156
torlar› Selim Beyi arad›...) gibi iliflkiler kullan›larak mant›ksal-anlamsal aç›dan ba-
Metinsellik, metni metin
yapan bileflenlerin
oluflturdu¤u bütündür.
Ba¤lafl›kl›k, metin tümceleri
aras›ndaki dilsel, dilbilgisel
ba¤lant›d›r.
Tutarl›l›k metnin tümceleri
ve tümceden daha büyük
parçalar› (örne¤in yaz›l›
metinlerde paragraflar)
aras›ndaki mant›ksal,
anlamsal ba¤lant›d›r.
Tablo 7.1
Metinsellik Ölçütleri
Genel Dilbilim-II
¤›nt›l› bir bütünlük haline getirilirken öte yandan da ilk örnekte yinelenen bir çok
ö¤e ikinci örnekte ifllevsel bir biçimde silinmektedir. Böylece ikinci örnek biçimsel
ve anlamsal olarak kesintisiz bir bütünlük oluflturulmaktad›r. Öyleyse, bu iki örnek
aras›ndaki temel ayr›l›k, ikinci örne¤in üreticisinin iletiflimsel amaçlar›na hizmet
eden biçimsel ve anlamsal bir bütünlük, yani metin durumuna getirilmifl olmas›d›r.
MET‹NSELL‹K ÖLÇÜTLER‹
Bir ürün metni, metin yapan özellikler alanyaz›nda metinsellik bafll›¤› alt›nda ele
al›nmaktad›r. Bu özellikleri belirleyen ölçütlerse metinsellik ölçütleri olarak adlan-
d›r›lmaktad›r.
Ürün metinlerin tipik yap›lan›fl›na bak›ld›¤›nda hepsinin ba¤lant›l›l›k sergiledi¤i
görülür. Söz konusu bu ba¤lant›l›l›k Beaugrande ve Dressler’de (1981) metin mer-
kezli metinsellik ölçütleri olarak sunulan ba¤lafl›kl›k ve tutarl›l›k kavramlar› ile
aç›klanmaktad›r. Metinsellik ayn› zamanda kullan›c› merkezli ölçütlerle de iliflkili-
dir. Afla¤›daki Tabloda Beaugrande ve Dresslerin önerdi¤i metinsellik ölçütlerinin
tamam› yer almaktad›r. Biz önce metin merkezli ölçütleri ayr›nt›l› olarak gözden
geçirece¤iz, ard›ndan da kullan›c› merkezli ölçütler hakk›nda bilgiler verece¤iz.
Metin Merkezli Ölçütler Kullan›c› Merkezli Ölçütler
Ba¤lafl›kl›k Amaçl›l›k
Tutarl›l›k Durumsall›k
Kabuledilebilirlik
Bilgisellik
Metinleraras› ‹liflki
Metin Merkezli Metinsellik Ölçütleri
Ba¤lafl›kl›k
Ba¤lafl›kl›k metin tümceleri aras›ndaki ba¤› sa¤layan dilbilgisel ve sözcüksel ba¤›n-
t›d›r. Bu iliflki yoluyla metin tümceleri birbiriyle birleflerek bir birim-bütün olarak
metni biçimlendirir. Ba¤lafl›kl›k do¤as› gere¤i, metin tümcelerinin parçalar›n› hem
dilbilgisel hem de sözcüksel olarak iki yönlü birbirine ba¤lar. Ürün metindeki bile-
flenler dilbilgisel biçimler ve uzlaflmalarla birbirine ba¤l›d›r. Bir di¤er deyiflle, bir dil
kullan›c›s›n›n dilin sözdizimine iliflkin bilgisi metinde ba¤lafl›kl›k ba¤›nt›s›n› yap›-
land›rmas›nda önemli bir rol oynar. Tümceler birbirine ba¤land›¤› için bir tümce-
nin yorumu, ya bir önceki tümcedeki baz› ö¤elerle ba¤›nt›l›d›r ya da önceki ö¤eler
genellikle de önceki tümce hakk›nda bilgi verir. Haliday ve Hassan (1976) bu olgu-
nun anlambilimsel bir do¤as› oldu¤una iflaret eder. Ba¤lafl›kl›k metindeki bir ö¤ey-
le, onun yorumlanmas› için gerekli olan di¤er ö¤e aras›ndaki anlamsal bir iliflkidir.
Di¤er metin merkezli metinsellik ölçütü olan tutarl›l›k ile yak›ndan iliflkilidir.
Dilbilgisel Ba¤lafl›kl›k
Metindeki öbekler ve tümceler aras›nda kurulan dilbilgisel ba¤›nt›lar metnin ba¤-
lafl›kl›k sergilemesinde önemli bir rol oynar. Bu dilbilgisel ba¤lar flu temel türler al-
t›nda kümelenmektedir:
 7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 157

• Gönderim Gönderim, ard›fl›k metin

tümcelerindeki sözcükler
• Eksilme ve de¤ifltirme aras›nda kurulan ve bu
• Ba¤laçl› ba¤lafl›kl›k tümceler boyunca ayn›
metin varl›¤›n›n (örne¤in Ali)
farkl› dil ö¤eleriyle do¤rudan
Gönderim ya da dolayl› olarak
Gönderimin tan›m›n› yapmadan önce afla¤›daki örne¤i birlikte inceleyelim. Örnek yinelenmesini sa¤layan
ba¤›nt›d›r.
metin parças›na dikkatlice bak›ld›¤›nda, metin al›c›s›n›n zihninde ilk tümcedeki ço-
cuklar ö¤esi ile sonraki tümcedeki onlar›n ö¤esini eflleyen bir anlam ba¤› oldu¤u-
nu hemen fark etmek mümkündür. ‹lginç olan ilk tümcede metne giren ö¤e bir ad
öbe¤idir ve bu nedenle tek bafl›na da bir anlam aktarmaktad›r. Oysa izleyen tüm-
cedeki ö¤e, yani onlar ancak çocuklar ö¤esiyle efllendi¤inde anlam kazanmakta-
d›r; tek bafl›na anlam› yoktur. Bu ö¤e, dil kullan›c›s›na kolayl›k sa¤layarak daha
önce metne girmifl bir ö¤eyi, tekrar kullanmaya gerek kalmayacak biçimde ikinci
tümcede de sürdürebilmektedir. Bu yüzden, iki tümce de söz konusu çocuklar
hakk›ndad›r ve bu iki tümce bir bütün olarak alg›lanmaktad›r. Bir ba¤lafl›kl›k ara-
c› olarak gönderim, bu iki ö¤eyi birbirine efl k›lan anlam ba¤›n› oluflturur. Sözko-
nusu ö¤eler efl-göndergelidir. Halliday ve Hasan eflgöndergeli ö¤elerden birinin
di¤erine gönderimde bulunmas›n› yineleme olgusu içinde ele almakta ve metinde-
ki ba¤lafl›kl›kl›¤›n yineleme olgusuna dayand›¤›n› belirtmektedir. Örne¤in, gönde-
rimsel ba¤lafl›kl›k iliflkisinde, afla¤›daki örneklerde de görülece¤i gibi, bir ad›l bir
gönderge ile gönderim iliflkisine girdi¤inde, bu gönderge ad›l kullan›m› yoluyla
metinde yinelenmifl olur. Bu durum göndergenin gösterdi¤i kavrama süreklilik ka-
zand›r›r. Bir baflka deyiflle, metinde geçen kifliler, yerler, durumlar, nesneler met-
nin ak›fl› içinde gereken yerlerde gönderim araçlar› yoluyla metin al›c›s›n›n dikkat
oda¤›nda tutulur. Bu nedenle, söz konusu süreklilik, al›c› için metin konusunu be-
lirginlefltiren temel yollardan biridir.

Çocuklar bugün okuldan erken geldi. Onlar›n antrenman› varm›fl. ÖRNEK

Gönderim, metinde gönderim arac› ile göndergesi aras›nda gerçekleflir. Örnek-

te de gözledi¤imiz gibi, tipik olarak bir metin tümcesiyle metne kat›lan bir ö¤e-
nin,bir di¤er deyiflle göndergenin sonraki tümcede de bir di¤er ö¤e, yani gönde-
rim arac› vas›tas›yla metin al›c›s› için ulafl›l›r k›l›nmas› gönderim ile sa¤lan›r. Gön-
derim, metinler için etkin bir ba¤lafl›kl›k arac›d›r. Metinler içinde gönderim, eflgön-
derimsel olmaya dayal› olarak oluflabilece¤i gibi, üye altküme ya da iyelik iliflkile-
ri gibi yollarla birbirine ba¤l› olarak olarak iliflkilendirilmifl gönderim biçimin- ‹liflkilendirilmifl gönderim
de de gerçekleflebilir. Örne¤in, Ali eve geç geldi. Annesi k›zd›. tümce dizisinde iye- metin içinde gönderimin
üye-alt küme, iyelik iliflkileri
likli gönderim bir iliflkilendirilmifl gönderim ba¤›nt›s› içermektedir. Benzer durum, gibi yollarla ça¤r›fl›msal
‹fl arkadafllar›m çok iyi. Mesela Ahmet çok yard›msever tümce çiftinde de görül- olarak yap›lmas›d›r.
mekte bu örnekteyse üye olmaya dayal› bir gönderim iliflkisi öne ç›kmaktad›r.
Metinde eflgönderimsel gönderim kuran temel ö¤eler flunlard›r:
• Burada Ø ile iflaretlenen bofl ad›llar (Türkçe gibi ba¤lant›l› dillerde çekimli
eylem üzerindeki kifli ekleri bofl ad›llar› ulafl›l›r k›lar.)
Ayfle ve ben d›flar› ç›k›yoruz. Ø Al›fl verifl yapaca¤›z.
• Kifli ad›llar› (= ben, sen, o, biz, siz, onlar)
• Gösterme ad›llar›(= bu, flu, o)
• Gösterme s›fatlar›(= bu kad›n, o adam vb.)
• Dönüfllülük ad›llar›(= kendi, kendisi vb.)
158 Genel Dilbilim-II

Gönderim Türleri
Göndergenin, metin içinde yer al›p almas› ve metin ak›fl› içinde göndergeler ile
onlara gönderim yapan ö¤elerin birbirlerine göre de¤iflen konumu, afla¤›daki Tab-
lo 2’de sunulan farkl› gönderim türlerinin ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r.

Tablo 7.2 Metind›fl› gönderim Metiniçi gönderim Metiniçi gönderim

Gönderim türleri (durumsal)
Gönderim arac› (örne¤in
“O”) metin içindedir; gön-
dergesi ise metinde yer al-
maz. Metnin kullan›ld›¤› du-
rum ba¤lam›nda belirginleflir.
O bugün gelmedi. Hastaym›fl.
(metinsel)
Artgönderim (gönderim arac›-
n›n (örne¤in “O”, metinde kul-
lan›ld›¤› yere göre metnin önce-
sine gönderim)
Ali bugün gelmedi. ←O hastaym›fl.
(metinsel)
Öngönderim (gönderim arac›n›n
(örne¤in “O”) metinde kullan›l-
d›¤› yere göre metnin sonras›na
gönderim)
O→ bugün gelmedi. Ali hastaym›fl.

Tablo2’ de de görüldü¤ü gibi, metind›fl› gönderim ve metiniçi gönderim, gön-

derim türleri için temel ayr›m› oluflturur. Metind›fl› gönderim özellikle do¤al konufl-
ma ortamlar›nda ya da anlat› metinlerinde, reklam metinleri gibi etkileflimsel özel-
likler tafl›yan kimi özel metin türlerinde s›kl›kla kullan›lan bir gönderim türüdür.
Bu tür gönderimde gönderim arac› metin içindedir; göndergesi, ise metinde yer al-
maz. Metnin kullan›ld›¤› durum ba¤lam›nda belirginleflmektedir.

ÖRNEK (Bir duvar panosunda)

B‹R GÜN S‹Z DE YAfiLANACAKSINIZ!

Örnekte yer alan siz ad›l›n›n gönderimi bu metnin al›c›s› olacak herkese yöne-
liktir. Bu ad›l, metinde belirli bir gönderge ile gönderim iliflkisine girmemektedir.
Bu nedenle, bu kullan›mda bir metin d›fl› gönderim gerçeklefltirilmektedir.
Hem gönderim arac›, hem de göndergesi, yani yineledi¤i ad öbe¤i metin için-
de birlikte bulunuyorsa bu kez de metiniçi gönderimden söz ederiz. Metnin ak›-
fl›nda gönderge önce, gönderim arac› sonra geliyorsa bu iki ö¤e aras›nda artgön-
derim ba¤› oluflur. Afla¤›daki metinde örnekleri verilen artgönderim, gönderim ba-
¤›n›n oluflumundaki tipik dizilifli sunar. Bu örnekte, ilk iki metin tümcesinde geçen
fare göndergesiyle, izleyen tümcelerdeki o III. tekil kifli ad›l› aras›nda artgönderim
ba¤› bulunmaktad›r.

ÖRNEK Bir Hint masal›na göre, kediden korktu¤u için devaml› endifle içinde yaflayan bir
fare vard›r. Büyücünün biri fareye ac›r ve onu bir kediye dönüfltürür. Ama o, ke-
di olmaktan son derece mutlu olaca¤› yerde bu kez de köpekten korkmaya bafllar.
Büyücü de onu bir kaplana dönüfltürür. Kaplan olan fare, sevinece¤i yerde avc›-
dan korkmaya bafllay›nca büyücü der ki: “Anlad›m ki korkuyu yenen cüsse de¤il,
yürektir!”

Gönderim ba¤› kurulurken metin ak›fl›nda gönderim arac› önce, göndergesi

sonra geliyorsa, bu iki ö¤e aras›nda bu kez öngönderim ba¤› oluflur.
Afla¤›da yer alan örnekte yine gönderim arac› olarak üçüncü tekil kifli ad›l› kulla-
n›lm›fl ve üçüncü tekil kifli ad›l› o ile göndergesi genç kad›n aras›nda öngönderim ilifl-
kisi kurulmufltur. Türkçe ço¤u durumda ad›l düflürebilen bir dil oldu¤u için bu örnek-
te gönderim arac›, bofl ad›ld›r. Metin al›c›s› yüklemdeki üçüncü tekil kifli s›f›r biçimbi-
rimini bir iz olarak kullanarak bu ad›la ç›kar›msal olarak ulaflabilmektedir.
 7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 159

Ø 32 yafl›ndayd› (üçüncü tekil kifli). Ø Bundan bir kaç ay önce yanl›fl bir teflhis ÖRNEK
sonucu gerçeklefltirilen ameliyatla gözlerini kaybetmiflti (üçüncü tekil kifli). Bir
daha asla göremeyecekti genç kad›n...

Gönderge ile gönderim arac›n›n örnekteki gibi öngönderim ba¤›nt›s›yla birbiri-

ne ba¤lanmas›, al›c›n›n önce anlam› kendi içinde belirginleflmeyen sözcü¤e, ard›n-
dan da bu sözcü¤ün anlamsal yorumunu belirleyen ö¤eye ulaflmas›na neden olur.
Bu durum anlamland›rmay› bir ölçüde geciktirir. Anlamland›rmay› geciktirme, ki-
mi zaman metin üreticisinin metin türüne ba¤l› olarak kullanmay› ye¤ledi¤i bir
stratejidir. Öngönderim ba¤›nt›s› bu stratejiye yönelik olarak kullan›labilir.

Afla¤›daki metinde hangi gönderim türleri örneklenmektedir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
1
Zehra evde babas› yüzünden ç›kan tart›flmalar d›fl›nda mutluydu. Evlendi¤inden beri ya-
n›nda kalan babas› yüzünden efliyle sürekli tart›fl›yordu. Efli babas›n›Distemiyor
Ü fi Ü N E L ‹ M ve onun ev- D Ü fi Ü N E L ‹ M
de bir fazlal›k oldu¤unu düflünüyordu. Tart›flmalar bazen inan›lmaz boyutlara ulafl›yordu.
Yine böyle bir tart›flma an›nda; efli, bütün ba¤lar› kopard› ve “Ya ben Sgiderim,
O R U ya da baban S O R U
bu evde kalmayacak” diyerek rest çekti... Eflini kaybetmeyi göze alamazd›.
D‹KKAT D‹KKAT
Eksiltme ve De¤ifltirme
Eksiltme, metinde daha önce bütüncül bir yap› içinde geçen bir metinsel ö¤enin Eksiltme, metnin ak›fl›nda
SIRA S‹ZDE
yüzey metinden ç›kar›lmas›d›r. Metinsel iliflkiler, örne¤in, gönderim ba¤›nt›s› at›lan daha önce bütüncül
SIRA bir
S‹ZDE
yap›da geçen bir ö¤enin
ö¤enin al›c› taraf›ndan ç›kar›msal olarak tamamlanmas›n› öngörür. Bu nedenle ek- metinden ç›kar›lmas›d›r.
siltme bütünüyle diliçi ba¤lam›n varl›¤›na dayal› bir dilsel düzenlemedir.
Olas› bütüncül yap›lar flunlard›r:
• Yüklemi kuran çekimli eylem özne gerektirir.
AMAÇLARIMIZ
! ! Ç›kar›lan bu ö¤e al›c›
AMAÇLARIMIZ
taraf›ndan ç›kar›msal
tamamlanabilir.
olarak

• ‹yelik ö¤esi tamlayan ö¤e gerektirir. K ‹ T A P K ‹ T A P

• Geçiflli çat›daki yüklemcil ö¤e nesne gerektirir.
• Belirteç yüklemcil ö¤e gerektirir.
Beaugrande ve Dressler’e göre eksiltme metin yo¤unlu¤una ve etkilili¤ine kat-
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
k›da bulunan bir araçt›r. Eksiltmeye bafl vurmadan metin oluflturma zaman ve
enerji kayb›na neden olur. Afla¤›daki örnekte bütüncül yap›lar›n varl›¤›na dayan›-
larak yap›lan eksiltmeler parantez içinde ve koyu renkte yaz›lm›flt›r.
‹NTERNET ‹NTERNET
(Ben) Bundan 52 y›l önce, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Co¤rafya Fakülte- ÖRNEK
si’nde Türk dili ve edebiyat› ö¤renimine bafllad›¤›mda, lisede (benim) ö¤rendikle-
rimin d›fl›nda, Türkçenin geçmifli, (Türkçenin) dünyadaki yay›l›m›, özellikle de
(Türkçenin) gücü konusunda pek bir fley bilmiyordum. Geçen bunca y›l boyun-
ca, önce ö¤renci olarak, sonra da dilbilime yönelip akademik yola girince (benim)
ö¤rendiklerimi, daha sonra da (benim) kiflisel çal›flmalar›m›n (bana) kazand›r-
d›klar›n› düflününce Türkçe, engin bir deniz olarak (benim) karfl›ma ç›kt›.
(D. Aksan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yar›n›)

De¤ifltirme ise de¤ifltirme ö¤eleri olarak adland›r›lan örne¤in “öyle” gibi ifllev- De¤ifltirme örne¤in “öyle”
gibi ifllevsel metin ö¤elerini,
sel metin ö¤elerini, metinde kendilerinden önce geçen adlar, eylemler ya da metinde kendinden önce
öbeklerle de¤ifltirme düzenlemesidir. De¤ifltirme de eksiltme gibi bütünüyle diliçi geçen adlar, eylemler ya da
bir metin bölümünün
ba¤lama ba¤l›d›r. Yani, de¤ifltirme ba¤›nt›s› tafl›yan birimlerin her ikisi de metin- tamam›n›n yerine
de bulunur. kullanmakt›r.
160 Genel Dilbilim-II

ÖRNEK Akflam k›z arkadafl›yla buluflmufl, sinemaya gitmifller sonra onu eve b›rakm›fl. Öy-
le söylüyor.

Yukar›daki örnekte “öyle” sözcü¤ü metin ak›fl› içinde önceki tümcenin tamam›-
n›n yerine kullan›lmaktad›r.
De¤ifltirme ö¤eleri anlamsal yorumlar›n› de¤ifltirildikleri adlar, eylemler ya da
öbeklerden al›rlar. Zaman zaman de¤ifltirme, eksiltme ile kar›flt›r›labilir. Benzer
yanlar› olmas›na karfl›n bu iki ba¤lafl›kl›k ba¤›nt›s› aras›nda önemli farkl›l›klar bu-
lunmaktad›r. Örne¤in, Türkçede “yapmak” eylemi kimi durumlarda de¤ifltirme, ki-
mi durumlarda eksiltme iliflkisi kurar. Eksiltmeli kullan›mlarda, eksiltilen ö¤e tüm-
ceye ait bir birim olarak “yapmak” eylemine eklenebilir. Ancak bu eylem, de¤ifltir-
me gösterdi¤inde böyle bir eklemeyi kabul etmez. Yaln›zca bir anlat›m denkli¤i
gösterir.

ÖRNEK a. - Ahmet ödevlerini yapt›n m› o¤lum?

- (Ödevlerimi) Çoktan yapt›m anne!
b. - Ahmet, çantan› düzeltip difllerini de f›rçalad›n m› o¤lum?
- (Çoktan çantam› düzeltip difllerimi f›rçalad›m anne!) = Çoktan yapt›m
anne!
Yukar›daki örnekte, (a)’da koyu renkle yaz›lm›fl olan “ödevlerimi” sözcü¤ü ek-
siltilmektedir. ‹stenirse bu sözcük tümceye eklenebilir. Ancak (b)’de Ahmet “yap-
mak” eylemini “Çantam› düzeltip difllerimi f›rçalad›m.” tümcesinin yerine kullan-
makta, böylece eksiltme de¤il bir de¤ifltirme yapmaktad›r.

Ba¤laçl› Ba¤lafl›kl›k
Bir metindeki dilbilgisel ba¤lafl›kl›¤›n tipik araçlar›ndan biri de ba¤laçlard›r. Ba¤-
laçlar metindeki öbekleri, tümceleri ya da tümce öbeklerini birbirine dilsel olarak
eklemlerken, metinler içinde ayr›nt›land›rma, geniflletme ve güçlendirme ifllevleri-
ne yönelik olarak kullan›l›r. Bu ifllevleriyle kullan›l›rken metin al›c›s› için metinde-
ki tutarl›l›k iliflkilerini de aç›k hale getirirler. Halliday ve Hasan ba¤laçlar› en yal›n
biçimde flu alt türlere ay›rmaktad›r:
• Ekleyiciler: ve, bunlara ek olarak
• Çelifltiriciler: fakat, ama
• Nedenleyiciler: çünkü, bu nedenle
• Zamansal ba¤laçlar: sonra, sonradan

SIRA S‹ZDE Afla¤›daki örnek metinde yer alan ba¤laçlar hangi alt türlerdedir?
SIRA S‹ZDE
2
Cümbüfl apartman›... ‹stanbul’un orta halli semtlerinin birinde d›flar›dan kendi halinde
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
görünen tipik bir apartman ve Mehmet Bey de kendi halinde bir iflçidir. Çocuklar› olmama-
s›na ra¤men yirmi y›l büyük bir aflkla hayat›n› paylaflt›¤› eflini kanser yüzünden kaybettik-
S O R U ten sonra ev de¤ifltirmeye
S O R U karar vermifl ve her gün ifle gidip gelirken önünden geçti¤i cüm-
büfl apartman›ndaki sat›l›k ilanlar›n›n çoklu¤u dikkatini çekmiflti. Mehmet Bey kiral›k bir
D‹KKAT
daire istiyordu ama ilan sahipleriyle bir konuflmaya karar verdi. Çünkü bu apartmandaki
D‹KKAT
ad›n› koyamad›¤› bir fley onu çekiyordu...

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ
! ! AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P K ‹ T A P

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
 7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 161

Sözcüksel Ba¤lafl›kl›k
Metin ba¤lafl›kl›¤›nda, sözcükler aras›nda kurulan anlam iliflkileriyle oluflan ba¤lar Sözcüksel ba¤lafl›kl›k
birbirini izleyen metin
yoluyla sa¤lanan yinelemeler de önem kazan›r. Afla¤›daki Tablo’da da görüldü¤ü tümcelerinin, sözcükler
gibi, sözcüksel ba¤lafl›kl›k temelde metin tümcelerinde ayn› ö¤enin tekrar› ve arars›ndaki anlam
anlamsal olarak iliflkili ö¤elerin kullan›m›yla sa¤lanan metin ba¤lar›n› içerir. Söz- iliflkilerine dayal›
gönderimlerle birbirine
cüksel ba¤lafl›kl›k ça¤r›fl›msal gönderimlerle kurulur. ba¤lanmas›d›r.

Sözcük tekrar›yla yineleme ‹liflkili sözcüklerle yineleme Tablo 7.3

Ayn› sözcü¤ü tekrarlama
Sözcüksel ba¤lafl›kl›k
Ayn› kökten türemifl farkl› sözcük türlerinde-
ki sözcükleri kullanarak yineleme
Eflanlaml› ya da yak›n anlaml› sözcükleri kulla-
narak yineleme
Üstterim-altanlaml›k iliflkisi içeren sözcükleri
kullanarak yineleme
Genel sözcükleri kullanarak yineleme

Z›t anlaml› sözcükleri kullanarak yineleme

Parça-bütün iliflkisi kuran sözcükleri kullana-

rak yineleme
Efldizimli sözcükleri kullanarak yineleme

Metin tümcelerinde sözcük tekrar›yla yineleme, metinlerde s›k karfl›lafl›lan bir

sözcüksel ba¤lafl›kl›k ba¤›d›r. Afla¤›daki örnekte oldu¤u gibi, ard›fl›k iki metin tüm-
cesinde ayn› sözcü¤ün kullan›lmas› bu tümceler aras›nda bir ba¤lafl›kl›k ba¤› ku-
rulmas›n› sa¤lamaktad›r.

Hükümetin enflasyonla mücadelesi sürüyor. Bu y›l al›nacak önlemlerle enflas- ÖRNEK

yon inifle geçecek.

Öte yandan, iliflkili sözcüklerle yineleme de metin örneklerinde sözcüksel ba¤-

lafl›kl›¤›n oluflumunda etkili bir ba¤lafl›kl›k yoludur. Sözcükler aras›ndaki eflanlam-
l›l›k ya da yak›n anlaml›l›k, üstterim- altanlaml›k, genel anlaml›l›k, z›t anlaml›l›k ya
da parça-bütün, efldizimlilik iliflkileri metin tümcelerini afla¤›daki örneklerde de
görülece¤i gibi birbirine ba¤lamaktad›r.
Afla¤›daki örnekte görüldü¤ü ayn› kökten türemifl farkl› sözcük türlerindeki
sözcükleri kullanma, metinlerde karfl›laflabilece¤imiz iliflkili sözcüklerle yineleme
yollar›ndan biridir. Bu örnekte de görüldü¤ü gibi, ayn› metin parças›nda bir söz-
cüksel ba¤dafl›kl›k ba¤›, bir di¤er dilbilgisel ba¤dafl›kl›k ba¤›yla birlikte ortaya ç›-
kabilir. Afla¤›daki metin parças›nda bir artgönderim ba¤›n›n da bulundu¤u örnek
incelendi¤inde dikkatinizi çekecektir.

Ahmet s›nav› baflard›. Baflar›s› tüm ailesini sevince bo¤du. ÖRNEK

Metinlerde eflanlaml› ya da yak›n anlaml› sözcükleri kullanarak yineleme de

sözcüksel ba¤lafl›kl›k ba¤› kurar. Afla¤›da bu durumun bir örne¤i yer almaktad›r.
Örnekte, o¤lan ve delikanl› sözcükleri aras›ndaki yak›n anlaml›l›k iliflkisi nedeniy-
le ikinci tümcede yer alan delikanl› göndergesi, o¤lan göndergesiyle efllenmekte-
162 Genel Dilbilim-II

dir. Kurulan bu ba¤, her iki tümcenin de ayn› metin varl›¤›n› içerdi¤ini, bir baflka
deyiflle ayn› kifliden söz edildi¤ini anlamam›z› sa¤lamaktad›r. Bu iki tümcede iki
ayr› sözcük (o¤lan ve delikanl›) olsa da metinden sözcüksel ba¤lafl›kl›k nedeniyle
tek bir varl›ktan söz edildi¤i bilgisine ulafl›lmaktad›r.

ÖRNEK Baksana! Bir o¤lan a¤aca t›rman›yor. Delikanl› dikkatli olmazsa düflecek!

Üstterim-altanlaml›k iliflkisi içeren sözcükleri kullanarak yineleme sözcüksel

ba¤lafl›kl›¤›n bir di¤er görünümüdür. Eflanlaml› ya da yak›n anlaml› sözcüklerin
kullan›m›ndakine benzer durum, üstterim-altanlaml›k iliflkisinde de söz konusu-
dur. Ancak, örnekte görülece¤i gibi, bu kez üstterim-altanlaml›k iliflkisiyle sa¤lan-
maktad›r. Örnekte ikinci tümcede yer alan çocuk bir üstterimdir. K›z ve o¤lan bu
üstterimin altanlaml›klar›d›r. Bu örnekte bu iki altanlaml›ktan o¤lan kullan›lm›flt›r.

ÖRNEK Bizim o¤lan çok yaramaz. Çocu¤um yapma düflersin desem de dinlemez.

Afla¤›da yer alan örne¤e bakt›¤›m›zda da örnekteki metin tümcelerinde yer alan
o¤lan ve aptal sözcüklerinin yine tek ve ayn› varl›¤a iflaret etti¤ini görmekteyiz. Bu
örnekteki ikinci tümcede yer alan aptal sözcü¤ü ad gibi davranarak tümcede öz-
ne konumu almaktad›r. Bu sözcük anlam ilkellerine göre yetiflkin olma ya da ol-
mama bilgisini içermedi¤i, insan olan her varl›¤› göstermek üzere kullan›labilece-
¤i için bir üst terim de¤ildir. Genel sözcük özelli¤i tafl›maktad›r.

ÖRNEK Baksana! Bir o¤lan a¤aca t›rman›yor. Aptal, dikkatli olmazsa düflecek!

Karfl›t anlaml› sözcüklerin metin tümceleri içinde kullan›m› bir di¤er sözcüksel
ba¤lafl›kl›k ba¤› kurma yoludur. Karfl›t anlaml›lar için pek çok alt türden söz etmek
mümkünse de temelde üç ölçüte dayanan bir ayr›mdan söz edilebilir: Derecelen-
me içeren karfl›t anlaml›lar, derecelenme içermeyen karfl›t anlaml›lar ve ters yön
iliflkisi içeren karfl›t anlaml›lar. Örne¤in büyük-küçük karfl›t anlaml› çifti bir dere-
celenme içerirken ölü-canl› karfl›t anlam› çifti içermemektedir. Bunlardan farkl›
olarak do¤ru-yalan, girifl-ç›k›fl ve yükselmek-alçalmak örneklerindeki karfl›t anlam-
l› çiftler ters yön iliflkisi içeren karfl›t anlaml›lard›r. Afla¤›daki örnekte yükselmek-
alçalmak karfl›t anlaml› çifti içerdikleri ters yön iliflkisiyle e¤retilemeli anlamda kul-
lan›lm›flt›r. Bu iki sözcü¤ün metin tümceleri aras›nda sa¤lad›¤› ba¤dafl›kl›k ba¤›, iki
tümcenin birlikte, tek bir birim olarak alg›lanmas›nda önemli bir role sahiptir.

ÖRNEK Modern dünyada herhangi bir alanda insan kalarak yükselmek çok zor. Alçal-
maksa o kadar kolay ki...

Metin tümcelerinde parça-bütün iliflkisi kuran sözcük çiftleri kullan›larak da

sözcüksel ba¤dafl›kl›k ba¤› kurulabilir.

ÖRNEK Sonbaharda, her bir yaprak muhteflem birer müzik aletine dönüflür. Her bir a¤aç
da insano¤luna bu müzik aletinin uyumundan oluflan birer senfoniyi sunar.

Sözcüklerin efldizimsel kullan›mlar› da sözcüksel ba¤lafl›kl›¤› sa¤layan iliflki tür-

lerinden biridir. Dilbilimde efldizimli sözcükler olarak adland›r›lan bu tür sözcük-
ler örne¤in bebek-biberon-emzik üçlüsündekine benzer olarak birlikte s›kl›kla kul-
 7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 163

lan›ld›klar› için al›c›n›n zihninde özel bir sahnenin kat›l›mc›lar› olarak yer al›rlar.
Bu özellikleriyle metin tümceleri aras›nda söz konusu sahnenin yinelenmesine ne-
den olurlar.

Okullar iki hafta sonra aç›lacak. Ö¤renciler yeni bir ö¤retim y›l›n›n heyecan›- ÖRNEK
n› flimdiden yaflamaya bafllad›lar bile. Zil çalacak ve ö¤retmenler s›n›flar›na
›fl›k saçmak üzere girecek...

Tutarl›l›k
Ba¤lant›l›l›¤› aç›klamaktaki en güçlü ölçüt tutarl›l›kt›r. Her metin, metin tümcele- Tutarl›l›k metnin
rinin, ve örne¤in yaz›l› metindeki paragraflar gibi daha büyük parçalar›n birbirine önermelerinin birbiriyle
mant›ksal anlamsal olarak
mant›ksal ve anlamsal olarak ba¤lanmas› yoluyla bütün olarak alg›lanan bir metin- bir bütünlük oluflturmas›d›r.
sel anlam yarat›r.
Metnin al›c›s› (okuyucu ve(ya) dinleyici) etkileflime girdi¤i dil ürününün metin
oldu¤u alg›s›na ulaflabilmek için metin tümceleri ve metnin tümceden daha büyük
parçalar› aras›nda bir anlam süreklili¤i oluflturmaya çabalar. Bu nedenle tutarl›l›k
metnin hem küçük yap›s›nda, yani ard›fl›k tümceler aras›nda, hem de büyük yap›-
s›nda, yani metnin konu ve alt konular›n› sunan ve içerik flemas›yla biçimlenen
parçalar› aras›nda oluflur. Bölgesel tutarl›l›k küçük yap›da, bütüncül tutarl›l›k- Bölgesel tutarl›l›k metinde
birbirini izleyen tümceler
sa büyük yap›da oluflur. aras›nda; bütüncül tutarl›l›k
Afla¤›daki ilk örnekte alt› çizili tümceler ile çünkü ile bafllayan iki tümce aras›n- ise metnin örne¤in
da metnin küçük yap›s› düzleminde kurulan mant›ksal-anlamsal ba¤ nedendir ve paragraflar gibi konu ve alt
konular› belirleyen tümceden
tümceler bu ba¤›n varl›¤›yla tutarl› bir metin bütünlü¤ü oluflturmaktad›r. ‹kinci ör- daha büyük parçalar›
nekteyse yine küçük yap› düzeyinde kurulmufl bir karfl›tl›k iliflkisi ard›fl›k metin aras›nda oluflur.
tümcelerini tutarl›l›k ba¤›yla ba¤lamaktad›r.

...Gecenin ›rma¤›nda yüzüyor zambaklar yaseminler unutulmufl ÖRNEK

Tedirgin gülümser
Çünkü ayr›l›k da sevdaya dahil çünkü ayr›lanlar hala sevgili (Atilla ‹lhan)

Kad›n çok yafll›yd›. Belki de seksen yafllar›na yak›nd›. Ama y›llar onu y›pratama- ÖRNEK
m›flt›. Hala yeflil gözleri ›fl›l ›fl›ld›.

Tutarl›l›k metnin büyük yap› düzleminde yukar›da da de¤indi¤imiz gibi içerik

flemas›n›n parçalar› aras›nda sa¤lan›r. Afla¤›daki tam metnin içerik flemas›, metnin
konusunun yalan söylemek ya da yalan oldu¤unu göstermektedir. Ayr›ca, bafll›k
da ifllevini yerine getirmekte ve metin konusunu iflaretlemektedir. Bu konu, met-
nin ak›fl›nda her tümcede do¤rudan ya da dolayl› olarak sürdürülmektedir. Öte
yandan, bizim afla¤›da rakamlarla iflaretledi¤imiz metin parçalar›nda alt konular›n
olufltu¤u görülmektedir. Bu parçalar birbirlerine iliflkili kavramlar yoluyla (yalan-
yalan söyleyen- yalan›n nedeni-yalan›n ö¤renildi¤i kaynak) oluflan bir çerçeve
içinde ba¤lanmaktad›r. Böylece sadece ard›fl›k tümceler de¤il; içerik flemas›ndaki
parçalar da tutarl› bir bütünlük oluflturmaktad›r.
Bir metnin büyük yap›s›nda tutarl›l›k, bu örnekte oldu¤u gibi kavramlar aras›
iliflkilerle ve(ya) yukar›da küçük yap› örneklerinde gözledi¤imiz gibi neden iliflki-
si, karfl›tl›k iliflkisi gibi iliflkiler yoluyla kurulabilir.
164
ÖRNEK
Amaçl›l›k, her metnin,
iletiflimin do¤as› gere¤i
üreticisi taraf›ndan ba¤lafl›k
ve tutarl› bir bütün olarak
oluflturulmas› gere¤ine
iflaret eder.
Genel Dilbilim-II
‹nsan›n En S›k Yapt›¤› Eylemlerden Biri: Yalan Söylemek
1) Yalan bir hatay› gizlemek amac›yla gerçe¤e uygun olmayan davran›fl giriflim-
lerinde bulunmakt›r. Bu giriflim sözel yolla, jest yoluyla ya da susma yoluyla ola-
bilir. Sosyal bir davran›fl olan yalan›n amac›; baflkalar›n› aldatmakt›r. Yalan ba-
zen zarar›n› gördü¤ümüz, bazen de k›sa süreli bize faydas› dokunan ama hepi-
mizin karfl›laflt›¤› ac› bir gerçektir. Yalan, insanl›¤›n varolufluyla bafllayan ve de-
vam eden bir gerçektir. (YALAN NED‹R?)
2) Yalan söylemek, art›k hayat›m›zda yedi¤imiz yemek, içti¤imiz su, cinsel ihti-
yaçlar›m›z kadar do¤al ve hatta bu ihtiyaçlar›m›zla iç içe geçmifl durumdad›r.
Küçü¤ümüz büyü¤ümüz, yafll›m›z, gencimiz hepimiz bir flekilde yalan söylüyo-
ruz. Asl›nda hepimiz yalan söylememiz gerekti¤ini çok iyi biliyoruz. Yalan›n zay›f
karakterli insanlar›n silah› oldu¤unun da fark›nday›z. Peki bunlar› bile bile biz-
ler neden yalan söylemeye devam ediyoruz? Neden herkes yalan söylüyor, yalan
söyleme hastal›¤› bizde nas›l yerlefliyor? (K‹M YALAN SÖYLER?)
3) ‹ki ana nedenden dolay› yalan söylüyoruz:
a) Cezadan kaç(›n)mak: Babas›n›n daya¤›ndan korkan çocuk yalan söyler
çünkü do¤ru söylerse ceza ile karfl›laflacakt›r. Ödevini yapmayan ö¤renci yalan
söyler çünkü, ö¤retmenin kendisine düflük not vermesini istememektedir.
b) Mükafat (ödül) elde etmek: Küçük çocuk ilgiyi üzerine çekmek için yalan
söyler, görece¤i ilgi onun mükafat›d›r. Tüccar kalitesiz mal› kaliteli diye anlat›r,
alaca¤› ücret onun ödülüdür. (NEDEN YALAN SÖYLEN‹R?)
4) Cezadan kurtulmak ya da ödüle ulaflmak amac›yla yalan söyleyen bizler aca-
ba yalan› nereden ö¤reniyoruz?
a) Ailemizden: Küçüklü¤ümüzden beri anne babalar›m›z bize yalan söylüyor.
“O¤lum sesiz ol sana çikolata alaca¤›m. “Akflam baban gelince sana oyuncak ge-
tirecek”. Sak›n demeyin, bebek ne anlar yalandan! Ancak zihni, bu yalanlar›n›
otomatik olarak kaydeder. Çocuk biraz büyür ve sonra baflka yalanlara flahit olur.
b) Bas›l› ve görsel yay›nlardan: Bir gün televizyonunuzu sadece izledi¤iniz
programlardaki yalanlar› bulmak için izleyin. Aflk dizilerinde, aksiyon filmlerin-
de, magazin programlar›nda, sabah programlar›nda, reklamlarda, haberlerde
sizce ne kadar yalana rastlars›n›z? Maalesef yalan söylemeyi biz daha küçüklü¤ü-
müzde televizyonlardan ö¤reniyoruz. En masum çizgi filmlerde, romanlarda bile
yalana maruz kalan bizlerin bilinçalt›na yalan o kadar normal bir fley olarak ka-
z›n›yor ki, sonras›nda onu içimizden söküp atmak çok güçlefliyor.
c) Çevremizden: Ailemiz yalan söylemese, televizyon izlemesek de çevremizde ya-
lan söyleyen o kadar kimse var ki. K›sacas› arkadafllar›m›z, komflular›m›z, amca-
lar›m›z, teyzelerimiz gözümüzün içine baka baka yalan söyleyebiliyorlar. Bazen
flaka olsun diye yalan söylüyorlar ama sonuçta netice de¤iflmiyor ve biz yine yala-
na muhatap oluyoruz. (YALAN SÖYLEMEK NEREDEN Ö⁄REN‹L‹R?)
Kullan›c› Merkezli Metinsellik Ölçütleri
Bu ünite içinde metinsellik ölçütleri konusunu ele almaya bafllarken ürün metin-
leri, metin yapan kullan›c› merkezli ölçütler de oldu¤unu belirtmifl ve bu ölçütle-
rin adlar›n› anm›flt›k. Bu bafll›k alt›nda k›saca kullan›c› merkezli ölçütlere de göz
ataca¤›z.
Amaçl›l›k, metnin iletiflimsel amaçlar›na uygun biçimde ba¤lafl›k ve tutarl› k›-
l›nmas›d›r.
 7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 165

Durumsall›k, metnin iletiflimsel amaçlar›n›n (örne¤in bilgi vermek ve bu yol- Durumsall›k, metnin
kullan›ld›¤› belli bir
la uyarmak gibi) belli bir durum ba¤lam› içinde belirginleflmesidir. Bu nedenle, durumda, o duruma özgü
afla¤›daki gibi bir yol iflareti yaln›zca sürücüler için belli bir anlam tafl›r. Yayalar bu iletiflimsel amaçlara hizmet
etmesidir.
iflaretin aktard›¤› bilgiyi dikkate almaz:

OKUL ALANI ÖRNEK

HIZI AZALT

Kabuledilebilirlik, metnin hem ba¤lafl›k ve tutarl› hem de durum ba¤lam› ile Kabuledilebilirlik, metnin
ba¤lafl›k ve tutarl› olmas›n›n
uyumlu olmas›d›r. Kabuledilebilirlik tafl›yan bir metin, iletiflimsel amaçlar›na uygun yan› s›ra kullan›ld›¤›
bir biçimde ba¤lafl›k ve tutarl› k›l›nm›fl ve uygun bir durum ba¤lam›nda kullan›l- ba¤lam›n gerektirdi¤i
özellikleri de tafl›mas›d›r.
m›flt›r.

Bir dü¤ün töreninde, yeni evlileri kutlamak için söylenen flu sözler kabuledilebilir- ÖRNEK
lik tafl›mayacakt›r:
“ On y›ll›k evlili¤inizin bu ilk gününde, size baflsa¤l›¤› dilerim.”
Bu sözler flu nedenlerle kabuledilebilirlik tafl›mamaktad›r:
• Ba¤lafl›k ve tutarl› de¤ildir.
• Durum ba¤lam›na uygun de¤ildir. Tümceler iletiflimsel amaçlar›n› yerine ge-
tirmemektedir.
Bilgisellik, metnin al›c›s›
Bilgisellik, metnin al›c›s› için yeni bilgi tafl›mas›d›r. Yeni bilgi de¤eri tafl›mayan için yeni bilgi içermesi
kofluluna iflaret eder.
tümce y›¤›nlar›n›n metinsellik de¤erleri çok azal›r ya da yoktur. Örne¤in, afla¤›da-
ki anlat›mlar, sadece bir söz kalabal›kl›¤›d›r ve metinsellik de¤eri bu nedenle çok
zay›ft›r:

a)Beni annem do¤urdu. Bir baflka deyiflle beni babam do¤urmad›. Yani benim bir ÖRNEK
annem var.
b) Su sudur. Yani, suyu su yapan su olmas›d›r.

Metinleraras› iliflki ise, bir metnin önceki di¤er metinlerle kurdu¤u iliflkidir. Metinleraras› iliflki, her
Her metin, önceki di¤er metinlerle iliflkiye girer. Bu metnin anlamland›r›lmas› s›ra- metnin önceki di¤er
metinlerle kurdu¤u ba¤larla
s›nda al›c›n›n o metni iliflkili oldu¤u di¤er metinleri de düflünerek kavramas›n› sa¤- iliflkilidir.
lar. Bir bilimsel yaz›daki al›nt›lar, bir gazete köfle yaz›s›ndaki göndermeler ya da
bir karfl›l›kl› konuflmada geçen önceki sözlere yönelik hat›rlatmalar metinleraras›
iliflkinin örnekleridir.

MET‹N TÜRÜ NED‹R?

Söylem - Tür - Metin

Metindilbilim ürün metni, metin yapan ölçüt ve kurallar› saptaman›n yan› s›ra, çe-
flitli metin türlerindeki de¤iflik yap›lanmalar› ve bu yap›lanmalar›n kazand›¤› ifl-
levsel özellikleri de araflt›r›r.
Tür kavram›, bütün bilim alanlar› içinde söz konusu nesne ya da olgunun di-
¤erleriyle olan benzerlik veya farkl›l›klar›n›, dolay›s›yla da kendine özgü nitelikle-
rini betimlemek için insan zihninin yapt›¤› soyutlamay› gösteren bir kavramd›r.
Dilbilimde tür kavram›n›n tan›m› yap›l›rken daha özelleflmifl olarak söylem ve
söylem toplulu¤u kavramlar›na bafl vuruldu¤u görülmektir.
166 Genel Dilbilim-II

Metindilbilimde, metin türü ayr›m›n› daha iyi kavrayabilmek için metne tür ka-
zand›ran yani metnin, örne¤i olmas› amaçlanan türe ait özellikler sergilemesini
sa¤layan, söylem kavram› üzerinde durmak gereklidir.
Söylem, dilin bir iletiflim arac› olarak etkileflimsel boyutuyla ele al›n›fl›yla ilifl-
kilenir. Metinlerin iletiflim ifllevi kazanmas›n› sa¤layan, metindeki dilsel düzenle-
meler arac›l›¤›yla izlenebilen ve alg›lan›rl›k kazanan soyut bir olgudur. Dili bir ile-
tiflim arac› olarak ele ald›¤›m›zda, üreticisi (konuflucu, yazar) ve al›c›s› (dinleyici,
okur) incelemenin d›fl›nda tutulamaz. Dolay›s›yla böyle bir inceleme, Ruhi’nin
(1996) de belirtti¤i gibi, dilin, belli bir zaman-uzam ba¤lam› içinde, belirli iletiflim-
sel ifllev ve amaçlarla yani söylem ba¤lamlar›nda üretilmifl sözceler ya da metinler
yoluyla ele al›n›yor oluflu demektir. Çeflitli dilbilim çal›flmalar›, biliflsel ruhbilimde-
ki geliflmeler ve toplumdilbilimin ortaya koydu¤u betimlemeler, iletiflimde iletinin
içeri¤inin yaln›zca dil düzene¤i ile s›n›rl› tutulamayaca¤›n› göstermektedir. Öyle ki,
dil dizgesi ba¤lam, ifllev, amaç, ba¤›nt› kavramlar›ndan soyutland›¤›nda iletiflimi
bir bütün olarak anlamak güçleflmektedir.

Metin Türü ve Söylem Toplulu¤u ‹liflkisi

Metnin iletiflimsel amaçlar› ve ifllevleri, tür içinde belirginleflir. Metnin iletiflimsel
amaçlar›, metnin türünü; metin türü de, o metne özgü söylem flemas›n› ve dil kul-
lan›mlar›n› belirler. Swales’in (1990) belirtti¤i gibi, tür belli bir iletiflimsel olay s›n›-
f›d›r ve belli iletiflimsel amaçlar› tafl›yan üyeleri, yani söylem toplulu¤unun üye-
lerini kapsar. Türün beklentileri, o türü kullanan söylem toplulu¤u üyelerinin
amaçlar› do¤rultusunda oluflmaktad›r. Bir di¤er deyiflle, bu amaçlarla önce söz ko-
nusu türün ne oldu¤u ve ne olmad›¤›, yani mant›¤› tan›mlan›r. Ard›ndan da tan›m-
lanan bu tür söylem toplulu¤unun tüm üyeleri taraf›ndan tan›n›r. Swales’e göre tü-
rün mant›¤›, bir yandan söylemin flematik yap›s›n› biçimlendirir, bir yandan da içe-
ri¤e ve biçeme yönelik seçimleri etkiler. ‹letiflimsel amaç, belli bir sözbilimsel ey-
lemin gerçeklefltirilmesine yönelik olarak türün s›n›r›n› çizer. Bir türün örnekleri
kendi aralar›nda yap›, biçem, içerik, hedef al›c›lar gibi özellikler aç›s›ndan benzer-
lik gösterir. Türün tüm olas› beklentilerini yerine getiren bir örnek ortaya ç›karsa,
yani üretilirse bu örne¤i öntip kabul edilir.
Swales yukar›da yer verdi¤imiz tür tan›m›n› yaparken söylem toplulu¤u kavra-
m›n›n dilsel topluluk kavram›ndan nas›l ayr›ld›¤›n› aç›klamaktad›r. Bu iki toplulu-
¤un dil kullan›m koflullar› afla¤›da s›ralanan yanlar›yla birbirinden farkl›d›r. Bu fark-
l›laflmalar› okurken Türkçe konuflanlar kümesi ile Türkçe bilim dilini kullananlar
kümesinin birbirine olan konumlan›fl›n› düflünürsek dilsel toplulu¤unun ilk küme-
ye, söylem toplulu¤ununsa ikinci kümeye örnek oluflturdu¤unu hemen görebiliriz.

Tablo 7.4 Dilsel Topluluk Söylem Toplulu¤u

Dil kullan›m› toplumsal bir davran›flt›r. Dil kullan›m› ifllevsel bir davran›flt›r.

Dil temel toplumsallaflma sürecinin bir parças›d›r. Dil temel toplumsallaflma sürecinden ayr›d›r.

Dilsel toplulu¤a kat›l›m do¤al süreç içinde kendi- Söylem toplulu¤una kat›l›m irade ve istekle
li¤inden gerçekleflir;çevre ve duygusal koflullara gerçeklefltirilen ve topluluk üyelerince ka-
ba¤l› olarak belirlenir. bulü öngören aflamal› bir süreçtir.

Örne¤in grup dayan›flmas›, bireysel beklentiler Söylem toplulu¤unun paylaflt›¤› ortak amaç-
gibi daha pek çok günlük yaflama iliflkin bireysel larla biçimlenir.
ihtiyaçlarla biçimlenir.
 7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 167

Söylem ve söylemi sergileyen tür içinde oluflturulan dil, metindilbilimde tür çö-
zümlemesinin ayr› bir çal›flma konusu oluflturmas›na neden olmufltur. Bu konu
hem ürün metinlerin türe özgü söylemsel özelliklerinin tan›mlanmas›na yöneliktir
hem de özellikle bir metin türünde yazma eyleminin ö¤retilmesi aç›s›ndan ö¤retim
ortamlar›na önemli katk›lar sa¤layabilmektedir.
Buraya kadar söylediklerimizi özetlersek her ürün metin, bir söylem toplulu¤u-
nun tan›mlad›¤› amaçlara göre biçimlenen ve türünü belirleyen bir söylem flema-
s›na sahiptir. Bunun yan› s›ra türe özgü içerik ve biçem özellikleri tafl›maktad›r. Üst
yap› düzenlemeleri, söylem toplulu¤unun beklentileri do¤rultusunda gerek söy-
lem flemas› gerekse içerik ve biçem özellikleri aç›s›ndan türe özgü ürün metinler
oluflturulmas›n› sa¤lamaktad›r.

SÖYLEM VE MET‹N TÜRÜ SINIFLAMALARI

Tür çözümlemesinin metindilbilim içinde giderek önem kazanmas›yla birlikte
alanyaz›nda ortaya ç›kan temel soru, metin türlerinin tan›mlanmas›nda hangi söy-
lemsel ölçütlerin kullan›labilece¤i olmufltur. Bu soru çerçevesinde metin türleri
için tan›mlamalar gelifltirmeye çal›flan araflt›rmac›lar, bir yandan metnin iletiflimsel
amaçlar›n›n ve dolay›s›yla farkl› söylem ba¤lamlar›n›n dilbilgisel düzenlemelere
nas›l yans›d›¤›n›, dil kullan›m›n› nas›l biçimlendirdi¤ini tan›mlamaya çal›flm›fllard›r.
Di¤er yandan da farkl› metin türlerine özgü yap› çözümlemeleri ortaya koyabilmek
üzere çal›flmalar yapm›fllard›r.
Metnin iletiflimsel amaçlar›n›n ve dolay›s›yla farkl› söylem ba¤lamlar›n›n dilbil-
gisel düzenlemelere nas›l yans›d›¤›n›, dil kullan›m›n› nas›l biçimlendirdi¤ini tan›m-
lamak amac›yla ilk çal›flmalarda söylem türlerinin s›n›flanmas›na gidilmifltir. Örne-
¤in Werlich (1982) afla¤›daki söylem s›n›flamas›n› yapmakta ve temel söylem türle-
rinde öznellik ve nesnellik alg›s› de¤iflkenini kullanarak alt ayr›mlara gitmektedir:

Temel türler Öznel Nesnel Tablo 7.5

Betimleyici söylem ‹zlenimsel betimleme Teknik betimleme

Anlat›sal söylem Günlük kiflisel öyküler Haber öyküleri
Aç›klay›c› söylem Deneme Teknik aç›klama
Savlay›c› söylem Elefltiri Akademik savlama
Ö¤retici-bilgilendirici söylem Bilgilendirme Kurallar, talimatlar, yasalar

Betimleyici söylem özellikleri içeren metinler dura¤an, zamansal tempo tafl›ma-

yan durumsal görünümler sunar. Betimleyici söylem özellikleri içeren metinler, iz-
lenimsel betimleme ya da teknik betimleme metinlerinde oldu¤u gibi öznel ya da
nesnel görüfl aç›s› kuran metinlerdir. Afla¤›da yer alan her iki örnek de betimleme-
li söylem özellikleri içermektedir. ‹lk metinde öznel görüfl aç›s› vard›r ve bu metin
bir izlenimsel betimleme örne¤i sunmaktad›r. ‹kinci metinse nesnel görüfl aç›s› içe-
rir ve teknik betimlemenin bir örne¤ini oluflturur.

Yeflil, yumuflak çimenlerin üzerine oturmufl, gözlerinden birbiri ard› s›ra yuvarla- ÖRNEK
nan gözyafllar› aras›ndan bana bak›yordu. Oturdu¤u yerdeki çimenlerin sar›, ye-
flil par›lt›s› gözlerimi kamaflt›rd›. Gerideki bahçe duvar›n› gözden saklayan mor
leylaklardan etrafa hafif, serin bir koku yay›l›yordu.
168 Genel Dilbilim-II

ÖRNEK ‹stanbul’un eski semtleri olan Beyo¤lu, Sirkeci, Eminönü ve Beyaz›t’ta tafl ve ara
sokaklarda ahflap binalar, birbirlerini kesen dar sokak ve caddeler yer almaktad›r.
Bak›rköy, Caddebostan, Etiler, Niflantafl›, Levent gibi yeni semtlerde ço¤u kez do¤-
rusal uzan›fl gösteren ve birbirlerini dik olarak kesen cadde ve sokaklar vard›r.
Ataköy, Bahçeflehir gibi planl› olarak kurulan semtlerde daha düzenli caddeler yer
almakta, çok katl› binalar yap›lmaktad›r.

Afla¤›daki örnekte de görüldü¤ü gibi, anlat›sal söylem özellikleri içeren metin-

lerde olaylar aras›ndaki geçici iliflkilere tematik olarak yap›lan gönderimler yer al›r.
Olay ve hareket s›ralamas› yap›lan metinlerde anlat›m anlat›sall›k tafl›r.

ÖRNEK Tam pencereme yak›n bir dut a¤ac› vard›. Ay ›fl›¤› dut yapraklar›ndan süzülür,
odaya pâre pâre dökülürdü. Afla¤› yukar› yaz k›fl pencereyi aç›k b›rak›rd›m. Ne se-
rin, ne tuhaf rüzgârlar eserdi. Vapurlarda da çal›flt›¤›m için, rüzgârlar›n kokula-
r›ndan lodos, poyraz, karayel, günbat›m› diye tefrik eder, tan›rd›m. Ne rüzgârlar
battaniyemin üzerinden acayip birer rüya gibi gelip geçtiler. Uykum çok hafiftir.
Sabaha yak›nd›. D›flar›dan bir gürültü geliyordu. Adeta dut a¤ac›nda birisi vard›.
Korkmuflum ki, kalkamad›m, ba¤›ramad›m. Tam bu s›rada da pencerede bir ha-
yal belirdi. O’ydu, yavaflça pencereden s›yr›ld›. Benim önümden geçerken, gözleri-
mi kapad›m, dolaplar› kar›flt›rd›. ‹stifleri uzun müddet alan taran etti. Sesimi ç›-
karmad›m. Do¤rusu bu cesarete karfl› bütün mal› al›p gitseydi, sesimi ç›karmaya-
cakt›m.(Sait faik Abas›yan›k)

Aç›klamal› söylem özellikleri içeren metinler, bir konunun ya da düflüncenin

nedenlenerek ve gerekçelendirilerek ele al›nd›¤› metinlerdir. Bu tür metinlerde,
afla¤›daki deneme örne¤inde oldu¤u gibi olaylara onlar› birlefltirerek ya da tema-
tik olarak yap›lan gönderimler tipiktir.

ÖRNEK DÜfiE ÇA⁄RI

Severim gerçekçi edebiyat›. Bu yafla de¤in en çok onun ürünlerini, o yolda yaz›l-
m›fl hikayeleri, romanlar›, hep o 盤›r› öven denemeleri, elefltirmeleri okudum. Bir
hikayede, bir romanda anlat›lanlar›n, gerçekte olanlara benzememesi, çok kimse-
ler gibi benim için de büyük bir suçtur. Peri masallar›ndan, dev masallar›ndan
çocuklu¤umda bile pek hofllanmad›m. Olmayacak fleyler, benzerleri görülmeyecek
insanlar anlatan hikayeler aras›nda be¤endiklerim yoktur demeyece¤im, ama on-
larda da gerçe¤i arad›m. “Bütün bunlar gene bir do¤ruyu söylüyor, ancak yazar
gerçe¤i bir düflle örtmüfl, kald›r›n o örtüyü, aras›ndan bak›n, gerçe¤in ta kendisi-
ni, ç›r›lç›plak do¤ruyu bulursunuz” diye düflünürüm.
Bunun içindir ki bugünkü yazarlar›m›z›n ço¤unun gerçekçili¤e özenmelerine gö-
neniyorum. Bize hayat› anlat›yor, her gün gördü¤ümüz insanlar› tan›t›yorlar,
okurlara çevrelerindekilerin de kendileri gibi düflünen, duyan, dertler çeken birer
varl›k oldu¤unu sezdiriyorlar. ‹nsano¤lu, ço¤u bencildir, yaln›z kendiyle ilgilenir,
kendi kendisiyle u¤rafl›r da baflkalar›n›n gerçekli¤ini kavrayamaz. Benli¤imiz içi-
ne kapan›r kal›r›z. Bu kabu¤u d›flar›ya de¤inmemize, yani temas etmemize b›rak-
mayan bu benlik kabu¤unu ancak edebiyat, gerçekçi edebiyat k›rabilir. Hani fliir
okumay›, hikaye okumay› bofl bir ifl say›p da kendilerine yak›flt›ramayan kimseler
vard›r, siz onlar aras›nda baflkalar›n› anlayan, baflkalar›n›n dertlerine, kayg›lar›-
na ortak olan birini gördünüz mü hiç? Onu ancak edebiyat afl›lar. Bat›l›lar›n ede-
 7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 169

biyata “humanites” yani “insanl›klar”, demesi bundand›r. Kifliye insanl›¤›, insan-

ca duygular›, düflünceleri afl›layan bilgiler ne denli gerçekçi olursa bu ödevini o
denli iyi baflar›r. (Nurullah Ataç)

Savlay›c› söylem özellikleri tafl›yan metinlerde afla¤›da örneklenen metin parça-

s›ndakine benzer biçimde bir iddia ya da karfl› iddian›n savunusu yap›l›r. ‹ddian›n
do¤rulu¤u tan›tlanmaya çal›fl›l›r. Bu süreç sav oluflturma sürecidir. Ürün metinlere
bak›ld›¤›nda, kimi örneklerde sav oluflturma sürecinin tamam›n› izlemek mümkün
olmaktad›r. Örne¤in akademik metinler bu özelli¤i sergiler. Bir iddia oluflturabil-
mek için bu iddian›n oluflturulmas›n› hakl› ç›karacak ve bizim d›fl›m›zdaki herkes
için geçerlilik tafl›yacak bir verimizin olmas› gerekir. Savlay›c› söylemi, aç›klay›c›
söylemden ay›ran en temel özellik budur. Verisi olmayan bir kiflisel düflünce, id-
diaya dönüflemez ve savlanamaz.

Eski Türk toplumunda ilk sosyal birlik olan ogufl, yani aile bütün toplumun çekir- ÖRNEK
de¤i durumundad›r. Kan akrabal›¤› esas›na dayan›r. (VER‹) Türkler dünyan›n
dört-bir taraf›na da¤›lmalar›na ra¤men varl›klar›n› koruduysalar bu, aile yap›s›-
na verdikleri önemden ileri gelir. (‹DD‹A) Bunun bir delili de Türk dilinde, bafl-
ka hiçbir millette olmad›¤› kadar çok akrabal›k ad›na rastlanmas›d›r. (TANIT-
DESTEK)

Ö¤retici-bilgilendirici söylem özellikleri sergileyen metinler, afla¤›da örneklen-

di¤i gibi, al›c›ya bilgi aktarma amac›na hizmet eder.

S‹GARANIN ZARARLARI ÖRNEK

Sigaran›n, vücudun çeflitli organlar›nda yapt›¤› tahribat ve kanserin yan›nda cilt
sa¤l›¤› ve güzelli¤inize de zararlar› vard›r. ‹flte sigaran›n zararlar›:
• A¤›z kokusu yapar, difl ve difl eti hastal›klar›na yol açar.
• Dudak, yanak ve g›rtlak kanserine neden olur. Hatta sigaray› yakmadan
duda¤›nda tafl›yan yada tütün çi¤neyenlerde de a¤›z için kanserleri görü-
lür.
• Dilde, tat alma duyusunda bozulmalar olur.
• Beyin hücrelerinin ölümüne yol açar. Ö¤renme bozukluklar›, haf›za zay›f-
l›¤› ve erken bunama görülür.
• Göz merce¤inin saydaml›¤›n›n azalmas›na yani katarakta sebep olur.
• Cildin yap›s›n›n bozulmas›na neden olur. Leke ve k›r›fl›kl›k oluflur. Selülitle-
re sebep olur.
• Burunda koku alma duyusu azal›r.
• Sinüzit, farenjit, bademcik ve orta kulak iltihab› gibi üst solunum yolu has-
tal›klar›na yol açar.
• Damar sertli¤ini h›zland›r›r. Beyin ve kalpte damar t›kan›kl›¤›na neden
olur. Kalp krizi ve tansiyon yükselmesi görülür.
• Erkeklerde iktidars›zl›¤›n bafll›ca sebeplerindendir. Ayr›ca mesane kanseri-
nin önemli nedenlerindendir.
• Akci¤erlerde çeflitli hasarlara, ast›m ve kronik bronflit gibi hastal›klara ne-
den olur. Bronfllarda ve akci¤erlerde birçok çeflit kanserin oluflmas›na ne-
den olur.
• Gastrit, ülser ve reflü hastal›¤›na sebep olur. Mide ve yemek borusu kanseri-
ne yol açar.
170 Genel Dilbilim-II

• Gebelikte tüketilen sigara düflük do¤umlara ve bebekte geliflme gerili¤ine ne-

den olur.
• Erken menopoz ve rahim kanserinin sebebidir.
• Parmaklarda sararmaya ve t›rnaklarda zay›flamaya yol açar.

SIRA S‹ZDE Afla¤›daki örnek metinde hangi söylemin özellikleri ortaya ç›km›flt›r?
SIRA S‹ZDE
3
Bir ikilidir a¤lamak ve gülmek. A¤lamak, san›lan›n aksine çaresizlik, zay›fl›k, güçsüzlük
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
demek de¤ildir bence. Gariptir belki... Ama ben ne zaman a¤layan birini görsem, içim ger-
çekten ac›sa dahi bir miktar da sevinirim. Çünkü üzülmeyi becerebilen bir kifli, sevmeyi de
S O R U bir o kadar iyi S Obecerebilir.
R U Çünkü, a¤layabilen bir insan gülmenin o mükemmel k›ymetini
belki de daha iyi anl›yabilir.
D‹KKAT Bilirim ki, a¤layan
D ‹ K K A T bir kiflinin kalbi henüz nas›r tutmam›flt›r. Yüre¤i kat›laflmam›fl, duy-
gular› bitmemifltir. Hani derler ya, “Kalp a¤lamazsa göz yafl› da akmaz...” ‹flte böyle bir
fley... Sevindi¤inizde, mutluluktan uçacak oldu¤unuzda nas›l kahkahalar atars›n›z ya!
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Üzüldü¤ünüzde de dökülen gözyafllar› bir o kadar de¤erlidir. Sinirli ve kibirli oldu¤umuz-
da, öfke ve intikam duygusu dolaca¤›m›za, kalbimizi nas›rlaflt›raca¤›m›za, gözlerimizle
AMAÇLARIMIZ
! ! a¤lama olgusu yerine getirmek belki de en iyisidir. Belki hakikati de¤ifltirmez, ama... Kal-
AMAÇLARIMIZ
binizin do¤ru atefli bularak yumuflamas›na vesile olur.
A¤layan bir kifli gördü¤ünüzde, ona samimi birkaç söz, birkaç dokunufl ya da uzat›lan bir
K ‹ T A P mendil ona Kyap›lacak
‹ T A P en büyük destektir. Bunlar, bin türlü sözcük, davran›fltan belki de
daha önemli, daha k›ymetlidir.
Bence, a¤lamak insan›n insan olmas›n› gerektirdiklerinden biridir. Ve... A¤lamakla gül-
TELEV‹ZYON mek olmazsa T E Lolmaz
E V ‹ Z Y Obir
N ikilidir. T›pk› evrende bulunan di¤er z›tl›klar gibi.

Saukkonen (1983), metnin üreticisi ile al›c›s› ve bu üretici ile al›c›n›n, gönde-
rimsel gerçeklik ile iliflkilerini analiz ederek bir metnin yak›n sistematik çevresini
‹NTERNET ‹NTERNET
ya da ba¤lam›n› gösteren dört iliflki (türü) saptamaktad›r: Gönderim, bak›flaç›s›,
durum ve amaç/ifllev. Bu iliflkiler kullan›mbilimseldir ancak metnin anlambilimsel
bileflenlerini etkilemekte ve bu yolla metin ile ba¤lam›n karfl›l›kl› iliflkisini iflaretle-
mektedir.
Werlich’in yukar›da sundu¤u söylem türleri s›n›flamas›n›n Saukkonen’nin yak-
lafl›m›nda (1983) kullan›mbilimsel bileflenlerle etkileflime sokuldu¤u görülmekte-
dir. Onun yaklafl›m›nda metin üreticisi ile al›c›s› ve üretici ile al›c›n›n gönderimsel
gerçeklikle iliflkileri dikkate al›nm›flt›r. Metnin ba¤lam›n› tan›mlayan kullan›mbi-
limsel bileflenler, ürün metinde anlambilimsel bileflenleri etkilemekte ve metinde-
ki içerik-yap› karfl›l›kl›¤›n› Bu çerçevede metnin ba¤lam›n› flu üç farkl› ulam alt›n-
da gruplanan özellikler do¤rultusunda belirlemektedir:

Durum
Uzakl›k ve kiflisellik ile içeriklendirilmektedir. Uzakl›k (distant) metin üreticisi ile
al›c› aras›ndaki toplumbilimsel, ruhbilimsel ve(ya) etkileflimsel yak›nl›k ya da uzak-
l›kt›r. Kiflisellik (personel) ise metin üreticisinin kiflisel (öznel) ya da kiflisel olma-
yan tutumu karfl›s›nda al›c›n›n konumudur.

Niyet/ ‹fllev
Saukkonen’in s›n›fland›rma modelinde bu ulam duyuflsall›k, ak›lc›l›k ve isteksellik
kapsam›nda tan›mlanmaktad›r. Duyuflsall›k; metin üreticisinin metnini al›c›n›n
duygular›na hitap etme amac›yla üretti¤ine iflaret eder. Bu ulam kiflisel bak›fl aç›s›-
 7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 171

n› öne ç›kar›r. Ak›lc›l›k; metin üreticisinin metnini al›c›n›n zihnindeki çeflitli olgu-
lar hakk›nda nedenleme yapma amac›yla üretti¤ine iflaret eder. ‹steksellik; metin
üreticisinin, metnini al›c›s›n›n isteklerine hitap etmek üzere üretti¤ine iflaret eder.

Bak›fl Aç›s›
Metinde metin türünün gerektirdi¤i bak›fl aç›s› kullan›l›r. Öznel bak›fl aç›s›n›n m›
nesnel bak›fl aç›s›n›n m› temel al›naca¤› metin türüne göre belirginleflir. Bak›fl aç›-
s› ulam›, afla¤›da verilen alt özelliklerle etkileflim içindedir:
• ±Kurmaca: D›fl gerçekli¤in do¤rudan sunulmad›¤›, üreticinin yarat›c›¤›n›,
kiflisel bak›fl aç›s›n› simgeleyen, gerçek ya da hayal edilmifl bir evrene ait
gerçeklik duygusunu uyand›ran olaylar›n anlat›m›d›r.
• ±Semboliklik: Farkl› parçalardan oluflan bütünlü¤ün çözümlenerek sunul-
mas› ya da gerçekli¤in simgelerle verilmesidir.
• ±Nesnellik: Nesnelli¤i ya da farkl› flekildeki öznelli¤i ifade eden durumdur.
• ±Soyutluk: Bir bilgiyi olgusal olarak sunmad›r.
Saukkonen söylem türleri için aç›klamal›, anlat›sal, savlay›c› ve betimlemeli
söylem ayr›m›n› kullanmakta ve yukar›da s›ralanan ulamlar›n metnin söylemini de
belirginlefltirdi¤ini savunmaktad›r.
Yukar›da sunulan üç temel ulam› kullanarak flu üç metin türü öntipini tan›mla-
maktad›r. Estetik metin, olgusal metin ve bilgilendirici metin. Buna göre, örne¤in
bir öykü metninin öntipi estetik metinken, bir iddia savunusu tafl›yan akademik
yaz›n›n ya da akademik de¤erlendirme yaz›lar›n›n öntipi olgusal metindir. Öte
yandan bir ansiklopedi metni ya da deneme metni için ortaya ç›kan öntip bilgilen-
dirici metindir.
Saukkonen, bu metin türü öntiplerinin sahip oldu¤u özellikleri afla¤›daki gibi
flekillefltirmektedir. Afla¤›da yer alan flekilde her metin türü için temel belirleyicile-
ri en d›fltan içe do¤ru s›ralayan Saukkonen, bir ulam›n bir metinde görülebilirlik
durumunu (+) ve (-) iflaretleriyle kodlamaktad›r. Örne¤in olgusal metinler uzakl›k
(+) de¤eri alabilmekte, yani metin üretici ile al›c›s› aras›nda etkileflimsel bir uzak-
l›k olmas› gerekmektedir. Bu durum bu tür metinler için nesnelli¤in (+) de¤er al-
mas›, yani nesnel olmas› ile iliflkilenmektedir. Öte yandan bilgilendirici metinler,
olgusal metinlerden farkl› olarak ±kurmaca, ±sembolik olma ve ± uzakl›k de¤eri
alabilir, kurmaca ve sembolik olabilir de olmayabilir de ya da uzakl›k de¤eri ala-
bilir de almayabilir de.
fiekil 1’de görüldü¤ü gibi, estetik metin öntipini, olgusal metin öntipinden ay›-
ran temel ayr›m olgusal metnin +uzakl›k koflulu gere¤i duyuflsall›¤› ve bak›fl aç›s›-
n› reddetmesi ve ak›lc›l›k, nesnellik, soyutluk almas›d›r. Bu durum, söylem türü
olarak bu metnin aç›klamal› ve savlay›c› söylemin amaçlar›na hizmet etti¤ini gös-
termektedir. Bilgilendirici metin türü öntipini olgusal metin türünden ay›ran temel
özellik ise bilgilendirici metnin duyuflsall›k ve isteksellik ulam›yla da iliflkilenmesi
ve kurmaca ve sembolik olabilmesi, ±uzakl›k de¤eri alabildi¤i için öznellik de ta-
fl›yabilmesidir. Bu nedenle, bilgilendirici metinlerde anlat›sal ve betimleyici söylem
özellikleri de savlay›c› söylem özelliklerinin yan› s›ra bulanabilmektedir.
172 Genel Dilbilim-II

fiekil 7.1

Saukkonen’in
Estetik Metin Bilgilendirici Metin Olgusal Metin
Sundu¤u Metin
Öntipleri
Ayr›m› +Kurmaca ± Kurmaca - Kurmaca
±Uzakl›k Duyuflsall›k +Sembolik ±Uzakl›k Duyuflsal ± Sembolik + Uzakl›k - Sembolik
±Bak›fl aç›s› Ak›lc›l›k -Uzakl›k ±Bak›fl Aç›s› Ak›lc›l›k ± Uzakl›k - Bak›fl aç›s› Ak›lc›l›k + Uzakl›k
-Nesnel ‹steksel ± Nesnel + Nesnel
-Soyut ±Soyut +Soyut
Anlat›sal Anlat›sal
Betimleyici Aç›klamal›
Betimleyici
Savlay›c› Savlay›c›

Yukar›da ele ald›¤›m›z söylemsel özellikler ve bu özellikleri sergileyen metin

türlerine verdi¤imiz örneklerde dikkat edilecek olursa söz konusu metinlerin söy-
lemsel özelliklerinin onlar›n içerdi¤i dilsel dilbilgisel düzenlemeleri etkileyip etki-
lemedi¤i üzerinde durulmamaktad›r. Metin türü çal›flmalar›ndaki son yaklafl›mlar-
dan biri, bu etkinin sorgulanmas›na yöneliktir.
Biber (1989) ürün metinlerde söylemsel özellikleriyle türü ayr›flt›rmam›z› sa¤la-
yan, bir di¤er deyiflle türün öntipini gösteren kimi dilsel düzenlemeler oldu¤undan
söz etmektedir. Bu düzenlemeler söylemin ve türün bir metindeki izleridir. Söz ko-
nusu dilsel düzenlemeleri befl aç›klay›c› etiket alt›nda toplad›¤› bir modelleme ya-
parak sunmaktad›r. Biber, bu befl boyutlu modeli, 23 farkl› metin türünü sunan
yaklafl›k 500 yaz›l› ve sözlü metindeki 70 dilsel özelli¤in da¤›l›m›n› çözümleyerek
gelifltirmifltir. Bu dilsel özellikleri, zaman ve görünüfl iflaretleri, yer ve zaman belir-
teçleri, ad›llar, edilgenler, yan tümceleme özellikleri, ilgeç öbekleri, s›fatlar ve be-
lirteçler, sözcüksel özgüllük, sözcük türleri, kipler, s›ralama ve olumsuzluk gibi 16
temel dilbilgisi ulam›na göre saptam›flt›r.
Tablo 6’da görüldü¤ü gibi, s›k kullan›lan dilsel özellikler için sundu¤u söyleme
iliflkin aç›klay›c› etiketlerin her biri ikili karfl›tl›klar temel al›narak oluflturulmufltur.

Tablo 7.6 1. Bilgilendirici üretim karfl›s›nda etkileflimsel üretim

Dilsel Özellikler ‹çin
Söyleme ‹liflkin 2. Anlat›sal olman›n karfl›s›nda anlat›sal olmama
Aç›klay›c› Etiketler 3. Aç›k gönderimler karfl›s›nda durum ba¤›ml› gönderimler içerme
4. ‹kna etmeye dönük anlat›m biçimini kapsama ya da kapsamama

5. Soyut anlat›m karfl›s›nda soyut olmayan anlat›m› kapsama

Biber, her etiket alt›nda s›ralad›¤› dilsel-dilbilgisel unsurlar›n söylemsel özellik-

leriyle türün dilsel seçimlerini temsil etti¤ini belirtmektedir. Afla¤›da, bilgisel üre-
tim karfl›s›nda etkileflimsel üretim aç›klay›c› etiketi için bir dizi dilsel özelli¤in ör-
nekleri yer almaktad›r. Bu Tablo’da verilen dilsel-dilbilgisel ulamlar bu iki karfl›t
söylem özelli¤ini tafl›yan iki ayr› metinde hangi ulamlar›n daha s›k kullan›ld›¤›n›
göstermektedir:
 7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 173

A) Bilgisel üretim için kimi dilsel belirle- B) Etkileflimsel üretim için dilsel belirle- Tablo 7.7
Bilgisel üretim
yici örnekleri yici örnekleri karfl›s›nda
Özel eylemler Adlar etkileflimsel üretim
betimlemek, iddia etmek, örneklemek, sonuç
ç›karmak, varsaymak vb.
Sürme görünüflü tafl›yan eylemler ‹lgeçler
betimlenmektedir, örneklenmektedir vb.
Birinci kifli ad›llar›
‹kinci kifli ad›llar› Söyleyiflsel ritüeller
“Bu bilgileri kullanarak siz de benzer örnekler
oluflturabilirsiniz.”
Gösterme ad›llar› Niteleme s›fatlar›
“Bu, yap›lan çal›flman›n sonuçlar›n› zay›flmaktad›r.”
Genel vurgular Yer belirteçleri
“Suyun insan hayat› için önemi herkes taraf›n-
dan bilinmektedir.”
Nedenleyici içe yerlefltirmeler
“Çal›flman›n veri tabanl› oluflu nedeniyle sonuç-
lar evrene genellenebilirlik tafl›mamaktad›r”
Belirsiz ad›llar
“Bu konuda yap›lm›fl pek çok çal›flma bulunmak-
tad›r. Baz›lar› sadece konuyu belli aç›lardan ele
alan çal›flmalard›r.” gibi
Genel kaç›nsamalar
“Çal›flman›n betimlemeli bulgular›na dayan›la-
rak bu iddian›n çürütülebilece¤i söylenebilir.”
Ne sorular›

Yukar›da Tablo 7’de A’da örneklenen dilsel-dilbilgisel özellikleri içeren metin-

ler, yüksek bilgisel yo¤unluk ve tam bilgisel içerik sunan metinlerdir. B’deki özel-
likleri içeren metinlerse etkileyici, etkileflimsel ve genellefltirilmifl içerik tafl›yan me-
tinlerin dilsel belirleyicisidir.
Anlat›sall›¤› güdülemeye karfl› anlat›sall›kd›fl›l›¤› güdüleme, geçmifl zaman› ifla-
ret eden eylemler, bitmifllik görünüflü eylemleri, 3. kifli ad›llar›, kullan›msal eylem-
ler gibi dilsel-dilbilgisel özellikleri içeren metinlerle, sürme görünüflü tafl›yan ey-
lemler ve s›fatlar gibi dilsel-dilbilgisel özellikleri s›kl›kla içeren metinler aras›nda
kurulmufl bir karfl›tl›¤a iflaret etmektedir.
Metinler gönderim ba¤›nt›lar›nda gönderge ile gönderim arac›n›n metinde bir-
likte olmas›, yani aç›k olmas› ya da bu ba¤›n durum ba¤›ml› olmas›, yani gönder-
genin ç›kar›msal kalmas› özelli¤ine göre de farkl› s›kl›klar sergilemektedir. Biber
bu karfl›tl›¤› söylemsel özellikler aç›s›ndan metinlerde anlat›sall›k tafl›ma tafl›mama
ayr›m› aç›s›ndan dikkate de¤er bulmaktad›r.
Metin üreticisinin bak›fl aç›s› ya da al›c›y› ikna etme giriflimi ve iknan›n derece-
si söylem ba¤lamlar›n› ve metin türlerini ayr›flt›rmada kullan›lan dilsel özellikler
için bir di¤er aç›klay›c› etiket oluflturmaktad›r. Biber’›n önerdi¤i son aç›klay›c› eti-
ket soyut biçeme karfl› soyut olmayan biçemdir. Ba¤laçlar, edilgen yap›lar ve geç-
174 Genel Dilbilim-II

mifl zaman ortaç öbekleri di¤er söylem türlerine karfl› soyut, teknik ve resmi bi-
çemde olan bilgisel söylemi iflaretlemektedir.
Biber, bu aç›klay›c› etiketleri kullanarak afla¤›da örnekleriyle sunulan sekiz me-
tin türü öntipi tan›mlamaktad›r:

Tablo 7.8 • Yak›n kiflileraras› etkileflim (örne¤in yüz yüze sohbetlerde)

• Bilgisel etkileflim (örne¤in röportajlarda)
• Bilimsel aç›klama (örne¤in akademik tan›tma ve de¤erlendirme yaz›lar›nda)
• Ö¤retici aç›klama (örne¤in dini metinlerde)
• ‹mgeleyici anlat› (örne¤in roman kurmacas›nda)
• Genel anlat›sal aç›klama (örne¤in biyografilerde)
• Al›fl›lm›fl geleneksel röportaj (örne¤in sporla ilgili televizyon ya da radyo yay›nlar›nda)
• ‹kna eylemi içeren söylemler (örne¤in iddia içeren akademik yaz›larda ya da haz›rl›kl›
konuflmalarda)

Yukar›da Biber’›n metinlerdeki s›kl›klar› aç›s›ndan sorgulayarak ulaflt›¤› sonuç-

lara göre dilsel-dilbilgisel özellikleri temel alarak metin türleri için sundu¤u öntip-
ler, bir ürün metnin türünün ve söyleminin tan›mlanmas›nda araflt›rmac›lara önem-
li ipuçlar› sunmaktad›r.
Dikkat edilecek olursa, böyle bir yaklafl›mla örne¤in bilgisel etkileflim, bilimsel
aç›klama, ö¤retici aç›klama gibi ayr›mlaflm›fl metin türü öntiplerine ulaflmak müm-
kün olmaktad›r.
Afla¤›daki örnek metinde bir ço¤u koyulaflt›r›lm›fl dilsel-dilbilgisel ulamlar›n y›-
¤›lmalar› bizi yukar›da y›¤›lan dilsel-dilbilgisel ulamlar›n› tablo içinde örnekledi¤i-
miz bilgilendirici üretim etiketine ulaflt›rmaktad›r. Bu etiketi kullanarak hangi me-
tin öntipine ulaflabilece¤imize bakt›¤›m›zda, bu örne¤in bir akademik tan›tma ya
da de¤erlendirme de¤il; iddia sunan akademik bir metin oldu¤unu görmekteyiz. O
halde, türünü temsil eden öntip, ikna eylemi içeren söylem olmaktad›r.

ÖRNEK Bu çal›flmada Russell Paradoksunun çözülmesi için oluflturulan aksiyomatik sis-

temlerden Von Neumann, Bernays, Gödel ve Morse’un gelifltirdi¤i yap› içinde,
Lemmon’un de¤inmedi¤i bir sorunu irdelemeyi amaçl›yorum.
Kümeler kuram›n›n, sözünü etti¤im sistem içinde, öbekler üzerine kuruldu¤unu
söyleyebiliriz. Öbek, t›pk› ∈gibi tan›ms›z b›rak›l›yor. Öbek, temelde, Russell pa-
radoksunu1 çözmek için iki ayr›l›yor:
1. Öz öbek ve Küme
Özöbe¤in tan›m›: Özöx ↔∀y (x∉y)
Kümenin tan›m›: Küm x↔ ∃y (x∈y)
Bu yaz›da irdelenecek sorun fludur: Acaba öz öbe¤in tümleyeni nedir? Sistemde,
kümenin tümleyeninin öz öbek oldu¤u kan›tlanm›flt›r.2

∀x (Küm x → Özö ∼x) (1)

burada ∼x, x öbe¤inin tümleyeni anlam›ndad›r.
Örne¤in flu önerme bir teorem midir?
∀x (Özöx → Küm ∼x) (2)
‹lk bak›flta öyle görünüyor. Örne¤in E’nin, evrensel öbe¤in tümleyeni ∅, bofl kü-
medir. x, yerine E yazd›¤›m›zda, yukar›daki önerme do¤ru oluyor! (Bofl küme, ∅
, aksiyom gere¤i, kümedir!)
Peki afla¤›daki önerme için ne diyebiliriz?...
 7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 175

Saukkonen ve Biber’in metin türleri s›n›flamas›nda sunulan ölçütleri kullanarak

SIRA S‹ZDE afla¤›da- SIRA S‹ZDE
ki anlat› metni parças›n›n türe özgü özelliklerini betimleyiniz. 4
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Havuz Bafl›
Beyaz›t havuzunun kenar›ndaki kanepelerden birine oturmufl sizi bekliyorum. Yafl›n› al-
m›fl bir adam›n yirmi yafl›ndaki çocuk kederlerini sevinçlerini yaflam›fl S O neR Udemektir diye S O R U
düflünüyorum: Belki bir geç olma hadisesi. Belki de bir çeflit hazlar› kederleri çocuklukla-
r› uzatma temayülü. Ama bu uzayan yaz k›fl›n gelmeyece¤ine alâmet de¤il. D‹KKAT
K›fl müthifl ola- D‹KKAT
cak kar yollar› kapayacak bembeyaz ovada ölülük uzay›p gidecek... Sizi bekliyorum. Sizi
görece¤im; içimde bir fley koflacak. Siz görmeden geçeceksiniz. Ben kederle sevinci duyup
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
dalaca¤›m istedi¤im âleme. Dünyay› yeniden kederlerle kuraca¤›m. Sonra çarfl›lardan çar-
fl›lara insan sesleri aras›nda her fleyi sizinle kurulmufl bir flehirde dolaflaca¤›m. Herkes
geçti siz geçmediniz. Yüzünüzü göremedim. Bayram›m çocuklukAMAÇLARIMIZ bayram›m sal›ncaks›z
geçmifl gibi gözüme yafl doldu. So¤uktan m› titriyordum yoksa heyecandan üzüntüden mi
bilmem.
! ! AMAÇLARIMIZ

Havuzun suyu bulan›k. Kap›n›n saatleri 12´yi geçmifl. Kanepelerde K kimseler

‹ T A P yok. Tram- K ‹ T A P
vay ne fena g›c›rdad›! Tramvaydaki adam bir tan›d›k m›yd› acaba? Ne diye öyle dönüp dö-
nüp bakt›?... Yoksa kimselerin oturmad›¤› kanepelerde bu saatlerde yaln›z pek bafl›bofllar
m› oturur? Kimseler âfl›k de¤il mi bu flehirde? Kimseler bir meydan›n T E Lkanepesinde
EV‹ZYON kimse- TELEV‹ZYON
yi beklemeyecek mi yüzünü bir dakika görmek için kimsenin?
Önce yan›mdaki kanepeye oturdular. Biri kad›n öteki erkekti. Erkek bana gülümsedi.
Halim yok gülmeye; yoksa tatl› tatl› gülümsemesine karfl›l›k verilmeyecek adam de¤ildi. Bu
selam yerine geçen gülümsemeye neden cevap vermedim? Sizi bekliyordum. ‹ N T E R N EHâlâ
T sizi bek- ‹NTERNET
liyordum. Belki de bugun bu saatte buradan ç›kmayacakt›n›z... Yoksa hasta m›yd›n›z? Bir
ara bir baflkas›nda saçlar›n›z› yürüyüflünüzü seyreder gibi olmufl siz olmad›¤›n›z› görünce
yeniden merak etmifl üzülmüfl; sonra belki de benim burada oturdu¤umu tahmin etmifltir
de öteki kap›dan ç›km›flt›r flüphesine düflmüfltüm. Bu flüpheden çabucak cayd›m. O kadar
ehemmiyet verilmeye de¤er miydim? (Sait Faik Abas›yan›k)