27.10.

2011

Plastik Şekil Verme

Metal parçaların şeklinin değiştirilmesi için plastik

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

deformasyonun kullanıldığı büyük imalat yöntemleri
grubu
 Genellikle kalıp (die) olarak adlandırılan takım,
MAK351 İMAL USULLERİ metalin akma dayanımını aşan gerilmeler uygular
 Metal, kalıbın geometrisi tarafından belirlenen bir
şekil alır
Doç.Dr. Turgut GÜLMEZ
İTÜ Makina Fakültesi

1 3

PLASTİK ŞEKİL VERMENİN ESASLARI Metal Şekillendirmede Gerilmeler

1. Plastik Şekil Vermeye Genel Bakış  Metale plastik şekil veren gerilmeler genellikle basınç
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

2. Plastik Şekil Vermede Malzeme Davranışı türündedir

3. Plastik Şekil Vermede Sıcaklık  Örnekler: haddeleme, dövme, ekstrüzyon
4. Şekil Değiştirme Hızına Duyarlılık  Ancak bazı şekillendirme yöntemleri
5. Plastik Şekil Vermede Sürtünme ve Yağlama  Metali gerer (çekme gerilmeleri)
 Diğerleri metali büker (çekme ve basma)
 Diğer bazıları ise kayma gerilmeleri uygular

2 4

1
 27.10.2011

Haddeleme
yöntemleri
Metal Şekillendirmede Malzeme Özellikleri Kütle Dövme
şekillendirme yöntemleri
 İstenen malzeme özellikleri:
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Ekstrüzyon
 Düşük akma dayanımı yöntemleri

 Yüksek süneklik Metal Tel ve çubuk

şekillendirme çekme
 Bu özellikler sıcaklıktan etkilenir:
Bükme
 Parça sıcaklığı arttıkça süneklik artar ve akma işlemleri
dayanımı düşer
Saç metal Derin veya
 Diğer faktörler: şekillendirme kap çekme
 Şekil değiştirme hızı ve sürtünme
Kesme
yöntemleri

Karışık
yöntemler

Şekil 18-1 PŞV yöntemlerinin temel türleri

5 7

PŞV Yöntemlerinin Temel Türleri Kütle Şekillendirme Yöntemleri

1. Kütle şekillendirme
 Büyük deformasyonlarla ve masif şekil
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

 Haddeleme
değişiklikleriyle karakterize edilir
 Dövme
 “Kütle” terimi, yüzey/hacim oranı düşük olan parçalar
 Ekstrüzyon anlamındadır
 Tel ve çubuk çekme  Başlangıç parça şekilleri, silindirik kütükler ve
2. Saç metal şekillendirme dikdörtgen çubukları içerir
 Bükme
 Derin çekme
 Kesme
 Karışık yöntemler

6 8

2
 27.10.2011

DÖVME:Parça ve Kalıp Dövme

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Kalıp

Parça

Kalıp

A)Alttan üste doğru sıcak dövme ile bir B)3000 Tonluk bir preste elle besleme
krank milinin şekillendirilme adımları yapılan progresif bir krank kalıbı
Şekil 18.2 Temel kütle şekillendirme yöntemleri: (b) dövme
9 11

Haddeleme Ekstrüzyon
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Piston
Merdane Piston
Parça
Parça
Parça

Kalıp
Kalıp
Merdane

Şekil 18.2 Temel kütle şekillendirme yöntemleri: (a) haddeleme

Şekil 18.2 Temel kütle şekillendirme yöntemleri: (c) ekstrüzyon
10 12

3
 27.10.2011

Tel ve Çubuk Çekme Saç Metal Bükme

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Parça Zımba

Parça

Kalıp
Kalıp
Kalıp

Şekil 18.3 Temel saç metal şekillendirme yöntemleri: (a) bükme

Şekil 18.2 Temel kütle şekillendirme yöntemleri: (d) çekme

13 15

Saç Metal Şekillendirme Derin Çekme

 Metal saçlar, şeritler ve bobinlere uygulanan
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

şekillendirme ve ilgili işlemler

Pot çember Zımba
 Kütle şekillendirmeden farklı olarak yüksek
yüzey/hacim oranına sahip başlangıç malzemesi
Parça
 Bu işlemleri presler yaptığından genellikle pres işi
olarak adlandırılır
Kalıp
 Parçalar genellikle saç olarak adlandırılır
 Yaygın kalıplar: zımba ve kalıp

Şekil 18.3 Temel saç metal şekillendirme yöntemleri: (b) derin çekme

14 16

4
 27.10.2011

Saç Metalin Kesilmesi Tipik Mühendislik Gerilme-BŞD Eğrisi

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Maksimum yük

MPa (N/mm2)
Kopma
Zımba
Kesme etkisi
Plastik bölge

Parça
Kalıp

Gerilme
Elastik bölge

Şekil 18.3 Temel saç metal şekillendirme yöntemleri: (c) kesme

Uzama
Birim şekil değiştirme, 
17 19

Metal Şekillendirmede Malzeme Davranışı Gerçek Gerilme-BŞD Eğrisi

 Gerilme-Birim Şekil Değiştirme eğrisinin plastik Boyun vermenin
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

olmaması
bölgesi, öncelikli ilgi konusudur; çünkü malzeme halinde eğrinin
plastik olarak şekil değiştirir uzayışı
 Plastik bölgede, malzemenin davranışı aşağıdaki Boyun vermenin başlangıcı
akış eğrisi ile açıklanır:

  K n
Gerçek gerilme

Akma noktası, plastik bölgenin başlangıcı

burada K = dayanım katsayısı; ve n = şekil

değiştirmede pekleşme üsteli’dir Elastik bölge:

 Akış eğrisi gerçek gerilme ve gerçek birim şekil

değiştirmelere dayanır

Gerçek BŞD,
18 20

5
 27.10.2011

Akma Gerilmesi
 Oda sıcaklığında çoğu metal için dayanım, şekil
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

değiştirme sertleşmesi (pekleşme) nedeniyle şekil
değiştirdiğinde artar

Gerçek gerilme
 Akma gerilmesi = malzemenin şekil değişimine
devam edebilmek için uygulanması gereken anlık
gerilme değeri
Yf  K n

burada Yf = akma gerilmesi,(flow stress)

yani, birim şekil değiştirmenin fonksiyonu
olarak akma dayanımıdır
Birim şekil değiştirme

Şekil 18-4 Akma eğrisinin integre edilerek ortalama değerinin

bulunduğu bölge
21 23

Ortalama Akma Gerilmesi Metal Şekillendirmede Sıcaklık

 Akma eğrisini, “sıfır” ile “ilgilenilen bölgede  Herhangi bir metal için akma eğrisindeki K ve n
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

tanımlanan son birim şekil değiştirme değeri” sıcaklığa bağlıdır

arasında integre ederek belirlenir  Hem dayanım (K) ve hem de pekleşme, yüksek
sıcaklıklarda düşer
_
K n
Yf   Ek olarak, yüksek sıcaklıklarda süneklik artar
1 n
burada
_
Yf = ortalama akma gerilmesi; ve
 = şekil değiştirme işlemi sırasındaki maksimum
birim şekil değiştirmedir

22 24

6
 27.10.2011

Metal Şekillendirmede Sıcaklık Soğuk Şekil Vermenin Üstünlükleri

 Herhangi bir şekil verme işlemi, yüksek sıcaklıklarda  Daha yüksek doğruluk, daha dar toleranslar
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

daha düşük kuvvetlerle gerçekleştirilebilir  Daha yüksek yüzey kalitesi
 Metal şekillendirmede üç sıcaklık bölgesi vardır:  Pekleşme, dayanım ve sertliği arttırır
 Soğuk şekil verme  Şekillendirme sırasındaki tane akışı, üründe istenen
 Ilık şekil verme yönlenmiş özellikleri sağlayabilir
 Sıcak şekil verme  Parçanın ısıtılması gerekmez

25 27

Soğuk Şekil Verme Soğuk Şekil Vermenin Zayıflıkları

 Oda sıcaklığında veya hafifçe üzerindeki sıcaklıkta  Şekillendirme işleminde daha büyük kuvvetler ve
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

yapılır güçler gerekir

 Çoğu soğuk şekillendirme yöntemi, seri üretim  Başlangıç iş parçasının yüzeylerinden, hadde
işlemlerinde önemlidir curufları ve kirliliklerin uzaklaştırılması gerekir
 Genellikle hiç veya çok az talaş kaldırma gerekir  Süneklik ve pekleşme, yapılabilecek şekillendirme
 Bu işlemler, net şekil veya net şekle yakın miktarını sınırlar
yöntemlerdir  Bazı durumlarda, ilave şekil verme için metalin
tavlanması gerekir
 Yine bazı durumlarda ise metal, soğuk
işlenemeyecek derecede sünek olmayabilir

26 28

7
 27.10.2011

Ilık Şekil Verme Sıcak Şekil Verme

 Oda sıcaklığının üzerinde, ancak yeniden  Yeniden kristalleşme sıcaklığı’nın üzerindeki
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

kristalleşme sıcaklığının altında uygulanır sıcaklıklarda şekil verme
 Soğuk ve ılık şekil verme arasındaki sınır, genellikle  Yeniden kristalleşme sıcaklığı = mutlak sıcaklık
erime sıcaklığı cinsinden çizilir: cinsinden erime sıcaklığının yaklaşık yarısına eşittir
 0.3Tm, burada Tm = metalin erime sıcaklığı  Pratikte, sıcak şekil verme, 0.5Tm’nin hafifçe
(mutlak sıcaklık) üstünde yapılır
 Metal, sıcaklık 0.5Tm,nin üzerine çıktıkça
yumuşamasını sürdürür; bu seviyenin üzerinde
sıcak işlemenin üstünlükleri artar

29 31

Ilık Şekil Vermenin Üstünlükleri Neden Sıcak Şekil Verme?

 Soğuk şekil vermeye göre daha düşük kuvvetler ve Soğuk ve ılık şekil vermeden çok daha yüksek
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

güçler seviyede, metalin temel plastik şekil değiştirmesi için

 Daha karmaşık parça geometrileri mümkündür olanak
 Tavlamaya ihtiyaç azaltılabilir veya ortadan  Neden?
kaldırılabilir  Dayanım katsayısı (K), oda sıcaklığındaki
değerinden önemli oranda düşüktür
 Pekleşme üsteli (n) sıfır’dır (teorik olarak)
 Süneklik önemli oranda artar

30 32

8
 27.10.2011

Sıcak Şekil Vermenin Üstünlükleri Şekil Değiştirme Hızına Duyarlılık

 Parça şekli önemli oranda değiştirilebilir  Teorik olarak bir metal sıcak şekil verme sırasında,
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

 Daha düşük kuvvet ve güçler gerekir pekleşme üsteli n = 0 değerine sahip bir mükemmel
 Soğuk işlemede genellikle kırılan metaller, sıcak plastik malzeme gibi davranır
işlenebilir  Metalin bir kez akma gerilmesi değerine
 Parçanın dayanım özellikleri genellikle izotropiktir ulaştığında aynı değerde akmaya devam etmesi
gerekir
 Parçada soğuk sertleşme nedeniyle dayanım artışı
meydana gelmez  Ancak şekil verme sırasında, özellikle de yüksek
sıcaklıklarda, ilave olaylar meydana gelir: Şekil
 Parçanın sonradan soğuk şekil verme ile değiştirme hızına duyarlılık
işlenmesi bakımından üstünlük

33 35

Sıcak Şekil Vermenin Zayıflıkları Şekil Değiştirme Hızı Nedir?

 Daha düşük boyutsal doğruluk  Şekillendirmede şekil değiştirme hızı, v şekillendirme
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

 Daha yüksek toplam enerji gerekir (parçayı ısıtmak hızıyla doğrudan ilişkilidir
için ısıl enerji nedeniyle)  Şekil verme hızı v = koç (şahmerdan)’ın hızı veya
 Parça yüzeyinde oksitlenme (hadde curufu), daha diğer ekipmanın hareketinin hızıdır
kötü yüzey kalitesi  Şekil değiştirme hızının tanımı:
 Daha kısa takım ömrü . v

h
.
burada  = gerçek şekil değiştirme hızı ve
h = şekil verilen parçanın anlık yüksekliğidir

34 36

9
 27.10.2011

Şekil Değiştirme Hızının Değerlendirilmesi Şekil Değiştirme Hızına Duyarlılık

 Çoğu pratik işlemde, şekil değiştirme hızının

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

değerlendirilmesi aşağıdaki faktörlerle yapılır
 Parça geometrisi

Akma gerilmesi

Akma gerilmesi
 Parçanın farklı bölgelerinde şekil değiştirme Eğim = m
hızının değişimi
 Bazı metal şekil verme işlemlerinde şekil değiştirme
hızı 1000 s-1 veya daha fazlasına ulaşabilir

Şekil değiştirme hızı Şekil değiştirme hızı

Şekil 18.5 (a) Yüksek parça sıcaklığında, şekil değiştirme hızının akma
gerilmesine etkisi. (b) Aynı ilişkinin log-log koordinatlarında çizimi.
37 39

Şekil Değiştirme Hızının Akma

Gerilmesine Etkisi Şekil Değiştirme Hızına Duyarlılık Denklemi
 Akma gerilmesi, sıcaklığın bir fonksiyonudur
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Yf = Cεm
 Sıcak şekil verme sıcaklıklarında akma dayanımı,
şekil değiştirme hızına da bağlıdır
burada C = dayanım sabiti (akma eğrisindeki
 Şekil değiştirme hızı arttıkça, şekillendirmeye dayanım katsayısına benzer ancak eşit değil)
direnç de artar
ve m = şekil değiştirme hızına duyarlılık
 Bu etki, şekil değiştirmeye duyarlılık olarak bilinir üsteli’dir

38 40

10
 27.10.2011

Sıcaklığın Akma Gerilmesine Etkisi Metal Şekillendirmede Sürtünme

 Çoğu metal şekillendirme yönteminde sürtünme
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Şekil 18.6 Tipik bir metal için
Oda sıcaklığı istenmez:
sıcaklığın akma gerilmesine
etkisi. Artan sıcaklıkla, C  Metal akışı zorlaşır
sabiti, şekil değiştirme hızı =
 Kuvvetler ve güç artar
Akma gerilmesi

1.0’deki kesikli dikey çizgiyle

her bir eğrinin kesişme  Takım aşınması hızlanır
noktasından görüldüğü üzere  Sıcak şekil vermede sürtünme ve takım aşınması
azalır ve m (her noktanın
eğimi) artar.
daha ciddidir

Şekil değiştirme hızı

41 43

Şekil Değiştirme Hızına Duyarlılık

Üzerine Gözlemler Metal Şekillendirmede Yağlama
 Artan sıcaklık, C’yi azaltırken m’yi arttırır  Metal işleme yağlayıcıları, sürtünmenin zararlı
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

 Oda sıcaklığında, şekil değiştirme hızının etkisi etkilerini azaltmak amacıyla, çoğu şekil verme
hemen hemen ihmal edilir yönteminde takım-parça arayüzeyine uygulanır
 Akma eğrisi, malzeme davranışının iyi bir  Faydaları:
göstergesidir  Azalan yapışma, kuvvetler, güç, takım aşınması
 Sıcaklık arttıkça şekil değiştirme hızı, akma  Daha iyi yüzey kalitesi
gerilmesinin tahmininde gittikçe daha önemli hale  Takımdaki ısıyı uzaklaştırır
gelir

42 44

11
 27.10.2011

Bir Yağlayıcının Seçimindeki Kriterler

 Plastik şekil verme yönteminin türü (haddeleme,
EUT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr.Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

dövme, saç metal çekme, vs.)

 Sıcak şekillendirme veya soğuk şekillendirme
 Parça malzemesi
 Takım ve parça metallerinin kimyasal reaktifliği
 Uygulama kolaylığı
 Maliyet

45

12