Modul PLPG

MATERI PARAMASASTRA

BAB I
WIDYASWARA

DESKRIPSI SINGKAT
Yen dijinggleng kanthi permati, basa Jawa iku duwe fonem-fonem khas kang
perlu dijlentrehake mirunggan. Awit saka iku, tulisan ing bab iki mbudidaya
njlentrehake lan mbeberake fonem-fonem khas basa Jawa. Widyaswara dumadi
saka tembung widya lan swara. Widya asale saka basa Jawa Kuna kang tegese
‘ngelmu’ lan swara tegese ‘uni’. Dadi, widyaswara iku ngelmu kang ngrembug lan
nyinau bab swara utawa uni. Ing ilmu basa, widyaswara uga sinebut fonologi. Swara
kang dirembug widyaswara iku swara sing ana tegese. Dadi, widyaswara iku
ngrembug swara-swara kang bisa mbedakake wujud lan mbedakake teges
(destingtif).

PETUNJUK MEMPELAJARI MODUL

Supaya bisa mahami materi modhul iki kanthi jelas, mula para paraga
pelatihan kudu wis mahami swara-swara kang bisa mbedakake teges ing basa
Jawa. Swara kang bisa njalari sawijining tembung dadi beda wujud lan tegese
sinebut fonem. Tuladha: tembung wedi lan wedhi sing beda mung /d/ lan /dh/;
tembung sapa lan saba sing beda mung /p/ lan /b/. Dadi, /d/ lan /dh/, /p/ lan /b/,
kabeh kalebu fonem kang beda. Ewadene, lira-liruning swara kang ora nganti njalari
owahing teges diarani alofon. Tuladha: jagung karo jagunge.

KOMPETENSI DASAR YANG DITARGETKAN

Setelah membaca materi modul ini, para peserta pelatihan diharapkan dapat:
a. memahami jenis fonem dalam bahasa Jawa
b. memahami perubahan bunyi dalam bahasa Jawa

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 1

Modul PLPG

INDIKATOR
Dengan mempelajari bagian ini, diharapkan peserta pelatihan memiliki
kemampuan dan keterampilan:
a. mampu mendeskripsikan jenis fonem dalam bahasa Jawa
b. mampu mendeskripsikan perubahan bunyi dalam bahasa Jawa

A. Fonem
Adhedhasar pametuning swara, fonem basa Jawa bisa dibedakake dadi loro,
yaiku vokal lan konsonan.

1. Vokal
Vokal iku, swara sing muni jalaran pametune angin saka paru-paru kang
kawedhar saka jroning tutuk ora ana kang ngalang-alangi. Vokal basa Jawa
gunggunge ana pitu, yaiku /a/, /‫כּ‬/, /o/, /i/, /u/, /e/, lan /ệ/. Tuladha: aku, amba, coro,
ilang, wulu, rame, lan tetep.

2. Vokal Rangkep
Vokal rangkep utawa diftong iku, vokal kang cacahe loro sing beda wujude
lan dumunung ing sawijining wandane tembung. Basa Jawa baku ora duwe diftong.
Ing wewengkon Jawa sisih wetan (Jawa Timur) ana vokal rangkep kang kerep
muncul ing sawijining tembung, kang ngemu karep kanggo mbangetake surasane
tembung.
Tuladha: abuh  oabuh ’abuh banget’
gedhe  guedhe ’gedhe banget’
enak  uenak ’enak banget’
Ing Surakarta lan Yogyakarta kanggo mbangetake tembung, racake nggunakake
variasi vokal utawa nggunakake tembung banget kaya tuladha ing ngisor iki.

abang  abing ’abang banget’

gedhe  gedhi ’gedhe banget’

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 2

Modul PLPG

3. Konsonan
Konsonan iku, swara sing durung muni jalaran angin sing metu saka paru-
paru kang kawedhar saka jroning tutuk kaalng-alangi dening lambe, untu, cethak, lan
gorokan. Mula, terus ana swara lambe, swara untu, swara cethak, lan swara
gorokan.

a. Swara Lambe
Swara lambe sinebut uga konsonan bilabial. Kang kalebu swara iki yaiku
/p/, /b/, /m/, lan /w/. Meh kabeh swara lambe bisa dumunung ing kawitan, tengah, lan
pungkasaning tembung kejaba swara /w/ mung bisa dumunung ing ngarep lan ing
tengah tembung.
Tuladha: palsu sapi karep
babon kebo anteb
murih tampah kalem
waluh kuwi -

b. Swara Untu
Swara untu uga sinebut konsonan dental. Kang kalebu swara iki yaiku /d/, /t/,
n/, /l/, /r/, /dh/, /th/, lan /s/. Meh kabeh swara untu bisa dumunung ing kawitan,
tengah, lan pungkasane tembung, kejaba swara /dh/ lan /th/ mung bisa dumunung
ing ngarep lan ing tengah tembung.
Tuladha: dalan adil abad
tuma untu parut
nakal bantal aman
lunga guling apal
rekasa turu kasur
dhagelan padha -
thukul pathi -
supir desa wekas

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 3

Modul PLPG

c. Swara Cethak
Swara cethak uga ingaranan konsonan palatal. Sing kalebu swara iki yaiku
/c/, /j/, /ny/, lan /y/. Swara iki ora ana kang dumunung ing pungkasane tembung.
Tuladha: cuwil pacul -
jaran pijet -
nyata munyuk -
yoga griya -

d. Swara Gorokan
Swara gorokan uga sinebut konsonan velar. Sing kalebu swara iki yaiku
/k/, /g/, lan /ng/. Swara gorokan bisa dumunung ing wiwitan, tengah, lan pungkasane
tembung. Tuladha: kurang dhokar dumuk
graji jagal ajeg
ngaya tangan wedang

4. Gugus Konsonan
Gugus konsonan sinebut uga klaster yaiku, konsonan rangkep kang beda
wujude kang dumunung ing sawijining wanda.
Tuladha: /pl/  plintir, plenggong, pluntir
/tr/  trenyuh, tritis, trubus
/kr/  kwali, kwagang, kwasa
/by/  ambyur, abyor, ambyar
/wr/  wragad, wringin, kawruh

B. Obah-owahe Swara
Sing dikarepake obah- owahe swara yaiku owahe swara ing sawijining
tembung, nanging ora nganti ngowahi surasaning tembung. Obah-owahe swara iku
ana sing jalaran katambah swarane, kasuda swarane, lan ana uga swara sing
pindhah panggonan.

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 4

Modul PLPG

1. Panambahing Swara
Panambahing swara ing sawijining tembung bisa dibedakake dadi telu, yaiku
protesis, epentesis, lan paragog.

a. Protesis
Protesis yaiku tambahe swara ing wiwitane tembung.
Tuladha: nanging  ananging
jare  ujare
ing  ning
ana  nana

b. Epentesis
Epentesis yaiku tambahe swara ing tengah tembung.
Tuladha: akasa  angkasa
kambil  krambil
upama  umpama
ngipi  ngimpi

c. Paragog
Paragog yaiku tambahe swara ing pungkasane tembung.
Tuladha: ora  orak
ibu  ibuk

2. Panyudaning Swara
Panyudaning swara utawa abreviasi ing sawijining tembung bisa dibedakake
dadi telu, yaiku aferesis, sinkop, lan apokop.

a. Aferesis
Aferesis yaiku sudane swara ing wiwitane tembung.
Tuladha: uwong  wong
bisa  isa

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 5

Modul PLPG

b. Sinkop
Sinkop yaiku sudane swara ing tengah tembung.
Tuladha: dhuwit  dhit
sethithik  sithik

c. Apokop
Kang sinebut apokop yaiku sudane swara ing pungkasaning tembung.
Tuladha: temenan  temen
dhimas  dhi

C. Gesehing Swara
Gesehing swara bisa dibedakake dadi loro, yaiku metatesis lan disimilasi.

1. Metatesis
Metatesis iku, owahe swara jalaran ijolan dununge swara.
Tuladha: wira-wiri  riwa-riwi
sruput  srutup

2. Disimilasi
Disimilasi iku owahe swara jalaran ana swara kang padha.
Tuladha: lara-lara  lara lapa
rara ireng  lara ireng

RANGKUMAN
Widyaswara sinebut uga fonologi yaiku ngelmu kang ngrembug lan nyinau
bab swara utawa uni. Swara kang dirembug iku swara sing ana tegese, yaiku swara
kang bisa mbedakake wujud lan mbedakake teges. Fonem basa Jawa ana warna
loro, yaiku vokal lan konsonan. Vokal cacahe ana pitu, yaiku a, i, u, e, o, a, lan e.
Dene konsonan ana papat, yaiku bilabial, dental, velar, lan palatal.

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 6

Modul PLPG

TUGAS/TAGIHAN
Pahami babagan iki kanthi permati banjur garapen gladhen ing ngisor iki!
1. Coba terangna kanthi tuladha bedane fonem karo alofon!
2. Swara ae lan ai ana ing tembung-tembung jae, kae, paing, lan pait ora kalebu
diftong. Apa sebabe?
3. Coba buktekna yen fonem /o/ lan /a/; /t/ lan /th/; /m/ lan /w/; /d/ lan /r/ iku kalebu
fonem kang beda!
4. Obah-owahe tembung-tembung ing ngisor iki kalebu apa?
- inggih  nggih
- kyai  ki
- swara  suwara
5. Terangna kanthi tuladha bedane metatesis lan disimilasi!

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 7

Modul PLPG

BAB II
WIDYATEMBUNG

DESKRIPSI SINGKAT
Widya tembung ngemu teges ‘ilmu bab tembung’. Tembung iku rerangkening
swara kang kawedhar saka jroning tutuk kang ngemu teges. Saben rerangken swara
kang metu saka jroning tutuk tur ngemu teges kuwi diarani tembung. Dene yen ana
rerangken swara kang metu saka jroning tutuk tanpa mawa teges, rerangken swara
iku ora kalebu tembung. Widyatembung iku kalebu sempalaning paramasastra kang
ngrembug lan nyinau bab tembung, dumadine tembung, lan owahing sawijining
tembung dadi tembung liya karana kawuwuhan imbuhan. Ing ilmu basa
widyatembung lumrah sinebut morfologi.

PETUNJUK MEMPELAJARI MODUL

Supaya bisa mahami materi modhul iki kanthi jelas, mula para paraga
pelatihan kudu wis mangerteni babagan tembung basa Jawa. Tembung ing basa
Jawa bisa dibedakake adhedhasar wujud lan jinise.

KOMPETENSI DASAR YANG DITARGETKAN

Setelah membaca materi modul ini, para peserta pelatihan diharapkan dapat:
a. memahami jenis kata dalam bahasa Jawa
b. memahami bentuk kata dalam bahasa Jawa
c. memahami proses pembentukan kata dalam bahasa Jawa

INDIKATOR
Dengan mempelajari bagian ini diharapkan peserta pelatihan memiliki
kemampuan dan keterampilan:

a. mampu mendiskripsikan jenis kata dalam bahasa Jawa

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 8

Modul PLPG

b. mampu mendiskripsikan bentuk kata dalam bahasa Jawa

c. mampu mendiskripsikan proses pembentukan kata dalam bahasa Jawa

A. Jinising Tembung
Adhedhasar jinise, tembung basa Jawa dibedakake dadi sepuluh, yaiku (1)
tembung aran, (2) tembung kriya, (3) tembung sifat, (4) tembung katrangan, (5)
tembung sesulih, (6) tembung wilangan, (7) tembung panggandheng, (8) tembung
ancer-ancer, (9) tembung panyilah, lan (10) tembung panyeru.

1. Tembung aran (kata benda)

Tembnung aran yaiku tembung kang mratelakake jenenge barang utawa apa
wae kang kaanggep barang. Tembnug aran bisa sumambung karo tembung dudu
utawa ana lan ora bisa sumambung karo tembung ora.
Tuladha: manggis  dudu manggis
 ana manggis
 * ora manggis
Tembung aran bisa dijembarake (diperluas) kanthi muwuhake tembung sing +
tembung kaanan utawa tembung sing + tembung kriya ing sisih tengene tembung
aran.
Tuladha: bocah  bocah sing pinter
 bocah sing mlaku
Tembung aran bisa dibedakake dadi loro, yaiku tembung aran katon lan tembung
aran tankaton

a. Tembung aran katon (kata benda konkret): tembung aran kang bisa kanyatakake
dening pancadriya.
Tuladha: watu, pasir, gunung, pari, klapa, beras, meja, kursi, lsp.
b. Tembung aran tankaton (kata benda abstrak): tembung aran kang ora bisa
kanyatakake dening pancadriya.
Tuladha: kapinteran, kasusilan, ngelmu.

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 9

Modul PLPG

2. Tembung kriya (kata kerja)

Tembung kriya yaiku tembung sing mratelakake tandang gawe. Tembung
kriya bisa diorakake (dinegasikan) nganggo tembung ora lan bisa sumambung karo
tembung anggone.

Tuladha: lunga  ora lunga

 anggone lunga
Tembung kriya bisa dibedakake dadi loro, yaiku tembung kriya tanduk lan tembung
kriya tanggap.
a. Tembung kriya tanduk (kata kerja aktif): tembung kriya kang jejere dadi paraga
(pelaku). Tembung kriya tanduk dibedakake dadi loro, yaiku tembung kriya
tanduk mawa lesan lan tembung kriya tanduk tanpa lesan.
1) Tembung kriya tanduk mawa lesan (kata kerja transitif): tembung kriya kang
tansah mbutuhake anane lesan. Tembung kriya tanduk mawa lesan iki
padatan migunakake ater-ater anuswara, ater-ater anuswara lan panambang
–i utawa –ake. Tuladha:
mbalang mbalangi mbalangake
2) Tembung kriya tanduk tanpa lesan (kata kerja intransitif): tembung kriya kang
ora mbutuhake anane lesan. Tembung kriya tanduk tanpa lesan iki padatan
migunakake ater-ater anuswara, maA-, lan mer-.
Tuladha:
mbledhos manembah merdhayoh
b. Tembung kriya tanggap (kata kerja pasif): tembung kriya kang jejere dadi
sasaran. Tembung kriya tanggap bisa kadhapuk kanthi muwuhake ater-ater di-,
ka-, ke-, lan seselan –in-, sarta kawuwuhan klitik dak-, lan kok-. Tuladha:
ditutup katutup ketabrak
sinawang dakgawa kokgawa

3.Tembung watak (kata sifat)

Tembung watak yaiku tembung kang bisa mratelakake watak sawijining
barang utawa bab. Tembung watak bisa sumandhing karo tembung luwih, rada,
paling, lan bisa uga sumambung karo tembung banget. Tuladha:

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 10

Modul PLPG

ayu  luwih ayu

 rada ayu
 paling ayu
 ayu banget

4.Tembung katrangan (kata keterangan): tembung kang aweh katrangan marang

tembung liya. Tuladha:
(1) Wong kuwi dudu bulikku nanging ibuku. (nerangake tembung aran)
(2) Adhiku lan Harni padha njoged. (nerangake tembung kriya)
(3) Nadyan wis sepuh, Pak Parman isih lincah. (nerangake tembung watak)
(4) Parine Lik Karta kari rong bagor. (nerangake tembung wilangan)
(5) Adhiku durung tau numpak sepur. (nerangake tembung katrangan)

5.Tembung sesulih (kata ganti): tembung kang digunakake minangka sesulih

wong, barang, utawa apa wae kang dianggep barang. Tembung sesulih ana enem
werna, yaiku (1) tembung sesulih purusa, (2) tembung sesulih pandarbe, (3)
tembung sesulih panuduh, (4) tembung sesulh pitakon, (5) tembung sesulih
panyilah, lan (6) tembung sesulih sadhengah.
a. Tembung sesulih purusa (kata ganti orang): tembung kang digunakake kanggo
nyulihi uwong. Tembung sesulih purusa dibedakake dadi telu, yaiku:
(1) Utama purusa: aku, kula, kawula, kita
(2) Madyama purusa: kowe, ndika, sira, kowe kabeh, panjenengan sadaya,
lsp.
(3) Pratamapurusa: dheweke, piyambake

b.Tembung sesulih pandarbe (kata ganti milik).

Tuladha:
(1) Dhuwitku kari limang ewu.
(2) Bapakmu ngasta ana ngendi, Mbak?
(3) Omahe Bu Nani arep didol.

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 11

Modul PLPG

c.Tembung sesulih panuduh (kata ganti penunjuk): tembung kang nuduhake

dununge barang utawa nuduhake sawijining bab. Sesulih panuduh dibedakake dadi
telu, yaiku:
(1) panuduh lumrah: iki, iku, punika
(2) panuduh papan: kene, kono, kana
(3) panuduh sawijining bab: ngene, ngono, ngaten.
d.Tembung sesulih pitakon (kata ganti penanya): tembung kang gunane kanggo
pitakon. Tuladha: apa, sapa, ngapa, genea, endi, kapan, kepriye, pira, lsp.
e.Tembung sesulih panyilah (kata ganti penghubung): tembung kang ngganti
tembung aran ana ing ukara. Tuladha: sing, kang, ingkang.
f.Tembung sesulih sadhengah (kata ganti tak tentu): tembung kang kanggo
gegantine uwong utawa barang kang kaanane durung cetha. Tuladha: sawijining,
apa wae, sapa-sapa, sing sapa, saben wong lsp.

6.Tembung wilangan (kata bilangan): tembung kang mratelakake gunggunge

barang. Tuladha: satus, kapisan, sajinah, lsp

7.Tembung panggandheng (kata sambung) yaiku tembung kang gunane kanggo

nggandhengake ukara siji lan ukara liyane. Tuladha: sawise, jalaran, supaya, nalika,
kanthi, menawa, awit, sanadyan, lan, sarta, banjur, lsp.

8.Tembung ancer-ancer (kata depan): tembung kang gunane kanggo ngancer-

anceri papan utawa tembung aran. Tuladha: ing, menyang, saka, marang, miturut,
minangka, murih, karo, dening.

9.Tembung panyilah (kata sandang): tembung kang dienggo nyilahake patrap,

barang utawa sawijining bab. Tuladha: ingkang, sri, sang, para, lan si.

10.Tembung panyeru (kata seru): tembung kang nggambarake wedharing rasa

kaget, kuciwa, seneng, susah, lan rasa gumun. Tuladha: lha, o, hore, wah, hus,
adhuh, ah, e, lsp.

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 12

Modul PLPG

B. Wujude Tembung
Adhedhasar wujude, tembung basa Jawa dibedakake dadi papat, yaiku (1)
lingga, (2) andhahan, (3) rangkep, lan (4) camboran

1. Tembung lingga (kata dasar): tembung kang isih wutuh kang durung rinaketan
imbuhan. Tuladha: pangan, sapu, tulis, omah, pager, guyu, pacul, rekasa, lsp.

2. Tembung andhahan (kata berimbuhan): tembung sing wis owah saka

linggane. Imbuhan utawa afiks basa Jawa wujude ana papat, yaiku ater-ater,
seselan, panambang, lan imbuhan bebarengan. Tuladha:

(1) m- + wulang  mulang

(2) m- + balang  mbalang
(3) udhun + (-um-)  mudhun
(4) dunung + (-um-)  dumunung
(5) tamba + -i  tambani
(6) jiwit + -i  jiwiti
(7) ka- + bledhos + -an  kabledhosan
(8) m- + playu + -i  mlayoni

3. Tembung rangkep utawa reduplikasi

Tembung rangkep basa Jawa cacahe ana telu, yaiku dwipurwa, dwilingga,
lan dwiwasana.

a. Dwipurwa: tembung kang dumadi saka pangrangkepe wanda kang kawitan.

Tuladha: bungah  bebungah
lara  lelara

b. Dwilingga: tembung kang dumadi saka pangrangkepe tembung lingga.

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 13

Modul PLPG

1) Dwilingga wutuh (dwilingga).

Tuladha: takon  takon-takon
watuk  watuk-watuk

2) Dwilingga salin swara (mawa owah-owahan swara).

Tuladha: takon  tokan-takon
watuk  wotak-watuk

3) Dwilingga semu: tembung kang wujude memper tembung dwilingga,

nanging sejatine ora kagolong tembung dwilingga.
Tuladha: ondhe-ondhe
ontang-anting

c. Dwiwasana: tembung kang ngrangkep wanda kang wekasan.

Tuladha: cenges  cengenges
celuk  celuluk

4. Tembung camboran (kata majemuk): tembung loro digandheng dadi siji lan
duwe teges anyar. Tembung camboran dibedakake dadi loro, yaiku camboran
wutuh lan camboran tugel.

a. Camboran wutuh: tembung camboran kang dumadi saka tembung-tembung

kang isih wutuh. Tuladha: dhadha menthok, semar mendem, raja lele, lsp.

b. Camboran tugel
1) Tembung camboran kang dumadi saka tembung kang isih wutuh lan
tembung wancahan.
Tuladha: panastis  panas + atis
Naksanak  anak + sanak
2) Tembung camboran kang dumadi saka tembung wancahan kabeh.
Tuladha: kakkong  tungkak + bokong
lunglit  balung + kulit

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 14

Modul PLPG

RANGKUMAN
Widyatembung utawa morfologi iku ilmu kang ngrembug bab tembung,
dumadine tembung, lan owahing sawijining tembung dadi tembung liya karana
kawuwuhan imbuhan. Tembung ing basa Jawa dibedakake adhedhasar wujud lan
jinise. Adhedhasar wujude tembung basa Jawa cacahe ana papat, yaiku (1)
tembung lingga, (2) andhahan, (3) rangkep, lan (4) tembung camboran. Adhedhasar
jinise tembung basa Jawa cacahe ana sepuluh, yaiku (1) tembung aran, (2) kriya, (3)
sifat, (4) katrangan, (5) wilangan, (6) sesulih, (7) panggandheng, (8) ancer-ancer, (9)
panyilah, lan (10) panyeru.

TUGAS/TAGIHAN
Pahami babagan iki kanthi permati, banjur garapen gladhen ing ngisor iki!
2. Miturut wujude tembung-tembung ing ngisor iki kalebu jinise tembung apa?
a. kapiran d. dubang
b. cekakak e. mangsan
c. gojag-gajeg f. botrepot
2. Apa arane imbuhan kang rumaket ana tembung andhahan ing ngisor iki?
a. mudhun d. kumanggang
b. ingantem e. krelip
c. bathen f. sarean
3. Terangna kepriye pangrimbage tembung-tembung ing ngisor iki!
a. dicokoti d. nuliske
b. kabledhosan e. kapinteran
4. Terangna kanthi tuladha bedane dwilingga, dwilingga salin swara, lan dwilingga
semu!
5. Coba terangna tembung-tembung ing ngisor iki ndhapuk tembung apa, banjur
sebutna arane rimbage tembung mau!
a. kadipaten d. kabledhosan
c. pasuketan e. panguripan

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 15

Modul PLPG

BAB III
WIDYAUKARA

DESKRIPSI SINGKAT
Widyaukara utawa sintaksis kalebu perangane paramasastra kang
ngrembug bab ukara. Kejaba ngrembug ukara, widyaukara uga ngrembug bab frasa
lan klausa. Antarane frasa, klausa, lan ukara ora bisa kapisahake jalaran siji lan
sijine ana sambung rapete.

PETUNJUK MEMPELAJARI MODUL

Supaya bisa mahami materi modhul iki kanthi jelas, mula para paraga
pelatihan kudu wis mahami frasa lan klausa. Jalaran frasa lan klausa iku perangane
ukara. Mula saka kuwi, ana bab iki perlu dirembug bab frasa lan klausa.

KOMPETENSI DASAR YANG DITARGETKAN

Setelah membaca materi modul ini, para peserta pelatihan diharapkan dapat:
a. memahami jenis frasa dalam bahasa Jawa
b. memahami jenis klausa dalam bahasa Jawa
c. memahami jenis kalimat dalam bahasa Jawa
d. membuat kalimat dalam bahasa Jawa dengan benar
e. menguraikan kalimat bahasa Jawa dengan benar

INDIKATOR
Dengan mempelajari bagian ini diharapkan peserta pelatihan memiliki
kemampuan dan keterampilan:
a. mampu mendeskripsikan jenis frasa dalam bahasa Jawa
b. mampu mendeskripsikan jenis klausa dalam bahasa Jawa
c. mampu mendeskripsikan jenis kalimat dalam bahasa Jawa
d. mampu menggunakan kalimat bahasa Jawa secara benar
e. mampu menguraikan kalimat bahasa Jawa dengan benar

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 16

Modul PLPG

A. Frasa
Frasa utawa kelompok kata iku duwe tandha-tandha: (1) drajate dumunung
ing antarane tembung lan klausa, (2) dumadi saka rong tembung utawa luwih, (3)
tembung-tembung kang kadhapuk ora kena ngluwihi wasesa, (4) frasa dumadi saka
inti lan atributif. Inti ing frasa iku mratelakake perangan kang diterangake, dene
atributif iku perangan kang nerangake inti. Dadi, urutan pandhapuking frasa iku kudu
manut IA (inti- atributif) utawa AI (atributif-inti). Tuladha:
sepatu sandhal
I A
kandhang jaran
I A
Frasa bisa dijembarake kanthi nambah tembung iku, iki, kae, lan kuwi ing sisih
tengene frasa kasebut. Bisa uga disisipi tembung sing utawa kang ing antarane
tembung-tembung kang dadi perangane frasa. Tuladha:
bocah pinter  bocah pinter iku
bocah pinter iki
bocah sing pinter kae

frasa

inti atributif

frasa aran

inti atributif

bocah pinter iku

Miturut pranataning ukara, frasa dibedakake dadi loro, yaiku frasa

endosentrik lan eksosentrik.

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 17

Modul PLPG

1. Frasa Endosentrik
Frasa endosentrik yaiku frasa kang nyebutake salah siji perangane, nanging
perangan kang kasebutake mau bisa minangka gegantine perangan-perangan liya.
Tuladha: bocah wadon ayu  bocah wadon
 bocah ayu
Frasa bocah wadon ayu kalebu frasa endosentrik. Frasa kasebut bisa mung
dikandhakake bocah wadon utawa bocah ayu.

2. Frasa Eksosentrik
Frasa eksosentrik yaiku frasa sing salah siji perangane ora bisa dadi
gegantine perangan liya. Tuladha:
Adhiku dodol ing pasar
Frasa ing pasar kalebu frasa eksosentrik sabab perangan kang siji ora bisa dadi
sesulih perangan liyane. Frasa ing ukara kasebut ora bisa dikandhakake kaya ing
ngisor iki.
a. *Adhiku dodol ing
b. *Adhiku dodol pasar
Miturut jinise frasa kagolongake dadi pitu, yaiku (1) frasa aran, (2) kriya, (3)
kaanan, (4) wilangan, (5) katrangan, (6) sesulih, lan (7) frasa ancer-ancer.

1. Frasa Aran
Frasa aran utawa frasa nomina yaiku frasa kang intine awujud tembung aran.
Tuladha: payung kertas
I A
dudu gunung
A I

2. Frasa Kriya
Frasa kriya utawa frasa verba yaiku frasa kang intine awujud tembung kriya.
Tuladha:

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 18

Modul PLPG

nangis ngguguk
I A
ora nangis
A I

3. Frasa Kaanan
Frasa kaanan utawa frasa adjektiva yaiku frasa kang intine awujud tembung
kaanan utawa tembung watak. Tuladha:
cilik mentes
I A
kurang gedhe
A I

4. Frasa Wilangan
Frasa wilangan utawa frasa numeralia yaiku frasa kang intine awujud
tembung wilangan. Tuladha: limang bungkus
I A

5. Frasa Katrangan
Frasa katrangan utawa frasa adverbia yaiku frasa kang intine awujud
tembung katrangan. Tuladha: durung bisa
I A

6. Frasa Sesulih
Frasa sesulih utawa frasa pronomina yaiku frasa kang intine awujud tembung
sesulih. Tuladha: kowe kabeh
I A
mung dheweke
A I

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 19

Modul PLPG

7. Frasa Ancer-ancer
Frasa ancer-ancer utawa frasa preposisi yaiku frasa kang intine awujud
tembung ancer-ancer. Tuladha: menyang Jakarta
I A

B.Klausa
Klausa yaiku rerangkening tembung kang bisa ngudhar sawijining gagasan
utawa sawijining bab. Ing basa pacelathon, saora-orane klausa iku kudu ana
wasesane. Nanging ing basa tulis, klausa iku saora-orane dumadi saka jejer lan
wasesa. Tuladha:
dheweke kuwi // dhokter kewan
J W
dheweke kuwi (frasa sesulih)
dhokter kewan (frasa aran)
dheweke dhokter (klausa)
dheweke kuwi dhokter kewan (klausa)

klausa

J W

Frasa sesulih frasa aran

dheweke kuwi dhokter kewan

C.Ukara
Ukara yaiku rerangkening tembung kang bisa ngandharake sawijining karep
kanthi ganep. Tandha-tandhane ukara, yaiku (1) bisa madeg dhewe, (2) saora-orane

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 20

Modul PLPG

dumadi saka saklausa, (3) kawiwitan mawa aksara murda lan wekasane mawa
tandha wacan, lan (4) ana lagu pocapan (intonasi).
Tuladha: (1) Aku sinau, adhiku malah dolan
J W J W
Aku sinau (ya klausa, ya ukara)
malah dolan (frasa kriya)
Adhiku malah dolan (ya klausa, ya ukara)
Aku sinau, adhiku malah dolan (ukara)

Ukara

Klausa 1 klausa 2

Aku sinau adhiku malah dolan

1. Jinising Ukara
B. Miturut Kaanane
Miturut kaanane ukara dibedakake dadi loro, yaiku ukara sampurna lan ukara
ora sampurna.

a. Ukara sampurna: ukara kang jejer lan wasesane

disebutake. Tuladha:
(1) Kates mateng dipangan kalong.
J W L
(2) Bijine Wasis apik banget.
J W
(3) Suwarti kesandhung watu.
J W Gg

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 21

Modul PLPG

b. Ukara ora sampurna: ukara sing jejere utawa

wasesane ora disebutake. Ukara ora sampurna dibedakake dadi loro, yaiku ukara
ora sampurna ajejer sidheman lan ukara ora sampurna awasesa sidheman.
a) Ukara ora sampurna ajejer sidheman. Tuladha:
(1) Ora kena idu ana jero klas.
(2) Aja ngrokok.
b) Ukara ora sampurna awasesa sidheman.Biasane kanggo wangsulane
pitakon.
Tuladha:
(1) Sapa presiden Republik Indonesia kapisan? Sukarna (ukara awasesa
sidheman)
C. Sapa sing nembang sinom? Aku.

D. Miturut Tumindake Jejer

Miturut tumindake jejer, ukara dibedakake dadi loro, yaiku ukara tanduk lan
ukara tanggap.
a. Ukara tanduk (kalimat aktif): ukara kang jejere
nindakake pagaweyan. Wasesane mawa ater-ater anuswara. Ukara tanduk
dibedakake dadi loro, yaiku ukara tanduk mawa lesan lan ukara tanduk tanpa lesan.
a) Ukara tanduk tanpa lesan (kalimat aktif intransitif): ukara kang ora mbutuhake
anane lesan Tuladha:
(1) Nardi ngguyu.
J W
E. Aminah nangis.
J W
b) Ukara tanduk mawa lesan (kalimat aktif transitif): ukara kang mbutuhake
anane lesan. Tuladha:
(1) Aku mangan sate.
J W L
(2) Ibu nyukil klapa.
J W L

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 22

Modul PLPG

5. Ukara tanggap (kalimat pasif): ukara kang jejere ketaman pagaweyan.

Wasesane mawa ater-ater di-, ka-, utawa seselan –in-. Tuladha:
A. Mas Wasiman didangu Budhe Ani.
J W L
B. Wacan iki katulis ana Jakarta.
J W K
C. Gajah Mada winisuda dadi patih.
J W K

6. Miturut Dhapukane
Miturut dhapukane ukara dibedakake dadi loro, yaiku ukara lamba lan ukara
camboran.
1) Ukara lamba (kalimat tunggal): ukara kang jejer lan wasesane mung siji utawa
ukara kang dumadi saka saklausa. Tuladha:
(1) Adhik sinau.
J W
(2) Budi maca koran.
J W L
(3) Mas Wahyu nukokake adhik sarung.
J W L Gg
(4) Suhardi nandur gedhang ing kebon.
J W L K

2) Ukara camboran (kalimat majemuk): ukara kang dumadi saka rong klausa utawa
luwih. Ukara camboran saora-orane wasesane luwih saka siji. Ukara camboran
dibedakake dadi loro, yaiku ukara camboran sajajar lan ukara camboran susun.
a). Ukara Camboran Sajajar (kalimat majemuk setara): klausa kang ana ing
ukara camboran sajajar kabeh awujud klausa inti. Tuladha:
(1) Budiarti iku pinter tur ayu pisan.
J W W
(2) Kowe seneng nanging aku senep.
J W J W

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 23

Modul PLPG

(3) Mbakyuku kuliah ing Semarang lan adhiku kuliah ing Sala.
J W K J W K

Ucamsa

Kalimat inti panggandheng Kalimat inti

Klausa 1 Klausa 2

[Budiarti iku ∕ pinter] tur [ayu pisan]

J W W

b). Ukara Camboran Susun (kalimat majemuk bertingkat): antarane klausa siji lan
sijine ana kang nguwasani lan ana kang dikuwasani. Klausa kang nguwasani
arane klausa inti utawa induk kalimat, dene klausa kang dikuwasani arane
klausa pang utawa anak kalimat. Tuladha:

(1) Mbak Yuli ora nyambut gawe jalaran lara panas.

J W Tb Pgd W
Sanadyan diwenehi sangu aku ora bisa teka.
Tb Pgd W Gg J W

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 24

Modul PLPG

Ucamsu

Klausa inti Klausa pang

J W K

Tb. Panggd W

[Mbak Yuli // ora nyambut gawe] [jalaran // lara panas]

d. Miturut Wedharing Gagasan

Miturut wedharing gagasan ukara dibedakake dadi pitu, yaiku (1) ukara
carita, (2) pitakon, (3) pakon, (4) pangajak, (5) pamenging, (6) sambawa, lan (7)
sananta
1) Ukara Carita (kalimat berita): ukara kang isine nyritakake sawijining bab
utawa prastawa marang wong liya. Tuladha:
(1) Sesuk bapak arep tindak Rembang.
(2) Saben dina Senen ing sekolahku nganakake upacara.
2) Ukara Pitakon (kalimat tanya): ukara kang isine awujud pitakonan. Tuladha:
(1) Sapa sing ora kuliah dina iki?
(2) Omahmu ing ngendi, Yu?
3) Ukara Pakon (kalimat perintah): ukara kang isine awujud pakon utawa
prentah marang wong liya supaya nindakake bab utawa sawijining pakaryan
kaya kang dikarepake sing kongkon. Tuladha:
(1) Mangkata saiki wae, mumpung durung udan!
(2) Dhik, tulung jupukna buku kuwi!
4) Ukara Pangajak (kalimat ajakan): ukara kang isine awujud ajakan marang
wong liya supaya gelem diajak. Tuladha:
(1) Ayo melu aku mengko tak tukokke bakso!

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 25

Modul PLPG

(2) Sadurunge kawiwitan ayo padha ngeningake cipta!

5) Ukara Pamenging (kalimat larangan): ukara kang isine nglarang marang
wong liya supaya ora nindakake pagaweyan. Tuladha:
(1) Aja liwat kono dalane lunyu!
(2) Aja rame-rame simbah lagi sare!
6) Ukara Sambawa (kalimat pengandaian): ukara kang isine mengku teges
upama, pangarep-arep, utawa sanadyan. Tuladha:
(1) Udana sing deres ben tanduranku subur.
(2) Duwea dhuwit kowe tak jajakke.
(3) Cilika kae nanging rosa.
7) Ukara Sananta: ukara kang isine niyat, karep, utawa sedya. Tuladha:
(1) Kareben munggah klas, aku kudu sinau mempeng.
(2) Aku arep umbah-umbah, kowe aja ngajak crita wae.

2. Ngudhal Ukara
Ngudhal ukara tegese milah-milah peranganing ukara sarta nyebutake
jenenge siji-sijining perangan iku. Carane ngudhal ukara ana warna papat, yaiku:

a. Udhalan miturut dhapukaning ukara (menurut susunan kalimatnya)

Ngudhal ukara miturut dhapukaning ukara maksude nerangake ukara kang
diudhal iku kalebu ukara apa. Ana ukara lamba, ukara tanduk, ukara carita, lsp.

Tuladha:
(1) Pak Guru mriksa karangane tembang siswa klas IV

Carane ngudhal:
- Manut kaanane diarani ukara sampurna
- Manut tumindake jejer diarani ukara tanduk
- Manut dhapukane diarani ukara lamba
- Manut wedharing gagasan diarani ukara carita

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 26

Modul PLPG

b. Udhalan miturut rerimbaganing tembung-tembunge (menurut bentuk

katanya)
Ngudhal ukara miturut rerimbaganing tembung-tembunge tegese nyebutake
araning rimbage tembung-tembunge ukara iku. Tuladha:
(2) Kekarepane ora kena dipenggak, bebasan kadhadhunga medhot
pinalangana mlumpat.

Carane ngudhal:
kekarepan : wisesananing dwipurwa
kekarepane : andhahane wisesananing dwipurwa
ora : lingga
kena :lingga
dipenggak : tanggap pratamapurusa kriyawantah
bebasan : wisesananing dwipurwa
kadhadhunga : sambawaning tanggap ka
medhot :tanduk kriyawantah
pinalangana : sambawaning tanggap na
mlumpat : ma + lumpat : bawa ha

c. Udhalan miturut jinising tembung-tembunge (menurut jenis katanya)

Ngudhal ukara miturut jinising tembung-tembunge tegese nyebutake siji-
sijining tembunge kalebu jinise tembung apa. Tuladha:
(3) Kowe njupuka jambu sing apik-apik sajinah, wadhahana ing tas banjur
caosna marang eyang kakung.

Carane ngudhal:
kowe : sesulih purusa njupuka : kriya
jambu : aran sing : panyilah
apik-apik : watak sajinah : wilangan
wadhahana : kriya ing : ancer-ancer
tas :aran banjur : pangiket
caosna : kriya marang : ancer-ancer
eyang : sesulih purusa kakung : watak

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 27

Modul PLPG

d. Udhalan miturut lungguhing tembung-tembunge (menurut fungsi kata-

katanya)
Ngudhal ukara miturut lungguhing tembung-tembunge tegese nyebutake
tembung-tembunge trape ing ukara iku dadi perangane ukara kang diarani apa.
Tuladha:
(4) Cantrik Janaloka ngoyak-oyak Dewi Pregiwa – Pregiwati

Carane ngudhal:
Cantrik Janaloka : jejer
ngoyak-oyak : wasesa
Dewi Pregiwa – Pregiwati : lesan

RANGKUMAN
Widyaukara iku ilmu kang ngrembug bab ukara, klausa,lan frasa. Miturut
kaanane ukara ana loro yaiku ukara sampurna lan ora sampurna. Miturut tumindake
jejer ukara ana warna loro, yaiku ukara tanduk lan tanggap. Miturut dhapukane
ukara ana loro, yaiku ukara lamba lan camboran. Miturut wedharing gagasan ukara
ana pitu, yaiku ukara carita, pakon, pitakon, pangajak, pamenging, sambawa, lan
sananta.

TUGAS / TAGIHAN
Pahami babagan iki kanthi permati, banjur garapen gladhen ing ngisor iki!
1. Terangna kanthi tuladha bedane frasa endosentrik lan frasa eksosentrik!
2. Frasa ing ngisor iki kalebu frasa apa?
a. sanes tetedhan d. ngguyu ngakak
b. kudu sabar e. telung karung
c. durung bisa f. kanggo anakku
3. Ukara lamba ing ngisor gawenen dadi ukara camboran susun
a. Mau Jatmika lagi dolanan komputer
b. Mengko aku ora bisa teka.

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 28

Modul PLPG

4.Ukara-ukara ing ngisor iki udhalen miturut jinise tembung lan lungguhing
tembung-tembunge!
a. Dhek wingi murid-murid diirid pak guru menyang alun-alun
b. Bu Lurah nukokake anake sepatu.

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 29

Modul PLPG

BAB IV
UNGGAH-UNGGUH BASA

DESKRIPSI SINGKAT
Supaya kita bisa migunakake basa Jawa kanthi trep ana ing pasrawungan,
kita kudu ngerti bab unggah-ungguh basa. Unggah-ungguh basa iku tatanan sing
baku, tumrap wong sing guneman nganggo basa Jawa. Sejatine, guneman nganggo
basa Jawa iku ora angel, waton kita gelem nggatekake tatanane. Sing baku, wong
sing guneman tansah ngasorake dhirine, ora bakal migunakake tembung krama
inggil. Tembung krama inggil iku mung kanggo wong sing diajak guneman utawa
wong sing digunem, kanggo ngurmati lan ngajeni.

PETUNJUK MEMPELAJARI MODUL

Supaya bisa mahami materi modhul iki kanthi jelas, mula para paraga
pelatihan kudu wis mahami tembung-tembung ing basa Jawa. Jalaran pemahaman
tumrap tembung-tembung utawa kosakata basa Jawa iku penting banget minangka
dasar kanggo mahami bab unggah-ungguh basa.

KOMPETENSI DASAR YANG DITARGETKAN

Setelah membaca materi modul ini, para peserta pelatihan diharapkan dapat:
3. memahami tentang unggah-ungguh basa Jawa
4. menggunakan bahasa Jawa dengan benar sesuai unggah-ungguh basa Jawa

INDIKATOR
Dengan mempelajari bagian ini diharapkan peserta pelatihan memiliki
kemampuan dan keterampilan:
1. mampu mendeskripsikan tentang unggah-ungguh basa Jawa
2. mampu menggunakan bahasa Jawa dengan benar sesuai unggah-ungguh basa
Jawa

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 30

Modul PLPG

A. Pengertian
Unggah-ungguhig basa yaiku carane wong guneman karo wong liya, kanthi
nggatekake sapa sing diajak guneman lan sapa sing digunem.

B. Wujud Unggah-ungguh Basa

Basa Jawa dipilah dadi telung tataran, yaiku basa ngoko, basa madya, lan
basa krama utawa sing lumrahe disebut ngoko, madya, lan krama

1. Basa Ngoko
Basa ngoko iku mujudake basa Jawa sing asli dene basa krama anane luwih
kari tinimbang basa ngoko. Basa ngoko yaiku basa sing isih lugu, durung ana owah-
owahan. Tembung-tembung sing digunakake ing basa iki yaiku tembung ngoko.
Ater-ater lan panambange uga ngoko. Basa ngoko isih bisa dipilah maneh dadi loro,
yaiku ngoko lugu lan ngoko andhap.
A. Ngoko lugu
Tataran basa sing ngisor dhewe diarani ngoko lugu. Ngoko lugu, yaiku basa
kang migunakake tembung ko (kowe) tumrap madyamapurusa (wong II). Tembung-
tembung sing digunakake kabeh ngoko. Semono uga ater-ater lan panambange.
Basa ngoko lugu iki kanggo gunemane: (1) bocah karo bocah, (2) bapa-biyung
marang anake, (3) embah marang putune, (4) wong tuwa marang bocah, (5) guru
marang muride, lan (6) bendara marang abdine.
Tuladha: (1) Ayo padha dolan menyang Owabong
(2) Yen mlaku kudu ngambah dalan ing sisih kiwa
b. Ngoko andhap
Basa ngoko kang ana tembunge krama inggil utawa krama andhap. Dadi,
tembung-tembung sing digunakake campurane antarane tembung ngoko lan krama
inggil utawa krama andhap tumrap wong sing diajak guneman, sing digunem, lan
sing diurmati. Ater-ater lan panambange tetep ngoko. Basa ngoko andhap iku
kanggo guneme wong-wong kang wis raket banget sesrawungane, nanging isih
padha ajen- ingajenan.
Tuladha: (1) Bapak lagi tindak menyang sawah
(2) Daleme Pak Guru adoh saka kene

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 31

Modul PLPG

2. Basa Madya
Basa madya iku basa tengah-tengah, antarane basa ngoko lan basa krama.
Sing dadi titikane yaiku akeh tembung madya sing digunakake ing basa iki. Ater-ater
lan panambange ora owah. Basa madya iki kanggo guneman para bakul ing pasar
utawa wong tani ing padesan. Basa madya isih bisa dipilah dadi telu, yaiku madya
ngoko, madya krama, lan madyantara.
a. Madya ngoko
Tembung-tembung sing digunakake ing basa iki, yaiku tembung-tembung
madya lan tembung-tembung ngoko. Ater-ater lan panambange ngoko
Tuladha: (1) E, yu, sing nggendhong lurik, dika mandheg sadhela?
(2) E, kejaba ta, nek ajeng tuku akeh, dhaweg dika pilihi sing njlimet
b. Madya krama
Tembung-tembung sing digunakake ing basa iki, yaiku tembung-tembung
madya karo tembung-tembung krama. Ater-ater lan panambange ngoko.
Tuladha: (1) Napa samang ajeng tumbas?
(2) Engga ta mang milih! Dagangan kula sae-sae
c. Madyantara
Basa madya antarane madya ngoko lan madya krama. Tembung-tembung
sing digunakake ing basa iki, yaiku tembung madya, krama, lan krama inggil utawa
krama andhap. Ater-ater lan panambange ngoko.
Tuladha: (1) Enggih, nanging saniki kula mang paringi yatra
(2) Griyane empun enten kang nengga

3. Basa Krama
Basa krama yaiku basa sing kanggo ngajeni marang wong sing diajak
guneman lan sing digunem. Basa krama dipilah dadi telung tataran, yaiku wredha
krama, kramantara, lan mudha krama.
a. Wredha krama
Iki basane wong tuwa (wredha) marang wong enom, utawa guneme
dhedhuwuran marang andhahane. Tembung-tembunge kabeh krama, nanging ater-
ater lan panambange ngoko.
Tuladha: (1) Pinten lelangane kapal kalih punika?
(2) Punapa sampun kenging ditumpaki?

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 32

Modul PLPG

b. Kramantara
Basa krama antarane wredha krama karo mudha krama, uga diarani basa
krama lugu. Basa kramantara iku basane wong-wong sing tatarane padha
(kalungguhane, pangkate, sekolahe, umure, utawa liya-liyane). Tembung-tembunge
kabeh krama. Semono uga ater-ater lan panambange uga krama.
Tuladha: (1) Mangke sonten kula badhe kesah dhateng Surabaya
(2) Artanipun sampun kelajeng dipuntumbasaken obat
c. Mudha krama
Mudhakrama iku basane wong mudha marang wong tuwa, utawa basane
andhahan marang dhedhuwurane. Mudhakrama diarani uga krama alus. Tembung-
tembunge krama karo krama inggil utawa krama andhap. Ater-ater lan panambange
uga krama.
Tuladha: (1) Mangke sonten adalem badhe kesah dhateng Surabaya
(2) Artanipun sampun kelajeng dipunpundhutaken obat

4. Basa Krama Desa

Basa krama desa yaiku basa kramane wong-wong tani ing padesan.
Tembung-tembung sing krama sok-sok malah dikramakake maneh. Dene tembung
sing kudune ora kena dikramakake uga dikramakake. Basa krama desa kedadeyan
saka tembung krama lan tembung krama desa.
Tuladha: (1) Tiyang sepah benten kaliyan tiyang enem
(2) Bapak nanem boga kaliyan dhekeman
(3) Kula badhe kesah Wanasowan

5. Basa Kedhaton
Basa kedhaton diarani uga basa bagongan, yaiku basa sing mung kanggo
ing sajroning wewengkon kraton. Sing nganggo yaiku para santana lan para abdi
dalem kraton. Basa kedhaton iku kedadeyan saka tembung krama lan tembung
kedhaton.
Tuladha: (1) Pakenira sun piji boya paringi duka
(2) Manira wau meninga sardula wonten wana

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 33

Modul PLPG

C. RANGKUMAN
Unggah-ungguh basa yaiku carane wong guneman karo wong liya, kanthi
nggatekake sapa sing diajak guneman lan sapa sing digunem. Unggah-ungguh basa
iku wujude: (1) basa ngoko: ngoko lugu lan ngoko andhap, (2) basa madya: madya
ngoko, madyantara, lan madya krama, (3) basa krama: wredha krama, kramantara,
lan mudha krama, (4) basa krama desa, lan (5) basa kedhaton.

D. TUGAS/TAGIHAN
Pahami babagan iki kanthi permati, banjur garapen gladhen ing ngisor iki!
1. Terangna apa kang diarani unggah-ungguh basa
2. Mengko sore yen sida, aku arep lunga menyang Surabaya. Yen kowe duwe
dhuwit, bok aku disilihi sangu. Arep njaluk Paman, dheweke lagi ora duwe
dhuwit. Ana dhuwit sethithik, nanging jarene Paman wis kadhung ditukokake
obat. Bibi lara tangane. Bisa ta nyebrak sedina rong dina?
Wacan ing dhuwur iku salinen nganggo basa:
a. ngoko alus
b. krama lugu
c. krama alus

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 34

Modul PLPG

DAFTAR PUSTAKA
Dwijasusana, RIW. 2000. Serat Paramasastra Jawi Moderen. Surakarta: Penerbit
Yayasan Kanisius
Dwijawiyata. 1997. Unggah-ungguhing Basa Jawa. Yogyakarta: Penerbit Kanisius.
Jatirahayu, Warih. 2000. Manca Warna Kawruh Pepak Basa Jawa. Yogyakarta:
Radhita Buana.
Padmasoekotjo, S. 1997. Paramasastra Jawa. Surabaya: PT. Citra Jayamurti
Sudibyo, Mooryati (Ed). 2001. Paramasastra Gagrag Anyar Basa Jawa. Jakarta:
Penerbit Yayasan Paramalingua.
Suwaji. 1994. Ngoko lan Krama. Yogyakarta: Yayasan Pustaka Nusatama

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 35

Modul PLPG

Rayon 40 - Universitas Muhammadiyah Purwokerto 2010 36