Όψεις Της Μισθωτής Εργασίας Στην Κίνα

Πανεπιστήμιο Κρήτης
Φιλοσοφική Σχολή
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας
Μ. Π. Σ.: «Σύγχρονη ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία, 19ος -20ος αιώνας»
Σεμινάριο: «Η μισθωτή εργασία στην Ελλάδα και την Ευρώπη (18ος – 21ος αι.)»
Διδάσκων: Χρήστος Χατζηιωσήφ
«Όψεις της μισθωτής εργασίας στην Κίνα, 1978-1992»
Μύρωνας Ξυδάκης
Α. Μ. 491
Α΄ Εξάμηνο
Ρέθυμνο 2007
«Το αφεντικό είναι καλό…
Τρεις φορές καλό.
Μόνο που έχει μια μηχανή…

Είναι η απελπισία μας… Η καταδίκη μας!
Αυτή η βρωμομηχανή, μας υποχρεώνει να κάνουμε χιλιάδες κινήσεις…
Χτύπημα της γάμπας

Πίσω το γοφό
Χτύπημα πάλι με την λεκάνη
Πίσω την κοιλιά.
Σαράντα χιλιάδες κινήσεις την ημέρα.
Όλα μέσα μας διαλύουν.
Στο υπογάστριο σεισμός!
Έρωτα δε μας επιτρέπουν
Για όλα φταίει η υπερβολή
Τα χτυπήματα που τρώμε!»
* * *
«ΣΓΟΥΡΟΜΑΛΛΑ: Γιατί από τη στιγμή που η αλυσίδα εργασίας απαιτεί έναν
ορισμένο αριθμό κινήσεων την ώρα – κι αλλοίμονο αν κάνεις
λιγότερες… καταστρέφεται ο ρυθμός εργασίας και σου
βάζουν πρόστιμο… και μετά από δύο επίσημες
παρατηρήσεις…
ΑΓΟΡΙ: Τι κάνουν; Σε απολύουν;
ΣΓΟΥΡΟΜΑΛΛΑ: Σε βάζουν σε διαθεσιμότητα λόγω κακής αποδόσεως…
σχεδόν σε απολύουν.
ΑΓΟΡΙ: Καταραμένοι!
ΣΓΟΥΡΟΜΑΛΛΑ: Γι’ αυτό λοιπόν για να καταφέρεις να βρίσκεσαι στη βάση…
που είναι αρκετά ψηλή… πρέπει να παίρνεις ναρκωτικά…»
Ντάριο Φο, «Η Μεγάλη Παντομίμα»

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Εισαγωγή
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τις τελευταίες τρείς δεκαετίες στην Κίνα συντελούνται μια σειρά από βαθιές
αλλαγές και ριζικοί μετασχηματισμοί, αρχής γενομένης στο οικονομικό πεδίο και
κατ’ επέκταση στο κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Πρόκειται για
μετασχηματισμούς, που φέρνουν ουσιαστικές τομές στην μέχρι πρότινος κατάσταση
της χώρας, αλλάζοντας ριζικά το τοπίο στους διάφορους τομείς. Η έκταση αυτών των
μετασχηματισμών, τόσο στην ποσοτική όσο και στην ποιοτική της διάσταση, γίνεται
καλύτερα κατανοητή αφενός μέσα από την αναλογική προσέγγιση της προγενέστερης
με τη νέα, υπό διαμόρφωση κατάσταση, κι αφετέρου μέσω της μελέτης των
δυναμικών και των αποτελεσμάτων, που αυτοί οι μετασχηματισμοί δημιούργησαν κι
εξακολουθούν να δημιουργούν.
Μια πρώτη παρατήρηση, που πρέπει να γίνει και που κρίνεται αναγκαία και για
την περαιτέρω προσέγγιση του υπό εξέταση ζητήματος είναι να προσδιοριστεί ο
χαρακτήρας αυτών των μετασχηματισμών. Χωρίς αμφιβολία, όπως θα φανεί και
παρακάτω, αυτές οι συντελούμενες οικονομικές μεταρρυθμίσεις οδηγούν στην
ανάπτυξη ορισμένων καπιταλιστικών στοιχείων κι επιτρέπουν την κυριαρχία σε
μεγάλο μέρος της οικονομίας, των καπιταλιστικών σχέσεων. Σχέσεις μισθωτής
εργασίας και κεφαλαίου, μεγιστοποίηση καπιταλιστικού κέρδους, συγκέντρωση
πλούτου σε λίγα χέρια, αριθμητική αύξηση της αστικής τάξης, αυξανόμενη παρουσία
ξένου κεφαλαίου, όλα αυτά συνθέτουν την εικόνα μιας συντελούμενης, αυτού που
κωδικά θα μπορούσε να ονομαστεί, καπιταλιστικής στροφής, παρά τις ρητορείες των
επιτελείων του Κουμουνιστικού Κόμματος Κίνας περί «οικοδόμησης του σοσιαλισμού
με κινέζικα χαρακτηριστικά».
Σε κάθε περίπτωση αυτοί οι μετασχηματισμοί έχουν δημιουργήσει μια
πρωτόγνωρη δυναμική για την κινέζικη οικονομία. Η άνοδος της Κίνας θεωρείται
από πολλούς ως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα του 21ου αιώνα. Ο μέσος
ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης για την περίοδο 1978-1992 έφτασε το 9% ενώ από το
1992 μέχρι και το 1997 έφτασε το 11%.1 Παράλληλα, οι εξαγωγές της Κίνας
πολλαπλασιάστηκαν. Ενώ το 1980 το μερίδιο της Κίνας στις παγκόσμιες εξαγωγές
ήταν 1% το 1995 το ποσοστό αυτό έφτανε το 4%.2 Οι άμεσες ξένες επενδύσεις
1
Richard Smith, ‘’Creative Destruction: Capitalist Development and China’s Environment’’, New Left
Review, No. 222, Mar.-Apr. 1997
2
Γ. Τσούμα, Οικονομικές Μεταρρυθμίσεις κι η άνοδος της κινέζικης οικονομίας, 2005, σ. 97
1
αυξήθηκαν από 2.4 δισεκατομμύρια δολάρια το 1984 σε 52,7 δισεκατομμύρια

δολάρια το 2005, μετατρέποντας έτσι την Κίνα στο δεύτερο μεγαλύτερο αποδέκτη
μετά τις Η.Π.Α.3 Το ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα των κατοίκων των αγροτικών
περιοχών αυξήθηκε κατά 77% την περίοδο 1990-2003 ενώ για την ίδια περίοδο το
εισόδημα των κατοίκων της πόλης αυξήθηκε κατά 160%.4 Η ραγδαία αυτή
οικονομική ανάπτυξη έχει μεταβάλει τις διεθνείς οικονομικές και πολιτικές
συγκυρίες, μετατρέποντας την Κίνα σε έναν από τους βασικούς πρωταγωνιστές της
παγκόσμιας πολιτικής σκηνής. Όλοι αυτοί οι όροι είναι, που ωθούν πολλούς
μελετητές στο να κάνουν λόγο περί «κινέζικου θαύματος».
Παράλληλα, όμως, με όλα τα παραπάνω υπάρχει κι αυτό που θα λέγαμε
«σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού». Στην Κίνα, όλη αυτή την περίοδο των
οικονομικών μεταρρυθμίσεων, έχει δημιουργηθεί η μεγαλύτερη δεξαμενή ανεργίας
στην ανθρώπινη ιστορία. Σύμφωνα με στοιχεία του 2003, από τα 488.000.000 του
εργατικού δυναμικού της υπαίθρου (αγρότες, εργάτες υπαίθριων βιομηχανιών), τα
250.000.000 είναι άνεργοι. Ταυτόχρονα, από τα 256.000.000 του εργατικού
δυναμικού των πόλεων, τα 110.000.000 άνεργοι. Να σημειωθεί ότι καθοριστικό ρόλο
σε αυτήν έκρηξη της ανεργίας έπαιξε η απόφαση του 1998 για ιδιωτικοποίηση των
κρατικών επιχειρήσεων των πόλεων. Ενδεικτικό, επίσης, της κατάστασης είναι το
γεγονός, πως όλοι αυτοί οι άνεργοι ζουν με επιδόματα 10$ τον μήνα 5 ενώ το 22%
συνολικά του κινέζικου πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας με ημερήσιο
εισόδημα λιγότερο από 1$.6 Τα νούμερα αυτά, ακόμα κι αν δεν είναι απολύτως
ακριβή, ωστόσο, είναι αρκετά για να μας δώσουν μια εικόνα των νέων καταστάσεων
που διαμορφώνονται όλη αυτή την περίοδο.
Τα παραπάνω στοιχεία σκιαγραφούν με αδρές γραμμές την
κοινωνικοοικονομική κατάσταση της Κίνας έτσι όπως αυτή διαμορφώθηκε μέσα από
τους διάφορους οικονομικούς μετασχηματισμούς των τελευταίων 30 ετών.
Εξετάζοντας αυτά τα δεδομένα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μελετήσουμε πως όλες
αυτές οι αλλαγές επιδρούν στην μισθωτή εργασία. Προκύπτουν, λοιπόν, ορισμένα
ερωτήματα. Πώς διαμορφώνεται μέσα σε αυτή τη δίνη των αλλαγών η σχέση
μισθωτής εργασίας και κεφαλαίου στην Κίνα; Τι ρόλο παίζει η μισθωτή εργασία σε
3
Γ. Τσόυμα, ό.π., σ. 106
4
Γ. Τσούμα, ό.π., σ. 118
5
Richard Smith, ‘’Creative Destruction: Capitalist Development and China’s Environment’’, ό.π.
6
2
αυτήν την διαδικασία μετασχηματισμού και ποιές τροποποιήσεις υφίσταται

προκειμένου να συμβάλει σε αυτήν ακριβώς τη διαδικασία μετασχηματισμού;
Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η προσπάθεια να προσεγγιστούν τα
παραπάνω ζητήματα προκειμένου να αποκτήσουμε μια γενική εικόνα των
κατευθύνσεων μετασχηματισμού της μισθωτής εργασίας. Παρακάτω θα
προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τις βασικότερες αλλαγές και να αναλύσουμε τα
δομικά χαρακτηριστικά αυτών των αλλαγών καθώς επίσης και τις κατευθύνσεις που
ακολουθεί η διαμόρφωση της μισθωτής εργασίας στον βιομηχανικό τομέα κατά τον
οικονομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό της Κίνας. Ο όρος, λοιπόν, «όψεις» στο
τίτλο της παρούσας εργασίας αντανακλά περισσότερο μια προσπάθεια έτσι όπως
αυτή περιγράφηκε και παραπάνω κι όχι μια διάθεση αναλυτικότατης μελέτης, μιας κι
αυτό θα υπερέβαινε κατά πολύ τα δοσμένα χωροχρονικά όρια.
Ο βασικότερος λόγος επιλογής της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου – από το
1978 έως το 1992 – εντός των ορίων της οποίας κινείται η εργασία, εντοπίζεται στο
γεγονός, πως αυτή η δεκαπενταετία είναι η πρώτη περίοδος των προαναφερθέντων
αλλαγών, κατά την οποία τίθενται οι βάσεις μετασχηματισμού κι αποτυπώνεται ο
πολιτικός χαρακτήρας και το γενικότερο πνεύμα που τους διαπερνάει. Πιο
συγκεκριμένα, το 1978, με το θάνατο του Mao Tse-tung και την ανάληψη της
εξουσίας από τους πραγματιστές, όπως θα δούμε παρακάτω αναλυτικότερα, έχουμε
μια τομή στην ιστορική πορεία της Κίνας, που σηματοδοτεί μια αλλαγή πλεύσης. Από
την άλλη, το 1992, συγκαλείται το 14ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος
Κίνας στο οποίο υιοθετείται ο στόχος της εγκαθίδρυσης μιας «σοσιαλιστικής
οικονομίας της αγοράς». Ο στόχος αυτός περνούσε μέσα από την ενίσχυση σε ακόμα
μεγαλύτερο βαθμό της φιλελευθεροποίησης, καθώς και μέσω του περαιτέρω
ανοίγματος της κινέζικης οικονομίας στο ξένο κεφάλαιο. Στην ουσία, λοιπόν, το 1992
τίθεται τέρμα στην προηγούμενη περίοδο των έντονων πειραματισμών και των
πισωγυρισμάτων στην εφαρμογή της οικονομικής πολιτικής κι εγκαινιάζεται μια νέα
περίοδος βαθέματος της προσπάθειας για υπαγωγή της κινέζικης οικονομίας στους
μηχανισμούς της αγοράς. Ωστόσο, σε ορισμένα σημεία, και κυρίως σε ό,τι αφορά το
ζήτημα των εργατικών αντιδράσεων, θα υπερβούμε τα τεθέντα όρια, κάνοντας
αναφορές σε ποσοτικά στοιχεία και μετά το 1992, τα οποία θεωρούνται αναγκαία για
την καλύτερη κατανόηση του συγκεκριμένου ζητήματος. Κλείνοντας, να αναφερθεί,
πως στην περίοδο 1978-1992 μπορούν να εντοπιστούν δύο φάσεις. Η πρώτη
εκτείνεται από το 1978 έως το 1984 κι είναι η φάση εκείνη κατά την οποία
3
πραγματοποιείται η μεταρρύθμιση του αγροτικού τομέα ενώ παράλληλα ξεκινάει και

μια σειρά από πειραματισμούς σε ό,τι αφορά τον τομέα της βιομηχανίας καθώς και
του ανοίγματος της κινέζικης οικονομίας στο ξένο κεφάλαιο. Η δεύτερη είναι από το
1984 ως το τέλος της περιόδου και κατ’ αυτήν συντελείται η επιτάχυνση των
μεταρρυθμίσεων στους τομείς της βιομηχανίας, του εμπορίου και των ξένων
επενδύσεων, ύστερα κι από τα θετικά αποτελέσματα της αγροτικής μεταρρύθμισης.
Οποιαδήποτε προσπάθεια μελέτης της μισθωτής εργασίας στη Κίνα αυτή τη
περίοδο δεν μπορεί να παραβλέπει τις συνολικότερες αλλαγές, που συντελούνται
τόσο διεθνώς όσο και στο εσωτερικό της χώρας. Σε ό,τι αφορά το πρώτο επίπεδο,
αυτό που μπορεί να ειπωθεί είναι, πως στα τέλη της δεκαετίας του 1970 συντελούνται
μια σειρά από καθοριστικές εξελίξεις σε πλανητική κλίμακα. Πιο συγκεκριμένα, τα
ισχυρά οικονομικά κέντρα του πλανήτη διαπερνώνται από τις επιπτώσεις της
πετρελαϊκής κρίσης των μέσων της δεκαετίας του 1970, γεγονός, που σε συνδυασμό
με την υποχώρηση των κινημάτων, δημιουργεί τους όρους για μια ακόμα πιο
επιθετική πολιτική από πλευράς κεφαλαίου σε βάρος λαϊκών κεκτημένων και
δικαιωμάτων. Είναι αυτή τη περίοδο, που τίθενται οι βάσεις του νεοφιλελευθερισμού
ως ενός συστήματος καπιταλιστικής διαχείρισης κι αναπαραγωγής των
καπιταλιστικών σχέσεων. Από την άλλη, στις χώρες του ανατολικού μπλοκ,
συντελείται με ολοένα και ταχύτερους ρυθμούς αυτό, που κωδικά θα μπορούσε να
χαρακτηριστεί ως παλινόρθωση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, μια
διαδικασία εξωθούμενη σε μεγάλο βαθμό κι από αυτήν την οικονομική κρίση για την
οποία έγινε λόγος και προηγούμενα. Αυτές οι εξελίξεις δεν αφήνουν ανεπηρέαστη και
την Κίνα, η οποία, ναι μεν, λόγω της απομόνωσης και του χαρακτήρα της θέσης της
στο διεθνή καταμερισμό εργασίας, δεν υφίσταται τόσο άμεσα τις επιπτώσεις της
οικονομικής κρίσης, αλλά, οι πολιτικές εξελίξεις που διαμορφώνονται στις χώρες του
ανατολικού μπλοκ επιδρούν και στις αντίστοιχες εξελίξεις στο εσωτερικό της χώρας.
Ειδικά σε ό,τι αφορά τις εσωτερικές εξελίξεις, παρακάτω γίνεται μια εκτενή
αναφορά στο σύνολο των μετασχηματισμών τόσο στον αγροτικό τομέα όσο και στην
βιομηχανία, η οποία πέρα από τον περιγραφικό της χαρακτήρα, αποσκοπεί αφενός
στην ανάλυση των νέων όρων και του περιβάλλοντος εκείνου μέσα στο οποίο
διαμορφώνεται η σχέση μισθωτής εργασίας-κεφαλαίου κι αφετέρου στον εντοπισμό
των διαλεκτικών σχέσεων κι αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στις συνολικότερες εξελίξεις
και στο συγκεκριμένο ζήτημα. Παράλληλα, κρίνεται αναγκαία και μια σύντομη
αναφορά στην κατάσταση που είχε διαμορφωθεί την περίοδο πριν το 1978 και για να
4
μπορέσει να γίνει ακόμα πιο κατανοητό το εύρος των αλλαγών, όπως ειπώθηκε και
στην αρχή, αλλά και γιατί αυτήν την κληροδοτημένη κατάσταση καλείται η νέα
ηγεσία της Κίνας να μετασχηματίσει. Τέλος, να σημειωθεί πως ιδιαίτερο ενδιαφέρον
παρουσιάζει η παρακολούθηση της ρητορείας με την οποία η νέα ηγεσία συνοδεύει
όλους αυτούς τους μετασχηματισμούς. Σε αυτήν την εργασία, θα γίνει μια
προσπάθεια, μαζί με όλα τα παραπάνω να παρουσιαστεί κι η σχετική ρητορεία.
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί, πως, παρόλο, που όλη αυτή η διαδικασία
μετασχηματισμού έχει απασχολήσει πολύ τη διεθνή βιβλιογραφία, ωστόσο, δεν
υπάρχει μια συνθετική εργασία γύρω από το υπό εξέταση ζήτημα. Ο μεγαλύτερος
όγκος της βιβλιογραφίας είναι άρθρα σε ξενόγλωσσα περιοδικά, από τα οποία λίγα
είναι εκείνα τα οποία καταπιάνονται με το συγκεκριμένο ζήτημα. Πέραν, όμως, των
παραπάνω υπάρχει ένα ακόμα σημαντικό πρόβλημα και το οποίο σχετίζεται άμεσα με
την πολιτική κατάσταση στην Κίνα. Επειδή, ακριβώς, έχουμε να κάνουμε με ένα
καθεστώς που στηρίζεται στον αυταρχισμό και την ανελευθερία, και γύρω από το
οποίο συγκροτούνται οξύτατες πολιτικές αντιπαραθέσεις, τίθεται ένα ζήτημα
εγκυρότητας των στοιχείων, που μπορούμε να βρούμε στα διάφορα επίσημα έγγραφα
κι ανακοινώσεις, όπως επίσης και των δεδομένων εκείνων, που παρουσιάζονται από
λιγότερο ή περισσότερο, καθεστωτικά, φιλοκαθεστωτικά ή αντικαθεστωτικά έντυπα
κι από λιγότερο ή περισσότερο, καθεστωτικούς, φιλοκαθεστωτικούς ή
αντικαθεστωτικούς συγγραφείς. Ενδεικτικά των παραπάνω είναι τα στοιχεία, που
καταγράφονται από την δυτική ειδησεογραφία περί λειτουργίας στρατοπέδων
καταναγκαστικής εργασίας ή περί διεξαγωγής, υπό την αιγίδα του καθεστώτος,
εμπορίου οργάνων των εκτελεσθέντων κρατουμένων σε πλούσιους ασθενείς από το
Hong Kong, την Ιαπωνία και τις Η.Π.Α.7 Τα στοιχεία αυτά, στην περίπτωση που
ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, αντικατοπτρίζουν με σαφείς όρους την
αυταρχικότητα του καθεστώτος για την οποία έγινε λόγος και προηγούμενα. Από την
άλλη, στην περίπτωση που πρόκειται για μυθοπλασίες, που αποσκοπούν στην
δυσφήμιση της πολιτικής τάξης πραγμάτων στη Κίνα, τότε μπορούμε να
αντιληφθούμε τον καθοριστικό χαρακτήρα των πολιτικών αντιπαραθέσεων και πως
αυτές επιδρούν στα όποια στοιχεία παρουσιάζονται.
Προκειμένου ακριβώς να υπερσκελισθούν τα συγκεκριμένα προβλήματα έγινε
μια προσπάθεια να μελετηθούν όσο το δυνατόν περισσότερα ετερόκλητα κείμενα
ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος μιας μονομερούς προσέγγισης που θα προέκυπτε από
7
Richard Smith, ‘’Creative Destruction: Capitalist Development and China’s Environment’’, ό.π.
5
την αντίστοιχη μονομέρεια των πηγών. Παράλληλα, τα ποσοτικά στοιχεία, που

πάρθηκαν και παρουσιάζονται σε αυτό εδώ το κείμενο, παρά τον όποιο βαθμό
απόκλισης τους από την πραγματικότητα – βαθμός, που δύσκολα μπορεί να ελεγχθεί
εξαιτίας των αντικειμενικών όρων που αναφέρθηκαν και προηγούμενα – είναι αρκετά
ώστε να μας δώσουν μια εικόνα των μετασχηματισμών και της παραγόμενης από
αυτούς δυναμικής.
Σχετικά με την δομή της εργασίας, επιλέχθηκε στην αρχή να εκτεθεί το
θεωρητικό εκείνο πλαίσιο γύρω από το ζήτημα της μισθωτής εργασίας με βάση το
οποίο θα γίνει προσπάθεια να αναλυθεί το συγκεκριμένο θέμα. Ακολουθεί ένα
κεφάλαιο όπου μελετάται η πορεία, που ακολούθησε η κινέζικη οικονομία μέχρι το
1978 καθώς κι οι πολιτικές εξελίξεις μετά το θάνατο του Mao Tse-Tung, που
σηματοδοτούν την αλλαγή πορείας της κινέζικης κοινωνίας. Στο επόμενο κεφάλαιο,
εξετάζονται υπό ένα γενικό πρίσμα οι οικονομικοί μετασχηματισμοί, που
συντελούνται αυτή τη περίοδο, προκειμένου να αποκτήσουμε μια συνολικότερη
εικόνα αυτών των μετασχηματισμών ενώ σε ξεχωριστό κεφάλαιο γίνεται λόγος για
τις αλλαγές ειδικά, που υφίστανται οι εργασιακές σχέσεις κι η σχέση μισθωτής
εργασίας-κεφαλαίου. Προχωρώντας, υπάρχει ένα κεφάλαιο στο οποίο προσεγγίζονται
οι δυναμικές που προκάλεσαν οι μετασχηματισμοί αυτής της περιόδου σε κοινωνικό
και πολιτικό επίπεδο. Μετά από αυτό, εξετάζονται συγκεκριμένα οι εργατικές
αντιδράσεις, που προκλήθηκαν απέναντι στις συγκεκριμένες δράσεις της νέας
ηγεσίας ενώ στο τέλος της εργασίας παρουσιάζονται συνοπτικά οι διαφορετικές
προσεγγίσεις και τα θεωρητικά σχήματα που εφαρμόζονται κατά την ανάλυση των
μετασχηματισμών του κινέζικου κοινωνικού σχηματισμού. Τέλος, γίνεται μια
προσπάθεια να συνοψιστούν και να αναλυθούν εκτενέστερα τα όποια συμπεράσματα
προέκυψαν από την μελέτη του υπό εξέταση ζητήματος.
6
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Θεωρητικό Πλαίσιο
1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Πριν προχωρήσουμε στην αυτή καθ’ αυτή μελέτη του ζητήματος μας κρίνεται
αναγκαίο να εκτεθούν πρώτα ορισμένες θεωρητικές βάσεις πάνω στις οποίες θα
προσπαθήσουμε να στηρίξουμε την ανάλυση μας.
Ξεκινώντας, θα πρέπει να αναδειχθούν οι προϋποθέσεις εκείνες, που είναι
απαραίτητες για την πραγμάτωση της καπιταλιστικής παραγωγής. Πρώτα από όλα, θα
πρέπει τα βασικά μέσα παραγωγής να συγκεντρωθούν και να γίνουν ιδιοκτησία μιας
περιορισμένης ομάδας ανθρώπων, των καπιταλιστών. Παράλληλα, μέσα από αυτή τη
διαδικασία της συγκέντρωσης είναι απαραίτητο, ένα μεγάλο ή σημαντικό μέρος της
κοινωνίας να στερηθεί τα οποιαδήποτε μέσα παραγωγής είχε στη διάθεση του. Αυτός,
ακριβώς, ο όρος υποχρεώνει τους ανθρώπους, που δεν έχουν τίποτα άλλο στην
κατοχή τους παρά μόνο την εργατική τους δύναμη να πουλούν έναντι κάποιου μισθού
αυτήν τους τη δύναμη προκειμένου να μπορέσουν να ζήσουν.8 Χαρακτηριστικά, ο
Marx έλεγε πως «η σχέση του κεφαλαίου προϋποθέτει το χωρισμό των εργατών από
την ιδιοκτησία των όρων πραγματοποίησης της εργασίας» και συνεχίζει παρακάτω
υποστηρίζοντας πως ο χωρισμός αυτός δεν διατηρείται απλά αλλά αναπαράγεται σε
ολοένα αυξανόμενη κλίμακα στα πλαίσια του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής.9
Ο Marx αυτούς τους εργάτες, που πουλούν την εργατική τους δύναμη, τους
χαρακτηρίζει ελεύθερους «με την έννοια πως ούτε οι ίδιοι ανήκουν άμεσα στα μέσα
παραγωγής, όπως οι δούλοι, οι δουλοπάροικοι κλπ., και με την έννοια πως ούτε σε
αυτούς ανήκουν τα μέσα παραγωγής όπως γίνεται λ.χ. στους αγρότες που διαχειρίζονται
10
μόνοι το νοικοκυριό τους». Από τα παραπάνω, λοιπόν, προκύπτει πως η μισθωτή
εργασία αποτελεί έναν από τους βασικούς δομικούς όρους πραγμάτωσης της
καπιταλιστικής παραγωγής.
Ο Marx αναλύοντας το προτσές εργασίας και το χαρακτήρα της σχέσης
μισθωτής εργασίας και κεφαλαίου, που διαμορφώνεται μέσα σε αυτό, εντοπίζει ως
συστατικά του στοιχεία την εργασία, το αντικείμενο αυτής της εργασίας και τα μέσα
παραγωγής με τα οποία αυτή εκτελείται.11 Αυτήν ακριβώς την εργασία την
αναγνωρίζει σαν ένα ακόμα εμπόρευμα. Ποια όμως είναι η αξία της εργατικής
8
Κουουζίνεν; Αρμπάτωφ; Μπελικάκωφ; κ.α., Η πολιτική οικονομία του καπιταλισμού, Αθήνα, Εκδ.
Θεμέλιο, 1964, σ. 15
9
Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο - Τόμος Πρώτος, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2005, σ. 739
10
Κ. Μαρξ, ό.π.
11
Κ. Μαρξ, ό.π., σ. 191
7
δύναμης; Η αξία κάθε εμπορεύματος μετριέται με την αναγκαία για την παραγωγή
του εργασία. Η εργατική δύναμη υπάρχει με τη μορφή του ζωντανού εργάτη, που έχει
ανάγκη από ορισμένη ποσότητα μέσων συντήρησης προκειμένου να μπορέσει να
ζήσει αυτός κι η οικογένεια του. Ο αναγκαίος εργάσιμος χρόνος που απαιτείται για
την παραγωγή αυτών των μέσων συντήρησης είναι που καθορίζει την αξία της
εργατικής δύναμης.12 Τα ακρότατα όρια αυτής της αξίας καθορίζονται, λοιπόν, όπως
σημειώνει ο Marx από το φυσικό στοιχείο, από την αξία δηλαδή των απαραίτητων για
την συντήρηση του εργάτη μέσων. Πέραν τούτου, όμως, ο Marx θεωρεί πως υπάρχει
ένα ακόμα στοιχείο που καθορίζει την αξία της εργατικής δύναμης κι αυτό δεν είναι
άλλο από το ιστορικό ή κοινωνικό. Ως τέτοιο αναγνωρίζεται το δοσμένο από την
παράδοση βιοτικό επίπεδο, η ικανοποίηση ορισμένων αναγκών «που προέρχονται από
τις κοινωνικές συνθήκες όπου βρίσκονται και μεγαλώνουν οι άνθρωποι» και που είναι
διαφορετικά για κάθε χώρα. 13
Ξεκινώντας από αυτήν την παρατήρηση ο Marx χωρίζει την εργάσιμη μέρα σε
δύο περιόδους. Το μέρος της εργάσιμης μέρας, που καταναλώνεται από τον εργάτη
για την παραγωγή της αξίας της εργατικής του δύναμης και την κατ’ αυτόν τον τρόπο
απόκτηση των μέσων της ζωής του, που είναι αναγκαία για την συντήρηση του και
την αναπαραγωγή του, το ονομάζει αναγκαίο χρόνο εργασίας και την εργασία, που
ξοδεύτηκε στο διάστημα αυτό, αναγκαία εργασία.14 Το μέρος αυτό της εργάσιμης
μέρας είναι μεγαλύτερο ή μικρότερο, ανάλογα με την αξία των ημερήσιων μέσων
συντήρησης του.15 Από την άλλη, την περίοδο της εργάσιμης μέρας, κατά την οποία ο
εργάτης μοχθεί πέρα από τα όρια αυτής της αναγκαίας εργασίας, την ονομάζει χρόνο
υπερεργασίας, και την εργασία, που ξοδεύτηκε στη διάρκεια του, υπερεργασία.16. Από
αυτήν ακριβώς την υπερεργασία προκύπτει η υπεραξία, την οποία ιδιοποιείται ο
καπιταλιστής χωρίς να πληρώνει κανένα ισοδύναμο. Πάνω σε αυτό το είδος της
συναλλαγής ανάμεσα στο κεφάλαιο και τη μισθωτή εργασία δομείται το σύστημα της
μισθωτής εργασίας.17
Προχωρώντας την ανάλυση του ο Marx σημειώνει πως όταν όλοι οι άλλοι όροι
παραμένουν οι ίδιοι, «το ποσοστό της υπεραξίας θα εξαρτιέται από την αναλογία
ανάμεσα σε εκείνο το μέρος της εργάσιμης μέρας που είναι αναγκαίο για να
12
Κουουζίνεν; Αρμπάτωφ; Μπελικάκωφ; κ.α., ό.π., σ. 27
13
Κ. Μαρξ, Μισθός Τιμή Κέρδος, Αθήνα, Εκδ. Θεμέλιο, 1984, σ. 95
14
Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο - Τόμος Πρώτος, ό.π., σ. 228
15
Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο - Τόμος Πρώτος, ό.π.
16
Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο - Τόμος Πρώτος, ό.π., σ. 229
17
Κ. Μαρξ, Μισθός Τιμή Κέρδος, ό.π., σ. 70,
8
αναπαράγεται η αξία της εργατικής δύναμης και στον παραπάνω χρόνο ή υπερεργασία
που γίνεται για τον καπιταλιστή».18 Με βάση αυτήν την παρατήρηση ο Marx
αναγνωρίζει την ύπαρξη δύο διαφορετικών διαδικασιών παραγωγής της υπεραξίας.
Στην πρώτη περίπτωση, η υπεραξία είναι προϊόν της παράτασης της εργάσιμης μέρας
πέρα από τα όρια του αναγκαίου χρόνου εργασίας και/ή της αύξησης της
εντατικότητας της εργασίας (αύξηση των δαπανών ανθρώπινης ενέργειας σε μια
παραγωγική μονάδα).19 Η υπεραξία, που παράγεται από αυτήν την διαδικασία,
ονομάζεται απόλυτη. Στην δεύτερη περίπτωση, η υπεραξία προκύπτει «από την
συντόμευση του αναγκαίου χρόνου εργασίας κι από την αντίστοιχη αλλαγή στη σχέση
των μεγεθών των δύο συστατικών μερών της εργάσιμης μέρας».20 Την υπεραξία αυτή ο
Marx την ονομάζει σχετική. Αυτή η μείωση της αξίας της εργατικής δύναμης μπορεί
να συντελεστεί μέσω του ανεβάσματος της παραγωγικής δύναμης και της αντίστοιχης
μείωσης της αξίας των εμπορευμάτων στους κλάδους, που προσφέρουν τα υλικά
στοιχεία για την παραγωγή των αναγκαίων μέσων συντήρησης.
Σε ό,τι αφορά αυτό καθ’ αυτό το ζήτημα του μισθού ο Marx παρατηρεί ότι στον
κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής δημιουργείται η λανθασμένη εντύπωση πως ο
μισθός είναι η τιμή της εργασίας κι όχι η αξία ή η τιμή της εργατικής δύναμης. 21 Στην
πραγματικότητα η εργασία δημιουργεί αξία, η ίδια όμως δεν έχει αξία. 22 Γι’ αυτόν
ακριβώς το λόγο χαρακτηρίζει τον μισθό ως μεταποιημένη μορφή της αξίας ή της τιμής
της εργατικής δύναμης23. Αυτή η μεταποιημένη μορφή έχει σαν αποτέλεσμα όλη η
εργασία να παρουσιάζεται σαν πληρωμένη κι έτσι να σβήνεται κάθε ίχνος
διαχωρισμού της εργάσιμης μέρας σε αναγκαία εργασία κι υπερεργασία, σε
πληρωμένη κι απλήρωτη εργασία.24 Πάνω σε αυτήν ακριβώς την απατηλή όψη
στηρίζεται κι ο διαχωρισμός της μισθωτής εργασίας από τις άλλες ιστορικές μορφές
της εργασίας.25 Η μετατροπή, λοιπόν, της αξίας και της τιμής της εργατικής δύναμης
στη μορφή του μισθού εργασίας αποκτά αποφασιστική σημασία. Ιδιαίτερη αξία έχει η
παρατήρηση του Marx, πως η γενική τάση της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής είναι να
μειώνει το μέσο επίπεδο των μισθών.26
18
Κ. Μαρξ, Μισθός Τιμή Κέρδος, ό.π.
19
20
Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο – Τόμος Πρώτος, ό.π., σ. 330
21
Κ. Μαρξ, Μισθός Τιμή Κέρδος, ό.π., σ. 71
22
Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο – Τόμος Πρώτος, ό.π. σ.554
23
24
25
26
9
Συνεχίζοντας την ανάλυση του, παρατηρεί, πως ο ίδιος ο μισθός της εργασίας
παίρνει τις πιο ποικίλες μορφές από τις οποίες οι δύο βασικότερες είναι το
χρονομίσθιο κι ο μισθός με το κομμάτι. Σε ό,τι αφορά το χρονομίσθιο, μονάδα μέτρου
του είναι η τιμή της μιας ώρας εργασίας η οποία προκύπτει από την διαίρεση της
μέσης ημερήσιας αξίας της εργατικής δύναμης με τον αριθμό των ωρών της μέσης
εργάσιμης μέρας.27 Αυτή η κατάτμηση του υπολογισμού του μισθού, επιτρέπει στον
κεφαλαιοκράτη να εκμηδενίζει κάθε κανονικότητα στην απασχόληση κι απόλυτα
αυθαίρετα, ανάλογα με τα εκάστοτε συμφέροντα του, να εναλλάσσει την πιο τρομερή
υπερβολική εργασία μέσω του συστήματος των υπερωριών και την παράταση της
εργάσιμης μέρας, με τη σχετική ή ολοκληρωτική ανεργία μέσω της υποαπασχόλησης.
Ειδικά για το σύστημα της υπερωρίας αυτό που παρατηρεί ο Marx είναι πως «η
χαμηλή τιμή της εργασίας στη διάρκεια του λεγόμενου κανονικού χρόνου επιβάλλει στον
εργάτη την καλύτερα πληρωμένη υπερωρία, αν γενικά θέλει να βγάζει ένα μεροκάματο
που να του φτάνει».28 Αυτή η παρατήρηση μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως η χαμηλή
τιμή της εργασίας δρα σαν κίνητρο για την παράταση του χρόνου εργασίας.29
Από την άλλη ο μισθός με το κομμάτι στην βάση του δεν είναι τίποτα άλλο
παρά μια παραλλαγμένη μορφή του χρονομισθίου.30 Ωστόσο διατρέχεται από
ορισμένες ιδιομορφίες που τον καθιστούν πιο αποτελεσματικό για την ανάπτυξη της
κεφαλαιοκρατικής παραγωγής.31 Μια πρώτη είναι ό,τι η ποιότητα της εργασίας
μπορεί να ελεγχθεί από το ίδιο το προϊόν μιας κι αυτό θα πρέπει να έχει μια μέση
ποιότητα προκειμένου να πληρωθεί ολόκληρη η τιμή του κομματιού. Αυτό, λοιπόν,
δίνει την δυνατότητα στον κεφαλαιοκράτη να εξαπατά τον εργάτη και να περικόπτει
το μισθό του. Παράλληλα με την ποιότητα, μπορεί να ελεγχθεί κι η εντατικότητα της
εργασίας.32 Ταυτόχρονα, όταν ο μισθός είναι δοσμένος με το κομμάτι τότε ο εργάτης
έχει προσωπικό συμφέρον να εντείνει όσο το δυνατόν περισσότερο την εργατική του
δύναμη προκειμένου να αυξήσει την παραγωγικότητα του και κατ’ επέκταση και το
μισθό του, πράγμα που εξυπηρετεί τα συμφέροντα του κεφαλαιοκράτη μιας κι
αυξάνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο ο κανονικός βαθμός εντατικότητας.33 Ταυτόχρονα,
οξύνεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των εργατών και προωθείται η ατομικότητα. Έτσι, ο
27
28
29
30
31
32
33
10
μισθός με το κομμάτι έχει την τάση ανεβάζοντας ορισμένους ατομικούς μισθούς

πάνω από το μέσο επίπεδο, να ρίχνει αυτό το ίδιο επίπεδο.34
Κλείνοντας την αναφορά μας αξίζει να αναφερθούμε σε μια ακόμα διαπίστωση
του Marx η οποία είναι χρήσιμη για την προσέγγιση του υπό εξέταση ζητήματος.
Συνεχίζοντας την ανάλυση του σημειώνει, πως τα μέσα παραγωγής κι η εργατική
δύναμη είναι στην ουσία οι διάφορες μορφές ύπαρξης, που μπορεί να πάρει η αρχική
αξία του κεφαλαίου, όταν ακριβώς αποβάλλει τη χρηματική του μορφή και
μετατραπεί σε παράγοντες του προτσές εργασίας.35 Ξεκινώντας, λοιπόν, από αυτή την
παρατήρηση και σε συνδυασμό με τη διαπίστωση πως «ένα μέσο παραγωγής ποτέ δεν
παραχωρεί περισσότερη αξία στο προϊόν από την αξία που χάνει στο προτσές της
36
εργασίας» εν αντιθέσει με την εργατική δύναμη η οποία με την δράση της «δεν
αναπαράγεται μόνο η δικιά της αξία, μα παράγεται μια παραπανίσια αξία»37 ο Marx
κάνει μια διάκριση ανάμεσα σε σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο.
Σταθερό κεφάλαιο ονομάζει το μέρος εκείνο του κεφαλαίου «που μετατρέπεται
σε μέσα παραγωγής, δηλαδή σε πρώτες ύλες, βοηθητικές ύλες και μέσα εργασίας» και
που «δεν μεταβάλλει το μέγεθος της αξίας του στο προτσές παραγωγής». Από την άλλη,
μεταβλητό ονομάζει το μέρος εκείνο του κεφαλαίου που «έχει μετατραπεί σε εργατική
δύναμη, [και] μεταβάλει την αξία του στο προτσές παραγωγής. Παράγει δικό του
ισοδύναμο κι ένα πλεόνασμα πέρα απ’ αυτό, μιαν υπεραξία»38. Από τα παραπάνω
προκύπτει σαν συμπέρασμα, ότι στο προτσές παραγωγής μόνο το μεταβλητό
κεφάλαιο, δηλαδή μόνο η ζωντανή εργασία, παράγει μια νέα αξία. Προχωρώντας,
σημειώνει πως η αναλογία ανάμεσα στο σταθερό και στο μεταβλητό κεφάλαιο
καθορίζει την οργανική δομή του κεφαλαίου. Όσο πιο μεγάλο είναι το μερίδιο του
σταθερού κεφαλαίου σε σχέση με όλο το κεφάλαιο, τόσο ανώτερη είναι η οργανική
του δομή. Σε συνδυασμό με τα παραπάνω αντιλαμβανόμαστε πως οι κλάδοι με
κατώτερη οργανική δομή του κεφαλαίου θα παράγουν περισσότερη υπεραξία από
τους κλάδους με ανώτερη δομή του κεφαλαίου.
Χρησιμοποιώντας σαν εργαλεία ανάλυσης τα παραπάνω, θα μπορέσουμε να
διατυπώσουμε μια πιο συνολική θέση γύρω από το χαρακτήρα του μετασχηματισμού
της κινέζικης οικονομίας. Παράλληλα, θα μπορέσουμε να αντιληφθούμε καλύτερα τις
γενικές τάσεις που διαπερνούν τις αλλαγές στις οποίες υπόκειται η μισθωτή εργασία
34
35
36
37
38
Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο – Τόμος Πρώτος, ό.π.
11
καθώς και το ρόλο που αυτές οι αλλαγές παίζουν, τις δυναμικές που διαμορφώνουν
και τη συμβολή αυτών των δυναμικών για τη περαιτέρω πορεία της κινέζικης
οικονομίας.
12
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Η Κίνα του 1978
2. Η ΚΙΝΑ ΤΟΥ 1978
Ήδη από τις απαρχές της ίδρυσης της Λαϊκής Δημοκρατίας το 1949, μέσα στους
κόλπους του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας υπήρχαν δύο διαφορετικές γραμμές: η
μία, με κύριο εκφραστή το Mao Tse-tung, έδινε προτεραιότητα στην ιδεολογία και
στην εδραίωση και διατήρηση της κομμουνιστικής κοσμοαντίληψης («η πολιτική στο
τιμόνι») ενώ η άλλη με εκπροσώπους τους λεγόμενους πραγματιστές κι επικεφαλή
τον Teng Hsiao-p’ing έδινε προτεραιότητα στην οικονομία και στην ανάπτυξη των
παραγωγικών δυνάμεων («η οικονομία στο τιμόνι»).39 Πιο συγκεκριμένα, ο Mao Tse-
tung θεωρούσε την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων σαν ένα αναγκαίο όρο
αλλά όχι και σαν μια προϋπόθεση επαρκής για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.
Έδινε, λοιπόν, έμφαση στην επαναστατικοποίηση των παραγωγικών σχέσεων, η
οποία περνούσε μέσα από την αλλαγή τριών τομέων αυτών των σχέσεων: του
συστήματος ιδιοκτησίας, των σχέσεων μεταξύ των παραγωγικών μέσων μέσα στην
παραγωγική διαδικασία, και του συστήματος διανομής. Η λογική αυτά αντανακλάται
στη φράση του Mao Tse-tung πως «πρώτα πρέπει να αλλάξουν οι σχέσεις παραγωγής,
τότε και μόνο τότε οι παραγωγικές δυνάμεις θα μπορέσουν να αναπτυχθούν ευρέως».40
Οι δύο αυτές γραμμές βρίσκονταν σε διαρκή αντιπαράθεση η οποία έφτασε στο
αποκορύφωμα της με την Πολιτιστική Επανάσταση και τελικά έληξε με την νίκη των
πραγματιστών και την άνοδο τους στην εξουσία μετά το θάνατο του Mao.41
Το παρόν κεφάλαιο είναι χωρισμένο σε τρείς ενότητες. Στη πρώτη εξετάζουμε
ορισμένα δομικά χαρακτηριστικά της Κίνας, που στέκονται καθοριστικά για τον
χαρακτήρα της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας. Στη δεύτερη γίνεται λόγος για την
οικονομία της Κίνας και πως αυτή διαμορφώθηκε μέχρι το 1978 και τέλος η τρίτη
καταπιάνεται με τις πολιτικές εξελίξεις, που ακολούθησαν το θάνατο του Mao Tse-
Tung και σηματοδότησαν την αλλαγή πορείας για τη χώρα.
2.1. Δομικά χαρακτηριστικά κινέζικης οικονομίας

Ξεκινώντας, αυτό που σίγουρα προκαλεί εντύπωση, σε μια πρώτη φάση, είναι η
μεγάλη έκταση της χώρας η οποία φτάνει τα 9.600.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Μια
έκταση, που συνδυάζεται με μεγάλη ποικιλία σε φυσικούς πόρους, τόσο γεωλογικούς
39
Γ. Τσούμα, ό.π., σ. 2-3
40
K. E. Brodsgaard, ‘’Paradigmatic Change: Readjustment and Reform in the Chinese Economy, 1953-
1981, Part II’’, Modern China, Vol. 9, No. 2. Apr. 1983, σ. 254
41
13
όσο και γεωργικούς εξαιτίας ακριβώς της ποικιλίας κλιμάτων (από ψυχρό εύκρατο
μέχρι τροπικό).42 Όπως παρατηρεί ο Marx, ο όρος αυτός, δηλαδή, η ποικιλία κι η
πολυμορφία των φυσικών προϊόντων του εδάφους, αποτελούν τη φυσική βάση του
κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας και ωθούν τον άνθρωπο μέσω της εναλλαγής
των φυσικών συνθηκών μέσα στις οποίες ζει, να ποικίλει τις ανάγκες, τις ικανότητες,
τα μέσα εργασίας και τους τρόπους της δουλειάς του.43
Ωστόσο ο παράγοντας αυτός της αχανούς έκτασης σε συνδυασμό με το ελλιπές
– τουλάχιστον σε αυτή τη χρονική περίοδο – συγκοινωνιακό δίκτυο και την ύπαρξη
απομονωμένων περιοχών στέκεται καθοριστικός για το χαρακτήρα της παραγωγικής
δραστηριότητας που αναπτύσσεται σε κάθε περιοχή. Παράλληλα, αυτό επιφέρει
διαφορές ως προς το βαθμό ανάπτυξης ανάμεσα στις διάφορες περιοχές οδηγώντας
σε τεράστιες αποκλείσεις μέσα στην κινεζική επικράτεια.44 Έτσι, από τη μία έχουμε
τις πολύ ανεπτυγμένες βιομηχανικά και με εξαγωγικό προσανατολισμό ανατολικές
επαρχίες και από την άλλη τις υπανάπτυκτες, προσανατολισμένες στην αγροτική
παραγωγή επαρχίες της ενδοχώρας. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το γεγονός, πως τα
κυβερνητικά επιτελεία της χώρας έχουν κινηθεί όλο αυτό το διάστημα συστηματικά
και με ιδιαίτερη ένταση προς την κατεύθυνση επίλυσης του παραπάνω προβλήματος,
αναλαμβάνοντας και προωθώντας μεγάλα έργα στο τομέα των συγκοινωνιών, αρχής
γενομένης από την περίοδο που εξετάζουμε.
Ενδεικτικό των παραπάνω είναι οι τεράστιες διαφορές που καταγράφονται στα
εισοδήματα ανά γεωγραφική περιοχή. Χαρακτηριστικά, το 1989, σύμφωνα με
στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, λιγότερο από το 1% των αγροτικών νοικοκυριών
στην νότια παράκτια επαρχία Guangdong ζούσε κάτω από το όριο της φτώχειας ενώ
το ίδιο ποσοστό για την δυτική επαρχία Gansu ανέρχονταν στο 34%.45 Οι
καταγεγραμμένες αυτές αποκλίσεις οφείλονται σε ένα μεγάλο βαθμό και στην
γεωγραφική διασπορά των βιομηχανικών μονάδων, μιας κι αυτές είναι κυρίως
συγκεντρωμένες στις ανατολικές και νότιο-ανατολικές, παράκτιες επαρχίες της
χώρας. Αυτές οι ανισομέρειες έχουν ιδιαίτερη σημασία, γιατί, όπως θα δούμε και
παρακάτω, αποτέλεσαν την αιτία μιας μαζικότατης αγροτικής εξόδου.
42
Σ. Μπεττελέμ; Ζ. Σαριέρ; Ε. Μαρσιζιό, Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην Κίνα, Αθήνα,
Στοχαστής, 1976, σ. 13
43
44
Σ. Μπεττελέμ; Ζ. Σαριέρ; Ε. Μαρσιζιό, ό.π., σ. 14
45
Hy Van Luong; Jonathan Unger, ‘’Wealth, Power, and Poverty in the Transition to Market
Economies: The Process of Socio-Economic Differentiation in Rural China and Northern Vietnam’’,
The China Journal, No. 40, Jul. 1998, σ. 68-69
14
Ένα, ακόμα, στοιχείο, που στέκεται καθοριστικό για το χαρακτήρα της

κινέζικης ανάπτυξης, είναι ο τεράστιος πληθυσμός της χώρας, που το 1978
υπολογιζόταν γύρω στα 700 εκατομμύρια, καθιστώντας έτσι την Κίνα την πιο
πολυπληθή χώρα του κόσμου.46 Την πρωτιά αυτή τη διατηρεί κι ως σήμερα
φτάνοντας τα 1,29 δισεκατομμύρια κατοίκους, εκ των οποίων το 62,34% ζει στην
ύπαιθρο και το υπόλοιπο 37,66% στις πόλεις. Από το συνολικό πληθυσμό, το
εργατικό δυναμικό ανέρχεται σε 744,32 εκατομμύρια από τους οποίους το 65,6%
47
απασχολείται στην ύπαιθρο και το υπόλοιπο στα εργατικά κέντρα. Ο διαχωρισμός
αυτός αφορά κυρίως την γεωγραφική διάσταση κι όχι την ανά παραγωγικούς τομείς
κατανομή του πληθυσμού. Αυτά τα νούμερα είναι ενδεικτικά του τεράστιου μεγέθους
της εσωτερικής αγοράς και των δεξαμενών εργατικού δυναμικού που εντοπίζονται
στην κινέζικη οικονομία.
2.2. 1949-1978: Η πολιτική στο τιμόνι

Περνώντας, τώρα στην εξέταση της κινέζικης οικονομίας έτσι όπως αυτή
διαμορφώνεται στην περίοδο από το 1949 και την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας
της Κίνας μέχρι το 1978, αυτό που εντοπίζεται σαν κυριότερο χαρακτηριστικό είναι ο
κεντρικός ρόλος που παίζει το κράτος στον σχεδιασμό κάθε πτυχής της οικονομικής
ζωής. Το πλαίσιο αυτής της σχεδιαζόμενης οικονομίας, που ήταν βασισμένη στα
πρότυπα του σοβιετικού συστήματος, τέθηκε ήδη από το πρώτο πενταετές πλάνο
(1952-1957). Παρόλο, που στην καρδιά αυτού του συστήματος βρισκόταν η
προσπάθεια για όσο το δυνατόν πιο εξισορροπημένη κατανομή των πόρων ανάμεσα
στους διάφορους τομείς της οικονομίας,48 είναι εμφανές, πως η προτεραιότητα
δίνονταν στην βαριά βιομηχανία έναντι της αγροτικής παραγωγής.49 Η βασικότερη
λογική αυτής της πολιτικής απηχείται στην άποψη του Stalin πως «η προτεραιότητα
στην ανάπτυξη της παραγωγής των μέσων παραγωγής είναι ένα οικονομικός νόμος για
ευρεία αναπαραγωγή, γνωστός σε όλες τις κοινωνίες».50
Οι περισσότερες βιομηχανικές μονάδες που κατασκευάζονται αυτήν την
περίοδο είναι προσανατολισμένες στη βαριά βιομηχανία και χαρακτηρίζονταν από
την υποταγή των δραστηριοτήτων τους στις αναγκαιότητες και τους στόχους που
46
Σ. Μπεττελέμ; Ζ. Σαριέρ; Ε. Μαρσιζιό, ό.π. σ. 14-15
47
48
Peter Nolan; Robert F. Ash, ‘’China’s Economy on the Eve of Reform’’, The China Quarterly, No.
144, Dec. 1995, σ. 981
49
K. E. Brodsgaard, ό.π., σ. 255
50
K. E. Brodsgaard, ό.π., σ. 254
15
έθετε ο κεντρικός προγραμματισμός. Η λειτουργία των επιχειρήσεων περνούσε

εξολοκλήρου από το κράτος, το οποίο ήταν υπεύθυνο να τους παρέχει όλα τα
αναγκαία για τη λειτουργία τους, από τον εξοπλισμό μέχρι τους διευθυντές. Το
κράτος επίσης ήταν εκείνο που καθόριζε τις τιμές των προϊόντων ανεξάρτητα από την
ποιότητα και το κόστος παραγωγής τους. Υπό αυτό το καθεστώς, οι επιχειρήσεις
δέχονταν την κρατική βοήθεια ανεξάρτητα από την αποδοτικότητα τους κι οι μισθοί
παρέμεναν σταθεροί.51 Στα πλαίσια αυτού του συστήματος και δεδομένης της
ανεπάρκειας της Κίνας σε ό,τι είχε να κάνει με τεχνολογικές εφαρμογές στην
παραγωγική διαδικασία, το βάρος της βιομηχανικής παραγωγής μετατοπίστηκε από
την παραγωγή ποικιλίας προϊόντων, στην παραγωγή προϊόντων εντάσεως εργασίας
χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ποιότητα.52 Παράλληλα, η σοσιαλιστική αρχή της
πλήρους απασχόλησης για όλους, είχε κατοχυρώσει τους όρους μιας δια βίου
εργασιακής ασφάλειας καθώς απαγορεύονταν οι απολύσεις.53
Κινούμενη εντός αυτών των πλαισίων, η κινέζικη βιομηχανία παρουσίαζε, κατά
την περίοδο 1952-1983, ρυθμούς ανάπτυξης που ανέρχονταν ετησίως στο 9,8%.54
Επίσης, σημειώθηκε αύξηση του κατά κεφαλήν ακαθάριστου εθνικού προϊόντος της
τάξεως του 5% το διάστημα 1960-1981, επίδοση που ήταν από τις υψηλότερες
ανάμεσα στις αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ η αγροτικός τομέας αυξανόταν με
ετήσιους ρυθμούς της τάξεως του 3,7% κατά το πρώτο πενταετές πλάνο. Ωστόσο, στη
δεκαετία του 1970 ο ρυθμοί αυτοί έπεσαν στο 2,6%. Γενικά, αυτό που μπορεί να
ειπωθεί είναι, πως παρατηρείται αυτή την περίοδο μια σημαντική διαφοροποίηση με
σαφώς πτωτική τάση ανάμεσα στο πρώτο πενταετές πλάνο (1952-1957) και στα
επόμενα χρόνια.55 Η ίδια αυτή πτωτική τάση παρατηρείται και στους ρυθμούς
κατανάλωσης η οποία από 4,2% στο πρώτο πλάνο έπεσε στο 2,1% στη διάρκεια της
περιόδου 1971-1975. 56 Μια πιο αναλυτική εικόνα μας δίνουν οι παρακάτω πίνακες.
51
Im. C.Y, Hsu, The Rise of Modern China, New York, Oxford University Press, 1990, σ. 849
52
Peter Nolan; Robert F. Ash, ό.π., σ. 981
53
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 849
54
Im. C.Y, Hsu, ό.π.
55
Peter Nolan; Robert F. Ash, ό.π., σ. 981-982
56
16
Πίνακας 1.: Ιστορικός ρυθμός ανάπτυξης Κίνας (μέσος όρος ανάπτυξης, % ανά έτος)
Έτος NVAO NVIO GVIO CVIO GVIO
(light) (heavy)
1952-57 3,73 19,60 17,98 12,88 25,45

1957-65 0,29 8,73 8,91 8,21 9,68
1965-70 2,61 12,56 12,01 8,70 15,02
1970-76 2,18 8,12 8,12 7,16 8,80
1976-78 0,66 14,08 14,08 12,68 15,14
Σημείωση:
NVAO: καθαρή αξία αγροτικής παραγωγής, NVIO: καθαρή αξία βιομηχανικής παραγωγής GVIO:
ακαθάριστη αξία βιομηχανικής παραγωγής
Πηγή: Peter Nolan; Robert F. Ash, ‘’China’s Economy on the Eve of Reform’’, The China Quarterly,
No. 144, Dec. 1995, σ. 982
Τα στοιχεία που καταγράφονται στον πίνακα 1 αποτυπώνουν αφενός την

καθυστέρηση του αγροτικού τομέα και της ελαφριάς βιομηχανίας έναντι της βαριάς
βιομηχανίας κι αφετέρου την διαφορά δυναμικής ανάμεσα στο πρώτο πενταετές
πλάνο και την υπόλοιπη περίοδο μέχρι και το 1978.
Πίνακας 2.: Δομικά χαρακτηριστικά κινέζικης οικονομίας κι άλλων οικονομιών

(1980)
Κίνα ΕΣΣΔ LIEs MIEs IMEs
Ποσοστό % του Α.Ε.Π
Αγροτικός Τομέας 31 16 45 15 4
Βιομηχανία 47 62 17 40 37
Υπηρεσίες 22 22 38 45 62
Ποσοστό % των Εργαζομένων

Αγροτικός Τομέας 71 14 73 44 6
Βιομηχανία 17 45 11 22 38
Υπηρεσίες 12 41 19 34 56
Σημείωση:
LIEs: χώρες χαμηλού εισοδήματος, MIEs: χώρες μεσαίου εισοδήματος, IMEs:
βιομηχανοποιημένες οικονομίες
No. 144, Dec. 1995, σ. 983
17
Τα παραπάνω στοιχεία δείχνουν, πως μετά από 25 χρόνια κεντρικά

σχεδιασμένης οικονομίας η Κίνα παρέμενε μια φτωχή μακροοικονομικά χώρα.
Ωστόσο, την ίδια αυτή περίοδο συντελείται μια σαφή βελτίωση των κοινωνικών
δεικτών και μια μεγάλη μείωση της φτώχειας, αν λάβουμε υπόψη μας τους δείκτες
παιδικής θνησιμότητας καθώς και το προσδόκιμο ζωής. Στα τέλη της δεκαετίας του
1970 ο βαθμός παιδικής θνησιμότητας είχε πέσει στα 71 της 1000 και το προσδόκιμο
ζωής είχε αυξηθεί από τα 35 χρόνια που ήταν πριν το 1949 στα 71 χρόνια.57
Ένας ακόμα παράγοντας, που θα πρέπει να εξεταστεί είναι το μορφωτικό
επίπεδο των κατοίκων της Κίνας, και πως αυτό διαμορφώνεται αυτήν την περίοδο
προκειμένου να αποκτήσουμε μια εικόνα των επιπέδων του επιστημονικού και
τεχνικού προσωπικού. Μια σχετική εικόνα μας δίνει ο πίνακας 3.
Πίνακας 3.: Εκπαιδευτικά επιτεύγματα, 1978 (καταγραφή σαν ποσοστό % των

κατάλληλων ηλικιών)
Ποσοστό
ενήλικων που
Πρωτοβάθμια Δευτεροβάθμια Ανώτατη γνωρίζουν
εκπαίδευση εκπαίδευση Εκπαίδευση γραφή-
ανάγνωση
LIEs 74 20 2 43
MIEs 95 41 11 72
IMEs 100 89 37 99
Κίνα 93 51 1 66
Σημείωση:
Οι κατάλληλες ηλικιακές ομάδες περιλαμβάνουν αυτούς που είναι μεταξύ 20-24 ετών
No. 144, Dec. 1995, σ. 989
Ο παραπάνω πίνακας μας δείχνει ακριβώς την αρνητική επίδοση της Κίνας σε ό,
τι αφορά την ανώτερη εκπαίδευση, που είχε σαν άμεσο επακόλουθο και την έλλειψη
εξειδικευμένου επιστημο-τεχνικού προσωπικού. Συγκεκριμένα, προς το τέλος της
δεκαετίας του 1970 η αναλογία επιστημονικού και τεχνικού προσωπικού προς το
σύνολο του εργατικού δυναμικού ήταν εξαιρετικά μικρή58 καθιστώντας έτσι την
57
58
18
κινέζικη οικονομία ανίσχυρη σε ό, τι αφορούσε ζητήματα οργάνωσης της παραγωγής

καθώς κι εισαγωγής κι αξιοποίησης νέων τεχνολογιών και μεθόδων παραγωγής.
Ένα, ακόμη, κρίσιμο στοιχείο για την κατανόηση του χαρακτήρα των
μεταρρυθμίσεων της περιόδου 1978-1992 είναι και το μέγεθος των επιχειρήσεων,
έτσι όπως αυτό διαμορφώνεται στο διάστημα πριν το 1978. Στις αρχές της δεκαετίας
του 1980 στη Κίνα υπήρχαν περίπου 1000 πολύ μεγάλα εργοστάσια (με πάνω από
5000 εργάτες) που απασχολούσαν 12 με 14 εκατομμύρια ενώ υπήρχαν κι αρκετά
εργοστάσια με πάνω από 1000 εργάτες.59 Δίπλα σε αυτούς τους βιομηχανικούς
γίγαντες υπήρχαν και πάρα πολλές μικρές επιχειρήσεις. Το 1979, για παράδειγμα,
υπήρχαν 580,000 επιχειρήσεις (62% επί του συνόλου) που απασχολούσαν κατά μέσο
όρο 17 μόλις εργαζόμενους. Το μεγάλο αυτό ποσοστό των βιομηχανικών μονάδων
της κινέζικης οικονομίας κρίνονταν αναποτελεσματικό αφενός εξαιτίας των μικρών
τους διαστάσεων κι αφετέρου λόγω της επικέντρωσης τους στην παραγωγή
κεφαλαιουχικών αγαθών τα οποία ουσιαστικά θα μπορούσαν να παράγονται από τις
μεγαλύτερες βιομηχανικές μονάδες. Παράλληλα, το σύνολο της βιομηχανικής
παραγωγής της χώρας χαρακτηριζόταν από την μεγάλη κατανάλωση πρώτων υλών
και την παραγωγή κακής ποιότητας προϊόντων.60
Παρά τις σχετικά υψηλές αποδόσεις του συγκεκριμένου πλαισίου λειτουργίας
στην αρχή, όπως ειπώθηκε και προηγούμενα, τα πράγματα άρχιζαν να δυσκολεύουν
στην συνέχεια. Το 1979-1980 το 25% με 30% των κρατικών επιχειρήσεων
λειτουργούσαν με απώλειες ενώ οι τιμές καθορίζονταν ανεξάρτητα από κόστος
παραγωγής και την ποιότητα των προϊόντων.61 Στις παραπάνω ανεπάρκειες θα πρέπει
να προστεθεί κι η χαμηλή οργανική δομή του κεφαλαίου έτσι όπως αυτή
κληροδοτήθηκε από την προηγούμενη περίοδο. Η παραγωγική διαδικασία και στους
τρεις τομείς της οικονομίας στηρίζεται αυτή τη περίοδο όχι σε μεθόδους έντασης
κεφαλαίου και τεχνολογίας αλλά στην ένταση της εργασίας. Αυτό οφείλεται αφενός
στην κληρονομημένη έλλειψη τεχνογνωσίας και μηχανολογικού εξοπλισμού λόγω
της μαοϊκής πολιτικής αυτάρκειας και κλειστών θυρών κι αφετέρου στην έλλειψη των
αναγκαίων κεφαλαίων που θα διατίθονταν προς αυτή τη κατεύθυνση.
59
60
Peter Nolan; Robert F. Ash, ό.π., σ. 993-994
61
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 849
19
2.3. Σε αναζήτηση νέων κατευθύνσεων: Η οικονομία στο τιμόνι

Προχωρώντας, τώρα θα περάσουμε σε μια συνοπτική παρουσίαση των
ιστορικών εξελίξεων στην Κίνα, που συντελούνται κατά αυτήν την περίοδο και που
στέκονται καθοριστικές για το υπό εξέταση ζήτημα.
Πιο συγκεκριμένα, το 1976 σημαδεύεται από τον θάνατο του πρωθυπουργού
της Κίνας Chou En-Lai τον Ιούνιο και του προέδρου Mao Tse-tung το Σεπτέμβριο.62
Τα επιτελεία των δύο διαφορετικών γραμμών, που εκτέθηκαν και παραπάνω,
επιδίδονται σε έναν αγώνα δρόμου προκειμένου να καλύψουν το πολιτικό κενό
εξουσίας, που είχε διαμορφωθεί. Αρχικά, καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις φαίνεται
να διαδραματίζει η ομάδα του Mao, που τώρα πια ήταν ομάδα της συζύγου του Mao,
και που έμεινε γνωστή ως η «Συμμορία των Τεσσάρων». Η προσπάθεια αυτής της
ομάδας για κατάληψη της εξουσίας, τελικά, αναχαιτίστηκε από ορισμένα ανώτερα
κομματικά στελέχη, μεταξύ των οποίων ήταν κι ο διορισμένος από το Mao,
πρωθυπουργός Hua-Kuo-feng, τα οποία τους συνέλαβαν, αποκαθιστώντας
παράλληλα όλα εκείνα τα στελέχη τα οποία είχαν εκδιωχθεί κατά το παρελθόν από
τις θέσεις τους.63 Ανάμεσα σε αυτά τα στελέχη ήταν κι ο Teng Hsiao-p’ing. Αυτή
ίσως ήταν κι η πιο καίρια απόφαση, καθώς άνοιγε το δρόμο, όπως θα δούμε και στη
συνέχεια, στο πραγματικό διάδοχο του Mao.64
Ήδη από το 1976 γίνονται κάποιες προσπάθειες αναπροσαρμογής της
οικονομίας με απώτερο σκοπό τον σφιχτότερο έλεγχο του πληθωρισμού. Οι
προσπάθειες αυτές περιλαμβάνουν την περικοπή των κρατικών επενδύσεων για
κατασκευές, το πάγωμα των τραπεζικών αποθεμάτων καθώς και τον
65
επαναπροσδιορισμό των οικονομικών πλάνων για το 1977.
Ωστόσο, η ουσιαστική τομή στην ιστορική πορεία της Κίνας επέρχεται τον
Ιούλιο του 1977, χρονιά που σηματοδοτείται από την τελική επικράτηση των
πραγματιστών. Σύμφωνα με την απόφαση της 3ης Ολομέλειας της 10ης Συνάντησης
της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος, ο Teng Hsiao-p’ing καταλαμβάνει όλες τις
διακεκριμένες θέσεις της κυβέρνησης, αφού ορίστηκε μέλος του Πολιτικού
Γραφείου, Αντιπρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής, πρώτος πληρεξούσιος του
πρωθυπουργού στο Κυβερνητικό Συμβούλιο, Αντιπρόεδρος της Στρατιωτικής
Επιτροπής κι Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου του Απελευθερωτικού Στρατού. Από
62
63
64
65
20
αυτές τις θέσεις ο Teng Hsiao-p’ing επεδίωκε την σταδιακή επέκταση της εξουσίας
του και την εφαρμογή της πολιτικής του μέσα από την προώθηση συνεργατών του σε
θέσεις-κλειδιά.66 Παράλληλα, επιδίδεται σε μια δριμύτατη πολιτική κι ιδεολογική
κριτική της γραμμής του Mao και των συνεχιστών του, η οποία ολοκληρώθηκε το
1980 με την απόρριψη της αρχής «η πολιτική στο τιμόνι» και την αντικατάσταση της
από την αρχή των πραγματιστών και του Teng Hsiao-p’ing «η οικονομία στο
τιμόνι».67
Οι πρώτες επιπτώσεις αυτής της στροφής στην οικονομία γίνονται ορατές ήδη
από το 1978 με την ανακοίνωση ενός δεκαετούς προγράμματος που θα κάλυπτε
χρονικά την περίοδο 1976-1985. Σκοπός αυτού του προγράμματος είναι ο
εκσυγχρονισμός των τεσσάρων βασικών τομέων της οικονομίας: της γεωργίας, της
βιομηχανίας, των ενόπλων δυνάμεων, της επιστήμης και της τεχνολογίας, με απώτερο
στόχο την μετατροπή της Κίνας σε μια ηγετική και σύγχρονη οικονομία μέχρι το
2000. Το πλάνο αυτό δεν υιοθετήθηκε, επειδή θεωρήθηκε, πως δεν ανταποκρινόταν
στην οικονομική πραγματικότητα. Παρ’ όλα αυτά, είναι αρκετά ενδεικτικό των
διαθέσεων της νέας ηγεσίας της Κίνας και των πολιτικών προτεραιοτήτων, που
συμπυκνώνονται στο σύνθημα «η οικονομία το τιμόνι». Τελικά, το παραπάνω πλάνο
αντικαταστάθηκε από ένα νέο, που σαν σκοπό του είχε την επιτάχυνση της
οικονομικής ανάπτυξης και του εκσυγχρονισμού της Κίνας με οποιοδήποτε μέσο
συμπεριλαμβανομένων και των καπιταλιστικών μεθόδων. Αυτή, ακριβώς, η αντίληψη
συνοψίσθηκε στο σύνθημα του Teng Hsiao-p’ing «δεν έχει σημασία αν η γάτα είναι
γκρι ή μαύρη, αρκεί να κυνηγάει τα ποντίκια».68 Χαρακτηριστικό, επίσης, της λογικής
που διέπει το συγκεκριμένο πλάνο είναι το σύνθημα «αφήστε κάποιους να πλουτίσουν
πρώτοι».69 Βασικότερη αρχή του ήταν η αναγκαιότητα υιοθέτησης ορισμένων
κανόνων της ελεύθερης αγοράς (ανταγωνιστικότητα, έννοια του κέρδους κ.α.) ενώ
παράλληλα δινόταν λιγότερη έμφαση στην έννοια της ισότητας. Παράλληλα,
επιδιωκόταν η εξισορροπημένη ανάπτυξη μέσω της βελτίωσης της ελαφριάς
βιομηχανίας και της αγροτικής παραγωγής, η αποκέντρωση των αποφάσεων
αναφορικά με την οικονομία κι η μεγαλύτερη σύνδεση της Κίνας με τις διεθνείς
αγορές.70 Ωστόσο, η πραγματική σημασία αυτού του πλάνου θα πρέπει να αναζητηθεί
66
67
68
69
70
21
κυρίως στην πολιτική του διάσταση μιας και σηματοδοτεί μια αλλαγή πορείας για την
κινέζικη οικονομία.71
Η νέα κυβέρνηση προσπαθώντας να προλάβει της κατηγορίες ότι ακολουθεί το
δρόμο του καπιταλισμού, έσπευσε να δηλώσει πως βασικός στόχος της πολιτικής της
είναι η «οικοδόμηση του σοσιαλισμού με κινέζικα χαρακτηριστικά» εννοώντας πως για
να επιτευχθεί το άλμα προς το σοσιαλισμό προαπαιτείται το πέρασμα από μια
περίοδο, που θα κυριαρχεί η οικονομία των εμπορευμάτων.72
Ο Teng Hsiao-p’ing, χωρίς να έχει ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα, υποστήριζε,
ότι οι μεταρρυθμίσεις θα πρέπει να ξεκινήσουν σε μια πρώτη φάση από τον αγροτικό
τομέα κι έπειτα να επεκταθούν στην βιομηχανία, αναπτύσσοντας παράλληλα
εξωτερικές σχέσεις, ούτως ώστε να αναπτυχθεί η εσωτερική οικονομία της Κίνας.73
Γενικότερα, αυτό που μπορεί να ειπωθεί συνολικά για την διαδικασία των
μετασχηματισμών είναι πως επρόκειτο για μια διαδικασία σταδιακή, που
χαρακτηριζόταν από ήπιους ρυθμούς. Τα μέτρα, που εισήχθησαν, βασίστηκαν σε μια
πειραματική βάση, στην πολιτική «δοκιμής και λάθους», εφαρμόζοντας τα αρχικά σε
μια περιοχή ή έναν τομέα και στη συνέχεια, αν κρίνονταν επιτυχή επεκτείνονταν σε
όλη τη χώρα. Ο χαρακτήρας των αλλαγών, που ξεκίνησαν αυτή την περίοδο
εκφράστηκε μεταφορικά με τις φράσεις «σαν να περνάς ένα ποτάμι και να νιώθεις τις
πέτρες στα πόδια» και «κάνεις ένα βήμα και μελετάς το επόμενο».74
71
72
73
74
22
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Οικονομικοί Μετασχηματισμοί
3. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ
Προχωρώντας, θα εξετάσουμε τις εξελίξεις και τους μετασχηματισμούς, που

συντελούνται κατ’ αυτή τη περίοδο στο οικονομικό πεδίο. Το συγκεκριμένο
κεφάλαιο αποτελείται από τέσσερις ενότητες. Στις δύο πρώτες γίνεται λόγος για τους
μετασχηματισμούς στους οποίους υπόκειται αφενός ο αγροτικός τομέας κι αφετέρου
ο τομέας της βιομηχανίας. Στη τρίτη εξετάζεται η προσπάθεια της νέας ηγεσίας για το
άνοιγμα της κινέζικης οικονομίας στη διεθνή αγορά και την προσέλκυση άμεσων
ξένων επενδύσεων, και τέλος, στην τέταρτη ενότητα, γίνεται μια παρουσίαση των
συνολικών δυναμικών στο οικονομικό επίπεδο, που προέκυψαν από αυτή τη
διαδικασία των μετασχηματισμών καθώς και μια προσπάθεια για την εξαγωγή
ορισμένων γενικότερων συμπερασμάτων για την μέθοδο που ακολούθησε η νέα
ηγεσία της Κίνας σε αυτή τη φάση των μετασχηματισμών.
3.1. Ο μετασχηματισμός του αγροτικού τομέα

Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, προτεραιότητα της νέας πολιτικής ηγεσίας ήταν
ο μετασχηματισμός της υπαίθρου, ο οποίος κι ολοκληρώθηκε μέσα σε πέντε χρόνια.
Οι πρώτες αποφάσεις, που λήφθηκαν το Δεκέμβρη του 1978, στόχευαν στην αύξηση
της αγροτικής παραγωγής και στην διαποίκιλση της καθώς και στην αύξηση του
εισοδήματος των αγροτών. Παράλληλα, τέθηκαν τα πλαίσια για τη λειτουργία της
ελεύθερης αγοράς και της διεξαγωγής ιδιωτικών οικονομικών δραστηριοτήτων εντός
του τομέα της αγροτικής οικονομίας.75
Συγκεκριμένα, η 4η Ολομέλεια, το Σεπτέμβριο του 1979, σηματοδότησε την
έναρξη ριζικών μεταρρυθμίσεων, καθώς αποφασίσθηκε η σταδιακή διάλυση των
Λαϊκών Κοινοτήτων κι η άμεση υιοθέτηση του «Συστήματος Υπευθυνότητας» μέσα
στο πλαίσιο των κομμούνων.76 Η εφαρμογή του νέου συστήματος ξεκίνησε το 1979,
το διάστημα 1980-1981 επεκτάθηκε σταδιακά στις διάφορες επαρχίες, το 1982-1983
η διαδικασία επιταχύνθηκε κι έτσι μέχρι το 1984, περίπου το 98% των αγροτικών
νοικοκυριών λειτουργούσε στα πλαίσια του «Συστήματος Υπευθυνότητας». 77
Σύμφωνα με αυτό, κάθε νοικοκυριό, που πλέον ήταν η βασική μονάδα παραγωγής,
λάμβανε ένα αγροτεμάχιο το οποίο είχε δικαίωμα να καλλιεργεί για τρία χρόνια.
Κάθε νοικοκυριό ήταν ελεύθερο να οργανώσει την παραγωγική διαδικασία όπως
75
76
77
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 844
23
επιθυμούσε και, από τη στιγμή που κάλυπτε τις εισφορές του προς το κράτος,
μπορούσε να διαθέσει την πλεονάζουσα παραγωγή στην ελεύθερη αγορά. 78 Στα
περισσότερα χωριά, η διανομή των αγροτεμαχίων ανάμεσα στα νοικοκυριά, έγινε στη
βάση ενός ίσου μεριδίου για κάθε μέλος της οικογένειας συμπεριλαμβανομένων και
των παιδιών ενώ τα αγροτικά εργαλεία μοιράσθηκαν στις οικογένειες χωρίς καμία
χρέωση. Οι λοφοπλαγιές και τα μέρη ψαρέματος εκμισθώθηκαν σε ιδιωτικά
νοικοκυριά. 79
Μια ακόμα σημαντική εξέλιξη ήταν η αναγνώριση του δικαιώματος της
ιδιωτικής ιδιοκτησίας στο μηχανολογικό εξοπλισμό. Ταυτόχρονα, σε αυτήν την
πρώτη φάση, απαγορευόταν οποιαδήποτε αγοραπωλησία της γης, διαχωρίζοντας τις
έννοιες της «ιδιοκτησίας» και των «δικαιωμάτων χρήσης».80 Έτσι, η γη
εξακολουθούσε να αποτελεί συλλογική ιδιοκτησία κι οι αγρότες είχαν μόνο το
δικαίωμα στη χρήση της. 81
Ωστόσο, στην πορεία κρίθηκαν απαραίτητες κάποιες αλλαγές στον αρχικό
σχεδιασμό. Έτσι, το 1984, αποφασίστηκε η επέκταση του χρόνου ενοικίασης της γης
από τρία σε δεκαπέντε χρόνια, κίνηση που αποσκοπούσε στην ενθάρρυνση των
επενδύσεων και του μακροχρόνιου σχεδιασμού.82 Παράλληλα, επιτράπηκε η πώληση
ή η ενοικίαση του δικαιώματος χρήσης της γης ανάμεσα στα νοικοκυριά, δικαίωμα
που από το 1987 επεκτάθηκε ακόμα περισσότερο.83 Επίσης, αναγνωρίστηκε το
δικαίωμα της ιδιωτικής εκμίσθωσης της εργασίας, καθώς τα νοικοκυριά με
πλεονασματικό εργατικό δυναμικό μπορούσαν να απασχοληθούν σε άλλα, ενώ
επιτράπηκε κι η συνένωση των νοικοκυριών για τη διεξαγωγή οικονομικών
δραστηριοτήτων που απαιτούσαν εξειδίκευση κι υψηλό κεφάλαιο.84
Όλες αυτές οι αλλαγές είχαν σαν αποτέλεσμα να εμφανιστούν, μέχρι το 1985,
τέσσερις διαφορετικοί τύποι οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής. Ο πρώτος και πιο
θεμελιώδης τύπος, όπως ήδη έχει αναφερθεί, ήταν το νοικοκυριό.85 Παράλληλα,
δημιουργήθηκαν τα λεγόμενα «εξειδικευμένα νοικοκυριά», τα οποία μπορούσαν να
επικεντρωθούν ή στην αγροτική παραγωγή ή στη μεταποίηση, την επεξεργασία και
78
79
Hy Van Luong; Jonathan Unger, ό.π., σ. 65
80
81
82
83
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 845
84
85
Γ. Τσούμα, ό.π.
24
τις υπηρεσίες.86 Ο τρίτος τύπος οργάνωσης αποτελούνταν από τους οικονομικούς

συνεταιρισμούς, οι οποίοι δημιουργούνταν όταν κάποια ανεξάρτητα νοικοκυριά
αποφάσιζαν να συνενώσουν κεφαλαίο, εργασία κι άλλους πόρους, προκειμένου να
διεξαχθούν αποτελεσματικότερα οι δραστηριότητες τους.87
Τέλος, την τέταρτη μορφή οργάνωσης της κινέζικης υπαίθρου κι ίσως την πιο
σημαντική, αποτέλεσαν οι επονομαζόμενες TVEs («township and village
enterprises»). Αυτές οι επιχειρήσεις απασχολούνταν με την κατασκευή, την
παραγωγή, το εμπόριο και τις μεταφορές κι ο κύριος λόγος της δημιουργίας τους ήταν
η προσφορά υπηρεσιών στον αγροτικό τομέα κι η κάλυψη των αναγκών των
εξειδικευμένων νοικοκυριών και των οικονομικών συνεταιρισμών. Συγκεκριμένα, οι
TVEs ήταν μικρές επιχειρήσεις συλλογικής ιδιοκτησίας και λειτουργούσαν υπό τη
διοικητική εποπτεία των τοπικών κυβερνήσεων, σε επίπεδο δήμων ή χωριών.
Παράλληλα, τους είχε παραχωρηθεί αρκετή αυτονομία, καθώς ήταν υπεύθυνες για
την παραγωγή, για την πρόσληψη ή απόλυση των εργαζομένων, και μπορούσαν να
κηρύξουν πτώχευση.88
H νέα κυβέρνηση προώθησε τη δημιουργία αυτών των επιχειρήσεων στις
αγροτικές περιοχές, χρησιμοποιώντας συνθήματα όπως «αφήστε τη γεωργία όχι όμως
και τα χωριά» και «μπείτε στα εργοστάσια αλλά όχι σε αυτά των πόλεων». 89Από αυτά
προκύπτει η σαφής πρόθεση της νέας πολιτικής ηγεσίας να φέρει την κατασκευή
στην ύπαιθρο, με σκοπό ακριβώς να δημιουργηθούν οι όροι απορρόφησης του
πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού της υπαίθρου. Εκτιμάται ότι μέχρι το τέλος της
δεκαετίας του ’80 είχαν ιδρυθεί 18 εκατομμύρια τέτοιες επιχειρήσεις, των οποίων η
συμβολή στην παραγωγή του βιομηχανικού προϊόντος και στην απορρόφηση του
πλεονασματικού εργατικού δυναμικού των αγροτικών νοικοκυριών ήταν
σημαντική.90
Πέρα όμως από τον τρόπο οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής, υπήρξε μια
σειρά από μεταρρυθμίσεις και στο σύστημα της αγοράς και διακίνησης των
αγροτικών προϊόντων καθώς και στο σύστημα της φορολογίας προκειμένου να
διευκολυνθεί η είσοδος των μηχανισμών της ελεύθερης αγοράς στον αγροτικό τομέα.
Σε ό,τι αφορά το σύστημα της διακίνησης των αγροτικών προϊόντων, το κράτος
στόχευε στην αγορά του 20% της συνολικής παραγωγής κι επέτρεπε τη διάθεση του
86
87
88
89
90
25
υπόλοιπου στην ελεύθερη αγορά σε τιμές που προέκυπταν από τις διαπραγματεύσεις
των αγοραστών και των πωλητών.91 Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί, πως το κράτος
διατήρησε το κρατικό μονοπώλιο στα βασικά αγροτικά προϊόντα (δημητριακά, λάδι,
βαμβάκι). Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80 πάνω από το 60% των προϊόντων
μπορούσαν να διατεθούν σε ανταγωνιστικές αγορές ελεύθερα, συγκριτικά με το 8%
το 1978.92 Ειδικά, οι τιμές για τα δευτερεύοντα αγροτικά προϊόντα (κρέας, ψάρια
κλπ) απελευθερώθηκαν σχεδόν αμέσως. Ωστόσο, οι τιμές για τα βασικά αγροτικά
προϊόντα παρέμειναν υπό την εποπτεία και τον έλεγχο του κράτους για αρκετά
μεγάλο διάστημα και, μόνο προς το τέλος της δεκαετίας του 1980, αφέθηκαν
ελεύθερες στους νόμους της αγοράς. Η συγκεκριμένη πολιτική, εκτός του ότι
διατηρούσε σε χαμηλά επίπεδα το κόστος συντήρησης του πληθυσμού, λειτουργούσε
και προστατευτικά, απομακρύνοντας τους πολιτικούς κινδύνους που έκρυβε μια
ραγδαία αύξηση στις τιμές των προϊόντων.93 Να σημειωθεί πως το μεγαλύτερο
πλεονέκτημα από την ελεύθερη διακίνηση των αγροτικών προϊόντων το είχαν κυρίως
οι αγρότες που βρίσκονταν κοντά στα αστικά κέντρα μιας κι είχαν άμεση πρόσβαση
στις εκεί αγορές.94
Μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία των μεταρρυθμίσεων, η παρέμβαση του
κράτους περιορίστηκε αφενός στον ορισμό μιας κατώτερης τιμής για τα βασικά
αγροτικά προϊόντα (όπως είδαμε κι αμέσως προηγούμενα) κι αφετέρου στον
καθορισμό του εύρους της κλίμακας εκείνης μέσα στα πλαίσια της οποίας μπορούσαν
να κινηθούν οι τιμές στα εξαγωγικά, τα ενδιάμεσα βιομηχανικά προϊόντα και τις
πρώτες ύλες.95
Επίσης, αλλαγές σημειώθηκαν και στον τρόπο φορολόγησης, καθώς
υιοθετήθηκε το σύστημα πληρωμής των φόρων με χρήμα σε αντίθεση με το σιτάρι,
που εισέπραττε το κράτος στο παρελθόν, κι αυξήθηκε το ελάχιστο φορολογήσιμο
εισόδημα (από 600 σε 3000 yuan). Όσον αφορά τις νέες αγροτικές επιχειρήσεις, τα
τρία πρώτα χρόνια της λειτουργίας τους δεν πλήρωναν φόρους και μπορούσαν να
πάρουν δάνειο από την Αγροτική Τράπεζα με ευνοϊκούς όρους. Επιπλέον, όταν το
91
92
Dwight Perkins, ‘’Completing China’s Move to the Market’’, The Journal of Economic Perspectives,
Vol. 8, No. 2, Spring 1994, σ. 26
93
Dwight Perkins, ό.π., σ. 28
94
95
26
δάνειο προοριζόταν για αγορά μηχανολογικού εξοπλισμού ή γενικότερα για βελτίωση

των εγκαταστάσεων, το επιτόκιο ήταν μηδενικό.96
Όλες αυτές οι αλλαγές που υιοθετήθηκαν το 1979 οδήγησαν στον περιορισμό
του ρόλου του κράτους και στην απελευθέρωση της αγοράς των αγροτικών
προϊόντων. Παράλληλα, μέσω των τιμών, της φορολογίας και της πίστης, η
κυβέρνηση προσπάθησε να δώσει κίνητρα στον αγροτικό πληθυσμό για την αύξηση
της παραγωγής και, γενικότερα, για τη βελτίωση του αγροτικού τομέα. Συγκεκριμένα,
από την αρχή των μεταρρυθμίσεων αποφασίστηκε η αύξηση των τιμών των
αγροτικών προϊόντων κι η παράλληλη μείωση των τιμών των εισροών (λιπάσματα,
μηχανολογικό εξοπλισμό κ.α.) και των αναλογιών της παραγωγής, που έπρεπε να
πωληθούν στο κράτος.97
Πίνακας 4.: Παραγωγή Βασικών Αγροτικών Προϊόντων

Έτος Σιτάρι Βαμβάκι Λάδι Ζαχαροκάλαμο Κρέας Ακ. Αξία
(εκ.τόνοι) (εκ.τόνοι) (εκ.τόνοι) (εκ.τόνοι) (εκ.τόνοι) Αγροτικής
Παραγωγής
(δις Yuan)
1976 286,3 2,05 4,0 16,6 7,8 131,7
1977 282,7 2,04 4,1 17,7 7,8 133,9
1978 304,7 2,16 5,2 21,1 8,5 145,9
1979 332,1 2,20 6,4 21,5 10,6 158,4
1980 320,5 2,70 7,6 22,8 12,0 222,3
1981 325,0 2,96 10,2 29,6 12,6 236,9
1982 354,5 3,59 11,8 36,8 13,5 263,2
1983 387,2 4,63 10,5 31,1 14,0 288,2
1984 407,1 6,07 11,85 39,6 15,2 330,3
1985 378,9 4,15 15,78 51,47 17,5 362,3
Σημείωση:
Οι τιμές για την περίοδο 1976-79 έχουν υπολογιστεί με έτος βάσης το 1970, κι οι υπόλοιπες με
έτος βάσης το 1980.
Πηγή: Γ. Τσούμα, Οικονομικές Μεταρρυθμίσεις κι η άνοδος της κινέζικης οικονομίας, 2005, σ. 75
Μέσω λοιπόν, των νέων πολιτικών που εφαρμόστηκαν την περίοδο 1979-1984,
σημειώθηκε αύξηση στην παραγωγή όλων των βασικών προϊόντων, όπως φαίνεται κι
96
97
27
από τον προηγούμενο πίνακα. Συγκεκριμένα, η σημαντικότερη αύξηση σημειώθηκε

στην παραγωγή βαμβακιού, καθώς παρουσίασε μέση ετήσια αύξηση 30%. Παρόμοιες
αυξήσεις σημειώθηκαν και σε άλλα προϊόντα, όπως αντανακλάται από την μέση
ετήσια ακαθάριστη αξία της αγροτικής παραγωγής, η οποία διπλασιάστηκε σε σχέση
με την περίοδο 1971-1978 (από 4,8% ανήλθε σε 9,9%).98 Μια ακόμα πολύ σημαντική
εξέλιξη ήταν, πως η Κίνα από εισαγωγέας των βασικών αγροτικών προϊόντων
μετατράπηκε σε εξαγωγέας, επιτυγχάνοντας έτσι μια αύξηση της αξίας των εξαγωγών
της κατά 4 δισεκατομμύρια δολάρια. Παράλληλα, σημειώθηκε αύξηση του αγροτικού
κατά κεφαλήν εισοδήματος από 134 yuan το 1978 σε 463 yuan το 1987.99
Ο πιο καθοριστικός παράγοντας για αυτήν την άνοδο της παραγωγής στα
βασικά αγροτικά προϊόντα, που καταγράφεται στον παραπάνω πίνακα, ήταν η
ραγδαία αύξηση των τιμών στις οποίες αγοράζονταν οι κρατικές προμήθειες. Αυτές οι
αυξήσεις, που κατά την περίοδο 1979-1984 φτάνουν, συγκριτικά με τις αντίστοιχες
τιμές της περιόδου 1979-1980, το 41% για τα δημητριακά, το 47% για το βαμβάκι και
το 62% για το λάδι, λειτουργούν προωθητικά προς τους αγρότες, ωθώντας τους να
αυξήσουν την παραγωγή τους και να τις πωλήσεις τους προς το κράτος.100
Ωστόσο, αυτή η μορφή ανάπτυξης δεν μπορούσε να συνεχιστεί για πολύ. Από
ένα σημείο και μετά οι τιμές που δίνονταν από το κράτος για την αγορά των
αγροτικών προϊόντων δεν μπορούσαν να συμβαδίσουν με τον συνεχώς αυξανόμενο
πληθωρισμό κι ειδικά με την αύξηση του κόστους παραγωγής των αγροτικών
προϊόντων. Αυτή η ασυμβατότητα είχε σαν αποτέλεσμα ενώ αυξάνονταν οι τιμές στις
οποίες αγόραζε το κράτος τα δημητριακά, το λάδι και το βαμβάκι, οι τιμές αυτές να
είναι κατά πολύ μικρότερες από τις τιμές των ψαριών, του κρέατος, των φρούτων και
των λαχανικών.101
Η καθήλωση των τιμών των βασικών αγροτικών προϊόντων στις οποίες
αγοράζονταν οι κρατικές προμήθειες είχε πολλαπλά αποτελέσματα. Σε μια πρώτη
φάση, κάποια αγροτικά νοικοκυριά εγκατέλειψαν τις σχετικές καλλιέργειες κι
υιοθέτησαν έναν πιο εμπορευματικό προσανατολισμό στην αγροτική παραγωγή.
Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα μετά το 1985 να μειωθεί δραστικά η παραγωγή στα
βασικά αγροτικά προϊόντα, χωρίς να μπορεί, τουλάχιστον μέχρι το 1991, να
ανακτήσει τους ρυθμούς της περιόδου 1979-1984, όπως αποτυπώνεται και στον
98
99
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 846
100
Richard Smith, ‘’The Chinese Road to Capitalism’’, New Left Review, No. 199, May-Jun. 1993
101
Richard Smith, ‘’The Chinese Road to Capitalism’’, ό.π.
28
πίνακα που ακολουθεί. Επιπλέον, η άρνηση του κράτους να αυξήσει τις τιμές στα
βασικά αγροτικά προϊόντα, οδήγησε πολλούς από τους αγρότες, που ήταν
προσανατολισμένοι σε τέτοιου τύπου καλλιέργειες, να εγκαταλείψουν ολοκληρωτικά
τον αγροτικό τομέα και να αναζητήσουν εργασία σε άλλους τομείς.102
Πίνακας 5.: Ρυθμός ανάπτυξης αγροτικής παραγωγής (σε ποσοστό % ανά έτος)
Χρονική Περίοδος Συνολική αξία Παραγωγή Κατά κεφαλήν
σοδειάς Δημητριακών εισόδημα αγροτικών
νοικοκυριών
1978-1984 6,8 5,0 15,0
1984-1988 1,0 - 0,8 2,3
1988-1992 3,7 2,9 7,6
Πηγή: D. Perkins, «Completing China’s move to the market», Journal of Economic Perspectives, Vol.
8, No. 2, 1994, σ. 25
Εκτός, όμως, από τις επιτυχίες που περιγράφηκαν και παραπάνω, η αγροτική
μεταρρύθμιση επέφερε και μια σειρά από προβλήματα και δυσλειτουργίες. Αρκετές
ευθύνες κι αρμοδιότητες, που συγκαταλέγονταν στο πεδίο δράσης των Λαϊκών
Κοινοτήτων, παραμελήθηκαν μετά τη διάλυση τους. Ανάμεσα σε αυτές
συμπεριλαμβάνονταν το μηχανοποιημένο σύστημα ύδρευσης, η χρήση μεγάλων
τρακτέρ για την βελτίωση της γης καθώς και το σύστημα υγείας και πρόνοιας κι η
βασική εκπαίδευση. Όλες αυτές οι δραστηριότητες έμειναν στο κενό, επειδή,
ακριβώς, ο βασικός φορέας υλοποίησης τους, οι Λαϊκές Κοινότητες, είχε διαλυθεί.
Παράλληλα, το μέρος του κρατικού προϋπολογισμού, που κατευθύνονταν για την
κάλυψη των αναγκών της αγροτικής παραγωγής, διαρκώς μειωνόταν, φτάνοντας το
1985 το 5,6% έναντι του 13,3%, που ήταν το 1978. Έλειπαν, λοιπόν, οι πόροι εκείνοι,
που ήταν αναγκαίοι για την περαιτέρω βελτίωση της αγροτικής παραγωγής. Τέλος, οι
διαφορές ανάμεσα στις τιμές των βασικών (δημητριακά, λάδι, βαμβάκι) και των
δευτερευόντων (ψάρι, κρέας, φρούτα, λαχανικά) αγροτικών προϊόντων, που είδαμε
και παραπάνω, οδήγησαν σε μεγάλες εισοδηματικές ανισότητες μεταξύ των αγροτών.
Ενδεικτικά, το 1985 στην σχετικά πλούσια περιφέρεια Feng της επαρχίας Kiangsu, το
εισόδημα ενός αγρότη στα δημητριακά ήταν 650 yuan ετησίως ενώ το εισόδημα ενός
αγρότη στους τομείς παραγωγής κρέατος και ψαριών ήταν 2,375 yuan. Η διαφορά
είναι ακόμα μεγαλύτερη, αν το συγκρίνουμε με το εισόδημα ενός βιομηχανικού
102
29
εργάτη (4,199 yuan), ενός εργάτη στο κατασκευαστικό κλάδο (4,033 yuan) ή ενός
εργάτη στις επικοινωνίες (4,762 yuan).103
Η σημαντικότερη, όμως, διάσταση της αγροτικής μεταρρύθμισης, κι η οποία
λειτούργησε αρκετά προωθητικά για την ανάπτυξη του βιομηχανικού τομέα, ήταν το
γεγονός ότι επιτράπηκε η ελεύθερη μετακίνηση των κατοίκων της υπαίθρου τόσο
γεωγραφικά όσο κι ανά κλάδο παραγωγής. Συγκεκριμένα, μετά το «Μεγάλο Άλμα
προς τα Εμπρός» και την επακόλουθη κρίση, περίπου 30 εκατομμύρια αγρότες, που
συμμετείχαν στην παραγωγή χάλυβα στις πόλεις, στάλθηκαν πίσω στην ύπαιθρο και
για τον περιορισμό της κινητικότητας του πληθυσμού, υιοθετήθηκε το λεγόμενο
«household registration system», σύμφωνα με το οποίο μοίραζαν με δελτία τη γη, την
εργασία, την κατοικία, το στάρι κ.α. μόνο στον τόπο διαμονής. Ο περιορισμός αυτός
εκτός από την γεωγραφική είχε και μια άλλη διάσταση, κι η οποία αφορούσε την
αδυναμία μετακίνησης του εργάτη και μεταπήδησης του σε άλλους τομείς της
παραγωγικής δραστηριότητας. Μετά τις μεταρρυθμίσεις στον αγροτικό τομέα, αυτή η
έλλειψη ευελιξίας στην κινητικότητα του εργατικού δυναμικού χαλάρωσε, καθώς
δόθηκε το δικαίωμα στους αγρότες να διαθέτουν όπου επιθυμούν την εργασία τους,
καθώς μπορούσαν όχι μόνο να απασχολούνται με την καλλιέργεια της γης ή στις
TVEs αλλά και να εισέρχονται στις πόλεις, προκειμένου να καλύψουν την ολοένα
αυξανόμενη ζήτηση για φτηνό κι εποχιακό εργατικό δυναμικό.104
Οι ρυθμίσεις αυτές σε συνδυασμό με τις συνέπειες, που είχε η άρνηση της
κυβέρνησης να αυξήσει τις τιμές των βασικών αγροτικών προϊόντων, όπως είδαμε και
προηγούμενα, καθώς και με την γενικότερη διάλυση των μικρότερων αγροτικών
νοικοκυριών, που προκλήθηκε μακροπρόθεσμα από την αγροτική μεταρρύθμιση,
οδήγησε μεγάλο μέρος του πληθυσμού της υπαίθρου να αναζητήσει καλύτερη μοίρα
στο βιομηχανικό τομέα δημιουργώντας έτσι τις αναγκαίες εφεδρείες εργατικής
δύναμης. Μια εικόνα του μεγέθους αυτής της συντελούμενης αγροτικής εξόδου μας
δίνουν τα παρακάτω στοιχεία: παρόλο, που το συνολικό εργατικό δυναμικό της Κίνας
αυξήθηκε κατά την περίοδο 1979-1988 από 306 σε 401 εκατομμύρια, το ποσοστό
εκείνων, που απασχολήθηκαν στον αγροτικό τομέα, αυξήθηκε μόλις κατά 14% ενώ
παράλληλα, οι μη-εργάτες γης, που εργάζονταν στις επιχειρήσεις των χωριών και των
πόλεων διπλασιάστηκαν (από 17 σε 34 εκατομμύρια), οι εργάτες στο τομέα των
κατασκευών όπως και στον τομέα των μεταφορών επταπλασιάστηκαν (από 2 σε 15
103
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 847
104
Γ. Τσούμα, ό.π., σ. 117-118
30
εκατομμύρια κι από 800,000 σε 6 εκατομμύρια αντιστοίχως) και τέλος, ο αριθμός

εκείνων, που εργάστηκαν στο εμπόριο, δωδεκαπλασιάστηκε (από 500,000 σε 7
εκατομμύρια). Συνολικά, πάνω από 70 εκατομμύρια κάτοικοι της υπαίθρου βρέθηκαν
εκτός του αγροτικού τομέα κι εντός μη αγροτικών δραστηριοτήτων κατά την πρώτη
αυτή δεκαετία των μετασχηματισμών105. Να σημειώσουμε, πως εκτός από τα όσα
περιγράφηκαν μέχρι στιγμής, άλλοι δύο λόγοι συντελούν, σε μικρότερο, ωστόσο,
βαθμό, στην ευρεία στρατολόγηση εργατών από την επαρχία. Ο πρώτος σχετίζεται
άμεσα με το γεγονός ότι δόθηκε αυτή τη περίοδο στους νέους των πόλεων
περισσότερη ελευθερία για να αποφασίσουν μόνοι τους για το που θέλουν να
απασχοληθούν, γεγονός που σε αρκετές περιπτώσεις δημιουργούσε έλλειψη
εργατικών χεριών. Ο δεύτερος αφορά την αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων
στη Κίνα, καθώς στις νέες βιομηχανικές μονάδες, που προκύπτουν, απορροφάται
κυρίως, για λόγους που θα δούμε παρακάτω, εργατικό δυναμικό προερχόμενο από
αυτήν την δεξαμενή της εσωτερικής μετανάστευσης.106
Θα πρέπει να σημειωθεί, πως αυτή η αγροτική έξοδος δεν αποτελεί ένα νέο
φαινόμενο στα πλαίσια της κινέζικης οικονομίας, ωστόσο αυτή τη περίοδο,
συντελείται σε πολύ πιο διευρυμένη κλίμακα. Ένα, ακόμα, καινούργιο στοιχείο είναι,
ότι μπορούν πλέον όλοι αυτοί οι εσωτερικοί μετανάστες να αναζητήσουν δουλειά και
στις ξένες εταιρίες. 107 Έτσι, αυτό το διάστημα μπορούμε να βρούμε τέτοιους εργάτες
σε δύο τύπους εργοστασίων: στις κρατικές και στις εκτός του κρατικού τομέα
επιχειρήσεις, όπως είναι αυτές που έχουν δημιουργηθεί από ξένους επενδυτές.108
Αυτοί οι εσωτερικοί μετανάστες σταδιακά συγκροτούν τη βάση στρατολόγησης
για τις επιχειρήσεις των βαριά ανεπτυγμένων περιοχών. Η εξαθλιωμένη κατάσταση
στην οποία βρίσκονταν, δημιούργησε τους όρους για μεγαλύτερη εκμετάλλευση τους
από τους διευθυντές και την εργοδοσία. Οι διευθυντές των επιχειρήσεων
προτιμούσαν να στρατολογούν το αναγκαίο εργατικό δυναμικό από αυτή τη τεράστια
δεξαμενή εξαθλιωμένων εργατών, που προέρχονταν από τις φτωχότερες επαρχίες της
χώρας, βάζοντας τους να δουλεύουν με χειρότερη αντιμετώπιση σε θέματα μισθών,
bonus, ιατροφαρμακευτικών παροχών, εργασιακής ασφάλισης και στέγασης.109
Ενδεικτικές αυτής της προτίμησης είναι οι περιπτώσεις εκείνες στις οποίες από τη μία
105
106
Dorothy J. Solinger, ‘’The Chinese Work Unit and the Transient Labor in the Transition from
Socialism’’, Modern China, Vol. 21, No. 2, Apr. 1995, σ. 158
107
Dorothy J. Solinger, ό.π., σ. 155
108
Dorothy J. Solinger, ό.π., σ. 157
109
Hy Van Luong; Jonathan Unger, ό.π., σ. 82-83
31
αρκετοί εργάτες απολύονται με το πρόσχημα, πως αποτελούν πλεονάζων εργατικό

δυναμικό κι από την άλλη προσλαμβάνονται εσωτερικοί μετανάστες για να καλύψουν
τις θέσεις τους.110 Όλη αυτή η κατάσταση είχε σαν αποτέλεσμα την διαίρεση της
εργατικής δύναμης ανάμεσα σε ντόπιους κι εσωτερικούς μετανάστες, καλλιεργώντας
τάσεις ανταγωνισμού κι επιθετικότητας κυρίως σε βάρος των δεύτερων.
Πέραν όμως αυτής της αγροτικής έξοδος, που περιγράφηκε παραπάνω, και που
υπήρξε ιδιαίτερη προωθητική για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, η αγροτική
μεταρρύθμιση, με τις δυναμικές που δημιούργησε και σε άλλα επίπεδα, στάθηκε
καθοριστική για τον περεταίρω μετασχηματισμό της κινέζικης οικονομίας.
Πρώτα από όλα, άνοιξε το πεδίο του αγροτικού τομέα στους νόμους της αγοράς
μέσω του ελεύθερου εμπορίου των αγροτικών προϊόντων και της υιοθέτησης τους
«Συστήματος Υπευθυνότητας», δημιουργώντας κατ’ αυτό τον τρόπο τους όρους κι
στρώνοντας το δρόμο για το άνοιγμα κι άλλων τομέων της οικονομίας. Παράλληλα,
μέσα από την αύξηση των αγροτικών εισοδημάτων στην περίοδο 1978-1984, ο
αγροτικός πληθυσμός μετατράπηκε, με καλύτερους όρους συγκριτικά με την
προγενέστερη κατάσταση, σε καταναλωτή των βιομηχανικών προϊόντων, δίνοντας
έτσι τεράστια ώθηση στην ελαφριά βιομηχανία, που έκανε τα πρώτα της βήματα αυτή
τη περίοδο. Επιπλέον, η αύξηση της αγροτικής παραγωγής συνέβαλε στο να μειωθεί
η αξία των μέσων συντήρησης και κατ’ επέκταση το κόστος φυσικής αναπαραγωγής
της εργατικής δύναμης. Υπό αυτό το πρίσμα θα πρέπει να εξεταστεί κι η εμμονή των
κρατικών επιτελείων σε αυτή τη πρώτη φάση να διατηρήσουν το μονοπώλιο στα
βασικά αγροτικά προϊόντα και να κρατήσουν χαμηλά τις τιμές τους.
3.2. Ο μετασχηματισμός του τομέα των επιχειρήσεων και της βιομηχανίας

3.2.1. Πρώτη φάση των μεταρρυθμίσεων
Η νέα πολιτική ηγεσία, παράλληλα, με τις μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε στον
αγροτικό τομέα, θέλησε να αναζωογονήσει και τη βιομηχανία. Βάση αυτών των
μεταρρυθμίσεων ήταν η προσπάθεια καθιέρωσης ενός «Βιομηχανικού Συστήματος
Υπευθυνότητας» στα πλαίσια του οποίου κάθε κρατική επιχείρηση θα υπέγραφε ένα
«συμβόλαιο κερδών κι απωλειών» και αφού θα κατέβαλλε ένα ποσοστό των κερδών
στο κράτος, θα μπορούσε να κρατήσει το υπόλοιπο, το οποίο ήταν ελεύθερη να το
110
Ching Kwan Lee, ‘’The Labor Politics of Market Socialism: Collective Inaction and Class
Experiences among State Workers in Guangzhou’’, Modern China, Vol. 24, No. 1, Jan. 1998, σ. 30
32
διαθέσει όπως επιθυμούσε, σε επενδύσεις ή ακόμα και σε bonus.111 Ωστόσο, γινόταν

κατανοητό, πως η διαδικασία μεταρρύθμισης του βιομηχανικού τομέα δεν μπορούσε
να είναι ανάλογη με αυτή της υπαίθρου, καθώς οι επιχειρήσεις εκτός από την πιο
σύνθετη εσωτερική δομή τους, εξαρτώνται κι από άλλους εξωτερικούς θεσμούς, όπως
τη φορολογία, το τραπεζικό σύστημα κτλ.112
Λαμβάνοντας υπόψη της αυτούς τους όρους, η νέα ηγεσία έκρινε απαραίτητο να
προηγηθεί ένα προπαρασκευαστικό στάδιο, ώστε να προσαρμοστούν οι επιχειρήσεις
στα νέα μέτρα και να αποφευχθούν οι οποιεσδήποτε πιθανές αντιδράσεις.113
Συγκεκριμένα, το πρώτο στάδιο των μεταρρυθμίσεων στο βιομηχανικό τομέα
κάλυψε χρονικά την περίοδο 1978-84. Όπως, ήδη έχει αναφερθεί, οι μεταρρυθμίσεις
ήταν σταδιακές, καθώς, πριν επεκταθούν σε πανεθνικό επίπεδο, δοκιμάζονταν σε ένα
μικρό δείγμα, προκειμένου η κυβέρνηση να αξιολογήσει τα αποτελέσματα των
πολιτικών, να ελέγξει τις αντιδράσεις του λαού κι έπειτα να πράξει ανάλογα. Έτσι,
από τον Οκτώβρη του 1978, σε έξι βιομηχανικές επιχειρήσεις στην επαρχία Sichuan
παραχωρήθηκε περισσότερη ελευθερία στη λήψη αποφάσεων σχετικά με το
σχεδιασμό, την παραγωγή, το προσωπικό, όπως και το δικαίωμα να κρατούν ένα
μέρος των κερδών. Μέχρι το τέλος του 1979, 6.600 κρατικές επιχειρήσεις είχαν
υιοθετήσει αυτή την «πειραματική» πολιτική.114 Παράλληλα, όπως θα δούμε και
παρακάτω, το ύψος του μισθού συνδέεται πλέον άμεσα με την παραγωγικότητα του
εργάτη, ενώ επαναφέρονται οι διαφοροποιήσεις στους μισθούς ανάλογα με τους
διαφορετικούς τύπους εργασίας (ειδικευμένη η μη, χειρονακτική ή πνευματική
εργασία).115
Κατά την περίοδο 1981-1982, το σύστημα παρακράτησης των κερδών
αναπροσαρμόστηκε, προκειμένου, να αυξηθεί το μερίδιο, που επιτρεπόταν να
κρατήσουν οι επιχειρήσεις. Το μέγεθος αυτό καθορίστηκε στο 10% επί των βασικών
κερδών για τις υψηλού κέρδους επιχειρήσεις, στο 30% για τις χαμηλού και στο 20%
για τις υπόλοιπες.116
Ο σκοπός αυτών των νέων πολιτικών ήταν να κάνουν τις επιχειρήσεις
υπεύθυνες για τις αποφάσεις τους κι αν όχι να καταργηθεί, να περιοριστεί
τουλάχιστον, η γραφειοκρατική εξουσία, που θεωρούνταν η βασική αιτία για την
111
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 850
112
113
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 850
114
115
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 850
116
33
αναποτελεσματικότητα τους. Δίνοντας, λοιπόν, την ελευθερία στους διευθυντές να

αποφασίζουν για το ύψος και τη σύνθεση της παραγωγής, την πώληση των προϊόντων
και την άσκηση ελέγχου σε γενικότερα θέματα εσωτερικής οργάνωσης, ήλπιζαν, ότι
οι διευθυντές θα μπορούσαν να παίξουν το ρόλο των επιχειρηματιών, υποκινούμενοι
πλέον από το κέρδος.117
Η πλέον άμεση επίπτωση της υιοθέτησης του «Συστήματος υπευθυνότητας»
ήταν, μέσω του περιορισμού των κερδών που εισέπραττε το κράτος από τις
επιχειρήσεις, να μειωθούν οι διαθέσιμοι χρηματικοί πόροι του κράτους και να
διπλασιαστεί το κρατικό έλλειμμα. Παράλληλα, με την παραχώρηση του δικαιώματος
στις επιχειρήσεις να κρατούν ένα μέρος των κερδών και με την απουσία κάθε είδους
κρατικού ελέγχου για το πώς θα επενδυθεί αυτό, οι επενδύσεις, εκτός κρατικού
προϋπολογισμού, τριπλασιάστηκαν και κατ’ επέκταση παρουσιάστηκε αύξηση του
πληθωρισμού κι έλλειψη πρώτων υλών.118 Ο πληθωρισμός επισήμως είχε μειωθεί από
4% το 1979 σε 1,9% το 1982, ωστόσο ανεπίσημες πηγές τον εκτιμούν γύρω στο 15%
με 20% ετησίως. Αυτές οι έντονες πληθωριστικές τάσεις υπερτερούσαν κατά πολύ
των αυξήσεων στους μισθούς και της αναπροσαρμογής τους στο κόστος ζωής.
Παράλληλα, αυτή τη περίοδο σημειώθηκε ραγδαία αύξηση στις τιμές, η οποία το
1983 αφορούσε 100,000 προϊόντα, των οποίων η συνολική αξία έφτανε τα 40
δισεκατομμύρια yuan.119
Για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, τον Ιούνιο του 1983, λήφθηκαν
ορισμένα μέτρα, τα οποία προέβλεπαν την αντικατάσταση του συστήματος σύμφωνα
με το οποίο οι επιχειρήσεις παρέδιδαν ένα μέρος των κερδών στο κράτος, με ένα
άλλο όπου θα φορολογούνταν. Συγκεκριμένα, οι επιχειρήσεις μεγάλης και μεσαίας
κλίμακας θα πλήρωναν το 55% των κερδών τους ως φόρο κι οι μικρές επιχειρήσεις
θα φορολογούνταν σύμφωνα με μια οκτωβάθμια προοδευτική φορολογική
κλίμακα.120 Αυτό το σύστημα, αρχικά εφαρμόστηκε πειραματικά σε 450 επιχειρήσεις
και μέχρι το τέλος του 1984, είχε γενικευτεί σε όλες τις κρατικές επιχειρήσεις.121
Ωστόσο, αυτές οι αναλογίες ήταν διαπραγματεύσιμες και μια επιχείρηση με απώλειες
ή με λίγα κέρδη μπορούσε να ζητήσει μικρότερη φορολογία. Αυτή η ευελιξία στο
117
118
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 851
119
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 852
120
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 851
121
34
σύστημα φορολόγησης συνέβαλε εν μέρει στην εξομάλυνση των ελλειμματικών

προϋπολογισμών που διέθεταν οι κρατικές επιχειρήσεις.122
Επιπλέον, μια δεύτερη μεταρρύθμιση, που προωθήθηκε την ίδια περίοδο ήταν η
υιοθέτηση ενός τριαδικού συστήματος τιμών, μέσω του οποίου το κράτος είχε το
δικαίωμα να καθορίζει τις τιμές και τις παραγόμενες ποσότητες κάποιων βασικών
προϊόντων για την οικονομία, να θέτει κατώτερες τιμές σε κάποια άλλα και να
επιτρέπει στις επιχειρήσεις να διαχειρίζονται ελεύθερα μόνο τα προϊόντα, που δεν
ήταν βασικά (περίπου το 10-20% των προϊόντων). Μέσω αυτού του συστήματος, η
κυβέρνηση αποσκοπούσε στην χρησιμοποίηση των τιμών ως μέσο για τη διαχείριση
της οικονομίας, καθώς μέσω της αύξησης ή μείωση τους της δινόταν η δυνατότητα να
ελέγχει έμμεσα τις παραγόμενες ποσότητες ορισμένων βασικών προϊόντων καθώς και
τη χρήση των πόρων.123 Μέχρι το 1985, μόνο το 26% της βιομηχανικής παραγωγής
αποδίδονταν στα μέτρα του υποχρεωτικού κεντρικού σχεδιασμού και το 27% στα
μέτρα του κατευθυνόμενου σχεδιασμού. Παράλληλα, την ίδια χρονιά μόνο το 57%
των συνολικών πωλήσεων γινόταν στα πλαίσια του κεντρικούς σχεδιασμού, το 10%
εκτελούνταν από κρατικά εμπορικά τμήματα και το 33% διακινούταν ελεύθερα στην
αγορά.124
Παρά την εφαρμογή των παραπάνω μέτρων δεν σημειώθηκαν ιδιαίτερα
σημαντικές αλλαγές στο τομέα της αποτελεσματικότητας των επιχειρήσεων. Το 1982,
το 30% των κρατικών επιχειρήσεων εξακολουθούσε να καταγράφει απώλειες της
τάξης των 4 δισεκατομμυρίων yuan, ενώ την χρονική περίοδο 1983-1985 περίπου
42,000 βιομηχανικές επιχειρήσεις συγχωνεύθηκαν προκειμένου ακριβώς να
αντιμετωπίσουν τα προβλήματα λειτουργίας τους.125 Παράλληλα, ο κρατικός
προϋπολογισμός παρουσίασε έλλειμμα της τάξης των 100 δισεκατομμυρίων yuan
εξαιτίας αφενός των υπερβολικών κεφαλαιουχικών επενδύσεων, οι οποίες από 25%
που ήταν το 1982 έφτασαν το 42,8% το 1985126 κι αφετέρου των μεγάλων, κρατικών
επιχορηγήσεων ενώ εμφανίστηκαν και φαινόμενα διαφθοράς στα κομματικά στελέχη,
τα οποία εκμεταλλεύονταν τη θέση τους για να πλουτίσουν.127 Να σημειωθεί εδώ,
πως η έλλειψη ενός ενιαίου συστήματος μέτρησης των κερδών, έκανε πιο εύκολο για
122
123
124
Andrew G. Walder, ‘’Factory and Manager in an Era of Reform’’, The China Quarterly, No. 118,
Jun. 1989, σ. 243
125
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 851-852
126
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ 856
127
35
τους διευθυντές να αποσπούν πόρους από τις επιχειρήσεις για δικούς τους
σκοπούς.128
Η πιο ορατή ίσως διάσταση των παραπάνω αλλαγών ήταν η έκρηξη των
ιδιωτικών επιχειρήσεων και των ελεύθερων αγορών τόσο στα μεγάλα αστικά κέντρα
όσο και στις επαρχίες καθώς κι η μεγάλη άνοδος του τομέα των υπηρεσιών. Οι
ιδιωτικές επιχειρήσεις αυξήθηκαν από 100,000 το 1978 σε 17 εκατομμύρια το 1985
ενώ το ποσοστό του τομέα των υπηρεσιών επί του συνολικού Α.Ε.Π αυξήθηκε από
18,7% το 1980 σε 21,3% το 1985 απασχολώντας 73 εκατομμύρια εργαζόμενους. Από
την άλλη οι ελεύθερες αγορές το 1985 έφταναν συνολικά τις 43,000. 129 Σημαντική,
επίσης, αύξηση σημειώθηκε και στις επενδύσεις εκτός κρατικού προϋπολογισμού στο
κατασκευαστικό τομέα καθώς από 16,7% επί των συνολικών επενδύσεων το 1978
έφτασε 57% το 1984.130 Ο κυριότερος όγκος αυτών των επενδύσεων αφορούσε μη
παραγωγικές υποδομές. Συγκεκριμένα από το 1976 ως το 1985 τα έργα για την
κατασκευή παραγωγικών υποδομών αυξήθηκαν κατά 6% ενώ αυτά για την
κατασκευή μη παραγωγικών υποδομών κατά 129%, από τις οποίες το 70% αφορούσε
κατοικίες.131
Οι μεταρρυθμίσεις αυτής της πρώτης φάσης δεν αποσκοπούσαν στο να
δημιουργήσουν ένα σύστημα πλήρως απελευθερωμένης αγοράς. Στην ουσία ήταν μια
προσπάθεια αφενός να τροποποιηθούν οι ανεπάρκειες του παλιού συστήματος μέσω
των μηχανισμών της αγοράς κι αφετέρου να εφαρμοσθεί ένα μοντέλο σχεδιασμού της
οικονομίας όχι μέσω εντολών αλλά μέσα από την καθοδήγηση που θα παρείχε το
κράτος προς τις επιχειρήσεις.132
3.2.2. Δεύτερη φάση μεταρρυθμίσεων

Η έναρξη της δεύτερης φάσης των μεταρρυθμίσεων στο βιομηχανικό τομέα
σηματοδοτήθηκε από την «Σινο-Βρετανική Ανακοίνωση του Ζητήματος του Hong
Kong» στις 26 Σεπτεμβρίου 1984, η οποία προέβλεπε πως το Hong Kong θα
αποτελούσε «Ξεχωριστή Διοικητική Περιοχή» («Special Administrative Region»,
SAR) της Κίνας μετά τον Ιούνιο του 1997, διατηρώντας παράλληλα την αυτονομία
του και το καπιταλιστικό σύστημα για ακόμα 50 χρόνια, με σύνθημα «Μια Χώρα,
Δύο Συστήματα». Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την ανακοίνωση αυτή, η κινέζικη
128
129
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 852
130
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 856
131
Andrew G. Walder, ό.π., σ. 244
132
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 853
36
πλευρά δεσμευόταν, ότι το Hong Kong θα διατηρήσει τις υπάρχουσες οικονομικές,

πολιτικές και κοινωνικές δομές του καθώς κι ότι ο σοσιαλισμός δεν θα εισαχθεί μέχρι
το 2047. Παράλληλα, οι κάτοικοι θα μπορούν να ταξιδεύουν ελεύθερα, θα μπορεί να
εκδίδει το δικό του νόμισμα και να παραμείνει ελεύθερο λιμάνι ενώ τέλος θα μπορεί
να συνάπτει συμφωνίες και με άλλα κράτη, παραμένοντας μέλος της GATT και της
Multifiber Agreement.133
Η πιο σημαντική διάσταση αυτής της συμφωνίας ήταν το γεγονός, πως στα δυο
χρόνια των διαπραγματεύσεων που προηγήθηκαν, διαφάνηκε η διάθεση της κινέζικης
ηγεσίας να υιοθετήσει καπιταλιστικά στοιχεία στην πολιτική, που θα ακολουθούσε
για τη μεταρρύθμιση της οικονομίας, καθώς βρίσκονταν σε μια περίοδο, που
αναζητούσε ένα διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης.134 Προς αυτήν την κατεύθυνση
συνεπικουρούσαν και τα αξιολογούμενα ως θετικά αποτελέσματα της αγροτικής
μεταρρύθμισης, που ολοκληρώνεται αυτήν την περίοδο. 135
Έτσι, λίγες μέρες μετά, στις 20 Οκτωβρίου 1984, ξεκίνησε ο δεύτερος κύκλος
των μεταρρυθμίσεων, με την υιοθέτηση ενός νέου προγράμματος, γνωστό ως
«Πρόταση για τη Μεταρρύθμιση του Οικονομικού Συστήματος». Η πρόταση αυτή
προέβλεπε την εισαγωγή του «Συστήματος Υπευθυνότητας» σε όλες τις επιχειρήσεις,
δίνοντας του ταυτόχρονα ένα σαφώς πιο διευρυμένο περιεχόμενο, αφού
παραχωρούσε ακόμα μεγαλύτερη αυτονομία στις επιχειρήσεις, μεταθέτοντας στους
διευθυντές την πλήρη ευθύνη για τη λειτουργία τους. Αναλυτικότερα, οι διευθυντές
μπορούσαν να καθορίζουν το μέγεθος της παραγωγής, να πουλούν τα προϊόντα τους,
να χρησιμοποιούν ελεύθερα τα χρηματικά διαθέσιμα της επιχείρησης, να ορίζουν το
ύψος των μισθών του προσωπικού, κι ακόμα να συγχωνεύονται με άλλες
επιχειρήσεις.136 Στη βάση της συγκεκριμένης πρότασης βρίσκονταν η προσπάθεια
διαχωρισμού ανάμεσα στις έννοιες της ιδιοκτησίας και της διαχείρισης κι η παγίωση
της αντίληψης, πως μια επιχείρηση θα πρέπει να λειτουργεί σαν ένα μεμονωμένο
άτομο, που είναι υπεύθυνο για τις πράξεις, τα κέρδη και τις απώλειες του. 137 Μαζί με
τα παραπάνω, εγκρίθηκε η αύξηση των ιδιωτικών επιχειρήσεων σαν μια
συμπληρωματική δραστηριότητα προς το κρατικό τομέα ενώ προτάθηκε κι η
εκμίσθωση κρατικών, μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων, σε ιδιωτικές
133
134
135
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 853
136
137
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 855
37
δραστηριότητες, προκειμένου να εμπλουτιστεί η ποικιλία των παραγόμενων

προϊόντων και των προσφερόμενων υπηρεσιών.138
Η ρητορεία, που συνόδευε τα μέτρα αυτής της περιόδου, έδινε ιδιαίτερη έμφαση
και στην προσπάθεια καταπολέμησης της «μετριότητας». Ο όρος «μετριότητα»
χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την παράλυση και την αδιαφορία ως προς την
παραγωγική διαδικασία, που, σύμφωνα με τη νέα ηγεσία, υπεδείκνυαν τόσο οι
εργάτες, όσο κι οι διευθυντές των επιχειρήσεων κι η οποία αποδίδονταν στην
αίσθηση μονιμότητας και σταθερότητας, που είχε παγιωθεί κατά την προηγούμενη
περίοδο.139
Ως κομβικό σημείο για την επιτυχή έκβαση των μεταρρυθμίσεων σε αυτή τη
δεύτερη φάση κρίθηκε η αλλαγή του ισχύοντος συστήματος τιμών καθώς
αναγνωρίστηκε ως «μη ορθολογικό»: οι τιμές των αγροτικών προϊόντων ήταν πολύ
υψηλές σε σχέση με τις τιμές των πρώτων υλών, της ενέργειας και των
μεταλλευμάτων, που ήταν πολύ χαμηλές ενώ γενικότερα, οι τιμές των περισσότερων
προϊόντων δεν αντανακλούσαν την ποιότητα τους.140 Επισήμως, λοιπόν, η πολιτική,
που ξεκίνησε το 1985 κι αναμενόταν να ολοκληρωθεί σε πέντε χρόνια, στόχευε στη
μείωση του αριθμού των προϊόντων εκείνων, που οι τιμές κι οι ποσότητες τους
καθορίζονταν από το κράτος, καθώς και στην αλλαγή του τρόπου υπολογισμού των
τιμών, έτσι ώστε να αντανακλούν το πραγματικό κόστος παραγωγής.141 Παράλληλα,
αποφασίστηκε η κατάργηση του μονοπωλίου, που κατείχαν κάποιες κρατικές
επιχειρήσεις, προκειμένου να ανοίξει ο δρόμος για την ανάπτυξη του ανταγωνισμού
και τον καθορισμό του ύψους της παραγωγής και των τιμών των συγκεκριμένων
προϊόντων από τους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης.142 Ταυτόχρονα, όμως με
τις παραπάνω μεταρρυθμίσεις διαφάνηκε κι η προσπάθεια της κινέζικης ηγεσίας να
μην αφεθεί πλήρως ο καθορισμός των τιμών στους ανεξέλεγκτους νόμους της αγοράς
αλλά να τεθούν ορισμένα όρια, προκειμένου, ακριβώς, να αποφευχθεί το ενδεχόμενο
πληθωρισμού.143 Το κέρδος θα προερχόταν από την καλύτερη κι αποτελεσματικότερη
διεύθυνση των επιχειρήσεων κι όχι από την ανεξέλεγκτη αύξηση των τιμών, η οποία
το μόνο που θα έκανε θα ήταν να απορυθμίσει την οικονομία.144
138
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 856
139
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 854
140
141
142
143
144
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 855
38
Παράλληλα, σε αυτή τη δεύτερη φάση των μεταρρυθμίσεων συντελούνται τα

πρώτα βήματα προς την κατεύθυνση των ιδιωτικοποιήσεων καθώς το Σύνταγμα του
1988 κατοχυρώνει την ατομική ιδιοκτησία κι επιτρέπει στις μεικτές και τις μικρές
επιχειρήσεις να είναι ιδιωτικές.145 Τέλος, προς το τέλος της δεκαετίας του 1980
τίθεται σε ισχύ ο νόμος που επιτρέπει τις χρεοκοπίες των κρατικών επιχειρήσεων.
Πρέπει να σημειώσουμε, πως όλη αυτή τη περίοδο δεν υπήρξαν χρεοκοπίες μεγάλων
επιχειρήσεων παρά μόνο στις αρχές της δεκαετίας του 1990 αλλά και τότε ήταν
περιορισμένης κλίμακας.146
Το πρόγραμμα αυτό, που υιοθετήθηκε τον Οκτώβρη του 1984, καθώς κι οι
μετέπειτα μεταρρυθμίσεις, που αναφέρθηκαν παραπάνω, πρέπει να αξιολογηθούν
περισσότερο ως προς την πολιτική τους σημασία παρά την οικονομική, από τη στιγμή
άλλωστε, που στην ουσία αποτελούν μια επανάληψη των μέτρων της πρώτης φάσης
σε μεγαλύτερη έκταση. Ουσιαστικά, οι μεταρρυθμίσεις αυτές, που στόχευαν στην
εγκαθίδρυση μιας «οικονομίας των εμπορευμάτων», αποτέλεσαν ένα
προπαρασκευαστικό στάδιο για τις αλλαγές, που θα επέρχονταν την επόμενη
δεκαετία.147
Αξίζει σε αυτό το σημείο να σημειωθεί, πως οι πρώτες αυτές μεταρρυθμίσεις
δεν βρήκαν ιδιαίτερα πρόσφορο έδαφος, καθώς η κινέζικη κοινωνία αντιμετώπιζε με
καχυποψία τα νέα μέτρα κι αποδοκίμαζε κάθε προσπάθεια για την ανάπτυξη της
«οικονομίας των εμπορευμάτων» ως μια αναβίωση του καπιταλισμού, δίνοντας σε
αυτή τη διαδικασία ένα αρνητικό πρόσημο εξαιτίας ακριβώς των καθημερινών του
βιωμάτων (ανεξέλεγκτη αύξηση των τιμών, καλπάζων πληθωρισμός κλπ).
Παράλληλα, σημαντικό ρόλο έπαιζε κι η επιρροή που ασκούσε ο Mao Tse-tung στο
λαό, που για περίπου τριάντα χρόνια εμπιστευόταν τους στόχους και τις πολιτικές που
προωθούσε. Η ίδια αυτή, λοιπόν, κοινωνία καλούνταν μέσα σε δυο μόλις χρόνια να
αλλάξει νοοτροπία και να αποδεχτεί πολιτικές, που είχε αποκηρύξει ο Mao, ο
«Μεγάλος Τιμονιέρης», όπως τον αποκαλούσαν. Στην προσπάθεια ακριβώς να
καταπολεμηθούν αυτές οι αντιλήψεις, ο πρωθυπουργός Chao Tzu-yang, έκανε λόγο
για την αναγκαιότητα μεγαλύτερης «απελευθέρωσης της σκέψης».148
145
146
147
148
39
3.3. Η Πολιτική των «Ανοιχτών Θυρών»

Παράλληλα με όλα τα παραπάνω η νέα ηγεσία της Κίνας κινήθηκε εντατικά και
προς την κατεύθυνση εγκατάλειψης της μέχρι τότε πολιτικής της αυτάρκειας και του
απομονωτισμού. Κομβικά σημεία προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν αφενός η
ανάπτυξη εμπορικών σχέσεων κι αφετέρου η προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Ήδη,
λοιπόν, από τις αρχές του 1980, η Κίνα άρχισε να αναπτύσσει εμπορικές σχέσεις με
περισσότερα από 170 κράτη και να συνάπτει συμφωνίες με 80 από αυτά. Ειδικά, σε
ό,τι είχε να κάνει με την προσέλκυση ξένων επενδύσεων, συντελέστηκε μια από τις
πιο ριζικές αλλαγές των προγενέστερων πολιτικών κατευθύνσεων καθώς επιτράπηκε
η λειτουργία ξένων επιχειρήσεων.149
Να σημειωθεί, πως η Κίνα απολάμβανε το μοναδικό πλεονέκτημα να έχει
πρόσβαση στις τεράστιες ποσότητες κεφαλαίου, που ελέγχονταν από τους Κινέζους
της διασποράς και κυρίως από αυτούς που βρίσκονταν στην ανατολική και νότιο-
ανατολική Ασία. Παράλληλα, βρισκόταν στην πιο δυναμικά αναπτυσσόμενη περιοχή
της παγκόσμιας οικονομίας συνορεύοντας με τη Ιαπωνία, τη Ν. Κορέα κι άλλες
οικονομίες, που χαρακτηρίζονταν αφενός από μεγάλη έλλειψη εργατικού δυναμικού
κι αφετέρου από μεγάλα εμπορικά και συναλλαγματικά αποθέματα. 150 Δεν είναι
τυχαίο, άλλωστε, πως το μεγαλύτερο μέρος των άμεσων ξένων επενδύσεων, που
πραγματοποιούνται στην Κίνα αυτή τη περίοδο, προέρχεται από τις δύο αυτές πηγές.
Συγκεκριμένα, τον Ιούλιο του 1979, επιτράπηκε η ίδρυση μεικτών επιχειρήσεων
μεταξύ αλλοδαπών και ξένων («equity joint ventures» EJVs). Οι EJVs ήταν εταιρείες
περιορισμένης ευθύνης, όπου η κάθε πλευρά ευθυνόταν έως του ποσού της
συνεισφοράς της στο μετοχικό κεφάλαιο της εταιρίας.151 Το 1986, σε με μια ακόμα
περαιτέρω φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος αναφορικά με τις άμεσες ξένες
επενδύσεις, επιτράπηκε η ίδρυση εταιρειών αμιγούς αλλοδαπούς ιδιοκτησίας
(«wholly foreign-owned enterprises», WFOEs). Οι επενδυτές σε αυτή τη περίπτωση
συνεισέφεραν όλο το κεφάλαιο κι είχαν την πλήρη ευθύνη για τα κέρδη και τις
ζημιές.152
Παράλληλα, η κυβέρνηση, το 1980, προχώρησε στην δημιουργία τεσσάρων
«Ειδικών Οικονομικών Ζωνών» («Special Economic Zones», SEZs) στις παράκτιες
149
150
151
Κ. Χατζάκης, Οδηγός ξένων επενδύσεων στην Ανατολική Ασία: οι περιπτώσεις της Μαλαισίας,
Νότιας Κορέας, Κίνας, Θεσσαλονίκη, Εκδ. Ζήτη, 2001, σ. 131-133
152
Κ. Χατζάκης, ό.π., σ. 152-153
40
επαρχίες του Guangdong (Shenzhen, Zhuhai and Shantou SEZs) και του Fujian
(Xiamen SEZ), μέσω των οποίων στόχευε στην προώθηση των εξαγωγών, στην
εισαγωγή ξένου κεφαλαίου, υψηλής τεχνολογίας και μηχανικού εξοπλισμού.153 Οι
ζώνες αυτές ονομάστηκαν «ειδικές» γιατί η πολιτική που τις χαρακτήριζε είχε
καθορισμένο χωροχρονικό ορίζοντα και δεν επεκτεινόταν σε όλη την κινέζικη
επικράτεια κι «οικονομικές» γιατί περιλάμβαναν μεγάλο εύρος τομέων δράσης, ενώ
ταυτόχρονα απέκλειαν κάθε είδους πολιτική διάσταση, που θα μπορούσε να
αρθρώσει καθεστώς ειδικής διοικητικής ζώνης. Τέλος, η χρησιμοποίηση του όρου
«ζώνη» προσέδιδε την αυστηρή φύση του όλου εγχειρήματος κι υπογράμμιζε τη
διάθεση προστατευτισμού των δραστηριοτήτων, που ήταν εγκατεστημένες εντός των
ζωνών. Η πιο σημαντική διάσταση αυτών των οικονομικών ζωνών είναι, ότι
σταδιακά αποτέλεσαν χώρο άντλησης επιχειρημάτων υπέρ της αναγκαιότητας
συνέχισης των οικονομικών μεταρρυθμίσεων.154 Η διαπιστωμένη επιτυχημένη
λειτουργία των SEZs εντός της κινέζικης επικράτειας, οδήγησε στην δημιουργία του
ειδικού καθεστώτος των 14 ανοικτών παράκτιων πόλεων («Οpen Coastal Cities»
OCCs), τον Απρίλιο του 1984, οι οποίες είχαν ήδη αναπτύξει την απαραίτητη
βιομηχανική βάση κι υποδομή, καθώς και στην έγκριση λειτουργίας της πέμπτης SEZ
στη Hainan τον Απρίλιο του 1988.155
Όλες αυτές οι αλλαγές αποσκοπούσαν, όπως έχει ήδη αναφερθεί, στην
προσέλκυση ξένων επενδύσεων προκειμένου να υπάρξει εισαγωγή τεχνολογίας
αιχμής και μεθόδων οργάνωσης της παραγωγής καθώς και διεύρυνση της εξαγωγικής
βάσης της Κίνας. Για την καλύτερη υλοποίηση των σκοπών αυτών, άρχισαν σταδιακά
να συντελούνται μια σειρά από τροποποιήσεις, ώστε ακριβώς να παραχωρούνται
περισσότερες φορολογικές ελαφρύνσεις και δικαιώματα στις επιχειρήσεις εκείνες που
κινούνταν προς αυτές τις κατευθύνσεις. Ενδεικτικά, οι επιχειρήσεις, που εξήγαγαν
περισσότερο από το 70% της παραγωγής τους, είχαν δικαίωμα να ζητήσουν μείωση
του καταλογιστέου φόρου επί του εισοδήματος κατά 10%, ενώ ειδικά για τις
επιχειρήσεις εκείνες, που χρησιμοποιούσαν προωθημένη τεχνολογία αιχμής, η
μείωση του εν λόγω ποσοστού ίσχυε για μια τριετία.156
Σε ό,τι είχε να κάνει με τον τομέα των εργασιακών σχέσεων, εφαρμοστέο δίκαιο
είναι το κινεζικό. Ο τύπος και το περιεχόμενο της σύμβασης εργασίας πρέπει να είναι
153
Κ. Χατζάκης, ό.π., σ. 146
154
155
156
41
σύμφωνα με το πνεύμα των ρυθμίσεων της κινέζικης εργατικής νομοθεσίας, όσον

αφορά την έγγραφη μορφή του συμβολαίου, την ελάχιστη προθεσμία αναγγελίας
διακοπής της εργασιακής σχέσης, τους κανονισμούς υγιεινής κι ασφάλειας και τις
ελάχιστες μηνιαίες αποδοχές. Απόλυση εργατικού δυναμικού επιτρέπεται μόνο στην
περίπτωση χρεοκοπίας ή σοβαρών και συνεχών προβλημάτων στην παραγωγική
διαδικασία χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται ποια ακριβώς θα μπορούσαν να
θεωρηθούν ως τέτοια.157 Αυτή η ασάφεια παρείχε μεγάλη ελευθερία κινήσεων στους
ξένους επενδυτές. Παράλληλα, στη πορεία, μια σειρά από κανονισμούς κατοχύρωναν
την απαλλαγή των ξένων επενδυτών από τις εργοδοτικές εισφορές υπέρ του
εργατικού δυναμικού καθώς και τη διεύρυνση της αυτονομίας διοίκησης και
λειτουργίας των εταιριών ακόμα και σε ζητήματα λεπτής υφής όπως και οι
εργασιακές σχέσεις.158
Θα πρέπει να σημειωθεί, πως τα αποτελέσματα των παραπάνω αλλαγών, κατά
την πρώτη φάση των μεταρρυθμίσεων, δεν ήταν τα αναμενόμενα μιας κι η Κίνα δεν
κατάφερε να προσελκύσει μεγάλο ποσοστό άμεσων ξένων επενδύσεων, όπως
φαίνεται κι από τον πίνακα 6. Μέχρι το 1984, υπήρχαν μόνο 188 μετοχικές και 1050
συμβατικές κοινοπραξίες.159 Ωστόσο, σε ό,τι αφορά την προσπάθεια προσέλκυσης
επενδυτών στις SEZs, θα μπορούσε κατά κάποιο τρόπο αυτή να θεωρηθεί επιτυχής,
καθώς το 1985, παρόλο που οι συνολικές επενδύσεις ήταν πολύ χαμηλές, περίπου 2
δισεκατομμύρια δολάρια, το 59,8% αυτών, πραγματοποιήθηκαν στις ειδικές ζώνες.160
Πίνακας 6.: Άμεσες Ξένες Επενδύσεις στην Κίνα (σε δις US$ )
Έτος 1979-82 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991
FDI 1,767 0,916 1,419 1,959 2,244 2,647 3,739 3,773 3,755 4,666
Πηγή: Γ. Τσούμα, Οικονομικές Μεταρρυθμίσεις κι η άνοδος της κινέζικης οικονομίας, 2005, σ. 91
Πέραν όμως του ποσοτικού σκέλους, προβλήματα υπήρχαν κι ως προς την

ποιοτική διάσταση και το χαρακτήρα αυτών των επενδύσεων. Οι επενδύσεις κατά
κύριο λόγο γίνονταν στον τομέα της μεταποίησης και του λιανικού εμπορίου, σε έργα
υποδομής, όπως δρόμοι, πάρκα καθώς και στον τουρισμό, όπως ξενοδοχειακές
εγκαταστάσεις, εστιατόρια κι εμπορικά κέντρα.161 Παράλληλα, αντί των τεχνολογιών
157
158
159
160
161
42
αιχμής, εισήχθη κυρίως παρωχημένη τεχνολογία και τεχνογνωσία ενώ το ενδιαφέρον

των ξένων επενδυτών εστιαζόταν στην παραγωγή προϊόντων έντασης εργασίας.162
Αυτό δικαιολογείται κυρίως από τους ιδιαίτερα ευνοϊκούς όρους κερδοφορίας, που
δημιουργούσε η κατάσταση του εργατικού δυναμικού στην Κίνα και δευτερευόντως
από την ανυπαρξία μηχανισμών υποδοχής, αφομοίωσης και προστασίας των
τεχνολογιών αιχμής.163
3.4. Συνολική προσέγγιση

Εξετάζοντας συνολικότερα τις δυναμικές που δημιουργήθηκαν από τους
μετασχηματισμούς της περιόδου που εξετάζουμε, μπορούμε να εντοπίσουμε μια
αύξηση του Α.Ε.Π με μέσο ετήσιο ρυθμό 7,15% το διάστημα 1979-1991, Η φτωχή
απόδοση της οικονομίας το 1989 και το 1990 (2,8% και 2,5% αντίστοιχα) οφείλεται
αφενός στις διεθνείς κυρώσεις, που επιβλήθηκαν στην Κίνα μετά τα βίαια επεισόδια
της πλατείας T’ien-an-men και στις συνέπειες, που αυτές προκάλεσαν συνολικότερα
στην οικονομία κι αφετέρου στην αντιπληθωριστική πολιτική, που εφαρμόστηκε κατ’
αυτήν την περίοδο. Παρόλο, που οι μεταρρυθμίσεις ξεκίνησαν από τον αγροτικό
τομέα, η οικονομία ωθήθηκε κι από την ραγδαία εμπορευματοποίηση και
βιομηχανοποίηση.164 Ενώ, ο πρωτογενής τομέας αυξανόταν με μέσο ετήσιο ρυθμό
5,2% την περίοδο 1979-1991, ο βιομηχανικός τομέας αυξανόταν με ρυθμό 10,8% κι ο
τομέας των υπηρεσιών κατά 9,98% για την ίδια περίοδο.165
Πίνακας 7.: Ρυθμοί ανάπτυξης (σε ποσοστό % ανά έτος)

Τομέας Οικονομίας 1978-1984 1984-1988 1988-1992 1978-1992
Αγροτικός Τομέας 7,3 3,1 4,3 5,2
Βιομηχανία 8,9 14,2 10,4 10,8
Υπηρεσίες 10,1 13,5 5,8 9,8
Ακαθάριστο Εγχώριο
Προϊόν 8,6 10,3 7,5 8,8
Πηγή: Dwight Perkins, ‘’Completing China’s Move to the Market’’, The Journal of Economic
Perspectives, Vol. 8, No. 2, Spring 1994, σ. 24
162
163
Κ. Χατζάκης, ό.π., σ. 142-144
164
Chen-tian Kuo, ‘’Privatization within the Chinese State’’, Beyond the Development State- East
Asia’s Political Economies Reconsidered, ed. Steve Chan; Cal Clark; Danny Lam, xx, Palgrave
Macmillan, 1998, σ. 72
165
Dwight Perkins, ό.π., σ. 24$
43
Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις ενθάρρυναν, επίσης, την εμπλοκή της Κίνας στη

διεθνή οικονομία. Το εξωτερικό εμπόριο της Κίνας αυξήθηκε κατά 15,9% ετησίως
από το 1979 ως το 1991, με τις εξαγωγές να αυξάνονται κατά 16,6% και τις
εισαγωγές κατά 14,4%. Σαν αποτέλεσμα, η Κίνα μετατράπηκε από μια οικονομία
αυτάρκης σε μια ανοικτή οικονομία (η αναλογία του εμπορίου προς το Α.Ε.Π
αυξήθηκε από 9,9%, που ήταν το 1978, σε 36,4% το 1991) κι έγινε ο 13ος
μεγαλύτερος εξαγωγέας στον κόσμο. Το μεγαλύτερο μέρος αυτών των εξαγωγών
ήταν βιομηχανικά προϊόντα (77% επί του συνόλου των εξαγωγών).166
Ειδικά σε ό,τι αφορά το βιομηχανικό τομέα, αυτή τη περίοδο σημειώνεται μια
αρκετά σημαντική αύξηση στην παραγωγή των βασικών προϊόντων της βιομηχανίας,
όπως φαίνεται κι από τον πίνακα 8. Βέβαια, οι ταχύτεροι ρυθμοί ανάπτυξης
εντοπίζονταν κυρίως στην ελαφρά βιομηχανία και στο τομέα των καταναλωτικών
προϊόντων ενώ σημειώθηκε και μεγάλη αύξηση των βιομηχανιών στα χωρία, οι
οποίες το 1985 έφταναν τις 820,000, με συμμετοχή 15,7% στο συνολικό μέγεθος της
βιομηχανικής παραγωγής. Ωστόσο, η ποιότητα των εκεί παραγόμενων προϊόντων
ήταν πολύ κατώτερη σε σχέση με αυτά των επιχειρήσεων στα αστικά κέντρα. Μέσα
σε αυτό το χείμαρρο της δημιουργίας νέων βιομηχανικών μονάδων παρατηρούνται
ορισμένες διαφοροποιήσεις κι ανισομετρίες ως προς την γεωγραφική διασπορά τους.
Έτσι, στην ανατολική Κίνα η βιομηχανία το 1992 αποτελεί το 60% της οικονομίας,
στην κεντρική το 30% ενώ στην δυτική λιγότερο από το 20%.167 Τέλος, ειδικά προς
τα μέσα της δεκαετίας του 1980 δημιουργήθηκε οξύτατο ενεργειακό πρόβλημα μιας
κι η αύξηση των ενεργειακών αποθεμάτων δεν μπορούσε να καλύψει τις διαρκώς
αυξανόμενες απαιτήσεις της βιομηχανίας.168
Πίνακας 8.: Παραγωγή Βασικών Βιομηχανικών Προϊόντων

Έτος Άνθρακας Πετρέλαιο Ηλ.Ενέργεια Χάλυβας Σίδερο
(εκ.τόνοι) (εκ.τόνοι) (δις kwh) (εκ.τόνοι) (εκ.τόνοι)
1978 618 104,05 256,6 31,78 34,79
1981 622 101,22 309,3 35,60 34,17
1984 789 114,61 377,0 43,47 40,01
1987 920 134,00 496,0 56,02 54,33
Πηγή: Im. C.Y, Hsu, The Rise of Modern China, New York, Oxford University Press, 1990, σ. 857
166
Chen-tian Kuo, ό.π., σ. 72
167
Hy Van Luong; Jonathan Unger, ό.π., σ 68
168
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 856-857
44
Κλείνοντας την προσέγγιση των μετασχηματισμών στο βιομηχανικό τομέα να

σημειώσουμε, πως όλες αυτές οι μεταρρυθμίσεις οδήγησαν στην δημιουργία
τεσσάρων τύπων επιχειρήσεων ως προς το καθεστώς ιδιοκτησίας: κρατικές,
κολεκτιβοποιημένες, ιδιωτικές κι άλλες (αμιγούς ξένης ιδιοκτησίας και μεικτές).
Ειδικά σε ό,τι αφορά τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, μέχρι το 1991 προσέφεραν το 21,5%
των εγχώριων επενδύσεων, το 82,3% του αγροτικού εισοδήματος, το 19,6% της αξίας
του λιανικού εμπορίου αλλά μόλις το 5,7% επί του συνόλου της βιομηχανικής
παραγωγής. Αυτή η ραγδαία αύξηση των ιδιωτικών επιχειρήσεων δεν οδήγησε κατ’
ανάγκη και στην μείωση των κρατικών ή στον περιορισμό του ρόλου τους στην
οικονομία. Για την ακρίβεια, οι κρατικές κι οι κολεκτιβοποιημένες επιχειρήσεις
αυξήθηκαν σε αριθμό από 93,700 το 1985 σε 104,700 το 1991 ενώ απασχολούσαν το
97% του εργατικού δυναμικού της χώρας. Να σημειωθεί σε αυτό εδώ το σημείο, πως
υπάρχει το ενδεχόμενο κάποιες από αυτές τις κολεκτιβοποιημένες επιχειρήσεις να
είναι στην ουσία ιδιωτικές, που λειτουργούν χρησιμοποιώντας τον τίτλο των
κολεκτιβοποιημένων, προκειμένου, ακριβώς, να αποφεύγουν την βαριά φορολογία.169
Μια αρκετά αναλυτική εικόνα μας δίνουν οι δύο πίνακες, που ακολουθούν και στους
οποίους καταγράφονται ορισμένα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία αυτών των
τεσσάρων κατηγοριών επιχειρήσεων, έτσι όπως αυτά διαμορφώθηκαν στην υπό
εξέταση περίοδο.
Πίνακας 9.: Μερίδιο επί της αξίας της εγχώριας βιομηχανικής παραγωγής ανάλογα
με τον τύπο της ιδιοκτησίας
Έτος Σύνολο Κρατικές Κολεκτιβοποιημένες Ιδιωτικές Άλλες %
(δις % % %
yuan)
1980 515,43 76,0 23,5 0,02 0,48
1985 971,65 64,9 32,1 1,85 1,20
1990 2392,44 54,6 35,6 5,39 4,38
1992 3706,6 48,1 38,0 6,76 7,11
Σημείωση:
Ο όρος ‘’ιδιωτικές’’ αναφέρεται στις ιδιωτικές επιχειρήσεις που απασχολούν λιγότερα από 8
άτομα. Ο όρος ‘’άλλες’’ αναφέρεται στις ιδιωτικές επιχειρήσεις που απασχολούν περισσότερα από
8 άτομα, τις μεικτές επιχειρήσεις και της αμιγούς ξένης ιδιοκτησίας επιχειρήσεις.
Πηγή: Paul Bowles; Xiao-yuan Dong, ‘’Current Successes and Future Challenges in China’s
Economic Reforms’’, New Left Review, No. 208, Nov.-Dec. 1994
169
45
Πίνακας 10.: Τύποι βιομηχανικών επιχειρήσεων στη Κίνα
Κρατικές Κολεκτιβοποιημένες Ιδιωτικές Άλλες*

Αριθμός (σε Χιλιάδες)
1985 94 1,742 3,348 2
1988 99 1,853 6,148 5
1991 105 1,577 6,387 11
Εργαζόμενοι (σε εκατομμύρια)
1991 45 19 - 2
Πάγιο ενεργητικό
(δις σε τρέχων RMB**)
1991 950 192 - 59
Παραγωγή
(δις σε τρέχων RMB)
1979 367 101 - -
1983 474 166 1 5
1985 630 312 18 12
1988 1,035 659 79 50
1991 1,495 1,008 161 160
* Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται οι αμιγούς ξένης ιδιοκτησίας καθώς κι οι μικτές επιχειρήσεις. Οι
ιδιωτικές επιχειρήσεις συμπεριλαμβάνονται επίσης όταν δεν λειτουργούν υπό διαφορετικό
καθεστώς.
** RMB: Renminbi, κινέζικο νόμισμα
Πηγή: Chen-tian Kuo, ‘’Privatization within the Chinese State’’, Beyond the Development State- East
Asia’s Political Economies Reconsidered, ed. Steve Chan; Cal Clark; Danny Lam, xx, Palgrave
Macmillan, 1998. σ. 74
Τα παραπάνω στοιχεία δεν θα πρέπει να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα πως

οι κρατικές κι οι κολεκτιβοποιημένες επιχειρήσεις σημείωσαν αξιόλογες αποδόσεις.
Αντιθέτως, οι περισσότερες από αυτές συνέχισαν να λειτουργούν προβληματικά και
μόνο χάρη στις κρατικές επιχορηγήσεις και διευκολύνσεις μπόρεσαν να
διατηρηθούν.170
Ένα, ακόμα, ενδιαφέρον στοιχείο είναι, πως το μερίδιο επί της παραγωγής των
κρατικών επιχειρήσεων από 78% το 1978, έπεσε στο λιγότερο από το μισό το 1992,
ενώ το μερίδιο των κολεκτιβοποιημένων επιχειρήσεων αυξήθηκε από 22% σε 38%,
όπως καταγράφεται και στον παραπάνω πίνακα. Οι τοπικές κυβερνήσεις κατέχουν κι
ελέγχουν τις περισσότερες από αυτές κολεκτιβοποιημένες επιχειρήσεις καθώς
170
46
αναμειγνύονται στον διορισμό των διευθυντών και στον καθορισμό των στρατηγικών
τους.171 Μια χαρακτηριστική εικόνα του πως καθορίζονται οι ρυθμοί ανάπτυξης ανά
κατηγορία επιχειρήσεων μας δίνει ο παρακάτω πίνακας.
Πίνακας 11.:Βιομηχανική ανάπτυξη

Τύπος επιχείρησης Ετήσιος ρυθμός
ανάπτυξης 1980-1991
(ποσοστό επί τις %)
Κρατικές 7,8
Κολεκτιβοποιημένες 18,6
Ιδιωτικές 140,6
Άλλες 43,5
Συνολικά 12,8
Πηγή: Thomas G. Rawski, ‘’Chinese Industrial Reform: Accomplishments, Prospects and
Implications’’, The American Economic Review, Vol. 84, No. 2, May 1994, σ. 272
Κλείνοντας αυτήν την γενική αναφορά στους μετασχηματισμούς της κινέζικης

οικονομίας κατά την περίοδο 1978-1992 θα γίνει προσπάθεια να εξαχθούν ορισμένα
πρώτα συμπεράσματα γύρω από την διαδικασία που ακολουθήθηκε. Γενικά, και με
βάση τις ανάλογες εμπειρίες από τις χώρες του ανατολικού μπλοκ, μπορεί να ειπωθεί
πως υπάρχουν δύο τρόποι ιδιωτικοποίησης των κρατικών επιχειρήσεων στις υπό
μετάβαση κοινωνίες. Ο ένας τρόπος είναι η μεταφορά της ιδιοκτησίας μιας
επιχείρησης από το κράτος σε ιδιωτικά χέρια μέσω της πώλησης αυτής της εταιρίας
στους διευθυντές της είτε σε κάποια ιδιωτική επιχείρηση. Μια άλλη εναλλακτική
προς αυτή τη κατεύθυνση είναι η μετοχοποίηση του κεφαλαίου της κρατικής
επιχείρησης κι η πώληση της πλειοψηφίας των μετοχών σε κάποιον ιδιώτη.172
Ο άλλος τρόπος είναι η εμπορευματοποίηση των κρατικών επιχειρήσεων κι η
υποταγή των όρων λειτουργίας τους στους νόμους της αγοράς. Στα πλαίσια αυτής της
τακτικής μπορεί το κράτος να υπογράφει συμβόλαια με ιδιωτικές επιχειρήσεις
προκειμένου να παράγουν μια ποσότητα από τα προϊόντα εκείνα τα οποία παρήγαγαν
μέχρι πρότινος οι κρατικές επιχειρήσεις. Παράλληλα, προωθείται η απελευθέρωση
της αγοράς μέσα από την κατάργηση ορισμένων μονοπωλίων, που κατείχαν οι
171
Thomas G. Rawski, ‘’Chinese Industrial Reform: Accomplishments, Prospects and Implications’’,
The American Economic Review, Vol. 84, No. 2, May 1994, σ. 271
172
47
κρατικές επιχειρήσεις, επιτρέποντας, ταυτόχρονα, και σε ιδιωτικές επιχειρήσεις να

προσφέρουν παρόμοιες υπηρεσίες και να παράγουν τα ανάλογα προϊόντα. Κατ’ αυτόν
τον τρόπο, ο ανταγωνισμός της αγοράς υποχρεώνει τις κρατικές επιχειρήσεις να
βρουν νέες μεθόδους, προκειμένου, να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα τους.
Τέλος, ορισμένες κρατικές επιχειρήσεις μπορούν να αρχίσουν να παράγουν
καταναλωτικά προϊόντα για να αυξήσουν τις αποδοχές τους διοχετεύοντας τα στην
ελεύθερη αγορά.173
Στην περίπτωση της Κίνας, η νέα ηγεσία επιλέγει, σε αυτή τη χρονική
συγκυρία, να κινηθεί εντός των πλαισίων, που ορίζει ο δεύτερος τρόπος, που
περιγράψαμε προηγούμενα. Οι κρατικές επιχειρήσεις μέσα από την κατάργηση των
μονοπωλίων ανταγωνίζονται η μία την άλλη ενώ παράλληλα διευρύνεται η παραγωγή
καταναλωτικών αγαθών. Η κινέζικη κυβέρνηση σε αυτή τη φάση δεν ενθαρρύνει την
πώληση των κρατικών επιχειρήσεων σε ιδιώτες παρά μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις
και για μικρής κλίμακας επιχειρήσεις.174 Αυτές οι αλλαγές, που η βασική τους αρχή
ήταν ο διαχωρισμός ανάμεσα στις έννοιες της ιδιοκτησίας και της διαχείρισης,
έδωσαν σε κάθε κρατική επιχείρηση και τοπική κυβέρνηση μεγαλύτερη αυτονομία
από την κεντρική κυβέρνηση. Στα πλαίσια αυτής της αυτονομίας οι εταιρείες κι οι
τοπικές κυβερνήσεις ήταν ελεύθερες να προσαρμόσουν τις βιομηχανικές τους δομές
στους νόμους της αγοράς και να διαχειριστούν τα έσοδα τους, όπως έκριναν σκόπιμο
– γεγονός που εν μέρει δικαιολογεί και την αύξηση των παραγωγικών μονάδων που
είδαμε και προηγούμενα. Κάθε επιχείρηση είναι υπεύθυνη για το σχέδιο παραγωγής
της, την οικονομική της υγεία, και τις εργασιακές σχέσεις ενώ μπορεί να διαχειρίζεται
τον κρατικό εξοπλισμό, όπως εκείνη επιθυμεί και θεωρεί επικερδή, εκτός βέβαια από
να τον πουλήσει.175
Αυτό, λοιπόν, που τίθεται σαν βασική προτεραιότητα των μετασχηματισμών
αυτής της περιόδου, δεν είναι η ιδιωτικοποίηση των κρατικών επιχειρήσεων αλλά ο
εξορθολογισμός της λειτουργίας τους. Βασική προϋπόθεση, σύμφωνα με την νέα
ηγεσία, για την επίτευξη αυτού του εξορθολισμού είναι η λειτουργία των
επιχειρήσεων με βάση το κέρδος, που περνάει μέσα από την καταπολέμηση της
μετριότητας, όρο που είδαμε και προηγούμενα. Όπως θα δούμε και παρακάτω, μια
από τις βασικότερες πτυχές αυτού του εξορθολισμού στάθηκε η αναπροσαρμογή των
εργασιακών σχέσεων στις επιχειρήσεις μέσα από τις απολύσεις, την αναδιοργάνωση
173
Chen-tian Kuo, ό.π.
174
Chen-tian Kuo, ό.π.
175
48
της παραγωγικής διαδικασίας και τις αλλαγές στο μισθολογικό. Στο στόχαστρο,
λοιπόν, των μεταρρυθμίσεων βρίσκονται οι εργασιακές σχέσεις, οι οποίες θα πρέπει
να αναδομηθούν σε μια εντελώς διαφορετική βάση από αυτήν της μονιμότητας, της
ασφάλειας και της σταθερότητας, που τις χαρακτήριζε ως τα τότε, προκειμένου
ακριβώς να δημιουργηθούν κίνητρα τέτοια στους εργάτες, ώστε να αυξήσουν την
παραγωγικότητα τους. Αυτή ακριβώς η διάσταση δινόταν στην έννοια εξορθολισμός.
Η επίτευξη αυτών των έντονων ρυθμών ανάπτυξης, που περιγράφτηκαν παραπάνω,
σε αυτή τη φάση, εξαιτίας, ακριβώς, της έλλειψης τεχνολογίας και κεφαλαίου,
περνούσε πρωτίστως μέσα από την ενίσχυση της εντατικότητας του μεταβλητού
κεφαλαίου, δηλαδή της ζωντανής εργασίας.
Συμπερασματικά, όπως κρίνεται κι από τα παραπάνω, η Κίνας στις αρχές της
δεκαετίας του 1990, ύστερα από μια δεκαετία μετασχηματισμών, έχει διανύσει πολύ
δρόμο προς το σύστημα της αγοράς και της καπιταλιστικής οικονομίας, ειδικά στο
τομέα της γεωργίας, του ξένου εμπορίου και των μικρής έκτασης εταιριών.176
176
49
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Εργασιακές Σχέσεις
4. ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Είδαμε και προηγουμένως, πως ένα από τα πρώτα πεδία εξορθολογισμού των
κρατικών επιχειρήσεων υπήρξε το ζήτημα των εργασιακών σχέσεων και της
κατανομής τους εργατικού δυναμικού. Στο κεφάλαιο αυτό θα δούμε συγκεκριμένα
ποιους μετασχηματισμούς υπέστη η ζωντανή εργασία κι η σχέση μισθωτής εργασίας-
κεφαλαίου προκειμένου να γίνει πράξη αυτός ο πολυπόθητος εξορθολισμός και να
επιτευχθούν οι τιθέμενοι στόχοι. Στη πρώτη ενότητα θα εξεταστεί το «Σύστημα
Συμβάσεων Εργασίας», στη δεύτερη θα γίνει λόγος για τις μεθόδους οργάνωσης της
παραγωγικής διαδικασίας, που εφαρμόζονται αυτή τη περίοδο στις κινεζικές
επιχειρήσεις, ενώ στη τρίτη θα παρουσιαστούν οι αλλαγές στο μισθολογικό.
4.1. Το «Σύστημα Συμβάσεων Εργασίας»

Στην καρδιά των αλλαγών, που μελετήθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια,
βρίσκεται το «Σύστημα Συμβάσεων Εργασίας». Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, οι
αλλαγές αυτής της περιόδου στηρίζονται στην υπόθεση, πως το κλειδί για την αύξηση
της παραγωγικότητας και την βελτίωση της αποτελεσματικότητας των επιχειρήσεων
είναι η δημιουργία συμβατικών σχέσεων ανάμεσα στην επιχείρηση και την
κυβέρνηση καθώς κι ανάμεσα στους διευθυντές και τους εργάτες. Στα πλαίσια του
«Συστήματος Υπευθυνότητας» καθορίζονταν ρητά τα δικαιώματα κι οι
υπευθυνότητες τόσο της διεύθυνσης όσο και των εργατών, θέτοντας ως όρο για τις
αυξομειώσεις των μισθών και των δύο πλευρών τόσο την συνολική απόδοση της
επιχείρησης όσο και την ατομική απόδοση του καθενός177.
Η κεντρική ιδέα, που διαπερνάει αυτή τη λογική, είναι η εγκατάλειψη της
λογικής του «σιδερένιου πιάτου ρυζιού»178. Με αυτόν τον όρο περιγραφόταν η
κρατική οικονομία από την οποία όλοι έπαιρναν ένα ίσο και σταθερό μερίδιο. Αυτό
το πιάτο μπορεί να ήταν σιδερένιο και κατ’ επέκταση λιτό ωστόσο ήταν σταθερό κι
ανθεκτικό. Όπως υποστηριζόταν από τα επιτελεία της νέας ηγεσίας, μια από τις
βασικές αιτίες της χαμηλής παραγωγικότητας της κινέζικής οικονομίας ήταν η ακριβή
εργασία κι η εργασιακή ασφάλεια, η οποία είχε παγιωθεί αφενός μέσω της λογικής
της εξασφαλισμένης απασχόλησης για όλους κι αφετέρου μέσω του «σιδερένιου
177
Pat Howard, ‘’ Rice Bowls and Job Security: The Urban Contract Labor System’’, The Australian
Journal of Chinese Affairs, No. 25, Jan. 1991, σ. 93
178
Pat Howard, ό.π.
50
πιάτου ρυζιού», παράγοντες που εμπόδιζαν τους εργοδότες και τους διευθυντές να
αναπτύξουν κίνητρα για την αύξηση της παραγωγικότητας. Χαρακτηριστικά, η μέχρι
τότε ισχύουσα νομοθεσία δεν επέτρεπε στους διευθυντές να απολύσουν κάποιον
εργάτη και ταυτόχρονα οι ίδιοι οι εργάτες δεν είχαν το δικαίωμα να παραιτηθούν ή να
αλλάξουν δουλειά. Ωστόσο, η νέα ηγεσία σε όλη αυτήν την κριτική της για την
χαμηλή παραγωγικότητα της εργασίας απέκρυπτε την βασικότερη αιτία, που ήταν
ουσιαστικά η χρήση φτηνής και παρωχημένης τεχνολογίας στις παραγωγικές
μονάδες.179
Η καταπολέμηση της λογικής του «σιδερένιου πιάτου ρυζιού» σήμαινε στην
ουσία την κατάργηση της εργασιακής σταθερότητας και του συστήματος της
κρατικής διανομής των δουλειών. Με αυτό τον τρόπο θα προέκυπτε, όπως
υποστηριζόταν, μια πιο ορθολογική ροή και πιο ευνοϊκή κατανομή του εργατικού
δυναμικού ανάμεσα στις επιχειρήσεις.180 Όροι, όπως αυτοί της ανταγωνιστικότητας
και της ευελιξίας της εργασίας, ανάγονται στις υπέρτατες προϋποθέσεις για την
επίτευξη της επιδιωκόμενης οικονομικής ανάπτυξης. Παράλληλα, κρίσιμος όρος για
την βελτίωση της αποτελεσματικότητας των επιχειρήσεων κρίθηκε η μείωση του
πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού κι η εισαγωγή του ανοιχτού ανταγωνισμού για τις
θέσεις εργασίας.181 Σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις, το μέγεθος αυτού του
πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού στις κρατικές και τις κολεκτιβοποιημένες αστικές
επιχειρήσεις κυμαινόταν το 1989 από 15 μέχρι 40 εκατομμύρια ή το 1/3 του
συνολικού αστικού εργατικού δυναμικού. Το κόστος για το κράτος, που προέκυπτε
από αυτό το πλεονάζων εργατικό δυναμικό, υπολογιζόταν από την κρατική υπηρεσία
στατιστικής σε 60 δισεκατομμύρια yuan ετησίως.182 Είναι κατανοητό, πως η
κατάργηση του «σιδερένιου πιάτου ρυζιού», ουσιαστικά, σήμαινε την κατάργηση ή
τουλάχιστον το σημαντικότατο περιορισμό της εργασιακής ασφάλειας. Ωστόσο, το
ζήτημα ήταν, πόση ακριβώς εργασιακή ανασφάλεια ήταν αναγκαία για να υπάρξουν
τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα.183
Το «Σύστημα Συμβάσεων Εργασίας» αποτελεί την πιο σημαντική ρύθμιση των
οικονομικών αλλαγών. Σχετίζεται άμεσα με τις αλλαγές, που αποσκοπούσαν στο να
αυξήσουν την δικαιοδοσία και την αυτονομία των διευθυντών. Αφορά τις
μισθολογικές αλλαγές, την αναδιαμόρφωση του συστήματος ασφάλισης, την
179
Pat Howard, ό.π., σ. 94
180
Pat Howard, ό.π., σ. 93-94
181
182
183
Pat Howard, ό.π.
51
βελτίωση του συστήματος στρατολόγησης νέων εργατών, τον καθορισμό των

προαγωγών, την ‘’βελτίωση’’ του εργατικού κώδικα συμπεριφοράς, την αλλαγή των
εργατικών ενώσεων κτλ.184
Θα πρέπει να σημειωθεί σε αυτό το σημείο πως το «Σύστημα Συμβάσεων
Εργασίας» αυτής της περιόδου δεν αποτελεί μια καινοτομία στην ιστορία της Κίνας.
Και στο παρελθόν είχε εφαρμοστεί μια σχετική ρύθμιση για όσους δεν είχαν δουλειά,
είχε όμως έναν καθαρά προσωρινό χαρακτήρα έως ότου προκύψουν καλύτερες
μόνιμες θέσεις. Μάλιστα, προς τα μέσα της δεκαετίας του 1970 παίρνονται μέτρα
προκειμένου να μειωθεί ο αριθμός των εργατών, που υπάγονταν σε αυτό το σύστημα,
κι έτσι, στα τέλη της ίδιας δεκαετίας, το συγκεκριμένο ποσοστό έφτανε μόλις το 6%
επί του συνόλου της εργατικής δύναμης.185
Η σύνδεση του «Συστήματος Συμβάσεων Εργασίας» με τις οικονομικές
μεταρρυθμίσεις ξεκίνησε το 1980, σε πειραματική βάση, στην οικονομική ζώνη του
Shenzhen. Όλοι οι εργαζόμενοι στη ζώνη, ακόμα κι οι καθηγητές στο τοπικό
πανεπιστήμιο, προσλαμβάνονταν με μικρής διάρκειας ανανεώσιμες συμβάσεις κι
όσοι από αυτούς δεν εξασφάλιζαν ανανέωση των συμβολαίων τους έχαναν την
δουλειά τους.186
Στις 22 Φεβρουαρίου 1983 το Υπουργείο Εργασίας εξέδωσε μια εγκύκλιο με
τίτλο «Προσωρινοί κανονισμοί σχετικά με την στρατολόγηση, την αξιολόγηση και
την επιλογή των εργατών» ζητώντας την καθολική εφαρμογή του «Συστήματος
Συμβάσεων Εργασίας» για τους νέους εργάτες σε όλες τις κρατικές και
κολεκτιβοποιημένες επιχειρήσεις. Αυτό το διπλό εργασιακό καθεστώς
χαρακτηριζόταν προσωρινό μιας και σύμφωνα με τους επίσημους υπολογισμούς, με
βάση τους ετήσιους ρυθμούς εισόδου νέων εργατών στην παραγωγή, έως το έτος
2000 η πλειοψηφία του εργατικού δυναμικού θα υπαγόταν σε αυτό το σύστημα.187
Ωστόσο, τα πρώτα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά παρά τις αρχικά
αισιόδοξες προβλέψεις. Έτσι το 1988, έξι χρόνια μετά την έκκληση για καθολική
εφαρμογή του «Συστήματος Συμβάσεων Εργασίας» στους νέους εργαζόμενου, μόλις
8,05 εκατομμύρια ή το 8.3% του εργατικού δυναμικού στις κρατικές εταιρίες των
αστικών κέντρων, δούλευε υπό το καθεστώς της σύμβασης. Ωστόσο, στις
υφαντουργίες, στις κατασκευαστικές εταιρίες καθώς και στις μεταλλουργίες το
184
185
186
187
52
αντίστοιχο ποσοστό ήταν 40%. Όλοι αυτοί οι εργάτες, που δούλευαν υπό το
καθεστώς σύμβασης, δεν ήταν όλοι νεοεισερχόμενοι στην παραγωγική διαδικασία.
Από τα 6 εκατομμύρια το 1987 μόνο το 61,5% ήταν νέοι εργαζόμενοι. Ωστόσο, το
1988 συντελείται μια σημαντική εξέλιξη. 28 επιχειρήσεις του Πεκίνου ξεκίνησαν
πειραματική εφαρμογή του «Συστήματος Συμβάσεων Εργασίας» σε όλους τους
εργαζόμενους τους. Η κίνηση αυτή για μετατροπή των μόνιμων εργατών σε
συμβασιούχους ερχόταν σε ευθεία ρήξη με τις προηγούμενες διαβεβαιώσεις, πως η
μόνιμη εργασία των παλιών εργατών δεν θα θιγόταν από το νέο σύστημα. 188
Το 1986 ορίζονται κάποιοι επιπλέον κανονισμοί αναφορικά με το «Σύστημα
Συμβάσεων Εργασίας», που αφορούσαν τις αποδοχές, το σύστημα ασφάλισης, την
εργατική πειθαρχία και το δικαίωμα απόλυσης. Έτσι, από την 1η Οκτωβρίου 1986, το
«Σύστημα Συμβάσεων Εργασίας» έγινε επίσημη πολιτική, που έπρεπε να εφαρμοστεί
σε πανεθνικό επίπεδο στην πρόσληψη νέων εργαζόμενων. Αυτοί οι προσωρινοί
κανονισμοί εξαιρούσαν τους αποφοίτους πανεπιστημίου και δευτεροβάθμιας
εκπαίδευσης και τους απόστρατους, που θα εξακολουθούσαν να προσλαμβάνονται
υπό καθεστώς μονιμότητας. Ωστόσο, πολλές παραγωγικές μονάδες υιοθέτησαν ένα
σύστημα πόντων, σύμφωνα με το οποίο διανοούμενοι, επαγγελματίες ή υψηλού
επιπέδου τεχνικοί, που δεν απέδιδαν καλά, δεν τους αναθέτονταν καμιά υπεύθυνη
δουλειά, προκειμένου, να μειωθεί το ηθικό και το κύρος τους και να αναζητήσουν
εθελοντικά εργασία κάπου αλλού.189 Παράλληλα, σύμφωνα με τους κανονισμούς
αυτούς προβλέπεται, ότι στο νέο σύστημα θα υπαχθούν κι οι προσωρινοί κι εποχιακοί
εργάτες.190
Σε ό,τι αφορά τη χρονική διάρκεια των συμβάσεων, οι κανονισμοί του 1986
έδιναν μόνο ορισμένες γενικές κατευθυντήριες γραμμές. Σύμφωνα με αυτούς,
προβλεπόταν η υπογραφή συμβάσεων εργασίας, οι οποίες μπορεί να ήταν είτε
μακροχρόνιες (από 5 έως 20 χρόνια) είτε μικρής διάρκειας (1-5 χρόνια). Φυσικά, όσο
πιο μεγάλο ήταν το διάστημα της σύμβασης τόσο περισσότερη ήταν η εργασιακή
ασφάλεια, που κατοχυρωνόταν κι άρα δεν αυξανόταν η παραγωγικότητα της
εργατικής δύναμης.191
Οι ίδιοι κανονισμοί όριζαν, πως οι εργάτες με σύμβαση θα είχαν τα ίδια
ακριβώς δικαιώματα με τους μόνιμους εργάτες, που είχαν προσληφθεί κάτω από το
188
189
190
191
53
παλιό καθεστώς. Συνθήκες εργασίας, πρόσβαση σε προγράμματα εκπαίδευσης,

δικαίωμα συμμετοχής στο εργατικό συνδικάτο, όλα αυτά, τυπικά, ήταν εξίσου
κατοχυρωμένα και για τις δύο κατηγορίες εργαζομένων.192 Ωστόσο, σύμφωνα με
ισχυρισμούς της, η εφημερίδα Worker’s Daily δέχτηκε μέσα στο πρώτο εξάμηνο του
1987, περισσότερες από εκατό επιστολές συμβασιούχων εργατών, που έκαναν
παράπονα για άνιση μεταχείριση. Υπήρχαν παράπονα για μειωμένους μισθούς,
παρόλο, που έκαναν τις πιο δύσκολες, επικίνδυνες, βρώμικες κι ανεπιθύμητες
δουλειές, για παραβίαση των συμβάσεων, για άρνηση προαγωγών σε εργάτες, που
σύμφωνα με το παλιό εργασιακό καθεστώς πληρούσαν τις προβλεπόμενες
προϋποθέσεις, για αποκλεισμούς εργατών από τις εργατικές ενώσεις, για απόλυση
εργατών σε περίπτωση ασθένειας, για μείωση της κοινωνικής ασφάλισης.193
Ενδεικτικό, επίσης αυτής της ‘’ισότητας’’ είναι το γεγονός, πως σύμφωνα με τις νέες
ρυθμίσεις, η περίοδος δωρεάν ιατρικής περίθαλψης σε περίπτωση ασθένειας ή
τραυματισμού περιορίστηκε από τον ένα χρόνο στους τρεις μήνες ενώ παράλληλα, τα
μέλη των οικογενειών των εργατών σύμφωνα με το νέο εργασιακό καθεστώς δεν
δικαιούνταν την κάλυψη του μισού κόστους της ιατροφαρμακευτικής τους
περίθαλψης, όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Επιπλέον, ενώ οι εργάτες, που
προσλαμβάνονταν υπό το παλιό εργασιακό καθεστώς, όταν άλλαζαν δουλειά, ήταν
εξασφαλισμένοι, ότι θα πάρουν τουλάχιστον τον ίδιο μισθό με εκείνον της
προηγούμενη τους θέσης, για τους εργαζόμενους με σύμβαση δεν υπήρχε καμιά
τέτοια διαβεβαίωση.194
Στην Κίνα αυτή τη περίοδο υπήρχε σημαντική έλλειψη από ειδικευμένο
εργατικό δυναμικό, όπως είδαμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο. Οι εργάτες, λοιπόν,
με υψηλή εξειδίκευση καθώς και το τεχνικό προσωπικό, καλωσόρισαν την εισαγωγή
του «Συστήματος Συμβάσεων Εργασίας», καθώς αυτό τους άνοιγε το δρόμο για να
κερδίσουν καλύτερους μισθούς, συνθήκες εργασίας ή διάφορα άλλα πλεονεκτήματα
όπως σπίτια, μιας κι οι διευθυντές, στα πλαίσια του αυξανόμενου ανταγωνισμού,
φοβόντουσαν να χάσουν τόσο αναγκαίες για την παραγωγική διαδικασία πηγές
εργασίας. Από την άλλη, υπήρχε μια τεράστια δεξαμενή ανειδίκευτων εργατών.
Αυτοί, εν αντιθέσει με την προηγούμενη ομάδα, αντιμετώπιζαν μια κατάσταση, όπου
οι διευθυντές είχαν την δυνατότητα, απειλώντας τους με μη ανανέωση των
συμβάσεων τους, να απαιτούν περισσότερη ένταση της παραγωγικότητας τους,
192
Pat Howard, ό.π.
193
194
54
κρατώντας ταυτόχρονα χαμηλούς τους μισθούς τους. Αυτό είχε σαν άμεσο
αποτέλεσμα, οι εργάτες, που δεν είχαν ιδιαίτερα προσόντα, να βρίσκονται σε μια
σαφώς πιο ευάλωτη θέση.195
Η επέκταση των μικρής διάρκειας συμβάσεων ξεκίνησε ήδη από πολύ νωρίς να
κάνει εμφανείς τις επιπτώσεις της στο εργασιακό καθεστώς της Κίνας. Σε μια πρώτη
φάση, προέκυψε ένας τεράστιος αριθμός από άνεργους εσωτερικούς μετανάστες, από
τους οποίους, τουλάχιστον, οι μισοί είχαν υπάρξει συμβασιούχοι εργάτες, που τα
συμβόλαια τους είχαν ολοκληρωθεί αλλά δεν είχαν ανανεωθεί. Πιο συγκεκριμένα, ο
αριθμός εκείνων στις πόλεις, που καταγράφηκαν ως άνεργοι, αυξήθηκε σε 5,6
εκατομμύρια το 1989. Ο υπουργός Εργασίας Ruan Chongwu, το Σεπτέμβριο του
ίδιου χρόνου, ανέβαζε τον ίδιο αριθμό σε 10 εκατομμύρια συμπεριλαμβανομένων και
των μη καταγεγραμμένων. Στο μεταξύ, ο αριθμός των εργατών στις κρατικές και
κολεκτιβοποιημένες επιχειρήσεις των αστικών κέντρων μειώθηκε κατά 1,09
εκατομμύρια από τον Ιούνιο του 1988 έως τον Ιούνιο του 1989 ενώ άλλα 3,5
εκατομμύρια έχασαν τα μέσα συντήρησης τους από τη χρεοκοπία μικρών αυτόνομων
επιχειρήσεων στο πρώτο εξάμηνο του 1989. Τον Απρίλιο του 1990, η εφημερίδα
China Daily ανέφερε ότι 3,78 εκατομμύρια εργάτες των πόλεων, που είχαν απολυθεί
ήταν ακόμα χωρίς δουλειά, ενώ η ανεργία στις πόλεις είχε φτάσει τα 11
εκατομμύρια.196
Η ίδια τάση καταγράφεται και στην επαρχία. Ο αριθμός των εκεί ανέργων
αυξανόταν σταθερά καθώς η αυστηρή οικονομική πολιτική οδήγησε σε ένα μαζικό
κύμα χρεοκοπιών ανάμεσα στις επιχειρήσεις των επαρχιών. Ωστόσο, να σημειωθεί,
πως δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία των εργατών εκείνων, που έχασαν τις δουλειές
τους. Η εφημερίδα China Daily αναφέρει, πως ο αριθμός των επιχειρήσεων στις
επαρχίες μειώθηκε κατά 880,000 το 1989. Η εκτίμηση για το 1991 ανέβαζε τον
αριθμό του πλεονασματικού εργατικού δυναμικού στην ύπαιθρο σε 200 εκατομμύρια.
Η σημασία αυτής της τεράστιας δεξαμενής ανεργίας δεν πρέπει σε καμία περίπτωση
να υποτιμηθεί.197
Αυτό το νέο εργασιακό καθεστώς, που προέκυψε από τις παραπάνω
μεταρρυθμίσεις, συχνά περιγράφεται με τον όρο «πήλινο πιάτο ρυζιού» σε
αντιδιαστολή με το σιδερένιο, προκειμένου ακριβώς να αναδειχθεί ο πολύ πιο
εύθραυστος χαρακτήρας των νέων εργασιακών σχέσεων κι η μείωση της εργασιακής
195
196
197
Pat Howard, ό.π.
55
ασφάλειας. Πέραν αυτής της ευθραυστότητας, άλλη μια σημαντική διάσταση της
εφαρμογής του «Συστήματος Συμβάσεων Εργασίας» είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα σε
εξειδικευμένους και μη εργάτες. Οι εξειδικευμένοι εργάτες δέχονται ιδιαίτερη
φροντίδα και δύσκολα αντικαθίστανται ενώ τα συμβόλαια, που τους προσφέρονται,
είναι σαφώς μεγαλύτερης διάρκειας και με καλύτερους όρους.198Από την άλλη στις
επιχειρήσεις, στις οποίες η αγορά για τα προϊόντα τους είναι πιο ασταθής κι η
εργατική δύναμη είναι μικρής ηλικίας, οι εργοδότες προτιμούν την ευελιξία, που τους
επιτρέπει να απολύουν το πλεονάζων ή λιγότερο παραγωγικό εργατικό δυναμικό. Το
«Σύστημα Συμβάσεων Εργασίας» στην ουσία δημιούργησε κι αναπαρήγαγε έναν
διαχωρισμό ανάμεσα στους ειδικευμένους και μη ειδικευμένους εργάτες 199
Σταδιακά, η πίεση για την εφαρμογή του «Συστήματος Συμβάσεων Εργασίας»
αυξανόταν. Το 1988 ανακοινώθηκε, πως 26,000 κρατικές επιχειρήσεις ή το 6% επί
του συνόλου των βιομηχανικών μονάδων είχαν εισάγει μια μεταρρύθμιση γνωστή ως
«Εργασιακή βελτιστοποίηση μέσω της αναδιοργάνωσης». Το σύστημα αυτό, που είχε
ανακοινωθεί, πως θα εφαρμοστεί σταδιακά και στο υπόλοιπο 94% των επιχειρήσεων
μέχρι το 1989, προέβλεπε την κατανομή του εργατικού δυναμικού μιας επιχείρησης
σε εργατικές ομάδες, οι οποίες θα υπέγραφαν με τη διεύθυνση συμβάσεις αναφορικά
με τους παραγωγικούς στόχους. Κάθε εργάτης, που θα συμμετείχε σε μια τέτοια
εργατική ομάδα, ήταν υποχρεωμένος να συνάψει μια σύμβαση εργασίας. Αυτή η
καινοτομία θα οδηγούσε σταδιακά στη εισαγωγή σε πανεθνικό επίπεδο του
«Συστήματος Συμβάσεων Εργασίας» και παράλληλα θα καταργούσε τρείς όρους, που
ως τότε θεωρούνταν δεδομένοι, δηλαδή την εγγυημένη δουλειά, τον εγγυημένο μισθό
ανεξάρτητα από την αποδοτικότητα και την εγγυημένη διάρκεια θητείας σε
διοικητικές θέσεις. Μέχρι το τέλος του 1988, 10 εκατομμύρια εργάτες δούλευαν στα
πλαίσια τέτοιου τύπου ομάδων εργατών.200
Η εφαρμογή της συγκεκριμένης μεταρρύθμισης ξεκίνησε σε πειραματική βάση
στην παράκτια πόλη Qingdao της επαρχίας Shandong το 1985. Το πείραμα
πραγματοποιήθηκε αρχικά σε 12 επιχειρήσεις με 13,000 εργάτες συνολικά αλλά
μέχρι το Φεβρουάριο του 1987 άλλες 44 επιχειρήσεις στην ίδια πόλη είχαν εισάγει το
σύστημα «Εργασιακή βελτιστοποίηση μέσω της αναδιοργάνωσης».201
198
Pat Howard, ό.π., σ.104
199
200
201
Pat Howard, ό.π.
56
Ωστόσο, προέκυπταν ορισμένα σημαντικά προβλήματα από την εφαρμογή

αυτής της μεταρρύθμισης. Η συμμετοχή στις ομάδες εργατών υποτίθεται πως ήταν
εθελοντική και περισσότερο ή λιγότερο αυτό-οργανωμένη. Παρόλα αυτά, σύμφωνα
με την εφημερίδα People’s Daily μερικοί αρχηγοί ομάδων έχασαν τη θέση τους σαν
αποτέλεσμα της απροθυμίας των εργατών να συμμετέχουν στην ομάδα κάτω από την
ηγεσία τους.202
Το σύστημα «Εργασιακή βελτιστοποίηση μέσω της αναδιοργάνωσης»
περιλαμβάνει μια περιορισμένη μορφή συλλογικών διαπραγματεύσεων των
συμβολαίων παραγωγής ανάμεσα στους διευθυντές και τις ομάδες των εργατών. Από
το 1988 άρχισε να εμφανίζεται η διαδικασία της συλλογικής διαπραγμάτευσης ενός
μόνο συμβολαίου για ολόκληρη την επιχείρηση. Αυτά τα συμβόλαια ήταν γνωστά ως
«Συμβόλαια αμοιβαίων εγγυήσεων» κι υπογράφονταν από τους υπεύθυνους του
συνδικάτου της επιχείρησης και την διεύθυνση.203 Οι αντιπρόσωποι του συνδικάτου
εκ μέρους του εργατικού δυναμικού εγγυούνταν να εκπληρώσουν τους παραγωγικούς
στόχους (μέγεθος παραγωγής, ποιότητα κτλ), τα αναπτυξιακά προγράμματα της
επιχείρησης και την ορθολογική οργάνωση της εργασίας ενώ από την άλλη, η
διεύθυνση εγγυούνταν την εκπλήρωση των πλάνων και των σχεδίων για τη βελτίωση
των εργασιακών συνθηκών και των συνθηκών ζωής των εργατών. Ενώ το σύστημα
των μισθών, τα κριτήρια των bonus, ο καθορισμός των κανόνων μπορούσαν να
συμπεριλαμβάνονται σε αυτούς τους διακανονισμούς, το συνολικό μέγεθος του
μισθού καθοριζόταν, ακόμα, από το κράτος.204
Συνοψίζοντας, μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία των μετασχηματισμών το
εργασιακό τοπίο στην Κίνα αλλάζει ριζικά αυτή τη περίοδο. Κατάργηση της
εργασιακής σταθερότητας, ανταγωνισμός μεταξύ των εργατών μέσω των ατομικών
συμβάσεων, διαιρέσεις μεταξύ μόνιμων και συμβασιούχων εργαζόμενων, μεταξύ
ειδικευμένου κι ανειδίκευτου προσωπικού, είναι ορισμένα από τα νέα
χαρακτηριστικά του. Όλα αυτά σε συνδυασμό με τους μετασχηματισμούς στην
οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας και το μισθολογικό, που θα δούμε και
παρακάτω, λειτουργούσαν σαν μοχλός πίεσης προς τους εργάτες, προκειμένου, να
εξασφαλισθεί μεγαλύτερη εντατικότητα της εργασίας τους και χαμηλότεροι μισθοί.
Επιπλέον, το δικαίωμα απόλυσης, που καθιερώνεται αυτή τη περίοδο, καθώς κι η
δυνατότητα μη ανανέωσης της σύμβασης εργασίας, οδηγούν σε μια ραγδαία αύξηση
202
203
204
57
της ανεργίας, που σε συνδυασμό με την αγροτική έξοδο, που είδαμε και παραπάνω,
συμβάλλουν στο να συγκροτηθεί μια αρκετά διευρυμένη δεξαμενή ανεργίας.
4.2. Οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας

Προχωρώντας θα σταθούμε στις μεθόδους εκείνες οργάνωσης της παραγωγικής
διαδικασίας που ξεκινούν να τίθενται σε εφαρμογή αυτήν την πρώτη περίοδο των
μετασχηματισμών. Η μελέτη μας βασίζεται στις σχετικές αναφορές από δύο επιτόπιες
έρευνες και 120 συνεντεύξεις, που συλλέχθηκαν από τρία εργοστάσια
μηχανοποιημένης επεξεργασίας βαμβακιού στην επαρχία Henan. Η συνολικότερη
μελέτη της υπό εξέταση περιόδου μας επιτρέπει να πούμε, πως τα όσα
παρουσιάζονται σε αυτές τις αναφορές δεν αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις, που
οφείλονται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου βιομηχανικού κλάδου ή
της συγκεκριμένης περιοχής, αλλά διαπερνούν, άλλοτε λιγότερο κι άλλοτε
περισσότερο, το σύνολο των βιομηχανικών μονάδων της κινέζικης επικράτειας. Άρα,
λοιπόν, μέσα από την μελέτη των συγκεκριμένων στοιχείων μπορούν να αναχθούν
ορισμένα γενικά συμπεράσματα γύρω από τους τρόπους οργάνωσης της παραγωγικής
διαδικασίας.
Εισαγωγικά, μπορούμε να πούμε, πως οι συνεντεύξεις αυτές αποκαλύπτουν ένα
εργασιακό περιβάλλον, που περιλαμβάνει αύξηση των αναλογιών και συνεχείς
επιταχύνσεις της παραγωγικής διαδικασίας, περισσότερες ώρες εργασίας, νέους
ελέγχους για την παρουσία των εργατών, την υιοθέτηση του συστήματος της
«εργασιακής άμιλλας» καθώς και τη χρήση χρηματικών κυρώσεων και ποινών για
τον έλεγχο της εργασίας.205
Σε ό,τι αφορά την ταυτότητα των υπό μελέτη επιχειρήσεων, οι τρεις αυτές
εγκαταστάσεις αναφέρονται εδώ ως City Cotton, County Cotton και Metro Cotton. Οι
δύο πρώτες βρίσκονται στη πόλη Nanyang στα νότιο-δυτικά της επαρχίας ενώ η
Metro Cotton βρίσκεται στην πρωτεύουσα της επαρχίας, Zhengzhou. Όλες
κατασκευάστηκαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές μετά το 1949 και με
χρηματοδότηση, που προερχόταν από διαφορετικές πηγές. Πιο συγκεκριμένα, η
Metro Cotton, που απασχολεί 10,000 εργαζόμενους, ιδρύθηκε στα μέσα της
δεκαετίας του 1950 κι είχε το χαρακτήρα ενός κεντρικού σοσιαλιστικού
προγράμματος. Η County Cotton, η οποία απασχολεί 6,200 άτομα, κατασκευάστηκε
205
Minghua Zhao; Theo Nichols, ‘’Management Control of Labor in State-Owned Enterprises: Cases
from the Textile Industry’’, The China Journal, No. 36, Jul. 1996, σ.1
58
προς τα τέλη της δεκαετίας του 1960 κάτω από τη διοίκηση του τοπικού συμβουλίου
της Nanyang δεχόμενη δωρεάν τεχνική βοήθεια κι υποστήριξη από την Metro Cotton.
Η City Cotton, η οποία απασχολεί 4, 200 εργάτες, κατασκευάστηκε στα μέσα της
δεκαετίας του 1980 και δεν είχε δεχτεί καμία βοήθεια από τις άλλες δύο επιχειρήσεις,
μιας και πλέον θεωρούνταν ανταγωνιστές. Κι οι τρείς επιχειρήσεις βρίσκονταν υπό
κρατική ιδιοκτησία μέχρι τις αρχές του 1990 όταν η Metro Cotton κι η County Cotton
μετατράπηκαν σε μεικτές με το κράτος, όμως, να εξακολουθεί να κατέχει το
μεγαλύτερο μέρος τους και να παίζει τον καθοριστικότερο ρόλο στη λήψη
αποφάσεων και στην εφαρμογή τους. Τέλος, κι οι τρείς επιχειρήσεις παρουσιάζουν
ιδιαίτερο υψηλό βαθμό μηχανοποίησης206 ενώ όλοι οι εργαζόμενοι, που στην
πλειοψηφία τους ήταν μόνιμοι, πλέον έχουν συνάψει συμβάσεις εργασίας.207
Να σημειωθεί, πως διακρίνεται μια διαφορά ανάμεσα στους εργάτες, που
προέρχονται από τις πόλεις, στις οποίες είναι εγκατεστημένες οι επιχειρήσεις, και σε
εκείνους, που προέρχονται από την επαρχία και που είναι κυρίως γυναίκες χωρίς
έγγραφη άδεια παραμονής. Οι εργάτες της πρώτης κατηγορίας παίρνουν
μεγαλύτερους μισθούς και γενικά έχουν περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτούς της
δεύτερης. Οι τελευταίοι άρχισαν να στρατολογούνται από τις πιο φτωχές επαρχίες
κυρίως στα μέσα της δεκαετίας του 1980.208 Ωστόσο, παρά τις όποιες
διαφοροποιήσεις, οι συνθήκες εργασίας κι η κατάσταση όλων συνολικά των εργατών
έχει υποστεί σημαντικές τροποποιήσεις προς το χειρότερο κατά τη περίοδο των
μεταρρυθμίσεων. Το «Σύστημα Υπευθυνότητας», μέσω της διαρκούς επιδίωξης του
κέρδους που καλλιεργεί, δημιουργεί αρκετά μεγάλη πίεση, η οποία μέσω των δομών
και της ιεραρχίας του εργοστασίου, μεταφέρεται προς τα κάτω και τελικά φτάνει
στους εργάτες.209
Σε ό,τι αφορά, ειδικά, τις μεθόδους οργάνωσης της παραγωγής, η πιο εμφανής,
που εφαρμόζεται συστηματικά αυτήν την περίοδο, είναι η επιμήκυνση της εργάσιμης
μέρας. Έτσι, έχουμε υπερωρίες, που οδηγούν σε 14-16 ώρες εργασίας την ημέρα,
καθώς κι υποχρεωτική εργασία στις αργίες και στις διακοπές. Κι όλα αυτά χωρίς να
υπάρχει κάποια διαφορά στο συνηθισμένο καταβαλλόμενο μισθό. Παρά τη σχετική
νομοθεσία του 1995, που τυπικά αποσκοπούσε στην ανακούφιση των εργατών, η
κατάσταση παρέμεινε η ίδια κι αυτό γιατί ακριβώς δεν υπήρχε καμιά διάθεση από το
206
Minghua Zhao, ό.π., σ. 3
207
208
Minghua Zhao, ό.π., σ. 2-3
209
59
κράτος να την αλλάξει επί της ουσίας. Αυτή η διάθεση διαφαίνεται από το γεγονός,
πως δεν αναπτύχθηκε κανένας ελεγκτικός μηχανισμός εφαρμογής της συγκεκριμένης
νομοθεσίας.210
Οι αλλαγές στο χρόνο εργασίας συμβάδιζαν με τις αλλαγές στο σύστημα των
βαρδιών. Το 1981 υιοθετήθηκε στις κλωστοϋφαντουργίες ένα σύστημα 4 βαρδιών
αντικαθιστώντας το παλιό, που προέβλεπε τρείς βάρδιες. Έτσι, η Metro Cotton
χρειάστηκε να προσλάβει επιπλέον 1,420 εργάτες, προκειμένου να καλύψει τις νέες
ανάγκες κι οι εργάτες είδαν να μειώνονται ως ένα βαθμό οι ώρες δουλειάς τους.
Ωστόσο, το 1993 το παλιό σύστημα καθιερώθηκε ξανά επαναφέροντας τα
εξαντλητικά ωράρια.211
Παράλληλα, με την επιμήκυνση της εργάσιμης μέρας έχουμε και την μέθοδο
της υπερφορτωμένης εργασίας. Πρόκειται για ένα σύστημα, που εισήχθηκε από την
Ιαπωνία και στόχος του είναι η χρησιμοποίηση του εργατικού δυναμικού στο
μέγιστο. Η μέθοδος αυτή στηρίζεται στον απόλυτο προγραμματισμό, από την πλευρά
της διεύθυνσης, των κινήσεων, που πρέπει να ακολουθεί ο εργάτης, προκειμένου, να
επιτυγχάνει την μέγιστη παραγωγικότητα στον λιγότερο απαιτούμενο χρόνο. Οι
οδηγίες αυτές αφορούν ακόμα και το που θα πρέπει να στέκεται ο εργάτης και ποια
θα πρέπει να είναι η θέση του σώματος του. Σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία
παίζει ο έλεγχος, που ασκείται από τους διάφορους υπεύθυνους της γραμμής
παραγωγής.212
Μια ακόμα μέθοδος είναι η αύξηση της αναλογίας παραγόμενων προϊόντων και
βάρδιας, δηλαδή η αύξηση του μεγέθους της παραγωγής, που προέβλεπε το εκάστοτε
πλάνο της επιχείρησης, πως θα πρέπει να παραχθεί στη διάρκεια μιας βάρδιας. Η
αύξηση αυτής της αναλογίας γινόταν με ραγδαίους ρυθμούς. Παράλληλα με αυτήν,
συντελείται και μια ακόμα αύξηση, αυτή της αναλογίας ανάμεσα στα μηχανήματα και
τους εργάτες, που τα χειρίζονται.213 Σύμφωνα, με τους νέους κανόνες, ο κάθε εργάτης
έπρεπε πλέον να χειρίζεται περισσότερα μηχανήματα από όσα προηγουμένως. Κατ’
αυτόν τον τρόπο αφενός αυξανόταν η παραγωγικότητα του κάθε εργάτη αφετέρου
μειωνόταν το εργατικό δυναμικό και κατ’ επέκταση και το ανάλογο κόστος. Η
τροποποίηση αυτής της αναλογίας θα πρέπει να συνδυαστεί και με την επιτάχυνση
της λειτουργίας των μηχανημάτων καθώς και με τη βελτίωση του μηχανολογικού
210
211
212
213
60
εξοπλισμού στις περισσότερες επιχειρήσεις.214 Άρα, λοιπόν, όχι μόνο ένας εργάτης
έπρεπε να χειρίζεται πλέον περισσότερα μηχανήματα αλλά ταυτόχρονα αυτά τα
μηχανήματα λειτουργούσαν με ταχύτερους ρυθμούς αυξάνοντας έτσι ακόμα
περισσότερο το φόρτο εργασίας.
Από τις χρησιμοποιούμενες μεθόδους οργάνωσης της παραγωγής, αυτή της
«εργασιακής άμιλλας» προκαλεί το περισσότερο ενδιαφέρον. Πρόκειται για μια
μέθοδος αύξησης της παραγωγικότητας της εργατικής δύναμης μέσα από την
ιδεολογικοπολιτική διαπαιδαγώγηση των εργατών. Στο επίκεντρο αυτής της
διαπαιδαγώγησης βρίσκεται η καλλιέργεια πνεύματος αυτοθυσίας για το καλό της
επιχείρησης. Οι απαρχές της συγκεκριμένης τακτικής εντοπίζονται στην πρώην ΕΣΣΔ
κατά τις δεκαετίες 1920 και 1930. Η ίδια αυτή μέθοδος εφαρμοζόταν και στην Κίνα
ήδη πριν το 1978 αλλά με ένα εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο και
προσανατολισμό.215
Ωστόσο, η «εργασιακή άμιλλα» μέσα στη δύνη των μετασχηματισμών έχει
μετασχηματιστεί κι η ίδια προκειμένου να μπορέσει να εξυπηρετήσει τους νέους
σκοπούς. Μπορεί, βέβαια, να συνοδεύεται ακόμα από τον προσδιορισμό
«σοσιαλιστική», ωστόσο έχει μετατραπεί σε μέρος αυτού, που οι διευθυντές
αποκαλούν «επιστημονικές μέθοδοι οργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας». 216
Πιο συγκεκριμένα, ενώ μέχρι το 1978 η συμμετοχή ήταν προαιρετική, αυτή τη
περίοδο καθίσταται ουσιαστικά υποχρεωτική, καθώς όποιος εργάτης δε συμμετέχει
σε αυτήν, υφίσταται προσωπικές εξευτελισμούς από την εργοδοσία καθώς και μείωση
του μισθού του.217 Καθορίζεται, πλέον, σαν βασική υποχρέωση του εκάστοτε
συνδικάτου να παρακινεί όλους τους εργάτες-μέλη του να συμμετέχουν προκειμένου
να επιτευχθεί υψηλότερη παραγωγικότητα της εργασίας, καλύτερη οικονομική
αποτελεσματικότητα και μεγαλύτερη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.218
Επιπλέον, ένας από τους βασικότερους στόχους αυτών των ιδεολογικοπολιτικών
μαθημάτων, έτσι όπως αυτά διαμορφώνονται στην περίοδο των μετασχηματισμών,
είναι η, μέσω της προώθησης του ανταγωνισμού, ανάπτυξη μεθόδων αλληλοελέγχου
μεταξύ των εργατών. Τέλος, ένα ακόμα, στοιχείο, που έχει ενδιαφέρον, είναι η
τεράστια αύξηση αυτού του τύπου μαθημάτων συγκριτικά με την περίοδο πριν το
214
215
216
217
218
61
1978.219 Αυτή η αύξηση γίνεται περισσότερο κατανοητή, αν λάβουμε υπόψη μας την
άποψη των διευθυντών, σύμφωνα με την οποία, η μέθοδος της «εργασιακής άμιλλας»
επιφέρει αρκετά εντυπωσιακά αποτελέσματα κι οδηγεί στων ανακάλυψη πολύ πιο
αποτελεσματικών μεθόδων οργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας.220
Σε όλες αυτές τις τακτικές θα πρέπει να προστεθεί κι ο αυστηρότερος κατ’ αυτή
τη περίοδο έλεγχος της εργατικής παρουσίας, ο οποίος συντελείται με δύο κυρίως
τρόπους. Πρώτα από όλα, με τον έλεγχο της έκδοσης αναρρωτικών αδειών. Κάτω
από αυτό το σύστημα, οι γιατροί των εργοστασιακών κλινικών υποχρεούνται να
συνεργάζονται με τους διευθυντές των επιχειρήσεων, οι οποίοι ορίζουν ένα μέγιστο
ποσοστό αναρρωτικών αδειών, που μπορούν να δοθούν ανά πάσα στιγμή. Το
ποσοστό αυτό τις περισσότερες φορές κυμαίνεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα, όπως
φανερώνει κι η σχετική περίπτωση της επιχείρησης City Cotton, όπου το 1994 το
σχετικό ποσοστό ήταν της τάξεως του 2%-4% επί του συνόλου των εργαζομένων
της.221
Ο δεύτερος τρόπος είναι η επιβολή υψηλών χρηματικών προστίμων σε όσους
παίρνουν άδειες. Πριν τις μεταρρυθμίσεις, όσοι έπαιρναν αναρρωτική άδεια,
δικαιούταν το μισό του κανονικού τους μισθού ενώ σύμφωνα με μια αναφορά του
επαρχιακού εργατικού συνδικάτου της Henan, το 1993, σε αντίστοιχη περίπτωση οι
εργάτες παίρνουν μόλις το 30% του κανονικού τους μισθού. Μάλιστα, σε δύο από τα
υπό εξέταση εργοστάσια οι εργάτες δεν έπαιρναν τίποτα. Ακόμα σκληρότερα είναι τα
μέτρα για όσους παίρνουν προσωπικές άδειες μιας και σε αυτή την περίπτωση οι
εργάτες χάνουν ολόκληρο το βασικό τους μισθό.222 Μέσα από αυτόν τον έλεγχο
αποφεύγονταν η διατάραξη, λόγω απουσιών, του ρυθμού της παραγωγικής
διαδικασίας και κατοχυρώνονταν σε κάθε περίπτωση η σταθερότητα στο μέγεθος της
παραγωγής.
Τέλος, έχουμε τη χρήση μη υλικών κίνητρων με σκοπό την αύξηση της
παραγωγικότητας. Η μέθοδος αυτή εντάσσεται στα πλαίσια της αξιολόγησης της
πειθαρχίας και γενικότερα της αποτελεσματικότητας των εργατών μέσω της
αξιολόγησης του ηθικού και της «πνευματικής» τους κατάστασης.223 Στην ουσία,
πρόκειται για ιεροτελεστίες απονομής βραβείων σε συναντήσεις οργανωμένες να
εξυμνήσουν τους υποδειγματικούς κι ικανότερους εργάτες. Ειδικά, στις επιχειρήσεις
219
220
221
222
223
62
που εξετάζουμε, τα ονόματα των υποδειγματικών εργατών κι οι νικητές

συγκεκριμένων παραγωγικών καμπανιών δημοσιεύονται στην εφημερίδα της
επιχείρησης ή αναφέρονται σε τηλεοπτικά προγράμματα των τοπικών καναλιών.
Φωτογραφίες των εργατών τοποθετούνται στα πιο εμφανή σημεία της επιχείρησης
ενώ μεγάλες εκδηλώσεις οργανώνονται προς τιμήν τους. Παρόλο, που όλες αυτές οι
εκδηλώσεις είναι οργανωμένες από τα εργατικά συνδικάτα, χρηματοδοτούνται εξ
ολοκλήρου από τη διεύθυνση.224
4.3 Μισθολογικό
Το 1984 έχουμε την πρώτη απόπειρα μετασχηματισμού του μισθολογικού,
προκειμένου, αυτό, πλέον, να μπορέσει να εναρμονιστεί με τις νέες αρχές και να
ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα, που προέκυπταν. Το παλιότερο σύστημα μισθών
προέβλεπε αφενός ότι το κράτος κι όχι η επιχείρηση ήταν, που όριζε τους μισθούς κι
αφετέρου ότι οι μισθοί ήταν σταθεροί και δύσκολα μπορούσαν να αλλάξουν.225
Ωστόσο, βασική καθοδηγητική αρχή των μεταρρυθμίσεων αυτής της περιόδου
ήταν οι μισθοί να αρχίσουν να ανταποκρίνονται στην ποιότητα και την ποσότητα της
εργασίας, που παρέχει ο κάθε εργάτης.226 Συγκεκριμένα, η σχετική απόφαση του
1984 ανέφερε πως «στις επιχειρήσεις, οι διαφορές ανάμεσα στους μισθούς των
διαφόρων καθηκόντων πρέπει να διευρυνθούν, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται πλήρως
στην αρχή της ανταμοιβής των εργατικών και καλών και της τιμωρίας των αδρανών
και κακών και του να δίνεται μεγαλύτερη πληρωμή για περισσότερη εργασία και
λιγότερη πληρωμή για λιγότερη εργασία, καθώς και να αντικατοπτρίζεται πλήρως η
διαφορά ανάμεσα στην πνευματική και την χειρωνακτική, την σύνθετη και την απλή,
την ειδικευμένη και την ανειδίκευτη, την βαριά κι ελαφριά εργασία». 227 Στόχος της
κυβέρνησης ήταν να διευρυνθεί το χάσμα ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες,
στόχος που εκφράστηκε πολύ γλαφυρά από το σύνθημα «αφήστε κάποιους να
πλουτίσουν πρώτοι». Η περίπτωση της County Cotton το 1993 είναι ενδεικτική του
μεγέθους αυτών των διαφοροποιήσεων. Συγκεκριμένα, ο διευθυντής της επιχείρησης
πήρε σαν bonus για το τέλος της χρονιάς 98,000 yuan ενώ το αντίστοιχο bonus για
τον απλό εργάτη έφτανε μόλις τα 100 yuan.228
224
225
226
Minghua Zhao, ό.π.
227
228
63
Η πληρωμή με το κομμάτι και τα bonus επανεισήχθησαν το 1978 με την αρχή

των μεταρρυθμίσεων. Σύμφωνα με το νέο μισθολογικό σύστημα, η επιχείρηση είναι
αυτή, που μπορεί τώρα να ορίσει όχι μόνο τους μισθούς αλλά και τα bonus των
εργατών. Από εδώ προκύπτει κι η μεγαλύτερη αβεβαιότητα των εργατών καθώς τα
σχετικά κριτήρια υφίστανται μια ριζική αναπροσαρμογή. Πριν τις μεταρρυθμίσεις, οι
πιο αντικειμενικοί δείκτες για την αξιολόγηση της ατομικής ή ομαδικής εργατικής
απόδοσης και τον κατ’ επέκταση καθορισμό των bonus ήταν από την μία, η αναλογία
ανάμεσα στους στόχους του πλάνου και την τελική παραγωγή, κι από την άλλη, η
ποιότητα των προϊόντων. Τώρα, τα κριτήρια για τον καθορισμό των bonus αποκτούν
έναν ακριβή προσανατολισμό στην παραγωγή προκειμένου να καλυφθεί σχεδόν κάθε
τομέας της απόδοσης, είτε ατομικής είτε συλλογικής.229 Κάθε αποτυχία του εργάτη
να ανταπεξέλθει σε αυτά τα κριτήρια είχε άμεσο αντίκτυπο στο μισθό και τα bonus
του.230
Αυτή η αξιολόγηση της εργατικής απόδοσης έχει γίνει τόσο πολύπλοκη και
λεπτή, κατά την περίοδο που εξετάζουμε, ώστε να καλύπτει όλα σχεδόν τα ζητήματα
της συμπεριφοράς του εργάτη. Χαρακτηριστικά, στις επιχειρήσεις City Cotton,
County Cotton και Metro Cotton της επαρχίας Henan, που είδαμε και παραπάνω, είχε
εισαχθεί μια κλίμακα 100 πόντων, που κατηγοριοποιούσε την απόδοση των
εργατικών ομάδων σε 5 τμήματα με 13 συγκεκριμένους δείκτες. Μάλιστα, σε κάποια
τμήματα των συγκεκριμένων επιχειρήσεων η αντίστοιχη κλίμακα ήταν 1000 πόντων,
προκειμένου, ακριβώς, να αξιολογείται ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο φάσμα της
εργατικής απόδοσης και συμπεριφοράς. Αυτό το φάσμα περιλάμβανε από την
πειθαρχία του εργάτη και την συμμετοχή του στις διάφορες συναντήσεις κι ομάδες
«εργασιακής άμιλλας» μέχρι ζητήματα συμπεριφοράς στο χώρο του εργοστασίου,
όπως το αν κάποιος ερχόταν στο εργοστάσιο ξυπόλυτος ή αν έφτυνε το φαγητό του
στο πάτωμα. Κάθε μία από αυτές τις συμπεριφορές αντιστοιχούσε σε πόντους της
κλίμακας κι ο κάθε πόντος είχε μια καθορισμένη χρηματική αξία. Όταν, λοιπόν,
κάποιος ήταν συνεπής κι υλοποιούσε τους καθορισμένους κανόνες τότε αυτομάτως
έπαιρνε σαν επιβράβευση τους προβλεπόμενους βαθμούς κι έτσι μπορούσε να
αυξήσει τα bonus του. Η χρηματική αξία της κάθε μονάδας άλλαζε από μήνα σε μήνα
και σύμφωνα με τους διευθυντές των επιχειρήσεων, καθοριζόταν από την αναλογία
της παραγωγικότητας της εργατικής μονάδας και το κέρδος των επιχειρήσεων. Να
229
230
64
σημειωθεί σε αυτό το σημείο, πως σημειώνεται μεγάλη ευελιξία στην εφαρμογή

αυτού του συστήματος κι οι διάφορες επιχειρήσεις είτε αξιολογούσαν με διαφορετικό
τρόπο τα ίδια ζητήματα είτε αξιολογούσαν εντελώς διαφορετικές πτυχές της
εργατικής συμπεριφοράς.231 Το μονοπώλιο της γνώσης, αφού δεν γνωστοποιούταν η
χρηματική αξία της κάθε μονάδας, κι η πολυπλοκότητα του υπολογισμού, έκαναν
αδύνατο για τους εργάτες να κατανοήσουν ακριβώς το πως πληρώνονται.232
Το 1993 πραγματοποιείται η ολοκληρωτική εγκατάλειψη του παλιού
μισθολογικού συστήματος στις βιομηχανίες της κλωστοϋφαντουργίας κι η υιοθέτηση
ενός νέου το οποίο θα βασιζόταν στη θέση του εργάτη στην παραγωγική διαδικασία
και στις δεξιότητες του. Το νέο μισθολογικό σύστημα αποτελείται από 5 μέρη: μισθοί
ανάλογα με τις ώρες εργασίας ή ανάλογα με το κομμάτι, μισθοί δεξιοτήτων ανάλογα
με τις ατομικές δεξιότητες του κάθε εργαζόμενου, μισθοί που καθορίζονταν από το
κράτος κι ήταν συνδεδεμένοι με την τιμή των βασικών καταναλωτικών αγαθών,
ειδικοί μισθοί βασισμένοι στην νυχτερινή εργασία και τις υπερωρίες και μισθοί
αποτελεσματικότητας ανάλογα με την παραγωγικότητα και τα κέρδη της επιχείρησης.
Στόχος του νέου συστήματος ήταν η καλύτερη ποσοστοποίηση της εργατικής
παραγωγικότητας κι η ευκολότερη σύνδεση αυτής της παραγωγικότητας με το
μισθό.233 Επιπλέον, το 1994 επιτρέπεται στις τοπικές κυβερνήσεις να ορίζουν αυτοί
τους δικούς τους κατώτερους μισθούς. Έτσι, ενώ στο Πεκίνο ο κατώτερος μισθός
ήταν 210 yuan το μήνα, στη Henan ήταν μόλις 50 yuan το μήνα234.
Παράλληλα με τις παραπάνω αλλαγές, το 1994 έχουμε την υιοθέτηση ενός νέου
συστήματος καθορισμού των bonus. Σύμφωνα με το «Σύστημα κυμαινόμενων
μισθών», όπως ονομάστηκε, το μηνιαίο bonus αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο
μέρος (συνήθως το 50% του συνολικού bonus) προέρχεται από τις σχετικές πηγές
κονδυλίων της επιχείρησης, που υποτίθεται ότι συνδέονται με τα μηνιαία κέρδη και
το συνολικό μέγεθος της εργατικής δύναμης. Το άλλο μέρος παίρνεται στην ουσία
από τον ίδιο το βασικό μισθό του εργάτη σε ποσοστό 15-20% επί του συνολικού
μηναίου μισθού. Βαλμένα μαζί σχηματίζουν την πηγή των bonus για ολόκληρο το
εργοστάσιο. Η σημαντικότερη, όμως, καινοτομία αυτού του συστήματος έγκειται στο
γεγονός, ότι μαζί με την επιβράβευση προβλέπεται κι η ποινή στην περίπτωση
παράβασης κάποιων από τους κανόνες, που ορίζονται από την εκάστοτε κλίμακα των
231
232
233
234
65
εκατό πόντων. Το νέο σύστημα ήταν τόσο αρνητικά κανονισμένο, ώστε το καλύτερο,
που μπορούσε να κάνει ο εργάτης, ήταν να αποφύγει τις ποινές. Δοσμένο
διαφορετικά, μόνο όταν οι εργάτες ήταν τέλειοι, μπορούσαν να πάρουν ακέραιο το
μισθό τους και να μη χάσουν αυτό το 15-20% του συνολικού μισθού τους. Στη ουσία,
με αυτήν την ρύθμιση το bonus είχε γίνει ένα πανίσχυρο μέσο τιμωρίας στα χέρια της
διεύθυνσης. Υπάρχουν, μάλιστα, περιπτώσεις στη Metro Cotton, που λόγω
παραβίασης των προβλεπόμενων κανονισμών, βρέθηκαν εργάτες να χρωστάνε στο
εργοστάσιο λόγω της περικοπής των μισθών τους.235
Η ευελιξία είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό, που προκύπτει από την
εφαρμογή όλων αυτών των μεταρρυθμίσεων. Λόγω της απουσίας ενός ενιαίου ορίου
στο μισθό, η διεύθυνση της επιχείρησης μπορούσε, πλέον, να αλλάζει τη θέση του
εργάτη και να αξιολογεί τις ικανότητες του, όποτε το ήθελε, επιφέροντας τις
αντίστοιχες αλλαγές στο μισθό του. Κατά το παλιό σύστημα, οι εργάτες γνώριζαν,
πως ο μηνιαίος μισθός τους θα παρέμενε σταθερός ακόμα κι αν άλλαζαν δουλειά η
ανεξάρτητα από τα αποτελέσματα των τεστ δεξιοτήτων. Μέσω, όμως, αυτών των
μέτρων, και σε συνδυασμό με το «Σύστημα Σύμβασης Εργασίας», που είδαμε και
προηγούμενα, παγιώνεται πλέον μια περαιτέρω πίεση και μια αίσθηση ανασφάλειας
στους εργάτες, που τους ωθεί ακριβώς στο να είναι περισσότερο αποτελεσματικοί.
Παράλληλα, με αυτήν την ευελιξία και την ανασφάλεια προωθείται ακόμα
περισσότερο η διάσπαση της ενιαιότητας των εργατικών συμφερόντων και της
απομόνωσης κι εξατομίκευσης των εργατών.236
Κλείνοντας, τα όσα ειπώθηκαν παραπάνω, είναι ενδεικτικά των ριζικών
μετασχηματισμών που υφίσταται η μισθωτή εργασία στην Κίνα κατ’ αυτή τη
περίοδο. Κατάργηση της εργασιακής σταθερότητας, ραγδαία αύξηση της ανεργίας,
μεγέθυνση της ευελιξίας του εργατικού δυναμικού, διαχωρισμοί και διαιρέσεις
μεταξύ των εργατών, εξοντωτικός έλεγχος επί της παραγωγική διαδικασίας, είναι τα
κυριότερα από τα χαρακτηριστικά που εδραιώνονται μέσα από τις μεταρρυθμίσεις
και τις μεθόδους που εξετάσαμε και προηγούμενα. Κεντρικός στόχος όλων αυτών
είναι η αύξηση της εντατικότητας της εργασίας, η οποία σε συνδυασμό με την
καθήλωση των μισθών, δημιούργησε τους όρους για ακόμα πιο αποτελεσματική
απόσπαση υπεραξίας από το κεφάλαιο, τόσο δημόσιο όσο κι ιδιωτικό.
235
236
66
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Οι ιστορικές εξελίξεις της περιόδου
1978-1992
5. ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1978-1992
5.1 Γενικότερο πλαίσιο

Πριν προχωρήσουμε στη μελέτη των αποτελεσμάτων και των επιπτώσεων, που
οι συντελούμενες κατά αυτήν την περίοδο οικονομικές μεταρρυθμίσεις επιφέρουν
στο επίπεδο των κοινωνικών και πολιτικών δομών, αξίζει να σταθούμε στην
κατάσταση, που διαμορφώνεται στο εσωτερικό του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας
κι η οποία είναι διαφωτιστική για την κατανόηση της εξελικτικής πορείας των
μετασχηματισμών.
Σε όλη τη δεκαετία του 1980 αναπτύσσονται διάφορες γραμμές κι απόψεις μέσα
στο Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας γύρω από την όλη πορεία μετασχηματισμού της
κινέζικης κοινωνίας κι οικονομίας. Να σημειωθεί, πως η διαφορά αυτών των
απόψεων δε συνίσταται ως προς το γενικότερο αναπτυξιακό προσανατολισμό και τις
πολιτικές κατευθύνσεις των μετασχηματισμών μιας κι όλοι συμφωνούσαν με την
αρχή του «αφήστε κάποιους να πλουτίσουν πρώτοι». Από αυτές τις απόψεις, δύο είναι
οι κυρίαρχες: από τη μία είναι αυτοί, που απαιτούν την εισαγωγή οικονομικών
αλλαγών σύμφωνα με τους κανόνες της αγοράς προκειμένου να επιταχυνθεί η
ανάπτυξη της οικονομίας κι από την άλλη αυτοί, που επέμεναν στην αναγκαιότητα
διατήρησης της κεντρικά σχεδιαζόμενης οικονομίας δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο
τομέα των κρατικών επιχειρήσεων.237 Η διαπάλη ανάμεσα σε αυτές τις δύο γραμμές
στέκεται καθοριστική για την διαμόρφωση της πορείας των μετασχηματισμών καθώς
ανάλογα με το ποια ομάδα ήταν επικεφαλής κι ασκούσε επιρροή στα διάφορα όργανα
αποφάσεων κι εκτελεστικής εξουσίας στην εκάστοτε συγκυρία, σημειώνονταν κι οι
αντίστοιχες επιταχύνσεις ή επιβραδύνσεις στην εφαρμογή της πολιτικής.238 Κύρια
σημεία τριβής υπήρξαν το ζήτημα της απελευθέρωσης των τιμών των προϊόντων, η
πολιτική των ανοιχτών θυρών, το μισθολογικό κι η εφαρμογή του «Συστήματος
Συμβάσεων Εργασίας».239
Περνώντας τώρα, στην εξέταση των νέων κοινωνικό-πολιτικών όρων, που
διαμορφώνοντα κατά αυτή τη περίοδο, αυτό που μπορεί να ειπωθεί σε μια πρώτη
φάση είναι, πως σημειώνεται μια τεράστια αύξηση του πληθωρισμού, που σαν
βασικής της αιτία έχει την πολιτική της νέας ηγεσίας της χώρας για απελευθέρωση
237
Α.Francis Johnston, ‘’Elites and Agencies: Forging Labor Policy at China’s Central Level’’,
Modern China, Vol. 28, No. 2, Apr. 2002, σ. 149-150
238
Α.Francis Johnston, ό.π., σ. 154
239
Α.Francis Johnston, ό.π., σ. 152-154
67
1978-1992
των τιμών των προϊόντων. Παρόλα αυτά, η κυβέρνηση δήλωνε αποφασισμένη να
προχωρήσει τις σχετικές αλλαγές εξαιτίας της αναποτελεσματικότητας του παλιού
συστήματος, επιμένοντας πως το ζήτημα των τιμών ήταν το καθοριστικότερο για τις
περαιτέρω μεταρρυθμίσεις. Τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1988 η απελευθέρωση των
τιμών σε τέσσερα προϊόντα (χοιρινό, αυγά, λαχανικά και ζάχαρη) οδήγησε σε αύξηση
των τιμών τους κατά 30-60% στις μεγάλες πόλεις.240 Τα κρατικά επιδόματα που
δίνονταν (10 yuan σε κάθε εργάτη, 8 yuan σε κάθε φοιτητή και 7 yuan σε κάθε
μαθητή της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης) δεν ήταν αρκετά για να ακολουθήσουν τον
διαρκώς αυξανόμενο πληθωρισμό.241
Εκτός, όμως από την απελευθέρωση των τιμών υπάρχουν άλλοι δύο όροι, που
συμβάλλουν στην εκτίναξη του πληθωρισμού. Από την μία έχουμε μια ραγδαία
αύξηση των χρηματικών αποθεμάτων κατά 20% ετησίως μεταξύ του 1984 και του
1988, που οδήγησε στην αύξηση έκδοσης τραπεζογραμματίων κι από την άλλη
έχουμε την ύπαρξη μεγάλων χρηματικών αποθεμάτων στις τράπεζες και μεγάλης
ρευστότητας του χρήματος.242
Ο εκτινασσόμενος αυτός πληθωρισμός είχε άμεσο αντίκτυπο στην καθημερινή
ζωή των μισθωτών, επηρεάζοντας την εξωτερική τους εμφάνιση, τον τρόπο ζωής
τους και την συμπεριφορά τους.243 Τα επίπεδα ζωής μειώθηκαν δραστικά. Ένα δείπνο
σε ένα εστιατόριο κόστιζε πέντε φορές περισσότερο το 1988 από ό,τι το 1983. Ένας
απόφοιτος κολλεγίου το 1956 μπορούσε με μισθό 55 yuan το μήνα να συντηρήσει μια
τετραμελή οικογένεια, ενώ το 1988 με ένα μηνιαίο μισθό της τάξης των 133 yuan
κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο˙ οι ημερήσιοι μισθοί του αρκούσαν για να αγοράσει μόλις
δύο καρπούζια. Με όρους χρυσού, το εισόδημα του το 1987 αντιστοιχούσε μόλις στο
49% της αξίας που είχε το 1979 και στο 15,7% της αξίας που είχε το 1959. Το 1987
μια μέση εργατική οικογένεια ξόδευε 35-45% των εσόδων της σε φαγητό κι άλλο ένα
25-35% σε άλλα είδη πρώτης ανάγκης.244
Παράλληλα με τον πληθωρισμό σημειώθηκε κι αύξηση των φαινομένων
διαφθοράς σε όλα τα επίπεδα της κρατικής μηχανής, καθώς κι η εμφάνιση κι
ανάπτυξη κυκλωμάτων μαύρης αγοράς. Το κίνητρο του κέρδους ήταν υπεράνω κάθε
άλλου προβληματισμού. Μάλιστα, ήταν τέτοιος ο βαθμός της διαφθοράς, ώστε οι
240
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 898
241
Im. C.Y, Hsu, ό.π, σ. 899
242
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 900
243
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 898
244
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 899
68
1978-1992
τιμές των εισιτηρίων στα αεροπλάνα και τα τραίνα να διαφοροποιούνται ανάλογα με
την κοινωνική θέση του αγοραστής τους.245
Εκτός από τον αντίκτυπο όλων των παραπάνω στο υλικό επίπεδο, σημαντικές
ήταν οι επιδράσεις και στο τομέα της ηθικής και της ψυχολογίας του κινεζικού λαού.
Όλες αυτές οι ανακατατάξεις κι οι μετασχηματισμού δημιουργούσαν μια αίσθηση
ρευστότητας, στα πλαίσια της οποίας κάθε κοινωνική αξία του παρελθόντος
γκρεμιζόταν ή άλλαζε μορφή και περιεχόμενο και τη θέση της έπαιρναν οι νέες αρχές
της οικονομίας της αγοράς. Η ζωή των κατώτερων τάξεων χαρακτηριζόταν από μια
αίσθηση αδιαφορίας, σκληρότητας και βαρβαρότητας, που αντικατόπτριζαν ακριβώς
την απελπισία και την απογοήτευση, που γεννούσαν οι νέες εξελίξεις.246
Σε όλα τα παραπάνω θα πρέπει να προστεθεί κι η ιδεολογική σύγχυση, που,
μαζί με τις αλλαγές στη δομή της οικονομίας, επέφερε η πολιτική των «Ανοιχτών
Θυρών». Μέσω του ανοίγματος της Κίνας στις ξένες αγορές άνοιξε κι ο δρόμος για
την είσοδο και των ανάλογων κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών επιρροών,
καθώς η κινέζικη κοινωνία ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τη «δυτική» έννοια της
δημοκρατίας και της ελευθερίας.247
Ήδη, λοιπόν, από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 έχουν συσσωρευτεί οι υλικοί
όροι για την ύπαρξη αντιδράσεων. Το 1986, οι αντιδράσεις αυτές εντείνονται και τα
αιτήματα για υπεροχή του νόμου, για πολιτικό πλουραλισμό, για ελευθερία του λόγου
και του τύπου πλήθαιναν· δημοσιογράφοι, καθηγητές και διανοούμενοι έκαναν λόγο
για την επιτακτική ανάγκη δημοκρατικοποίησης του πολιτικού συστήματος. Ωστόσο,
η μεγαλύτερη αναστάτωση στο κόμμα προκλήθηκε, το Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου,
όταν εκατό χιλιάδες φοιτητές εγκατέλειψαν τα πανεπιστήμια και διαδήλωσαν στους
δρόμους. Οι πιο συντηρητικοί ηγέτες πίεζαν για μια δυναμική καταστολή της
διαμαρτυρίας ενώ, αντίθετα, ο Γενικός Γραμματέας Hu Yao-pang κράτησε μια πιο
διαλλακτική στάση, δηλώνοντας ότι «ο νεανικός ιδεαλισμός δεν θα πρέπει να
φιμώνεται αλλά, να καθοδηγείται για εποικοδομητικούς σκοπούς»248, θέση η οποία τον
ανάγκασε λίγο αργότερα να υποβάλλει την παραίτηση του.
Μετά την απομάκρυνση του μεταρρυθμιστή Hu Yao-pang, τα ηνία
αναλαμβάνουν οι συντηρητικοί, οι οποίοι χαρακτηρίζουν την εισβολή του δυτικού
«αστικού φιλελευθερισμού» ως «πνευματική μόλυνση» και σαν απάντηση απέναντι
245
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 899
246
247
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 872-873
248
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 875
69
1978-1992
σε αυτές τις εξελίξεις εξαπολύουν μια εκστρατεία ενάντια στην αστική
φιλελευθεροποίηση το 1987. Στα πλαίσια αυτής της εκστρατείας καθαιρέθηκαν οι
βασικοί επικριτές του κόμματος κι υποστηρικτές της πολιτικής φιλελευθεροποίησης,
ενώ ασκήθηκε ακόμα πιο ασφυκτικός έλεγχος πάνω στις ειδήσεις, τα βιβλία και τα
περιοδικά έντυπα. Ο Teng Hsiao-p’ing αρχικά υποστήριξε αυτή την κίνηση, ωστόσο,
επέμενε, πως δεν έπρεπε να πάρει μεγάλες διαστάσεις, προκειμένου, να μην τεθούν
σε κίνδυνο οι εύθραυστες κοινωνικές ισορροπίες, αλλά να διατηρηθεί στα πλαίσια
του κόμματος, της κυβέρνησης και του στρατού.249 Οι σκληροπυρηνικοί προέβαλλαν
τις αρχές της σταθερότητας, της απλής ζωής, της σκληρής δουλειάς και της υπακοής
στο κράτος σαν το αντίδοτο στην επέλαση του δυτικού πολιτισμού.250 Ωστόσο αυτή η
εκστρατεία δεν βρήκε ιδιαίτερη απήχηση251 και τελικά ο Teng Hsiao-p’ing πήρε θέση
υπέρ της αναγκαιότητας επέκτασης των οικονομικών αλλαγών και της πολιτικής των
«ανοικτών θυρών» δίνοντας ώθηση κατά αυτόν τον τρόπο στους μεταρρυθμιστές να
ανακτήσουν την παλιά τους εξουσία.252
Μέσα σε αυτές τις εξελίξεις πραγματοποιείται, το 1987, το 13ο συνέδριο του
Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας το οποίο στέκεται καθοριστικό για τις περαιτέρω
εξελίξεις.253 Σε αυτό, πρώτα απ’ όλα, συντελείται η απόσυρση από την πολιτική
σκηνή 90 παλιών μελών τα οποία εκπροσωπούσαν και την πιο συντηρητική τάση και,
παράλληλα, προωθούνται νέα μέλη, που είναι κυρίως υποστηρικτές των
μεταρρυθμίσεων254 Σε ό,τι αφορά την πολιτική αναδόμηση, δεν διαφάνηκε καμία
διάθεση για δυτικού τύπου αλλαγές, αφού, σύμφωνα με την ηγεσία του κόμματος, η
Κίνα έπρεπε να διατηρήσει το σύστημα διακυβέρνησης της. Οι αποφάσεις, που
πάρθηκαν σχετικά με το συγκεκριμένο ζήτημα, αφορούσαν κυρίως την βελτίωση της
διοικητικής αποτελεσματικότητας και την απλοποίηση των γραφειοκρατικών
δομών.255 Σε ό,τι αφορά τα οικονομικά ζητήματα, το συνέδριο ανέδειξε την
αναγκαιότητα για επιτάχυνση της οικονομικής ανάπτυξης και της ένταξης της Κίνας
στις διεθνείς αγορές.256 Ωστόσο, άφηνε πολλά αναπάντητα ερωτήματα καθώς, παρά
τις παραπάνω αποφάσεις, δε σηματοδοτούσε μια ξεκάθαρη νίκη υπέρ των
249
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 886
250
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 887
251
252
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 888
253
254
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 889-890
255
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 893
256
70
1978-1992
μεταρρυθμίσεων αλλά έναν συμβιβασμό ανάμεσα στις διαφορετικές απόψεις εντός
του κόμματος.257
Την περίοδο αμέσως μετά το 13ο Συνέδριο δεν σημειώθηκαν κάποιες αξιόλογες
προσπάθειες προς την κατεύθυνση επίλυσης των προβλημάτων, που αναφέρθηκαν
και παραπάνω. Έτσι, ο πληθωρισμός συνέχισε να αυξάνεται με ραγδαίους ρυθμούς
δημιουργώντας ακόμα πιο μεγάλα προβλήματα στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Η
λαϊκή δυσαρέσκεια κι οι αντιδράσεις, τελικά, ανάγκασαν τη κυβέρνηση να πάρει
μέτρα, προκειμένου, να λυθούν τα οξύτατα προβλήματα της οικονομίας, ελέγχοντας
την πίστη, περιορίζοντας τα χρηματικά αποθέματα και χαλιναγωγώντας τις
κατασκευαστικές και κεφαλαιουχικές επενδύσεις. Παράλληλα, τον Αύγουστο του
1988, ανακοινώθηκε, πως θα συγκρατηθούν οι τιμές των προϊόντων μέχρι και το
1989.258 Οι μεταρρυθμίσεις αυτές αντικατοπτρίζουν την επικράτηση της δεύτερης
γραμμής, που είδαμε και προηγούμενα. Προκειμένου, να επανέλθει στο προσκήνιο η
σημασία του κεντρικού σχεδιασμού, δόθηκε εντολή στις κρατικές επιχειρήσεις
αφενός να αυξήσουν την παραγωγή τους κι αφετέρου να προχωρήσουν σε νέες
προσλήψεις259 Οι συγκεκριμένες κινήσεις επέφεραν τα αντίστροφα αποτελέσματα κι
αντί για την ανάπτυξη των κρατικών επιχειρήσεων, επήλθε η όξυνση των
προβλημάτων, που αυτές αντιμετώπιζαν, αφού μειώθηκαν τα ποσοστά κερδοφορίας
τους.260 Οι συγκεκριμένες εξελίξεις ήλθαν να επιτείνουν ακόμα περισσότερα τις ήδη
οξυμένες συνθήκες.
5.2 Τα γεγονότα της Πλατείας T’ien-an-men

Το 1989 ξεκίνησε με εμφανή τα σημάδια μιας συσσωρευμένης δυσαρέσκειας. Η
κινέζικη οικονομία, όπως έχει ήδη ειπωθεί, βρισκόταν αντιμέτωπη με έναν
υψηλότατο πληθωρισμό ενώ το κενό ανάμεσα στους λίγους προνομιούχους και τις
μάζες συνεχώς διευρυνόταν. Πέραν, όμως αυτών των εσωτερικών εξελίξεων, το ίδιο
διάστημα συντελούνται και μια σειρά από γεγονότα στο διεθνές επίπεδο. Είναι η
περίοδος κατά την οποία πραγματοποιείται η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού σε
μια σειρά από χώρες του ανατολικού μπλοκ, όπως στην Πολωνία, την Ουγγαρία, τη
257
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 894
258
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 900
259
260
71
1978-1992
Λιθουανία, την Λετονία και την Εσθονία. Παράλληλα, παρόμοιες εξελίξεις
προωθούνται και στην Σοβιετική Ένωση με την κορύφωση της περεστρόικα.261
Τα γεγονότα αυτά επιδρούν καταλυτικά στην ήδη υπάρχουσα κατάσταση
οξύνοντας την υποβόσκουσα δυσαρέσκεια κι επιτείνοντας την διάθεση να υπάρξουν
ανάλογες καταστάσεις και στην Κίνα. Παράλληλα με τα παραπάνω, υπήρξε και μια
συμβολική κίνηση με πολλά πολιτικά παρεπόμενα. Πρόκειται για την πρόσκληση σε
δείπνο, που απηύθυνε ο πρόεδρος των Η.Π.Α G. Bush, στις 26 Φεβρουαρίου, σε
τέσσερις γνωστούς κινέζους υποστηρικτές της πολιτικής φιλελευθεροποίησης, κι η
οποία θεωρήθηκε σαν μια ένδειξη αμερικάνικης δήλωσης υποστήριξης αυτής της
προσπάθειας. Η αντίδραση των κινεζικών αρχών ήταν, παρά την αρχική τους
έγκριση, να τους εμποδίσουν να παρευρεθούν, κρατώντας τους υπό κατ’ οίκον
περιορισμό, πράγμα που προκάλεσε την οργή μεγάλης μερίδας κινέζων φοιτητών και
διανοούμενων.262
H κατάσταση για την ηγεσία της Κίνας άρχισε να επιδεινώνεται με αφορμή το
θάνατο του Γενικού Γραμματέα Hu Yao-pang στις 15 Απριλίου. Διαγραμμένος το
1987 εξαιτίας της επιεικής στάσης του απέναντι στους φοιτητές, ο Hu Yao-pang είχε
αναχθεί σε σύμβολο πολιτικού φιλελευθερισμού. Η άρνηση της κυβέρνησης να
αποκαταστήσει το όνομα του, έβγαλε χιλιάδες φοιτητές στους δρόμους, οι οποίοι
προχώρησαν σε καθιστική διαμαρτυρία στην πλατεία T’ien-an-men. Οι φοιτητές
απείχαν από τα μαθήματα τους και συνέχισαν τις διαδηλώσεις στην πλατεία για έξι
βδομάδες. Σταδιακά, αυξανόταν η υποστήριξη από τους φοιτητές της επαρχίας, τους
διανοούμενους, τους δημοσιογράφους, τους καλλιτέχνες καθώς κι από τους εργάτες
τόσο των αστικών κέντρων όσο και της επαρχίας. Στις κινητοποιήσεις συμμετείχαν
ακόμα και μέλη του κόμματος και του στρατού. Μέχρι τα μέσα Μαΐου οι διαδηλωτές
έφταναν το ένα εκατομμύριο ενώ διαδηλώσεις ξέσπασαν σε ακόμα 23 πόλεις.263
Οι σκληροπυρηνικοί εντός του κόμματος είδαν την όλη κατάσταση σαν μια
χρυσή ευκαιρία, προκειμένου, να μπορέσουν να συντρίψουν την δημοκρατική κίνηση
και να αποκηρύξουν τις οικονομικές αλλαγές.264 Παράλληλα, συνολικά το κόμμα
ήταν διατεθειμένο να υπερασπιστεί με κάθε κόστος τα δικαιώματα και τα
πλεονεκτήματα του. Ο Teng Hsiao-p’ing, φροντίζοντας, πρώτα, να αποσπάσει την
υποστήριξη όλων των σωμάτων ασφαλείας αλλά και των τοπικών κυβερνήσεων,
261
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 924
262
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 924
263
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 925
264
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 926
72
1978-1992
κηρύττει στις 20 Μαΐου στρατιωτικό νόμο στο Πεκίνο265 ενώ παράλληλα,
κινητοποιήθηκαν 600,000 στρατιώτες από όλη τη χώρα καθώς και μια μονάδα
τεθωρακισμένων κι αλεξιπτωτιστών, που τοποθετήθηκαν στα περίχωρα της
πρωτεύουσας.266
Στις δύο βδομάδες, που ακολούθησαν, οι φοιτητές, που είχαν καταλάβει την
πλατεία T’ien-an-men για πάνω από 40 μέρες, άρχισαν να εκνευρίζονται και να
κουράζονται. Πολλοί φοιτητές του Πεκίνου επέστρεψαν στα σπίτια τους και στα
μαθήματα τους προκειμένου να ξεκουραστούν και να αναρρώσουν. Ωστόσο, οι
φοιτητές από τις επαρχίες, που συνέχισαν όλες αυτές τις μέρες να συρρέουν στη
πλατεία, έχοντας διανύσει πολύ μεγάλες αποστάσεις, δεν ήταν διατεθειμένοι να
παραιτηθούν τόσο σύντομα.267 Η τοπική κοινωνία έδειξε αλληλεγγύη σε αυτές τις
κινητοποιήσεις παρέχοντας φαγητό, καταφύγιο κι άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Πολλοί
πολίτες βοήθησαν τους φοιτητές να στήσουν οδοφράγματα σε κεντρικά σημεία.268
Παρά τις επικλήσεις από μεριάς ορισμένων ακαδημαϊκών προς τους φοιτητές τους να
εγκαταλείψουν την πλατεία και να τερματίσουν τις κινητοποιήσεις, εκείνοι δήλωναν
αποφασισμένοι να συνεχίσουν, θέτοντας τις 20 Ιουνίου, μέρα κατά την οποία θα
ξεκινούσε η έκτακτη συνεδρίαση του Εθνικού Λαϊκού Κογκρέσου, ως την
ημερομηνία εκκένωσης της πλατείας.269
Ωστόσο, όσο περνούσαν οι μέρες η κατάσταση έφτανε σε οριακό σημείο. Με
απόφαση της κυβέρνησης, το βράδυ της 3 Ιουνίου, οι μονάδες του στρατού, που
βρίσκονταν στα περίχωρα του Πεκίνου, αρχίζουν να κατευθύνονται προς την πλατεία
T’ien-an-men προκειμένου να διώξουν τους διαδηλωτές και να αποκαταστήσουν τη
τάξη. Ύστερα, από βίαια επεισόδια, που διήρκησαν όλη τη νύχτα μέχρι και τα
ξημερώματα της επόμενης μέρας, οι διαδηλωτές διαλύθηκαν ενώ μέχρι τις 6.00 πμ
της 4 Ιουνίου η πλατεία είχε καθαριστεί έτσι ώστε τίποτα να μην μαρτυρά τα
δραματικά γεγονότα της προηγούμενης νύχτας. Ο ακριβής υπολογισμός των θυμάτων
είναι αδύνατος. Δυτικές πηγές έκαναν λόγο για 3.000 νεκρούς και πάνω από 10.000
τραυματίες ενώ οι επίσημες ανακοινώσεις αρχικά μιλούσαν για μια αναίμακτη
επιχείρηση, χαρακτηρίζοντας ως αναληθείς τις όποιες πληροφορίες υπήρχαν.
Ωστόσο, αργότερα η κυβέρνηση ανασκεύασε τις αρχικές της δηλώσεις,
υποστηρίζοντας πως 25 φοιτητές σκοτώθηκαν τυχαία ενώ 5,000 στρατιώτες
265
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 930
266
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 932
267
268
269
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 933
73
1978-1992
τραυματίστηκαν και 150 σκοτώθηκαν.270 Αμέσως μετά τα επεισόδια ξεκίνησε ένα
κύμα συλλήψεων και μέχρι τις 17 Ιουλίου είχαν συλληφθεί 4,600 άτομα, από τα
οποία τα 29 εκτελέστηκαν ύστερα από συνοπτικές διαδικασίες.271
Αποτέλεσμα αυτών των γεγονότων ήταν οι σχέσεις της Κίνα με το Hong-Kong
και την Taiwan να περιέλθουν σε μεγάλη κρίση. Παράλληλα, καταστροφικές ήταν οι
συνέπειες και για την οικονομία. Οι ξένες επενδύσεις, οι πιστώσεις και τα δάνεια
κόπηκαν ή πάγωσαν ενώ ο τουρισμός μειώθηκε δραματικά. Η συνεπακόλουθη
οικονομική καθυστέρηση κι ο ασυγκράτητος πληθωρισμός που έφτασε το 40%
μείωσε περισσότερο την ικανότητα της κυβέρνησης να πληρώσει τους λογαριασμούς
της.272
270
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 934
271
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 936
272
Im. C.Y, Hsu, ό.π., σ. 937
74
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Εργατικές αντιδράσεις
6. ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ
Αφού είδαμε τις συνολικές αντιδράσεις, που προκάλεσε η διαδικασία του

μετασχηματισμού της κινέζικης οικονομίας, περνάμε ειδικά στο ζήτημα των
εργατικών αντιδράσεων. Στην πρώτη ενότητα τίθεται το γενικότερο πλαίσιο αυτών
των αντιδράσεων ενώ γίνεται και μια προσπάθεια να αρθρωθεί ένας λόγος γύρω από
τα αίτια τους. Στη δεύτερη ενότητα προσεγγίζονται τα δομικά χαρακτηριστικά των
εργατικών αντιδράσεων ως προς το βαθμό οργάνωσης τους, τα αιτήματα και τις
μορφές πάλης με τις οποίες διεκδικούνται αυτά τα αιτήματα.
6.1 Γενικό πλαίσιο

Οι μεγάλης κλίμακας εργατικές διαδηλώσεις δεν είναι καινούργια φαινόμενο
στη Κίνα. Σε πολλές περιπτώσεις από το 1949, όπως στην εκστρατεία των 100
λουλουδιών, τη πολιτιστική επανάσταση και τα γεγονότα της πλατείας T’ien-an-men
οι κινέζοι εργάτες βγήκαν στους δρόμους. Να σημειωθεί, πως όλες αυτές οι
κινητοποιήσεις συνδέονταν με μεγάλες πολιτικές κρίσεις, που αφορούσαν την
κεντρική πολιτική σκηνή, ενώ ταυτόχρονα οι περιπτώσεις των κινητοποιήσεων ειδικά
για εργασιακά ζητήματα ήταν λίγες.273 Όμως, μετά την μεγάλη απεργία του 1989
κατά τη διάρκεια των γεγονότων της T’ien-an-men, οι μαχητικές κινητοποιήσεις των
εργατών συνεχίστηκαν κι εντάθηκαν. Σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές των
συνδικάτων, το 1990 υπήρχαν 1,620 περιστατικά συμπεριλαμβανομένων κι απεργιών
στα οποία εμπλέκονταν 37,450 εργάτες. Τα περιστατικά ομαδικών κινητοποιήσεων,
όπως ήταν οι απεργίες κι οι καθιστικές διαμαρτυρίες αυξήθηκαν κατά 87% από το
1990 ως το 1991 κι ένας παρόμοιος αυξητικός ρυθμός εντοπίζεται και για την
περίοδο 1992-1993.274 Μάλιστα, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 οι εργατικές
διαμαρτυρίες αυξήθηκαν με ακόμα πιο ραγδαίους ρυθμούς. Σύμφωνα με επίσημες
εκτιμήσεις, στις εργατικές κινητοποιήσεις του 1995 συμμετείχαν παραπάνω από ένα
εκατομμύριο άνθρωποι σε πάνω από 30 πόλεις.275
Παράλληλα, καταγράφονται ορισμένες διαφοροποιήσεις ως προς τη διασπορά
αυτών των κινητοποιήσεων τόσο τη γεωγραφική όσο και την ανά κλάδους. Οι
περιοχές με τον περισσότερο αναβρασμό είναι οι επαρχίες Hubei, Hunan, Liaoning
273
Feng Chen, ‘’Subsistence Crisis, Managerial Corruption and Labor Protest in China’’, The China
Journal, No. 44, Jul. 2000, σ.41
274
Ching Kwan Lee, ό.π., σ. 4
275
Feng Chen, ό.π., σ. 41
75
και Shaanxi ενώ σε ό,τι αφορά τους κλάδους παραγωγής, η κλωστοϋφαντουργία και
τα ανθρακωρυχεία276 Στις παράκτιες και στις νότιες πόλεις, οι περισσότερες
εργατικές κινητοποιήσεις εντοπίζεται στις αλλοδαπής ιδιοκτησίας επιχειρήσεις και σε
αυτές εμπλέκονται κυρίως εσωτερικοί μετανάστες.277
Παρόλο, που δεν υπάρχουν επίσημες στατιστικές για τις αιτίες αυτών των
εργατικών κινητοποιήσεων, η μελέτη του επαρχιακού εργατικού συνδικάτου της
επαρχίας Henan, αναφορικά με τους λόγους των κινητοποιήσεων του 1998, αναφέρει
πως το 55,7% εξ αυτών αφορούσε μισθούς και συντάξεις και το 37,7% προέκυψε από
πτωχεύσεις και συγχωνεύσεις, που επηρέασαν τις ζωές των εργατών.278 Τα
καταγεγραμμένα αυτά ποσοστά μας βοηθούν να αποκτήσουμε μια εικόνα των αιτιών,
που ωθούν τους εργάτες να κινητοποιηθούν και να έρθουν σε ρήξη με τη διεύθυνση
των επιχειρήσεων στις οποίες δουλεύουν κι ενίοτε με τις τοπικές κυβερνήσεις. Οι
βασικότερες από αυτές μπορούν να συνοψιστούν σε αυτό, που κωδικά ονομάζεται
«κρίσης επιβίωσης», η οποία όταν συνδυαζόταν με μια παρατεταμένη διευθυντική
διαφθορά όξυνε το αίσθημα αδικίας δημιουργώντας τους όρους για εκρηκτικές
καταστάσεις. Ο όρος «κρίση επιβίωσης» περιγράφει την κατάσταση εκείνη κατά την
οποία ορισμένοι εργάτες έχουν στερηθεί ένα ελάχιστο εισόδημα, που τους επιτρέπει
να μπορέσουν να ζήσουν, και ταυτόχρονα δεν έχουν την δυνατότητα να βρουν μια
εναλλακτική απασχόληση.279 Στις περισσότερες από τις κινητοποιήσεις αυτής της
περιόδου τα αιτήματα, που έμπαιναν, αντικατόπτριζαν αυτήν ακριβώς την απελπισία
και την οργή των εργατών δείχνοντας ξεκάθαρα, ότι οι διεκδικήσεις τους
επικεντρώνονταν στο αίτημα της επιβίωσης.280
Μετά τις εντυπωσιακές βελτιώσεις, αναφορικά με το βιοτικό τους επίπεδο, κατά
τα πρώτα χρόνια της μεταρρυθμιστικής περιόδου, οι εργάτες στις κρατικές
επιχειρήσεις άρχισαν, προς το τέλος της δεκαετίας, να βιώνουν τις αρνητικές
συνέπειες αυτών των μετασχηματισμών. Μια από τις σημαντικότερες ήταν η
κατάργηση της εργασιακής τους ασφάλειας μέσω του «Συστήματος Συμβάσεων
Εργασίας» (η σχετικά μειωμένη παρουσία εργατικών κινητοποιήσεων τέτοιου
περιεχομένου στην πριν το 1978 περίοδο, κατά την οποία ακριβώς ήταν
κατοχυρωμένη η εργασιακή ασφάλεια μέσω της μονιμότητας, μπορεί να ενισχύσει
την ισχύ αυτού του συλλογισμού). Οι επίσημες στατιστικές κάνουν λόγω για 300,000
276
277
278
Feng Chen, ό.π., σ. 47-48
279
280
76
απολύσεις από τις κρατικές επιχειρήσεις το 1988.281 Η συνολικότερη διαδικασία

μετασχηματισμού της κινέζικης οικονομίας συντελούνταν κατά τρόπο τέτοιο, ώστε
όλο και περισσότεροι εργάτες να βιώνουν αυτήν την «κρίση επιβίωσης», καθώς
έμεναν απλήρωτοι για μήνες χάνοντας παράλληλα μια σειρά από μέχρι τότε
κατοχυρωμένα δικαιώματα, όπως ήταν αυτό της δωρεάν ιατροφαρμακευτικής
περίθαλψης και της κατοικίας. Παράλληλα, οι δυνατότητες εύρεσης μιας άλλης
δουλειάς για τους απολυμένους εξαφανίζονταν.282 Μάλιστα, καθώς, ο ρυθμός των
αλλαγών επιταχυνόταν, ειδικά μετά το 1992, οι εργάτες στις κρατικές επιχειρήσεις
βρίσκονταν ολοένα και σε πιο δυσμενή κατάσταση.283
Για την αντιμετώπιση των παραπάνω προβλημάτων και, προκειμένου, να
αποφευχθούν οι κοινωνικές εντάσεις, η κυβέρνηση προσπαθούσε να εφαρμόσει μια
πολιτική εσωτερικής απορρόφησης, που υποχρέωνε τις κρατικές επιχειρήσεις να
κρατάνε τους απολυμένους εργάτες παρέχοντας τους δουλειά σε εστιατόρια,
καταστήματα κι άλλες επιχειρήσεις.284 Παράλληλα, η κυβέρνηση επέβαλλε στις
επιχειρήσεις να καταβάλλουν κάποιο επίδομα στους απολυμένους εργάτες,
προκειμένου να εξασφαλιστεί η επιβίωση τους, ενώ ταυτόχρονα υποχρέωνε όλες τις
τοπικές κυβερνήσεις αφενός να υιοθετούν ένα σύστημα επαναπρόσληψης των
απολυμένων εργατών κι αφετέρου να τους παραχωρούν επιδόματα ανεργίας.
Επιπλέον, μέσω της προπαγάνδας προσπαθούσε να πείσει τους εργάτες, πως αυτές οι
θυσίες ήταν προσωρινές κι απαραίτητες για το καλύτερο συμφέρον το δικό τους και
της χώρας. Όμως όλα αυτά δεν στάθηκαν αρκετά και το βιοτικό επίπεδο της
εργατικής τάξης εξακολουθούσε να πέφτει καθ’ όλο αυτό το διάστημα.285
Η κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμα περισσότερο, όταν οι περισσότερες κρατικές
εταιρίες αρνήθηκαν να παρέχουν στους απολυμένους ένα μίνιμουμ επιδομάτων, που
να κατοχυρώνουν αξιοπρεπείς όρους διαβίωσης, ισχυριζόμενες, ότι έπρεπε να
μειώσουν το κόστος, προκειμένου, να είναι ανταγωνιστικές στην αγορά. Το 1995
10,780 κρατικές επιχειρήσεις βρίσκονταν πίσω στην πληρωμή μισθών και συντάξεων
με 2 εκατομμύρια εργαζόμενους και 475,571 συνταξιούχους να θίγονται. Μέχρι το
1996 ο αριθμός αυτός έφτασε τις 24,214 και 3,5 εκατομμύρια εργάτες δεν είχαν πάρει
κανένα μισθό για αρκετούς μήνες. Πολλοί από τους απολυμένους και τις οικογένειες
281
282
283
284
285
77
τους δεν είχαν πια ιατρική περίθαλψη κι έτσι δεν μπορούσαν να πάνε στο
νοσοκομείο.286
Αυτή η «κρίση επιβίωσης», όταν συνοδευόταν από φαινόμενα διευθυντικής
διαφθοράς γινόταν ακόμα πιο έντονη. Σε ένα καθεστώς, όπου τα δικαιώματα
ιδιοκτησίας δεν ήταν σαφώς καθορισμένα, οι διευθυντές των κρατικών επιχειρήσεων
συχνά απέκρυπταν κέρδη μετατρέποντας τα σε προσωπική τους ιδιοκτησία. Κατά
αυτόν τον τρόπο η αυτονομία των διευθυντών, που κατοχυρωνόταν με την εφαρμογή
του «Συστήματος Υπευθυνότητας» αξιοποιούνταν για τον αυτοπλουτισμό τους.287
Επίσης, πολλές ήταν οι περιπτώσεις εκείνες στις οποίες οι διευθυντές μετέφεραν τις
πιο επικερδείς δραστηριότητες της κρατικής επιχείρησης στις δικές τους ιδιωτικές
επιχειρήσεις, αφήνοντας στις πρώτες μόνο τους πιο ζημιογόνους τομείς της
παραγωγικής δραστηριότητας, οδηγώντας τις κατ’ αυτόν τον τρόπο στη χρεοκοπία.288
Στους παραπάνω όρους, που από μόνοι τους ήταν αρκετοί να προκαλέσουν την οργή
των εργατών μιας επιχείρησης απέναντι στους διευθυντές τους, πρέπει να προστεθεί
κι η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στους μισθούς, που παίρνουν οι δύο αυτές ομάδες.
Τυπικά, η αναλογία ανάμεσα στο μισθό ενός διευθυντή επιχείρησης κι ενός εργάτη
οριζόταν στο επίπεδο του 1:3. Υπάρχουν, όμως, περιπτώσεις όπου η διαφορά αυτή
κυμαίνεται από 1:10, 1:20 και 1:50 χωρίς να συμπεριλαμβάνονται τα υπόγεια έσοδα
(δωροδοκίες, δώρα και παράνομες δραστηριότητες).289
Οι περισσότερες εργατικές διαμαρτυρίες αυτής της περιόδου έχουν ένα
αμυντικό χαρακτήρα, που κυρίως αποσκοπεί στο να αποκαταστήσει τα παλιά
πρότυπα ζωής. Οι παλιές πατερναλιστικές σχέσεις ανάμεσα στην εκάστοτε εργατική
επιχείρηση και τους εργάτες της, που είχαν οικοδομηθεί κατά το διάστημα πριν το
1978, έχουν καταρρεύσει.290 Οι εργασιακές αλλαγές αυτής της περιόδου, από το
«Σύστημα Συμβάσεων Εργασίας» μέχρι τις αλλαγές στο μισθολογικό και τις
απολύσεις, έχουν σταδιακά μειώσει τα πλεονεκτήματα, που οι εργάτες μέχρι πρότινος
θεωρούσαν εξασφαλισμένα, ειδικά αυτό της εργασιακής ασφάλειας. 291 Αυτό που
έθεταν στο επίκεντρο των διεκδικήσεων τους οι θιγόμενοι εργάτες δεν ήταν η
αναδιανομή του παραγόμενου πλούτου, που παραγόταν στα πλαίσια της ταχύτατα
286
287
288
289
Ching Kwan Lee, ό.π., σ. 18-19
290
291
78
αναπτυσσόμενης οικονομίας, αλλά η διατήρηση της ασφάλειας και των όρων

διαβίωσης τους κατά την διάρκεια του οικονομικού μετασχηματισμού.292
5.2 Δομικά χαρακτηριστικά εργατικών αντιδράσεων

Προχωρώντας, θα γίνει προσπάθεια να εντοπιστούν τα δομικά εκείνα
χαρακτηριστικά των εργατικών κινητοποιήσεων, που πραγματοποιούνται στην Κίνα
καθ’ όλη αυτή την περίοδο.
Πριν ξεκινήσουμε, θα πρέπει να αναφέρουμε, πως οι Κινέζοι εργάτες δεν έχουν
κατοχυρωμένο νομικά το δικαίωμα απεργίας. Το δικαίωμα αυτό αφαιρέθηκε από το
Σύνταγμα του 1982 και παρά τις προτάσεις για επαναφορά του, ο εργατικός νόμος
του 1992 δεν αναγνωρίζει κανένα τέτοιο δικαίωμα, προφανώς, προκειμένου να
αποθαρρυνθούν οποιεσδήποτε αντιδράσεις σε μια περίοδο κρίσιμων αλλαγών. Κάθε
διαμαρτυρία πρέπει να έχει την προηγούμενη έγκριση της τοπικής υπηρεσίας
δημόσιας ασφάλειας. Βέβαια, τις περισσότερες φορές οι προσπάθειες να δοθεί αυτή
άδεια καταλήγουν άκαρπες.293
Μια πρώτη παρατήρηση, που μπορεί να γίνει, αφορά τον αυθόρμητο χαρακτήρα
αυτών των κινητοποιήσεων. Οι εργάτες στη συντριπτική πλειονότητα των
περιπτώσεων δεν κινητοποιούνται ύστερα από την οργανωμένη παρέμβαση κάποιου
πολιτικού φορέα ή άλλου τύπου οργάνωσης ούτε από το εργατικό τους συνδικάτο,
του οποίου ο σκοπός, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί αυτήν την περίοδο, είναι ακριβώς
να αποτρέπει τέτοιες καταστάσεις. Αντιθέτως, οι όποιες αντιδράσεις προκύπτουν
μέσα από απροσχεδίαστες, και συνήθως, ατομικές πρωτοβουλίες. Ενδεικτικό του
αυθόρμητου χαρακτήρα αυτών των κινήσεων είναι το γεγονός πως δεν υπάρχουν
συνήθως κάποιοι ηγέτες.294
Σε ό,τι αφορά της μορφές πάλης, που επιλέγονται, αυτές ποικίλουν αλλά σε
κάθε περίπτωση αντικατοπτρίζουν τον αυθόρμητο κι ανοργάνωτο χαρακτήρα που
αναδείχθηκε και παραπάνω. Μια αρκετά διαδεδομένη πρακτική, ειδικά στην πρώτη
φάση εμφάνισης κάποιων αντιδράσεων κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1980, είναι
αυτό, που θα μπορούσε κωδικά να αποδοθεί με τον όρο «συλλογική απραξία». Η
συλλογική αυτή απραξία μπορεί να πάρει διάφορες μορφές, όπως είναι η απάθεια κι η
αδιαφορία για την επίτευξη των στόχων, που έχουν τεθεί από την επιχείρηση, η μη
υποταγή στις υποδείξεις της διεύθυνσης, η έλλειψη ενθουσιασμού, η συστηματική
292
293
294
79
απουσία από το χώρο δουλειάς κι η αναποτελεσματικότητα κατά την παραγωγική

διαδικασία. Όλα αυτά, παρόλο, που αποτελούν περισσότερο μορφές απόδρασης από
τον κρατικό και διευθυντικό έλεγχο παρά ευθείας ρήξης μαζί του, προκαλούν ευθέως
την εξουσία και της δημιουργούν προβλήματα στους ρυθμούς και τα αποτελέσματα
της παραγωγής. 295
Χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιου τύπου αντίδρασης ήταν η περίπτωση
εκείνη, κατά την οποία μια ομάδα εργατών σε κάποιο τμήμα ενός εργοστασίου
κατασκευής φωτογραφικών μηχανών στην επαρχία Guangzhou, αντικατέστησε το
σύστημα πληρωμής με το κομμάτι, που είχε επιβάλλει η διεύθυνση, με ένα σύστημα
ισότιμης αναδιανομής του μισθού μέσα στην ομάδα.296
Στην ίδια αυτή κατηγορία μπορούν να υπαχθούν κι οι αντιδράσεις των
περισσότερων εργατών απέναντι στις μεταρρυθμίσεις, που αφορούσαν το ζήτημα της
κατοικίας. Πιο συγκεκριμένα, ένα εθνικό πρόγραμμα που ανακοινώθηκε το 1988
προέβλεπε την μετατροπή της κατοικίας από κοινωνικό αγαθό, που προσφερόταν
δωρεάν από την κάθε κρατική επιχείρηση στους εργάτες, σε εμπόρευμα προκειμένου
να ανακουφιστούν τα οικονομικά του κράτους και των κρατικών επιχειρήσεων. Οι
επιχειρήσεις, στα πλαίσια αυτού του προγράμματος ξεκίνησαν να πουλάνε ή να
ενοικιάζουν στους υπαλλήλους τους τα διαμερίσματα, που είχαν στην κατοχή τους,
είτε παλιά είτε καινούργια, κάτω από τις τιμές της αγοράς. Ωστόσο η τεράστια
άνοδος της οικοδομικής δραστηριότητας οδήγησε σε μεγάλη αύξηση των τιμών των
σπιτιών. Για να μπορέσει, λοιπόν, μια εργατική οικογένεια, αφενός να κατοχυρώσει
το δικαίωμα στην απόκτηση κατοικίας με πλεονεκτικούς όρους κι αφετέρου να
καλύψει τις νέες οικονομικές ανάγκες, που προέκυπταν από την καταβολή ενοικίου ή
από την αγορά του διαμερίσματος, επιλεγόταν η εξής λύση: ο ένας εκ των δύο, που
τις περισσότερες φορές ήταν η γυναίκα, παρέμενε στην κρατική επιχείρηση κι ο
άλλος έβρισκε δουλειά στον ιδιωτικό τομέα, που είχε σαφώς πιο υψηλές αποδοχές.297
Η συγκεκριμένη τακτική εφαρμοζόταν σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις, όταν δηλαδή
η πρόσβαση στον ιδιωτικό τομέα ήταν εύκολη. Επειδή, όμως τις περισσότερες φορές
κάτι τέτοιο ήταν ιδιαίτερα δύσκολο, η πλειοψηφία των εργατών αρνούνταν είτε να
καταβάλουν το προβλεπόμενο αντίτιμο είτε να επιστρέψουν τα διαμερίσματα τους. Οι
μακροχρόνιες στερήσεις των εργατών κι οι χαμηλοί μισθοί τους εκλαμβάνονταν από
τους ίδιους σαν μια επένδυση στην εταιρία. Η παροχή κατοικίας, λοιπόν, ήταν μια
295
296
297
80
δίκαιη επιστροφή για το κεφάλαιο, που τόσα χρόνια είχαν διαθέσει. Πολλοί
διευθυντές επιχειρήσεων ανέφεραν, ότι είναι αρκετά δύσκολο το να μπορέσουν να
βγάλουν αυτούς τους εργάτες από τα διαμερίσματα της επιχείρησης.298
Όλες αυτές οι μορφές παθητικής αντίστασης κι ανυπακοής, που κωδικά
ονομάστηκαν «συλλογική απραξία», προκύπτουν από τις πατερναλιστικές σχέσεις,
που αρθρώνονταν ανάμεσα στους εργάτες και την κρατική επιχείρηση. Ωστόσο, όσο
προχωρούσε, μέσω των μεταρρυθμίσεων, η αποσύνθεση αυτού του πατερναλισμού
της επιχείρησης, τόσο πιο πολύ διαλυόταν κι η αίσθηση του κάθε εργάτη, πως
εξαρτάται ατομικά από τους υπεύθυνους του, και κατ’ αυτόν τον τρόπο μειώνονταν
το οικονομικό κόστος της συμμετοχής του σε πιο δυναμικού τύπου κινητοποιήσεις.299
Με λίγα λόγια, όσο προχωρούσε η διαδικασία των μετασχηματισμών, οι εργάτες δεν
είχαν να φοβηθούν μήπως χάσουν κάτι αφού έτσι κι αλλιώς τα είχαν χάσει όλα.
Παράλληλα, οι νέες μέθοδοι οργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας, τις οποίες
αναλύσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, επέβαλλαν έναν πιο ασφυκτικό έλεγχο πάνω
στους εργάτες, καθιστώντας έτσι αδύνατη την όποια προσπάθεια συλλογικής
απραξίας. Τέλος, οι απολυμένοι εργάτες, αν ήθελαν να κινητοποιηθούν, δεν
μπορούσαν να καταφύγουν σε αυτές τις μορφές αντίδρασης, αφού πλέον ήταν
απολυμένοι.300 Όλοι αυτοί οι όροι συντελούν στο να πάρουν οι εργατικές αντιδράσεις
έναν πολύ πιο δυναμικό τόνο, ξεφεύγοντας από το χαρακτήρα της συλλογικής
απραξίας κι ερχόμενες σε ευθεία ρήξη με την εξουσία.
Και πάλι εδώ οι μορφές αυτών των δυναμικών αντιδράσεων ποικίλουν
καλύπτοντας ένα φάσμα δραστηριοτήτων από μπλοκαρίσματα δρόμων και
καταλήψεις εργοστασίων και κυβερνητικών κτιρίων μέχρι λεηλασίες καταστημάτων
με είδη πρώτης ανάγκης κι απαλλοτρίωση των μηχανημάτων και των εργαλείων μιας
χρεοκοπημένες επιχείρησης, προκειμένου, να τα πουλήσουν οι εργάτες και να
αναπληρώσουν τους χαμένους μισθούς τους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα
των απολυμένων εργατών στην επαρχία Liaoning, οι οποίοι επιτέθηκαν στο τοπικό
κέντρο δημητριακών, προκειμένου να πάρουν τις απαραίτητες για την επιβίωση τους
ποσότητες και ταυτόχρονα για να αποδείξουν, ότι ήταν απλά απελπισμένοι, και δεν
είχαν κάποιες άλλες προθέσεις, εγγυήθηκαν, ότι θα τις πληρώσουν μόλις
μπορούσαν.301 Άλλη τακτική είναι η επίθεση σε διευθυντές ή άλλους, που
298
299
300
301
81
θεωρούνται υπεύθυνοι για την κατάσταση, στην οποία έχουν περιέλθει οι εργάτες.
Στην επαρχία Liaoning σύμφωνα με την εφημερίδα People’s Daily υπήρξαν 276
περιστατικά στα οποία διευθυντές δέχτηκαν επίθεση από τον Ιανουάριο ως τον Ιούλιο
του 1988.302
Ολοκληρώνοντας αυτήν την αναφορά μας στα δομικά χαρακτηριστικά των
εργατικών κινητοποιήσεων στη Κίνα να αναφέρουμε, πως τα αιτήματα κι οι
διεκδικήσεις περιορίζονται στη βάση της εκάστοτε εργατικής μονάδας, χωρίς να
τίθενται στο στόχαστρο ευρύτερες πολιτικές, που να αφορούν συνολικότερα
εργασιακά ζητήματα.303 Οι αγώνες των κινέζων εργατών έχουν συγκεκριμένο
περιεχόμενο κι άμεση στόχευση, γεγονός που δικαιολογεί και το χαρακτήρα των
μορφών δράσης, που είδαμε και παραπάνω.304 Οι όποιες κινητοποιήσεις γίνονται στα
πλαίσια της επιχείρησης απευθυνόμενες άμεσα σε αυτήν, και μόνο, όταν η επιχείρηση
αποτυγχάνει να ικανοποιήσει τα αιτήματα τους, καταφεύγουν σε δραστηριότητες έξω
από αυτήν, όπως μπλοκαρίσματα του συγκοινωνιακού δικτύου ή διαμαρτυρίες σε
κυβερνητικά κτίρια, που είδαμε και παραπάνω, γεγονός που μας οδηγεί στο
συμπέρασμα, πως δεν έχουμε μια ευθεία αμφισβήτηση της κρατικής εξουσίας.305
Το φαινόμενο αυτό της αποσπασματικότητας και της απομόνωσης των
εργατικών κινητοποιήσεων μπορεί εν μέρει να αποδοθεί στην ετοιμότητα της
κυβέρνησης να εμποδίσει οποιεσδήποτε προσπάθειες συνεννόησης και συλλογικής
δράσης ανάμεσα στις διαφορετικές επιχειρήσεις και στις διαφορετικές περιοχές.
Ωστόσο, τον καθοριστικότερο ρόλο προς αυτήν την κατεύθυνση τον έπαιξαν οι
μεταρρυθμίσεις αυτής της περιόδου στον τομέα των εργασιακών σχέσεων, που
επέβαλλαν μια σειρά από τεχνητούς διαχωρισμούς ανάμεσα σε μόνιμους και
συμβασιούχους, ειδικευμένους κι ανειδίκευτους, ντόπιους και μετανάστες.306 Με την
μετατροπή τους σε ανεξάρτητες οντότητες μέσα από την εφαρμογή του «Συστήματος
Συμβάσεων Εργασίας» και του χωρισμού τους σε εργατικές μονάδες, οι εργάτες
τεμαχίζονται σαν τάξη, καθώς περιορίζεται το εύρος των κοινών επαφών κι
εμπειριών τους.307 Ωστόσο, παρά τους τεχνητούς αυτούς διαχωρισμούς, οι μαζικές
απολύσεις κι η «κρίση επιβίωσης» έθεσαν τις βάσεις για μια πρωταρχική αναγνώριση
302
303
304
305
306
307
82
από πλευράς εργατών της ενιαιότητας των συμφερόντων τους.308 Βέβαια, αυτές οι
διασπάσεις κι οι διαχωρισμοί, που είδαμε και παραπάνω, δεν έχουν υπερσκελιστεί
πλήρως, γεγονός που λειτουργεί ανασταλτικά για την ενιαιοποίηση των εργατικών
αιτημάτων κι αντιδράσεων.
Τα αποτελέσματα αυτής της διάσπασης αντικατοπτρίζονται και στο γεγονός,
πως μόνο οι εργάτες σε μια επιχείρηση επωφελούνται από την ικανοποίηση των
αιτημάτων τους, χωρίς αυτό να επεκτείνεται και σε άλλες κρατικές επιχειρήσεις, που
έχουν παρόμοια προβλήματα.309 Τέτοιου τύπου αντιδράσεις έρχονται και
παρέρχονται, και παρά την ιδιαίτερη αξία τους ως κινήσεις μαζών, που αμφισβητούν
την διαμορφωμένη κατάσταση κι ενίοτε πετυχαίνουν και κάποιες υλικές νίκες,
αδυνατούν να θέσουν μακροπρόθεσμους στόχους, που να αφορούν συνολικά την
εργατική τάξη. Μπορούμε, λοιπόν, να κάνουμε λόγο για μια «τάξη κλεισμένη στον
εαυτό της» κι όχι για «μια τάξη για τον εαυτό της». 310
308
309
310
83
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Διαφορετικές Προσεγγίσεις
7. ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ
Όπως ειπώθηκε ήδη από την εισαγωγή, οι συντελούμενες εξελίξεις στην Κίνα
αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής και νότιο-ανατολικής Ασίας κατ’
αυτή την περίοδο, έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον αρκετών μελετητών –κυρίως
οικονομολόγων- διεθνώς, σε μια προσπάθεια να δοθούν ορισμένες απαντήσεις γύρω
από τους λόγους αυτής της ραγδαίας ανάπτυξης. Όλες αυτές οι αναλύσεις κι απόψεις,
ανάλογα με τις θεωρητικές τους προϋποθέσεις και τα μεθοδολογικά σχήματα που
αξιοποιούν, διαιρούνται σε διάφορες κατηγορίες. Από αυτές, πιο γνωστές είναι
αφενός η νεοφιλελεύθερη προσέγγιση κι αφετέρου η θεσμική-στρουκτουραλιστική
ανάλυση.311
Η νεοφιλελεύθερη προσέγγιση δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία των
δυνάμεων της ελεύθερης αγοράς.312 Πιο συγκεκριμένα, η ραγδαία οικονομική
ανάπτυξη των χωρών της ανατολικής και νότιο-ανατολικής Ασίας οφείλεται στο ότι
οι κυβερνήσεις επέτρεψαν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα από το διεθνές εμπόριο να
κατευθύνουν την κατανομή των παραγωγικών πόρων. Δημιουργώντας σταθερό,
αντιπληθωριστικό κι ανοικτό οικονομικό περιβάλλον, ενθάρρυναν τις εγχώριες
επιχειρήσεις να εκμεταλλευτούν το πλεονέκτημα του χαμηλού κόστους της εργατικής
δύναμης προκειμένου να στραφούν στην παραγωγή προϊόντων εντάσεως εργασίας
και να διοχετεύσουν τον κυριότερο όγκο αυτής της παραγωγής στις εξαγωγές. Η
επικέντρωση στις εξαγωγές επέτρεψε στις επιχειρήσεις να υπερβούν τα προβλήματα
της περιορισμένης εσωτερικής αγοράς. Με την παραγωγικότητα να αυξάνεται
περισσότερο από τους πραγματικούς μισθούς, οι χώρες της ανατολικής και νότιο-
ανατολικής Ασίας ήταν σε θέση να εξασφαλίσουν μια ραγδαία αύξηση της
παραγωγής και της απασχόλησης χωρίς να απειλείται το χαμηλό κόστος της
εργατικής δύναμης. Αυτή η ανάπτυξη λόγω των εξαγωγών, ενθαρρύνθηκε
περισσότερο αφενός από την απαλοιφή μιας σειράς περιοριστικών πολιτικών κι
αφετέρου μέσω της ελαφρύτερης φορολόγησης των επιχειρήσεων με εξαγωγικό
προσανατολισμό. Παράλληλα, όλα τα παραπάνω, δημιούργησαν τους όρους
προσέλκυσης ξένου κεφαλαίου, που ήταν αναγκαίο για να υπερκαλυφθούν οι
αντίστοιχες ελλείψεις στο εσωτερικό.313
311
Paul Burkett and Martin Hart-Landsberg, Development, Crisis and Class Struggle- Learning from
Japan and East Asia, USA, Macmillan Press LTD, 2000, σ. 14
312
Paul Burkett and Martin Hart-Landsberg, ό.π.
313
Paul Burkett and Martin Hart-Landsberg, ό.π., σ. 15
84
Από την άλλη, ο θεσμικός στρουκτουραλισμός επισημαίνει το κεντρικό ρόλο,

που έπαιξε ο παρεμβατισμός των κρατών εκείνων, που διακρίνονταν από έναν ισχυρό
αναπτυξιακό προσανατολισμό.314 Πιο συγκεκριμένα, ασκεί κριτική στην
νεοφιλελεύθερη προσέγγιση για την αποτυχία της να αναγνωρίσει τον ενεργό ρόλο,
που έπαιξαν οι εκάστοτε κυβερνήσεις των κρατών της ανατολικής και νότιο-
ανατολικής Ασίας καθορίζοντας και κατευθύνοντας τις επενδύσεις και την εμπορική
δραστηριότητα. Η επιτυχία τέτοιων παρεμβατικών πολιτικών έρχεται σε αντίθεση την
βασική θέση της νεοφιλελεύθερης άποψης περί συγκριτικών πλεονεκτημάτων που
απελευθερώνονται μέσα από την εφαρμογή των νόμων της αγοράς. Ανάμεσα σε
αυτές τις κρατικές παρεμβάσεις, οι πιο συχνά αναφερόμενες είναι οι επιχορηγήσεις
στο τομέα των εξαγωγών, η προστασία των νέων βιομηχανιών κι επιχειρήσεων από
τις εισαγωγές ως αντάλλαγμα για τη συμβολή τους στην υλοποίηση των εξαγωγικών
στόχων, ο κρατικός έλεγχος επί της κατανομής των πιστώσεων ανάμεσα στους τομείς
της οικονομίας και μεταξύ των επιχειρήσεων καθώς κι ο στρατηγικός σχεδιασμός των
βιομηχανικών δραστηριοτήτων με συχνή προτεραιότητα στις κρατικές
επιχειρήσεις.315 Μία ακόμα βασική θέση της θεσμικής-στρουκτουραλιστικής
ανάλυσης είναι, πως μέσα από το σωστό συνδυασμό αμοιβών και ποινών, μπορεί η
εκάστοτε κυβέρνηση να μετατρέψει τις προστατευόμενες επιχειρήσεις, που
βρίσκονται σε βρεφικό στάδιο, σε δυναμικές και διεθνώς ανταγωνιστικές
επιχειρήσεις.316 Οι σοβαρότερες απειλές προέρχονται από τους διάφορους διεθνείς
οργανισμούς, που πιέζουν για περισσότερη φιλελευθεροποίηση της αγοράς. 317
Παρά τις διαφορές τους, κι οι δύο αυτές προσεγγίσεις έχουν ορισμένα κοινά
σημεία. Κι οι δύο συμμερίζονται την άποψη, πως έχει καθοριστική σημασία για την
συνολικότερη οικονομική ανάπτυξη των χωρών της ανατολικής και νότιο-ανατολικής
Ασίας, η διατήρηση αφενός του χαμηλού επιπέδου στους μισθούς κι αφετέρου της
μακροοικονομικής σταθερότητας.318 Ένα ακόμα κοινό στοιχείο της νεοφιλελεύθερης
με τη θεσμική-στρουκτουραλιστική άποψη είναι ο τεχνοκρατικός, ξεκομμένος από τις
κοινωνικές εξελίξεις, τρόπος προσέγγισης της εκβιομηχάνισης και της συνολικότερης
ανάπτυξης. Το πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον μπαίνουν σε αυτές τις αναλύσεις
μόνο μέσω της επίδρασης τους στις κρατικές πολιτικές. Έτσι, κι οι δύο προσεγγίσεις
εξετάζουν το ζήτημα της βιομηχανοποίησης απλά σαν ένα ζήτημα μηχανοργάνωσης
314
315
316
Paul Burkett and Martin Hart-Landsberg, ό.π., σ. 16-17
317
318
85
και διεύθυνσης της παραγωγικής διαδικασίας, παραβλέποντας το ενδεχόμενο οι

διάφοροι λαϊκοί, οικονομικοί και πολιτικοί αγώνες να εκφράζουν μια υποβόσκουσα
κοινωνική δυσαρέσκεια απέναντι στις προτιμώμενες στρατηγικές.319
Παράλληλα, με όλα τα παραπάνω, οι δύο αυτές αναλύσεις διαπερνώνται από
μια σειρά αντιφάσεις. Η εμμονή της νεοφιλελεύθερης άποψης για σφιχτό έλεγχο των
μισθών με κάθε αναγκαίο μέσο, έρχεται σε ευθεία ρήξη με την αρχής της ελεύθερης
αγοράς και του μη παρεμβατικού οικονομικού περιβάλλοντος. Επίσης, ο αποκλεισμός
της ενεργούς συμμετοχής των μαζών στο καθορισμό των δημοσιονομικών και
νομισματικών πολιτικών, έρχεται σε αντίθεση με τη θέση για συσχέτιση μεταξύ
εκδημοκρατισμού κι οικονομικού εκσυγχρονισμού. Οι εκπρόσωποι της
νεοφιλελεύθερης ανάλυσης αντιμετωπίζουν την τελευταία αυτή αντίφαση δίνοντας
ορισμένους εξαιρετικά περιοριστικούς όρους στην έννοια της δημοκρατίας.
Αντίστοιχα, οι υποστηρικτές της θεσμικής-στρουκτουραλιστικής ανάλυσης
ενδιαφέρονται για τα πολιτικά ανοίγματα μόνο εφόσον αυτά συνδέονται με την
προαποφασισμένη κρατική, παρεμβατική, αναπτυξιακή στρατηγική ή παρέχουν την
αναγκαία σταθερότητα για την εφαρμογή της.320
Σε ό,τι αφορά τις προσεγγίσεις γύρω για το ζήτημα ειδικά της ανάπτυξης της
κινέζικης οικονομίας, ο Wing Thye Woo τις διαιρεί ανάμεσα σε εκείνες, που
θεωρούν, πως οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης είναι προϊόν μιας επιτυχημένης
διαδικασίας οικονομικών πειραματισμών, οι οποίοι οδήγησαν στην δημιουργία
ορισμένων αρκετά αποτελεσματικών, μη καπιταλιστικών θεσμών, και σε εκείνες, που
υποστηρίζουν, πως η καλή απόδοση της κινέζικης οικονομίας οφείλεται στους ίδιους
λόγους με αυτούς που εντοπίζονται και στην υπόλοιπη ανατολική και νότιο-
ανατολική Ασία, δηλαδή στην αυξανόμενη απελευθέρωση, διεθνοποίηση κι
ιδιωτικοποίηση των οικονομικών δραστηριοτήτων. Την πρώτη άποψη την ονομάζει
«Σχολή Πειραματισμού» κι αναφέρει ως κυριότερους εκπροσώπους της τους Garry
Jefferson, Thomas Rawski, Barry Naughton και Peter Nolan ενώ τη δεύτερη την
ονομάζει «Σχολή Σύγκλησης» με πιο γνωστούς εκφραστές τους M. Bruno, Gang Fan,
Geng Xiao, Jeffrey Sachs και Wing Thye Woo.321 Από την πρώτη κιόλας αυτή
περιγραφή είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε αφενός τις θεσμικές-
319
320
Paul Burkett and Martin Hart-Landsberg, ό.π.
321
Wing Thye Woo, ‘’The Real Reasons for China’s Growth’’, The China Journal, No. 41, Jan. 1999,
σ. 116
86
στρουκτουραλιστικές καταβολές της πρώτης σχολής κι αφετέρου τις αντίστοιχες

νεοφιλελεύθερες της δεύτερης.
Πιο συγκεκριμένα, η «Σχολή του πειραματισμού» προβάλει δύο βασικές
οικονομικές αρχές σχετικά με την οικονομική μεταρρύθμιση της Κίνας, από τις
οποίες η μία αναγνωρίζει τη βαθμιαία και σταδιακή εφαρμογή των πολιτικών για την
αλλαγή της αγοράς σαν το κλειδί για την ραγδαία ανάπτυξη της Κίνας ενώ η άλλη,
αξιολογώντας τα πειράματα της Κίνας στους μη καπιταλιστικούς θεσμούς, θεωρεί,
πως αυτοί υπήρξαν ιδιαίτερα αποτελεσματικοί στον αγροτικό τομέα, στις TVEs στις
επαρχίες και στις κρατικές επιχειρήσεις. Παράλληλα, βασική θέση της «Σχολής
πειραματισμού» είναι, πως μια ανάλογη στρατηγική μπορεί να εφαρμοστεί και σε
άλλες οικονομίες, που βρίσκονται στο στάδιο της μετάβασης από το κεντρικό
σχεδιασμό στην ελεύθερη αγορά.322
Απέναντι σε αυτά, η «Σχολής Σύγκλησης» υποστηρίζει, πως οι ραγδαίοι ρυθμοί
ανάπτυξης προέκυψαν σε τομείς, όπου οι μετασχηματισμοί χαρακτηριζόταν
περισσότερο από ριζικούς παρά από βαθμιαίους ρυθμούς. Παράλληλα, αυτή η
ικανότητα της Κίνας να αναπτυχθεί ραγδαία αντικατοπτρίζει ορισμένα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά της οικονομικής δομή της. Σύμφωνα με τη «Σχολή Σύγκλησης»,
λοιπόν, η μεταβατική πολιτική της Κίνας δεν μπορεί να μεταφερθεί και στην
Ανατολική Ευρώπη εξαιτίας αυτών ακριβώς των δομικών διαφορών. Τέλος, η σχολή
αυτή αξιολογεί ως αποτυχημένους τους πειραματισμούς της Κίνας με τους μη
καπιταλιστικούς θεσμούς τονίζοντας την αναγκαιότητα να υπάρξουν μεγαλύτερα
ανοίγματα μέσα από την καθιέρωση θεσμών ακόμα πιο κοντά στην ελεύθερη αγορά
και στο καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής.323
322
Wing Thye Woo, ό.π., σ. 117
323
Wing Thye Woo, ό.π., σ. 118
87
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Συμπεράσματα
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Απαραίτητη προϋπόθεση προκειμένου να αντιληφθούμε επαρκώς το χαρακτήρα

των αλλαγών, που υφίσταται η μισθωτή εργασία στην Κίνα κατ’ αυτήν την περίοδο,
είναι να κατανοήσουμε πρώτα το συνολικότερο περιβάλλον, που αυτοί οι οικονομικοί
μετασχηματισμοί διαμορφώνουν. Ανάμεσα σε αυτούς τους δύο όρους, τη μισθωτή
εργασία από την μία και το γενικότερο οικονομικό περιβάλλον από την άλλη, υπάρχει
μια καθαρά διαλεκτική σχέση. Η μισθωτή εργασία στα πλαίσια αυτού του
οικονομικού περιβάλλοντος μετασχηματίζεται και μετασχηματιζόμενη
μετασχηματίζει κι αυτή με τη σειρά της τους γενικότερους όρους αυτού του
περιβάλλοντος.
Ειπώθηκε σωστά, στην αρχή της παρούσας εργασίας, πως οι μεταρρυθμίσεις
αυτής της περιόδου στην ουσία συντελούν σε μια καπιταλιστική στροφή της
κινέζικης οικονομίας. Αυτή, όμως, η παρατήρηση από μόνη της δεν είναι αρκετή.
Χρειάζεται μια περαιτέρω εμβάθυνση προκειμένου να αντιληφθούμε καλύτερα τη
φύση των αλλαγών της μισθωτής εργασίας. Από την μελέτη των οικονομικών
εξελίξεων στην Κίνα κατά την περίοδο 1978-1992 επιβεβαιώνεται αυτή η
καπιταλιστική στροφή για την οποία έγινε λόγος και προηγούμενα, ωστόσο
αναδεικνύεται και μια ιδιαίτερη πτυχή αυτής της συντελούμενης στροφής. Όλα όσα
εκτέθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια, μας επιτρέπουν να κάνουμε λόγο για μια
διαδικασία πρωταρχικής συσσώρευσης, που βρίσκεται εν εξελίξει αυτή τη περίοδο.
Ήδη, στο πρώτο κεφάλαιο, όπου εκτίθεται το θεωρητικό πλαίσιο, έγινε λόγος
για τους όρους εκείνους, που είναι αναγκαίοι για την πραγμάτωση της
κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Χαρακτηριστικά είχε ειπωθεί, πως η σχέση του
κεφαλαίου προϋποθέτει το χωρισμό των εργατών από την ιδιοκτησία των όρων
πραγματοποίησης της εργασίας. Κι όπως σημειώνει ο Marx, αυτό το προτσές
χωρισμού, που «από τη μια μεριά, μετατρέπει σε κεφάλαιο τα μέσα συντήρησης και
παραγωγής της κοινωνίας, κι από την άλλη, τους άμεσους παραγωγούς σε μισθωτούς
εργάτες»324 είναι, που δημιουργεί τη σχέση του κεφαλαίου. Αυτό το ιστορικό
προτσές, που αποτελεί την προϊστορία του κεφαλαίου και του αντίστοιχου του
τρόπου παραγωγής είναι που ονομάζεται πρωταρχική συσσώρευση. Μπορεί η
καταγεγραμμένη πορεία των οικονομικών μετασχηματισμών στη Κίνα να μην
324
88
προσομοιάζει επακριβώς με αυτήν, που περιγράφει ο Marx στο ‘’Κεφάλαιο’’,

ωστόσο, τα αποτελέσματα της είναι ίδια ή τουλάχιστον παρόμοια.
Πιο συγκεκριμένα, οι μεταρρυθμίσεις στον αγροτικό τομέα μέσα από την
διάλυση των Λαϊκών Κοινοτήτων και την υιοθέτηση του «Συστήματος
Υπευθυνότητας» δημιούργησαν τους όρους, όπως είδαμε και προηγούμενα, για την
βίαιη και μαζική απόσπαση των παραγωγών της υπαίθρου από τη γη τους και κατ’
επέκταση από τα μέσα συντήρησης τους. Αυτή, ακριβώς, η απόσπαση καταγράφεται
στα τεράστια μεγέθη της αγροτικής εξόδου και στην δημιουργία ενός τεράστιου
κύματος εσωτερικής μετανάστευσης, που τροφοδότησε τις βιομηχανικά ανεπτυγμένες
επαρχίες της χώρας.
Σημαντικό, όμως, ρόλο για την συγκρότηση αυτών των τεράστιων δεξαμενών
εργατικού δυναμικού, πέρα από την αγροτική έξοδο, έπαιξαν και μια σειρά από άλλες
εξελίξεις, όπως ήταν οι ρυθμίσεις που επέτρεψαν τις χρεοκοπίες των επιχειρήσεων
οδηγώντας πολλές απ’ αυτές σε κλείσιμο, με αποτέλεσμα να μείνουν εκτός δουλειάς
χιλιάδες εργάτες, η εφαρμογή του «Συστήματος Συμβάσεων Εργασίας», που επέτρεπε
τη μη-ανανέωση των συμβάσεων κι η κατοχύρωση του δικαιώματος των διευθυντών
να απολύουν το πλεονάζων εργατικό δυναμικό. Η θέση αυτών των μαζών πιεζόταν
προς τα κάτω ακόμα περισσότερο μέσα από την αύξηση των τιμών των προϊόντων
στα πλαίσια της ελεύθερης αγοράς καθώς κι από τον καλπάζοντα πληθωρισμό.
Παράλληλα, όμως με τη συγκρότηση αυτής της δεξαμενής ανέργων, το
διάστημα αυτό τίθενται σε εφαρμογή μια σειρά από κανόνες και διατάξεις, που
επιτρέπουν στους εργάτες να πουλούν την εργατική τους δύναμη ελεύθερα, όπου
εκείνοι επιθυμούν. Αυτό το νόημα έχει κι η άρση των περιοριστικών μηχανισμών,
που ίσχυαν μέχρι τότε, σχετικά με την ελεύθερη μετακίνηση των εργατών από
περιοχή σε περιοχή κι από κλάδο σε κλάδο. Αυτές οι ρυθμίσεις ήταν αναγκαίες
προκειμένου να αποκτήσει υλική αξία για την ανάπτυξη της κεφαλαιοκρατικής
παραγωγής αυτή η δεξαμενή ανεργίας.
Βλέπουμε, λοιπόν, πως σε ό,τι αφορά την μισθωτή εργασία, αυτή
αναδιοργανώθηκε ριζικά στα πλαίσια των συνολικότερων μετασχηματισμών. Μέσα
από την κατάργηση των φραγμών για τη μετακίνηση του εργατικού δυναμικού, την
απαλοιφή της μονιμότητας και της σταθερότητας, τη σύνδεση των μισθών με την
αποδοτικότητα των εργατών, το δικαίωμα των απολύσεων, καθώς και μια σειρά από
άλλες ρυθμίσεις, που εκτέθηκαν παραπάνω, άνοιξε στην ουσία η αγορά εργασίας στις
δυνάμεις του ανταγωνισμού και της ελεύθερης αγοράς. Αυτή η δεξαμενή ανεργίας –
89
που από μόνη της αποτελεί μια ριζική ανακατάταξη του εργατικού δυναμικού- είχε
μια διττή λειτουργία καθώς από τη μία λειτουργούσε σαν χώρος άντλησης φτηνού κι
ευέλικτου εργατικού δυναμικού κι από την άλλη λειτούργησε σαν ένα μέσο πίεσης κι
εκφοβισμού προς αυτούς, που εξακολουθούσαν να εργάζονται, προκειμένου, να
υποστούν τους οποιουσδήποτε όρους τους επιβάλλονταν.
Παράλληλα με αυτόν τον εκφοβισμό, μια σειρά από τροποποιήσεις στην
οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας εφαρμόστηκαν, προκειμένου, να επιτευχθεί
η στο μέγιστο αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Οι τροποποιήσεις αυτές
διαμορφώνουν όρους και συνθήκες εργασίας, που πολλές φορές φέρνουν στο μυαλό
εικόνες από τα εργοστάσια της Δυτικής Ευρώπης του 19ου αιώνα.
Το εργατικό αυτό δυναμικό, έτσι όπως διαμορφώθηκε μέσα στη δίνη των
μετασχηματισμών, ήταν, που έδωσε σημαντική ώθηση στο μετασχηματισμό της
οικονομίας κι ειδικά στην ανάπτυξη της βιομηχανίας καθώς λόγω της απελπιστικής
κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει από την απώλεια των μέσων συντήρησης του –
ή από το φόβο της απώλειας τους - ήταν διατεθειμένο να πουλήσει της εργατική του
δύναμη υπό οποιουσδήποτε όρους και συνθήκες. Αυτή, ακριβώς, η εικόνα
επιβεβαιώνεται κι από τα διάφορα στοιχεία, που εκτέθηκαν και προηγούμενα σχετικά
με τη θέση των εργατών στα πλαίσια των επιχειρήσεων.
Σε αυτό εδώ το σημείο κρίνεται αναγκαίο να γίνει μια παρατήρηση. Πέραν των
παραπάνω, οι οικονομικοί μετασχηματισμοί της περιόδου 1978-1992 είχαν και μια
σειρά από άλλα αποτελέσματα, τα οποία ως ένα βαθμό αναφέρθηκαν και
προηγούμενα. Ειδικά σε ό,τι αφορά την αγροτική μεταρρύθμιση είδαμε, πώς αυτή
λειτούργησε προωθητικά μέσα από την αύξηση της αγροτικής παραγωγής και την
κρατική πολιτική για μειωμένες τιμές των βασικών αγροτικών προϊόντων, καθώς
συνέβαλλε στο να μειωθεί στην αρχή της περιόδου το κόστος των μέσων συντήρησης
της εργατικής δύναμης. Παράλληλα, η αύξηση των εισοδημάτων κάποιων αγροτών
μέσα από τη διοχέτευση των προϊόντων τους στην ελεύθερη αγορά, είχε σαν συνέπεια
την αύξηση της κατανάλωσης των προϊόντων κυρίως της ελαφριάς βιομηχανίας
δίνοντας της μια σημαντική ανάσα στα πρώτα της βήματα. Ωστόσο, οι
καθοριστικότερες δυναμικές, πάνω και γύρω από τις οποίες αρθρώνονται όλα τα
υπόλοιπα αποτελέσματα, είναι αυτές που περιγράψαμε προηγούμενα.
Μια ακόμα πολύ σημαντική διάσταση των μετασχηματισμών της ζωντανής
εργασίας είναι οι διαιρέσεις μεταξύ των εργατών, που αυτοί οι μετασχηματισμοί
επέφεραν. Ντόπιοι και μετανάστες, ειδικευμένοι κι ανειδίκευτοι, μόνιμοι και
90
συμβασιούχοι, γυναίκες κι άντρες, είναι ορισμένες μόνο από αυτές τις διαιρέσεις.
Διαιρέσεις, που αποσκοπούσαν στην παραγωγή κι αναπαραγωγή του ανταγωνισμού
μεταξύ των εργατών, στη διαμόρφωση τεχνιτών διαχωρισμών μέσα από την
διάσπαση της ενιαιότητας των εργατικών συμφερόντων και στην κατ’ επέκταση
ευκολότερη διαχείριση του εργατικού δυναμικού και των αντιδράσεων του. Οι
διαιρέσεις αυτές στάθηκαν καθοριστικές για την ανυπαρξία μεγάλης κλίμακας
εργατικών κινητοποιήσεων, που να θέτουν συνολικότερα ζητήματα, όπως είδαμε και
προηγούμενα. Στην ίδια αυτή κατεύθυνση συνέβαλαν κι η ανυπαρξία δομών του
εργατικού συνδικαλισμού τέτοιων, που να υπερασπίζονται επί της ουσίας τα εργατικά
συμφέροντα καθώς κι η έλλειψη ενός πολιτικού υποκειμένου πραγματικού εκφραστή
της εργατικής τάξης. Μέσα, λοιπόν, από όλη αυτή τη διαδικασία των
μετασχηματισμών διαμορφώθηκαν τόσο οι αντικειμενικοί όσο κι οι υποκειμενικοί
όροι για περαιτέρω διεύρυνση της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης καθώς και για
ακόμα μεγαλύτερη απόσπαση υπεραξίας.
Επί της ουσίας, όλοι αυτοί οι μετασχηματισμοί κρίθηκαν από την εργατική τάξη
και γενικότερα τον κινέζικο λαό στη πράξη είτε μέσα από μικρά (όπως αυτά που
είδαμε στο κεφάλαιο για τις εργατικές αντιδράσεις) είτε μέσα από μεγάλα γεγονότα
(όπως αυτό της πλατείας T’ien-an-men). Γεγονότα, που, παρά τις όποιες ανεπάρκειες
τους, καταγράφουν μια υπαρκτή δυσαρέσκεια απέναντι στους συντελούμενους
μετασχηματισμούς.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να γίνει μια πολύ σημαντική παρατήρηση
αναφορικά με την ρητορεία, που συνοδεύει τις μεταρρυθμίσεις και που, συνδέεται
άμεσα με τα όσα λέγονται σε αυτό το σημείο. Παρακολουθώντας τη ρητορεία, που
χρησιμοποιεί η νέα ηγεσία της Κίνας αυτή τη περίοδο, διακρίνουμε μια διαρκή
προσπάθεια οι όποιοι μετασχηματισμοί να καλυφθούν με μια σοσιαλιστική επίφαση,
παρουσιαζόμενοι σαν το μέρος ενός σχεδίου, που θα φέρει τη χώρα ένα βήμα πιο
κοντά στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Σε καμία περίπτωση όλο αυτό το διάστημα
δεν υπήρξε από πλευράς του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας σε επίπεδο
φρασεολογίας μια ρητή ρήξη με τις αρχές του μαρξισμού-λενινισμού ούτε η δήλωση
μιας ουσιαστικής εγκατάλειψης του εγχειρήματος σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Το
γεγονός αυτό, αν δεν οφείλεται σε αφέλεια της νέας ηγεσίας, μια αφέλεια που παρά
τις ειλικρινής προθέσεις οδηγεί σε λάθη στην εφαρμογή, τότε θα πρέπει να μας
προβληματίσει. Κι επειδή, όταν έχουμε να κάνουμε με τόσο ευρείας κλίμακας και
ριζικές αλλαγές, δεν μπορούμε να μιλάμε για λάθη αλλά για καλά σχεδιασμένες
91
πολιτικές, τα αίτια του φαινομένου θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού. Η χρήση της

συγκεκριμένης ρητορείας μπορεί να αποδοθεί σε μια προσπάθεια να μην
χαρακτηριστούν οι όποιες αλλαγές ως καπιταλιστικές, που παρεκκλίνουν από το
δρόμο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και κατ’ επέκταση να μην απονομιμοποιηθούν
στη συνείδηση του κόσμου, όπως είδαμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο. Η
απονομιμοποίηση όμως του καπιταλισμού προϋποθέτει τη νομιμοποίηση του
σοσιαλισμού στη συγκεκριμένη περίπτωση. Μπορούμε, λοιπόν, να μιλήσουμε για μια
ευρεία αποδοχή των σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών ιδανικών από πλευράς του
κινεζικού λαού, τουλάχιστον στην αρχή της περιόδου που εξετάζουμε, μια αποδοχή
που διαμορφώθηκε όλο το προηγούμενο διάστημα πριν το 1978. Ωστόσο, μέσα από
αυτήν την ένδυση των μεταρρυθμίσεων με σοσιαλιστικό μανδύα, εκτός από τη
νομιμοποίηση τους, προωθούταν σταδιακά κι η απονομιμοποίηση του ίδιου του
σοσιαλισμού. Παρουσιάζοντας, σε όλους τους τόνους ως σοσιαλιστική μια πολιτική,
που οδηγεί στην πείνα και την εξαθλίωση είναι λογικό παρεπόμενο ο σοσιαλισμός να
αποκτήσει στη συνείδηση του κόσμου ένα αρνητικό πρόσημο.
Κλείνοντας, αναφέρθηκε και στην εισαγωγή πως οι αυξήσεις σε μια σειρά από
δείκτες της οικονομίας όπως το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν, το κατ’ κεφαλήν
εισόδημα γενικά ή ακόμα το εισόδημα των εργατών ειδικά, οδηγούν κάποιους
μελετητές να κάνουν λόγο για το θαύμα της κινέζικης οικονομίας. Ομολογουμένως,
οι δυναμικές, που καταγράφει η κινέζικη οικονομία ύστερα από μια δεκαπενταετία
μετασχηματισμών, κάθε άλλο παρά αμελητέες είναι. Από μόνοι τους όμως αυτοί οι
δείκτες, ξεκομμένοι από την κοινωνική πραγματικότητα, που τους συνοδεύει, δεν
είναι αρκετοί να δώσουν μια ολοκληρωμένη εικόνα της κινέζικης κοινωνίας, έτσι
όπως διαμορφώνεται μέσα από όλους αυτούς τους μετασχηματισμούς. Κι η εικόνα
αυτή κάθε άλλο παρά θαυμαστή μπορεί να χαρακτηριστεί.
Η παρούσα εργασία, ακόμα κι αν δεν κατάφερε να δώσει σαφείς απαντήσεις
στα ερωτήματα που τέθηκαν και στην εισαγωγή, τουλάχιστον έδωσε ορισμένες
γενικές κατευθύνσεις πάνω στις οποίες θα μπορούσε να κινηθεί μια προσπάθεια
απάντησης τους. Παράλληλα, κι αυτό ακριβώς είναι μια από της γοητείες της
ιστορίας, στη προσπάθεια να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα, προέκυψαν μια σειρά
από άλλα, όπως ποιές είναι οι αναλογίες ανάμεσα στη διαδικασία μετασχηματισμού
της Κίνας και των χωρών του ανατολικού μπλοκ, πώς εντάσσεται η οικονομική
ανάπτυξη της Κίνας στο συνολικότερο πλαίσιο των ραγδαία αναπτυσσόμενων χωρών
της ευρύτερης περιοχής, ποιές ανακατατάξεις προκαλούνται στην ευρύτερη περιοχή
92
μέσω της κινέζικης οικονομικής διείσδυσης, πώς οξύνονται οι διάφοροι

ανταγωνισμοί ανάμεσα στη Κίνα και σε μια σειρά από άλλες δυνάμεις, ποιοί
μετασχηματισμοί προκαλούνται μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία στο ίδιο το
Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας καθώς και μια σειρά από άλλα.
93
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Βιβλιογραφία
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μελέτες-Δοκίμια:
 Paul Burkett and Martin Hart-Landsberg, Development, Crisis and Class
Struggle- Learning from Japan and East Asia, USA, Macmillan Press LTD,
2000
 Chen-tian Kuo, ‘’Privatization within the Chinese State’’, Beyond the
Development State- East Asia’s Political Economies Reconsidered, ed. Steve
Chan; Cal Clark; Danny Lam, xx, Palgrave Macmillan, 1998
 Im. C.Y, Hsu, The Rise of Modern China, New York, Oxford University
Press, 1990
 Κουουζίνεν; Αρμπάτωφ; Μπελικάκωφ; κ.α., Η πολιτική οικονομία του
καπιταλισμού, Αθήνα, Εκδ. Θεμέλιο, 1964
 Κ. Μαρξ, Μισθός Τιμή Κέρδος, Αθήνα, Εκδ. Θεμέλιο, 1984
 Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο - Τόμος Πρώτος, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2005
 Σ. Μπεττελέμ; Ζ. Σαριέρ; Ε. Μαρσιζιό, Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην
Κίνα, Αθήνα, Στοχαστής, 1976
 Γ. Τσούμα, Οικονομικές Μεταρρυθμίσεις κι η άνοδος της κινέζικης οικονομίας,
2005
 Κ. Χατζάκης, Οδηγός ξένων επενδύσεων στην Ανατολική Ασία: οι περιπτώσεις
της Μαλαισίας, Νότιας Κορέας, Κίνας, Θεσσαλονίκη, Εκδ. Ζήτη, 2001
Άρθρα:
 K. E. Brodsgaard, ‘’Paradigmatic Change: Readjustment and Reform in the
Chinese Economy, 1953-1981, Part II’’, Modern China, Vol. 9, No. 2. Apr.
1983, pp. 253-272
 Feng Chen, ‘’Subsistence Crisis, Managerial Corruption and Labor Protest in
China’’, The China Journal, No. 44, Jul. 2000, pp. 41-63
 Pat Howard, ‘’ Rice Bowls and Job Security: The Urban Contract Labor
System’’, The Australian Journal of Chinese Affairs, No. 25, Jan. 1991, pp.
93-114
 Α.Francis Johnston, ‘’Elites and Agencies: Forging Labor Policy at China’s
Central Level’’, Modern China, Vol. 28, No. 2, Apr. 2002, pp. 147-176
94
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Βιβλιογραφία
 Ching Kwan Lee, ‘’The Labor Politics of Market Socialism: Collective

Inaction and Class Experiences among State Workers in Guangzhou’’,
Modern China, Vol. 24, No. 1, Jan. 1998, pp. 3-33
 Hy Van Luong; Jonathan Unger, ‘’Wealth, Power, and Poverty in the
Transition to Market Economies: The Process of Socio-Economic
Differentiation in Rural China and Northern Vietnam’’, The China Journal,
No. 40, Jul. 1998, pp. 61-93
 Peter Nolan; Robert F. Ash, ‘’China’s Economy on the Eve of Reform’’, The
China Quarterly, No. 144, Dec. 1995, pp. 980-998
 Dwight Perkins, ‘’Completing China’s Move to the Market’’, The Journal of
Economic Perspectives, Vol. 8, No. 2, Spring 1994, pp. 23-46
 Thomas G. Rawski, ‘’Chinese Industrial Reform: Accomplishments, Prospects
and Implications’’, The American Economic Review, Vol. 84, No. 2, May
1994, pp. 271-275
 Richard Smith, ‘’The Chinese Road to Capitalism’’, New Left Review, No.
199, May-Jun. 1993
 Richard Smith, ‘’Creative Destruction: Capitalist Development and China’s
Environment’’, New Left Review, No. 222, Mar.-Apr. 1997
 Dorothy J. Solinger, ‘’The Chinese Work Unit and the Transient Labor in the
Transition from Socialism’’, Modern China, Vol. 21, No. 2, Apr. 1995, pp.
155-183
 Andrew G. Walder, ‘’Factory and Manager in an Era of Reform’’, The China
Quarterly, No. 118, Jun. 1989, pp. 242-264
 Wing Thye Woo, ‘’The Real Reasons for China’s Growth’’, The China
Journal, No. 41, Jan. 1999, pp. 115-137
 Minghua Zhao; Theo Nichols, ‘’Management Control of Labor in State-
Owned Enterprises: Cases from the Textile Industry’’, The China Journal, No.
36, Jul. 1996, pp.1-21
95
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ Περιεχόμενα
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ…………………………………………………………………………....1
1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ…………………………………………………………...6
2. Η ΚΙΝΑ ΤΟΥ 1978

2.1. Δομικά χαρακτηριστικά κινέζικης οικονομίας…………………………….12
2.2. 1949-1978: Η πολιτική στο τιμόνι………………………………………...14
2.3. Σε αναζήτηση νέων κατευθύνσεων: Η οικονομία στο τιμόνι……………..19
3. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ
3.1. Ο μετασχηματισμός τους αγροτικού τομέα……………………………….22
3.2. Ο μετασχηματισμός του τομέα των επιχειρήσεων κι της βιομηχανίας…..31
3.3. Η πολιτική των «Ανοικτών Θυρών»………………………………………39
3.4. Συνολική προσέγγιση……………………………………………………...42
4. ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
4.1. Το «Σύστημα Συμβάσεων Εργασίας»……………………………………..49
4.2. Οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας…………………………………57
4.3. Μισθολογικό………………………………………………………………62
5. ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1978-1992

5.1. Γενικότερο πλαίσιο………………………………………………………..67
5.2. Τα γεγονότα της Πλατείας T’ien-an-men…………………………………71
6. ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ
6.1. Γενικό πλαίσιο……………………………………………………………..75
6.2. Δομικά χαρακτηριστικά εργατικών αντιδράσεων…………………………79
7. ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ……………………………………………….84
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ………………………………………………………………….88
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………………..94
96

Όψεις Της Μισθωτής Εργασίας Στην Κίνα

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Όψεις Της Μισθωτής Εργασίας Στην Κίνα

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Πανεπιστήμιο Κρήτης

Μ. Π. Σ.: «Σύγχρονη ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία, 19ος -20ος αιώνας»

«Όψεις της μισθωτής εργασίας στην Κίνα, 1978-1992»

Μόνο που έχει μια μηχανή…

Χτύπημα της γάμπας

Ντάριο Φο, «Η Μεγάλη Παντομίμα»

αυξήθηκαν από 2.4 δισεκατομμύρια δολάρια το 1984 σε 52,7 δισεκατομμύρια

αυτήν την διαδικασία μετασχηματισμού και ποιές τροποποιήσεις υφίσταται

πραγματοποιείται η μεταρρύθμιση του αγροτικού τομέα ενώ παράλληλα ξεκινάει και

την αντίστοιχη μονομέρεια των πηγών. Παράλληλα, τα ποσοτικά στοιχεία, που

μισθός με το κομμάτι έχει την τάση ανεβάζοντας ορισμένους ατομικούς μισθούς

2. Η ΚΙΝΑ ΤΟΥ 1978

2.1. Δομικά χαρακτηριστικά κινέζικης οικονομίας

Ένα, ακόμα, στοιχείο, που στέκεται καθοριστικό για το χαρακτήρα της

2.2. 1949-1978: Η πολιτική στο τιμόνι

έθετε ο κεντρικός προγραμματισμός. Η λειτουργία των επιχειρήσεων περνούσε

1952-57 3,73 19,60 17,98 12,88 25,45

Τα στοιχεία που καταγράφονται στον πίνακα 1 αποτυπώνουν αφενός την

Πίνακας 2.: Δομικά χαρακτηριστικά κινέζικης οικονομίας κι άλλων οικονομιών

Ποσοστό % των Εργαζομένων

Τα παραπάνω στοιχεία δείχνουν, πως μετά από 25 χρόνια κεντρικά

Πίνακας 3.: Εκπαιδευτικά επιτεύγματα, 1978 (καταγραφή σαν ποσοστό % των

κινέζικη οικονομία ανίσχυρη σε ό, τι αφορούσε ζητήματα οργάνωσης της παραγωγής

2.3. Σε αναζήτηση νέων κατευθύνσεων: Η οικονομία στο τιμόνι

Προχωρώντας, θα εξετάσουμε τις εξελίξεις και τους μετασχηματισμούς, που

3.1. Ο μετασχηματισμός του αγροτικού τομέα

τις υπηρεσίες.86 Ο τρίτος τύπος οργάνωσης αποτελούνταν από τους οικονομικούς

δάνειο προοριζόταν για αγορά μηχανολογικού εξοπλισμού ή γενικότερα για βελτίωση

Πίνακας 4.: Παραγωγή Βασικών Αγροτικών Προϊόντων

από τον προηγούμενο πίνακα. Συγκεκριμένα, η σημαντικότερη αύξηση σημειώθηκε

εκατομμύρια κι από 800,000 σε 6 εκατομμύρια αντιστοίχως) και τέλος, ο αριθμός

αρκετοί εργάτες απολύονται με το πρόσχημα, πως αποτελούν πλεονάζων εργατικό

3.2. Ο μετασχηματισμός του τομέα των επιχειρήσεων και της βιομηχανίας

διαθέσει όπως επιθυμούσε, σε επενδύσεις ή ακόμα και σε bonus.111 Ωστόσο, γινόταν

αναποτελεσματικότητα τους. Δίνοντας, λοιπόν, την ελευθερία στους διευθυντές να

σύστημα φορολόγησης συνέβαλε εν μέρει στην εξομάλυνση των ελλειμματικών

3.2.2. Δεύτερη φάση μεταρρυθμίσεων

πλευρά δεσμευόταν, ότι το Hong Kong θα διατηρήσει τις υπάρχουσες οικονομικές,

δραστηριότητες, προκειμένου να εμπλουτιστεί η ποικιλία των παραγόμενων

Παράλληλα, σε αυτή τη δεύτερη φάση των μεταρρυθμίσεων συντελούνται τα

3.3. Η Πολιτική των «Ανοιχτών Θυρών»

σύμφωνα με το πνεύμα των ρυθμίσεων της κινέζικης εργατικής νομοθεσίας, όσον

Πέραν όμως του ποσοτικού σκέλους, προβλήματα υπήρχαν κι ως προς την

αιχμής, εισήχθη κυρίως παρωχημένη τεχνολογία και τεχνογνωσία ενώ το ενδιαφέρον

3.4. Συνολική προσέγγιση

Πίνακας 7.: Ρυθμοί ανάπτυξης (σε ποσοστό % ανά έτος)

Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις ενθάρρυναν, επίσης, την εμπλοκή της Κίνας στη

Πίνακας 8.: Παραγωγή Βασικών Βιομηχανικών Προϊόντων

Κλείνοντας την προσέγγιση των μετασχηματισμών στο βιομηχανικό τομέα να

Πίνακας 10.: Τύποι βιομηχανικών επιχειρήσεων στη Κίνα

Κρατικές Κολεκτιβοποιημένες Ιδιωτικές Άλλες*

Τα παραπάνω στοιχεία δεν θα πρέπει να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα πως

Πίνακας 11.:Βιομηχανική ανάπτυξη

Κλείνοντας αυτήν την γενική αναφορά στους μετασχηματισμούς της κινέζικης

κρατικές επιχειρήσεις, επιτρέποντας, ταυτόχρονα, και σε ιδιωτικές επιχειρήσεις να

4.1. Το «Σύστημα Συμβάσεων Εργασίας»

βελτίωση του συστήματος στρατολόγησης νέων εργατών, τον καθορισμό των

παλιό καθεστώς. Συνθήκες εργασίας, πρόσβαση σε προγράμματα εκπαίδευσης,

Ωστόσο, προέκυπταν ορισμένα σημαντικά προβλήματα από την εφαρμογή

4.2. Οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας

που εξετάζουμε, τα ονόματα των υποδειγματικών εργατών κι οι νικητές

Η πληρωμή με το κομμάτι και τα bonus επανεισήχθησαν το 1978 με την αρχή

σημειωθεί σε αυτό το σημείο, πως σημειώνεται μεγάλη ευελιξία στην εφαρμογή

5. ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1978-1992