PRIKAZ: Mladen Lazi}, Sistem i slom (S. Vuki}evi}), LU^A XII/1-2 (1995) 321-324.
321
PRIKAZI
Mladen Lazi}, Sistem i slom, Raspad socijalizma i strukture jugoslovenskog dru{tva,
"Filip Vi{nji}", Beograd 1994, 207 str.
Teorijska utemeljenost Lazi}eve studije
Sistem i slom je prva stvar koju treba nag-
lasiti, ali teorijska utemeljenost tako da je
"teorijska razmatranja i ~injeni~ka izlaganja
skoro nemogu}e smisleno odvojiti". Autor
ostaje dosledan ovom stavu u ~itavoj knjizi.
Ideja "kraja istorije" afirmi{e se kon-
statacijom da teorija kao zavr{ni dio razvoja
mora sabirati njegovu puninu i tako nu`no
predstavlja njegov vrh. Ali, kao spoznaja
cjeline datog, teorija bi morala pokazivati i
njegove potencije. Teorija kao "kraj istori-
je" je i pogled na dalji razvoj koji uzima u
obzir ontolo{ku bit ljudske akcije koja ten-
dencijski prevazilazi postoje}i sistem i koja
dovodi do permanentnog "razlaza" teorije i
prakse, ili kako Lazi} ka`e i do "para-
doksalnih obrta u odnosu teorije i stvar-
nosti". Zbog toga sociolo{ka analiza ne
smije ostati na strukturalno datom ve} mora
"uhvatiti" i drugu - djelatnu stranu. Jedino u
toj relaciji dru{tveni odnosi se posmatraju
kao rezultat me|usobnog uticaja i odnosa
unutar materijalne, organizacijske i tako da se nalaze u uzro~no-posljedi~nom
duhovne djelatnosti, {to se u istorijski
razli~itim sistemima odvija na vrlo razli~ite
na~ine. U tom kontekstu Lazi} ukazuje na
nedostatnost, teorijsku pa i prakti~no-poli-
ti~ku, teze o univerzalizaciji "ekonomskog
determinizma" kojom se ljudska djelatnost
svodi na oblast materijalne proizvodnje i
vr{i glorifikacija rada.
Sa ovog stanovi{ta Lazi} kriti~ki raz-
matra jednostrane i pozitivisti~ke orijenta-
cije u sociolo{kim istra`ivanjima diferenci-
jacije u socijalizmu. One opredjeljuju strati-
fikacijski pristup u kojem se dru{tvena
struktura posmatra kao skup slojeva koji se
me|u sobom kvantitativno razlikuju s
obzirom na odre|ena (mjerljiva) obilje`ja.
Ovaj sociolo{ki realizam ima dvije podori-
jentacije: teorijski apriornu i statisti~ki re-
konstruktivnu. Teorijski apriorna koncepci-
ja prvo teorijski odre|uje konkretan istori-
jski oblik dru{tvene stratifikacije - odnosno
slojeve koji je ~ine, a zatim istra`ivanjem
utvr|uje razlike u distribuciji pojedinih
obilje`ja koja se smatraju zna~ajnim za sloj-
no diferenciranje. Statisti~ki rekonstruk-
tivna podorijentacija smatra da prvo treba
utvrditi rasprostranjenost razli~itih dru{tve-
nih obilje`ja a zatim izvr{iti konstruisanje
stratifikacijskog modela.
Autor kriti~ki analizira rezultate soci-
olo{kih istra`ivanja socijalne diferencijacije
u Jugoslaviji koja su sprovedena 70-tih i 80-
tih godina. Ona upu}uju na sljede}e kom-
ponente dru{tvenog polo`aja: obrazovanje,
materijalni status i politi~ku mo}. Ovo su
univerzalne komponente dru{tvene diferen-
cijacije ali nepotpune. Zna~ajne teorijske
orijentacije isti~u i kategoriju vlasni{tva kao
univerzalnu kategoriju dru{tvene diferenci-
jacije. Tu mo`emo ubrojati jo{ i razliko-
vanje gradskih i seoskih uslova `ivota koji
trajno hijerarhijski odvajaju dvije grupacije
ljudi i dr.
Posebno zna~ajan momenat sociolo{ke
analize dru{tvenog polo`aja jeste: strukturi-
sanje polo`ajnih dimenzija. Da li je njihov
poredak linearan ili su "sistemski" povezane
odnosu pri ~emu se iz jedne bazi~ne izvode
druge (npr. politi~ka mo} iz vlasni{tva, ili
obrnuto). U razli~itim tipovima dru{tva hi-
jerarhije se konstitui{u na razli~itim osno-
vama. Razlike mogu biti i u razli~itom
uticaju pojedinih dimenzija s obzirom na
sistem vrijednosti, tradiciju, psiholo{ku
strukturu i karakter ljudi, svojinsku struk-
turu itd. Zadatak je sociolo{kog istra`ivanja
i u tome da iz "univerzalnosti" kategorija
koje formiraju dru{tvene polo`aje izvede
istorijski specifi~ne oblike dru{tvene dife-
rencijacije.
Imaju}i u vidu istaknute elemente
dru{tveni polo`aj u socijalizmu kao istorijski
posebnom dru{tvenom obliku Lazi} defini{e
kao: "sinteti~ki izraz globalne dru{tvene
podjele rada koja se uspostavlja prisilno i
relativno trajno, tako da suprotstavlja velike
grupe ljudi po osnovnim dimenzijama ljud-
ske prakse" (66). To zna~i da oblik repro-
dukcije konkretno-istorijskog na~ina proiz-
vodnje dru{tvenog `ivota stoji u osnovi kon-
stituisanja dru{tvenog polo`aja. Obuhva}eni
322 PRIKAZ: Mladen Lazi}, Sistem i slom (S. Vuki}evi}), LU^A XII/1-2 (1995) 321-324.
su ovim civilizacijski-materijalni, kulturni
itd. nivo razvoja zemlje.
Pojam dru{tvenog polo`aja u socijalizmu
na taj na~in posreduje izme|u teorijske
analize i empirijskog pristupa. Teorijska
analiza obuhvata "koordinate" na kojima se
zasnivaju polo`aji, a empirijski pristup
obuhvata manifestne oblike u ~ijoj se
svakodnevnoj regeneraciji tendencijski ob-
navljaju bazi~ni reprodukcijski obrasci.
Faktorska analiza u nekim is-
tra`ivanjima u nas 70-tih godina pokazala je
da se ispitivani indikatori grupi{u u tri fak-
tora koji se mogu interpretirati kao strati-
fikacijske hijerarhije: generalni status fak-
tor; politi~ki status faktor; i potro{ni status
faktor izme|u kojih postoji slaba korelacija.
Identifikovane su tri hijerarhije koje su se
konstituisale relativno nezavisno jedna od
druge: prva se zasnivala na ulogama u zani-
manju; druga na ulogama u politici i tre}a
na ulogama u potro{nji. Jednostavno re~eno
u jugoslovenskom dru{tvu 70-tih su postojali
(brojni) pojedinci na politi~kim polo`ajima
koji nijesu bogati, kao i bogati ljudi koji ni-
jesu zauzimali politi~ke polo`aje.
U ovom pristupu, isti~e Lazi}, postoji
metodolo{ki rizik pri procjeni grupisanja
indikatora u odre|eni status faktor. Tako
npr. u politi~ki status faktor grupisalo se
vi{e indikatora ali se samo za neke mo`e sa
sigurno{}u tvrditi da su zaista "politi~ki".
Pored ovoga Lazi} ukazuje na dvije bitne
metodolo{ke ~injenice: prvo, da se u soci-
jalizmu komandna hijerarhija ne poklapa u
potpunosti sa hijerarhijom zasnovanom na
distribuciji materijalnog bogatstva i drugo,
jo{ zna~ajnije, da metodolo{kim postupkom
ne prikrijemo veoma zna~ajnu ~injenicu
"ostajanje sistemski ugra|ene mogu}nosti
za posjednike komandnih ("politi~kih")
polo`aja, da koriste sve privilegije (od kojih
je najva`nija - upravljanje dru{tvenom re-
produkcijom - uvijek i nu`no ak-
tuelizovana)" (60).
Povezanost dru{tvenih polo`aja ~ini
"socijalnu mre`u" na osnovu koje Lazi}
ispituje statusnu konzistenciju (oformljenost
- statusno nivelisanih - dru{tvenih mre`a na
u`e-grupnom nivou) i klasnu homogenizaci-
ju (oformljenost - statusno nivelisanih -
dru{tvenih mre`a na {ire-grupnom nivou).
Ovim se daje teorijska osnova cjelovite
sociolo{ke analize istra`iva~kim postupkom
od zadatog individualnog nivoa, preko
obradom podataka rekonstruisanog grupnog
nivoa do teorijski izvedenog globalnog
nivoa - nivoa dru{tva kao cjeline.
Analizu konstituisanja dru{tvenih grupa
u socijalizmu Lazi} tako|e zasniva na cjelini
strukturalno date i djelatne strane na~ina
proizvodnje dru{tvenog `ivota. Jedino ovak-
vim pristupom mogao je autor ustanoviti
teorijski i empirijski impresivnu ~injenicu
da su grupacije koje stvaraju nove dru{tvene
oblike utemeljene izvan bazi~nog sukoba
antagonisti~kih grupacija. One, a ne pot~i-
njena, postaju "konkurentska" i potenci-
jalno-vladaju}a grupacija. One, gonjene
vladaju}im interesom, unutar vladaju}eg
sistema odnosa {ire pretpostavke na osnovu
kojih se konstitui{u u jedinstvenu grupaciju.
Lazi} ovim ne zapostavlja ~injenicu da je
osnovni odnos unutar datog na~ina
proizvodnje onaj koji se uspostavlja izme|u
grupe koja sistem organizuje (posjeduje
sredstva, upravlja dr`avom i sl.) i grupe
"izvr{ila~ke" (obavlja proizvodne uloge,
li{ena je politi~ke mo}i i sl.), ali u uslovima
promjene dru{tvenog oblika na~ina pro-
izvodnje kao klju~ni odnos "izbija" onaj
izme|u postoje}eg i potencijalnog organi-
zatora na~ina proizvodnje.
Na bazi izlo`enih teorijskih stavova
Lazi} analizira princip zasnivanja bazi~nih
dru{tvenih grupa u socijalisti~kom (jugo-
slovenskom) dru{tvu. Dominantne odnose u
socijalizmu uspostavlja vladaju}a kolek-
tivno-vlasni~ka klasa i klasa radni{tva koje
su neprijateljski suprotstavljene. Osnova
dru{tvenog polo`aja kolektivno-vlasni~ke
klase je monopolizacija planske funkcije u
dru{tvenoj reprodukciji odre|uju}i njene
ciljeve, sredstva, uslove u kojima se vr{i itd.
Zna~i, kontrolom nad teleolo{kom ulogom
u cjelokupnom procesu proizvodnje ona
uspostavlja dominaciju u dru{tvu.
Klasa radni{tva obavlja izvedbene
dru{tvene uloge u materijalnoj i nemateri-
jalnoj proizvodnji.
Me|utim, klasno-slojna struktura soci-
jalizma nije tako jednostavna. Kombinacija
komandnog i izvr{nog rada u uslovima
slo`ene podjele rada zahtijeva niz posred-
nika pored ove dvije bazi~ne grupe, {to ima
za posljedicu formiranje niza posrednih
grupa ili klasa. Tu je i formiranje posebne
grupacije privatnika. Uz sve to mora se
imati u vidu i raslojenost i hijerarhijska or-
ganizovanost samih bazi~nih grupa - klasa.
 PRIKAZ: Mladen Lazi}, Sistem i slom (S. Vuki}evi}), LU^A XII/1-2 (1995) 321-324.
Prema tome, socijalisti~ki (komandno-plan-
ski) na~in proizvodnje u svom djelatnom
ispoljavanju konstitui{e se kao slo`en sistem
odnosa tj. kao "kompleksna (hijerarhijska)
struktura grupa" (68). To navodi Lazi}a na
zaklju~ak da temeljni dru{tveni dualizam
dvije bazi~ne grupe u socijalizmu ozna~i kao
troklasni sistem (vladaju}a - pot~injena -
potencijalno-vladaju}a grupacija).
U sredi{tu grupnog djelovanja su in-
teresi. Me|utim, strukturu interesa ne
mo`emo izraziti kroz suprotnost interesa
vladaju}e i pot~injene grupe, pogotovo ne u
vremenima potencijalne promjene dru{tve-
nog sistema. Strukturu interesa moramo
izvoditi ne samo iz date strukture ve} i iz
djelatne strane istorije. Sociolo{ku analizu
strukture interesa ovo ~ini delikatnom i
veoma slo`enom. Prvo, moramo imati u
vidu da }emo nai}i na strukturu interesa
vladaju}e grupacije koja je glavni djelatni
subjekt odr`avanja postoje}eg sistema od-
nosa i na drugoj strani na strukturu interesa
potencijalno vladaju}e grupacije koja je
djelatno usmjerena na mijenjanje sistema.
"Djelatnost obje grupacije mo`e se nazvati
oblikuju}om" (20). Naravno, ovim se ostale
grupacije ne ozna~avaju kao nedjelatne, ali
se ipak njihova djelatnost usmjerava ili pos-
toje}im ili potencijalnim na~inom proiz-
vodnje, mada treba imati u vidu da njihovi
interesi nijesu u svakom momentu usmjere-
ni prema jednom ili drugom ve} se i tu
javljaju modifikacije na koje treba ra~unati
u sociolo{kom istra`ivanju. Pogotovo, {to
interesi pojedinih ~lanova grupe nijesu uvi-
jek tako jedinstveni da se striktno poklapaju
sa grupnim interesima.
Posebno je zanimljiva situacija kada
odre|ena grupacija djeluje suprotno vlasti-
tim interesima. Vladaju}a grupacija mo`e
svojim djelovanjem onemogu}avati repro-
dukovanje vladaju}eg sistema odnosa, od-
nosno izazivati njegovu dezintegraciju, kao
{to potencijalno vladaju}a grupacija mo`e
usporavati uspostavljanje novog sistema od-
nosa. Lazi} to ozna~ava kao iracionalno
djelovanje.
Ina~e, problem racionalnosti i iracional-
nosti Lazi} analizira u dru{tveno-sistem-
skom okviru i u tom kontekstu pojam
racionalnosti odnosno iracionalnosti se po-
javljuje kao oblik "djelovanja dominantne
grupacije (odnosno, u posebnim okol-
323
nostima grupe koja je potencijalno domi-
nantna)" (45).
Komandno-plansko ovladavanje dru{t-
venim procesima u socijalizmu konstitui{e
specifi~an tip racionalnosti koji je bitno
razli~it od profitnog. Jasno je bilo vladaju}oj
grupaciji da osloba|anje djelovanja "~iste"
ekonomske racionalnosti naru{ava su{tinu
socijalisti~kog na~ina proizvodnje osnosno
njenu monopolsko-komandnu poziciju.
Zbog toga su sve reforme u socijalizmu na
toj osnovi, iako najavljivane kao ~vrsto
opredjeljenje ka tr`i{noj privredi, propale.
Jednostavno to nije bio interes vladaju}e
grupacije, a ona svoj interes name}e kao
op{ti interes i time partikularnu racional-
nost kao racionalnost uop{te. Me|utim, ova
racionalnost se jednog momenta ispoljava
kao iracionalnost. Obja{njenje iracionalnog
djelovanja kolektivno-vlasni~ke klase u
socijalizmu Lazi} izvodi iz logike reproduk-
cije socijalisti~kog dru{tva. Razvijaju}i ovo
stanovi{te on dokazuje da je iracionalno
djelovanje kolektivno vlasni~ke klase (njeno
djelovanje nasuprot vlastitim interesima)
sistemski ugra|eno u na~in reprodukcije
komandnih dru{tava. Zbog toga dolazi do
apsurdne situacije da decenijski akumuli-
rana mo} kolektivno vlasni~ke klase na
kraju dovodi do njene nemo}i.
O~igledno socijalizam se sve vi{e kretao
ka u~vr{}enju svoje stati~nosti onemogu}a-
vaju}i razvoj pretpostavki dinami~kog
dru{tva. To je, prije ili kasnije, moralo
dovesti do strukturne krize socijalisti~kog
na~ina proizvodnje dru{tvenog `ivota zasno-
vane prije svega na unutra{njim suprot-
nostima i slabostima. Krah socijalizma je
bio neminovan.
U socijalisti~kim zemljama nakon kraha
socijalizma ne mo`e se odmah uspostaviti
novi oblik. Prelazni period je neophodan i
mora imati specifi~an karakter.
Prva specifi~nost sadr`ana je u ~injenici
da socijalizam nije omogu}io zametanje
tr`i{ne privrede zbog ~ega se nije ni mogla
konstituisati grupacija ~iji bi interes bio
ru{enje postoje}eg. To su vrlo brzo pokazali
neuspjesi projekata privatizacije pa i neu-
vjerljivi koraci ka demokratizaciji. Sve je
o~iglednije da se "pozapadni~enju" socijalis-
ti~kih dru{tava "pristupilo" na sli~an na~in
kao i "izgradnji komunizma" - kao idealu
koji treba ostvariti svjesnom akcijom ljudi.
324 PRIKAZ: Mladen Lazi}, Sistem i slom (S. Vuki}evi}), LU^A XII/1-2 (1995) 321-324.
Vrlo brzo dolazi do demobilizacije
populacije. Neoliberalisti~ke tendencije (na
Zapadu 70-tih godina nijesu imale uspjeha)
dovode socijalisti~ka dru{tva na nivo
ekonomskog i politi~kog "anahronizma";
nastaje drasti~na socijalna diferencijacija;
visoka nezaposlenost; nizak op{ti nivo
`ivotnog standarda; porast kriminala, a sve
to stvara socijalne uslove mnogo povoljnije
za obnavljanje autoritarnih re`ima nego za
razvoj demokratskih. Specifi~nost prelaznog
perioda u socijalisti~kim dru{tvima je tako
izra`ena u ~injenici da je neoliberalnom
"slobodnom" tr`i{tu vi{e komplementaran
nedemokratski nego demokratski politi~ki
sistem.
Sliku stanja u biv{im socijalisti~kim
dru{tvima karakteri{u: a) dr`avni monopol
u privredi; b) ideolo{ki monopol i c) proces
dru{tvenog preobra`aja inauguri{e se
"odozgo", "politi~kim sredstvima", dakle, u
krajnjoj liniji na komandno-voluntaristi~ki
na~in. Sna`ne tendencije obnavljanja dosa-
da{njeg oblika su prisutne.
Me|utim, redukcija ekonomske mo}i
vladaju}e grupacije, razvijanjem, koliko to-
liko, drugih oblika svojine, i uspostavljanje
drugih centara mo}i moraju ipak imati od-
lu~uju}e politi~ke konsekvence. To mora
unositi zna~ajne promjene u na~inu funk-
cionisanja socijalisti~kog dru{tva koje je
po~ivalo na prisilnom interesnom monizmu
i predstavlja podlogu politi~kog pluralizma.
Nesporno, imamo situaciju u kojoj se ne
mogu cjelovitije reprodukovati temeljni
principi socijalisti~kog na~ina proizvodnje
dru{tvenog `ivota.
Jedna od najzna~ajnijih promjena u soci-
jalisti~kim dru{tvima jeste proboj njihove
izolovanosti od svijeta kapitalizma, {to
Lazi} stavlja u odnos centar - periferija.
Me|utim, odnos centra i periferije je
veoma slo`en i ne mo`e se jednostavno in-
terpretirati kao jednosmjerni odnos u kojem
su u svakoj situaciji i u svim dru{tveno-is-
torijskim okolnostima svi djelovi periferije
jednako zavisni od centra.
Zbornik radova: Mladen Lazi}, Danilo Mrk{i}, Sreten Vujovi}, Bora Kuzmanovi},
Stjepan Grdelj, Slobodan Cveji} i Vladimir Vuleti}, Razaranje dru{tva, Pripremio
Mladen Lazi}, Izdava~ "Filip Vi{nji}", Beograd 1994.
Pred nama je jedna vredna i vrlo za-
nimljiva knjiga. Vrednost i zanimljivost daju
Velika je vjerovatno}a da sudbina soci-
jalisti~kih zemalja ne}e biti zajedni~ka: pris-
tup kapitalisti~kom "svjetskom sistemu"
bi}e za razli~ite zemlje nejednak (na to }e
uticati unutra{nji ~inioci - tradicija, eko-
nomske, politi~ke i kulturne pretpostavke u
okviru svake zemlje, kao i spoljnji - interesi,
strate{ke sfere uticaja, postojanje resursa,
istorijske veze i sl.).
Zbog toga }e ne samo brzina tranzicije
nego i njen smjer biti specifi~ni za svaku
zemlju.
Na unutra{njem planu vlasni~ki plurali-
zam, sna`na dr`ava, siroma{tvo ve}ine sta-
novni{tva vodi do formiranja oligarhijskih
karakteristika dru{tvenog strukturisanja:
dru{tveni vrh - posjednici dr`avnog aparata
i velikog bogatstva; sredina hijerarhije -
manje grupacije od dva sloja: onih koji su
vezani za dr`avu i sitnih preduzetnika i na
dnu velika masa paupera - koja }e biti
vezana za oligarhijski vrh. Ova struktura se
mora ozna~iti kao eksplozivna. Uglavnom,
zaklju~ak je da "postsocijalisti~ka tranzi-
cija" vodi ve}inu isto~no-evropskih zemalja
u periferijalizaciju koja podrazumijeva
dru{tvene forme striktno razli~ite od onih
kojima se te`ilo u herojskoj fazi ru{enja
komandnog dru{tva. To zna~i da u dugo-
ro~nom smislu osnovni ciljevi dru{tvene
promjene tranzicijom nijesu ostvareni.
Sistemska nestabilnost tako dobija nove
podsticaje, a otvorena periferijalizacija je
jedina perspektiva.
U Lazi}evoj studiji Sistem i slom su
veoma zanimljive i inspirativne analize
dru{tvene pokretljivosti, sociolo{ki aspekt
neformalnih veza, odnos nacije i stratifika-
cije i druge kojima ovom prilikom nijesmo
mogli pokloniti vi{e pa`nje.
Na kraju treba ista}i da je Lazi}eva,
zaista bogata sociolo{ka imaginacija u ovoj
studiji do{la do punog izra`aja kako na te-
orijskom tako i na metodolo{kom planu.
Zna~aj studije Sistem i slom za sociolo{ku
nauku je izvanredan, za "dru{tveni in`enje-
ring" ni{ta manji.
Slobodan Vuki}evi}
joj barem dve ~injenice. Prvo, prva je knjiga
od na{ih eminentnih sociologa nastala na