‫دا ه ﯽ ا ﮫﺎن‬

‫دا ه ﻨﺎ ﻊ ﻃ ﯽ‬

‫ﯿﺎ ن ﯽ ‪ ،‬دارو ﯽ و ﺳ ﯽ‬

‫ﮕﺎرش‪ :‬ﻤﺪ رﺿﺎ و ﯽ‬

‫ا ﺘﺎد ﯾﺎر وه ﻊ و آ ﺰداری‬

‫ﭘﺎ ﺰ ‪١٣٩۴‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ‬
‫‪Industrial, Medicinal & Poisonous Plants‬‬

‫ﺗﻌﺪاد واﺣﺪ ‪2 :‬‬

‫ﻧﻮع واﺣﺪ ‪ 2 :‬واﺣﺪ ﻧﻈﺮي‬
‫ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎز ‪ :‬ﻧﺪارد‬
‫ﻧﻮع درس ‪ :‬ﺗﺨﺼﺼﻲ‬
‫ﺷﻤﺎره درس ‪37-16-534 :‬‬
‫ﻣﺪرس ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ‬
‫داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺻﻔﻬﺎن‬

‫ﺳﺮﻓﺼﻞ درس‪:‬‬
‫ﻧﻈﺮي‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮاد ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺤﺼﺎل ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻌﺘﻲ از ﺗﻴﺮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ :‬ﭼﺘﺮﻳﺎن‪ ،‬ﮔﻞ ﺳﺮخ‪ ،‬ﻛﺎﺳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻘﻮﻻت‪ ،‬ﻓﺮﻓﻴﻮن‪ ،‬ﺷﺐ ﺑﻮ‪ ،‬ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺑﺎ ذﻛﺮ ﻧﺤﻮه ﺑﻬﺮه‬
‫ﺑﺮداري و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ و ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺸﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﻃﻘﻪ ﺑﻨﺪي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺛﺮات آﻧﻬﺎ‪ ،‬روش ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻮاد داروﻳﻲ‪ ،‬ﮔﻴﺎه درﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﺮاﺗﻊ اﻳﺮان ﺑﺎ‬
‫ذﻛﺮ ﻣﺸﺨﺼﺎت اﺻﻠﻲ و وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي داروﻳﻲ و ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه آﻧﻬﺎ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎنﺳﻤﻲ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺸﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﻤﻲ ﻣﺮاﺗﻊ اﻳﺮان‬

‫ﺑﺎزدﻳﺪ‪ :‬از ﻣﺮاﺗﻊ و ﻛﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ‪.‬‬

 ‫‪١‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻛﻠﻴﺎت‬

‫ﻓﺼﻞ‪ :1‬ﻛﻠﻴﺎت‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪:‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﻮدروي زﻳﺎدي در ﻃﺒﻴﻌﺖ روﻳﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن در ﺣﺪود ‪600‬‬
‫ﻫﺰار ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن از ﻧﻈﺮ ﻣﺼﺎرف ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻮﻓﻪاي‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭼﻮب‪ ،‬ﻓﻀﺎي ﺳﺒﺰ و‬
‫‪ ...‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﻣﺮﺗﻌﻲ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ذﺧﻴﺮهﮔﺎهﻫﺎي ژﻧﺘﻴﻜﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و از‬
‫ﺗﻨﻮع زﻳﺴﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ژﻧﻲ ﺳﺮﺷﺎرﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺑﻴﻦ ﻣﺼﺎرﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ داﺷﺘﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﺧﺎص از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬
‫ﺻﻨﻌﺘﻲ و داروﻳﻲ از دﻳﺮ زﻣﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺻﻨﻌﺘﻲ و داروﻳﻲ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺟﺰو ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻓﺮﻋﻲ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﻨﻲ از ژرم ﭘﻼﺳﻢ )‪ (Germplasm‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،.‬ﻳﻌﻨﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ و داروﻳﻲ ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد وﺳﻴﻌﻲ ﻛﻪ در ﺻﻨﻌﺖ‬
‫) ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ‪ ،‬آراﻳﺸﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ و ‪ ( ...‬دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‪:‬‬
 ‫‪٢‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻛﻠﻴﺎت‬

‫‪ (١‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺼﺮف ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ‬

‫‪ (٢‬ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻟﮕﻮي ﻣﺼﺮف و اﺳﺘﻔﺎده ﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع‬
‫‪ (٣‬ﺧﻄﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﻘﺎﺿﺎ ﺑﺮاي ﺧﺮﻳﺪ آﻧﻬﺎ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از آﻧﻬﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ‬
‫روﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎ ﺷﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻏﻴﺮ اﺻﻮﻟﻲ و ﺑﻴﺶ‬
‫از ﺣﺪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ و داروﻳﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻮﻟﺪ در ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻬﺎن ﮔﺮدﻳﺪه و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ آن‬
‫ﻫﺎ را در ﻣﻌﺮض اﻧﻘﺮاض ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ دو راه وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺣﻔﻆ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد از ﻃﺮﻳﻖ اﻋﻤﺎل ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ روش ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫‪ (2‬اﻫﻠﻲ ﻛﺮدن ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻮﻟﺪ و ﻛﺸﺖ آن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺣﻴﺎ ﻣﺤﻴﻂ ﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻧﺒﻮه آن‬
‫ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﺻﻨﻌﺘﻲ و داروﻳﻲ ﺣﺪود ﺳﻲ ﻫﺰار ﮔﻮﻧﻪ در ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﻛﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻛﺸﻒ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه در ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ رو ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺳﻬﻢ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ و ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي از اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ روي‬
‫آن ﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ داراي ﺳﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻛﺎرﺑﺮدي ﻃﺒﻲ‪ ،‬ادوﻳﻪاي و ﻋﻄﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ در آن واﺣﺪ دو ﻳﺎ ﻫﺮ ﺳﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﻪ را دارا ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻮاد زﻳﺴﺘﻲ ﻣﺨﺼﻮص ﻓﻌﺎل و ﻣﻔﻴﺪي را ﺑﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ) ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ درﺻﺪ( در ﺧﻮد ذﺧﻴﺮه‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻣﺎده داروﻳﻲ اﻏﻠﺐ از ‪ 5‬ﻳﺎ ‪ 6‬ﮔﺮوه ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﺻﻠﻲ ﺳﺎزﻧﺪه ﮔﻴﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺟﺰو ‪ 5‬ﻳﺎ ‪ 6‬ﮔﺮوه‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﺮﻋﻲ در ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻛﻪ ﺑﻪ " ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮي" ﻣﻌﺮوف ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻘﺶ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ آﻧﻬﺎ در ﮔﻴﺎه‬
‫روﺷﻦ ﻧﺒﻮده و ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺑﺮاي‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﮔﻴﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ و ﺗﻨﺶﻫﺎي ﻣﺤﻴﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺳﺘﻔﺎده ﮔﻴﺎه از اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﺮاي دﻓﺎع ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ ﺗﻌﺎدل و اﺳﺘﻤﺮار ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ از اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ‪ ،‬ﺑﺮگ‪ ،‬ﮔﻞ‪ ،‬ﻣﻴﻮه‪ ،‬داﻧﻪ و ‪ ...‬از ﻧﻈﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ و اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺎزه ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺎص ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﻲ‬
‫رﺳﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻤﻞ آوري اﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺑﺼﻮرت ﺳﻨﺘﻲ ﻳﺎ ﺑﺼﻮرت ﺻﻨﻌﺘﻲ آن ﺑﺮ روي ﻣﻴﺰان و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه داروﻳﻲ آن‬
‫اﺛﺮ دارد‪.‬‬
‫‪٣‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻛﻠﻴﺎت‬

‫‪ (5‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ زراﻋﻲ و ﺑﺎﻏﻲ از ﮔﺴﺘﺮه و ﻣﺼﺮف ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻣﺤﺪودﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و‬
‫ﻛﺸﺘﮕﺎﻫﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺪودﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻳﻚ ﻣﺤﺼﻮل داروﻳﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﭼﻨﺪ ﮔﻴﺎه و از اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت زراﻋﻲ ﻫﺮ ﻛﺪام ﻣﻨﺤﺼﺮا از ﮔﻴﺎه ﺧﺎص ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻ اﻧﺪام ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺸﺨﺺ را ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﻳﻚ ﻣﺤﺼﻮل داروﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ زراﻋﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺧﺎﺻﻲ از زﻧﺪﮔﻲ ﮔﻴﺎه ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ داروﻳﻲ اﻧﺪام ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺧﺎﺻﻲ از رﺷﺪ ﮔﻴﺎه از ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (8‬ﻣﺤﺼﻮﻻت داروﻳﻲ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﺛﺎﻧﻮي ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻨﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺤﺼﻮﻻت زراﻋﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ آﻧﻬﺎ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻨﺶﻫﺎي ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺗﻮﻟﻴﺪﺷﺎن ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ ﺑﺸﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮﺗﺮي اﻗﺘﺼﺎدي ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي‪ :‬ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻮاﻣﻞ زراﻋﻲ )ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي‪ ،‬ﺑﻪ زراﻋﻲ و ﺑﻪ ﻧﮋادي( و ﻫﻢ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ‬
‫اﻳﺠﺎد اﺳﺘﺮسﻫﺎي ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ اﻓﺰاﻳﺶ داد‪.‬‬

‫ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ ﻫﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮي در ﮔﻴﺎﻫﺎن‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ در ﭼﻬﺎر وﺿﻌﻴﺖ اﺻﻠﻲ زﻳﺮ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت زﻳﺴﺘﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺷﺮاﻳﻂ زﻳﺴﺘﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻨﺶ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎه )اﻧﺘﻮژﻧﻲ ‪ (Ontogeny‬ﻣﺘﻔـﺎوت‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬در ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ژﻧﺘﻴﻜﻲ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻛﺸﺖ ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن ﻧﻮع و ﻣﻘﺪار ﻣﺎده ﻣﻮﺛﺮه ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺑﻬﻴﻨﻪ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬در ﻃﻴﻒ ﻣﺤﺪودي اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻛﻠﻴﺎت‬

‫ﺑﻴﻮﺳﻨﺘﺰ ﻣﻮاد ﻣﺘﺸﻜﻠﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ و داروﻳﻲ ﻛﻪ از ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ اوﻟﻴﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭼﺮﺧﻪ ﻛﺮﺑﻦ در ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﻚ اوﻟﻴﻪ‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﻜﻲ اوﻟﻴﻪ‬ ‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮي ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫‪Co2‬‬ ‫‪Co2‬‬
‫ﭼﺮﺧﻪ ﭘﻨﺘﻮﺯ‬ ‫ﮔﻠﻴﮑﻮﺯﻳﺪﻫﺎ‬
‫‪Glycosides‬‬

‫ﺻﻤﻎ ﻫﺎ ﻭ ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ‬
‫ﮐﺮﺑﻮﻫﻴﺪﺭﺍﺕ ﻫﺎ‬ ‫‪Gum and‬‬
‫ﻗﻨﺪﻫﺎ)‪(sugers‬‬
‫‪Mucilage‬‬

‫ﮔﻠﻴﮑﻮﻟﻴﺰ ﺷﺪﻥ‬ ‫ﺍﺭﻳﺘﺮﻭﺯﻓﺴﻔﺎﺕ‬ ‫ﺍﺳﺘﺮﻳﭙﺘﻮﻣﺎﻳﺴﻴﻦ‬

‫‪Glycolysis‬‬ ‫‪Erythrose po4‬‬ ‫‪Streptomycin‬‬

‫ﻓﻨﻞ ﻫﺎ‬
‫‪phenols‬‬
‫ﻓﺴﻔﻮﺍﻧﻮﻝ ﭘﻴﺮﻭﺍﺕ‬ ‫ﺍﺳﻴﺪ ﺷﻴﮑﯽ ﻣﻴﮏ‬
‫‪Phosphoenol‬‬ ‫‪Shikimic Acid‬‬ ‫ﺗﺎﻧﻦ‬
‫‪pyrovate‬‬ ‫‪Tanins‬‬

‫ﻟﻴﮕﻨﻴﻦ ﻫﺎ‬
‫ﺍﺳﻴﺪﻫﺎی ﺁﻣﻴﻨﻮ ﺁﺭﻭﻣﺎﺗﻴﮏ‬ ‫‪Lignin‬‬
‫‪Aliphatic Amino Acids‬‬
‫ﭘﻴﺮﻭﻭﺍﺕ‬
‫‪pyruvate‬‬ ‫ﭘﺮﻭﺗﺌﻴﻦ‬
‫ﺍﺳﻴﺪﻫﺎی ﺁﻣﻴﻨﻮﺁﻟﻔﺎﺗﻴﮏ‬
‫‪Aliphatic‬‬ ‫آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‬
‫‪Alkaloids‬‬
‫ﺍﺳﺘﻴﻞ ﮐﻮﺁﻧﺰﻳﻢ ﺁ‬
‫‪Acetyle - co A‬‬
‫ﺗﺘﺮﺍﺳﻴﮑﻠﻴﻦ‬ ‫ﭘﭙﺘﻴﺪﻫﺎ‬
‫‪Tetracyclin‬‬ ‫‪peptides‬‬
‫ﻣﺎﻟﻮﻧﻴﻞ ﮐﻮﺁﻧﺰﻳﻢ ﺁ‬ ‫‪es‬‬
‫‪Malony – co A‬‬
‫ﭼﺮﺧﻪ ﺍﺳﻴﺪ ﺗﺮی‬ ‫ﺁﻧﺘﺮﺍﮐﻴﻨﻴﻮﻥ ﻫﺎ‬ ‫ﭘﻨﻴﺴﻴﻠﻴﻦ‬
‫ﮐﺮﺑﻮﮐﺴﻴﻠﻴﮏ‬ ‫‪Antraquinones‬‬ ‫‪penicilin‬‬
‫‪Triccarboxylic Acid‬‬
‫‪l‬‬ ‫ﺍﺳﻴﺪﻫﺎی ﭼﺮﺏ‬
‫‪Faty Acids‬‬ ‫ﭼﺮﺑﯽ ﻫﺎ ﻭ ﻣﻮﻡ ﻫﺎ‬

‫‪Co2‬‬ ‫ﺍﻳﺰﻭﭘﺮﻳﻦ‬
‫‪Isoprene‬‬ ‫ﺗﺮﭘﻦ ﻫﺎ‬
‫‪Terpenes‬‬
‫ﮐﺮﺑﻮﻫﻴﺪﺭﺍﺕ ﻫﺎی ﻏﻴﺮ ﺣﻠﻘﻮی‬
‫‪Squalene‬‬ ‫ﺍﺳﺘﺮﻭﺋﻴﺪﻫﺎ‬
 ‫‪٥‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻛﻠﻴﺎت‬

‫ﺧﻂ ﻣﺶﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﺮ روي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪:‬‬

‫‪ -1‬ارﺗﻘﺎ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻘﺪار زﻳﺘﻮده )ﺑﻴﻮﻣﺎس( ﻣﺤﺘﻮي ﻣﺎده داروﻳﻲ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ روﺷﻬﺎي ﺑﻪ‬
‫زراﻋﻲ و ﺑﻪ ﻧﮋادي‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺤﺮﻳﻚ ﭼﺮﺧﻪﻫﺎي ﺑﻴﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ درون ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻮاد داروﻳﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫و ﺑﻮﻳﮋه اﻟﻘﺎ ﺗﻨﺶ ﻫﺎي ﻣﺤﻴﻄﻲ‪.‬‬

‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺑﻮﻣﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﺑﺨﻮﺑﻲ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮداري ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آوردن ﻇﺮﻓﻴﺖ‬
‫ﻫﺎي ژﻧﺘﻴﻜﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺿﻤﻦ اﻧﺠﺎم اﻗﺪاﻣﺎت ﻻزم ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻴﻞ ژﻧﺘﻴﻜﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻋﻮاﻣﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻴﺰي‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸﺪﻳﺪ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻮع و ﻣﻘﺪار ﻣﺎده ﻣﻮﺛﺮه داروﻳﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﻣﺰرﻋﻪ و ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ » ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي داروﻳﻲ« را ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﻗﺒﻠﻲ آﻧﻬﺎ اﻓﺰاﻳﺶ داد و ﻳﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺣﺪي اﻓﺰاﻳﺶ داد ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ارزش زﻳﺎدي ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺿﺮورت اﻫﻠﻲ ﻛﺮدن‪ ،‬ﻛﺸﺖ و اﺻﻼح ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺣﻔﻆ ذﺧﺎﻳﺮ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺘﻲ‪) 1‬ژﻧﺘﻴﻜﻲ( ﻃﺒﻴﻌﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮔﻴﺎﻫﺎن وﺣﺸﻲ داراي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻧﺎﭼﻴﺰي از ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه داروﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﻧﻈﺮ ﻛﻴﻔﻲ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪل ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻏﻴﺮ داروﻳﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺴﺘﺮش و اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻮزﻳﻊ ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻧﻴﺰ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه داروﻳﻲ‬
‫ﻫﺮ ﻣﺤﻠﻲ در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺤﻠﻬﺎ ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان دﺳﺘﺮﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻛﻴﻔﻲ و ﻛﻤﻲ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه داروﻳﻲ اﻟﺰاﻣﺎ در ﻧﮋادﻫﺎ و زﻳﺮﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﻴﺴﺖ و اﻣﻜﺎن دارد‬
‫زﻳﺮ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ اﻧﺘﺸﺎر وﺳﻴﻌﺘﺮي در ﻃﺒﻴﻌﺖ دارد ﺣﺎوي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻛﻤﺘﺮي از ﻣﺎده ﻣﻮﺛﺮه داروﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر وﺳﻴﻊ و ﮔﺴﺘﺮده ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ وﺣﺸﻲ از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﺟﻤﻊ آوري آﻧﻬﺎ ﭘﺮﻫﺰﻳﻨﻪ ﺑﻮده و از‬
‫ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬اﺳﺘﻔﺎده اﻧﺒﻮه از روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﻣﻨﺎﺑﻊ داروﻳﻲ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ‬
‫آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﻳﻨﻜﻪ اﺳﺘﻔﺎده اﻧﺒﻮه از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎﺑﻮدي و اﻧﻘﺮاض اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Metabolite‬‬ ‫ﻣﺎﺣﺼﻞ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ‬
 ‫‪٦‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻛﻠﻴﺎت‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ و اﻫﻤﻴﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪:‬‬

‫ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ) ﺷﺎﮔﺮد ارﺳﻄﻮ( ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺐ ﮔﻴﺎﻫﻲ را ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬاري ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻮﺳﻜﻮرﻳﺪ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ در ﻗﺮن اول ﻣﻴﻼدي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ‪ 600‬ﮔﻴﺎه داورﻳﻲ را ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺧﻮاص آن ﺗﻬﻴﻪ و ﺑﺼﻮرت ﻛﺘﺎب در آورد‪.‬‬
‫ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﭘﺰﺷﻚ ﻣﻌﺮوف ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﺗﺎ دﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴﻲ ﺣﻜﻤﺎ و داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﺎﻟﻴﻔﺎﺗﻲ را در زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اراﻳﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻗﺎﻧﻮن اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺎوي ﻣﺤﻤﺪ زﻛﺮﻳﺎي‬
‫رازي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺮوف ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي اﺑﻦ ﺑﻴﻄﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي ﺷﺎﻣﻞ ‪ 1400‬ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎب ﺗﻬﻴﻪ و اراﻳﻪ ﻛﺮد‪ .‬در ﻗﺮن‬
‫ﻫﻔﺪﻫﻢ و در ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي اروﭘﺎﻳﻴﺎن در زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎﻳﻲ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‬
‫ﻣﻴﻼدي اروﭘﺎﻳﻴﺎن ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه داروﻳﻲ و اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺳﺎزي ﻣﺼﺮف آن ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﻼدي‬
‫ﻣﺼﺮف ﺳﺎﻻﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ اروﭘﺎﻳﻲ ﻇﺮف ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1980‬ﺗﺎ ‪ 1985‬ﻣﻴﻼدي ‪ 7/5‬ﺗﺎ ‪ 8‬درﺻﺪ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫آﻣﺎر ﺟﻬﺎﻧﻲ در ﺳﺎل ‪ 1982‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ‪ 50‬درﺻﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه داروﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪي و ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﻨﺸﺎ ﻃﺒﻴﻌﻲ و‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ داﺷﺘﻪ و ﺣﺘﻲ اﻳﻦ آﻣﺎر ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺸﻮرﻫﺎ در ﺣﺪود ‪ 90‬درﺻﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎرﺳﺘﺎن ﻇﺮف ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1980‬ﺗﺎ‬
‫‪ 35 ،1985‬ﺗﺎ ‪ 40‬ﻫﺰار ﺗﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻴﺰان ﻣﻘﺪار ‪ 75‬درﺻﺪ آن از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺸﺖ و ‪ 25‬درﺻﺪ از روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس آﻣﺎر ﺳﺎل ‪ ،1992‬ﻣﺠﺎرﺳﺘﺎن ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 45‬ﺗﺎ ‪50‬‬
‫ﺗﻦ اﺳﺎﻧﺲ ﺣﺎﺻﻞ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﻄﺮ را ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ )‪ (1971‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 3‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد دﻻر ﺑﺎﺑﺖ ﺧﺮﻳﺪ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺎ ﻃﺒﻴﻌﻲ و‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ دارﻧﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﺣﺪود ‪ 1/5‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﻧﺴﺨﻪاي ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ در ﺳﺎل ‪ 1971‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ‪ % 25/2‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ % 13/3 ،‬داروﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻨﺸﺎ ﻣﻴﻜﺮوﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و ‪ % 2/7‬ﺑﺎ ﻣﻨﺸﺎ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ آﻣﺮﻳﻜﺎ ‪ 23‬درﺻﺪ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ دﻧﻴﺎ را ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺪود ‪ 20‬درﺻﺪ از داروﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن ﻣﻨﺸﺎ ﮔﻴﺎﻫﻲ دارد‪.‬‬
‫آﻣﺎر ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ‪ 80‬درﺻﺪ ﻣﺮدم ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه در ﻛﺸﻮرﻫﺎي در ﺣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻧﻮاﺣﻲ ﻓﻘﻴﺮ و دور اﻓﺘﺎده ﻋﻤﺪه ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي درﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮد را از ﻃﺮﻳﻖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺗﺎ ﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺶ از ‪ 60‬درﺻﺪ ﻣﺮدم آﻟﻤﺎن و ﺑﻠﮋﻳﻚ و ‪ 74‬درﺻﺪ‬
‫ﻣﺮدم اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ درﻣﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از داروﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻛﻠﻴﺎت‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬داروﻳﻲ‬
‫ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺛﺮ درﻣﺎﻧﻲ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »دارو« ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ادوﻳﻪاي‬
‫از ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻨﺴﺮوﺳﺎزي‪ ،‬ﻧﻮﺷﺎﺑﻪ ﺳﺎزي‪ ،‬و ‪ ...‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺒﻮد رﻧﮓ‪ ،‬ﻃﻌﻢ و‬
‫ﻣﺰه آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﻋﻄﺮي‬
‫اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﺧﺎﺻﻲ در اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺣﺎوي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﺳﺎﻧﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﺳﺎﻧﺲ از راه ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺨﺎر آب از اﻳﻦ اﻧﺪاﻣﻬﺎ‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫د‪ -‬ﺻﻨﻌﺘﻲ‬
‫از ﻣﺎده ﻣﻮﺛﺮه ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻧﺴﺎﺟﻲ ﺑﺮاي آﻫﺎرزﻧﻲ‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت ﭘﻨﺒﻪاي‪ ،‬ﻛﺮپ و ﭼﺎپ ﭘﺎرﭼﻪ‪ ،‬در ﺻﻨﻌﺖ ﭼﺎپ‪ ،‬ﻟﻴﺘﻮﮔﺮاﻓﻲ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺮﻛﺐ‪ ،‬در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻛﺎﻏﺬ ﺳﺎزي‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﭼﺴﺐ‪ ،‬ﻻﺳﺘﻴﻚ ﺳﺎزي‪ ،‬ﻛﺎﺋﻮﭼﻮ ﺳﺎزي‪ ،‬ﭼﺮم ﺳﺎزي‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺑﺮﻳﺸﻢ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‪ ،‬در ﺻﻨﻌﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد آراﻳﺸﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ‬
‫) ﻛﺮﻣﻬﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻣﭙﻮ‪ ،‬ﺧﻤﻴﺮ دﻧﺪان‪ ،‬ﻟﻮﺳﻴﻮن ﻫﺎ و‪.(...‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻌﻨﺎع )ﻳﺎ ﻣﺤﺼﻮل ﻛﺘﻴﺮاي ﮔﻮﻧﻬﺎ( ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل اﻳﻦ ﮔﻴﺎه‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺻﻨﺎﻳﻊ داروﻳﻲ از ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎﻳﻲ و ﺿﺪ ﻗﺎرﭼﻲ و ﺗﺐ ﺑﺮي آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺟﺰو ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻄﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ از آن اﺳﺎﻧﺲ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺟﺰو ﮔﻴﺎﻫﺎن ادوﻳﻪاي اﺳﺖ و در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﻃﻌﻢ و ﻣﺰه ﻏﺬاﻫﺎ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ‪ 250‬ﺗﺎ ‪ 300‬ﻫﺰار ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﻮر اﻳﺮان ﻧﻴﺰ داراي ‪ 8‬ﺗﺎ ‪ 12‬ﻫﺰار ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫اﺳﺖ)‪ 3/5‬درﺻﺪ ﻓﻠﻮر ﺟﻬﺎن(‪ 10 .‬ﺗﺎ ‪ 12‬درﺻﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺟﺰو ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در‬
‫ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﺣﺪود ‪ 30‬ﻫﺰار ﮔﻮﻧﻪ داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن و ‪ 1000‬ﺗﺎ ‪ ) 1500‬و ﻳﺎ ‪ ( 2500‬ﮔﻮﻧﻪ داروﻳﻲ و‬
‫ﺻﻨﻌﺘﻲ در اﻳﺮان وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 5‬درﺻﺪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺟﻬﺎن ﺟﺰو ﻓﻠﻮر اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد‬
‫‪ 11‬اﻗﻠﻴﻢ از ‪ 13‬اﻗﻠﻴﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرداري از ‪ 300‬روز آﻓﺘﺎﺑﻲ در ﺳﺎل و ﺗﻔﺎوت دﻣﺎي ‪ 40‬ﺗﺎ‪ 50‬درﺟﻪ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﺑﻴﻦ ﺳﺮدﺗﺮﻳﻦ و ﮔﺮمﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ در ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ را ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر ﭘﻬﻨﺎور اﻳﺮان از ﻧﻈﺮ ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫در ﻓﻠﻮر اﺳﺘﺎن اﺻﻔﻬﺎن ﺣﺪود ‪ 1450‬ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺗﻌﺪاد ﺣﺪود ‪ 390‬ﮔﻮﻧﻪ داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ ﺣﺪود ‪ 27‬درﺻﺪ ﻓﻠﻮر اﺳﺘﺎن اﺻﻔﻬﺎن را ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺳﻬﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ‬
‫اﺳﺘﺎن اﺻﻔﻬﺎن از ﻓﻠﻮر ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻛﺸﻮر ﺣﺪود ‪ 39‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٨‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻛﻠﻴﺎت‬

‫ﻓﺎﺋﻮ ارزش ﺧﺪﻣﺎت اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺮﺗﻌﻲ را ﺣﺪود ‪ 232‬دﻻر در ﺳﺎل ﺑﺮآورد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻬﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻋﻠﻮﻓﻪ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ‪25‬‬
‫درﺻﺪ اﺳﺖ و ﺑﻘﻴﻪ ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﻏﺬاﻳﻲ و دﻳﮕﺮ ارزش ﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﺰارش ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ )‪ ،(WHO‬ارزش ﺣﺠﻢ ﺗﺠﺎرت ﺟﻬﺎﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻴﺶ از‬
‫‪ 43‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد دﻻر اﺳﺖ و ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد در ﺳﺎل ‪ 2050‬ﺑﻪ ‪ 5‬ﺗﺮﻳﻠﻴﺎرد ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺳﻄﺢ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻛﺸﻮر ‪ 66‬ﻫﺰار ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ‪ 65‬ﻫﺰار ﺗﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در ﺳﺎل‪ 1386‬ارزش اﻗﺘﺼﺎدي ﺻﺎدرات و واردات ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﻓﺮآوردهﻫﺎي آن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ 63‬و ‪85‬‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻬﻢ ارزش اﺳﺎﻧﺲ وارداﺗﻲ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ‪ 59‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر در اﻳﻦ ﺳﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻨﺪ ﺑﺎﻻدﺳﺘﻲ ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز ‪ 20‬ﺳﺎﻟﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدي‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ‬
‫ﻛﺸﻮر ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ در ﺑﻴﻦ ‪ 12‬ﻛﺸﻮر ﺑﺮﺗﺮ ﺟﻬﺎن در زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﻓﺼﻞ‪ :2‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺻﻤﻎﻫﺎ ) ‪(Gums‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺻﻤﻎ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﺻﻤﻎﻫﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ در ﻣﻴﻜﺮوارﮔﺎﻧﻴﺴﻢﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻛﺮوﻓﻴﺖﻫﺎ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﺎﻟﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺻﻤﻎﻫﺎ را ﭘﻠﻲ ﺳﺎﻛﺎرﻳﺪﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آن ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺮﭘﻨﻮﻳﻴﺪ‬
‫)‪ (Terpenoids‬و ﭘﺮوﺗﻴﻴﻨﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﺳﻮرﻳﻦ ) ‪ (Bassorin‬و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت دﻳﮕﺮي از ﻗﺒﻴﻞ اﺳﻴﺪ ﮔﻠﻮ ﻛﻮروﻧﻴﻚ (‬
‫)‪ Glucoronique Acid‬اﺳﻴﺪ ﮔﺎﻻﻛﺘﻮروﻧﻴﻚ)‪ ( Galacturonique Acid‬و اﺳﻴﺪ اوروﻧﻴﻚ )‪(Uronique Acid‬‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در واﻗﻊ ﭘﻠﻲ ﺳﺎﻛﺎرﻳﺪﻫﺎ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻫﻮﻣﻮ ﭘﻠﻲ ﺳﺎﻛﺎرﻳﺪﻫﺎ) ‪( Homopolysaccharides‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت از ﻣﻮﻧﻮﻣﺮﻫﺎي ﻗﻨﺪي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ ) ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺸﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻠﻴﻜﻮژن‪ ،1‬ﺳﻠﻮﻟﺰ‪ ،2‬ﻛﻴﺘﻴﻦ‪ 3‬و ﭘﻜﺘﻴﻦ‪(4‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Glycogen‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Cellulose‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Chitin‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪١٠‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫‪ -2‬ﻫﺘﺮوﭘﻠﻲ ﺳﺎﻛﺎرﻳﺪﻫﺎ) ‪( Heteropolysaccharides‬‬

‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت از ﻣﻮﻧﻮﻣﺮﻫﺎي ﻗﻨﺪي ﻣﺘﻔﺎوت ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻤﻎﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻲ ﺳﻠﻮﻟﺰ‪ ،5‬و ﻟﻌﺎب ﻫﺎ ) ﻣﻮﺳﻴﻼژ‪.(6‬‬
‫ﺻﻤﻎﻫﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭘﻠﻲ ﺳﺎﻛﺎرﻳﺪي ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻴﺪروﻓﻴﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺎ ‪ 400‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺣﺠﻢ ﺧﻮد آب ﺟﺬب و ذﺧﻴﺮه ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻧﻘﻄﻪ اﻧﺠﻤﺎد ﻧﺪارﻧﺪ و در ﺣﻼلﻫﺎي اﻟﻜﻞ و اﺗﺮ ﻧﺎﻣﺤﻠﻮلاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ وﻳﮋه در ﻣﻌﺪه اﻧﺴﺎن و دام‪ ،‬ﺻﻤﻎﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ آﻧﺰﻳﻢﻫﺎ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ اﻧﺮژيزا ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮاد ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻛﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺮد وﺳﻴﻌﻲ در ﺻﻨﻌﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺻﻤﻎ ﻫﺎي ﺗﺠﺎري را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﻏﻠﺐ ﺟﺰو ﮔﻴﺎﻫﺎن درﺧﺘﭽﻪاي و ﻳﺎ درﺧﺘﻲ ﻛﻨﺪ رﺷﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺻﻤﻎﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻔﺘﻮﻟﻲ‪ ،‬ﻗﻄﺮهاي و ﻳﺎ ورﻗﻪﻫﺎي ﺿﺨﻴﻢ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺮاوش ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺻﻤﻎﻫﺎي ﻗﺎﺗﻲ )‪،(Gum ghatti‬‬
‫ﻛﺎراﻳﺎ )‪ ،( Gum karaya‬ﻛﻴﺘﺮا )‪ ( Gum tragacanth‬و ﺻﻤﻎ ﻋﺮﺑﻲ )‪ (Gum Arabic‬از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺟﺰو ﻣﻬﻢ‬
‫ﺗﺮﻳﻦ ﺻﻤﻎﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺻﻤﻎﻫﺎ‬

‫ﺻﻤﻎﻫﺎ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و از ﺟﻤﻠﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪه آن ﺑﻪ ﻧﺤﻮ زﻳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺻﻤﻎﻫﺎي ﻣﻴﻜﺮوﺑﻲ‬
‫ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻴﻜﺮوﺑﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﺧﻮد ﺻﻤﻎﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻤﻎﻫﺎي‪:‬‬
‫ﮔﺰا ﻧﺘﺎن ) ‪ ،(Xanthan Gum‬دﻛﺴﺘﺮان )‪ ( Dextran Gum‬و اﺳﻜﻠﺮوﮔﻠﻮﻛﺎن ) ‪.(Scleroglucan Gum‬‬
‫از ﺻﻤﻎ دﻛﺴﺘﺮان در اﻧﻮاع ﭼﺎﺷﻨﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻛﻨﺴﺮوﺳﺎزي و در ﻧﺎﻧﻮاﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ب ‪ -‬ﺻﻤﻎ ﮔﺰا ﻧﺘﺎن ) ‪(Xanthan Gum‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ -‬ﺻﻤﻎ اﺳﻜﻠﺮوﮔﻠﻮﻛﺎن ) ‪(Scleroglucan Gum‬‬

‫‪4‬‬
‫‪Pectin‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Hemicellulose‬‬
‫‪6‬‬
‫‪mucilage‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪١١‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫‪ -2‬ﺻﻤﻎﻫﺎي ﺟﻠﺒﻜﻲ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻠﺒﻚﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﺧﻮد ﺻﻤﻎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺻﻤﻎ آﮔﺎر )‪،( Agar Gum‬‬
‫ﺻﻤﻎ آﻟﮋﻳﻦ )‪ ( Alginate Gum‬و ﺻﻤﻎ ﻛﺎراژﻳﻨﺎن) ‪ . ( Carrageenan Gum‬اﻳﻦ ﺻﻤﻎﻫﺎ در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺎﺟﻲ و‬
‫ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ ‪ -‬ﺻﻤﻎ ﻛﺎراژﻳﻨﺎن) ‪ ( Carrageenan Gum‬ب ‪ -‬ﺻﻤﻎ آﻟﮋﻳﻦ )‪ ( Alginate Gum‬ج ‪ -‬ﺻﻤﻎ آﮔﺎر )‪( Agar Gum‬‬

‫‪ -3‬ﺻﻤﻎﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﺎدي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺻﻤﻎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺻﻤﻎ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺻﻤﻎ داﻧﻪ و ﺻﻤﻎ ﺳﺎﻗﻪ) ﻳﺎ ﻳﻘﻪ( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺻﻤﻎ داﻧﻪ‪:‬‬
‫‪ 1-3‬داﻧﻪﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎ داراي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﺸﺎﺳﺘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭘﻠﻲ ﺳﺎﻛﺎرﻳﺪﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻧﺸﺎﺳﺘﻪاي آﻧﻬﺎ اﻏﻠﺐ ﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫داﻧﻪ ﻫﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻫﺘﺮوﭘﻠﻲ ﺳﺎﻛﺎرﻳﺪي دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺻﻤﻎ زراﻋﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺻﻤﻎﻫﺎي داﻧﻪاي از داﻧﻪﻫﺎي درﺧﺘﺎن‪ :‬ﺑﻪ ) ‪ ،( Quince‬ﭘﺴﻴﻠﻴﻮم ) ‪ ، ( Psylliulm‬ﻛﺘﺎن ) ‪، (Linum‬‬
‫ﺧﺮﻧﻮب) ‪ (Ceratonia‬و ﮔﻮار ) ‪ ( Cyamopsis‬اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺑﻴﻦ ﺻﻤﻎﻫﺎي داﻧﻪاي‪ ،‬ﺻﻤﻎﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ داﻧﻪﻫﺎي ﺧﺮﻧﻮب و ﮔﻮار از اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻤﻎ ﺧﺮﻧﻮب از داﻧﻪﻫﺎي درﺧﺖ ﺧﺮﻧﻮب)‪ (Ceratonia siliqua‬در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ و ﺻﻤﻎ ﮔﻮار ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﮔﻮآران از‬
‫داﻧﻪﻫﺎي ﺑﻮﺗﻪﻫﺎي ﮔﻮار )‪ (Cyamopsis tetragonoloba (L.) Taub.‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎه ﮔﻮار ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﺤﺼﺎل‬
‫ﺻﻤﻎ از داﻧﻪﻫﺎي آن ﺟﻬﺖ ﻣﺼﺎرف ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر وﺳﻴﻊ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬داﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮار ﺣﺎوي ‪ 35‬ﺗﺎ ‪ 42‬درﺻﺪ‬
‫ﮔﺎﻻﻛﺘﻮﻣﺎﻧﺎن ) ‪ (Galactomannan‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪ داﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮار در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻇﺮف ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1950‬ﺗﺎ ‪ 1963‬از ﺻﻔﺮ ﺑﻪ‬
‫‪ 15‬ﻫﺰار ﺗﻦ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺼﺮف اﻳﻦ داﻧﻪﻫﺎ ﻇﺮف ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1954‬ﺗﺎ ‪ 1978‬از ‪ 2/5‬ﺑﻪ ‪ 65‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﭘﻮﻧﺪ اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪١٢‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﺧﺮﻧﻮب)‪(Ceratonia siliqua‬‬

‫ﮔﻮار )‪(Cyamopsis tetragonoloba (L.) Taub.‬‬

‫‪ 2-3‬ﺻﻤﻎ ﺳﺎﻗﻪ ﻳﺎ ﻳﻘﻪ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﺎدي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﺎﻗﻪ و ﻳﻘﻪ ﺻﻤﻎ ﺗﺮﺷﺢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﺻﻤﻎﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ ‪ -‬ﺻﻤﻎ ﻋﺮﺑﻲ )‪(Arabic Gum‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺻﻤﻎ ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﺟﻬﺎن ﺻﻤﻎ ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ درﺧﺘﻲ آﻛﺎﺳﻴﺎ و ﺑﻮﻳﮋه ﮔﻮﻧﻪ )‪Acacia senegal (L.‬‬
‫‪ willd‬اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺳﻮدان ﻛﺸﺖ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺻﻤﻎ آن در ﺳﺎل در ﺣﺪود ‪40‬‬
‫ﻫﺰار ﺗﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﻛﺎﺳﻴﺎ ﺳﻨﮕﺎل )‪Acacia senegal (L.‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪١٣‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ب ‪ -‬ﺻﻤﻎ ﻛﺎراﻳﺎ )‪(Karaya Gum‬‬

‫اﻳﻦ ﺻﻤﻎ از ﮔﻮﻧﻪ درﺧﺘﻲ) ‪ ( Sterculia urens Roxb.‬اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲﮔﺮدد و در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻣﻲروﻳﺪ‪.‬‬

‫درﺧﺖ ﻛﺎراﻳﺎ ) ‪( Sterculia urens Roxb.‬‬

‫ج ‪ -‬ﺻﻤﻎ ﺳﻘﺰ‬
‫ﺻﻤﻎ ﺳﻘﺰ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﻨﺲ ‪) Pistacia‬ﺑﻨﻪ( ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ‪ Anacardiaceae‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻦ‬
‫ﺻﻤﻎ ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻏﺬاﻳﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ اﺳﺘﻔﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎم اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ درﺧﺖ ﺑﻨﻪ ‪( Persian turpentine‬‬
‫)‪ tree‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫د ‪ -‬ﺻﻤﻎ ﻗﺎﺗﻲ )‪(Ghatti Gum‬‬

‫اﻳﻦ ﺻﻤﻎ از درﺧﺖ ‪ Anogeissus latifolia wall‬از ﺧﺎﻧﻮاده ‪ Combretaceae‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﺻﻤﻎ ﻗﺎﺗﻲ ﻳﺎ‬
‫ﻫﻨﺪي ﻛﺎرﺑﺮد زﻳﺎدي در ﺻﻨﻌﺖ دارد‪ .‬ﻣﺤﻞ روﻳﺶ اﻳﻦ درﺧﺖ در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺧﺖ ﻛﺎراﻳﺎ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻣﻲروﻳﺪ‪.‬‬

‫درﺧﺖ ﻗﺎﺗﻲ ‪Anogeissus latifolia wall‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪١٤‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ه ‪ -‬ﺻﻤﻎ ﻛﺘﻴﺮا )‪( Tragacanth Gum‬‬

‫اﻳﻦ ﺻﻤﻎ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﻨﺲ ﮔﻮن ﻛﻪ ﺑﻪ ‪ Tragacanth‬ﻣﻌﺮوف ﻫﺴﺘﻨﺪ اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺸﻚ ﺑﻪ ﺑﺎزار‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در اﻳﺮان ‪ 900‬ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻮن ﻣﻲروﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺪود ‪ 156‬ﮔﻮﻧﻪ آن ﻣﻮﻟﺪ ﻛﺘﻴﺮا اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺻﻤﻎ ﻛﺘﻴﺮا از ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﺎي‪Astragalus gummifer , Astragalus microcephalus ,Astragalus gossypinus Fischer :‬‬
‫ﻭ ‪ Astragalus echinaeformis Sirjaev‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﮔﻮن ﺳﻔﻴﺪ ) ‪(Astragalus gossypinus‬‬

‫اﻏﻠﺐ ﺻﻤﻎﻫﺎي ﻣﻮﺻﻮل )‪ (Moussul Gum‬و ﻛﺎراﻣﺎﻧﻴﺎ )‪ (Caramania Gum‬ﻛﻪ از درﺧﺘﺎن ﺑﺎدام و آﻟﻮ ﺗﺮاوش‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﺻﻤﻎ ﺑﺎﺳﻮرا )‪ ،(Bassora Gum‬ﺻﻤﻎ ﻛﺘﻴﺮاي ﻫﺎگ )‪ ( Hog Gum T.‬و ﻳﺎ ﺻﻤﻎ ﻛﻮﺗﺮا‬
‫) ‪ (Kutera Gum‬ﻣﻌﺮوف ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺻﻤﻎ ﻛﺘﻴﺮا ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻤﻎﻫﺎي ﺑﺪﻟﻲ ﺗﻴﺮه رﻧﮓ و ﻧﺎ‬
‫ﻣﺮﻏﻮب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻋﺮﺿﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺑﺎ ﺳﺮب ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﻔﻴﺪ در آورده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺳﭙﺲ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﻛﻮﺑﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫اﺷﻜﺎل ﭼﻨﺪ وﺟﻬﻲ و ﻗﻄﻌﺎت ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ در آﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﻤﻎ ﻛﺘﻴﺮاﻳﻲ ﻫﺎگ در واﻗﻊ ﻧﻮﻋﻲ ﺻﻤﻎ رزﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي درﺧﺘﺎن ﻛﺎج ) ﺧﺎﻧﻮاده ‪ (Pinaceae‬و ﺑﻮﻳﮋه از‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي درﺧﺘﭽﻪاي‪ Pinus sarcocolla Linne. :‬و ‪ Pinus mucronata L.‬ﺗﺮاوش ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن در‬
‫آﻓﺮﻳﻘﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ج ‪ -‬ﺗﻮﻟﻴﺪ زراﻋﻲ ﺻﻤﻎ‬
‫ﻫﻤﻲ ﺳﻠﻮﻟﺰﻫﺎ ﺟﺰو ﮔﺮوه ﻫﺘﺮوﭘﻠﻲ ﺳﺎﻛﺎرﻳﺪﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ را ﺑﺎ ﺻﻤﻎﻫﺎ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻛﺎﺷﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ و‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي درﺧﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻲ ﺳﻠﻮﻟﺰ زﻳﺎدي دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻤﻎﻫﺎي زراﻋﻲ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻛﺎج اروﭘﺎﻳﻲ) ‪ ( Larch arabinogalactan‬ﻛﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺻﻤﻎ ﺣﺎﺻﻞ از اﻳﻦ ﻛﺎج ﺑﺎ ﺻﻤﻎ ﻋﺮﺑﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي‬
‫دارد‪ .‬ﻫﻤﻲﺳﻠﻮﻟﺰ ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﺒﻮس ذرت ﻛﺮﻧﻞ )‪ (Kernel corn‬ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي ﺑﺎ ﺻﻤﻎﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ دارد‪ .‬ﺻﻤﻎ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪي از اﻳﻦ ذرت ﺑﺎ ﻧﺎم ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﺻﻤﻎ ﻓﻴﺒﺮ ذرت ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻋﺮﺻﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ذرت ﻛﺮﻧﻞ )‪(Kernel corn‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪١٥‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫‪ -2‬رزﻳﻦﻫﺎ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت رزﻳﻦدار‬

‫رزﻳﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﻮاد ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺗﻼق ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﻳﺎ ﻧﻴﻤﻪ ﺟﺎﻣﺪ و ﺑﻲ ﺷﻜﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭘﻴﭽﻴﺪه‬
‫و ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻗﻴﻖ و روﺷﻨﻲ ﺑﺮاي رزﻳﻦﻫﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان اراﺋﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺳﻠﻮلﻫﺎي‬
‫ﺗﺮﺷﺤﻲ و ﺑﻮﻳﮋه در ﺣﻔﺮهﻫﺎي ﺷﻴﺰوژن ) ‪7 (Schizogenous‬و ﺷﻴﺰوﻟﻴﺰوژن )‪ (Schizolysiogenous‬ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬رزﻳﻦﻫﺎ دودﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬رزﻳﻦﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫‪ -2‬رزﻳﻦﻫﺎي ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‪ :‬از ﺟﻤﻊ ﺷﺪن و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﺮم آﻟﺪﺋﻴﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫رزﻳﻦﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﺟﺴﺎﻣﻲ ﺳﺨﺘﻒ ﺷﻔﺎف ﻳﺎ ﻧﻴﻤﻪ ﺷﻔﺎف‪ ،‬ﺷﻜﻨﻨﺪه و ﺑﻲ ﺷﻜﻞ ) ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل در‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ (.‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رزﻳﻦﻫﺎ در آب ﻏﻴﺮ ﻣﺤﻠﻮل وﻟﻲ در اﻟﻜﻞ‪ ،‬اﺗﺮ و اﺳﺘﻮن ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﻧﻮع ﺣﻔﺮه ﻳﺎ ﻛﻴﺴﻪ ﺗﺮﺷﺤﻲ در ﮔﻴﺎﻫﺎن وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ – ﺣﻔﺮه ﻫﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ ) ‪(Schizogenous‬‬
‫در اﺛﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ﺑﺎﻓﺖ ﭘﺎراﻧﺸﻴﻢ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻔﺮه ﻫﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ ﮔﻞ راﻋﻲ‬
‫ب‪ -‬ﺣﻔﺮه ﻫﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ ) ‪(Lysigenous‬‬
‫در اﺛﺮ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ و ﻣﻀﻤﺤﻞ ﺷﺪن ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ اﻳﻦ ﺣﻔﺮه در ﺑﺎﻓﺖ ﭘﺎراﻧﺸﻴﻢ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻔﺮه ﻫﺎي‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﺮگ ﻟﻴﻤﻮ‬
‫ج‪Schizolysigenous -‬‬
‫ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﺣﻔﺮه ﻳﺎ ﻛﻴﺴﻪ ﻫﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪه در ﺑﺎﻻ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ﺑﺎﻓﺖ ﭘﺎراﻧﺸﻴﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻔﺮه ﻫﺎي‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﭘﻮﺳﺖ ﭘﺮﺗﻘﺎل‬
‫ﻣﺠﺎري ﺗﺮﺷﺤﻲ ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺳﻠﻮل ﻫﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ ) ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ ﻛﻮﭼﻚ و ﻛﺮوي ﺷﻜﻞ ( ﭼﻴﺪﻣﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻃﺮاف ﻳﻚ‬
‫ﻓﻀﺎي ﺑﺎرﻳﻚ ﻣﺠﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺗﺮﺷﺤﺎت ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﻣﺠﺮا ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻣﺠﺮاي ﺗﺮﺷﺤﻲ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت رزﻳﻦ‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲ و ﺻﻤﻎﻫﺎ در اﻳﻦ ﻣﺠﺎري ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫د – ﻟﻮﻟﻪﻫﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ ) ‪(Laticifer‬‬
‫از ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ دراز و ﻳﺎ اﺗﺼﺎل ﭼﻨﺪ ﺳﻠﻮل دراز ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺠﺮا و ﻛﺎﻧﺎل ﻣﺴﺘﻘﻞ در‬
‫اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻟﻮﻟﻪ ﻫﺎ ﺷﻴﺮاﺑﻪ ﻫﺎ ذﺧﻴﺮه ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ (Latex) .‬در ﺑﺎﻓﺖ ﭘﺎراﻧﺸﻴﻢ ﺑﺮگ ﻳﺎ ﺳﺎﻗﻪ اﻳﺠﺎد‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫‪Schizogenous‬‬ ‫ﺣﻔﺮه زاﻳﻲ – ﺷﻜﺎف زاﻳﻲ )در اﺛﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻠﻮل ﻫﺎ(‬
‫‪Lysigenous‬‬ ‫ﺣﻔﺮه ﺗﺮﺷﺤﻲ ) از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺳﻠﻮل ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ (‬
‫ﺷﻜﺎف زاﻳﻲ در اﺛﺮ زوال ) ﺷﻜﺎف ﻫﺎﻳﻲ در اﺛﺮ زوال ﺳﻠﻮل ﻫﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪Schizolysigenous ( .‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪١٦‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي رزﻳﻦ ﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪:‬‬

‫رزﻳﻦﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺼﻮرت ﻣﺨﻠﻮط وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﻟﻜﻞ رزﻳﻦﻫﺎ‬
‫‪ (2‬اﺳﺘﺮ رزﻳﻦﻫﺎ‬
‫‪ (3‬اﺳﻴﺪ رزﻳﻦﻫﺎ‬
‫‪ (4‬رزنﻫﺎ )ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺧﻨﺜﻲ و ﻓﺎﻗﺪ ﺧﺎﺻﺖ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺸﺨﺺاﻧﺪ( )‪(Resens‬‬
‫‪ (5‬رزﻳﻦﻫﺎي ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي‬
‫‪ (6‬اوﻟﺌﻮرزﻳﻦﻫﺎ )ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ روﻏﻦﻫﺎ(‬
‫‪ (7‬ﮔﻢ رزﻳﻦﻫﺎ )ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﮔﻢ(‬
‫‪ (8‬اﻟﺌﻮﮔﻢ رزﻳﻦﻫﺎ )ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ روﻏﻦ وﮔﻢ(‬
‫از ﺗﺮﻛﻴﺐ رزﻳﻦﻫﺎي اﺳﻴﺪي ﺑﺎ ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺻﺎﺑﻮنﻫﺎي رزﻳﻨﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬رزﻳﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻏﻠﺐ از ﺑﺎزداﻧﮕﺎن)‪ (Gymnoseperms‬و ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن )‪ (Angiosperms‬ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺸﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ رزﻳﻦ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺮﺧﻲ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ اﻳﻦ ﻣﻮاد آﺧﺮﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻋﺪه اي ﻫﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮاد از اﻛﺴﻴﺪاﺳﻴﻮن ﺗﺮﭘﻦﻫﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺌﻮرزﻳﻦﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ رزﻳﻦ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي ﻓﺮار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻴﺮه ﻣﺨﺮوﻃﻴﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﺑﺎﻧﺘﻴﻦ ﻛﻪ اﻟﺌﻮرزﻳﻦ ﻣﺎﻳﻊ اﺳﺖ و از درﺧﺖ ﻛﺎج ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺗﺮﺑﺎﻧﺘﻴﻦ در ﻣﺠﺎورت ﻫﻮا ﻣﻘﺪاري از‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻣﺪ در ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﻟﺌﻮﮔﻢ رزﻳﻦﻫﺎ اﺳﺎﻧﺲ زﻳﺎدي دارﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫ﭼﺘﺮﻳﺎن ‪ Umbelliferae‬و ‪ Terebinthaceae‬وﺟﻮد دارﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻘﻮزه ﻛﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﭼﺘﺮﻳﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬از ﻣﻮاد داروﻳﻲ ﻣﻌﺮوف رزﻳﻦ دار ﻣﻲﺗﻮان ﻛﻮﻟﻮﻓﺎن )‪ (Colophony‬را ﻛﻪ ﺑﻪ روزﻳﻦ )‪ (Rosin‬ﻫﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد )ﻧﻮﻋﻲ اﺳﻴﺪ رزﻳﻦ( ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺎده از ﻛﺎج ﭘﺎﻟﻮﺳﺘﺮﻳﻦ)‪ (Pinus palustris‬و ﺳﺎﻳﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻛﺎج ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺗﻨﻪ درﺧﺘﺎن را ﺷﻜﺎف ﻣﻲزﻧﻨﺪ و ﻛﻮﻟﻮﻓﺎن ﺗﺮاوش ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮع زرد روﺷﻦ آن ﻣﺮﻏﻮب اﺳﺖ و ﺑﻮ وﻃﻌﻢ آن ﺷﺒﻴﻪ‬
‫ﺗﺮﺑﺎﻧﺘﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼﺮف ﻛﻮﻟﻮﻓﺎن در ﺻﻨﻌﺖ داروﺳﺎزي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺎج ﭘﺎﻟﻮﺳﺘﺮﻳﻦ)‪( Pinus palustris‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪١٧‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﻣﺼﺎرف روزﻳﻦ )ﻛﻠﻮﻓﺎن(‪:‬‬

‫در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ و داروﺳﺎزي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻨﻌﺖ‪ :‬ﺗﻬﻴﻪ ورﻧﻲ‪ ،‬رﻧﮓ ﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺷﻮﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺮﻛﺐ ﭼﺎپ‪ ،‬ﺻﺎﺑﻮن‪ ،‬ﻛﻒ ﭘﻮش و ﻏﻴﺮه‬
‫داروﺳﺎزي‪ :‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭘﻤﺎد اﻛﺴﻴﺪ دوزﻧﮓ‪ ،‬ﺑﺎﻧﺪاژ زﺧﻢ‪ ،‬در داﻣﭙﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داروي ﻣﺪر و ﻏﻴﺮه‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻛﻠﻮﻓﺎن‪:‬‬
‫در ﺣﺪود ‪ 90‬درﺻﺪ ﻛﻠﻮﻓﺎن را اﺳﻴﺪﻫﺎي رزﻳﻦ و ‪ 10‬درﺻﺪ آن را ﻣﻮاد ﺧﻨﺜﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع ﺻﻤﻎﻫﺎي‬
‫اﻟﺌﻮرزﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﺳﻘﺰ ﻧﺎم دارد‪ .‬ﺻﻤﻎ رزﻳﻨﻲ ﺳﻘﺰ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﻨﺲ ﺑﻨﻪ )‪ (pistacia‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫‪) Anacardiaceae‬ﭘﺴﺘﻪ( ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ) .‬ﻧﺎم اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ درﺧﺖ ﺑﻨﻪ ‪(Persian turpentine tree‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺻﻤﻎ رزﻳﻦ ﺳﻘﺰ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﺗﺮﺑﺎﻧﺘﻴﻦ و ﻛﻠﻮﻓﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫درﺧﺖ ﺑﻨﻪ ) ‪(Persian turpentine tree‬‬

‫اﻟﻒ‪ :‬ﺗﺮﺑﺎﻧﺘﻴﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه روﻏﻦ ﺗﺮﺑﺎﻧﺘﻴﻦ را ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻔﺎﭘﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ‪ 26‬ﺗﺎ ‪ 30‬درﺻﺪ ﺗﺮﺑﺎﻧﺘﻴﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ارزش ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ روﺷﻬﺎي ﺑﺮداﺷﺖ ﺳﻨﺘﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬آﻟﻔﺎ ‪ -‬ﭘﻨﻴﻦ از اﺟﺰاي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﭘﺎﻧﺘﻴﻦ ﺑﻨﻴﺎن و ﭘﺎﻳﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺎﻣﻔﻦ )‪ (Camphene‬و ﺗﻮﮔﺰاﻓﻦ )‪ (Toxaphene‬را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺣﺸﺮه ﻛﺸﻲ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺸﺮه ﻛﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺣﺪود ‪ 200‬ﺗﻦ ﺗﻮﮔﺰاﻓﻦ از ﺧﺎرج وارد ﻛﺸﻮر‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﻤﻮم دﻓﻊ آﻓﺎت و ﻋﻠﻒ ﻛﺶﻫﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫از روﻏﻦ ﺗﺮﺑﺎﻧﺘﻴﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎده ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﻳﺰوﺑﻮرﻧﻴﻞ اﺳﺘﺎت اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﺰوﺑﻮرﻧﻴﻞ اﺳﺘﺎت ﭘﺎﻳﻪ ﻣﺎده‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻛﺎﻓﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻧﺮم ﻛﻨﻨﺪﮔﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻄﺮي و ﭘﺎك ﻛﻨﻨﺪﮔﻲ دارد‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﺎده ﺑﺮاي ﻣﻌﻄﺮ ﻛﺮدن‬
‫ﺻﺎﺑﻮن و ﭘﺎكﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎد در ﺗﻮﻟﻴﺪ واﻛﺲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺮفﻫﺎي آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ و ﻋﺎﻳﻖ‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﺴﻴﺘﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻛﻠﻮﻓﺎن ) ﻳﺎ روزﻳﻦ(‬
‫در ﺣﺪود ‪ 70‬درﺻﺪ ﺳﻘﺰ را ﻛﻠﻮﻓﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻼم ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺳﻘﺰ ﺗﺎﺳﻴﺲ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﺧﺎم‬
‫ﺳﻘﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ‪ 250‬ﺗﻦ در ﺳﺎل ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬ﻗﻴﻤﺖ ﺳﻘﺰ ﺧﺎم ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﻴﺞ‬
‫ﻓﺎرس ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد و از آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ارﺳﺎل ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪١٨‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﺻﻤﻎ ﻣﺮﻣﻜﻲ )‪ ) (Gum myrrh‬ﺑﺎ ﻧﺎم ﺗﺠﺎري ﻣﺮ(‬

‫اﻳﻦ ﺻﻤﻎ ﺟﺰ ﻣﻮاد اﻟﺌﻮﮔﻢ رزﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﺎﻗﻪ و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎه ‪( C. myrrha) Commiphora molmol‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ‪ Burseracae‬اﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ آﻓﺮﻳﻘﺎ و در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺧﻮدرو ﻣﻲروﻳﺪ و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ درﺧﺖ و درﺧﺘﭽﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﺲ ‪ Commiphora‬در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن اﻳﺮان وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻮﻟﻴﺪي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻳﻚ ﮔﻴﻼس) ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ ﻳﺎ ﻗﺮﻣﺰ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻗﻬﻮهاي( و ﻳﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮔﺮدو) ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻗﻬﻮهاي( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻮي ﻣﻌﻄﺮ و ﻃﻌﻢ ﺗﻠﺦ و ﺑﺎ ﻧﺎم ﺗﺠﺎري ﻣﺮ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻧﻮاع ﻣﺮ ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺮ آﻓﺮﻳﻘﺎﻳﻲ) ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﻮﻣﺎﻟﻲ( ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺮ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻧﻲ )ﻳﺎ ﻳﻤﻨﻲ(‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﺮ‪:‬‬
‫اﻣﺮوزه از اﻳﻦ ﺻﻤﻎﻫﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دارو و ﺑﺼﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل داﺧﻠﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ در درﻣﺎن ﻋﺎدي ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي دﻫﺎن و ﮔﻠﻮ )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﺮﻏﺮه(‪ ،‬ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎي ﺷﺴﺘﺸﻮي دﻫﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺑﺾ‬
‫و اﺳﺘﻔﺎده در ﺧﻤﻴﺮ دﻧﺪان اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺮﺳﻮﻣﺎﻟﻲ‪ :‬ﺷﺎﻣﻞ ‪ 7‬ﺗﺎ ‪ 17‬درﺻﺪ روﻏﻦ ﻓﺮار‪ 25 ،‬ﺗﺎ ‪ 40‬درﺻﺪ رزﻳﻦ‪ 61 ،‬ﺗﺎ ‪ 75‬درﺻﺪ ﺻﻤﻎ و‬
‫‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 4‬درﺻﺪ ﻣﻮاد ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ‪.‬‬

‫درﺧﺖ ﻣﺮ ) ‪( Commiphora molmol‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪١٩‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫آﻧﻐﻮزه )‪ Assa- foetida‬ﻳﺎ‪:(Asa- fetida‬‬

‫اﻳﻦ ﺻﻤﻎﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺟﺰو اوﻟﺌﻮﮔﻢرزﻳﻦﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﺲ ‪ Ferula‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﭼﺘﺮﻳﺎن‬
‫‪ Umbelliferae‬ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪, Ferula foetida , Ferula assa-foetida :‬‬
‫‪ Ferula rubricaulis‬و ‪) Ferula gabrielli‬آﻧﻐﻮزه ﺷﻴﺮﻳﻦ(‪.‬‬
‫در زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻦ ‪ asa‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺻﻤﻎ و ‪ foetida‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻮي ﺑﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻤﻎ را ﻣﺪﻓﻮع ﺷﻴﻄﺎن ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﻤﻎ آﻧﻐﻮزه از ﺷﻜﺎف دادن رﻳﺸﻪ و رﻳﺰوم ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ اﺷﻜﺎل داﻧﻪاي )ﻳﺎ اﺷﻜﻲ( و ﺗﻮدهاي ﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮع داﻧﻪاي آن ﺑﺎ رﻧﮓ زرد ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻗﺮﻣﺰ و ﻳﺎ ﻗﻬﻮهاي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮﻳﻦ ﺻﻤﻎ اﻧﻐﻮزه ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﻧﻐﻮزه‪ :‬ﺷﺎﻣﻞ روﻏﻦ ﻓﺮار ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 17‬درﺻﺪ‪ ،‬رزﻳﻦ ‪ 45‬ﺗﺎ ‪ 60‬درﺻﺪ‪ ،‬ﺻﻤﻎ ﺣﺪود ‪ 25‬درﺻﺪ‬
‫و ﻣﻘﺪاري ﻣﻮاد ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺻﻤﻎ داراي ﻃﻌﻢ ﺗﻠﺦ‪ ،‬ﮔﺲ و زﻧﻨﺪه ﺑﺎ ﺑﻮي ﻣﺘﻌﻔﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﺎظ آن را در‬
‫ﻇﺮوف در ﺑﺴﺘﻪ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻮي ﺑﺪ آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روﻏﻦ ﻓﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﮔﻮﮔﺮد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫روﻏﻦ ﻓﺮار آن ﻣﺮﻛﺎﭘﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ 40‬درﺻﺪ روﻏﻦﻫﺎي ﻓﺮار را در اﻧﻐﻮزه ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد ﭘﺰﺷﻜﻲ‪:‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻛﺎرﺑﺮد ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻧﻐﻮزه ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺑﺼﻮرت ﻗﺮص ﻳﺎ ﭘﻮدر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داروي ﺧﻠﻂ آور‪ ،‬ﺿﺪ‬
‫ﺗﺸﻨﺞ و ﻣﻠﻴﻦ ﺑﻜﺎر ﻣﻲرود‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﺎﺷﻨﻲ در ﺑﻌﻀﻲ از ﻓﺮاورده ﻫﺎي ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﺼﺮف ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬از ان در داﻣﭙﺰﺷﻜﻲ‬
‫ﻫﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫آﻧﻐﻮزه )‪ Assa- foetida‬ﻳﺎ ‪(Asa- fetida‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٢٠‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫اﺷﻖ )ﻳﺎ اوﺷﻚ(‪ ،‬ﻛﻨﺪل‪ ،‬وﺷﺎء )‪:(Gum ammoniac‬‬

‫اﻳﻦ ﺻﻤﻎ ﻧﻴﺰ ﺟﺰو ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﻟﺌﻮﮔﻢ رزﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﮔﻴﺎه ﺑﻴﻠﻬﺮ ﮔﺎوي ) ‪ (Dorema ammoniacum‬و ﮔﻴﺎه ﻳﻴﻠﻬﺮ‬
‫) ‪ ( D. aucheri‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﭼﺘﺮﻳﺎن ﺗﻐﻠﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺒﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در‬
‫ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻛﺰي و ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺮان ) ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﺰد ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻮه ﻛﻬﺮود‪ ،‬ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻛﺮﻣﺎن‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬زاﮔﺮس ﻣﺮﻛﺰي‬
‫و اﻟﻮﻧﺪ‪ (..‬ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﻤﻎ اوﺷﻖ ﺑﻪ دو ﺷﻜﻞ اﺷﻜﻲ و ﺗﻮدهاي در ﺑﺎزار ﺗﺠﺎرت ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻮع اﺷﻜﻲ آن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺧﻠﻮص ﺑﻴﺸﺘﺮ و‬
‫ﻋﺎري ﺑﻮدن از ذرات ﻣﺎﺳﻪ‪ ،‬ﺧﺎك و ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮد آن ﺑﻪ رﻧﮓ زرد و ﻗﻬﻮهاي اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻘﻄﻊ آن ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﻔﻴﺪ ﻳﺎ آﺑﻲ رﻧﮓ اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﻮي اوﺷﻖ ﻣﻌﻄﺮ و ﺧﺎص و ﻃﻌﻢ آن ﺗﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻠﺦ و ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺷﻖ‪ :‬ﺷﺎﻣﻞ روﻏﻦ ﻓﺮار ‪ 0/1‬ﺗﺎ ‪ 1‬درﺻﺪ‪ ،‬رزﻳﻦ ‪ 65‬ﺗﺎ ‪ 70‬درﺻﺪ‪ ،‬ﺻﻤﻎ ‪ 20‬درﺻﺪ‪ ،‬رﻃﻮﺑﺖ ‪2‬‬
‫ﺗﺎ ‪ 12‬درﺻﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ‪ 1‬درﺻﺪ و ﻣﻮاد ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ ‪ 3/5‬درﺻﺪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺎرﺑﺮدﭘﺰﺷﻜﻲ‪:‬‬
‫داراي ﺧﺎﺻﻴﺖ آﻧﺘﻲ اﺳﭙﺎﺳﻤﻮدﻳﻚ اﺳﺖ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺑﺮوﻧﺸﻴﺖﻫﺎي ﻣﺰﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻨﮕﻲ ﻧﻔﺲ و ﻓﺮاخ ﺷﺪن ﺣﺒﺎبﻫﺎي‬
‫رﻳﻮي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اوﺷﻖ ﺧﻠﻂ آور ﻧﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﺑﻘﺎ در درﻣﺎن ﺣﺴﺎﺳﻴﺖﻫﺎي ﭘﻮﺳﺘﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻬﻴﺮ و ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺿﺪ درد و ﺿﺪ اﻟﺘﻬﺎب از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ ﻫﺎي ﻓﺮار آن ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪ ﻣﻴﻜﺮﺑﻲ دارد‪.‬‬

‫ﺑﻴﻠﻬﺮ ﮔﺎوي ) ‪(Dorema ammoniacum‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٢١‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﺻﻤﻎ ﻛﻨﺪر ‪(Frankincense) Gum Olibanum‬‬

‫ﺻﻤﻎ ﻛﻨﺪر ﻳﻚ اوﻟﺌﻮ ﮔﻢ رزﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از درﺧﺖ ﻛﻨﺪر اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺻﻤﻎ اﺳﻴﺪ‬
‫ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬درﺧﺖ ﻛﻨﺪر )‪ Boswellia sacra (Sy: Bowswellia thurifera‬اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫‪ Burseraceae‬ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﺑﺮاي اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻛﻨﺪر ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺖ را زﺧﻤﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺻﻤﻎ رزﻳﻨﻲ ﺗﺮاوش ﻣﻲﺷﻮد و ﭘﺲ‬
‫از ﺧﺸﻚ ﺷﺪن ﺟﻤﻊ آوري ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻤﻎ رزﻳﻨﻲ داراي روﻏﻦﻫﺎي ﻓﺮار اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻌﻄﺮ و ﺧﻮﺷﺒﻮ ﺑﻮده و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﺳﻔﻨﺪ آﻧﺮا در آﺗﺶ ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﺮار آن ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺮﻳﻦ و از ﻧﻮع ﺳﺴﻜﻮﻳﻲ ﺗﺮﭘﻦ و‬
‫دي ﺗﺮﭘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﻮاع ﺻﻤﻎ ﻛﻨﺪر‪:‬‬
‫ﺻﻤﻎ ﻋﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳﻤﻨﻲ‪ ،‬و ﺳﻮﻣﺎﻟﻲ ﻛﻨﺪر در ﺑﺎزار ﺗﺠﺎرت وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻧﻮع ﻋﻤﺎﻧﻲ آن ﻣﺮﻏﻮب و ﻣﻌﺮوفﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻛﻨﺪر ﺷﺎﻣﻞ ‪ % 56‬اﺳﻴﺪ رزﻳﻦ و ‪ 30‬ﺗﺎ ‪ 36‬درﺻﺪ ﺻﻤﻎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺻﻤﻎ ﻛﻨﺪر ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻫﻮرﻣﻮﻧﻲ و ﺿﺪﻋﻔﻮﻧﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪﮔﻲ دارد‪.‬‬

‫ﻛﻨﺪر ) ‪( Boswellia sacra‬‬

‫ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ) ‪:(Tannins‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎم ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﻮادي ﻛﻪ از ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺘﺎن ﺑﻠﻮط ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻣﺪ و ﻗﺎدر ﺑﻮد ﺑﺎ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد در ﭘﻮﺳﺖ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻮد و آﻧﺮا رﺳﻮب داده و از ﻓﺴﺎد و ﺗﺠﺰﻳﻪ آن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1796‬ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎﮔﻮﺋﻴﻦ‬
‫)‪ (Saguin‬اﺗﻼق ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻧﺘﺨﺎب اﻳﻦ ﻧﺎم ﻫﻢ ﺑﺪﻟﻴﻞ واژه ﺗﻦ » ‪ «Tan‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺖ ﺑﻠﻮط ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﭘﻴﭽﻴﺪهاي ﻛﻪ در ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ وﺟﻮد دارد ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ و ﺑﻄﻮر دﻗﻴﻖ اراﺋﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ دﺳﺘﻪ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻣﻮاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻨﻠﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎد‬
‫در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺧﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ در ﭘﺮوﺳﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﻴﺪ ﮔﺎﻟﻴﻚ از ﻃﺮﻳﻖ اﺳﻴﺪ ﺷﻜﻲ‬
‫ﻣﻴﻚ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٢٢‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﻳﻦ ﻣﻮاد از ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ ﻣﻮاد ﻣﻌﻄﺮه و ﻛﺮﺑﻮﻫﻴﺪراتﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و دراﻛﺜﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺑﻮﻳﮋه در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ در ‪ 80‬درﺻﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ و در ‪ 17‬درﺻﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻚ ﻟﭙﻪاي ﺗﺎﻧﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮي وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه اﻧﺮژي ﺧﻮد را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ و ﺗﺮﭘﻦﻫﺎ ) ‪(Terpenes‬‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت درﺷﺖ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻦ ‪ 500‬ﺗﺎ ‪3000‬‬
‫ﮔﺮم ﺑﺮ ﻣﻮل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻨﻠﻲ ﺳﺎده ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻴﺪ ﮔﺎﻟﻴﻚ و ‪ ...‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻛﻤﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ذﻛﺮ ﺷﺪه ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻨﻠﻲ ﻫﻤﺮاه را ﺗﺎﻧﻦ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻛﺎذب ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎي واﻗﻌﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺣﺪ ‪ 1000‬ﺗﺎ ‪ 5000‬ﮔﺮم ﺑﺮ ﻣﻮل ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺗﺎﻧﻦ ﻫﺎ در ﮔﻴﺎه‪:‬‬

‫‪ -1‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺗﺎﻧﻦ در ﻣﻴﻮهﻫﺎي ﻧﺎرس ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ رﺳﻴﺪن ﻣﻴﻮه ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﻮهﻫﺎ‬
‫اﻧﺮژي ﻻرزم ﺧﻮد را از اﻛﺴﻴﺪاﺳﻴﻮن ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻣﻜﺎن دارد اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻴﻮهﻫﺎ از ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ در ﻃﻮل رﺷﺪ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﻨﺪه ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و از رﺷﺪ ﻗﺎرچﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻴﻜﺮوارﮔﺎﻧﻴﺴﻢﻫﺎ‬
‫و آﻓﺎت ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺎﻧﻦ در ﺑﺎﻓﺖﻫﺎي ﻣﺴﻦ) ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻮب و ﭼﻮب ﭘﻨﺒﻪ( و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در زﻣﺎن‬
‫رﺳﻴﺪن ﻳﺎ ﻣﺮگ ﮔﻴﺎه اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﻜﻲ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ اﻛﺴﻴﮋن ﻧﻴﺎز دارد و ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﻧﻴﺰ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻨﻠﻴﻚ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در اﻋﻤﺎل ﺗﻨﻔﺴﻲ ﮔﻴﺎه اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ داراي ﺧﺎﺻﻴﺖ اﺗﺼﺎل و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻗﻮي ﺑﺎ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را رﺳﻮب ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﻗﻒ ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي آﻧﺰﻳﻤﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺎﻧﻦ ﻗﺎدرﻧﺪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻮﻳﺪن ﻋﻠﻮﻓﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﭘﺮوﺗﺌﻴﻨﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻛﺮﺑﻮﻫﻴﺪراتﻫﺎ‪،‬‬
‫اﺳﻴﺪ ﻧﻮﻛﻠﺌﻴﻚﻫﺎ و آﻧﺰﻳﻢﻫﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﻀﻢ ﻋﻠﻮﻓﻪ را ﻛﺎﻫﺶ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺗﺎﻧﻦ در ﺑﺎﻓﺖﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ 6‬درﺻﺪ وزن ﺧﺸﻚ ﺑﺮگ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺧﺎﺻﻴﺖ رﺳﻮبدﻫﻲ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦ‬
‫ﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ از ﻧﻔﺦ دام ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد و ﺗﺎﻧﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎده ﺿﺪ ﻧﻔﺦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﮔﺲ ﻣﻴﻮه‬
‫ﻫﺎي ﻧﺎرس ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎﻟﻮ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﺳﻮبدادن ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦﻫﺎ در ﺳﻄﺢ زﺑﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺎﻧﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ داراي ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻗﺎﺑﺾﻛﻨﻨﺪﮔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ را در اﻓﺰاﻳﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻧﻮﺷﺎﺑﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺎي و ﻗﻬﻮه‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﺪان ﺗﺎﻧﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﻳﻦ ﻓﺮآوردهﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ ﺑﻮ و ﻣﺰه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ‪:‬‬
‫ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺗﺎﻧﻦﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ‪ 8‬و ﺗﺎﻧﻦﻫﺎي ﻣﺨﻠﻮط ‪9‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫‪Pyrogallotannins‬‬
‫‪9‬‬
‫‪Catecholtannins‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٢٣‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﮔﺮوه اول‪:‬‬
‫ﺗﺎﻧﻦﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ در واﻛﻮﺋﻞﻫﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ و در ﻣﻮﻗﻊ ﺟﻮﻳﺪن ﻋﻠﻔﺨﻮار ) ﺣﺸﺮه‪ ،‬ﺣﻠﺰون و‪ (...‬ﻓﻌﺎل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه دوم‪:‬‬
‫ﺗﺎﻧﻦﻫﺎي ﻣﺨﻠﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻠﻮﻟﺰ‪ ،‬ﭘﻜﺘﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﺳﺘﻪ و ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه از‬
‫ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ در داﺧﻞ دﻳﻮارهﻫﺎي ﺳﻠﻮﻟﻲ و ﻳﺎ در ﻣﺠﺎورت آن وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎﻧﻦﻫﺎي ﻣﺨﻠﻮط در‬
‫ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ آﻧﺰﻳﻢﻫﺎي ﺧﺎرج از ﺳﻠﻮل ) ﺳﻠﻮﻻز(‪ ،‬ﻗﺎرچﻫﺎ و ﺑﺎﻛﺘﺮيﻫﺎ ﻓﻌﺎل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﺛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻧﻦﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﺑﻪ دو ﮔﺮوه زﻳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮔﺎﻟﻲ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ) ‪(Gallitannins‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ از اﺳﻴﺪ ﮔﺎﻟﻴﻚ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺎزو‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي زرﺷﻚ‪ ،‬ﮔﻠﺒﺮگﻫﺎي ﮔﻞ ﺳﺮخ‪ ،‬ﻣﻴﺨﻚ‪ ،‬ﺷﺎه‬
‫ﺑﻠﻮط و ﭼﻮب اﻓﺮا ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻻژي ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ) ‪(Ellagitannins‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ از اﺳﻴﺪ اﻻژﻳﻚ ﻣﺸﺘﻖ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ و اﻏﻠﺐ در اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻧﺎر‪ ،‬ﺑﺮگ اﻛﺎﻟﻴﭙﺘﻮس‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻠﻮط‪ ،‬و‬
‫‪ ...‬وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺣﺎوي ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﺗﺎﻧﻦ ﭘﻴﺮوﮔﺎﻟﻞ و ﻛﺎﺗﻜﻮل ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﭘﻮﺳﺖ دارﭼﻴﻦ‪ ،‬ﮔﻴﻼس وﺣﺸﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺪ‪،‬‬
‫آﻛﺎﺳﻴﺎ‪ ،‬ﺑﻠﻮط و ﮔﻨﻪ ﮔﻨﻪ و رﻳﺸﻪ و رﻳﺰوم ﺳﺮﺧﺲ ﻧﺮ‪ ،‬داﻧﻪ ﻛﺎﻛﺎﺋﻮ‪ ،‬ﺑﺮگ ﭼﺎي ﺳﺒﺰ و ﻋﺼﺎره و ﺷﻴﺮاﺑﻪ آﻛﺎﺳﻴﺎ و ﻧﻮﻋﻲ‬
‫اﻛﺎﻟﻴﭙﺘﻮس را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎﻣﺒﺮد‪.‬‬

‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ‪:‬‬
‫ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﺑﺼﻮرت ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل در ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ و در آب ﺣﻞ ﺷﺪه و ﺑﺼﻮرت ﻣﺤﻠﻮل ﻛﻠﻮﺋﻴﺪال در ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ در ﻗﻠﻴﺎﻳﻲﻫﺎي‬
‫رﻗﻴﻖ‪ ،‬اﻟﻜﻞﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻠﺴﻴﺮول و اﺳﺘﻮن ﻣﺤﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻼلﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺗﺮ و ﺑﻨﺰن ﻛﻢ ﻣﺤﻠﻮلاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎده ﺿﺪ ﺳﻢ ﺑﺮاي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﺎﻣﺤﻠﻮل ﺗﺎﻧﺎت ﻛﺮده و از‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ در آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺮف ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦﻫﺎ و آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺎﻧﻦ ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه در ﺻﻨﻌﺖ ﭼﺮم ﺳﺎزي ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﺮم ﻛﺮدن‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺴﺎد و اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺘﺤﻜﺎم ﭼﺮم اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ رﻧﮓ آﺑﻲ ﻳﺎ ﺳﺒﺰ در اﺛﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﺎ اﻣﻼح ﻛﻠﺮورﻓﺮﻳﻚ‪ ،‬در ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺮﻛﺐ ﺳﺎزي ﻫﻢ ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫زﻳﺎدي دارد‪ .‬در ﭘﺰﺷﻜﻲ از ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻗﺎﺑﺾ ﻛﻨﻨﺪﮔﻲ‪ ،‬اﻏﻠﺐ در اﺳﺘﻌﻤﺎل داﺧﻠﻲ در درﻣﺎن‬
‫ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﮔﻮارﺷﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻬﺎل و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي و در اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ در درﻣﺎن ﺳﻮﺧﺘﮕﻲﻫﺎ و زﺧﻢﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٢٤‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﻋﻮارض ﻣﺼﺮف زﻳﺎد ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ‪:‬‬

‫ﻣﺼﺮف ﺧﻮراﻛﻲ ﺗﺎﻧﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﺨﺎط ﻣﻌﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺤﻞ ﺳﻮﺧﺘﮕﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺬب ﺷﺪه و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﻳﺠﺎد ﺿﺎﻳﻌﺎﺗﻲ در ﻛﺒﺪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺎ ﺳﺎزﮔﺎري ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ‪:‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺎﻧﻦ ﺑﺎ ﻣﻮاد ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻣﻼح آﻫﻦ‪ ،‬ﺳﺮب و ﺟﻴﻮه ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎزو ) ‪:(Galls‬‬
‫ﻳﻜﻲ از روشﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺎﻧﻦ ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ و از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺎزو ﻳﺎ ﮔﺎلﻫﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﺑﺮگﻫﺎ و ﺟﻮاﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻠﻮط ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺎلﻫﺎ در اﺛﺮ ﮔﺰش ﮔﻴﺎه ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺸﺮات ﺧﺎﺻﻲ از‬
‫دﺳﺘﻪ ﻧﻴﻢﺑﺎﻻن)‪ (Hymenopter‬ﻳﺎ ﻏﺸﺎﺑﺎﻻن ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ ﮔﺎلﻫﺎ ﺑﺮ روي ﮔﻮﻧﻪاي از ﺑﻠﻮطﻫﺎ ﺑﻨﺎم ‪Quercus‬‬
‫‪ infectoria‬ﻛﻪ درﺧﺘﺎن ﻛﻮﭼﻚ و ﻳﺎ درﺧﺘﭽﻪاي ﺑﻄﻮل ‪ 2‬ﻣﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎلﻫﺎ ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه و ﭘﺲ از ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ رﻧﮓ درﺟﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ رﻧﮓﻫﺎي آﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺒﺰ و ﺳﻔﻴﺪ‬
‫ﮔﺎل در ﺑﺎزار ﺗﺠﺎرت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه و ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺎﻧﻨﻲ ﻛﻪ از ﮔﺎﻟﻬﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﺳﻴﺪ‬
‫ﮔﺎﻟﻮﺗﺎﻧﻴﻚ) اﺳﻴﺪ ﺗﺎﻧﻴﻚ( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ‪ 50‬ﺗﺎ ‪ 70‬درﺻﺪ در آن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺳﺎﻳﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﮔﺎلﻫﺎ اﺳﺘﺤﺼﺎل‬
‫ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﮔﺎﻟﻴﻚ)‪ 2‬ﺗﺎ ‪ ،(% 4‬اﺳﻴﺪ اﻻژﻳﻚ‪ ،‬ﻧﺸﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬اﻛﺴﺎﻻت ﻛﻠﺴﻴﻢ و رزﻳﻦﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻠﻮط اﻳﻨﻔﻜﺘﻮري )‪(Quercus infectoria‬‬

‫از دﻳﮕﺮ درﺧﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ از آن ﺗﺎﻧﻦ اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬درﺧﺖ ﺷﺎهﺑﻠﻮط )‪ (Chestnut‬ﺑﺎ ﻧﺎم ﻋﻠﻤﻲ )‪(Sy: C. dentata‬‬
‫‪ Castanea sativa‬و از ﺧﺎﻧﻮاده ‪ Fagaceae‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ درﺧﺖ ﺑﻮﻣﻲ آﺳﻴﺎ و اروﭘﺎ اﺳﺖ و در اﻳﺮان در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ‬
‫ﺑﻪ وﻳﮋه در اﻃﺮاف رﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻮﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻔﺖ و اﻣﺎم زاده اﺑﺮاﻫﻴﻢ در اﺳﺘﺎن ﮔﻴﻼن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ درﻣﺎﻧﻲ ﭘﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮب و‬
‫ﺑﺮگ آن اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺣﺎوي ‪ 9‬درﺻﺪ اﺳﻴﺪ ﺗﺎﻧﻴﻚ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﺎ اﻣﻼح ﻓﺮﻳﻚ رﻧﮓ‬
‫ﺳﺒﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ دﺳﺘﻪاي از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ درﮔﻴﺎﻫﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٢٥‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ و ﺗﺮﭘﻦﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻧﻴﺰ اﻏﻠﺐ اﻧﺮژي زﻳﺎدي را ﺻﺮف‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎزدارﻧﺪه )‪ (Inhibitor‬ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﭘﻦﻫﺎ )‪:(Terpens‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺛﺎﻧﻮي روﻏﻦﻫﺎي اﺻﻠﻲ )ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﺷﻤﻴﺎﻳﻲ‪ (C10H16‬ﺳﻨﺘﺰ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﭘﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﺎن ﮔﻴﺎﻫﺨﻮاري ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ و در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮﺧﻲ از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻌﻨﺎﻋﻴﺎن ) ‪ ( Labiatae‬و ﮔﻴﺎه‬
‫آوﻳﺸﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ آن دﺳﺘﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﺰو ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻧﻬﺎﻳﻲ ﮔﻴﺎه‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻴﺎه در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺨﻮار در ﭘﺮوﺳﻪ "دﻓﺎعﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺨﻮاري" ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺛﺎﻧﻮي‬
‫و ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻫﺮ دو ﺑﺮ روي ﺷﺪت ﭼﺮا ﻣﻮﺛﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺛﺎﻧﻮي )ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ(‪:‬‬

‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻴﺎﻧﻲ در ﺳﻨﺘﺰ رﻧﮕﻴﺰه ﻫﺎ )‪ ،(Pigments‬ﻫﻮرﻣﻮنﻫﺎ )‪ (Hormones‬و ﻳﺎ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ) ‪ ،( Alkaloids‬ﻛﻴﻨﻮنﻫﺎ ) ‪ ،( Quinones‬روﻏﻦﻫﺎي اﺻﻠﻲ ) ‪،(Essential Oils‬‬
‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ )‪ (Glycosides‬ﻓﻼؤﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ) ‪ ( Flavonoides‬و ﻛﺮﻳﺴﺘﺎلﻫﺎ )‪.(Crystals‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺛﺎﻧﻮي داراي ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮﮔﺸﺖ زﻳﺎدي ﻫﺴﺘﻨﺪ و از روي ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮي آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻧﻬﺎﻳﻲ ﭘﻲﺑﺮد‪.‬‬
‫آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ) ‪:( Alkaloids‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻲ‪ ،‬ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺸﺨﺼﻲ از ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ازت ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﻣﺮاﺣﻞ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ از‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ اوﻟﻴﻪ ازت ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ازت دار ﻫﺘﺮوﺳﻴﻜﻠﻴﻚ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت در ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻧﻘﺶ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه در ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻣﺆﺛﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺻﺪﻫﺎ ﻧﻮع ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي در ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻮرﻓﻴﻦ) ‪ ( Morphine‬و ﭘﺎﭘﺎورﻳﻦ )‪ .(Papaverin‬اﻳﻦ دو ﻣﺎده آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﺟﺰو‬
‫ﮔﺮوه ﺑﻨﺰﻳﻞ اﻳﺰوﻛﻴﻨﻮﻟﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﮔﻴﺎه ﺧﺸﺨﺎش )‪ (papaver somniferum‬وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫آﺗﺮوﭘﭙﻦ )‪ (Atropine‬و آﺳﻜﻮﭘﻮﻻﻣﻴﻦ )‪ (Ascopulamine‬ﻧﻴﺰ ﺟﺰو ﮔﺮوه آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﺗﺮوﭘﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آﺗﺮوﭘﻴﻦ در‬
‫ﮔﻴﺎه ﺑﻼدن )ﻣﻬﺮ ﮔﻴﺎه ‪ ( Atropa belladonna‬و آﺳﻜﻮﭘﻮﻻﻣﻴﻦ در ﮔﻴﺎه ﺗﺎﺗﻮره ) ‪ (Datura ssp.‬وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻼدن )ﻣﻬﺮ ﮔﻴﺎه ‪( Atropa belladonna‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٢٦‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي آﻣﺎرﻳﻠﻴﺲ) ‪ ( Amarylidaceae‬و ﻻﻟﻪ )‪ (Liliaceae‬ﻣﺎﻧﻨﺪﮔﻞ ﺣﺴﺮت ) ﺳﻮﻟﻨﺠﺎن‬

‫‪ ،(Colchicum sp.‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻛﻞ ﺷﻲﺳﻴﻦ)‪ ( Colchicine‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺟﺰو ﮔﺮوه آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﺑﺎ ارزش ﻓﻨﻴﻞ اﺗﻴﻞ‬
‫اﻳﺰوﻛﻴﻨﻮﻟﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دﻳﮕﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﻣﻲﺗﻮان ﻛﻴﻨﻴﻦ )‪ (Quinie‬در ﮔﻴﺎه ﮔﻨﻪ ﮔﻨﻪ )‪،(Cinchona pubescens‬‬

‫ﮔﻨﻪ ﮔﻨﻪ )‪(Cinchona pubescens‬‬

‫ﻧﻴﻜﻮﺗﻴﻦ)‪ (Nicotine‬در ﮔﻴﺎه ﺗﻮﺗﻮن )‪ ،(Nicotina tobacum‬ﻛﺎﻓﺌﻴﻦ )‪ (Caffeine‬در ﮔﻴﺎه ﻗﻬﻮه ) ‪Coffea‬‬
‫‪( arabica L.‬‬

‫ﻗﻬﻮه ) ‪( Coffea arabica L.‬‬

‫و اﺳﺘﺮﻳﻜﻴﻨﻴﻦ ) ‪ ( Strychnine‬در ﮔﻴﺎه آذاراﻗﻲ )‪ (Strychnos vomica‬را ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ‬
‫ارزش و ﻣﻔﻴﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ و در داروﺳﺎزي ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ‪.‬‬

‫آذاراﻗﻲ )‪(Strychnos vomica‬‬

 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٢٧‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎدﻣﺠﺎن )‪ (Solanaceae‬ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻘﺶ واﻗﻌﻲ آنﻫﺎ در ﭘﻴﻜﺮ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻋﺪهاي اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺰه ﺗﻠﺦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﺑﺎﻋﺚ دﻓﻊ ﺣﺸﺮات ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻛﻴﻨﻮنﻫﺎ ) ‪:( Quinones‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻮاد از ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻨﻮﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﭘﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﺷﻜﻲﻣﻴﻚ و ‪ ...‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺟﺰو‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آروﻣﺎﺗﻴﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻄﻮر ﮔﺴﺘﺮده در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫روﻏﻦﻫﺎي ﺿﺮوري) ﻳﺎ اﺻﻠﻲ ‪:( Essential Oils‬‬

‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻛﻪ ﺑﻪ روﻏﻦﻫﺎي ﻓﺮار ﻳﺎ اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي ﻓﺮار ﻫﻢ ﻣﻌﺮوف ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﺎﻟﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺟﺰ‪,‬‬
‫ﻟﻴﭙﻴﺪﻫﺎ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻳﻚ درﺻﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﺎﻟﻲ داراي روﻏﻦ ﻓﺮار ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﻏﻠﺐ در ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي‪ :‬ﻛﺎج )‪ ،( Pinaceae‬ﭼﺘﺮﻳﺎن )‪ ،( Umbelliferae‬ﻣﻮرد )‪ ،(Myrtaceae‬ﻧﻌﻨﺎﻋﻴﺎن‬
‫)‪ ،( Labiatae‬ﺳﺮو )‪ ،( Cupressaceae‬ﺳﺪاب )‪ ( Rutaceae‬و ﻛﺎﺳﻨﻲ )‪ ( Compositae‬وﺟﻮد دارﻧﺪ و اﻏﻠﺐ درون ﻏﺪه‬
‫ﻫﺎ و ﻳﺎ ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ذﺧﻴﺮهﺳﺎزي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬واﺣﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪه ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ روﻏﻦﻫﺎي ﺿﺮوري اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ‬
‫) ‪ ( Isoprene‬اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ ﺑﺎ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ ﻛﺮﺑﻮﻫﻴﺪرات اﺷﺒﺎع ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل)‪:(C5H8‬‬

‫‪C = CH - CH2 -‬‬

‫–‬

‫اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ‪C5H8‬‬ ‫‪(C5H8)11‬‬
‫ﻻﺳﺘﻴﮏ‬
‫‪*٢‬‬ ‫‪* ١١‬‬
‫‪*٣‬‬ ‫‪*۴‬‬
‫‪*۶‬‬ ‫‪*٨‬‬
‫‪C4OH64‬‬
‫‪C10H16‬‬ ‫ﮐﺎﺭﻭﺗﻦ‬
‫روﻏﻦﻫﺎي ﻓﺮار)ﺗﺮﭘﻦﻫﺎ(‬
‫‪C15H24‬‬ ‫‪C2OH32‬‬ ‫‪C3OH48‬‬
‫روﻏﻦﻫﺎي ﻓﺮار وﺻﻤﻎﻫﺎ‬ ‫روﻏﻦﻫﺎي ﻓﺮاروﺻﻤﻎﻫﺎ‬ ‫ﺻﻤﻎﻫﺎ و ﺷﻴﺮاﺑﻪﻫﺎ‬

‫روﻏﻦﻫﺎي ﺿﺮوري ﻧﻘﺸﻲ در ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد زود ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻋﻄﺮ و ﺑﻮي ﺧﺎﺻﻲ را در ﻫﻮا ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻮد اﺳﺎﻧﺲ در ﺣﺪود ‪ 2000‬ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻻﺳﺘﻴﻚ‪ (C5H8)11‬ﻫﻢ در ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮت‬
‫)‪ ،( Moraceae‬ﻓﺮﻓﻴﻮن )‪ ( Euphorbiaceae‬و ﻛﺎﺳﻨﻲ) ‪ ( Compositae‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٢٨‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫اﻏﻠﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻻﺳﺘﻴﻚ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮ و ﺣﺎره ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻛﻤﺘﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺳﺮدﺳﻴﺮ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻻﺳﺘﻴﻚ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﺲ ﮔﻞ ﻗﺎﺻﺪ )‪ (Taraxacum sp.‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻻﺳﺘﻴﻚ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻻﺳﺘﻴﻚ ﺑﻪ ﺻﻮرت ذرات ﺑﺴﻴﺎر رﻳﺰ درون ﻣﺎﻳﻌﻲ ﺷﻴﺮه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻠﻖ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت در داﺧﻞ ﻟﻮﻟﻪ‬
‫ﻫﺎي ﺷﻴﺮاﺑﻪاي ) ‪ ( Latex vessel‬ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدن ﮔﻮﮔﺮد ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻻﺳﺘﻴﻚ‪ ،‬ﻻﺳﺘﻴﻚ ﺳﺨﺖ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻻﺳﺘﻴﻚ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار‬
‫زﻳﺎد ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﻘﺶ ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﺮاي آن در ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﭘﺲ از ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﮔﻴﺎه ﻧﻤﻲرﺳﺪ؛ ﺣﺘﻲ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ذﺧﺎﺋﺮ ﻏﺬاﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺎﻫﺶ ﺑﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻻﺳﺘﻴﻚ درون ﻟﻮﻟﻪﻫﺎي ﺷﻴﺮاﺑﻪاي ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺎ ا ﻳﺠﺎد زﺧﻢ در ﮔﻴﺎه و ﺑﺮداﺷﺖ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﭘﻮﺳﺖ ﮔﻴﺎه‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ از ﮔﻴﺎه ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ) ‪:( Glycosides‬‬

‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﻲ از ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه داروﺋﻲ ارزﺷﻤﻨﺪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﺘﺮﻳﻦ و ﺳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﻮﺟﻮد در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﻴﺰ در ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ در ﮔﺮوه زﻳﺎدي از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻠﺪار وﺟﻮد دارﻧﺪ و در ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد‬
‫داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﺧﺎﺻﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ اﺛﺮات ﺧﺎﺻﻲ را دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ از اﺗﺼﺎل ﻗﻨﺪﻫﺎ و‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻏﻴﺮ ﻗﻨﺪي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي ﭘﺲ از ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ اﺳﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ آﻧﺰﻳﻢﻫﺎ و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻗﻨﺪي )‪ (Glycone‬و ﻏﻴﺮﻗﻨﺪي آﮔﻠﻲﻛﻦ‬
‫) ‪ ( Aglycone‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﮔﻠﻲﻛﻦﻫﺎ ﻣﺼﺎرف داروﺋﻲ زﻳﺎدي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي‪ ،‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﺳﻴﺎﻧﻮژﻧﻴﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﺑﺎ اﺳﻴﺪ ﻫﻴﺪروﺳﻴﺎﻧﻴﻚ ) ‪Hydrocyanic‬‬
‫‪ ( Acid‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻣﻴﮕﺪاﻟﻴﻦ) ‪ ( Amygdaline‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﺳﻴﺎﻧﻮژﻧﻴﻚ اﺳﺖ ) ‪Cyanogenic‬‬
‫‪ ( glycosides‬ﻛﻪ در ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﺎرﺑﺮد وﺳﻴﻌﻲ در درﻣﺎن ﺳﺮﻓﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داروي ﻣﺴﻬﻞ و ﻳﺎ ﻣﺴﻜﻦ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻣﻴﮕﺪاﻟﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي‪ :‬ﮔﻞ ﺳﺮخ) ‪ ( Rosaceae‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺳﻴﺐ‪ ،‬ﮔﻼﺑﻲ‪ ،‬ﮔﻮﺟﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎدام‪ ،‬زاﻟﺰاﻟﻚ و ﺑﻪ‪ ،‬ﭘﺮواﻧﻪآﺳﺎ‬
‫) ‪ ( Papilionaceae‬ﺷﺒﺪرﻫﺎ و ﻟﻮﺑﻴﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﮔﻴﺎﻫﺎن آﻗﻄﻲ ) ‪ ( Sambucus ebulus‬از ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺪاﻏﻴﺎن‬
‫) ‪ ( Caprifoliaceae‬و ﻛﺘﺎن )‪ ( Linum usitatissimum‬از ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺘﺎن) ‪ ( Linaceae‬ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪.‬ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي از‬
‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي آﻧﺘﺮاﻛﻴﻨﻮن )‪ (Anthraquinone glycosides‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ آنﻫﺎ‪،‬‬
‫آﻧﺘﺮاﻛﻴﻨﻮنﻫﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﺘﺮاﻛﻴﻨﻮنﻫﺎ اﻏﻠﺐ در ﻣﺪاواي ﻳﺒﻮﺳﺖ ﺑﻜﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت در ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺳﻨﺎ ) ‪Cassia‬‬
‫‪ ،( senna‬ﺳﻴﺎه ﺗﻮﺳﻪ ) ‪ ( Frangula alnus‬و رﻳﻮاس ﻃﺒﻲ ) ‪ ( Rhum officinal‬ﺑﻴﺸﺘﺮ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪ ﺳﻮم از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﻗﻠﺒﻲ ) ‪ ( Cardiac glycosides‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺑﺎ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع از ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ اﺛﺮات ﺧﺎﺻﻲ روي ﻣﺎﻫﻴﭽﻪﻫﺎي ﻗﻠﺐ دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺻﺪﻫﺎ ﻧﻮع‬
‫از اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻏﻠﺐ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي‪ :‬ﺧﺮزﻫﺮه ) ‪ ،(Apocynaceae‬ﮔﻞ ﻣﻴﻤﻮن‬
‫) ‪ ( Scruphulariaceae‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ) ‪ ،( Digitalis lanata ، Digitalis purpurea‬آﻻﻟﻪ‬
‫) ‪ ( Ranunculaceae‬و اﺳﺘﺒﺮق) ‪ ( Calotropis procera‬ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٢٩‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫اﺳﺘﺒﺮق) ‪( Calotropis procera‬‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺒﺮده ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻨﻲ)‪،(Saponin glycosides‬‬
‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪي ) ‪ ( Flavonoid glycosides‬ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻼونﻫﺎ و ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ )‪:( Flavones‬‬
‫ﻧﺎم ﻓﻼون از واژه ﻻﺗﻴﻦ ﻓﻼووس ) ‪ ( Flavus‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ رﻧﮓ زرد ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻓﻼونﻫﺎ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ رﻧﮓ زرد‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻼون را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻼون ﻫﺎ و ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﻣﻮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت آزاد و ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮاد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ در ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻴﺎﻫﺎن وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد از ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺟﺰو ﻓﻨﻞﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻓﻼونﻫﺎ اﻏﻠﺐ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي‪ ،‬ﻛﺎﺳﻨﻲ ) ‪ ،( Compositae‬ﭘﺮواﻧﻪآﺳﺎ‬
‫)‪ ( Papilionaceae‬و ﺳﺪاب ) ‪ ( Rutaceae‬ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻮﻣﺎرﻳﻦﻫﺎ) ‪ ( Coumarins‬و آﻧﺘﻮﺳﻴﺎﻧﻴﻦﻫﺎ ) ‪ (Anthocyanins‬ﺟﺰو ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‬
‫آﻧﺘﻮﺳﻴﺎﻧﻴﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﻟﻴﺪ رﻧﮓ آﺑﻲ و ﻗﺮﻣﺰ در ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻞﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮاد ﻫﺴﭙﺮﻳﺪﻳﻦ ) ‪ ( Hesperidin‬و روﺗﻴﻦ‬
‫) ‪ ( Rutin‬ﺟﺰو ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻼؤﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت در درﻣﺎن ﻓﺸﺎر ﺧﻮن ﺑﻜﺎر ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر ﺧﻮن در ﻣﻮﻳﺮگ ﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رگﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﺴﭙﺮﻳﺪﻳﻦ در ﻣﻴﻮه ﻣﺮﻛﺒﺎت )ﻟﻴﻤﻮﺗﺮش‪ ،‬ﭘﺮﺗﻐﺎل‪،‬‬
‫ﻧﺎرﻧﺞ( و روﺗﻴﻦ در داﻧﻪﻫﺎي ﮔﻨﺪم ﺳﻴﺎه ) ‪ ( Fagopyrum esculentum‬از ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﻠﻒ ﻫﻔﺖ ﺑﻨﺪ ) ‪ (Polygonaceae‬وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮔﻨﺪم ﺳﻴﺎه ) ‪( Fagopyrum esculentum‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٣٠‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺳﻴﻠﻲﺑﻴﻦ) ‪ ( Silybin‬و ﺳﻴﻠﻲﻣﺎرﻳﻦ ) ‪ ( Silymarin‬از دﻳﮕﺮ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻓﻼؤﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﮔﻴﺎه ﻣﺎري ﺗﻴﻐﺎل‬
‫)‪ ( Silybum marianum‬از ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﺳﻨﻲ ) ‪ ( Compositae‬وﺟﻮد دارﻧﺪ و در درﻣﺎن ﻣﺴﻤﻮﻳﺖﻫﺎي ﻛﺒﺪي ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎري ﺗﻴﻐﺎل )‪( Silybum marianum‬‬

‫رﻳﺸﻪ ﮔﻴﺎه ﺷﻴﺮﻳﻦﺑﻴﺎن )‪ (Glycyrrhiza glabra‬ﻧﻴﺰ ﺣﺎوي ﻣﻘﺎدﻳﺮ زﻳﺎدي ﻓﻼؤﻧﻮﺋﻴﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫زﺧﻢ اﺛﻨﻲﻋﺸﺮ و ﺗﻮرمﻫﺎي دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮارش ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ ) ‪:( Mucilage‬‬

‫ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ ﻛﺮﺑﻮﻫﻴﺪراتﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﺑﺎ وزن ﻣﻠﻜﻮﻟﻲ زﻳﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت در اﻟﻜﻞ‬
‫ﻧﺎﻣﺤﻠﻮلاﻧﺪ وﻟﻲ در آب ﺣﻞ ﺷﺪه و ﭘﺲ از ﺟﺬب آب ﻣﺘﻮرم و ﺣﺠﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎه ﺧﺘﻤﻲ ) ‪ ( Althea officinalis‬ﺣﺎوي‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻮﺳﻴﻼژ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺻﻨﺎﻳﻊ داروﻳﻲ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺧﻴﺮا‪ ،‬ﮔﻞ ﺧﺘﻤﻲ در درﻣﺎن ﻣﺸﻜﻼت ﮔﻮارﺷﻲ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻮزش ﻣﻌﺪه‪ ،‬ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﻪ‪ ،‬ﻛﻮﻟﻴﺖ زﺧﻤﻲ و زﺧﻢ ﻣﻌﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﺧﺘﻤﻲ در‬
‫درﻣﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻨﺘﺮل ﻗﻨﺪﺧﻮن در ﺑﻴﻤﺎران دﻳﺎﺑﺘﻲ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي ﺧﻮاﺻﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان از آن در درﻣﺎن ﺳﺮﻃﺎن و ﻛﺎﻫﺶ وزن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬ﮔﺰارﺷﺎت ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺼﺎره ﮔﻞ ﺧﺘﻤﻲ روي ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﺑﺪن اﺛﺮ ﻣﻲﮔﺬارد و از ﭼﺎﻗﻲ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﭼﺮﺑﻲ در ﻛﺒﺪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺮدل‪،‬‬
‫ازﮔﻴﻞ‪ ،‬ﻋﺪس‪ ،‬ﺧﺮﻓﻪ‪ ،‬رﻳﺸﻪ ﻛﺎﺳﻨﻲ‪ ،‬اﺳﭙﺮزه‪ ،‬ﮔﺸﻨﻴﺰ‪ ،‬زﻏﺎل اﺧﺘﻪ و رﻳﺤﺎنوﺣﺸﻲ ﻧﻴﺰ داراي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻮﺳﻴﻼژ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﻞ ﺧﺘﻤﻲ ) ‪( Althea officinalis‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٣١‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺧﻮاص داروﻳﻲ ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ‪:‬‬

‫از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ ﻻﻳﻪ ﻣﺤﺎﻓﻆ ﻇﺮﻳﻔﻲ ﺑﺮ روي ﻏﺸﺎ ﻣﺨﺎﻃﻲ ﻣﻌﺪه اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻮزش آور ﺑﺮ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دارو ﺑﺮاي ﻣﺪاواي زﺧﻢﻫﺎي دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮارش و ﻋﻔﻮﻧﺖﻫﺎي ﻣﺨﺎط ﺣﻠﻖ و ﮔﻠﻮ ﺑﻜﺎر ﻣﻲرود‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ آﺑﺪوﺳﺘﻲ و ﺟﺬب آب ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺑﺾ و ﻛﺎﻫﺶدﻫﻨﺪه آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻟﻮﻟﻪ ﮔﻮارش ) ﺑﺮاي‬
‫اﺳﻬﺎلﻫﺎي ﻣﺰﻣﻦ( ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺪاواي ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﭘﻮﺳﺘﻲ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎ ) ‪:( Saponin‬‬

‫ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ وزن ﻣﻠﻜﻮﻟﻲ زﻳﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ از واژه) ﻻﺗﻴﻦ ﺳﺎﭘﻮ) ‪ ( Sapo‬اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫ﺻﺎﺑﻮن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬاري ﻫﻢ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ در آب ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻒ ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎ‬
‫داراي ﺧﺎﺻﻴﺖ ﭘﺎكﻛﻨﻨﺪﮔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ وارد ﮔﺮدش ﺧﻮن ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﻫﻤﻮﻟﻴﺰ ﮔﻠﺒﻮلﻫﺎي ﻗﺮﻣﺰ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎده ﺳﻤﻲ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ در اﻧﺴﺎن و ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻫﻢ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻒ ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ اﻳﺠﺎد ﻧﻔﺦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺮف ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻛﻢ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ زﻳﺎن آور ﻧﺒﻮده و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داروي ﻣﺪرف ﻣﻠﻴﻦ و ﺧﻠﻂآور و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داروي ﺿﺪ ﺳﺮﻓﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ در ﮔﻴﺎه ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ )‪ ( Saponaria officinalis‬ﺑﻪ وﻓﻮر ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از رﻳﺸﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺮاي ﺷﺴﺘﺸﻮ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺎده ﺷﻮﻳﻨﺪه از دﻳﺮ زﻣﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﻞ ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ )‪( Saponaria officinalis‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٣٢‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫اﺳﻴﺪ ﺳﻴﻠﺴﻴﻚ) ‪:( Silicic Acid‬‬

‫اﺳﻴﺪ ﺳﻴﻠﻴﺴﻴﻚ از ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺳﻴﻠﻴﻜﺎتﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺧﺎك وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﺬب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﻏﻠﺐ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادهي‪ ،‬ﮔﻨﺪﻣﻴﺎن)‪ ،( Gramineae‬دم اﺳﺒﻴﺎن)‪ ( Equistaceae‬و ﮔﺎو زﺑﺎن ) ‪ ( Boraginaceae‬از ﺧﺎك ﺟﺬب‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﻏﺸﺎ ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ذﺧﻴﺮه ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻮد اﺳﻴﺪ ﺳﻴﻠﺴﻴﻚ ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ ﺿﺮوري اﺳﺖ و اﮔﺮ در ﺟﻴﺮه ﻏﺬاﻳﻲ اﻧﺴﺎن اﻳﻦ ﻣﺎده ﻛﻢ و ﻳﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﺛﺮات ﻛﻤﺒﻮد آن ﺑﻮﺿﻮح ﻗﺎﺑﻞ روﻳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﭘﻮدر ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺣﺎوي ﻣﻮاد ﺳﻴﻠﻴﻜﺎﺗﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻴﺎه دم اﺳﺐ )‪ ،( Equisetum arvense‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎي ﺷﺴﺘﺸﻮي دﻧﺪان‪،‬‬
‫ﻣﺤﻠﻮل ﻏﺮﻏﺮه و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺎده اﻓﺰودﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﻤﻴﺮ دﻧﺪان اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻧﻮاع ﺧﻤﻴﺮ دﻧﺪان ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻔﻴﺪي و ﺟﻼي دﻧﺪانﻫﺎ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫دم اﺳﺐ )‪( Equisetum arvense‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٣٣‬‬

‫ﻓﺼﻞ‪ :3‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ در زﻧﺪﮔﻲ و ﺧﻮاص ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ‬

‫ﻣﻨﺸﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز اﻫﻠﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ و زراﻋﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻛﺮه زﻣﻴﻦ ﺗﻌﻠﻖ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ از روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از اﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎت در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫واوﻳﻠﻮف )‪ (Vavilov 1955 ،1943 ،1962‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﮔﺴﺘﺮدهاي را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻨﺸﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻛﺸﺖ ﺷﺪه‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ و اﻋﺘﻘﺎد دارد ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻲﺗﻮان دو ﻣﺮﻛﺰ رﺷﺪ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ – 1‬ﻣﺮﻛﺰ رﺷﺪ اوﻟﻴﻪ ) ‪( Primary Location‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺮﻛﺰ رﺷﺪ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ) ‪( Secondary Location‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر واوﻳﻠﻮف از ﻣﺮاﻛﺰ رﺷﺪ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﻫﻠﻲ ﺷﺪه ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر از ﻣﺮاﻛﺰ رﺷﺪ اوﻟﻴﻪ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻛﺎﺷﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺮاﻛﺰ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن وﺣﺸﻲ در ﻣﺮاﻛﺰ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ زﻳﺴﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻨﺤﺎل‬
‫ﺑﺮوز رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺸﺖ ﺷﺪه ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن وﺣﺸﻲ ﻛﻪ در ﻣﻜﺎنﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ﻣﻲروﻳﻨﺪ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ ارﻗﺎم و ژﻧﻮﺗﻴﭗﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ و ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ‬ ‫‪-‬‬
‫ﺷﻴﻮه ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﺑﻪ آﻓﺎت و اﻣﺮاض‬ ‫‪-‬‬
‫و دﻳﮕﺮ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت‬ ‫‪-‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٣٤‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﻨﺸﺎء اوﻟﻴﻪ ﺳﻮﻳﺎ ﭼﻴﻦ اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه از ﭼﻴﻦ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪه و در آﻧﺠﺎ زراﻋﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫واوﻳﻠﻮف ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺎ اﺻﻠﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺸﺖ ﺷﺪه ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ ﻣﺮاﻛﺰ اﺻﻠﻲ ژن‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ازاﻳﻦ ﻣﺮاﻛﺰ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻘﺎط دﻧﻴﺎ ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮاﻛﺰ ﻫﺸﺘﮕﺎﻧﻪ اﺻﻠﻲ ژن )‪( Primary Centeres‬‬
‫‪ -1‬ﭼﻴﻦ‬
‫‪ -2‬ﻣﺎﻟﺰي‬
‫‪ -3‬ﻣﺮﻛﺰ آﺳﻴﺎ و آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ‬
‫‪ -4‬ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‬
‫‪ -5‬ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‬
‫‪ -6‬اﺗﻴﻮﭘﻲ )ﺣﺒﺸﻪ(‬
‫‪ -7‬ﺟﻨﻮب ﻣﻜﺰﻳﻚ و آﻣﺮﻳﻜﺎي ﻣﺮﻛﺰي‬
‫‪ -8‬آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ) اﻟﻒ‪ :‬ﭘﺮو‪ -‬اﻛﻮادور‪ -‬ﺑﻮﻟﻴﻮي‪ .‬ب‪ :‬ﺑﺮزﻳﻞ‪ -‬ﭘﺎراﮔﻮﺋﻪ(‬

‫ژوﻛﻮﻓﺴﻜﻲ ) ‪ ( Zhukovsky 1975‬ﻧﻴﺰ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺮاﻛﺰ ﻫﺸﺘﮕﺎﻧﻪ اﺻﻠﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪه‪ ،‬از ﭼﻨﺪ ﻣﻜﺎن‬
‫دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺸﺎ اﺻﻠﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺰﺑﻮر اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -9‬اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ‬
‫‪ -10‬اروﭘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﺳﻴﺒﺮي‬
‫‪ -11‬ﺷﻤﺎل آﻣﺮﻳﻜﺎ‬

‫از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ وﺣﺸﻲ اﻫﻠﻲ ﺷﺪه ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه ﺟﺰو ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎ ارزش ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ادوﻳﻪاي و ﻣﺼﺎرف ﺧﺎﻧﮕﻲ‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻬﻮه وﺗﻨﺒﺎﻛﻮ( ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻛﻤﺘﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺼﻮرت اﻫﻠﻲ و زراﻋﻲ در آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ از‬
‫ﺟﻬﺎن ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻨﺲﻫﺎ و ﻳﺎ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ در آن ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن ﻣﺮاﻛﺰ اﺻﻠﻲ‬
‫و اوﻟﻴﻪ ژﻧﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ) ازﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ(‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮزﻳﻊ و ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﮔﺴﺘﺮده ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﭼﺘﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺧﺸﺨﺎش‪ ،‬ﮔﻞ ﺳﺮخ‪ ،‬آﻻﻟﻪ‪ ،‬ﺳﺮو‪ ،‬ﺷﺐﺑﻮ‪،‬‬
‫ﺳﻨﺒﻞاﻟﻄﻴﺐ و ‪ ...‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺑﺎدﻣﺠﺎن‪ ،‬ﺳﺪاب‪ ،‬ﺧﺮزﻫﺮه‪ ،‬ﻋﻨﺎب‪ ،‬ﭘﺮواﻧﻪ آﺳﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺪار‪،‬‬
‫ﭘﻨﻴﺮك‪ ،‬و ‪ ...‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي و ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪاي ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬درﻣﺠﻤﻮع ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺮق آﺳﻴﺎ )ﭼﻴﻦ( ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﻛﺰ ﻏﻨﻲ ژﻧﻲ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٣٥‬‬

‫ﻣﻨﺸﺎء ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن‪:‬‬

‫ﻧﻮاﺣﻲ ﺟﻨﻮب آﺳﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي‬ ‫‪ -‬ﺷﻮﻳﺪ و ﺧﺮدل ﺳﻔﻴﺪ‬
‫ﻫﻨﺪ‬ ‫‪ -‬رﻳﺤﺎن‬
‫اﻳﺮان‬ ‫‪ -‬ﺷﻨﺒﻠﻴﻠﻪ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺗﺎ ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‬ ‫‪ -‬ﮔﻴﺸﻨﻴﺰ‪ ،‬اﻧﻴﺴﻮن‪ ،‬رازﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ‪ ،‬ﺳﺪاب‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪاي‬ ‫‪ -‬زوﻓﺎ‪ ،‬آوﻳﺸﻦ‪ ،‬ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ‬

‫اﻫﻠﻲﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و اﻧﺘﻘﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي روﻳﺸﻲ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﻣﺘﺪاول و ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﻗﺪﻣﺖ زﻳﺎدي دارد؛ اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻳﮕﺮي ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ‪ ،‬اﻫﻠﻲ ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪:‬‬
‫‪ -1‬ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ و ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ ﺑﺎ ﻧﺤﻮه و ﺷﻜﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ آﻧﻬﺎ‬
‫‪ -2‬اﻣﻜﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮات در ﻧﺤﻮه و ﺷﻜﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ آﻧﻬﺎ ﭘﺲ از اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﺟﺪﻳﺪ و ﻛﺸﺖ در آن‬
‫‪ -3‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻌﺎرف اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﻣﺤﻴﻂ ﺟﺪﻳﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺗﻐﻴﻴﺮ وﺿﻌﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﮔﻴﺎه از ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻳﻚﺳﺎﻟﻪ ﭘﺲ از اﻧﺘﻘﺎل از ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ‬
‫را ﻣﻲﺗﻮان ذﻛﺮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﻋﻲ ﭘﺮواﻧﺶ )‪ (Catharnthus roseus‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ داﻣﻨﻪ ﺑﺮدﺑﺎري اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ وﺳﻴﻌﻲ ﻛﻪ دارد‪ ،‬در اﻛﺜﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺎء آن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي اﺳﺖ در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮد ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ زراﻋﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻗﻴﻖ روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ وﺣﺸﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻨﺸﺎء آﻧﻬﺎ ﭘﻲ ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ ﻛﻪ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه اوﻟﻴﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺸﺨﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﮓداﻧﻪ) ‪ ( Hyoscyamus niger‬روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي اوﻟﻴﻪ آن ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ(‪ .‬روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و اوﻟﻴﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان " ﺟﺎﻳﮕﺎه ﮔﺮوﻫﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن" ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺑﻴﻦ اروﭘﺎ‪ ،‬آﺳﻴﺎ و‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻛﺸﺖ ﺷﺪه اﻣﺮوزي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٣٦‬‬

‫ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه‪:‬‬

‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺎﺳﺎ ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺖ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ژﻧﺘﻴﻜﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻨﺤﺎل ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﻮﻟﻴﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻄﻮر‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮات در‪:‬‬
‫‪ -1‬رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﻴﻮﻣﺎس آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ) ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻟﻜﺎﻟﻮﻳﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺘﺮوﺋﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي ﻓﺮار و ‪ ( ...‬ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻣﻮﻗﻌﻲ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺎ ارزش و ﺳﻮد آور ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي اوﻟﻴﻪ و‬
‫ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ آﻧﻬﺎ در ﺣﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ و ارﻗﺎم ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﺤﺼﻮل دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻮارد ذﻛﺮ ﺷﺪه ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‪ :‬زﻣﺎن ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞﺧﻴﺰي ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﻨﺘﺮل آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺣﺎﻳﺰ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺎﺛﻴﺮ زﻳﺎدي در ارﺗﻘﺎي ﺳﻄﺢ ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﻴﺮ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه ﺑﺮ روي اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﻴﻮﻣﺎس ﮔﻴﺎﻫﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان) ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻﻧﮋ و ﻫﻤﻜﺎران ‪ ( Lange et al١٩٨٣‬ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﻣﺤﺼﻮل و‬
‫ﻣﻘﺪار ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮان دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﺎ زراﻋﻲ ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي در ﺑﻴﻮﺳﻨﺘﺰ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺷﺮاﻳﻂ اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎ ﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺘﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن )اوﻟﻴﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ( ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻮل ﺳﻪ ﻣﺤﻮر زﻳﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻣﻜﺎن دارد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻣﺎده ﻣﻮﺛﺮه در ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﺎ ﻧﻴﺎزﻫﺎي اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ و ﻛﻴﻔﻴﺖ‬
‫ﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻮﺳﻨﺘﺰ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻣﺎده ﻣﻮﺛﺮه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﮔﻴﺎﻫﺎن رﻃﻮﺑﺖ دوﺳﺖ‬
‫)‪ (Hydrophyte‬و ﻳﺎ ﺧﺸﻜﻲ دوﺳﺖ )‪ ،(Xerophyte‬در ﻫﺮ دو آﻧﻬﺎ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻣﻮرد ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ و‬
‫ﺣﺘﻲ در ﻣﻮرد ﻫﺮ ﻳﻚ از ارﻗﺎم ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺛﺮ ﻋﻮام ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮ روي ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎده ﻣﻮﺛﺮه ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺿﺮوري‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺷﻴﻤﻴﻮ ﺗﺎﻛﺴﻮﻧﻮﻣﻲ‪ 1‬از ﻧﻈﺮ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺘﻲ از اﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و‬
‫ﻫﻤﻮار ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﻓﺮاد و ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ از ﻧﻈﺮ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺘﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت ژﻧﺘﻴﻜﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ‬
‫ﺑﻮده و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻄﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪات و ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﻣﺒﻬﻢ ﺑﻮده و در ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫رﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫) ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ(‪Chemotaxonomy‬‬
‫‪Ontogeny‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٣٧‬‬

‫در ﻣﺠﻤﻮع ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺤﻞ روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮ روي آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﻛﻠﻲ ﻣﺎده ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫‪ -2‬ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ و اﺟﺰاي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه‬
‫‪ -3‬ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﺗﻮﻟﻴﺪ و وزن ﺧﺸﻚ ﮔﻴﺎه‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه در ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺗﻮﻟﻴﺪ وزن ﺧﺸﻚ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط زﻳﺎدي ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻣﺤﻞ روﻳﺶ و روﻳﺸﮕﺎه آﻧﻬﺎ‬
‫دارد‪ .‬ﺗﺎﺛﻴﺮ اوﺿﺎع اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮر‪ ،‬دﻣﺎ‪ ،‬رﻃﻮﺑﺖ و ارﺗﻔﺎع ﻣﺤﻞ روﻳﺶ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ روي ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬در‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺛﺮ ﻛﻠﻲ ﻧﻮر‪:‬‬

‫ﺑﻴﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت روﺷﻨﺎﻳﻲ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ارﺗﺒﺎط ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻲ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ اﻛﻮﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﻚ روﺷﻨﺎﻳﻲ درﺗﻮﻟﻴﺪ ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺎﺳﻲ وﻋﻤﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺳﻨﺘﺰ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ وﺿﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﻮري ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻧﻮري ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﺰو ﮔﻴﺎﻫﺎن روز ﺑﻠﻨﺪ‪ 2‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﺣﺘﻴﺎج زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻧﻮر دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي از ﮔﻴﺎﻫﺎن روز ﻛﻮﺗﺎه‪ 3‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﺣﺘﻴﺎج‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮر ﻛﻤﺘﺮي دارﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﻪاي ازﮔﻴﺎﻫﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻧﻮر واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻲ ﺗﻔﺎوت‪ 4‬ﻧﺎﻣﻴﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﻴﻔﻴﺖ‪ ،‬ﺷﺪت و ﻣﺪت روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻤﺪهاي ﺑﺮ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻧﻮر‪:‬‬
‫ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي ﺑﺎ ﻃﻮل ﻣﻮج ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮاﺑﻨﻔﺶ واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪات آﻟﻜﺎﻟﻮﻳﻴﺪﻫﺎ درﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻮﺗﻮن)‪ ،( Nicotina tobacum‬ﺷﺎﺑﻴﺰك)‪ ( Atropa caucosica‬و ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺎﺗﻮره‬
‫) ‪ ( Datura spp.‬راﺑﻄﻪ ﻣﺜﺒﺘﻲ ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي ﻓﺮا ﺑﻨﻔﺶ دارد‪ .‬ﻧﻮر آﺑﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻓﺮاﺑﻨﻔﺶ ﻃﻮل ﻣﻮج ﺑﻠﻨﺪيﺗﺮي‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﻳﻴﺪي در ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي داروﻳﻲ)‪ ( Solanum laciniatum‬و‬
‫ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﺳﺎﻳﻪﭘﻨﺪ)‪ ( S. dulcamera‬ﻣﻲﺷﻮد)‪ 446‬ﺗﺎ‪ 500‬ﻣﻴﻠﻲﻣﻴﻜﺮون(‪ .‬ﻧﻮرﻫﺎي ﺑﺎ ﻃﻮل ﻣﻮج ﻛﻮﺗﺎه ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻘﺎدﻳﺮ و ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي ﻓﺮار ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪Long- day- plant‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Short- day- plant‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Day neutral plant‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٣٨‬‬

‫ﺷﺪت روﺷﻨﺎﻳﻲ‪ :‬‬

‫ﺷﺪت روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﺑﺮ روي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺛﺮ ﻣﻬﻤﻲ دارد‪ .‬ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﺷﺪت روﺷﻨﺎﻳﻲ) از ‪10000‬‬
‫ﺑﻪ ‪ 1600‬ﻟﻮﻛﺲ( ﻣﻴﺰان اﺳﺘﺮوﺋﻴﺪﻫﺎي آﮔﻠﻲﻛﻦ در ﮔﻴﺎه ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي داروﻳﻲ )‪ (Solanum laciniatum‬ﺗﺎ ﺳﻄﺢ ﻳﻚ‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻣﻴﺰان ﻗﺒﻠﻲ آن ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﮔﻮﻧﻪ دﻳﮕﺮ ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﻛﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺎﻳﻪﭘﺴﻨﺪي اﺳﺖ‬
‫) ‪ ( S. dulcamera‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺸﺨﺼﻲ اﻳﺠﺎد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﺪت ﻧﻮر ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻘﺎدﻳﺮﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ در ﮔﻞاﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ) ‪ ( Digitalis lanata‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‬
‫آﻟﻜﺎﻟﻮﻳﻴﺪي در ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺮواﻧﺶ ﺻﻐﻴﺮ )‪ ( Vinca minor‬ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﺪت روﺷﻨﺎﻳﻲ در ﺗﺸﻜﻴﻞ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي‬
‫ﺧﺸﺨﺎش ) ‪ ( Papaver somniferum‬ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺛﺮي دارد؛ ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻘﺎدﻳﺮ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﻣﺮﻓﻴﻦ و‬
‫ﻛﺪﺋﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺷﺪت روﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ارﻗﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﻮﻧﻪي ﺧﺸﺨﺎش‪ ،‬ﺑﺮ روي ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‬
‫آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﻣﺮﻓﻴﻦ و ﻛﺪﺋﻴﻦ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺪت روﺷﻨﺎﻳﻲ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮر در ﺳﻨﺘﺰ ﻣﺎده ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﻛﻪ ﻃﻮل روز ﺑﻄﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬آن دﺳﺘﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ روﺷﻨﺎﻳﻲ زﻳﺎدي ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ ) ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ روز‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ‪ 12 -‬ﺳﺎﻋﺖ(‪ ،‬ﻳﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ روﻳﺶ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ رﺷﺪ ﻛﻨﻨﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻘﺪار روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد در ﻣﻴﺰان ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎده ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺛﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دارد‪.‬‬
‫در ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺎﺗﻮره ) ‪ ( Datura innoxia‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻣﻌﺮض‪ 16‬ﺳﺎﻋﺖ روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد )ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ‪،‬‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ‪ 12‬ﺗﺎ ‪ 14‬ﻫﺰار ﻟﻮﻛﺲ (‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي آﺳﻜﻮﭘﻮﻻﻣﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد در اﻧﺪامﻫﺎي روﻳﺸﻲ آن در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻞ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺟﻨﺲ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﻫﻴﻮﺳﺎﻣﻴﻦ زﻣﺎﻧﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﮔﻴﺎه در ﺣﺪود‬
‫‪ 19‬ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺷﺪن ﻃﻮل روز ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻫﻴﻮﺳﺎﻣﻴﻦ در ﮔﻴﺎه ﺑﺬراﻟﺒﻨﺞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪاي اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺎﻧﺲدار ﻧﻴﺰ در ﺷﺮاﻳﻂ روزﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ در ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ)‪ ( Salvia officinalis‬و ﻧﻌﻨﺎع )‪ ( Mentha piperita‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫دﻣﺎ‪:‬‬
‫دﻣﺎي ﻣﺤﻴﻂ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در روﻳﺶ و ﮔﺴﺘﺮش ﮔﻴﺎﻫﺎن دارد‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻗﺒﻞ اﺷﺎره ﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺮﭼﻚ )‪ ،( Ricinus communis‬ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي داروﻳﻲ) ‪ ،( Solanum laciniatum‬ﭘﻨﺒﻪ‬
‫) ‪ (Gossypium herbaceum‬و ﭘﺮواﻧﺶ )‪ ،( Catharanthus roseus‬اﻏﻠﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚﺳﺎﻟﻪ زراﻋﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﺲ ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﮔﺮﻣﺎدوﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫و در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي ﮔﺮم و ﺧﺸﻚ ﻣﺤﺼﻮل آنﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ در ﻣﻮرد ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﻧﺸﺎن داده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ آﮔﻠﻲﻛﻦﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ درﺟﻪ ﺣﺮارت اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٣٩‬‬

‫در ﮔﻴﺎه ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ )‪ ( Anthemis ssp.‬زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﺳﺎﻧﺲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻤﺘﺪ‬
‫در ﻣﻌﺮض دﻣﺎي ‪ 25‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد) ﻳﺎ روزﻫﺎ در ﻣﻌﺮض دﻣﺎي ‪ 25‬و ﺷﺐﻫﺎ در ﻣﻌﺮض دﻣﺎي ‪ 15‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد(‬
‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮ روي ﮔﻴﺎه ﺧﺸﺨﺎش ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ درﺟﻪ ﺣﺮارت‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ‬
‫ﻣﺮﻓﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﺮزﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻧﻌﻨﺎع ﻫﻢ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻗﺒﻞ ازﺟﻤﻊآوري ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻌﻨﺎع‪ ،‬درﺟﻪﺣﺮارت‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 3‬درﺟﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار اﺳﺎﻧﺲ اﺳﺘﺤﺼﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ دﻣﺎ ﺑﺮ روي ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﮔﻴﺎه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺛﺮات ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﺑﺮاي ﮔﻴﺎه ﺷﺒﺖ‬
‫)‪ ( Anethum graveolens‬در ﻗﺒﻞ از ﺑﺮداﺷﺖ )رﺳﻴﺪن دﻣﺎ ﺑﻪ ‪ 15‬ﺗﺎ ‪ 20‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد( ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه‬
‫ﺗﺎ ‪100‬درﺻﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺸﺎﺑﻪ )دﻣﺎي ‪ 15‬ﺗﺎ ‪ 19‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد( اﮔﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﺸﻨﻴﺰ‬
‫)‪ ( Coriandrum sativum‬و اﻧﻴﺴﻮن )‪ ( Pimpinella anisum‬ﺟﻤﻊآوري ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﻄﺮ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺎز ﻣﺰرﻋﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻌﻄﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺴﺘﻪ ﮔﻠﺨﺎﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻧﻮﺳﺎﻧﺎت ﺣﺮارﺗﻲ در ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺎز و ﻛﺎﻫﺶ دﻣﺎ در ﺷﺐ‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻌﻄﺮ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎﺛﻴﺮ دﻣﺎ در زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﺎص ﺑﺮ روي ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ و در‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻤﺎﻣﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﺤﻮ ﻧﻈﺮ ﻗﻄﻌﻲ داد‪.‬‬

‫آب و آﺑﻴﺎري‪:‬‬
‫آب ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻮﺛﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ زﻳﺘﻮده‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻮه آﺑﻴﺎري اﺛﺮات ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺮ روي ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬آﺑﻴﺎري ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﺑﺮ روي ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﺎﻧﺲ رازﻳﺎﻧﻪ)‪ ( Foeniculum vulgare‬ﺗﺎﺛﻴﺮي ﻧﺪارد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ آﺑﻴﺎري ﻣﻨﻈﻢ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه در ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬آﺑﻴﺎري ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ و ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه ﻧﻌﻨﺎع‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ‪ 0/3‬ﺗﺎ ‪ 0/5‬درﺻﺪ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﺑﻴﺎري ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ و ﻣﻘﺪار ﻣﺮﻓﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎه‬
‫ﺧﺸﺨﺎش ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٤٠‬‬

‫رازﻳﺎﻧﻪ )‪( Foeniculum vulgare‬‬

‫ﺧﺎك‪:‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎك ﻧﻴﺰ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮ رﺷﺪ ﮔﻴﺎه و در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه آﻧﻬﺎ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ رﺷﺪ اﻧﺪامﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻴﻮهﻫﺎ و ﻳﺎ اﻧﺪامﻫﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬رﻳﺰومﻫﺎ‪ ،‬ﻏﺪهﻫﺎ و ﭘﻴﺎزﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ ﺣﺎل اﻣﻜﺎن دارد ﻛﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮي ﺑﺮ روي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺘﻲ اﺛﺮ ﻛﺎﻫﻨﺪهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﻴﻖ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ ﻣﻴﺎن رﺷﺪ ﮔﻴﺎه و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ ﻫﻢ در‬
‫ﺳﻄﺢ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ رﺷﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﮔﻴﺎه و ﻳﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﻓﺰودن ازت ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ رﺷﺪ‬
‫روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﻣﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺰودن ازت درﺣﺪ ﺗﻌﺎدل ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﮔﻴﺎه‬
‫در ﺳﻄﺢ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎه رازﻳﺎﻧﻪ اﻓﺰودن ازت ﺗﺎ ﺣﺪود ‪ 200‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﻛﻞ اﺳﺎﻧﺲ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﺑﺨﺸﻲ از اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه رازﻳﺎﻧﻪ ﻛﻪ آﻧﺘﻮل‬
‫)‪ ( Anethole‬ﻧﺎم دارد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٤١‬‬

‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ ﺑﺮ روي ﮔﻴﺎه ﺳﻨﺒﻞاﻟﻄﻴﺐ )‪ (Valeriana officinalis‬ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﺰودن ﻛﻮد ازت در ﺣﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎدل ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ رﺷﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﮔﻴﺎه و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻮﺟﻮد در رﻳﺸﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ اﮔﺮ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻛﻮد ازت از ﺣﺪ ﻣﺘﻌﺎدل ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬رﺷﺪ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎه و ﺗﻮﺳﻌﻪ رﻳﺸﻪﻫﺎي آن ﻫﻤﭽﻨﺎن اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮي ﺑﺮ روي ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﻴﺰ ﺑﺮ رﺷﺪ ﮔﻴﺎه و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻧﻮع ﮔﻮﻧﻪي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻫﻢ‬
‫دارد‪.‬‬
‫ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك ﻫﻢ از اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﺑﺮاي رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻏﻠﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎكﻫﺎي ﻟﻮم ﺷﻨﻲ ﻳﺎ ﻟﻮﻣﻲ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﻳﻨﺤﺎل ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎكﻫﺎي ﺳﺒﻚ و ﺷﻨﻲ ) ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮنﻫﺎي ﻛﺘﻴﺮاﻳﻲ(‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺧﺎكﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ اﺳﻴﺪﻳﺘﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ داﻣﻨﻪ وﺳﻴﻌﻲ از ‪ PH‬ﺧﺎك را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮده و ﺳﺎزﮔﺎري ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪،‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ‪ PH = 1/5 - 2‬را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه آنﻫﺎ دﭼﺎر اﺧﺘﻼل و‬
‫ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻫﻢ اﺳﻴﺪﻳﺘﻪ ﻛﻤﻲ اﺳﻴﺪي ﺗﺎ ﺧﻨﺜﻲ و ﻳﺎ ﺧﻨﺜﻲ ﺗﺎ ﻛﻤﻲ ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻨﺪ) ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫رازﻳﺎﻧﻪ ‪ ، PH = 6/6‬ﺑﺬراﻟﺒﻨﺞ ‪ ، PH = 6/4 – 7/9‬ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ ‪ PH = 7/3 – 8/1‬و ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ‪.( PH = 5/5 – 8/5‬‬

‫ﻣﻜﺎن روﻳﺶ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺘﻌﺪدي در ﻫﺮ ﻣﻜﺎن روﻳﺶ ﺑﺮ روي رﺷﺪ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮔﺬارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻴﺰ در ﻣﻜﺎن ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺷﺪ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎه ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﺳﺎﻳﻪ‬
‫ﭘﺴﻨﺪ)‪ ،( Solanum dulcamera‬اﺟﺰاي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه آﮔﻠﻲﻛﻦﻫﺎ در ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻋﺮضﻫﺎي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﺘﻔﺎوت واﻗﻊ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮ روي ﮔﻮﻧﻪي از ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ) ‪ ( Digitalis lanata‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ارﺗﻔﺎع‬
‫ﻣﻜﺎن روﻳﺶ ﮔﻴﺎه از‪ 660‬ﺑﻪ ‪ 1840‬ﻣﺘﺮ از ﺳﻄﺢ درﻳﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ در اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد‬
‫ﮔﻴﺎه رﻳﺤﺎن )ﮔﻮﻧﻪي ‪ ( Ocimum suave‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ در اﺗﻴﻮﭘﻲ) ‪ ،(1975‬ﻣﻮﻳﺪ آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در‬
‫ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻛﺸﺖ ﺷﻮد ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻟﻴﻨﺎﻟﻮل )‪ (Linalool‬ﻣﻮﺟﻮد در اﺳﺎﻧﺲ آن و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺑﺎﻻﺗﺮ زراﻋﺖ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اوﮔﻨﺌﻮل )‪ (Ogneole‬آن اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻞ زﻧﺪه و ﻏﻴﺮ زﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ‬
‫ﻣﻮﺛﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﻣﺒﺬول داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮ آﻻﻳﻨﺪهﻫﺎي ﻫﻮا‪ ،‬ﭘﺴﺎب و ﭘﺴﻤﺎﻧﺪﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﺳﻤﻮم ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻴﻜﺮوارﮔﺎﻧﻴﺴﻢﻫﺎ ‪ ،‬ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي ﺑﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪاي و درون ﮔﻮﻧﻪاي و ‪...‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻛﺎرﺑﺮد ﺳﻤﻮم ﺷﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺮﻓﻼن)‪ ( Treflan‬و داﻳﻤﻴﺪ)‪ ( Dymid‬اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﺷﺎخ و ﺑﺮگ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﺎﺗﻮره )‪ ( Datura innoxia‬ﮔﺮدد و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻧﻴﺰ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﺳﻜﻮوﻻﻣﻴﻦ را در‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٤٢‬‬

‫ﻗﺎرچ ﺳﺮﻛﻮﺳﭙﻮرا )‪ ( Cercospora sp.‬ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ اﺳﺎﻧﺲ در ﮔﻴﺎه رﻳﺤﺎن ) ﮔﻮﻧﻪي ‪( Ocimum basilicum‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎرچ ﺣﺘﻲ ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮات در اﺟﺰاي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي رﻳﺤﺎن ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﻲ از ﻗﺎرچﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎرچ ارﮔﻮت ) ‪ (Calviceps purpurea‬ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي در ﮔﻴﺎه ﭼﺎودار‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬آﻟﻮده ﺷﺪن ﮔﻴﺎه ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي داروﺋﻲ)‪ (Solanum laciniatum‬ﺑﻪ وﻳﺮوسﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﺎده‬
‫ﺳﻮﻻﻧﻴﻦ ﺗﺎ ‪ 50‬درﺻﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي داروﺋﻲ)‪(Solanum laciniatum‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٤٣‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫ﻓﺼﻞ‪ : 4‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫ﻛﻮدﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪:‬‬
‫ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﻮدﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺣﺎوي ﻣﺎﻛﺮواﻟﻤﺎنﻫﺎ ﻳﺎ ﻣﻴﻜﺮواﻟﻤﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺎﻛﺮو و ﻣﻴﻜﺮو‬
‫اﻟﻤﺎنﻫﺎ را دارا ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦ دو دﺳﺘﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺎ راﺑﻄﻪ و ﺗﻨﺎﺳﺐ درﺳﺘﻲ در ﺧﺎك وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺗﺎﻣﻴﻦ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎه و اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ آن‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻪ آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﻫﻢ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻮدﻫﺎي ازﺗﻪ‪ ،‬ﻓﺴﻔﺮه و ﭘﺘﺎﺳﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻛﻮدﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺣﺎوي ﻣﺎﻛﺮواﻟﻤﺎﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﻮدﻫﺎي ازﺗﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻤﺪهاي در ﺳﺎﻗﻪ‬
‫زاﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺮگ زاﻳﻲ و ﺟﻮاﻧﻪ زﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ رﺷﺪ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﺗﺴﺮﻳﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ازت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻮدﻫﺎي آﻣﻮﻧﻴﺎﻛﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺘﺮاﺗﻲ و ﻳﺎ آﻣﻴﺪي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ازت ﻧﻴﺎز‬
‫ﻣﺒﺮم داﺷﺘﻪ و در اﺛﺮ ﻛﻤﺒﻮد آن رﺷﺪ ﮔﻴﺎه ﻛﺎﻫﺶ وﻳﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﻤﺒﻮد ازت ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺮگﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﮔﻴﺎه‬
‫رﻳﺤﺎن ﺑﻪ رﻧﮓ ﻟﻴﻤﻮﻳﻲ ﻳﺎ ﻧﺎرﻧﺠﻲ درآﻣﺪه و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻮﺧﺘﻪ و ﺧﺸﻚ ﺷﺪه و ﻗﻬﺮهاي روﺷﻦ درآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻮدﻫﺎي ﻓﺴﻔﺮه ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻬﻤﻲ در ﺟﻮاﻧﻪزدن‪ ،‬ﺑﺎرورﺷﺪن‪ ،‬رﺳﻴﺪن و ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪن ﻣﺤﺼﻮل دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﺬب ازت ﻫﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫در ﺣﻀﻮر ﻓﺴﻔﺮ ﺗﺴﺮﻳﻊ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻛﻮدﻫﺎي ﻓﺴﻔﺮه اﻏﻠﺐ ﺑﺼﻮرت ﻓﺴﻔﺎت آﻣﻮﻧﻴﻮم‪ ،‬ﺳﻮﭘﺮ ﻓﺴﻔﺎت‪ ،‬ﻓﺴﻔﺎت ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺳﺪﻳﻢ‬
‫و ﻛﻠﺴﻴﻢ و ‪ ...‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻛﻤﺒﻮد ﻓﺴﻔﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ و اﻧﺪازه ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺑﺎرﻳﻚ ﺷﺪن ﺑﺮگﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻧﮓ ﺑﺮگﻫﺎ از ﺳﺒﺰ ﻋﻠﻔﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﺰ ﺗﻴﺮه و‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻢ ﺳﺒﺰ آﺑﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻟﻜﻪﻫﺎي زرد در ﺳﻄﺢ ﺑﺮگﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد و در ﺻﻮرت ﻛﻤﺒﻮد ﺷﺪﻳﺪ ﻓﺴﻔﺮ‪ ،‬ﮔﻴﺎه‬
‫ﻛﻮﺗﺎه ﻗﺪ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٤٤‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫ﻛﻮدﻫﺎي ﭘﺘﺎﺳﻪ‪:‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﻮدﻫﺎي ﭘﺘﺎﺳﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻠﺮوﭘﺘﺎﺳﻴﻢ و‬
‫ﻛﻠﺮور ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ و ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ در اﺧﺘﻴﺎر ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺎكﻫﺎي رﺳﻲ اﻏﻠﺐ ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺧﺎكﻫﺎي رﺳﻲ آﻫﻜﻲ و رﺳﻲ ﺷﻨﻲ ﺣﺎوي ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻛﻤﺘﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮي ﻧﻈﻴﺮ ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺲ‪ ،‬آﻫﻦ‪ ،‬روي‪ ،‬ﺑﺮ‪ ،‬ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ و ﻣﻨﮕﻨﺰ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻛﻢ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﻴﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻣﻮاد ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ در ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﻬﺘﺮ و ﺳﺮﻳﻌﺘﺮ‬
‫ازت و ﻓﺴﻔﺮ ﺑﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮدﻫﺎي ﻓﺴﻔﺮه و ﭘﺘﺎﺳﻪ در ﻗﺒﻞ و ﻳﺎ در زﻣﺎن ﻛﺎﺷﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺧﺎك اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﻓﺰودﻧﻲ ﻛﻮدﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ اﻏﻠﺐ‬
‫ﻣﺼﺮف ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻛﻮدﻫﺎي ازﺗﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺮك در ﻣﺮﺣﻠﻪ روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺧﺎك اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻤﻮم ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪:‬‬

‫در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ ﻫﻢ اﻏﻠﺐ از ﻋﻠﻒﻛﺶﻫﺎ‪ ،‬آﻓﺖﻛﺶﻫﺎ و ﻗﺎرچﻛﺶﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﺎرﺑﺮد ﺳﻤﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز‪ ،‬آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻓﻮاﺋﺪي ﻛﻪ دارﻧﺪ‬
‫اﺛﺮات زﻳﺎن ﺑﺎر زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻫﻢ دارﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺘﻲ اﻻﻣﻜﺎن از ﻣﺼﺮف آنﻫﺎ ﺧﻮدداري ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ‬
‫روشﻫﺎي ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻚ و ﻣﺮاﻗﺒﺖﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ﭘﻴﺶﮔﻴﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ و‪ ...‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد ﺳﻤﻮم ارﺟﺢ ﺑﻮده‬
‫و اﻣﺮوزه ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﻤﻮم ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﺬب و در ﭘﻴﻜﺮ آن ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﮔﻴﺎه داروﺋﻲ ﻛﻪ ﻗﺮار اﺳﺖ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﮔﻴﺮد از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﻣﻜﺎن دارد ﻛﻪ ﺳﻤﻲ ﺷﺪه و ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻣﺴﻤﻮﻳﺖ اﻧﺴﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻗﺒﻞ اﺷﺎره ﺷﺪ ﺳﻤﻮم ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮد ﺳﻢ و ﻧﻮع آن ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ دﻗﺖ ﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻴﻤﺎري زا از ﻃﺮﻳﻖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻏﻴﺮ داروﺋﻲ )زراﻋﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻏﻲ( ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻳﺎ ﻣﺠﺎورت‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺰارع ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ در ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺰارع اﺣﺪاث ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ ﮔﺸﻨﻴﺰ و اﻧﻴﺴﻮن اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎﻳﻲ ﻣﺒﺘﻼ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪ .‬ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﻗﺎرﭼﻲ ﻫﻢ در ﺑﻴﻦ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ زﻳﺎد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ‪ ،‬ﺷﺒﺖ ) ﺷﻮﻳﺪ ‪ ( Anethum graveolens‬ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﻗﺎرﭼﻲ ﻣﻴﻠﺪﻳﻮ‬
‫)‪ ،(Mildew‬ﺳﻨﺒﻞﺧﺘﺎﺋﻲ) ‪ ، (Angelica archangelica‬اﻧﺠﺪان روﻣﻲ )‪ ( Levisticum officinale‬ﺑﻪ ﻗﺎرچ‬
‫‪ Systole coriandri‬ﮔﻴﺎه ﻣﺮزﻧﺠﻮش ) ‪ ( Majorana hortensis‬ﺑﻪ ﻗﺎرچ آﻟﺘﺮﻧﺎرﻳﺎ )‪ ،( Alternaria‬ﺧﺸﺨﺎش‬
‫) ‪ ( paparer somniferum‬ﺑﻪ ﻗﺎرچ ‪ Erysiphe communis‬و ﮔﻴﺎﻫﺎن زوﻓﺎ ) ‪ ( Hyssopus officinalis‬و‬
‫ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ ) ‪ (Anthemis sp.‬ﺑﻪ ﻗﺎرچ ﺗﺮﭘﻴﺲ) ‪ ( Thrpis sp.‬آﻟﻮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٤٥‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫ﺗﻨﻈﻴﻢﻛﻨﻨﺪهﻫﺎي رﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺗﻨﻈﻴﻢﻛﻨﻨﺪهﻫﺎي رﺷﺪ و ﻳﺎ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ در ﺑﺎزار ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮن اﻛﺴﻴﻦ )‪ ( Auxin‬ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي رﻳﺸﻪدار‬
‫ﻛﺮدن ﻗﻠﻤﻪﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻮرﻣﻮن اﻛﺴﻴﻦ رﻳﺸﻪزاﻳﻲ ﻗﻠﻤﻪﻫﺎ را ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﻏﺸﺘﻪ ﻛﺮدن ﻗﻄﻌﻪاي از ﻗﻠﻤﻪ‬
‫ﺳﺎﻗﻪ و ﻛﺎﺷﺖ آن در زﻣﻴﻦ اﻣﻜﺎن رﻳﺸﻪدار ﺷﺪن ﻗﻠﻤﻪ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻨﺪ رﺷﺪ اﻓﺰا ﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫رﮔﻠﻮن ﻧﻴﺰ ﻣﺎده ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ رﻳﺰش ﺑﺮگﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺧﺮدل ) ‪Brassica‬‬
‫‪ ،( juncea‬ﺧﺸﺨﺎش و رازﻳﺎﻧﻪ) ‪ ( Foeniculum vulgare‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺎﺷﺶ ﻛﺎرﺑﺮد دارد و ﺟﻤﻊآوري ﻣﺤﺼﻮل‬
‫راﺣﺖﺗﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي رﻳﺰش ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻤﻊآوري آﺳﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل‬
‫رﻳﺸﻪ )ﻳﺎ ﻣﻴﻮه(‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ رﺷﺪ ﺑﺮﮔﻲ‪ ،‬رﻳﺸﻪزﻧﻲ و ‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﻴﺪ ژﻳﺒﺮﻟﻴﻚ) ‪Acid‬‬
‫‪ ،( Gibberellic‬ﺳﻴﺘﻮﻛﻨﻴﻦ ) ‪ ، ( Cytokinin‬اﺳﻴﺪ ﻫﻮﻣﻴﻚ) ‪ ،( Humic acid‬واﻛﺴﺎل)‪ ( Wuxal‬و ﻛﺎﻣﻴﻮﺳﺎن‬
‫)‪ ( Camiosan‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت در ﻏﻠﻈﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺛﺮات ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺪف اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺮگﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎي ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﻴﻜﺮو و ﻳﺎ ﻣﻮاد‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ واﻛﺴﺎل اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٤٦‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺖ‪:‬‬
‫زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﺪف ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ زﻣﺎن اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي اﻧﺪامﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺪامﻫﺎي روﻳﺸﻲ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻞ)ﮔﻞزاﺋﻲ(‪ ،‬ﮔﻞ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎز ﺷﺪن ﮔﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻴﻮه و‬
‫ﺑﺬر در ﻣﺮﺣﻠﻪ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﺎﻣﻞ و ﺑﺮاي اﻧﺪامﻫﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ)رﻳﺸﻪ و رﻳﺰوم( در اواﺧﺮ دوره رﺷﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺪه رﻃﻮﺑﺖ زﻳﺎدي دارد و ﺑﻪ راﺣﺘﻲ دﭼﺎر ﻓﺴﺎد و ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ و ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺒﻞ از‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻣﺪت ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺮداﺷﺘﻲ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ رﻃﻮﺑﺖ آن ﺗﺎ ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺧﺸﻚ ﮔﺮدد‪ .‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻓﺮاﻳﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ رﻃﻮﺑﺖ اﻧﺪامﻫﺎي ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻳﺎﺑﺪ و ﺑﺘﻮان ﭘﺲ از آن اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ را ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﻄﺮي ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﺮد‪.‬‬
‫روش ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﺰان و ﻧﻮع رﻃﻮﺑﺖ ﻣﻮﺟﻮد در اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬رﻃﻮﺑﺖ ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﮔﻴﺎه از ﻧﻈﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺳﻪ ﺷﻜﻞ رﻃﻮﺑﺖ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬رﻃﻮﺑﺖ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ)‪(Chemical bound water‬‬

‫اﻳﻦ رﻃﻮﺑﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻃﻮﺑﺖ ﻣﻠﻜﻮﻟﻲ ﻫﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪي زﻳﺎد در ﺑﻴﻦ ﻣﻠﻜﻮلﻫﺎي آب ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ‬
‫از اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد و ﺧﺮوج آن ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺻﺮف اﻧﺮژي زﻳﺎد و ﻣﺘﻼﺷﻲ ﻛﺮدن ﻣﻠﻜﻮلﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻏﻠﺐ‬
‫در ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻧﺪامﻫﺎ ﺧﺎرج ﺳﺎزي اﻳﻦ ﻧﻮع رﻃﻮﺑﺖ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -2‬رﻃﻮﺑﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ -‬ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ) ‪( Physic-chemically bound water‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﻮع رﻃﻮﺑﺖ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻴﺰان اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﻣﻠﻜﻮﻟﻲ ﺑﻪ دو ﻧﻮع رﻃﻮﺑﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ 2-1‬رﻃﻮﺑﺖ ﭼﺴﺒﻨﺪه ) ‪( Adhesion‬‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻮع رﻃﻮﺑﺖ ﻧﻴﺰ اﻧﺮژي ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﻴﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﻣﻠﻜﻮﻟﻲ آب ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻧﺪامﻫﺎي‬
‫ﮔﻴﺎه ﺑﻪ راﺣﺘﻲ اﻳﻦ رﻃﻮﺑﺖ را ﻧﻤﻲﺗﻮان از اﻧﺪامﻫﺎ ﺧﺎرج ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ 2-2‬رﻃﻮﺑﺖ آﻏﺸﺘﻪ )‪( Cohesion‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع رﻃﻮﺑﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آب آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎرﺟﻲ ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ و اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪي ﻛﻤﺘﺮي دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺳﺎدهﺗﺮ از اﻧﺪامﻫﺎ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ - 3‬رﻃﻮﺑﺖ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ) ‪( Mechanically bound water‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع رﻃﻮﺑﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﻮﻳﻴﻨﮕﻲ ﺗﻮﺳﻂ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎه از ﻣﺤﻴﻂ ﺟﺬب و در آن ذﺧﻴﺮه ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻘﺪار آن‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﻏﻠﻈﺖ در ﺑﻴﻦ اﻧﺪام ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﻣﺤﻴﻂ ﺧﺎرﺟﻲ ﮔﻴﺎه دارد‪.‬‬
‫دو ﻋﺎﻣﻞ اﺧﺘﻼف ﻏﻠﻈﺖ و درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﺧﺮوج رﻃﻮﺑﺖ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ از اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﻫﻤﻮاره ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ اﻳﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ رﻃﻮﺑﺖ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺮﻃﻮبﺗﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺸﻚﺗﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٤٧‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻣﺤﺼﻮل ﮔﻴﺎﻫﻲ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎرج ﺳﺎزي دو ﻧﻮع رﻃﻮﺑﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ) آﻏﺸﺘﻪ( و ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ از درون‬
‫اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺧﺮوج آب از اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار رﻃﻮﺑﺖ ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻴﺰان درﺟﻪ ﺣﺮارت آن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻧﺪام ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺧﺸﻚ ﺷﺪن اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ در دو ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ -1‬اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد و ﻃﻲ آن ﺗﻤﺎﻣﻲ آب ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ و ﻣﻘﺪاري از آب ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از ﮔﻴﺎه ﺧﺎرج‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ -2‬ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺧﺸﻚ ﺷﺪن ﻛﻨﺪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪ اول از ﺳﺮﻋﺖ ﻛﻤﺘﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺪام ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺣﺎوي ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ از آب ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻨﺪي از ﮔﻴﺎه ﺧﺎرج‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻴﺰان رﻃﻮﺑﺖ ﻣﻮﺟﻮد در اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫رﻃﻮﺑﺖ اﻧﺪامﻫﺎ از ﺣﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ داده و ﻛﻴﻔﻴﺖ آن ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن‬
‫اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻣﺤﺼﻮل ﮔﻴﺎﻫﻲ را ﺑﺎ ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮدن دﺳﺘﮕﺎه ﺧﺸﻚﻛﻦ‬
‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻛﺮد‪.‬‬
‫رﻃﻮﺑﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ ﭘﺲ از ﺧﺸﻚ ﺷﺪن ﺑﺎﻳﺪ در ﺣﺪود ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 14‬درﺻﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ درﺟﻪ ﺣﺮارت‬
‫ﺑﺎﻻ ﺣﺴﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه آنﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﺑﺎﻻ دﭼﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن‬
‫درﺟﻪ ﺣﺮارتﻫﺎي ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺎﻻ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺒﻮده و از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از درﺟﻪ ﺣﺮارتﻫﺎي ﺑﺎﻻ و ﺗﻬﻮﻳﻪ ﺳﺮﻳﻊ ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸﻚ ﺷﺪن ﺳﺮﻳﻊ ﺳﻄﺢ‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ اﻧﺪامﻫﺎ و ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪن رﻃﻮﺑﺖ در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻲ آن ﻣﻲﺷﻮد ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻗﻬﻮهاي رﻧﮓ‬
‫و ﺑﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و رﻃﻮﺑﺖ ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻲ اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺳﺒﺐ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﻓﺴﺎد ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ در ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﻜﺎت زﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻋﺪم ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻣﻴﺰان ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫‪ -2‬ﻋﺪم ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺻﻔﺎت ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻈﻴﺮ رﻧﮓ‪ ،‬ﺑﻮ و ﻃﻌﻢ‬
‫‪ -3‬ﻋﺪم ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮ ﻣﺤﺼﻮل از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‬

‫اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه اﺳﺘﺨﺮاﺟﻲ آن در درﺟﻪ ﺣﺮارتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻧﺪامﻫﺎي ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺲ در دﻣﺎي ‪ 40‬ﺗﺎ ‪ 50‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد؛ اﻓﺰاﻳﺶ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺣﺪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺣﺎوي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي در درﺟﻪ ﺣﺮارتﻫﺎي ﺣﺪود ‪ 50‬ﺗﺎ ‪ 60‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٤٨‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫‪ -3‬از آﻧﺤﺎﻳﻴﻜﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي در ﺑﺮاﺑﺮ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻛﻤﺘﺮي دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻧﺪامﻫﺎي ﺣﺎوي‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻲﺗﻮان از درﺟﻪ ﺣﺮارتﻫﺎي ‪ 60‬ﺗﺎ‪ 70‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﻣﻮرد اﻧﺪامﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﺎوي وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻣﺠﺎز ‪ 80‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا در ﺑﻴﺶ‬
‫از اﻳﻦ ﺣﺪ وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه و ارزش ﻣﺤﺼﻮل ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در درﺟﻪ ﺣﺮارت ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ 80‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد‬
‫ﻛﻠﺮوﻓﻴﻞ ﻧﻴﺰ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه و رﻧﮓ ﺳﺒﺰ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫آﻣﺎده ﺳﺎزي اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه ﺑﻨﺤﻮ درﺳﺘﻲ ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن آﻣﺎدهﺳﺎزي ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻧﺪامﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﻬﺘﺮي ﺧﺸﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ اﺿﺎﻓﺎﺗﻲ از ﮔﻴﺎه را ﻛﻪ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺪاﺳﺎزي ﺷﻮﻧﺪ و اﻧﺪامﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺎت ﺑﺎ‬
‫اﻧﺪازه ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد رﻳﺸﻪﻫﺎ و رﻳﺰومﻫﺎ ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮاﺣﻞ زﻳﺮ دﻧﺒﺎل ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺴﺘﺸﻮي ﻛﺎﻣﻞ رﻳﺰومﻫﺎ و رﻳﺸﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن از ﮔﻞ و ﻻي ﺑﺎ ﻓﺸﺎر آب‬
‫‪ -2‬اﻏﻠﺐ ﭘﻮﺳﺖ رﻳﺸﻪ و رﻳﺰوم ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه اﺳﺖ از آن ﺟﺪا ﺷﻮد ) ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻳﺸﻪ ﮔﻴﺎه ﮔﻞ ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ ‪Saponaria‬‬
‫‪.(alba‬‬
‫‪ -3‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رﻳﺸﻪﻫﺎ ﺿﺨﻴﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻃﻮﻟﻲ‪،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ دو ﻳﺎ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد)ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻳﺸﻪ ﺷﻴﺮﻳﻦﺑﻴﺎن(‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮگﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺼﻮل داروﺋﻲ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮگﻫﺎي ﺗﺎزه از‬
‫ﺳﺎﻳﺮ اﻧﺪامﻫﺎ ﺟﺪاﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﺸﻚ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫روشﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ‪:‬‬

‫‪ -1‬روشﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫در اﻳﻦ روش ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل‪ ،‬اﻧﺪامﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﺷﺮاﻳﻂ آﻓﺘﺎب و در ﻣﺤﻞ ﻛﺎﺷﺖ ﮔﻴﺎه ﺧﺸﻚ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻛﻪ دﭼﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻣﻜﺎن ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ در‬
‫داﺧﻞ ﺳﺎﻟﻦﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻛﻪ داراي ﻗﻔﺴﻪﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص از ﺟﻨﺲ ﺗﻮرﺳﻴﻤﻲ اﺳﺖ ﺧﺸﻚ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﺼﻮل ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه‬
‫را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻻﻳﻪﻫﺎي ﻧﺎزك و ﺑﺎ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻛﻢ ﺑﺮ روي ﺗﻮرﻫﺎي ﺳﻴﻤﻲ ﻗﺮار دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ و‬
‫زﻳﺮ و رو ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺗﺮاﻛﻢ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮ روي ﻗﻔﺴﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻃﺒﻘﺎت ﺗﻮرﺳﻴﻤﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﻮع اﻧﺪام ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﮔﻞ ﺗﺎزه ‪ 0/5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﺮ ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ‪ ،‬ﺑﺮگ‬
‫ﺗﺎزه ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﺮ ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ‪ ،‬رﻳﺸﻪ ﺗﺎزه‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ ﺗﻨﻪ ﻳﺎ رﻳﺸﻪ ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 2/5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﺮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٤٩‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫‪ -2‬روش ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‬
‫در اﻳﻦ روش از دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺸﻚﻛﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﺧﺸﻚﻛﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان درﺟﻪ‬
‫ﺣﺮات و ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻬﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺧﺸﻚ ﻛﻦ ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻮاي ﺧﻨﻚ ) ‪( Cold air drying‬‬
‫‪ -2‬ﺧﺸﻚ ﻛﻦ ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻮاي ﮔﺮم ) ‪( Warm air dryin‬‬
‫‪ -3‬ﺧﺸﻚ ﻛﻦ ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻮاي داغ ) ‪( Hot air drying‬‬

‫‪ -1‬ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي داراي ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻮاي ﺧﻨﻚ‬

‫در اﻳﻦ ﻧﻮع از ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎ اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻮﻟﻲ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از آن در روزﻫﺎي‬
‫ﮔﺮم و ﺧﺸﻚ ) ﺑﺎ رﻃﻮﺑﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 50‬درﺻﺪ ﻫﻮا ( ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻂ ‪ 8‬ﺗﺎ ‪ 20‬روز ﺧﺸﻚ‬
‫ﺷﺪن ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي داراي ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻮاي ﮔﺮم‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎ درﺟﻪ ﺣﺮارت و ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻮا ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻨﻈﻴﻢ اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‪،‬‬
‫اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺧﺸﻚ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻮاي ﮔﺮم درﺟﻪ ﺣﺮات ﺑﻴﻦ ‪40‬‬
‫ﺗﺎ ‪ 80‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﻧﺘﻈﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻧﻮاع آن ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي ﻛﺎﺑﻴﻨﺘﻲ) ‪ ( Schield favorite dryer‬و‬
‫ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي ﺗﺴﻤﻪاي ) ‪ ( Conveyor dryer‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ 1-2‬ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي ﻛﺎﺑﻴﻨﺘﻲ‬
‫در اﻳﻦ ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ در ﻓﻘﺴﻪﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر راﻳﺞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اﻏﻠﺐ‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﻮع آن در ﻣﺪت ‪ 24‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﺗﻦ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ‬
‫ﻗﻔﺴﻪﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﺮﺗﺒﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻛﺎرﮔﺮﻫﺎ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎ ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺳﺎﻗﻪ و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ 2-2‬ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي ﺗﺴﻤﻪاي‬
‫اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ ﻣﺪرن ﻫﺴﺘﻨﺪ و درون آنﻫﺎ ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﺗﺴﻤﻪ ﻣﺘﺤﺮك ﺗﻌﺒﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬راﻧﺪﻣﺎن ﻛﺎري آن ﺑﺎﻻ اﺳﺖ و ﺑﺮﺣﺴﺐ‬
‫ﻧﻮع ﻣﺎده ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﻫﺮ ‪ 24‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻗﺎدر اﺳﺖ ‪ 8‬ﺗﺎ ‪ 14‬ﺗﻦ اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ را ﺧﺸﻚ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -3‬ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي داراي ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻮاي داغ‬

‫در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺧﺸﻚ ﻛﻦ درﺟﻪ ﺣﺮارت اﻏﻠﺐ ﺑﻴﻦ ‪ 200‬ﺗﺎ ‪ 1000‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﺸﻚ‬
‫ﻛﺮدن ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﺸﺎورزي اﺳﺖ و اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻋﻠﻮﻓﻪ دام از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﻌﻀﻲ از‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﺗﻮره‪ ،‬ﭘﺮواﻧﺶ ﺻﻐﻴﺮ و ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻮاي داغ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺪت ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻣﺤﺼﻮل در اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 5‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن در ﺣﺪود ‪ 2‬ﺗﻦ ﻣﺎدهﺗﺮ ﺧﺸﻚ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٥٠‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي ﻛﺎﺑﻴﻨﺘﻲ‬

‫ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي ﺗﺴﻤﻪاي‬ ‫ﻃﺒﻘﺎت ﺗﻮري در ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي ﻛﺎﺑﻴﻨﺘﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٥١‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺮ روي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ رﻃﻮﺑﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ وزن ﮔﻴﺎه و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺛﺮات ﻣﺜﺒﺖ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺮ روي ﻣﺎده‬
‫ﻣﺆﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻈﻴﺮ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﺎده ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮﺷﻜﻞ آن ﺑﻪ ﻣﺎده ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ و ﻳﺎ در ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﮔﻴﺎه از ﻗﺒﻴﻞ‬
‫ﺑﻮ‪ ،‬ﻣﺰه و رﻧﮓ آن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﻣﺎده ﺧﺸﻚ از اﻧﺪامﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ از وزن ﺗﺮ اﻧﺪامﻫﺎ ﻧﻴﺎز ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﮔﻞ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 8‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ ،‬ﺑﺮگ ﺗﺎزه ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 6‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺮگ و ﮔﻞ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ ،‬رﻳﺸﻪ ﺗﺎزه ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم و ﻣﻴﻮه ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ 1/2‬ﺗﺎ ‪ 1/5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﺣﺘﻴﺎج اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺮ روي ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه‪:‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺮگﻫﺎي ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﻣﺤﺮك ﻗﻠﺒﻲ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﺑﺮگﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در ﭘﻮﺳﺖ ﺗﺎزه ﺳﻴﺎه ﺗﻮﺳﻪ) ‪ ،( Frangula alnus‬ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻨﻲ ﺗﻬﻮع آور‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺧﺸﻚ ﺷﺪن ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﻮاد دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﺧﻮاص ﻣﺴﻬﻞ و ﻣﻠﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺷﺎﺑﻴﺰك ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﻫﻴﻮﺳﻴﺎﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎد وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺧﺸﻚ ﺷﺪن اﻧﺪامﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ آﺗﺮوﭘﻴﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲ ﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ روش زﻳﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻘﻄﻴﺮ ﮔﻴﺎه ﺑﺎ آب و ﺑﺨﺎر‬
‫‪ -2‬اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﻼلﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫‪ -3‬ﻓﺸﺮدن ﻛﺮدن ﮔﻴﺎه در ﺣﺮارتﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‬

‫اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺟﺰو ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺮﭘﻨﻮﺋﻴﺪي و ﻳﺎ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺎ ﺗﺮﭘﻨﻲ دارﻧﺪ ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺎﻧﺲ ﭘﻴﺎز ﻳﺎ اﺳﺎﻧﺲ ﺧﺮدل‪ ،‬ﻣﻨﺸﺎء آنﻫﺎ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻮﮔﺮدي اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻏﻠﺐ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺮﭘﻨﺘﻮﺋﻴﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﻮع ﻣﺎده ﺗﺮﭘﻨﻲ ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺎس ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش ﺗﺮﭘﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻮرﻫﺎ ‪ 160‬ﺗﺎ ‪ 180‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد‪ ،‬ﺗﺮﭘﻦ اﻟﻜﻞﻫﺎ ‪ 200‬ﺗﺎ ‪ 230‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد و‬
‫ﺳﺰﻛﻮﺋﻲ ﺗﺮﭘﻦﻫﺎ ) داراي ‪ 15‬اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ ( و ﻣﺸﺘﻘﺎت آنﻫﺎ ‪ 260‬ﺗﺎ ‪ 290‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ در دﻣﺎي ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 100‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺷﺪت ﺗﺒﺨﻴﺮ آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر آب و درﺟﻪ‬
‫ﺣﺮارت ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ در ﺟﺮﻳﺎن ﺗﻘﻄﻴﺮ‪:‬‬
‫در دﻣﺎي ‪ 100‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد در داﺧﻞ دﻳﮓ ﺑﺨﺎر‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﺮي واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﻮاد و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪه‬
‫اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ و آب‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ واﻛﻨﺶﻫﺎي‪ :‬ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ‪ ،‬اﻛﺴﻴﺪاﺳﻴﻮن و ﭘﻠﻲ ﻣﺮﻳﺰاﺳﻴﻮن اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ واﻛﻨﺶﻫﺎ ﻣﻔﻴﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻬﺒﻮد ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻛﻠﻲ اﺳﺎﻧﺲ ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ از اﺟﺰاي آن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از واﻛﻨﺶﻫﺎ‬
‫ﻫﻢ اﺛﺮات ﻣﻨﻔﻲ داﺷﺘﻪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٥٢‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫اﺛﺮات ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻔﻴﺪ واﻛﻨﺶﻫﺎ‪:‬‬

‫در ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اوﻟﻴﻪ ) ﻳﺎ ﻣﻮاد ﭘﻴﺶ ﺳﺎز( وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﺰﻳﻢﻫﺎ در دﻣﺎي‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﻔﻴﺪي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﺳﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺎز‪ ،‬ﺧﺮدل و ﺑﺎدام و ‪ ...‬ﻛﻪ آﻧﺰﻳﻢﻫﺎ در اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬در دﻣﺎي ‪ 50‬ﺗﺎ ‪ 60‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﻓﻌﺎل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪ .‬در‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ و ﺑﻮﻣﺎدران ﻣﺎده ﭘﻴﺶﺳﺎز و اوﻟﻴﻪ ﭘﺮوﻛﺎﻣﺎزوﻟﻦ ) ‪ ( pro. chamazulen‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در دﻣﺎي ﺣﺪود‬
‫‪ 100‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد در دﻳﮓ ﺑﺨﺎر‪ ،‬در زﻣﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺎده ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آزوﻟﻦ) ‪ ( Azulen‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﺛﺮات زﻳﺎن ﺑﺎر و ﻣﻨﻔﻲ‪:‬‬

‫واﻛﻨﺶﻫﺎي ﭘﻠﻲ ﻣﺮﻳﺰاﺳﻴﻮن‪ ،‬اﻛﺴﻴﺪاﺳﻴﻮن و ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻣﻀﺮ ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ واﻛﻨﺶﻫﺎ اﻏﻠﺐ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ‪ :‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻘﺪار اﺳﺎﻧﺲ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻮاد اﺳﺎﻧﺲ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت درﺷﺖ ﻣﻠﻜﻮل‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﺰان ﺣﻼﻟﻴﺖ و اﻓﺰاﻳﺶ ﭼﮕﺎﻟﻲ و‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ در رﻧﮓ و ﺑﻮي اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ واﻛﻨﺶﻫﺎ اﻏﻠﺐ در دﻳﮓ ﺑﺨﺎر ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺳﺮدﻛﻦ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﺣﺮارت زﻳﺎد ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ در‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﻣﻮاد ﺟﺎﻧﺒﻲ ﺷﺪه و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻫﻤﻲﺳﻠﻮﻟﺰ ﻛﻪ در ﮔﻴﺎﻫﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺮارت ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻓﻮرﻓﻮرال)‪ (Furfural‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﻮرﻓﻮرال‬
‫ﺑﻪ ﺷﺪت ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺎﻧﺲ را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺳﺘﺮﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ در ﻣﺠﺎورت آب و دﻣﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻟﻜﻞ و اﺳﻴﺪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫دﻣﺎي داﺧﻞ ﻟﻮﻟﻪﻫﺎي ﺳﺮدﻛﻦ اﻏﻠﺐ ‪ 60‬ﺗﺎ ‪ 70‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺴﺮﻳﻊ در واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ اﺳﺘﺮﻫﺎ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮاي ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي و ﻛﺎﻫﺶ اﺛﺮات زﻳﺎن ﺑﺎر ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺪت ﺑﺨﺎر داﺧﻞ دﻳﮓ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺪت زﻣﺎن‬
‫ﻻزم ﺑﺮاي ﺗﻘﻄﻴﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر آب ﺳﺒﺐ ﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﻛﺖ زﻳﺎدﺗﺮ ذرات رﻳﺰ اﺳﺎﻧﺲ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﺳﺮدﻛﻦ ﺷﺪه و از ﻃﺮﻓﻲ ﻣﺪت ﺗﻮﻗﻒ آنﻫﺎ در ﻟﻮﻟﻪﻫﺎي ﺳﺮد ﻛﻦ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺎﻧﺲ ﺗﻮﻟﻴﺪي اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫دﻳﮓﻫﺎي ﺑﺨﺎر در ﺻﻨﻌﺖ اﺳﺎﻧﺲﮔﻴﺮي‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ‪٥٣‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﻫﺎﺑﻲ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‬

‫ﮔﻼﺑﮕﻴﺮي ﺑﻪ روش ﺳﻨﺘﻲ‬

‫دﺳﺘﮕﺎه ﻃﻴﻒ ﺳﻨﺠﻲ ﺟﺮﻣﻲ) ‪ ( GC/ mass‬و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﮔﺮاف ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺮي ﺗﺮﭘﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در اﺳﺎﻧﺲ ﺻﻤﻎ ﮔﻴﺎه ﻛﻨﺪر ) ‪( Gum Olibanum‬‬
‫محمد رضا وهابی ‪ -‬دانشكده منابع طبیعی گیاهان صنعتی‪ ،‬دارویی و سمی ‪45‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬گیاهان سمی‬

‫فصل‪ : 5‬گیاهان سمی‬

‫تعریف گیاهان سمی‪:‬‬

‫وقتی گیاه بواسطه وجود عامل سمی به سالمتی دام صدمه بزند‪ ،‬به آن گیاه سمی (‪ ) Poisonous Plant‬گفته‬
‫میشود‪ .‬در حقیقت در برخی از گیاهان ترکیبات شیمیایی خاصی تولید میشود که این مواد میتوانند در مكانیسم‬
‫موجود زنده تداخل و ایجاد اختالل کنند‪ .‬این مواد بر روی متابولیسم بصورت مستقیم و غیر مستقیم اثر میکنند‪.‬‬
‫امروزه در اثر عوامل طبیعی از جمله خشكسالی و همچنین مداخالت انسان از جمله شخم مرتع‪ ،‬بهرهبرداری بیش از‬
‫ظرفیت مراتع‪ ،‬افزایش جمعیت دام‪ ،‬استفاده از دام نامناسب برای چرا‪ ،‬رعایت نكردن فصل چرا و ‪ ...‬شاهد هستیم که‬
‫روز به روز گونههای مرغوب مرتعی از ترکیب گیاهی مراتع کاهش یافته و گونههای نا مرغوب و مهاجم که برخی از‬
‫آنها سمی هستند جایگزین میشوند‪ .‬لذا بنظر میرسد در آینده گیاهان سمی در عرصههای مرتعی کشور به وفور یافت‬
‫شوند و در برخی از مناطق غالب گردند‪.‬‬
‫به طور کلی در حدود ‪ 0111‬گونه گیاهی در سطح جهان‪ ،‬در فهرست گیاهان سمی قرار دارند که حاوی حداقل‬
‫‪ 051‬نوع ماده مهار کننده هستند‪ .‬اگر چه بنظر میرسد تعداد گیاهان سمی در ظاهر کم باشد‪ ،‬ولی باید گفت که اثرات‬
‫این گیاهان بر روی انسان و حیوانات بسیار مشخص‪ ،‬بارز و مهم است‪ .‬گیاهان سمی را اغلب در سه گروه قرار میدهند‪.‬‬
‫‪ -0‬گروهی که خوردن مقدار کمی از آنها مسمومیت جدی ایجاد میکند‪ .‬این گروه از گیاهان سمی کوچک هستند‪.‬‬
‫‪ -2‬گروهی که مواد مترشحه آنها امكان مسمومیت و خطرزایی نسبتا کمی را دارد؛ با اینحال جزو گیاهان سمی شناخته‬
‫میشوند‪ .‬تعداد گونههای این گروه نسبتا زیاد است‪.‬‬
‫محمد رضا وهابی ‪ -‬دانشكده منابع طبیعی گیاهان صنعتی‪ ،‬دارویی و سمی ‪44‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬گیاهان سمی‬

‫‪ -3‬گروهی که مواد سمی آنها در حد قابل قبول و غیر خطرناک است‪ ،‬ولی تحت شرایط محیطی معین سمی هستند و‬
‫نمیتوان همیشه آنها را جزو گیاهان سمی در نظر گرفت‪.‬‬
‫اثر گذاری ماده سمی موجود در گیاهان بستگی به میزان آن در علوفه و همچنین مقدار علوفه مصرفی دارد‪ .‬به طوریكه‬
‫برخی از گیاهان چناچه به مقدار کمی علوفه آنها مصرف شود‪ ،‬اثرات مسمومیت شدیدی را برجای خواهند گذاشت؛‬
‫در حالیكه در بعضی دیگر از گیاهان در صورتیكه علوفه آنها به مقدار زیاد مصرف شود‪ ،‬اثرات مسمومیت بروز میکند‪.‬‬
‫تعدادی از گیاهان سمی نیز به عنوان گیاه زینتی در منازل و پارکها نگهداری میشوند که این گیاهان هم میتوانند برای‬
‫دام و انسان و بویژه کودکان خطرناک باشند‪ .‬در مطالعهای که بر روی ‪ 31‬تا ‪ 01‬هزار کودک مسموم شده در یک سال‬
‫انجام گرفته است‪ ،‬مشاهده شده که ‪ 3/5‬درصد کودکان از طریق گیاهان سمی مسموم شدهاند‪.‬‬

‫اندامهای سمی گیاهان‪:‬‬

‫در یک بررسی انجام شده در یک دوره یکساله از بین ‪ 0150‬مورد خوردن گیاهان سمی‪ ،‬مشاهده شده است که‪:‬‬
‫‪ 454‬مورد میوههای سته رنگین براق‪ 01 ،‬مورد میوههای آجیلی (نات) مانند فندق‪ 10 ،‬مورد دانهها و غالف لگومها‪،‬‬
‫‪ 211‬مورد قارچ و ‪ 001‬مورد باقیمانده هم شامل برگ‪ ،‬ساقه و ریشه بوده است‪.‬‬
‫در بررسی دیگری که در وین در طول یک دوره دو ساله انجام گرفته است آمار مسمومیتها نشان میدهد که ‪ 04‬درصد‬
‫موارد مربوط به میوه‪ 01 ،‬درصد گل‪ 02 ،‬درصد برگ‪ 3 ،‬درصد پیاز و یک درصد نیز مربوط به مصرف سوزنی برگان‬
‫میباشد‪.‬‬
‫طبقه بندی سموم‪:‬‬
‫تاکنون سموم موجود در گیاهان را از جنبههای مختلف طبقه بندی کردهاند‪.‬‬
‫الف‪ -‬طبقهبندی از نظر خانواده گیاهی‬
‫از نظر گیاهشناسی و شناسایی گیاهان سمی یک خانواده‪ ،‬این طبقهبندی اهمیت دارد‪ .‬کاربرد این طبقهبندی از این‬
‫جنبه مهم است که میتوان نوع گیاه را در جیره دام مشخص کرد؛ ولی از نظر معالجه و شناسایی عالیم و تطبیق آن با‬
‫عالیم درمانگاهی ارزش زیادی ندارد‪.‬‬
‫ب‪ -‬طبقه بندی از نظر اعضای بدن حیوان که تحت تاثیر سم قرار میگیرد‪.‬‬
‫این نوع طبقه بندی از نظر درمانگاهی حایز اهمیت است و از روی عالیم بیماری گاهی اوقات به سادگی میتوان به‬
‫نوع گیاه سمی و نوع سم پی برد‪ .‬البته اغلب سمها بر روی چند عضو تاثیر میگذارند و اثرات توام‪ ،‬پیچی و همزمانی را‬
‫نشان میدهند‪ .‬به طوریكه سم ممكن است عالوه بر تاثیر روی دستگاه گوارش و ایجاد ناراحتیهای گوارشی‪ ،‬بر روی‬
‫سیستم عصبی هم تا ثیر کند‪ .‬حتی برخی از اختالالت عصبی مانند اختالل در حرکات ارادی و غیر ارادی‪ ،‬کاهش یا‬
‫افزایش درجه حرارت بدن هم در اثر سم پیش میآید و بروز میکند‪ .‬چنین عالیمی با عوارض ناشی از بیماریهای‬
‫عفونی مشابه است و میتواند باعث اشتباه در تشخیص مسمومیت شود‪ .‬یا سم پس از ورود به جریان خون میتواند بر‬
‫روی کبد و کلیه اثر کرده و باعث ایجاد زردی و یرقان‪ ،‬عوارض کبدی‪ ،‬مشكالتی در دفع ادرار و حتی تاثیر نامطلوب‬
‫بر روی اعضای خون ساز و ناراحتیهای قلبی گردد‪.‬‬
‫محمد رضا وهابی ‪ -‬دانشكده منابع طبیعی گیاهان صنعتی‪ ،‬دارویی و سمی ‪45‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬گیاهان سمی‬

‫ج‪ -‬طبقهبندی از نظر ترکیب شیمیایی سم‬

‫گیاهان سمی را از نظر ترکیب شیمیایی سم به سه دسته زیر تقسیم میکنند‪.‬‬
‫‪ -0‬گیاهانی که دارای سم گیاهی ( ‪ ) phytotoxine‬هستند‪.‬‬
‫‪ -2‬گیاهانی که دارای ترکیبات سیانوژنیک (‪ )Cyanogenic Compounds‬هستند و اسید هیدروسیانیک تولید‬
‫میکنند‪.‬‬
‫‪ -3‬گیاهانی که دارای ترکیبات سمی غیر از دو گروه باال هستند‪.‬‬

‫گیاهانی که فیتوتوکسین تولید میکنند اغلب به خانواده های فرفیون (‪ ،) Euphorbiaceae‬پروانه آسا‬
‫( ‪ ) Papilionaceae‬و خانواده ارغوان ( ‪ ) Cesalpinaceae‬تعلق دارند‪ .‬به عنوان مثال گیاه کرچک معمولی‬
‫( ‪ ) Ricinus communis‬که از خانواده فرفیون است‪ .‬این گیاه حاوی ماده سمی ریسین( ‪ ) Ricine‬است‪ .‬ریسین‬
‫یک نوع توکس آلبومین ( ‪ ) Toxalbumine‬میباشد و از گروه فیتوتوکسین است‪ .‬ترکیبات ریسین باعث آگلوتینه‬
‫شدن‪ 0‬در مهره داران میشود و روی سیستم عصبی و بصل النخاع نیز اثر میگذارد‪.‬‬

‫کرچک هندی ( ‪) Purging croton‬‬

‫دانههای این گیاه دارای ترکیبات کروتین ( ‪ ) Crotine‬است که نوعی توکس آلبومین میباشد‪ .‬این ماده سمی هم باعث‬
‫آگلوتینه شدن و متراکم شدن گلبولهای قرمز در برخی از پستانداران میشود‪ .‬البته در دمای بیش از ‪ 05‬درجه سانتیگراد‬
‫این سم بی اثر میگردد‪.‬‬

‫کرچک هندی ( ‪) Purging croton‬‬

‫‪1‬‬
‫( متراکم شدن – لخته شدن‪ -‬بهم چسبیدن ) ‪Agglutination‬‬
‫محمد رضا وهابی ‪ -‬دانشكده منابع طبیعی گیاهان صنعتی‪ ،‬دارویی و سمی ‪45‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬گیاهان سمی‬

‫چشم خروس ( ‪) Abrus precatorius‬‬

‫این گیاه جزو گیاهان خانواده پروانه آسا است‪ .‬چشم خروس که در ایران هم در بعضی از مناطق یافت میشود‪ ،‬دارای‬
‫ریشههایی است که طعم شیرین همانند ریشههای گیاه شیرینبیان دارد و به همین دلیل به شیرینبیان آمریكایی معروف‬
‫است‪ .‬ماده شیمیایی ریشههای چشم خروس‪ ،‬گلیسیریزین میباشد‪ .‬اما ماده سمی مهم در این گیاه ترکیبات ازتهای است‬
‫که در دانههای آن وجود دارد و ابرین (‪ ) Abrine‬نام دارد‪ .‬این ماده سمی مشابه ریسین است و باعث مسمومیت اسب‬
‫میشود‪ .‬از عالیم مسمومیت آن میتوان به اسهال شدید‪ ،‬عدم تطابق حرکات و فلج اشاره کرد‪.‬‬

‫چشم خروس ( ‪) Abrus precatorius‬‬

‫اقاقیا ( ‪) Robinia pseudoacacia‬‬

‫این گیاه دارای فیتوتوکسین روبین (‪ )Robine‬است‪ .‬ماده روبین بیشتر در پوست درخت اقاقیا وجود دارد‪ .‬این سم‬
‫اغلب در اسب‪ ،‬گاو و گوسفند باعث ازدیاد بزاق و اسهال آبكی‪ ،‬افزایش ضربات قلب‪ ،‬ضعیف شدن و نا منظم شدن‬
‫نبض‪ ،‬تحریکپذیری بیش از حد و فلج دام میشود‪ .‬روبین همچنین باعث آگوتینه شدن و جمع شدن گلبولهای قرمز‬
‫در بعضی از حیوانات میگردد‪.‬‬
‫محمد رضا وهابی ‪ -‬دانشكده منابع طبیعی گیاهان صنعتی‪ ،‬دارویی و سمی ‪45‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬گیاهان سمی‬

‫گیاهان محتوی ترکیبات سیانوژنیک‪:‬‬

‫در این گیاهان ترکیبات سیانوژنیک تحت شرایطی به اسید سیانیدریک (اسید هیدروسیانیک) تبدیل شده و باعث‬
‫مسمومیت و حتی مرگ حیوانات تغذیه کننده ار این گیاهان میشود‪ .‬اسید سیانیدریک باعث از بین رفتن اکسیداسیون و‬
‫مانع ثابت گشتن اکسیژن و جذب آن به وسیله سلولها میشود و چون نسوج نمیتوانند اکسیژن خون شریانی را جذب‬
‫کنند و خون وریدی هم حاوی مقدار زیادی اکسی هموگلوبین است‪ ،‬باعث خفگی میشود‪ .‬در واقع اسید سیانیدریک‬
‫فعالیت آنزیم فعال کننده عمل اکسیژنزایی در بافتها ( ‪ ) Oxygenation‬را متوقف میسازد‪.‬‬
‫این اسید به عنوان سم مراکز عصبی هم شناخته میشود‪ ،‬به طوری که در ابتدا این مراکز را تحریک میسازد و سپس‬
‫بویژه مرکز تنفسی را فلج میکند‪ .‬پس از یک اسپاسم شدید و تشنج‪ ،‬تنفس سطحی و نامنظم گشته و پس از آن‬
‫سنكوب(ایست) تنفسی و توقف دائمی حرکات قلبی اتفاق میافتد‪.‬‬
‫اگر مقدار اسید سیانیدریک در علوفه زیاد باشد ظرف مدت ‪ 0‬تا ‪ 2‬دقیقه حیوان تلف میگردد؛ به طوریكه در ابتدا حیوان‬
‫فریاد زده و به زمین میافتد‪ ،‬به سختی تنفس کرده و استفراغ میکند و پس از آن در اثر ایست قلبی و توقف در تنفس‬
‫میمیرد‪.‬‬

‫گیاهان تولید کننده حساسیت نوری (‪:)Photosensibility‬‬

‫پیدایش حساسیت نوری در حیوانات ممكن است به سه دلیل باشد‪:‬‬
‫‪ -0‬ماده خارجی موجود در گیاه باعث حساسیت نوری میشود‪.‬‬
‫‪ -2‬پس از ورود ماده اولیه به بدن حیوان‪ ،‬بدن عكس العمل نشان داده و ماده دیگری میسازد که این ماده جدید تولید‬
‫حساسیت نوری میکند‪.‬‬
‫‪ -3‬حساسیت به نور در بدن حیوان‪ ،‬ممكن است علت مادرزادی و ژنتیكی داشته باشد‪.‬‬

‫ترکیبات شیمیایی هیپرسین (‪ ) Hypericine‬موجود در گیاه گل راعی ( ‪،) Hypericum perforatum‬‬

‫فاگوپیرین( ‪ ) Fagopyrin‬که درگیاه گندم سیاه(‪ ) Fagopyron esculentum‬وجود دارد و دیگر ترکیبات میتوانند‬
‫باعث ایجاد حساسیت به نور در بدن حیوان شوند‪.‬‬
‫محمد رضا وهابی ‪ -‬دانشكده منابع طبیعی گیاهان صنعتی‪ ،‬دارویی و سمی ‪45‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬گیاهان سمی‬

‫گل راعی ( ‪) Hypericum perforatum‬‬

‫اغلب حیوانات سیاه رنگ و یا حیواناتی که دور از نور خورشید نگهداری میشوند‪ ،‬به عارضه حساسیت نوری مبتال‬
‫نمیگردند‪ ،‬ولی حیوانات سفید رنگ و یا قسمتهایی از پوست حیوان که بیشتر در معرض تابش نور قرار دارد و فاقد‬
‫رنگدانه و یا پوشش است (لکهای سفید)‪ ،‬چناچه در برابر نور خورشید قرار گیرد‪ ،‬عالئم تورم پوستی(‪)Dermatite‬‬
‫در آن مشاهده میشود‪.‬‬
‫در حیوانات مبتال به حساسیت نوری قرمز شدن پوست‪ ،‬اولین نشانه است و پس از آن پوست متورم میشود‪ .‬در‬
‫گوسفند به خصوص گوشها‪ ،‬بینی‪ ،‬چشمها و صورت تحت تاثیر قرار میگیرد‪ .‬مایع آبكی زیر جلدی ترشح و خارج‬
‫میشود؛ نوک گوشها در حیوانات بیمار ابتدا نكروزه وسپس متورم میگردد‪ .‬در گوسالهها موهای لكههای سفید رنگ‬
‫پوست حیوان ریزش کرده و زخم میشود؛ پس از بهبودی گوسالهها در این لكهها مو روئیده نمیشود و لكهها به‬
‫صورت لخت در میآیند‪ .‬اگر دام به تعلیف از گیاه سمی ادامه دهد سرانجام تلف میگردد‪.‬‬
‫حساسیت به نور در حالت دوم به دلیل تاثیر مواد اولیه بر روی کبد حیوان بروز میکند‪ .‬به طوری که این مواد باعث‬
‫اختالل در فعالیت کبد و مسدود شدن مجرای کلدوک میشوند‪ .‬کبد مسموم مادهای ترشح میکند که این ماده در جریان‬
‫خون وارد شده و باعث بروز حساسیت به نور در حیوان میگردد‪.‬‬
‫محمد رضا وهابی ‪ -‬دانشكده منابع طبیعی گیاهان صنعتی‪ ،‬دارویی و سمی ‪56‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬گیاهان سمی‬

‫در ایران اغلب عارضه حساسیت به نور در گوسفند و بز مشاهده میشود‪ .‬این وضعیت در شرایطی پیش میآید که بهار‬
‫زودرس بوده (وجود روزهای بارانی) و گیاهان سمی و علفهای هرز به سرعت در مرتع رویش میکنند( مانند اتفاقی‬
‫که در سال ‪ ،0340‬در دره پلور دماوند رخ داد)‪.‬‬
‫عالوه بر عالیمی که به آن اشاره شد‪ ،‬تورم زیاد سر و صورت‪ ،‬چشمها‪ ،‬لبها‪ ،‬و دیگر نشانهها را در گوسفندان میتوان‬
‫به عنوان عالیم بروز کرده در اثر ابتالی به حساسیت به نور برشمرد‪.‬‬

‫حساسیت به نور در گوسفند‬

‫محمد رضا وهابی ‪ -‬دانشكده منابع طبیعی گیاهان صنعتی‪ ،‬دارویی و سمی ‪56‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬گیاهان سمی‬

‫فهرست منابع‪:‬‬
‫‪ -0‬صمصام شریعت‪ ،‬هادی؛ فریبرز معطر‪ . 0301.‬گیاهان و داروهای طبیعی (مفردات پزشكی)‪ ،‬موسسه انتشارات‬
‫مشعل اصفهان‪ 312 ،‬صفحه‪.‬‬
‫‪ -2‬امید بیگی‪ ،‬رضا‪ . 0304.‬رهیافتهای تولید و فراوری گیاهان دارویی (جلد اول)‪ ،‬شرکت انتشاراتی فكر روز‪213 ،‬‬
‫صفحه‪.‬‬
‫‪ -3‬امید بیگی‪ ،‬رضا‪ .0301.‬تولید و فراوری گیاهان دارویی (جلد سوم)‪ ،‬موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس‬
‫رضوی‪ 310 ،‬صفحه‪.‬‬
‫‪ -4‬شماع‪ ،‬محمود؛ هوشنگ ساعدی‪ . 0300.‬گیاهان سمی و تاثیر مسمومیت آنها در حیوانات (چاپ چهارم)‪،‬‬
‫انتشارات دانشگاه تهران‪ 321 ،‬صفحه‪.‬‬
‫‪ -5‬اصالنی‪ ،‬محمد رضا‪ .0313.‬گیاهان سمی ایران و مسمومیت آنها در دامها‪ ،‬انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد‬
‫(شماره ‪ 314،)411‬صفحه‪.‬‬
‫‪ -0‬والگ‪ ،‬ژان؛ ژیری استودوال‪ .0312.‬گیاهان دارویی‪ :‬روشهای کشت‪ ،‬برداشت و شرح مصور رنگی ‪ 250‬گیاه‪،‬‬
‫(چاپ پنجم)‪ ،‬انتشارات ققنوس‪ 301 ،‬صفحه‪.‬‬