Nowy Filomata XXII 2019 (1) 81

M K
L

O DWÓCH UCZENNICACH VOJESLAVA MOLÈ

Początki badań nad sztuką bizantyńską w Polsce są niewątpliwie zasługą Sło-

weńca Vojeslava Molè (1886–1973)1. Został on sprowadzony z Lublany do Kra-
kowa w 1925 roku w celu objęcia Katedry Historii Sztuki Narodów Słowiańskich
na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Wśród jego uczniów znalazły się dwie wybitnie uzdolnione studentki zainte-
resowane sztuką bizantyńską.
Pierwszą z nich była Celina Filipowicz-Osieczkowska (1891–1940)2. Dok-
torat z historii sztuki bizantyńskiej napisała pod kierunkiem Vojeslava Molè,

1
Biogramy uczonych polskich, cz. 1: Nauki społeczne, z. 2: K-O, Wrocław 1984, s. 504–507;
B. Ostromęcka-Frączak, Vojeslav Molè, „Literatura na Świecie” 1988, nr 12(209), s. 314–316;
L. Kalinowski, Molè Wojsław Herman (1886–1973) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 21, Wro-
cław 1976, s. 618-620; tenże, Wojsław Molè, „Pamiętnik Słowiański” 12, 1962, s. 5–11; tenże,
Wojsław Molè (1886–1973), „Folia Historiae Artium” 11, 1975, s. 5–19; tenże, Molè Wojsław
(Vojeslav) [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002, s. 354–355;
A. Małkiewicz, Wojsław [Vojeslav] Molè [w:] Kraków i Lublana a mit Europy Środkowej. Ma-
teriały międzynarodowej konferencji zorganizowanej przez Międzynarodowe Centrum Kultury
w Krakowie w dniach 11–12 grudnia 2006, red. J. Purchla, Kraków 2007, s. 153–156; A. Różyc-
ka-Bryzek, Wojsław Molè, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z historii sztu-
ki” 19, 1990, s. 87–96; taż, Wojsław Molè [w:] Złota księga Wydziału Historycznego, red. J. Dy-
biec, Kraków 2000, s. 279–286; taż, Wojsław Molè [w:] Stulecie Katedr Historii Sztuki Uni-
wersytetu Jagiellońskiego (1882–1982), red. L. Kalinowski, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Seria Historia Sztuki” 19, 1990, s. 85–96; Z. Maślińska-Nowakowa, Wojsław
Molè (1886–1973), „Biuletyn Historii Sztuki” 39, 1977, z. 1, s. 108–109; U. Perkowska, Molè
Wojsław [w:] Słownik historyków polskich, red. M. Prosińska-Jackl, Warszawa 1994, s. 358;
E. Ceuc, Vojeslav Molè, „Letopis Slovenske Akademije Znanosti in Umetnosti” 24, 1973, s. 95–
–99; M. Smorąg-Różycka, Wojsław Molè. Między Strzygowskim a Rieglem i Dvořákiem, „Modus.
Prace z historii sztuki” 12–13, 2013, s. 7–26; A. Sulikowska, Wojsław Molè (1886–1973), „Rocz-
nik Historii Sztuki” 37, 2012, s. 39–49.
2
Who's Who in Polish America, ed. F. Bolek, New York 1943; W. Ceran, Główne osiągnię-
cia polskich badań nad historią sztuki bizantyńskiej (do roku 1998) [w:] Sztuka średniowiecznego
Wschodu i Zachodu. Osiągnięcia i perspektywy poznawcze u progu XXI wieku, red. M. Smorąg-Ró-
życka, Kraków 2002, s. 11; Historia i bibliografia rozumowana bizantynologii polskiej 1800–1998,
Łódź 2001, t. 1, s. 46, t. 2, s. 442–443, 468–469; O. Halecki, Śp. Celina Osieczkowska, „Nowy
Świat” 10 X 1941; L. Kalinowski, Osieczkowska z Filipowiczów Celina Anna [w:] Polski Słownik
Biograficzny, t. 24, Wrocław−Warszawa 1979, s. 329; Bibliography of Polish Byzantine and Post-
-Byzantine Studies, „Series Byzantina” 4, 2006, s. 133.
82 Michał Kozłowski

odbyła także studia w Paryżu pod kierunkiem wybitnego bizantynologa Gabriela

Milleta (1867–1953), profesora w Collège de France. Krakowska badaczka
była uczestniczką V Międzynarodowego Kongresu Bizantynistów w Rzymie
(20–26 IX 1936)3, gdzie wygłosiła dwie prelekcje: Gli avorî a cinque placche
e l’arte imperiale romana oraz Notes sur la décoration du manuscrit grec Czar-
toryski 1801 et sur l’ornement byzantin4. Była też członkiem korespondentem
Polskiej Akademii Umiejętności i (od 1936 roku) International Convention of
Byzantinists and Art Historians w Rzymie. Wybuch wojny w 1939 zastał ją
w Londynie. Udała się przez Portugalię do Brazylii; tam zmarła 13 września
1940 roku w Kurytybie.
Dorobek krakowskiej bizantynolog jest niemały, zważywszy jej przedwcze-
sną śmierć. Analizowała głównie ilustracje występujące w rękopisach bizantyń-
skich5. Zajęła się też wpływami malarstwa bizantyńskiego w Polsce, widoczny-
mi zwłaszcza w malowidłach z XIV wieku (m.in. kaplica św. Trójcy na zamku
lubelskim i kaplica Świętokrzyska na Wawelu). Na podstawie tych malowideł
wysunęła tezę o istnieniu polskiej szkoły malarstwa bizantyńskiego, która łączy-
ła ikonografię bizantyńską z malarstwem zachodnim6. Według uczonej malar-
stwo bizantyńskie rozkwitło na ziemiach polskich między końcem XIV a połową

3
P. Kochanek, Udział Polaków w 21 Międzynarodowych Kongresach Bizantynistów w latach
1924–2006, „Vox Patrum” 32, 2012, t. 57, s. 311–337.
4
Atti del V Congresso Internazionale di Studi Bizantini (Roma, 20–26 settembre 1936), t. 2:
Archeologia e storia dell’arte, liturgia e musica, cronaca del congresso, Roma 1940, s. 306–339.
5
Notes sur un manuscript grec du Livre de Job, nr 62 du Musee byzantin d'Athenes, „Byzan-
tion” 6, 1931, z. 1, s. 223–228; Mozaika zdobiąca tympanon drzwi królewskich w kościele świętej
Zofji w Konstantynopolu, Wilno 1933; La mosaïque de la Porte Royale à Sainte-Sophie de Constan-
tinople et la litanie de Tous les Saints, „Byzantion” 9, 1934, z. 1, s. 42–83; Note sur le Rossianus
251 de la Bibliothèque Vaticane, „Byzantion” 9, 1934, z. 1, s. 262–268; Mozaika zdobiąca tympa-
non drzwi królewskich w kościele św. Zofii w Konstantynopolu, „Rozprawy i Materiały Wydziału
I Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki”
2, 1935, z. 1, s. 1–30; L’ivoire du Victoria and Albert Museum réprésentant les miracles du Christ
et les ivoires et les miniatures du début de notre ère = Rzeźba z kości słoniowej, przedstawiają-
ca cuda Chrystusa, w Victoria and Albert Museum, a rzeźby z kości słoniowej i minjatury z epoki
starochrześcijańskiej, Cracovie 1936; Note sur la décoration des manuscrits Vat. lat. 1267–70 =
Uwagi o dekoracji rękopisów Biblioteki Watykańskiej nr lat. 1267-70, „Bulletin International de
l'Académie Polonaise des Sciences et des Lettres. Classe de Philologie. Classe d'Histoire et de
Philosophie” nr 7/10, 1937,s. 104–106; Notes sur la décoration des manuscrits Vat. lat. 1267–1270,
Lwów 1938 (odbitka: „Dawna Sztuka” 1938, z. 2).
6
Ze studiów nad szkołą polską malarstwa bizantyjskiego, „Życie Sztuki” 1, 1934, s. 101–
136; O szkole polskiej malarstwa bizantyńskiego, „Rozprawy i Materiały Wydziału I Towarzystwa
Przyjaciół Nauk w Wilnie. Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki” 2, 1935, z. 2,
s. 25–130; Ze studiów nad szkoła polską malarstwa bizantyjskiego = Notes sur la Majestas Domini
et sur l'école polonaise de la peinture byzantine, Kraków 1936; Notes sur les peintures Byzantines
de Cracovie et de Lublin, Paris 1940 („La Voix de Varsovie”, z. 5-6).
 O dwóch uczennicach Vojeslava Molè 83

XVI wieku za sprawą Jagiellonów. Mieli oni w nim widzieć jeden ze środków
służących przygotowaniu unii Kościoła prawosławnego z katolickim. Analiza
ikonografii w kościele na zamku doprowadziła ją do wniosku, iż na ziemiach pol-
skich istniała odmienna od innych szkoła malarstwa bizantyńskiego: szkoła pol-
ska; teza ta jednak nie utrzymała się w polskiej nauce. W artykule L’authenticite
du calice d’Antioche et les sources de l’artchretien primitif 7 uczona w dyskusji
z poglądami innych badaczy opowiedziała się za autentycznością omawianego
obiektu, uważając, że kielich pochodzi w końca IV wieku; dowodziła, że jego
dekoracja o znaczeniu eucharystycznymi wskazuje, iż był to kielich mszalny. Do
dorobku Celiny Filipowicz-Osieczkowskiej należy jeszcze kilka innych prac8,
w tym recenzja książki jej mistrza Historia sztuki starochrześcijańskiej i wcze-
snobizantyjskiej9.
Drugą z utalentowanych uczennic była Anna Maria Mars (1904–1989). Uro-
dziła się 28 kwietnia 1904 we Lwowie, była wnuczką Antoniego Józefa Marsa,
córką Tadeusza Grzegorza Marsa (1864–1918) i Stefanii z Dunikowskich10. Jej
młodszym bratem był Witold Mars (1908–1985), malarz, rysownik i ilustrator,
bratem przyrodnim – Piotr Wandycz (1923–2017), późniejszy profesor, polski
historyk zamieszkały w USA (Stefania z Dunikowskich po śmierci męża wy-
szła w 1919 roku za Damiana Wandycza). Anna Mars studiowała historię sztu-
ki na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1925–192911. Od 1926 pracowa-
ła w Katedrze Historii Sztuki Narodów Słowiańskich UJ (w latach 1928–1931
jako młodszy asystent). Doktorat z zakresu historii sztuki bizantyńskiej pisała
pod kierunkiem Vojeslava Molè. Pracę Freski ruskie w katedrze sandomierskiej
(Przyczynek do historii ruskiej kultury i sztuki w średniowiecznej Polsce) obroniła
w roku 1931. Z Uniwersytetem Jagiellońskim rozstała się w 1935 roku. W la-
tach 1936–1937 była kustoszem Miejskiej Galerii Sztuki we Lwowie, w latach

7
„Biuletyn Historii Sztuki” 5, 1937, z. 1, s. 12–27.
8
La „Majestas Domini” et les relations d'art entre la France et la Pologne, Paris 1939;
C. Filipowicz-Osieczkowska, P. David, P. Guinard, A.J. Lauterbach, W. Tatarkiewicz, Art Polo-
nais Art Français: Études d'Influences, Paris 1939.
9
[Rec.] V. Molè, Historia sztuki starochrześcijańskiej i wczesnobizantyńskiej. Wstęp do his-
torii sztuki bizantyńskiej wśród Słowian, Lwów 1931 – „Byzantion” 6, 1931, s. 924–925.
10
J. Suchmiel, Udział kobiet w nauce do 1939 roku w Uniwersytecie Jagiellońskim, Często-
chowa 1994, s. 292; K. Estreicher, Dziennik wypadków, t. 1: 1939–1945, red. A.M. Joniak, wstęp
Z.K. Witek, Kraków 2001, s. 506, 589; t. 2: 1946–1960, Kraków 2002, s. 18–19; S. Łukasie-
wicz, Partia w warunkach emigracji. Dylematy Polskiego Ruchu Wolnościowego „Niepodległość
i Demokracja” 1945–1994, Lublin−Warszawa 2014, s. 123, 453–454, 565, 639; A. Małkiewicz,
Z dziejów polskiej historii sztuki. Studia i szkice, Kraków 2005, s. 51; M. Wołos, „Ojczyźnie słu-
ży”: Damian Stanisław Wandycz (1892–1974), Bełchatów−Kraków−Warszawa 2015, s. 92, 131,
147, 159, 200–201.
11
Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego – Marsówna Anna Maria, sygn. WF II 504; Mar-
sówna Anna, sygn. S II 619.
84 Michał Kozłowski

1938–1939 współredaktorką lwowskiego miesięcznika literacko-artystycznego

„Nowe Czasy”. Z Polski wyjechała z całą rodziną 17 września 1939 roku. Do-
tarła do Francji, następnie przebywała w Szwajcarii, a w 1942 roku przedostała
się do Wielkiej Brytanii. W Londynie pracowała w Ministerstwie Prac Kongre-
sowych rządu emigracyjnego w dziale rewindykacji zabytków kierowanym przez
Karola Estreichera12.
Po 1945 roku postanowiła pozostać na emigracji. Brała udział w pracach Ko-
mitetu na rzecz Edukacji Polaków w Wielkiej Brytanii (Committee for Educa-
tion of Poles in Great Britain) i Tymczasowego Komitetu Skarbu dla Spraw Pol-
skich (Interim Treasury Committee for Polish Questions). Pracowała w dziale
stypendialnym, otaczającym opieką polskich studentów w Oksfordzie, Cambrid-
ge i Londynie. W grudniu 1951 roku Anna wraz braćmi, Piotrem Wandyczem
i Witoldem Marsem, wyjechała do Nowego Jorku, gdzie osiedliła się na stałe.
Mieszkając w Stanach Zjednoczonych, zaangażowała się w działalność Polskie-
go Ruchu Wolnościowego Niepodległość i Demokracja. Była sekretarzem Rady
Kobiet zza Żelaznej Kurtyny. O istnieniu tej grupy i jej pracach informowała
opinię publiczną.
Była też zaangażowana w prace Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jor-
ku. Od marca 1974 do marca 1987 roku była członkiem Rady Instytutu Józefa
Piłsudskiego w Ameryce. W tej placówce zajmowała się m.in. porządkowaniem
zbiorów archiwalnych. W 1951 roku przekazała do zbiorów Instytutu ocalałe eg-
zemplarze odezw i ulotek z okresu walk o niepodległość w latach 1916–191813.
Od 3 marca 1977 do 17 marca 1983 roku była zastępcą prezesa IJP14. W 1986
roku z powodu pogarszającego się stanu zdrowia wróciła do Polski. Zamieszkała
na stałe w Krakowie. Zmarła w 1989 roku, została pochowana w rodzinnej kapli-
cy grobowej Marsów w Limanowej15.
Jej dorobek w dziedzinie bizantynistyki nie jest obfity. W pracy w Freski
ruskie w katedrze w Sandomierzu postawiła tezę, że omawiane malowidła są
śladem przenikania stylu późnobizantyńskiego z Bałkanów na Ruś i ogniwem
pośrednim na tej drodze przez Wołoszczyznę i Mołdawię. Według badaczki
przedstawienia plastyczne są zgodne z ikonografią bizantyńską tzw. renesan-
su Paleologów16. Anna Mars dokonała też przeglądu prac uczonych polskich

12
Cultural Losses of Poland. Index of Polish Cultural Losses During the German Occupa-
tion, 1939–1944, ed. C. Estreicher in collaboration with A.M. Mars and J. Zarnecki, London 1944.
13
K. Langowski, „O honor i sztandar, który nas skupia”. Instytut Józefa Piłsudskiego w Ame-
ryce (1943–2013), Warszawa 2018, s. 117, przyp. 237–238.
14
Tamże, s. 122.
15
E-mail Piotra Wandycza do autora z 16 czerwca 2016.
16
Freski ruskie w katedrze w Sandomierzu, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej
Akademii Umiejętności” 1931, s. 7–10.
 O dwóch uczennicach Vojeslava Molè 85

i obcych omawiających wpływ sztuki ruskiej i bizantyńskiej na ziemiach Rzecz-

pospolitej17, ponadto ogłosiła drukiem jeszcze kilka innych pozycji18.
Spowodowana wydarzeniami historycznymi emigracja obu badaczek skutko-
wała niepowodzeniem pierwszej, przedwojennej próby stworzenia w Krakowie
ośrodka badań nad sztuką bizantyńską. Po II wojnie światowej zamierzenie to
było kontynuowane w ramach zespołu Katedr (później Instytutu) Historii Sztuki
UJ. Dopiero w 1990 roku został utworzony Zakład Historii Sztuki Bizantyńskiej
w ramach Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego19.

17
Die Kunst Des Christlichen Ostens In Der Polnischen Wissenschaftlichen Literatur, „By-
zantinische Zeitschrift” 32, 1932, s. 336–345.
18
Polish miniature painters in the first half of the 16th century, London: „The Burlington
Magazine” 1945 (nadbitka z „The Burlington Magazine for Connoisseurs” 86, 1945, nr 502,
s. 17–20); Helena d’Abancourt [w:] Straty kultury polskiej 1939–1944, red. A. Odręga [J. Hule-
wicz] i T. Terlecki, Glasgow 1945, t. 2, s. 451–455.
19
A. Różycka-Bryzek, Zakład Historii Sztuki Bizantyńskiej Instytutu Historii Sztuki Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego w Krakowie [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, War-
szawa 2002, s. 497.