You are on page 1of 62

g]kfn k|zf;lgs k|lzIf0f k|lti7fgåf/f cfof]lht ;]jfsflng tflnd sfo{qmd

;+3Lotf / /fHok'g;+{/rgf

k"0f{ rGb| e6[/fO{


)&^.(.!%
k"0f{ rGb| e6[/fO{
k|:t'tLsf] 9f+rf

१= ;+3Lotf cjwf/0ff,
@= g]kfnsf] ;+3Lo ;+/rgf,
#= d'2f, r'gf}tL / cj;/,
$= /fHo k'g;{+/rgf,
%= /fHo /fHok'g;+{/rgfsf sf/0f cfwf/ / cGt/j:t',
^= k|d'v d'2f ,
&= /fHosf] k'g;+/rgf / /fHozlQmsf] afF8kmfF8 .
2
k"0f{ rGb| e6[/fO{
;+3Lotf s] xf] <
;+3Lotf /fHo k|0ffnLsf ljleGg :j?kx? dWo]sf] Ps xf] h;df=======
 Ps eGbf a9L txsf ;/sf/af6 zf;g ;~rfng ub{5g\ .

 Pp6} e"uf]n / Pp6} hgtfnfO{ km/s km/s laifodf leGg leGg txsf
;/sf/n] zf;g ub{5g\ .
 k|To]s txut ;/sf/x? cfkm\gf] If]qsf gful/sx?k|lt k|ToIf?kdf
pQ/bfoL x'G5g\ .
 ;+3Lo OsfOx? jLr clwsf/sf] jf+8kmf+8 ul/Psf] x'G5 .
 l;4fGtt M ;+3Lo ;+ljwfgaf6 g} txut ;/sf/sf] u7g, clwsf/ If]q 3
/ lhDd]
k"0f{ rGb| e6[/fO{ jf/Lsf] afF8kmfF8 ;'lglZrt ul/Psf] x'G5 .
g]kfn gofF o'udf k|j]z
Nfueu &) jif{ nfdf]
zflGtk"0f{ tyf ;z:q ;+3if{

/fhtGq Monarchy u0ftGq Republic

lxGb" clw/fHo Hindu Kingdom wd{lg/k]If /fHo Secular State

Aflxis/0f Exclusion ;dfj]zLs/0f Inclusion

ljljwtfdf Unity in ljljwtf g} Diversity as


Diversity Unity
Pstf Pstf
k"0f{ rGb| e6[/fO{ Unitary State Federal State
PsfTds /fHo ;+3Lo /fHo
PsfTds /fHo / ;+3Lo /fHodf d"ne't cGt/ s] 5 ?

:jtGq /fHox? PsfTds /fHo ;+3Lo /fHo

Pstf ljgfsf] ljljwtf / ljljwtfdf Pstf t/ ljljwtf / :jfoQtf ;lxtsf]


:jfoQtf :jfoQtfsf] cefj Pstf
k"0f{ rGb| e6[/fO{
सं घीय व्यवःथा र एकात्मक व्यवःथाभन्दा के कुराले िभ छ?
कृंण हाछे थ.ु .... रातोपाटी काि क २६, २०७७

सं िवधान सं शोधनः राजनीितक भूगोलM


(४) एकात्मक व्यवःथामा केन्िीय सरकारले
कुनै पिन िवषयमा सिजलैिसत सं िवधान (२) एकात्मक व्यवःथामा िस ो रा को
सं शोधन गनर् सक्छ । तर स ात्मक एउटा माऽ राजनीितक भूगोल हन्ु छ।
स ात्मक व्यवःथामा सरकारका
व्यवःथामा केन्ि आफले माऽै होइन,
कितपय मह वपूणर् िवषयमा केन्ि र तहअनुसार राि य र ूादे िशक गरी
ूदे श दुवैको सहमितमा माऽ सं िवधान किम्तमा दुईवटा राजनीितक–ूशासिनक
सं शोधन हन्ु छ । भूगोल हन्ु छ।

शिक्त िवन्यासः सरकारः


(१) एकात्मक व्यवःथामा एउटै माऽ
(३) एकात्मक व्यवःथा धेरै ूगितशील हँदु ा सरकार हन्ु छ, स ात्मक व्यवःथामा दुई
िवकेन्िीकृतसम्म हन
ु सक्छ । वा दुईभन्दा बढी सरकार हन्ु छन् ।
स ात्मक व्यवःथा भनेको िवकेन्िीकृत
होइन, त्यो राज्यस ाको िवभाजन हो ।

k"0f{ rGb| e6[/fO{


;+3Lotf lgdf{0fsf cfwf/x?
 Ps 7fpdf cfpg] ;+3Lotf
-Coming together Federalism_,
 Ps 7fpdf /fVg] ;+3Lotf
-Holding together Federalism_,
 ldl>t k|s[lt–ljljwtf Joj:yfkg
-Federalism for Diversity
Management_,

k"0f{ rGb| e6[/fO{


;+3Lo /fHo s;/L u7g x'G5 <

!= Ps} 7fpFdf cfpg] ;+3Lotf


Coming together– w]/}
:jtGq /fHox? Pp6} 7fpFdf
cfj¢ eP/ Ps 7"nf] / alnof]
/fHo aGg] k|lqmof . pbfx/0fM
cd]l/sf -!&*&_ :jL6\h/Nof08
-!*$*_, ci6«]lnof- !())_
/l;of -!(#^_ cflb .

k"0f{ rGb| e6[/fO{


;+3Lo /fHo s;/L u7g x'G5 <

@= Ps} 7fpFdf /xg] ;+3Lotf


(Holding together_
Pp6f /fHo ljleGg txsf
;/sf/x?df ljeflht eP/ klg
zlQmsf] afF8kmfF8 u/L Ps} 7fpFdf
cfj¢ eP/ ;dfj]zL / alnof]
/fHo aGg] k|lqmof . pbfx/0fM
a|flhn -!*(!_, gfOh]l/of -
!(^)_, hd{gL -!(!(_,
a]lNhod, blIf0f clk|msf, ef/t
cflb .

k"0f{ rGb| e6[/fO{


;+3Lo /fHo s;/L u7g x'G5 <
#= ldl>t k|s[lt–ljljwtf
Joj:yfkg -Federalism for
Diversity Management_M
ldl>t k|s[lt / cfwf/df
ag]sf] ;+3Lo d'n'sx?, hx+f
s]Gb| jf ;+3sf] e"ldsf
g]kfn
dxTjk"0f{ x'g] ub{5 /
 ef}uf]lns ljljwtfM ;d'Gb| ;txaf6 ^) dL= b]lv
cjlzi7 clwsf/ ;d]t **$*=*^ dL= ;Dd .
s]Gb|df /x]sf] x'G5 . ef/t -  hflthut ljljwtfM !@% hfthfltx?,
!(%)_ blIf0f clk|msf -  ;f+:s[lts ljljwtfM wfld{s lxGb', af}4, O:nfd, O;fO{,
ls/ft, axfO{, lzv nufot !) j6f wd{ / o;
!((^_ gfOh]l/of, Oyf]lkof,
cGt{utsf ljleGg ;Dk|bfo / ;f+:s[lts ;d'x,
;'8fg, g]kfn .  efiffut ljljwtfM !@# efiff -yk ^ efiff klxrfgsf]
k"0f{ rGb| e6[/fO{ qmddf_ .
;+3Lotfsf k|sf/x?

!= bf]xf]/f] ;+3Lotf
@= ;xsf/L ;+3Lotf
;DaGwsf
cfwf/df

;+3Lotf != ;dfg clwsf/


!=b'O{ tx @= leGg leGg clwsf/
@+ tLg tx

txsf clwsf/
cfwf/df af+8kmFf8sf
cfwf/df
11
k"0f{ rGb| e6[/fO{
;+3Lo k|0ffnLsf] 9f+rfM ====;+jGwsf cfwf/df
-s_ ;+jGwsf cfwf/df M–
-!_ bf]xf]/f] ;+3Lotf (Dual or Two tier Federalism)
 k|To]s ;+3Lo OsfO{ Ps csf{sf] cwLgdf g/xL
k"0f{?kdf :jtGq x'g],
 tNnf txsf ;/sf/sf] ;+:yfut :jfoQtfdf hf]8,
 /fHozlQmsf] ljefhgdf :ki6tf,
 k|To]s txdf Joj:yflksf / sfo{kflnsf /xg],
 ;+3Lo Joj:yflksfdf sdhf]/ k|ltlglwTj,
 k|lt:kwL{ ;+3Lotfsf] ?kdf /x]sf],
 k|f/Dedf cd]l/sf, :k]g, a]lNhod / ci6«]lnofdf
k|lt:kwL{ ;+3Lotf /xsf],
 xfn o; k|sf/sf] ;+3Lotf x/fpb} uPsf] . 12
k"0f{ rGb| e6[/fO{
;+3Lo k|0ffnLsf] 9f+rf ====;+jGwsf cfwf/df
-@_ ;xsfl/tfdf cfwfl/t ;+3Lotf (Co-operative or
Inter-Locking Federalism):

 Ps csf{df cGtlg{e/ e} ;xof]uLsf ?kdf sfd ug]{,


 ;+3df -;+3Lo Joj:yflksf_ k|b]z tx jf :yfgLo
txsf] alnof] k|ltlglwTj,
 dxTjk"0f{ gLltx¿ Joj:yflksfsf b'a} ;bgaf6
cg'df]bg Pj+ k|b]z ;/sf/af6 ;d]t cg'df]bg,
 k|fb]lzs c;dfgtfnfO{ sd ug{ ;+3af6 k|b]z tyf
:yfgLo txnfO{ cg'bfg Joj:yf,
 ef/t, hd{gL, blIf0f clk|msf, a|flhn, Sofgf8f,
13
k"0f{ dn] l;of
rGb| e6[ /fO{ g]kfn cflb d'n'sn] cjnDag u/]sf .
;+3Lo k|0ffnLsf] 9f+rf ==== clwsf/ jfF8kmfF6sf cfwf/df
-v_ clwsf/ jfF8kmfF6sf cfwf/df
!= ;dfg clwsf/ ljefhg ePsf ;+3Lo ;+/rgf (Symmetric
Federalism):
 ;a} /fHo jf k|fGtnfO{ clwsf/sf] afF8kFmf8 ;dfg ?kdf ul/g] .
 ljleGg ;+3Lo OsfOx?nfO{ Ps} k|sf/sf clwsf/ k|bfg ul/Psf]
x'G5 .
 ci6«]lnof, cd]l/sf, a]lNho, hd{gL g]kfn cflb d'n'sn] o;}
k|sf/sf] k4ltnfO{ ckgfPsf] kfOG5 .

14
k"0f{ rGb| e6[/fO{
;+3Lo k|0ffnLsf] 9f+rf=== clwsf/ jfF8kmfF8sf cfwf/df
@= leGg leGg clwsf/sf] afF8kFmf8 ul/Psf ;+3Lo ;+/rgf
(Asymmetric Federalism) : ;+3Lo OsfO{x? /fhgLlts,
hg;f+VoLs, eflifs, ;|f]tsf] pknJwtf / ef}uf]lns cj:yfsf
sf/0fn] c;dfgtf / ljljwtf o'Qm x'g] x+'bf ;dfg clwsf/sf]
ljefhg ;b}j Jojxfl/s x+'b}g eGg] dfGotf .
 /fHo jf k|fGtx?nfO{ clwsf/sf] afF8kmfF8df 36La9L k|bfg
ul/Psf] x'g] .
 k|b]zx?aLr ;dfg clwsf/ geO{ leGg leGg clwsf/ x'g] .
 s'g} ;+3Lo PsfO{nfO{ ljz]if clwsf/ k|bfg ug{] ul/G5 .
 ef/t, kfls:tfg, Sofg8f . 15
k"0f{ rGb| e6[/fO{
-u_ Tfxut clwsf/sf] cfwf/df
!= b'O{ tx - Double tiers _: b'O{ txsf ;/sf/ ;lxtsf]
;+3Lotfsf] cjnDag u/]sf] . India, Malaysia, Iraq,
Pakistan, Kenya

@= tLg tx -Triple tiers_ : tLg txsf] ;/sf/ ;lxtsf] ;+3Lo


;+/rgfsf] Joj:yf . Nepal, USA, Australia, Germany,
Brazil

16
k"0f{ rGb| e6[/fO{
17
k"0f{ rGb| e6[/fO{
g]kfndf ;+3Lotf lsg h?/L eof] <
!= ljljwtfsf] ;Daf]wg / ax'nafbsf] k|jw{g -k|ltlglwTj,
kx'Fr / klxrfg_ .
@= hgtfsf] lgs6df ;/sf/, ;fldKodf Aofaxfl/s ;dfwfgsf] vf]hL .
#= ;dtfd"ns tyf ;dfj]zL nf]stGq :yfkgf .
$= ;fj{hlgs gLltx?df gjLg ;f]r, nf]stflGqs k|of]uzfnf sf]l;h{gf.
%= /fHoaf6 k|bfg ul/g] cj;/, ;]jf ;'ljwfdf ;dfg ljt/0f / ljsf;
lgdf{0fsf] k|ltkmndf ;fdfg lx:;]bf/L :yflkt ug{ .
^= zlQmsf] ljt/0f / lg/+s'ztfdf nufd .

&= cfly{
k"0f{ rGb| s ;dfgtf / ;fdflhs Gofo .
e6[/fO{
;+3Lo zf;g k|0ffnLsf laz]iftfx? s] s] x'g\ ?
laz]iftfx?M g]kfnsf] ;+ljwfg
! ;+j}wflgs ;jf]{Rrtf -wf/f !_
@ Psn ;+3Lo gful/stf -wf/f !)=@_
@ ljljw txdf ;/sf/ -wf/f %^=!_
# zlQmsf] ljefhg / ljt/0f -wf/f %&_ -cg';"rL–%,^,&,*,(_
$ cjlzi6 clwsf/ -wf/f %*_
% ljQLo ;dfgLs/0f -wf/f ^)=!–^)=(_
^ lå;bgfTdstf -wf/f *#_
& ;+a}wflgs cbfnt wf/f !#&
* cGt/ ;/sf/L ;DaGw -efu @)_ -wf/f @#! –@#&_
k"(0f{ rGb|;+
e6[ljwfg
/fO{ ;+zf]wg -wf/f @&$_
;fj{hlgs k|zf;gsf] ;+3Los/0f

 ;fj{hlgs k|zf;gsf] ;+3Los/0f eGgfn]]


;+ljwfg cg'?k k|zf;lgs k'g{;+/rgf u/L
tbcg';f/ /fHo k|0ffnL ;'rf? ug{] sfo{ xf]
.

20
k"0f{ rGb| e6[/fO{
d'2f M
!= clwsf/sf] af+8kmf+8,
@= ;dGjo,
#= ;|f]tsf] af+8kmf+8,
$= sd{rf/L Joj:yfkg,
%= ;Gt'ng lgoGq0f / ;dGjo .

21
k"0f{ rGb| e6[/fO{
!= clwsf/sf] af8kmfF8sf] cfwf/
;+ljwfg
;+3Lo PsfO{x? tLg tx
;+3

k|b]z
:yfgLo
tx

clwsf/sf] lgwf{/0f

 g]kfnsf] ;+ljwfgsf] ljleGg efu / wf/fx?sf] Joj:yf, ;+ljwfgsf] cg';"rLdf plNnlvt


clwsf/sf ;"rL
 ;+ljwfgsf] sfol{\jZn]if0f ;DaGwL d+=k=sf] -)&#.!).!*_ lg0f{o,
 g]kfn ;/sf/ sfo{ ljefhg lgodfanL, @)&$
 :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$
 k|b]z ;/sf/ sfo{ ljefhg lgodfanL -gd"gf_
k"0f{ rGb| e6[cGo
/fO{ ljifout P]g sfg"gx? . 22
@= ;dGjo M
cGt/ cGt/
प्रदेश –
k|b]z दुइर् भ दा बढी k|b]z
प्रदेश बीच
kl/ifb तहह का kl/ifb
;+j}wflgs बीच
a]Gr
प्रदेश र k|b]z
सम वयका थानीय ;dGjo
क्षेत्रह तहह बीच kl/ifb

cGt/
k|b]z सघं र प्रदेश
kl/ifb बीच lhNnf
थानीय तह
;+j}wflgs थानीय तह ;dGjo
a]Gr बीच ;ldlt
k"0f{ rGb| e6[/fO{ 23
;dGjo / ;xsfo{af6 g} ;kmntf ;Dej 5 ===

24
k"0f{ rGb| e6[/fO{
#= ;|f]tsf] af+8km+f8 M
!= ;dfgLs/0f cg'bfg .  
!= ;+3Lo ;/sf/                                  
@= ;zt{ cg'bfg . 
@= k|b]z ;/sf/ #= ljz]if cg'bfg . 
#= cGt/ :yfgLo tx $= ;dk'/s cg'bfg .
%= /fhZj ;|f]tsf] af+8kmf+8
-s_ /fhZj af+8kmf+8 -cGtz'Ns /
Eof6_
-v_ /f]oN6L tyf s/÷ z'Nscflb
cfo af+8kmf+8 -ko{6g, ljB't,
vfgL, ag, s/ tyf z'Ns cfo
af+8kmf+8 ====
k"0f{ rGb| e6[/fO{ 25
$= sd{rf/L Joj:yfkg
qm=;+ wf/f ;+a}wflgs Joj:yf
! wf/f @*% ;+3Lo lghfdtL ;]jf / cGo ;/sf/L ;]jfx?sf] u7g, k|b]z
lghfdtL ;]jf tyf :yfgLo ;/sf/L ;]jfx?sf] u7g .
@ wf/f #)@ ;/sf/L ;]jfdf sfo{/t /fi6«;]js sd{rf/LnfO{ g]kfn
;/sf/n] sfg"g adf]lhd ;+3, k|b]z / :yfgLo txdf
;dfof]hg u/L ;]jf k|jfxsf] Joj:yf ug{ ;Sg] .
# wf/f !%% ;+3Lo Gofo ;]jfsf sd{rf/Lx?sf] kfl/>lds, ;'ljwf tyf
;]jfsf zt{ ;DjGwL Joj:yf ;+3Lo P]g adf]lhd x'g] .
$ wf/f !^! ;/sf/L jlsn tyf dxfGofoflwjQmfsf] dftxtdf /xg]
cGo sd{rf/Lx?sf] kfl/>lds, ;'ljwf tyf ;]jfsf zt{
;DjGwL Joj:yf ;+3Lo P]g adf]lhd x'g] .
% wf/f @@& ufpFkflnsf / gu/kflnsfsf] sd{rf/L / sfof{no ;DjGwL
k"0f{ rGb| e6[/fO{ cGo Joj:yf k|b]z sfg"g adf]lhd x'g] . 26
%= txut ;/sf/–;Gt'ng, lgoGq0f / ;dGjo

!= dftxtsf lgsfosf] ;f]r . -;+3n] k|b]z tyf


:yfgLo txnfO{ cfjZos lgb{]zg lbg ;Sg] .
-wf/f @#@–@ / @#@–*_ _
@= ;femf clwsf/sf ljifodf sfg"g lgdf{0fdf
l9nfO{ .
#= sfd / ;|f]tsf aLrdf tfbfTDotfsf] cefj .
$= k|b]z / :yfgLo txdf cf–cfk\mgf] sfo{If]q
leq /x]/ sfd ug{] k4lt a;Lg;s]sf] .

k"0f{ rGb| e6[/fO{


27
;+3Lotfdf r'gf}ltx? <

 ;+3Lo OsfO{x?sfaLr cfk"mnfO{ a9L eGbf


a9L :jfoQtf kfpg] xf]8 .
 ;+3Lo ;/sf/nfO{ al9 alnof] agfpg] /
cGo txdf al9 clwsf/ / lhDd]jf/L lbg]
lrGtg aLr nuftf/ 6s/fj .
 :jfoQtfsf] cjwf/0ffsf] b'¿kof]u ug]{x¿sf]
rnv]n .
 gLlt lgdf{0f / sfof{Gjogdf /x]sf pRr
sd{rf/Ldf s]G›Ls[t ;f]r .
 :yfgLo txdf zlSt k[ysLs/0fsf] r'gf}tL .
k"0f{ rGb| e6[/fO{
cj;/ M
 nf]stflGqs kl/j]zM zf;g / cj;/df ;j}s} ;xeflutf / ;dfa]zLtf -
k5fl8 k/]sf ;d'bfo, If]q, au{ / lnËnfO{_ ;[hgf, ;j}nfO{;d]6L ;dfj]zL
ljsf; ug{ ;xh agfPsf] 5 .
 ljlwsf] zf;gM gful/sn] glhsdf g} sfg"g aGg], To;df cfk\mgf] ;/f]sf/ /
lxtsf] ;+af]wg u/fpg] / sfof{Gjogdf ;d]t ;xefuL x'g] .
 pQ/bfoL sd{rf/LtGqM ;+j}wflgs ?kdfg} tt\tt\ txsf ;/sf/x?k|lt -;+3,
k|b]z / :yfgLo tx_ pQ/bfoL .
 e|i6frf/ lgoGq0fM hgtfsf] k|efjsf/L lgu/fgL, ;xeflutf, kf/blz{tfn]
e|o6frf/ Go"gLs/0fdf ;xof]uL x'g] .
 zf;sLo k|0ffnLdf ;xeflutf M l;+xb/af/ ufpFufpFdf_ .
 g]t[Tj d"NofÍgM
 txut k|efjsfl/tfM ;+3Lo ;/sf/ 5l/tf], k|b]z ;dGjosf/L / :yfgLo tx
k";]
0f{ j f k|e6[b/fossf]
rGb| fO{ ?kdf sfd ug{] cj;/ lbg . 29
/fHo k'g;{+/rgf

30
k"0f{ rGb| e6[/fO{
/fHo k'g;{+/rgf <
 /fHosf] /fHok'g;+{/rgf eg]sf] s'g} gjLg /fHosf] l;h{gf geO{ eO{
/x]sf]] /fHo;+/rgfnfO{{ cfGtl/s ¿kdf kl/jt{g jf km]/jbn ug]{
k|lqmof xf].
 /fHosf] k|d'v ;+/rgfdf df}lns jf tflTjs kl/jt{g Nofpg]
(Bringing about fundamental or drastic change in major
composition of state)

 /fHo ;+oGq cGtu{tsf ;+:yfx?sf] ;+/rgf / e"ldsf k'g{kl/eflift


x'G5 .

k"0f{ rGb| e6[/fO{


/fHo k'g;{+/rgf s:tf] cj:yfdf

 pklgj]lzstfaf6 d'lQm jf :jtGqtf -ef/t, cd]l/sf, x+u]/L_,


 o'4 -/fHo /fHoaLr_ sf] cGTokl5 fresh start sf nflu,
 ;zq ljb|f]x -cfGtl/s_, 4G4 Joj:yfkg -rLg, So'jf, ?;_,
 :j:km"t{ gofF k|f/DeM fresh start -s]Gof, blIf0f clk|msf_, ;g\ !(()
sf] bzs kl5 n]lvPsf clwsf+z ;+ljwfg, /
 ;+ljwfg / /fHo Joj:yfk|lt hgtfsf] cf:yfdf lu/fj6 (loss of
people's confidence) .

g]kfnsf] ;Gbe{dfM ;z:q 4G4, :jfoQ zf;gsf] rfxgf, loss of


people's confidence / :jtM:km"t{ k'g;+{/rgfsf] ;ld>0f x]l/g] ul/G5 .
k"0f{ rGb| e6[/fO{
/fHo /fHok'g;+{/rgfsf sf/0fx?

 /fHosf] cv08tfsf nflu,


 /fli6«o Pstfsf] nflu,
 ljljwtfsf] Joj:yfkgsf nflu,
 cfly{s ;d[l4 xfl;n ug{sf nflu,
 ;fdflhs ;f+:s[lts ;DjGwsf] ljsf;sf nflu,
 hgOR5f ;+jf]wg ug{ .

k"0f{ rGb| e6[/fO{


g]kfndf lsg /fHo k'g{;+/rf cfjZos k¥of] <

– ;+ljwfg adf]lhdsf] zf;sLo


k|aGw ldnfpg,
– lbuf] zflGt, ;'zf;g, ljsf;
/ ;d[l4sf] cfsf+Iff k"/f ug{
– gful/ssf] glhs ;/sf/
k'¥ofpg,
– ;|f]t ;fwgsf] ;fem]bf/L ug{,
– :jfzf;g .
34
k"0f{ rGb| e6[/fO{
!= ;+ljwfg adf]lhdsf] zf;sLo k|aGw ldnfpg
;+3, k|b]z / :yfgLo txsf
;+j}wflgs sfo{ ljefhg /
sfo{ lhDd]jf/L k'/f ug{] u/L
/fHok'g;+{/rgf tyf
k'g{Joj:yfkg ug{ .

35
k"0f{ rGb| e6[/fO{
@= lbuf] zflGt, ;'zf;g, ljsf; / ;d[l4sf]
cfsf+Iff k"/f ug{
=====;+3Lo nf]stflGqs
u0ftGqfTds zf;g Joj:yfsf]
dfWodåf/f lbuf] zflGt, ;'zf;g,
ljsf; / ;d[l4sf] cfsf+Iff k"/f
ug{ ;+ljwfg ;efaf6 kfl/t u/L
of] ;+ljwfg hf/L ub{5f}+ .
36
k"0f{ rGb| e6[/fO{
#=gful/ssf] glhs ;/sf/ k'¥ofpg M

;+3

k|b]z k|b]z
dftxt dftxt
lgsfo :yfgLo tx :yfgLo tx dftxt lgsfo
dftxt lgsfo
lgsfo j8f

   


   

k"0f{ rGb| e6[/fO{


:yfgLo txdf ;]jf Joj:yfkg

वडा

वडा वडा

वडा वडा

j8f tx
;+o'Qm j8f ;]jf s]Gb|
वडा वडा

वडा ufpF gu/kflnsf s]Gb|

k"0f{ rGb| e6[/fO{


$= ;|f]t ;fwgsf] ;fem]bf/L ug{ M
 cGt/ ;/sf/ ljQLo x:tfGt/0f -$
k|sf/sf cg'bfg_ .
 /fhZj ;|f]tsf] af+8kmf+8 .
 ;+3 k|b]z / :yfgLo txn] k|fs[lts
;|f]tsf] k|of]u jf ljsf;af6 k|fKt
nfesf] ;dGoflos ljt/0f .
 :yfgLo ;d'bfon] k|fs[lts ;|f]tsf]
pkof]udf nufgL ug{ rfx]df sfg"g
adf]lhd c+z nufgL ug{ k|fyldstf .
39
k"0f{ rGb| e6[/fO{
%= :jzf;g / ;xzf;g∕;femfzf;g

:jzf;g ;xशासन
cg';"rLM %, ^ / * cg';"rLM & / (
Psn clwsf/sf] ;"rL clwsf/sf] ;femf ;"rL
:jzf;g

;xzf;g
:jzf;g
:jzf;g
;xzf;g
40

k"0f{ rGb| e6[/fO{


klxnf] ;+ljwfg ;efn] /fHo kg{;+/rgfsf s|ddf
;dfj]z u/]sf] d'Vo ljifo M

If]q ;+/rgf
lgwf{/0f !=/fHosf]
!= ;+3Lo ;+3Lo
PsfOx?sf] If]q nf]stflGqs
lgwf{/0fsf u0ftGqfTds
l;4fGt / gLlt
:j?kdf x'g]
@= If]q lgwf{/0f / ;+/rgf
= gfdfÍg

41
k"0f{ rGb| e6[/fO{
/fHo k'g{;+/rfgsf
/ cfwf/M
!_ klxrfgsf kfFr cfwf/ 
 hftLo÷;d'bfout,
 eflifs,
 ;f+:s[lts,
 ef}uf]lns÷If]qut lg/Gt/tf, /
 P]ltxfl;s lg/Gt/tf .
@_ ;fdYo{sf rf/ cfwf/–
 cfly{s cGt/;DaGw / ;fdYo{,
 k"jf{wf/ ljsf;sf] cj:yf / ;Defjgf,
 k|fs[lts ;fwg / ;|f]tsf] pknAwtf, /
 k|zf;lgs ;'udtf .
k"0f{ rGb|;|e6[
f]t/fO{M /fHo /fHok'g;+{/rgf ;ldltsf] k|ltj]bg, @)^^ 42
:yfgLo tx /fHok'g;+{/rgfdf lnOPsf cfwf/x?
-s_ hg;+Vof g]kfn ;/sf/n] tf]s]sf] dfkb08
-v_ e"uf]n / If]qkmn  ;+ljwfgsf] efjgf / k|fjwfg,
 :yfgLo zf;gsfnflu ;Ifd OsfO{,
-u_ hftLo, eflifs, ;f+:s[lts ;3gtf  ;fdfGotM ;dfg hg;+Vof, If]qkmn / k|zf;lgs
-3_ ef}uf]lns ;'udtf ;'udtf,
 ;+ljwfg k|bQ clwsf/sf] If]qsf] k|\efjsf/L
-ª_ k|fs[lts ;|f]t sfof{Gjog,
-r_ ;+:yfut k"jf{wf/  ljQLo k|zf;lgs tyf Jo:yfksLo Ifdtf,
 :yfgLo ;/sf/aLrsf] sfd st{Jo clwsf/ ;|f]t
-5_ cfGtl/s cfo
;fwg / hjfkmb]lxtfsf] bf]xf]/f]kgf x6fpg],
-h_ dxf÷pkdxf / gu/kflnsfsf  ;fljssf lhNnfdf /x]sf OnfsfnfO{ ;d]t d'Vo
nflu cGo k"jf{wf/sf] cj:yf cfwf/ dfGg],
 ef}uf]lns ljs6tfaf6 ;]jf ;'ljwf k'¥ofpg
sl7g x'g] If]qsf] xsdf If]qkmn sd sfod ug{]
cflb .
k"0f{ gf]
rGb|6M :yfgLo
e6[/fO{ tx k'g;{+/rgf k|fljlws ;xof]u ;ldltsf] sfo{zt{ tyf sfo{ljlw– ufpFkflnsf, gu/kflnsf tyf ljz]if, ;+/lIft jf 43
:jfoQ Ifqsf] ;+Vof tyf ;Ldfgf lgwf{/0f cof]u .
/fHosf] ;+/rgfdf kl/jt{g

;fljsdf ca

PsfTds ;+3Lo
!– ;+3Lo
;/sf/
Ps -!_ & –k|fb]lzs
;/sf/ ;/sf/x?

&%#– :yfgLo tx ∕
;/sf/x?
k"0f{ rGb| e6[/fO{ 44
/fHo /fHok'g;+{/rgfaf6 zf;sLo k|0ffnLdf cfPsf] kl/jt{g
;fljsdf ca
/fhgLlts k|zf;lgs
s]Gb|  k|b]z
If]q

c~rn ;+3
l8lehg :yfgLo
tx
lhNnf
k"0f{ rGb| e6[/fO{
:yfgLo lgsfo  45
uflj;, gu/kflnsf, -j8f_ lhlj; -Onfsf_ 
/fHosf] k'g;+{/rgf
;fljsdf cj
PsfTds ;/sf/ ;+3df k|b]zdf :yfgLo txdf
 dlGqkl/ifb   k|b]z k|d'v
 ! dlGqkl/ifb\   sfo{kflnsf 
-@% dGqL_ -& hgf_  ufpF sfo{kflnsf
 ! Joj:yflksf   Joj:yflksf  sfo{ kflnsf   gu/ sfo{kflnsf
 :yfgLo lgsfo  k|ltlglw ;ef -& k|bz] df  lhNnf ;ef / lhNnf
;dGjo ;ldlt 
 &% lhlj; @&% dlGqkl/ifb  Joj:yflksf 
 /fli6«o ;ef %( – hDdf !!)
 (@& O{nfsf  -lgjf{rs d08ndf
 ufpF;ef
k|b]z ;ef, ufkf / dGqL_  gu/;ef
 #!%& uflj; gkf_  Joj:yflksf   Gofokflnsf  
 @!& g=kf=  Gofokflnsf 
-k|b]z ;ef –  :yfgLo Goflos ;ldlt,
;jf]{Rr cbfnt 
 uflj; / gkfdf %%) ;b:o_  -ljjfb Joj:yfkg,
j8f ;ldltx¿  pRr cbfnt  d]nldnfk / dWo:ytf_
lhNnf cbfnt 
  46
k"0f{ rGb| e6[/fO{
सािवकमा अव
संसद

मंत्रालयह

क्षेत्रीय कायार्लयह

िज ला सभा, 
अ चल  तरीय कायार्लयह
िज ला 
गाउँ /नगर सभाह   

?
सम वय 
(िनवार्िचत जनप्रितिनिधह ) सिमितह
िडिभजन  तरीय कायार्लयह

?
गाउँ /नगर पािलका  सिचवालयह
िज ला कायार्लयह िजिवसह
िवषयगत इर्काइर्ह

भौितक पूवार्धार 
सामािजक सेवाह   कानन

सडक, िसंचाइर्, िव युत, िशक्षा,  (सडक, िवजल ु ी, 
गािवस  (िशक्षा,  वा य...)
वा य, कृिष, पशस ु ेवा, वन,  िसचाइर्, खानेपानी...
नगरपािलकाह
प्रािविधक कायार्लय आिद..
याय 
स पादन
सेवा के द्रह इर्लाका र वडाह
प्रशासन 
वडा तर + / संयुक्त वडा तरमा  
सेवा प्रवाह इर्काइर्ह लेखा…
k"0f{ rGb| e6[/fO{
k|d'v d'2fx?
!= u|x0fzLntf M g]kfn ;/sf/ -;+3_, k|b]z ;+/rgfsf] If]qflwsf/ /
;kmntf, tyf ;+3, k|b]z / :yfgLo txsf] cGt/;DaGw .
@= ;+qmd0f Joj:yfkgM ;+3Los/0f / /fHok'g;+{/rgf Joj:yfkg
sfo{of]hgf, ,Handover and take over .
#= gful/ssf] ;]jfdf kx+'rM km/s e"uf]n / Ifdtf, ;+Vof / ;]jf
aLrsf] cGt/;DaGw, k|zf;lgs ;'udtf, ;j} :yfgLo txnfO{ Ps}
clwsf/ .
$= 7"nf] ;+/rgfM ;+3df ePh:t} ;+/rgfsf] gSsn ug{] k|a[lQ .
%= bf]xf]/f]kgf M ;+u7g, sfd .
^= ;|f]tdf g} l;dfÍgM gbL, h+un, kxf8sf] pkof]u / ljsf;df
k"0f{;d:of÷
rGb| e6[/fO{ ljjfb . 48
k|zf;gLs ;+3Los/0f / k'g;+{/rgfsf] sfo{ k|ult l;+xfjnf]sg
!=lgjf{rgaf6 tLg}
! sfo{ (Function) – -sfd, st{Jo, clwsf/, lhDd]jf/L_
txsf] ;/sf/ u7g
@= sfo{ lj:t[tLs/0f
tx sfo{x?
;+3 *&)(±)
k|b]z %%%(±)
3-F ;"rssf #^)(±)
:yfgLo
sfo{ ;+oGq cfwf/df
#sd{rf/L, ;+/rgf, sfof{no, Ifdtf,
-Functionaries_M sfo{k|0ffnL lgdf{0f, @ /sd (Fund
>f]t ;fwg
pQ/bfloTj, cg'udg, d"NofFsg ======
;dfgLs/0f √
sd{rf/L ;dfof]hgM !#*@^( sfg"g √
;zt{
$*,^)^  @)! sfg"g ;+ljwfg ;Ddt agfpg] u/L
;+3 ;dk'/s √
;+zf]wg,
k|b]z @@,&%%  df}lns xs ;DaGwL !^ sfg"g nufot *) √
ljz]if
^^,()* eGbf a9L sfg"gsf] lgdf{0f, hf/L
:yfgLo √
 $& lgodfanL & u7g cfb]z, /fhZj af+8kmf+8
k"0f{ rGb| e6[/fO{  k|b]zsf nflu !* / :yfgLo txsf nflu @!
s/flwsf/ √
gd"gf sfg"g lgdf{0f
/fHosf] k'g;+{/rgf / /fHozlQmsf]
afF8kmfF8

50
k"0f{ rGb| e6[/fO{
/fHosf] ;+/rgf / /fHozlQmsf] afF8kmfF8

 g]kfnsf] ;+ljwfgsf] efu–%, wf/f %^ adf]lhd /fHosf] ;+/rgf


sf] Joj:yf M
 ;+3Lo nf]stflGqs u0ftGq g]kfnsf] d"n ;+/rgf ;+3, k|b]z /
:yfgLo tx u/L tLg txsf] x'g]5 .
 g]kfnsf] /fHozlQmsf] k|of]u ;+3, k|b]z / :yfgLo txn] o;
;+ljwfg tyf sfg"g adf]lhd ug{] 5g\ .
 of] ;+ljwfg adf]lhd & k|b]z /xg]5g\ . :yfgLo tx cGtu{t
ufpFFkflnsf, gu/kflnsf / lhNnf ;ef /xg]5g\ .

51
k"0f{ rGb| e6[/fO{
;+3Lo O{sfOsf ?kdf ;+3, k|b]z / :yfgLo tx
 :yfgLo txsf ?kdf g]kfn /fHosf] d"n
ufpFkflnsf, gu/kflnsf / ;+/rgf ;+3, k|b]z
:yfgLo tx
lhNnf ;ef /xg] , / :yfgLo tx x'g]
ufpFkflnsf— $^),
 lhNnf ;ef ;dGjosf/L u/L tLg txsf]
gu/kflnsf — @(#
O{sfOsf ?kdf /xg] . j8f ;+Vof — ^&$# ;+3 x'g]– wf/f %^
lhNnf ;ef -lh;;_—&&

;fdflhs ;+f:s[lts
;+/If0f / cfly{s k|b]z — & ;+3, k|b]z / :yfgLo
ljsf;sf nflu txaLrsf] ;DjGw
ljz]if, :jfoQ jf ;xsfl/tf, ;xcl:tTj /
;+/lIft If]q u7g ug{ ;dGjodf cfwf//t x'g]
;lsg] wf/f– – wf/f @#@
%^-%_
k"0f{ rGb| e6[/fO{
clwsf/sf] ;"lr

!= Psn clwsf/- cg';"rL %, ^ / *


@= ;femf clwsf/
 ;+3 / k|b]zsf] ;femf clwsf/sf] ;"rL -cg';"rL- &_
 ;+3 k|b]z / :yfgLo txsf] clwsf/sf] ;femf ;"rL -cg';"rL-(_
 cjlzi6 clwsf/- wf/f %*

53
k"0f{ rGb| e6[/fO{
txut ;/sf/af6 clwsf/If]qsf] k|of]u
;+3 k|b]z :yfgLo

 ;+3sf]  k|b]zsf]  ufpF tyf


Joj:yflksLo tyf Joj:yflksLo tyf gu/kflnsfsf]
sfo{sfl/0fL sfo{sfl/0fL Joj:yflksLo tyf
clwsf/ cg';"rL– clwsf/ cg';r " L– sfo{sfl/0fL
%, cg';"rL–& / ^, cg';"rL–& / clwsf/ cg';"rL–
cg';"rL–( cg';"rL–( * / cg';"rL–(
-clwsf/sf] ;femf -clwsf/sf] ;femf -clwsf/sf] ;femf
;"rL_ adf]lhdsf] ;"rL_ adf]lhdsf] ;"rL_ adf]lhdsf]
;"rLdf pNn]v eP ;"rLdf pNn]v eP ;"rLdf pNn]v eP
adf]
k"0f{ rGb| e6[/lfO{hd x'g] adf]lhd x'g]5, adf]lhd x'g],
/fHozStLsf] afF8kmfF6
ljwflogL sfo{sfl/0fL Goflos
;+3 ;+3Lo g]kfn ;/sf/ ;jf{]Rr cbfnt
Joj:yflksf
-k|ltlglw ;ef /
/fli6«o ;ef_

k|b]z k|b]z ;ef k|b]z ;/sf/ pRr cbfnt*


:yfgLo ufpF ;fef ufpF sfo{kfnlsf lhNnf cbfnt*
gu/;ef gu/sfo{kflnsf Goflos ;ldlt
55
* ;jf{ ]Rr e6[cbfnt
k"0f{ rGb| /fO{ dftxt
clwsf/ tyf sfo{x?sf] auL{s/0f

;+ljwfgn] k|bfg u/]sf clwsf/ tyf sfo{x?nfO{ ljz]ift lgDg


tLg ;d"xdf auL{s/0f ug{ ;lsG5M
– gLlt lgdf{0f, lgodg tyf cg'udg sfo{x? (Policy and
regulatory works)
– k|Zff;sLo tyf ;]jf k|jfxsf] nflu cfjZos sfo{x? (Back
office functions)M of]hgf, ah]6, cfk"lt{, hgzlQm
Joj:yfkg, tYofÍ,
– ;]jf k|jfx;+u -;fdfGo ;]jf / ljsf; ;DaGwL ;]jf_ ;DalGwt
sfo{x? (Frontline service delivery)
k"0f{ rGb| e6[/fO{ 56
सघं को एकल अिधकार सच
ू ीका मुख्य अंश
िशक्षा, वा य अदालत, सघं ीय
नीित, िविश संसद सामािजक
अ पताल, रा.बन सरु क्षा र संरक्षण सेना, रक्षा
िनकु ज प्रितरक्षा
ठूला िवकास
आयोजना,
के .त याङ्क हवाई, के द्रीय
रे ल, राजमागर्, खानी सरु क्षाबल

जल ोतको सरं क्षण र


मद्रु ा, िव तथा
उपयोग, अ तरदेशीय⁄ नेपाल सरकार बैङ्क, सरु क्षण प्रेस
प्रादेशीय प्रशारण लाइन

के द्रीय योजना,
संघीय िनजामती र वैदिे शक सहायता,
अ य सरकारी अ तराि ट्रय यापार
सेवा
पररा ट्र, कुटनीित,
कर, शु क अ.स धी स झौता
अनसु चू ी ५ मा उ लेिखत ३५ दरु स चार, राहदानी, िभसा
द तरु , द ड
वटा अिधकारको सचू ी िफक्वे सी, रे िडयो,
जिरबना टेिलिभजन, हुलाक 57
म k"ये0कf{ ाrGb|
मख्ु यe6[अ/श
ं fO{ह
प्रदेश प्रहरी, शाि त सरु क्षा,
भूिम यव थापन, अनसु धान यरु ो (अिधकारको
साझा सचू ीमा पिन रहेको) रे िडयो एफ एम
जग्गा अिभलेख, टेिलिभजन स चालन
त याङ्क, गुठी

राि ट्रय बन, जल उपयोग


तथा वातावरण कर शु क द तुर जिरबना
यव थापन घरजग्गा रिज ट्रेसन, सवारी
साधन, मनोर जन, िवज्ञापन,
प्रदेश सरकारको किष, सेवा शु क

एकल अिधकार
प्रदेश लोकमागर् २१ वटा प्रदेश िनजामती र अ य
सेवा, प्रदेश लोकसेवा
आयोग

वा य सेवा
प्रदे श  तरीय िवकास 
भाषा, िलिप, सं कृित, िव यत
ु , िसंचाई खानेपानी, 
प्रदेश िव िवद्यालय, पिरबहन, उ योग,  यापार 
लिलतकला, धमर्को खानी कलकारखाना,
संरक्षण र उपयोग उ च िशक्षा यातायात====
अनुसk"
ूच0ी f{६ rGb|
मा उ ले ख/भएका
e6[ fO{ २१ वटा
अिधकारको सच ू ी म येका मुख्य अंशह
नगर
िवप सहकारी
ूहरी
भाषा व्यवःथापन सं ःथा
सं ःकृित एफ.एम
कला स ालन

जलाधार,
बन्यजन्तु, खानी ःथानीय
सं रक्षण कर

एफ एम
स ालन ःथानीय सेवा

ःथानीय
सरकारको
सामािजक तथ्य ,
सं रक्षण
(जे नागिरक, अिभलेख,
बेरोजगार
कायर् सूची
अपा ता अशक्तता)

तथ्या

कृिष तथा
पशु सेवा ःथानीय
िवकास

घरजग्गा
धनी पुजार्
िवतरण
ःथानीय
अिभमलेख गाउँ, नगर, बजार,
िजल्ला सभा र
ःथानीय
व्यवःथापन वातावरण,
न्याियक सडक, 59
k"0f{ rGb| e6[/fO{ सिमित जैिवक िविवधता
िसं चाइर्
;hutf cfjZos M
 ;+ljwfg adf]lhd /fHo /fHok'g;+{/rgfdf s]Gb|Lt x'g' kg{],
 ;+3Lo k|0ffnL :yfkgfsf] ck]Iff k'/f ug{] / wfGg ;lsg] u/L s'zn
/fHok'g;+{/rgf,
 ;+Vof / cfsf/df ;hutf cfjZos – bf]xf/f] wf/ ePsf] xltof/
h:t}, ;+/rgf ylkg yfn] 3fts x'g ;Sg], gfOh]l/ofdf !(^^ df #
k|fGt af6 xfn #^ k'u]sf] .
 hgtfn] s] Delivery kfp5g\ < eGg]df s]Gb|Lt /x]/ k'g+;+/rgf
ug{] .

60
k"0f{ rGb| e6[/fO{
lh1f;f

k"0f{ rGb| e6[/fO{


wGoafb\ !

62
k"0f{ rGb| e6[/fO{

You might also like