GTXSTK 24 03 2017

M
l
PhÇn 1. Lý thuyÕt x¸ suÊt 5

1 BiÕn è ngÉu nhiªn vµ x¸ suÊt 6
1.1 Gi¶i tÝ h tæ hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1.1 Quy t¾ éng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1.2 Quy t¾ nh©n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.1.3 Ho¸n vÞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.1.4 ChØnh hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.1.5 ChØnh hîp lÆp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.1.6 Tæ hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.1.7 Ph¬ng ph¸p gi¶i mét bµi to¸n gi¶i tÝ h tæ hîp . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2 Php thö vµ biÕn è . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2.1 Php thö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2.2 BiÕn è (sù kiÖn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2.3 Quan hÖ gi÷a ¸ biÕn è . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2.4 Ph©n hia mét biÕn è theo hÖ ®Çy ®ñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.3 Ç ®Þnh nghÜa vÒ x¸ suÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.3.1 §Þnh nghÜa æ ®iÓn vÒ x¸ suÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.3.2 §Þnh nghÜa thèng kª vÒ x¸ suÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.3 Nguyªn lý x¸ suÊt lín vµ x¸ suÊt nhá . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.4 Ç ®Þnh lý ¬ b¶n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.4.1 §Þnh lý éng x¸ suÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.4.2 §Þnh lý nh©n x¸ suÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.4.3 §Þnh lý x¸ suÊt toµn phÇn - §Þnh lý Bayes . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.4.4 §Þnh lý Bernoulli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Bµi tËp h¬ng 1 28

2 BiÕn ngÉu nhiªn vµ Quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt 33
2.1 BiÕn ngÉu nhiªn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.2 Quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.2.1 B¶ng ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ . . . . . . . . . . . 35
2.2.2 Hµm ph©n phèi x¸ xuÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.2.3 Hµm mËt ®é x¸ suÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.3 Ç tham sè ®Æ trng ña biÕn ngÉu nhiªn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.3.1 Kú väng to¸n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.3.2 Ph¬ng sai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.3.3 §é lÖ h huÈn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.4 Mét sè quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt th«ng dng . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.4.1 Quy luËt kh«ng-mét . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
1
2.4.2 Quy luËt nhÞ thø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
2.4.3 Quy luËt Poisson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.4.4 Quy luËt huÈn N(a, σ 2 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.4.5 Quy luËt khi b×nh ph¬ng-χ2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
2.4.6 Quy luËt Student-T(n) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.4.7 Ç ®Þnh lÝ giíi h¹n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

PhÇn 2. Thèng kª to¸n 70
3 C¬ së lý thuyÕt mÉu 71
3.1 Tæng thÓ vµ mÉu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.1.1 Tæng thÓ vµ kÝ h thí ña tæng thÓ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.1.2 MÉu vµ ph¬ng ph¸p hän mÉu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.1.3 MÉu ngÉu nhiªn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3.2 Ç ph¬ng ph¸p m« t¶ mÉu ngÉu nhiªn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3.2.1 S¾p xÕp sè liÖu thù nghiÖm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3.2.2 Hµm ph©n phèi thù nghiÖm ña mÉu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
3.2.3 BiÓu diÔn sè liÖu b»ng biÓu ®å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
3.3 Ç ®Æ trng ña mÉu ngÉu nhiªn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.3.1 Hµm thèng kª . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.3.2 Trung b×nh mÉu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.3.3 Ph¬ng sai mÉu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
3.3.4 Ph¬ng sai ®iÒu hØnh mÉu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
3.3.5 §é lÖ h tiªu huÈn mÉu vµ ®é lÖ h tiªu huÈn ®iÒu hØnh mÉu . . . . . 80
3.3.6 Sai sè tiªu huÈn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3.3.7 Ç h tÝnh ¸ ®Æ trng mÉu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3.3.8 TÇn suÊt mÉu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

4 í lîng tham sè 87
4.1 Ph¬ng ph¸p í lîng ®iÓm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.1.1 Ph¬ng ph¸p hµm í lîng (ph¬ng ph¸p m« men) . . . . . . . . . . . 87
4.2 Ph¬ng ph¸p í lîng b»ng kho¶ng tin Ëy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
4.2.1 Kh¸i niÖm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
4.2.2 í lîng kú väng ña biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn . . . . . . 91
4.2.3 í lîng k× väng to¸n ña biÕn ngÉu nhiªn kh«ng theo quy luËt ph©n
phèi huÈn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
4.2.4 í lîng kho¶ng ho tØ lÖ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

5 KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª 106
5.1 Kh¸i niÖm hung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5.1.1 Gi¶ thuyÕt thèng kª . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5.1.2 Tiªu huÈn kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
5.1.3 MiÒn b¸ bá gi¶ thuyÕt thèng kª . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
5.1.4 Gi¸ trÞ quan s¸t ña tiªu huÈn kiÓm ®Þnh . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
5.1.5 Quy t¾ kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
5.1.6 Ç sai lÇm m¾ ph¶i khi kiÓm ®Þnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
5.1.7 Thñ t ña kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª . . . . . . . . . . . . . . . . 108
5.2 KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt vÒ gi¸ trÞ trung b×nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
5.2.1 §· biÕt ph¬ng sai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
5.2.2 Cha biÕt ph¬ng sai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
5.3 KiÓm ®Þnh sù b»ng nhau ña hai kú väng ña hai biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi
huÈn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
5.4 KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt ña x¸ suÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
5.4.1 Trêng hîp mét tæng thÓ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
5.4.2 Trêng hîp hai tæng thÓ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

6 T¬ng quan vµ håi quy 123
6.1 §å thÞ ph©n t¸n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
6.2 HÖ sè t¬ng quan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
6.2.1 Ph©n tÝ h ý nghÜa hÖ sè t¬ng quan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
6.2.2 HÖ sè t¬ng quan mÉu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
6.2.3 KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt vÒ gi¸ trÞ ña ρ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
6.3 Håi quy tuyÕn tÝnh ®¬n gi¶n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
6.3.1 M« h×nh håi quy tuyÕn tÝnh ®¬n gi¶n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
6.3.2 Ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh ®¬n gi¶n ña tæng thÓ . . . . . . . . . . 129
6.3.3 Ph¬ng tr×nh ®êng håi quy tuyÕn tÝnh mÉu . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Ph l 1 139
Ph l 2 141
Ph l 3 142
Ph l 4 143
Tµi liÖu tham kh¶o 144
Lêi nãi ®Çu
"X¸ suÊt thèng kª" lµ mét m«n hä Çn thiÕt ®èi víi sinh viªn khèi ¸ trêng Kinh tÕ-
N«ng-L©m-Sinh-Y bëi néi dung phong phó vµ sù øng dng réng r·i ña nã trong nhiÒu lÜnh
vù kh¸ nhau ña khoa hä tù nhiªn, kü thuËt, y hä vµ kinh tÕ-x· héi. §· ã nhiÒu uèn
s¸ h gi¸o tr×nh ®î viÕt ho m«n hä nµy, tuy nhiªn nhãm t¸ gi¶ mong muèn viÕt mét uèn
gi¸o tr×nh phï hîp víi néi dung h¬ng tr×nh ña Trêng §¹i hä N«ng L©m ®Ó sinh viªn ã
thÓ tiÕp Ën m«n hä nµy vµ ¸ m«n hä ¬ së ngµnh sau ®ã, òng nh Ëp nhËt víi h¬ng
tr×nh thi tuyÓn sau ®¹i hä m«n To¸n ao Êp thèng kª ña §¹i hä Th¸i Nguyªn ho khèi ¸
ngµnh N«ng-L©m-Sinh-Y.
Gi¸o tr×nh gåm hai phÇn. PhÇn I: "Lý thuyÕt x¸ suÊt" ã hai h¬ng. Ch¬ng 1 trang bÞ
nh÷ng kiÕn thø ¬ b¶n vÒ gi¶i tÝ h tæ hîp, nh÷ng kh¸i niÖm nÒn t¶ng, nh÷ng ®Þnh lý quan
träng ña lý thuyÕt x¸ suÊt æ ®iÓn. Ch¬ng 2 quan t©m ®Õn kh¸i niÖm trung t©m ña x¸ suÊt
lµ biÕn ngÉu nhiªn vµ ¸ quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt, ¸ tham sè ®Æ trng ña nã. Mét sè
quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt th«ng dng vµ ®Þnh lý vÒ luËt sè lín, ®Þnh lý giíi h¹n òng ®î
tr×nh bµy trong h¬ng nµy. PhÇn II: "Thèng kª to¸n" gåm ã 4 h¬ng. Ch¬ng 3 tr×nh bµy
vÒ ¬ së lý thuyÕt mÉu: ¸ ph¬ng ph¸p hän mÉu, s¾p xÕp mÉu, ®Æ trng ña mÉu. Ch¬ng
4 vµ Ch¬ng 5 quan t©m ®Õn hai bµi to¸n ¬ b¶n lµ í lîng tham sè vµ kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt
thèng kª. Ç bµi to¸n vÒ t¬ng quan vµ håi quy tuyÕn tÝnh ®¬n gi¶n ®î ®Ò Ëp ®Õn ë Ch¬ng
6. PhÇn uèi ïng lµ mét sè b¶ng ph l th«ng dng.
B¹n ®ä ã thÓ tù hä m«n "X¸ suÊt thèng kª" víi uèn gi¸o tr×nh nµy nÕu ®· ®î trang
bÞ mét sè kiÕn thø ¬ b¶n vÒ Gi¶i tÝ h æ ®iÓn vµ §¹i sè tuyÕn tÝnh. Ç kh¸i niÖm míi ®î
Ëp nhËt thªm ¸ thuËt ng÷ b»ng tiÕng Anh ®Ó b¹n ®ä ã thÓ lµm quen víi ¸ thuËt ng÷ ®ã
khi ®ä s¸ h ní ngoµi. HÖ thèng vÝ d ®î lùa hän Ýt nhiÒu liªn quan ®Õn ¸ bµi to¸n
thêng gÆp trong thù tÕ ña ¸ lÜnh vù N«ng, L©m nghiÖp, Sinh hä . Ç bµi tËp ë uèi mçi
h¬ng dµnh ho b¹n ®ä gi¶i quyÕt th«ng qua vËn dng lý thuyÕt vµ lêi gi¶i ña ¸ vÝ d
trong h¬ng.
Trong nh÷ng kiÕn thø réng lín vÒ lý thuyÕt x¸ suÊt vµ thèng kª to¸n, ®Ó lùa hän ®î
nh÷ng vÊn ®Ò Çn thiÕt viÕt trong khu«n khæ mét uèn gi¸o tr×nh nhá sao ho phï hîp víi néi
dung h¬ng tr×nh ë bË ®¹i hä , ®¸p øng ®î nh÷ng m tiªu ®· ®Ò ra lµ rÊt khã kh¨n vµ
kh«ng tr¸nh khái sai sãt. Ç t¸ gi¶ mong muèn nhËn ®î nh÷ng nhËn xt gãp ý ña ¸
®ång nghiÖp, ¸ sinh viªn vµ b¹n ®ä ®Ó uèn gi¸o tr×nh ®î hoµn thiÖn h¬n.
Nhãm t¸ gi¶
PhÇn 1. Lý thuyÕt x¸ suÊt
Sù kh«ng h¾ h¾n rÊt phæ biÕn trong thÕ giíi mµ ta ®ang sèng: tõ ¸ vÊn ®Ò ña thÕ giíi
tù nhiªn nh n¾ng, ma, gi«ng, b·o,... ®Õn ¸ vÊn ®Ò vÒ ®êi sèng hÝnh trÞ, x· héi ña on
ngêi. Ngay ¶ Sinh - L·o - BÖnh - Tö - mét quy luËt tÊt yÕu mµ ai òng biÕt, lµ hÆng ®êng
h¾ h¾n mµ mçi ®êi ngêi ®Òu ph¶i tr¶i qua th× nh×n hung òng n»m ngoµi sù ®iÒu khiÓn
ña hóng ta. Tuy nhiªn, sù kh«ng h¾ h¾n lµm ho ué sèng ña hóng ta trë nªn thó vÞ
h¬n rÊt nhiÒu. H·y thö tëng tîng xem thÕ giíi nµy sÏ trë nªn buån tÎ, h¸n ng¾t ®Õn mø
nµo nÕu nh mäi thø ®Òu ã thÓ biÕt trí mét ¸ h h¾ h¾n, hoµn h¶o?
Lý thuyÕt x¸ suÊt lµ mét ngµnh khoa hä To¸n hä x¸ lËp ¸ suy luËn mang tÝnh ®Þnh
lîng vÒ sù kh«ng h¾ h¾n, th«ng qua ®ã nghiªn øu nh÷ng quy luËt tÊt nhiªn Èn dÊu sau
nh÷ng hiÖn tîng mang tÝnh ngÉu nhiªn nh»m ho php dù b¸o ¸ hiÖn tîng ngÉu nhiªn ®ã
sÏ x¶y ra nh thÕ nµo. ChÝnh v× vËy, ¸ ph¬ng ph¸p ña lý thuyÕt x¸ suÊt ®î øng dng
réng r·i trong mäi lÜnh vù ña ué sèng.

Ch¬ng 1
BiÕn è ngÉu nhiªn vµ x¸ suÊt
Ch¬ng nµy dµnh ®Ó giíi thiÖu ¸ kh¸i niÖm nÒn mãng ña x¸ suÊt: php thö, biÕn
è ngÉu nhiªn, biÕn è s¬ Êp,... Ç ®Þnh nghÜa vÒ x¸ suÊt ®î giíi thiÖu ë M 1.3 vµ uèi
ïng M 1.4 ung Êp nh÷ng «ng ¬ b¶n nhÊt ®Ó tÝnh x¸ suÊt: ®Þnh lý éng, ®Þnh lý
nh©n, ®Þnh lý toµn phÇn, Bayes vµ ®Þnh lý Bernoulli.
1.1 Gi¶i tÝ h tæ hîp
M nµy dµnh ®Ó tãm lî l¹i ¸ kiÕn thø vÒ gi¶i tÝ h tæ hîp mµ sinh viªn ®· ®î
hä trong h¬ng tr×nh phæ th«ng. Ç bµi to¸n gi¶i tÝ h tæ hîp ßn ®î gäi lµ ¸ bµi to¸n
"®Õm": ®Õm sè kÕt qu¶, ®Õm sè kh¶ n¨ng x¶y ra, ®Õm ¸ ¸ h gi¶i quyÕt vÊn ®Ò,... nãi hung
lµ ®Õm sè lîng nh÷ng ®èi tîng nµo ®ã mµ hÇu hÕt ¸ lo¹i ®èi tîng ®î ®Ò Ëp ®Õn ®Òu
ã thÓ m« t¶ nh lµ mét d·y ¸ phÇn tö tháa m·n nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. Ta ã thÓ m«
pháng mét bµi to¸n gi¶i tÝ h tæ hîp nh sau.
Bµi to¸n. "Cho n, k ∈ N vµ tËp hîp E = {x1 , x2 , . . . , xn } gåm n phÇn tö kh¸ nhau. Cã bao
nhiªu d·y x1 x2 . . . xk ¸ phÇn tö ®î lÊy tõ tËp E vµ tháa m·n ¸ tÝnh hÊt N1 , N2 , . . .?"
Cã nhiÒu ¸ h gi¶i quyÕt bµi to¸n trªn tïy theo ¸ h lÊy k phÇn tö vµ ph¬ng ph¸p s¾p xÕp
hóng ®Ó ho ta nh÷ng kÕt qu¶ kh¸ nhau.
1.1.1 Quy t¾ éng
Gi¶ sö mét «ng viÖ ã thÓ thù hiÖn theo mét trong k ph¬ng ¸n A1 , A2 , . . . , Ak , trong
®ã mçi ph¬ng ¸n Ai ã ni ¸ h thù hiÖn vµ ¸ ¸ h thù hiÖn ph¬ng ¸n Ai kh«ng trïng

víi ¸ ¸ h thù hiÖn ph¬ng ¸n Aj nÕu i 6= j , víi mäi i, j = 1, . . . , k . Khi ®ã, «ng viÖ ã
thÓ ®î thù hiÖn bëi n1 + n2 + . . . + nk ¸ h vµ ta gäi ®ã lµ quy t¾ éng (Additional Rule).
VÝ d 1.1.1. Mét tæ gåm ã 3 sinh viªn ë Th¸i Nguyªn, 3 sinh viªn ë Yªn B¸i, 4 sinh viªn ë
Tuyªn Quang vµ 4 sinh viªn ë Hµ Giang. CÇn hän 3 sinh viªn ïng tØnh ®Ó ®i lao ®éng. Hái
ã bao nhiªu ¸ h hän?
6
Gi¶i. Ph¬ng ¸n 1: ã 1 ¸ h hän 3 sinh viªn ë Th¸i Nguyªn; Ph¬ng ¸n 2: ã 1 ¸ h hän 3
sinh viªn ë Yªn B¸i; Ph¬ng ¸n 3: ã 4 ¸ h hän 3 sinh viªn ë Tuyªn Quang; Ph¬ng ¸n 4:
ã 4 ¸ h hän 3 sinh viªn ë Hµ Giang. VËy, ã n = 1 + 1 + 4 + 4 = 10 ¸ h hän.
Chó ý r»ng, b¶n hÊt ña quy t¾ trªn lµ ®Õm sè phÇn tö ña ¸ tËp hîp h÷u h¹n kh«ng
giao nhau. Tuy nhiªn, trong nhiÒu trêng hîp, ta Çn ®Õm sè phÇn tö ña hîp hai tËp hîp h÷u
h¹n ã giao kh¸ ∅. NÕu ký hiÖu n(•) lµ sè phÇn tö ña mét tËp hîp nµo ®ã th× ta ã quy t¾
éng më réng sau:
n(A ∪ B) = n(A) + n(B) − n(A ∩ B).
VÝ d 1.1.2. Mét héi nghÞ khoa hä què tÕ gåm 100 ngêi biÕt tiÕng Anh, 60 ngêi biÕt tiÕng
Ph¸p, 20 ngêi biÕt ¶ hai thø tiÕng vµ 50 ngêi ßn l¹i kh«ng biÕt ¶ hai thø tiÕng trªn. Hái
Héi nghÞ khoa hä ®ã ã bao nhiªu ngêi?
Gi¶i. Gäi tËp hîp nh÷ng ngêi biÕt tiÕng Anh lµ A, nh÷ng ngêi biÕt tiÕng Ph¸p lµ B . Khi ®ã
tËp hîp nh÷ng ngêi biÕt tiÕng Anh hoÆ Ph¸p lµ A∪B . Theo bµi ra ta ã n(A) = 100; n(B) =
60; n(A ∩ B) = 20 vµ
n(A ∪ B) = n(A) + n(B) − n(A ∩ B) = 100 + 60 − 20 = 140.
VËy Héi nghÞ khoa hä ®ã ã 140 + 50 = 190 (ngêi).
1.1.2 Quy t¾ nh©n
Gi¶ sö mét «ng viÖ ph¶i thù hiÖn k giai ®o¹n A1 , A2 , . . . , Ak , trong ®ã mçi giai ®o¹n
Ai ®î thù hiÖn bëi 1 trong ni ¸ h, víi mäi i = 1, . . . , k . Khi ®ã, ã n1 n2 . . . nk ¸ h thù
hiÖn «ng viÖ nãi trªn vµ ta gäi lµ quy t¾ nh©n (Multipli ative Rule).
VÝ d 1.1.3. BiÓn sè xe « t« gåm 7 ký tù, trong ®ã 2 ký tù ®Çu lµ m· sè tØnh, ký tù thø ba

lµ mét h÷ ¸i trong b¶ng 26 h÷ ¸i tiÕng Anh, ¸ ký tù tiÕp theo lµ mét h÷ sè thué tËp
{0, 1, . . . , 9}. Hái nÕu hØ dïng mét m· sè tØnh è ®Þnh th× mét tØnh ã thÓ lµm ®î nhiÒu
nhÊt bao nhiªu biÓn sè xe kh¸ nhau?
Gi¶i. V× m· sè tØnh ®· ®î è ®Þnh nªn ta ã 26 ¸ h hän h÷ ¸i xÕp ë vÞ trÝ thø ba vµ ã

10 ¸ h hän h÷ sè ho mçi vÞ trÝ trong bèn vÞ trÝ ßn l¹i. Theo quy t¾ nh©n, ta ã
26 × 10 × 10 × 10 × 10 = 260.000 (biÓn sè xe).
1.1.3 Ho¸n vÞ
§Þnh nghÜa 1.1.4. Mét ho¸n vÞ (permutation) ña n phÇn tö ña tËp E lµ ¸ h s¾p xÕp n phÇn
tö ®ã theo mét thø tù nhÊt ®Þnh.
Sè ¸ ho¸n vÞ ña n phÇn tö, ký hiÖu Pn , lµ
Pn = n! = n(n − 1)(n − 2) . . . 2.1 vµ quy í 0! = 1.
VÝ d 1.1.5. (i) Cã 3 ngêi A, B, C xÕp vµo 3 hç ngåi. Ta ã P3 = 3! = 1 × 2 × 3 = 6 ¸ h

xÕp nh sau:
ABC, ACB, BAC, BCA, CAB, CBA.
(ii) Tõ 3 h÷ sè 1, 2, 3 ã thÓ t¹o ®î bao nhiªu sè gåm 3 h÷ sè kh¸ nhau?

Gi¶i. Râ rµng mçi sè gåm 3 h÷ sè kh¸ nhau t¹o ra tõ 1, 2, 3 lµ mét ho¸n vÞ ña 3 phÇn tö.
VËy ta ã P3 = 3! = 1 × 2 × 3 = 6 sè, ®ã lµ: 123, 132, 213, 231, 312, 321.
1.1.4 ChØnh hîp
§Þnh nghÜa 1.1.6. Mét hØnh hîp (arrangement) hËp k ña n phÇn tö (0 < k 6 n) lµ mét d·y
ã thø tù gåm k phÇn tö kh¸ nhau ®î lÊy tõ tËp E .
Sè ¸ hØnh hîp hËp k ña n phÇn tö, ký hiÖu Akn , lµ
n!
Akn = n(n − 1) . . . (n − k + 1) = .
(n − k)!
VÝ d 1.1.7. Sinh viªn n¨m thø nhÊt ña Trêng §¹i hä N«ng L©m ph¶i hä 5 hä phÇn trong
mét hä kú, mçi ngµy hä 2 hä phÇn. Hái r»ng Phßng §µo t¹o ña Trêng ã bao nhiªu ¸ h
xÕp thêi khãa biÓu trong ngµy?
Gi¶i. Sè ¸ h Çn t×m hÝnh lµ sè ¸ h ghp 2 hä phÇn tõ 5 hä phÇn, trong ®ã ¸ ¸ h ghp

sÏ kh¸ nhau nÕu ã Ýt nhÊt mét hä phÇn kh¸ nhau hoÆ thø tù hä phÇn kh¸ nhau. V× thÕ
¸ ¸ h xÕp thêi khãa biÓu trong ngµy lµ
A25 = 5 × 4 × 3 = 60 ( ¸ h).
1.1.5 ChØnh hîp lÆp
§Þnh nghÜa 1.1.8. Mét hØnh hîp lÆp (arrangement with repetition) hËp k ña n phÇn tö lµ
mét d·y ã thø tù gåm k phÇn tö (kh«ng nhÊt thiÕt kh¸ nhau) ®î lÊy tõ tËp E .
Sè hØnh hîp lÆp hËp k ña n phÇn tö, ký hiÖu Akn , lµ
Akn = nk .
VÝ d 1.1.9. Cã 5 kh¸ h hµng kh«ng quen biÕt nhau ïng vµo mua hµng ë mét öa hµng gåm
ã 7 quÇy. Gi¶ sö ¸ kh¸ h hµng vµo mua hµng ë ¸ quÇy mét ¸ h ngÉu nhiªn. Hái ã bao
nhiªu ¸ h ®Ó 5 ngêi vµo 7 quÇy nãi trªn?
Gi¶i. V× mçi ngêi ®Òu ã 7 ¸ h hän quÇy nªn sè ¸ h ®Ó 5 ngêi vµo mua hµng mét ¸ h
ngÉu nhiªn t¹i 7 quÇy hÝnh lµ
A57 = 75 = 16.807.
1.1.6 Tæ hîp
§Þnh nghÜa 1.1.10. Mét tæ hîp ( ombination) hËp k ña n phÇn tö (0 < k 6 n) lµ mét tËp
on gåm k phÇn tö ña tËp E .
Sè ¸ tæ hîp hËp k ña n phÇn tö, ký hiÖu Cnk , lµ
n! n(n − 1) . . . (n − k + 1)
Cnk = = .
k!(n − k)! k!
V×
n! n!
Cnn−k = = = Cnk ,
(n − k)!(n − (n − k))! k!(n − k)!
nªn mét ¸ h lÊy ra k phÇn tö th× òng hÝnh lµ mét ¸ h lÊy ra n − k phÇn tö ßn l¹i. Ta ã
mét sè trêng hîp ®Æ biÖt sau
Cn0 = Cnn = 1; Cn1 = Cnn−1 = n.
Tõ «ng thø tæ hîp trªn, ta ã «ng thø NhÞ thø Newton
(a + b)n = an + Cn1 an−1 b + . . . + Cnk an−k bk + . . . + Cnn−1 abn−1 + bn .
Thay n = 2, 3 vµo «ng thø trªn ta ã ¸ h»ng ®¼ng thø ®¸ng nhí quen thué .
VÝ d 1.1.11. (i) Chän ngÉu nhiªn ra 2 ngêi tõ mét nhãm 3 ngêi A, B, C . Khi ®ã, ã
3!
C32 = = 3 ¸ h hän lµ : AB, AC, BC.
2!.1!
(ii) Cã 5 hä sinh, Çn hän ra 2 hä sinh ®Ó ®i trù líp, hái ã mÊy ¸ h hän?
Gi¶i. Râ rµng sè ¸ h hän ra 2 hä sinh bÊt kú trong sè 5 hä sinh lµ sè ¸ tæ hîp hËp 2
ña 5 phÇn tö. VËy ta ã
5! 5×4
C52 = = = 10 ¸ h hän.
2!3! 2
1.1.7 Ph¬ng ph¸p gi¶i mét bµi to¸n gi¶i tÝ h tæ hîp
Gi¶i tÝ h tæ hîp lµ mét «ng rÊt quan träng, ph v ®¾ lù ho viÖ gi¶i ¸ bµi tËp
x¸ suÊt sau nµy. Trong qu¸ tr×nh gi¶i mét bµi to¸n gi¶i tÝ h tæ hîp, «ng viÖ ®ßi hái nhiÒu t
duy nhÊt hÝnh lµ "nhËn d¹ng" xem bµi to¸n ®ã thué ¸ h ®Õm nµo. Nãi ¸ h kh¸ , ®iÒu quan
träng nhÊt lµ Çn ph©n biÖt, so s¸nh ®î ¸ kh¸i niÖm trªn ®Ó ¸p dng ®î ®óng «ng thø
Çn dïng. Do ®ã, ta ã mét sè nhËn xt sau.
a) VÒ ¸ h lÊy ¸ phÇn tö: Ta thêng dïng 4 ¸ h ®Ó lÊy ra k phÇn tö tõ n phÇn tö.

1. LÊy theo nghÜa tæ hîp.
2. LÊy theo nghÜa hØnh hîp.

3. LÊy ra k phÇn tö, mçi lÇn lÊy tõng phÇn tö mét vµ kh«ng hoµn l¹i.
4. LÊy ra k phÇn tö, mçi lÇn lÊy tõng phÇn tö mét vµ ã hoµn l¹i.
- Trong 4 ¸ h trªn, hai ¸ h ®Çu ¸ phÇn tö ®î lÊy ra ®ång thêi mét lÇn, hai ¸ h sau
¸ phÇn tö ®î lÊy lÇn lît tõng phÇn tö mét, lÊy k lÇn.
- Trong 3 ¸ h ®Çu, ¸ phÇn tö ®î lÊy ra lµ kh¸ nhau. Trong khi ®ã, ë ¸ h 4, ¸ phÇn
tö ®î lÊy ra ã thÓ ã nh÷ng phÇn tö ®î lÊy lÆp l¹i.
- Ç h 3 ph©n biÖt víi hai ¸ h ®Çu ë hç lÊy k lÇn hay lÊy 1 lÇn.
- Ç h 1 ph©n biÖt víi ¸ h 2 ë hç ã kÓ ®Õn thø tù ¸ phÇn tö lÊy ra hay kh«ng.
b) VÒ mèi quan hÖ gi÷a ¸ kh¸i niÖm: Ho¸n vÞ lµ trêng hîp ®Æ biÖt ña hØnh hîp khi
k = n. ChØnh hîp lµ lÊy tæ hîp råi ho¸n vÞ. Ta ã thÓ ®Æ trng hãa ¸ kh¸i niÖm b»ng b¶ng
tæng kÕt sau. Cho tËp E gåm n phÇn tö x¸ ®Þnh nh trªn, k, n > 1.
Kh¸i niÖm ChØnh hîp ChØnh hîp lÆp Ho¸n vÞ Tæ hîp Tæ hîp lÆp
TÝnh hÊt 1) Cã thø tù 1) Cã thø tù 1) Cã thø tù 1) Kh«ng thø tù 1) Kh«ng thø tù
®Æ trng 2) Kh«ng lÆp 2) Cã lÆp 2) Kh«ng lÆp 2) Kh«ng lÆp 2) Cã lÆp
3) k 6 n 3) ∀k, ∀n 3) k = n 3) k 6 n 3) ∀k, ∀n
n! n!
C«ng thø Akn = (n−k)!
Akn = nk Pn = n! Cnk = k!(n−k)!
k
Cnk = Cn+k−1
1.2 Php thö vµ biÕn è
1.2.1 Php thö
Trong thù tÕ, ®Ó nh»m mét m ®Ý h nµo ®ã, nhiÒu khi ta Çn ph¶i kh¶o s¸t, thu thËp d÷
liÖu th«ng qua quan s¸t ¸ hiÖn tîng trong tù nhiªn hay trong phßng thÝ nghiÖm.
Mét thÝ nghiÖm hay mét quan s¸t ¸ hiÖn tîng tù nhiªn, x· héi hoÆ ¸ vÊn ®Ò vÒ kü
thuËt víi ïng mét hÖ ®iÒu kiÖn nµo ®ã ®î gäi lµ php thö (experiment).
Cã hai lo¹i php thö: Php thö kh«ng ngÉu nhiªn lµ php thö mµ trí khi tiÕn hµnh ta ®·
dù ®o¸n ®î kÕt qu¶ ña nã, h¼ng h¹n nÕu ®un ní ®iÒu kiÖn b×nh thêng (díi ¸p suÊt 1
atmotphe) th× ní sÏ s«i ë 1000 lµ php thö kh«ng ngÉu nhiªn. Tuy nhiªn, trong gi¸o tr×nh
nµy, ta hØ ®Ó Ëp ®Õn php thö ngÉu nhiªn, tø lµ lo¹i php thö mµ ta kh«ng thÓ biÕt trí
®î mét ¸ h h¾ h¾n kÕt qu¶ ña nã sÏ nh thÕ nµo vµ tõ nay trë ®i ta sÏ dïng thuËt ng÷
"php thö" ng¾n gän thay ho thuËt ng÷ "php thö ngÉu nhiªn".
VÝ d 1.2.1. Ç thÝ nghiÖm sau ®©y lµ ¸ php thö: (i) Tung mét ®ång tiÒn vµ quan s¸t xem
xuÊt hiÖn mÆt sÊp hay mÆt ngöa.
(ii) Gieo mét on xó x¾ vµ quan s¸t xem sÏ ®î mÆt k hÊm nµo (víi k ∈ {1, . . . , 6}).
(iii) Gieo 100 h¹t gièng vµ ®Õm xem ã bao nhiªu h¹t n¶y mÇm,...
1.2.2 BiÕn è (sù kiÖn)
§Þnh nghÜa 1.2.2. (i) Khi mét php thö ®î thù hiÖn, mét kÕt qu¶ mµ ta quan s¸t ®î gäi
lµ biÕn è s¬ Êp (simple event).
(ii) TËp hîp gåm mét sè biÕn è s¬ Êp ®î gäi lµ biÕn è ngÉu nhiªn (random event) vµ
thêng ®î ký hiÖu bëi ¸ h÷ ¸i A, B, C, ....

(iii) TËp hîp gåm tÊt ¶ ¸ biÕn è s¬ Êp ®î gäi lµ kh«ng gian mÉu (sample spa e),
thêng ®î ký hiÖu lµ S.

(iv) BiÕn è kh«ng thÓ x¶y ra khi thù hiÖn php thö ®î gäi lµ biÕn è rçng (empty event)
(ký hiÖu lµ ∅).
(v) BiÕn è lu«n x¶y ra khi thù hiÖn php thö ®î gäi lµ biÕn è h¾ h¾n ( ertain event)
(ký hiÖu lµ Ω).
Chó ý 1.2.3. Mét biÕn è s¬ Êp lu«n lµ mét biÕn è ngÉu nhiªn nhng ngî l¹i nh×n hung
kh«ng ®óng. NÕu ta gäi V lµ tËp hîp gåm ¸ biÕn è ngÉu nhiªn th× trong ïng mét php thö,
sè phÇn tö ña V sÏ lín h¬n sè phÇn tö ña kh«ng gian mÉu S rÊt nhiÒu.
VÝ d 1.2.4. (i) Gieo mét ®ång tiÒn ©n ®èi vµ ®ång hÊt. Ký hiÖu H lµ biÕn è "§ång tiÒn
xuÊt hiÖn mÆt sÊp" vµ T lµ biÕn è "§ång tiÒn xuÊt hiÖn mÆt ngöa". Khi ®ã H, T lµ hai biÕn
è s¬ Êp ña php thö trªn vµ kh«ng gian mÉu lµ S = {H, T }.
(ii) Gieo mét on xó x¾ ©n ®èi vµ ®ång hÊt. Ký hiÖu Ei lµ biÕn è "XuÊt hiÖn i hÊm ë
mÆt trªn ña xó x¾ ". Khi ®ã, Ei , víi i ∈ {1, . . . , 6} lµ 6 biÕn è s¬ Êp; "Xó x¾ xuÊt hiÖn
mét mÆt ã 7 hÊm" lµ biÕn è rçng; "Xó x¾ xuÊt hiÖn mét mÆt ã sè hÊm 6 6 vµ > 1" lµ
biÕn è h¾ h¾n; "Xó x¾ xuÊt hiÖn mÆt ã sè hÊm h½n", "Xó x¾ xuÊt hiÖn mÆt ã sè
hÊm lÎ",... lµ ¸ biÕn è ngÉu nhiªn ña php thö ®· ho vµ kh«ng gian mÉu lµ
S = {E1 , E2 , . . . , E6 }.
(iii) TiÕn hµnh xt nghiÖm vµ ghi l¹i nhãm m¸u ña mét sè ngêi. Ký hiÖu A lµ biÕn è
"Ngêi mang nhãm m¸u A"; B lµ biÕn è "Ngêi mang nhãm m¸u B "; AB lµ biÕn è "Ngêi
mang nhãm m¸u AB "; O lµ biÕn è "Ngêi mang nhãm m¸u O ". Khi ®ã ¸ biÕn è s¬ Êp
ña php thö lµ A, B, AB, O vµ kh«ng gian mÉu lµ
S = {A, B, AB, O}.
1.2.3 Quan hÖ gi÷a ¸ biÕn è
Trong thù tÕ, ®«i khi mét biÕn è ã thÓ ®î t¹o thµnh nh lµ tæ hîp ña mét sè biÕn
è kh¸ . Cho A vµ B lµ hai biÕn è bÊt kú. Ta xt mét sè mèi quan hÖ gi÷a hóng vµ m« t¶
th«ng qua php to¸n vÒ ¸ tËp hîp.
§Þnh nghÜa 1.2.5. (i) BiÕn è A ®î gäi lµ ko theo (imply) biÕn è B nÕu A x¶y ra th× B
òng x¶y ra, ký hiÖu lµ A ⇒ B (hoÆ A ⊂ B ). NÕu A ko theo B vµ B ko theo A th× A vµ
B ®î gäi lµ hai biÕn è b»ng nhau (equal events), ký hiÖu lµ A = B .
(ii) Hîp (union) ña hai biÕn è A vµ B , ký hiÖu bëi A ∪ B , lµ biÕn è x¶y ra khi vµ hØ
khi Ýt nhÊt mét trong hai biÕn è A hoÆ B x¶y ra. `
(iii) Giao (interse tion) ña hai biÕn è A vµ B , ký hiÖu bëi A ∩ B , lµ biÕn è x¶y ra khi
vµ hØ khi ¶ hai biÕn è A vµ B x¶y ra.
(iv) HiÖu (differen e) ña hai biÕn è A vµ B , ký hiÖu bëi A \ B , lµ biÕn è x¶y ra khi vµ
hØ khi A x¶y ra nhng B kh«ng x¶y ra.
(v) Hai biÕn è A vµ B ®î gäi lµ xung kh¾ (mutually ex lusive) khi vµ hØ khi nÕu biÕn
è A x¶y ra th× biÕn è B kh«ng x¶y ra vµ ngî l¹i, nghÜa lµ A ∩ B = ∅.
(vi) Ta gäi A lµ biÕn è ®èi lËp ( omplement) ña biÕn è A nÕu hóng xung kh¾ vµ hîp
ña hóng lµ mét biÕn è h¾ h¾n. NghÜa lµ ta ã A = Ω \ A.
Ta ã thÓ m« t¶ ¸ kh¸i niÖm trªn b»ng s¬ ®å Venn nh sau.
A B A B
H×nh 1.1: Hîp ña hai biÕn è A vµ B H×nh 1.2: Giao ña hai biÕn è A vµ B
A
A
A B
Ω
H×nh 1.3: HiÖu ña hai biÕn è A vµ B H×nh 1.4: BiÕn è ®èi lËp A ña biÕn è A
Chó ý 1.2.6. (i) Ta ã thÓ më réng mèi quan hÖ gi÷a ¸ biÕn è ho mét sè h÷u h¹n bÊt kú
¸ biÕn è.
(ii) Tõ §Þnh nghÜa 1.2.2, ta thÊy ngay hai biÕn è ®èi lËp th× xung kh¾ , nhng ngî l¹i
th× nh×n hung kh«ng ®óng. VÝ d ¸ biÕn è Ei (i = 1, . . . , 6) trong php thö gieo mét on
xó x¾ lµ xung kh¾ víi nhau tõng ®«i, nhng biÕn è Ei kh«ng ®èi lËp víi biÕn è Ej , víi
mäi i 6= j .
(iii) Ta thêng viÕt biÕn è tÝ h AB thay ho biÕn è giao A ∩ B . NÕu A vµ B lµ hai biÕn
è xung kh¾ th× ta viÕt biÕn è tæng A + B thay ho biÕn è hîp A ∪ B .
(iv) NÕu A vµ B lµ hai biÕn è xung kh¾ th× ¸ biÕn è A vµ B ; AB vµ AB; AB vµ AB
òng xung kh¾ víi nhau.
(v) Php hîp vµ giao ¸ biÕn è ã tÝnh hÊt giao ho¸n, kÕt hîp vµ ph©n phèi. NghÜa lµ
A∪B = B ∪A; A∩B = B ∩A; A∩(B ∪C) = A∩B ∪A∩C; A∪(B ∩C) = (A∪B)∩(A∪C).
Sau khi më réng ¸ quan hÖ trªn ho mét sè h÷u h¹n ¸ biÕn è, ta xt kh¸i niÖm quan
träng sau.
§Þnh nghÜa 1.2.7. Ç biÕn è A1 , . . . , An ®î gäi lµ mét hÖ ®Çy ®ñ ¸ biÕn è (system of
mutually ex lusive and exhaustive events) nÕu tho¶ m·n hai ®iÒu kiÖn:
(i) Chóng xung kh¾ víi nhau tõng ®«i mét, nghÜa lµ Ai ∩ Aj = ∅, víi mäi i 6= j .
(ii) Tæng ña hóng lµ mét biÕn è h¾ h¾n, nghÜa lµ
A1 + A2 + . . . + An = Ω.
NÕu kh¶ n¨ng x¶y ra ¸ biÕn è ®ã lµ nh nhau th× ta gäi lµ hÖ ®Çy ®ñ ®ång kh¶ n¨ng (system
of equally likely and exhausive events).
VÝ d ®¬n gi¶n nhÊt vÒ hÖ ®Çy ®ñ lµ hÖ {A, A} (ë ®©y n = 2). Tuy nhiªn, trong ïng mét
php thö, ta ã thÓ viÕt ®î nhiÒu hÖ ®Çy ®ñ kh¸ nhau. §Ó b¹n ®ä ã thÓ hiÓu râ h¬n vµ ã
thÓ so s¸nh ¸ kh¸i niÖm trªn, ta xt vÝ d sau.
VÝ d 1.2.8. Gieo mét on xó x¾ . Gäi Ei lµ biÕn è "Xó x¾ xuÊt hiÖn mÆt i hÊm", víi
i = 1, . . . , 6; A lµ biÕn è "Xó x¾ xuÊt hiÖn mÆt ã sè hÊm h½n"; B lµ biÕn è "Xó x¾
xuÊt hiÖn mÆt ã sè hÊm lÎ". H·y m« t¶ ¸ biÕn è A, B, A + B, AB, A th«ng qua ¸ biÕn
è s¬ Êp vµ viÕt hÖ ®Çy ®ñ ¸ biÕn è.
Gi¶i. Râ rµng kh«ng gian mÉu ña php thö trªn lµ S = {E1 , E2 , E3 , E4 , E5 , E6 } vµ
A = E2 + E4 + E6 ; B = E1 + E3 + E5 ; A = B; AB = ∅; A + B = S.
V× Ei , i = 1, . . . , 6 lµ tÊt ¶ ¸ biÕn è trong kh«ng gian mÉu, h¬n n÷a hóng xung kh¾
víi nhau tõng ®«i vµ A, B lµ hai biÕn è ®èi lËp nªn php thö trªn ã hai hÖ ®Çy ®ñ lµ
{E1 , E2 , E3 , E4 , E5 , E6 } vµ {A, B}.
1.2.4 Ph©n hia mét biÕn è theo hÖ ®Çy ®ñ
Qua ¸ vÝ d trªn, ta thÊy r»ng ®èi víi mçi mét php thö, ã thÓ viÕt ®î nhiÒu hÖ
®Çy ®ñ kh¸ nhau vµ tËp tÊt ¶ ¸ biÕn è s¬ Êp trong kh«ng gian mÉu lu«n lËp thµnh mét
hÖ ®Çy ®ñ gäi lµ hÖ ®Çy ®ñ ®ång kh¶ n¨ng. ViÖ x¸ ®Þnh ®î ¸ hÖ ®Çy ®ñ vµ dïng hÖ nµo
trong sè ¸ hÖ ®ã lµ rÊt quan träng trong viÖ gi¶i ¸ bµi to¸n x¸ suÊt, ®Æ biÖt lµ ¸ bµi
to¸n ¸p dng «ng thø x¸ suÊt toµn phÇn vµ Bayes ë m sau.

§Þnh nghÜa 1.2.9. Gi¶ sö E1 , E2 , . . . , En lµ mét hÖ ®Çy ®ñ ¸ biÕn è, A lµ mét biÕn è kh¸
rçng nµo ®ã. Khi ®ã
A = AΩ = A(E1 + E2 + . . . + En ) = AE1 + AE2 + . . . + AEn
vµ ta nãi r»ng A ®î ph©n hia gi¸n tiÕp thµnh ¸ biÕn è E1 , E2 , . . . , En .
V× ã nhiÒu hÖ ®Çy ®ñ nªn mçi biÕn è kh¸ rçng A òng ã thÓ ph©n hia theo nhiÒu ¸ h
kh¸ nhau nh»m m ®Ý h hia A thµnh ¸ biÕn è ®¬n gi¶n h¬n ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng xuÊt
hiÖn ña A th«ng qua ¸ biÕn è ®¬n gi¶n nµy.
1.3 Ç ®Þnh nghÜa vÒ x¸ suÊt
Ta biÕt r»ng mäi biÕn è ngÉu nhiªn ®Òu gièng nhau ë hç hóng kh«ng h¾ h¾n,
nhng kh¶ n¨ng x¶y ra ña mçi biÕn è l¹i ã thÓ kh¸ nhau. Víi mçi mét biÕn è ngÉu nhiªn
A, ngêi ta dïng mét on sè ®Ó ®Æ trng ho kh¶ n¨ng x¶y ra ña biÕn è ®ã lµ nhiÒu hay Ýt,
®î gäi lµ x¸ suÊt (probability) ña biÕn è A, ký hiÖu P (A). Trong m nµy, ta sÏ ®a ra
mét sè ®Þnh nghÜa vµ «ng thø vÒ x¸ suÊt. Mçi ®Þnh nghÜa ã nh÷ng u, nhî ®iÓm nhÊt
®Þnh, nhng qua ®ã ta ã thÓ h×nh dung ra sù ph¸t triÓn ña m«n X¸ suÊt vµ vai trß ña nã ®èi
víi ¸ ngµnh khoa hä kh¸ .
1.3.1 §Þnh nghÜa æ ®iÓn vÒ x¸ suÊt
§Þnh nghÜa x¸ suÊt æ ®iÓn dùa trªn hai gi¶ thiÕt "mÊu hèt" sau:
1. Sè ¸ biÕn è s¬ Êp trong php thö ngÉu nhiªn lµ h÷u h¹n (finite).

2. TÊt ¶ ¸ biÕn è s¬ Êp ph¶i ®ång kh¶ n¨ng (equal likelihood), nghÜa lµ kh¶ n¨ng x¶y
ra ña ¸ biÕn è s¬ Êp nµy lµ nh nhau sau khi thù hiÖn php thö. Ch¼ng h¹n khi gieo
mét on xó x¾ ©n ®èi vµ ®ång hÊt th× kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn ¸ mÆt i hÊm lµ nh nhau, víi
i = 1, . . . , 6, hoÆ hän ngÉu nhiªn hai trong ba ngêi A, B, C th× ¸ kh¶ n¨ng hän ®î
AB hoÆ AC hoÆ BC lµ nh nhau.
Cho mét php thö víi n biÕn è s¬ Êp ®ång kh¶ n¨ng, trong ®ã ã m biÕn è s¬ Êp thuËn
lîi ho biÕn è A, nghÜa lµ nÕu mét trong m biÕn è ®ã x¶y ra th× ko theo A x¶y ra. Khi ®ã
ta ã ®Þnh nghÜa sau.
§Þnh nghÜa 1.3.1. X¸ suÊt (probability) xuÊt hiÖn biÕn è A trong mét php thö, ký hiÖu
P (A), lµ tû sè gi÷a sè ¸ biÕn è s¬ Êp thuËn lîi ho A vµ sè ¸ biÕn è s¬ Êp ®ång kh¶
n¨ng ã thÓ x¶y ra khi thù hiÖn php thö ®ã. NghÜa lµ
m
P (A) = .
n
Dùa vµo ®Þnh nghÜa ¸ biÕn è ngÉu nhiªn, biÕn è h¾ h¾n vµ biÕn è rçng, ¸ tÝnh
hÊt ®¬n gi¶n sau ña x¸ suÊt dµnh ho b¹n ®ä tù høng minh.
TÝnh hÊt 1.3.2. (i) 0 6 P (A) 6 1.

(ii) P (Ω) = 1.
(iii) P (∅) = 0.
Chó ý 1.3.3. (i) NÕu ta xem biÕn è A nh lµ tËp on ña kh«ng gian mÉu S vµ ký hiÖu n(•)
lµ sè phÇn tö ña mét tËp hîp th× «ng thø trong ®Þnh nghÜa trªn ã thÓ viÕt l¹i nh sau:
Sè phÇn tö ña A n(A)
P (A) = = .
Sè phÇn tö ña S n(S)
(ii) ViÖ tÝnh x¸ suÊt dùa vµo ®Þnh nghÜa trªn nªn theo tr×nh tù sau:
- Xt php thö ®ang quan s¸t ã ph¶i lµ php thö ®ång kh¶ n¨ng kh«ng.
- §Õm ®î tÊt ¶ ¸ biÕn è s¬ Êp trong kh«ng gian mÉu.
- §Õm ®î ¸ biÕn è s¬ Êp thuËn lîi ho biÕn è A.

Sau ®ã ¸p dng «ng thø trong ®Þnh nghÜa.
Theo hó ý trªn, ®Ó tÝnh x¸ suÊt b»ng ®Þnh nghÜa æ ®iÓn, ta ¸p dng mét sè ph¬ng ph¸p
t duy sau ®Ó ®Õm ®î sè phÇn tö trong kh«ng gian mÉu vµ sè phÇn tö ña tËp hîp A.
1. Ph¬ng ph¸p suy luËn trù tiÕp: Thêng ¸p dng ho trêng hîp sè ¸ biÕn è s¬ Êp
®ång kh¶ n¨ng trong php thö lµ kh¸ nhá vµ viÖ suy ®o¸n kh¸ ®¬n gi¶n.
VÝ d 1.3.4. Trong mét huång kÝn ã 6 on gµ trèng vµ 4 on gµ m¸i. B¾t ngÉu nhiªn mét
on gµ. TÝnh x¸ suÊt ®Ó b¾t ®î on gµ m¸i?
Gi¶i. Gäi A lµ biÕn è "B¾t ®î on gµ m¸i". Php thö b¾t ngÉu nhiªn mét on gµ trong huång
kÝn ho ta sè ¸ biÕn è s¬ Êp ®ång kh¶ n¨ng trong kh«ng gian mÉu lµ n(S) = 6 + 4 = 10
vµ sè ¸ biÕn è s¬ Êp thuËn lîi ho A lµ n(A) = 4. VËy x¸ suÊt ®Ó b¾t ®î mét on gµ
m¸i lµ
4
P (A) = = 0, 4.
10
2. Ph¬ng ph¸p dïng ¸ «ng thø ña gi¶i tÝ h tæ hîp: Trong phÇn lín trêng hîp, khi
php thö ã sè biÕn è s¬ Êp rÊt lín vµ kh«ng thÓ suy ®o¸n trù tiÕp hay viÖ biÓu thÞ b»ng s¬
®å rÊt phø t¹p th× ngêi ta thêng dïng «ng ña gi¶i tÝ h tæ hîp ®Ó "®Õm" ¸ biÕn è s¬
Êp nh ®· tr×nh bµy ë M 1.1.
VÝ d 1.3.5. Bá ngÉu nhiªn 5 l¸ th vµo 5 phong b× ®· ghi s½n ®Þa hØ. TÝnh x¸ suÊt:
(i) C¶ 5 l¸ th ®Òu ®Õn ®óng ®Þa hØ.
(ii) ChØ ã l¸ thø nhÊt ®Õn ®óng ®Þa hØ.
(iii) ChØ ã l¸ thø nhÊt vµ l¸ thø hai ®Õn ®óng ®Þa hØ.
Gi¶i. Bá ngÉu nhiªn 5 l¸ th vµo 5 phong b× ®· ®Ò trí ®Þa hØ. Khi ®ã, sè phÇn tö trong kh«ng
gian mÉu lµ n(S) = 5! = 120.
(i) Gäi A lµ biÕn è "C¶ 5 l¸ th ®Òu ®Õn ®óng ®Þa hØ". Do ®ã n(A) = 1.
1
P (A) = = 0, 008.
120
(ii) Gäi B lµ biÕn è "ChØ ã l¸ thø nhÊt ®Õn ®óng ®Þa hØ". Khi ®ã ã 1 ¸ h bá l¸ thø
nhÊt vµo phong b× ®óng ®Þa hØ, vµ ã 4! ¸ h bá 4 l¸ th ßn l¹i vµo 4 phong b× ßn l¹i. Do
®ã n(B) = 1 × 4!.
4!
P (B) = = 0, 2.
120
(iii) Gäi C lµ biÕn è "ChØ ã l¸ thø nhÊt vµ l¸ thø hai ®Õn ®óng ®Þa hØ". Khi ®ã, hØ ã
mét ¸ h bá hai l¸ th ®Çu vµo hai phong b× ®óng ®Þa hØ, ßn ã 3! ¸ h bá 3 l¸ ßn l¹i ngÉu
nhiªn vµo 3 phong b× ßn l¹i. Do ®ã n(C) = 1 × 1 × 3!.
1 × 1 × 3! 1
P (C) = = = 0, 05.
120 20
VÝ d 1.3.6. Mét hép kÝn ã høa 100 h¹t ®Ëu gièng, trong ®ã ã 40 h¹t ®Ëu hoa vµng thuÇn
hñng, 30 h¹t ®Ëu hoa vµng kh«ng thuÇn hñng vµ 30 h¹t ®Ëu hoa tr¾ng. Chän ngÉu nhiªn 3
h¹t ®Ëu. H·y tÝnh x¸ suÊt ®Ó
(i) Chän ®î 3 lo¹i h¹t kh¸ nhau.

(ii) Chän ®î 3 h¹t ®Ëu hoa vµng.
(iii) Chän ®î ®óng mét h¹t ®Ëu hoa tr¾ng.
Gi¶i. Php thö ë ®©y lµ ¸ h lÊy thø nhÊt ë M 1.1.8, tø lµ hän ngÉu nhiªn ïng mét ló 3
phÇn tö tõ 100 phÇn tö kh«ng quan t©m ®Õn thø tù nªn sè ¸ biÕn è s¬ Êp ®ång kh¶ n¨ng
3
trong kh«ng gian mÉu lµ n(S) = C100 .
(i) Gäi A lµ biÕn è "Chän ®î 3 lo¹i h¹t kh¸ nhau". Khi ®ã sè ¸ biÕn è s¬ Êp thuËn
1 1 1
lîi ho A lµ n(A) = C40 C30 C30 . V× thÕ
1 1 1
C40 C30 C30
P (A) = 3
= 0, 223.
C100
(ii) Gäi B lµ biÕn è "Chän ®î 3 h¹t ®Ëu hoa vµng". Khi ®ã sè ¸ biÕn è s¬ Êp thuËn
3
lîi ho B lµ n(B) = C70 . V× thÕ
3
C70
P (B) = 3
= 0, 339.
C100
(iii) Gäi C lµ biÕn è "Chän ®î ®óng 1 h¹t hoa tr¾ng". Khi ®ã sè ¸ biÕn è s¬ Êp
1 2
thuËn lîi ho C lµ n(C) = C30 C70 . Do ®ã
1 2
C30 C70
P (C) = 3
= 0, 448.
C100
Ngoµi ra, ®Ó ã thÓ h×nh dung ®î mét ¸ h trù quan h¬n vÒ php thö vµ ¸ biÕn è,
ta thêng sö dng mét sè lo¹i s¬ ®å nh: s¬ ®å Venn ®î giíi thiÖu n¨m 1880 bëi nhµ to¸n
hä Jonh Venn, dïng ®Ó m« t¶ ¸ quan hÖ logi ã thÓ ña mét sè h÷u h¹n ¸ tËp hîp; S¬
®å h×nh ©y, s¬ ®å d¹ng b¶ng,... hay m« t¶ tËp hîp.
NhËn xt 1.3.7. (i) §Þnh nghÜa æ ®iÓn vÒ x¸ suÊt ã u ®iÓm lµ hØ ra ¸ h tÝnh x¸ suÊt ña
mét biÕn è mét ¸ h trù quan, ®¬n gi¶n trong khi hØ Çn tiÕn hµnh php thö mét ¸ h gi¶
®Þnh.
(ii) Tuy nhiªn, nh trªn ®· ®Ò Ëp, ®Þnh nghÜa nµy ®ßi hái kh¶ n¨ng x¶y ra ¸ biÕn è s¬
Êp lµ nh nhau vµ sè ¸ biÕn è s¬ Êp ph¶i h÷u h¹n. §©y lµ mét gi¶ thiÕt kh¸ m¹nh bëi
trong thù tÕ, ®iÒu kiÖn ®ång kh¶ n¨ng vµ h÷u h¹n ña ¸ biÕn è s¬ Êp ña php thö kh«ng
ph¶i ló nµo òng ®î b¶o ®¶m. VÝ d: trong ©u 2 ña phÇn th¶o luËn 1.2 ë trªn, rót ngÉu
nhiªn 1 trong 10 viªn bi, nÕu quan t©m ®Õn thø tù ña viªn bi th× ®ã lµ ¸ biÕn è s¬ Êp ®ång
kh¶ n¨ng, ßn nÕu hØ quan t©m ®Õn mµu bi th× ã hai biÕn è s¬ Êp vµ hóng kh«ng ®ång
kh¶ n¨ng,...
1.3.2 §Þnh nghÜa thèng kª vÒ x¸ suÊt
M nµy giíi thiÖu mét ®Þnh nghÜa kh¸ vÒ x¸ suÊt. Trí hÕt, gi¶ sö ta tiÕn hµnh n
php thö víi ïng mét hÖ ®iÒu kiÖn, trong ®ã biÕn è A xuÊt hiÖn m lÇn.
§Þnh nghÜa 1.3.8. Sè lÇn xuÊt hiÖn biÕn è A ®î gäi lµ tÇn sè (frequen y) vµ tû sè
m
f (A) =
n
®î gäi lµ tÇn suÊt (relative frequen y) xuÊt hiÖn biÕn è A trong n php thö ®· ho.
Ta thÊy r»ng khi n thay ®æi th× m òng thay ®æi. Ngay ¶ khi tiÕn hµnh n php thö kh¸ víi
ïng mét hÖ ®iÒu kiÖn th× tÇn sè vµ tÇn suÊt ña n lÇn thö nµy òng ã thÓ kh¸ tÇn sè vµ tÇn
suÊt ña n lÇn thö trí . Tuy nhiªn tÇn suÊt ã tÝnh æn ®Þnh, nghÜa lµ khi sè php thö n t¨ng
lªn ®ñ lín th× tÇn suÊt sÏ biÕn ®æi rÊt nhá xung quanh mét gi¸ trÞ x¸ ®Þnh. §Ó minh häa ho
nhËn xt trªn, ta nh¾ l¹i mét vÝ d kinh ®iÓn ®î thù hiÖn bëi Buffon vµ Pearson ®Ó nghiªn
øu kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn mÆt sÊp khi tung mét ®ång xu nh sau.
Ngêi lµm thÝ nghiÖm Sè lÇn tung Sè lÇn ®î mÆt sÊp TÇn suÊt
Buffon 4040 2048 0, 5069
Pearson 12000 6019 0, 5016
Pearson 24000 12012 0, 5005
Nh×n vµo b¶ng trªn, ta thÊy r»ng khi sè lÇn tung ngµy µng t¨ng lªn, tÇn suÊt xuÊt hiÖn mÆt sÊp
ngµy µng dÇn ®Õn gi¸ trÞ x¸ ®Þnh lµ 0, 5 vµ gi¸ trÞ nµy ®î lÊy lµm x¸ suÊt xuÊt hiÖn mÆt
sÊp khi tung mét ®ång tiÒn ©n ®èi ®ång hÊt. VÝ d nµy dÉn ®Õn ®Þnh nghÜa sau:
§Þnh nghÜa 1.3.9. X¸ suÊt xuÊt hiÖn biÕn è A lµ giíi h¹n ña tÇn suÊt xuÊt hiÖn biÕn è ®ã
khi php thö t¨ng lªn v« h¹n.
m
P (A) = lim f (A) = lim .
n→∞ n→∞ n
Trªn thù tÕ, P (A) ®î tÝnh xÊp xØ bëi tÇn suÊt f (A) khi n ®ñ lín.
VÝ d 1.3.10. §Ó x¸ ®Þnh tû lÖ n¶y mÇm ña mét gièng lóa, ngêi ta gieo thö 5000 h¹t vµ quan
5000 − 120
s¸t thÊy ã 120 h¹t kh«ng n¶y mÇm. VËy x¸ suÊt Çn t×m xÊp xØ b»ng = 0, 976
5000
hay tû lÖ n¶y mÇm lµ 97, 6%.
NhËn xt 1.3.11. (i) §Þnh nghÜa thèng kª vÒ x¸ suÊt ho ta mét gi¸ trÞ gÇn ®óng dùa trªn ¬
së quan s¸t thù tÕ ®Ó ®a ra kÕt luËn x¸ suÊt x¶y ra ña mét biÕn è. §Þnh nghÜa nµy kh«ng
®ßi hái nh÷ng ®iÒu kiÖn nh ®Þnh nghÜa æ ®iÓn vµ ã ®é hÝnh x¸ kh¸ lín, phï hîp víi thù
tÕ òng nh tÝnh to¸n lý thuyÕt.
(ii) Tuy nhiªn, ®Þnh nghÜa nµy hØ ¸p dng ho nh÷ng php thö ã thÓ lÆp l¹i nhiÒu lÇn mét
¸ h ®é lËp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn gièng hÖt nhau. H¬n n÷a, ®Ó x¸ ®Þnh ®î gi¸ trÞ x¸ suÊt
mét ¸ h t¬ng ®èi hÝnh x¸ , ta Çn tiÕn hµnh trªn thù tÕ mét sè n ®ñ lín php thö, mµ ®iÒu
nµy nhiÒu khi kh«ng thù hiÖn ®î v× h¹n hÕ vÒ thêi gian vµ kinh phÝ.
Ngoµi ¸ ®Þnh nghÜa võa nªu trªn, ngêi ta ßn ®a ra nh÷ng ®Þnh nghÜa kh¸ nh ®Þnh
nghÜa h×nh hä vÒ x¸ suÊt, ®Þnh nghÜa tiªn ®Ò vÒ x¸ suÊt ña Kolmogorop, ®Þnh nghÜa x¸
suÊt hñ quan, ... Tuy nhiªn, víi khu«n khæ ña uèn gi¸o tr×nh nµy, hóng t«i kh«ng tr×nh bµy
nh÷ng ®Þnh nghÜa ®ã ë ®©y mµ dµnh ®Ó b¹n ®ä tù tham kh¶o.
1.3.3 Nguyªn lý x¸ suÊt lín vµ x¸ suÊt nhá
Trong thù tÕ, ta gÆp ph¶i nhiÒu trêng hîp mµ ¸ biÕn è ã x¸ suÊt rÊt nhá, gÇn nh
b»ng 0. Trong trêng hîp ®ã, liÖu ta ã thÓ ho r»ng nh÷ng biÕn è nµy sÏ kh«ng x¶y ra khi
thù hiÖn php thö? TÊt nhiªn ta kh«ng thÓ kÕt luËn nh vËy, v× thËm hÝ mét biÕn è ã x¸
suÊt b»ng 0 vÉn ha h¾ h¾n lµ biÕn è kh«ng thÓ ã, tø lµ vÉn ã thÓ x¶y ra.
Tuy nhiªn, qua nhiÒu lÇn quan s¸t, ngêi ta thÊy r»ng ¸ biÕn è ã x¸ suÊt nhá gÇn nh
sÏ kh«ng x¶y ra khi tiÕn hµnh mét php thö. Trªn ¬ së ®ã ta ã thÓ ®a ra "Nguyªn lý thù tÕ
kh«ng thÓ ã ña ¸ biÕn è ã x¸ suÊt nhá" sau ®©y: NÕu mét biÕn è ã x¸ suÊt rÊt nhá
th× thù tÕ ã thÓ ho r»ng trong mét php thö biÕn è ®ã sÏ kh«ng x¶y ra. Chó ý r»ng viÖ
quy ®Þnh mø x¸ suÊt ®î oi lµ rÊt nhá sÏ ®î quy ®Þnh trong tõng bµi to¸n thÓ vµ gäi
lµ mø ý nghÜa. Ch¼ng h¹n, nÕu x¸ suÊt ®Ó mét huyÕn tµu ®êng dµi ®Õn ga hËm lµ 0, 01 th×
thù tÕ ã thÓ ho r»ng tµu ®Õn ga ®óng giê, nhng nÕu x¸ suÊt ®Ó dï kh«ng më khi sö dng
lµ 0, 01 th× x¸ suÊt ®ã ha thÓ oi lµ nhá vµ dï ®ã sÏ kh«ng ®î sö dng trong thù tÕ.
T¬ng tù nh vËy, ta ã thÓ ®a ra "Nguyªn lý h¾ h¾n x¶y ra ña ¸ biÕn è ã x¸
suÊt lín" nh sau: NÕu biÕn è ngÉu nhiªn ã x¸ suÊt gÇn b»ng 1 th× thù tÕ ã thÓ ho r»ng
biÕn è ®ã sÏ x¶y ra trong mét php thö. Còng nh ë trªn, viÖ quy ®Þnh mø x¸ suÊt ®î
oi lµ lín sÏ ®î quy ®Þnh trong tõng bµi to¸n thÓ.
1.4 Ç ®Þnh lý ¬ b¶n
ë m trí , ta ®· ®a ra ¸ h tÝnh x¸ suÊt trù tiÕp b»ng ¸ ®Þnh nghÜa. Tuy nhiªn,
trong thù tÕ, ã nhiÒu bµi to¸n phø t¹p h¬n, ®ßi hái ph¶i tÝnh x¸ suÊt ña nh÷ng biÕn è
th«ng qua x¸ suÊt ®· biÕt ña nh÷ng biÕn è kh¸ ã liªn quan víi hóng. Trong m nµy, ta
sÏ nghiªn øu 5 ®Þnh lý ¬ b¶n nhÊt ña x¸ suÊt.
1.4.1 §Þnh lý éng x¸ suÊt
§Þnh lý 1.4.1. (i) NÕu A vµ B lµ hai biÕn è bÊt kú th×
P (A ∪ B) = P (A) + P (B) − P (AB).
(ii) NÕu A, B vµ C lµ ba biÕn è bÊt kú th×
P (A ∪ B ∪ C) = P (A) + P (B) + P (C) − P (AB) − P (AC) − P (BC) + P (ABC).
Ta ã hÖ qu¶ trù tiÕp ña §Þnh lý 1.4.1 ho ¸ biÕn è xung kh¾ , biÕn è ®èi lËp vµ hÖ
®Çy ®ñ ¸ biÕn è.
HÖ qu¶ 1.4.2. (i) NÕu A vµ B lµ hai biÕn è xung kh¾ th× P (A + B) = P (A) + P (B).
(ii) NÕu ¸ biÕn è A1 , . . . , An lµ mét hÖ ®Çy ®ñ ¸ biÕn è th×
P (A1 + . . . + An ) = P (A1 ) + . . . + P (An ) = 1.
(iii) Tæng x¸ suÊt ña hai biÕn è ®èi lËp nhau b»ng 1, tø lµ P (A) + P (A) = 1.
VÝ d 1.4.3. Mét gia ®×nh ã hai vî hång ha ã on, x¸ suÊt hång xem tivi lµ 0, 8, vî
xem tivi lµ 0, 5, x¸ suÊt ®Ó hai vî hång ïng xem ti vi lµ 0, 4. H·y tÝnh x¸ suÊt ®Ó
(i) Tivi ã ngêi xem.
(ii) Tivi kh«ng ã ai xem.
Gi¶i. Gäi A lµ biÕn è "Chång xem tivi", B lµ biÕn è "Vî xem tivi". Khi ®ã,
(i) BiÕn è "Tivi ã ngêi xem" lµ A ∪ B . V× A vµ B kh«ng xung kh¾ nhau nªn ¸p dng
§Þnh lý éng
P (A ∪ B) = P (A) + P (B) − P (AB) = 0, 8 + 0, 5 − 0, 4 = 0, 9.

(ii) BiÕn è "Tivi kh«ng ã ngêi xem" lµ A ∪ B . §©y lµ biÕn è ®èi lËp víi biÕn è "Tivi
ã ngêi xem" nªn
P (A ∪ B) = 1 − 0, 9 = 0, 1.
VÝ d 1.4.4. Trong mét phßng thÝ nghiÖm, ã mét hép kÝn ®ùng 25 h¹t gièng ®Ëu t¬ng, trong
®ã ã 15 h¹t gièng ®Ëu t¬ng hÞu h¹n. Chän ngÉu nhiªn 3 h¹t gièng trong hép ®Ó gieo thö
nghiÖm. H·y tÝnh x¸ suÊt ®Ó
(i) Chän ®î ¶ 3 h¹t gièng ®Ëu t¬ng hÞu h¹n.

(ii) Chän ®î kh«ng qu¸ 1 h¹t gièng ®Ëu t¬ng hÞu h¹n.
(iii) Chän ®î Ýt nhÊt 1 h¹t gièng ®Ëu t¬ng hÞu h¹n.
Gi¶i. Sè biÕn è s¬ Êp ®ång kh¶ n¨ng lµ sè ¸ h hän ngÉu nhiªn 3 trong sè 25 h¹t gièng, do
3
®ã n(S) = C25 . Gäi Ai lµ biÕn è "Chän ®î i h¹t gièng ®Ëu t¬ng hÞu h¹n", i = 0, . . . , 3.
Khi ®ã ¸ biÕn è Ai xung kh¾ tõng ®«i.
(i) Gäi A lµ biÕn è "Chän ®î ¶ 3 h¹t gièng ®Ëu t¬ng hÞu h¹n". Khi ®ã A = A3 vµ
3
C15
P (A) = 3
= 0, 198.
C25
(ii) Gäi B lµ biÕn è "Chän ®î kh«ng qu¸ 1 h¹t gièng ®Ëu t¬ng hÞu h¹n". Khi ®ã
B = A0 + A1 vµ theo §Þnh lý éng
0 3 1 2
C15 C10 C15 C10
P (B) = P (A0 ) + P (A1 ) = 3
+ 3
= 0, 346.
C25 C25
(iii) Gäi C lµ biÕn è "Chän ®î Ýt nhÊt 1 h¹t gièng ®Ëu t¬ng hÞu h¹n". Khi ®ã biÕn è
®èi lËp C lµ "Kh«ng hän ®î h¹t gièng ®Ëu t¬ng hÞu h¹n nµo" vµ v× C = A0 nªn
0 3
C15 .C10
P (C) = 3
= 0, 0522 suy ra P (C) = 1 − P (C) = 1 − 0, 0522 = 0, 9478.
C25
1.4.2 §Þnh lý nh©n x¸ suÊt
M nµy sÏ giíi thiÖu mét quy t¾ ho php ta tÝnh x¸ suÊt ña tÝ h ña mét sè biÕn
è. Trí hÕt, ta ã kh¸i niÖm sau.
§Þnh nghÜa 1.4.5. Gi¶ sö A vµ B lµ hai biÕn è bÊt kú trong ïng mét php thö sao ho
P (B) > 0. X¸ suÊt ña biÕn è A víi gi¶ thiÕt biÕn è B ®· x¶y ra ®î gäi lµ x¸ suÊt ã
®iÒu kiÖn ( onditional probability) ña A theo B , ký hiÖu lµ P (A|B).
§Ó minh häa ho viÖ x©y dùng «ng thø tÝnh x¸ suÊt ã ®iÒu kiÖn, ta nh¾ l¹i vÝ d vÒ
gieo mét on xó x¾ vµ gäi A lµ biÕn è "Xó x¾ xuÊt hiÖn mÆt ã sè hÊm h½n", B lµ biÕn
è "Xó x¾ xuÊt hiÖn hoÆ ¸ mÆt 1, 2, 3, 5 hÊm". Khi ®ã, theo ®Þnh nghÜa x¸ suÊt ta ã
1 2
P (A) = ; P (B) = .
2 3
Tuy nhiªn, mét ©u hái ®Æt ra lµ x¸ suÊt ®Ó xuÊt hiÖn biÕn è A víi ®iÒu kiÖn biÕn è B x¶y
ra lµ bao nhiªu? Theo ®Þnh nghÜa æ ®iÓn, díi gi¶ thiÕt ®ång kh¶ n¨ng ña ¸ biÕn è s¬ Êp,
ta ã
n(AB)
1 n(AB) n P (AB)
P (A|B) = = = n(B)
= ,
4 n(B) P (B)
n
trong ®ã n(AB) lµ sè ¸ biÕn è s¬ Êp thuËn lîi ho biÕn è tÝ h AB , n(B) lµ sè ¸ biÕn
è s¬ Êp thuËn lîi ho B, (n(B) 6= 0 v× gi¶ thiÕt ho biÕn è B ®· x¶y ra).
Mét ¸ h tæng qu¸t, ta ã thÓ høng minh t¬ng tù nh trªn «ng thø x¸ suÊt ã ®iÒu
kiÖn nh sau.
§Þnh lý 1.4.6. Cho A, B lµ hai biÕn è. X¸ suÊt ã ®iÒu kiÖn ña biÕn è A theo biÕn è B lµ
P (AB)
P (A|B) = nÕu P (B) 6= 0. (1.1)
P (B)
T¬ng tù nh vËy, x¸ suÊt ã ®iÒu kiÖn ña B theo A lµ
P (AB)
P (B|A) = nÕu P (A) 6= 0. (1.2)
P (A)
Chó ý 1.4.7. Víi hai biÕn è A, B bÊt kú th× nh×n hung P (A | B) 6= P (B | A). ThËt vËy, xt
vÝ d gieo xó x¾ ë trªn, râ rµng ta ã
P (AB) n(AB) 1 P (AB) n(AB) 1

P (A|B) = = = ; P (B | A) = = = .
P (B) n(B) 4 P (A) n(A) 3
Liªn quan hÆt hÏ ®Õn x¸ suÊt ã ®iÒu kiÖn lµ mét trong nh÷ng lo¹i biÕn è ¬ b¶n ña
lý thuyÕt x¸ suÊt ®î giíi thiÖu nh sau.
§Þnh nghÜa 1.4.8. A vµ B ®î gäi lµ hai biÕn è ®é lËp (indenpendent events) nÕu P (A|B) =
P (A) hoÆ P (B|A) = P (B), nghÜa lµ viÖ x¶y ra hay kh«ng x¶y ra ña biÕn è nµy kh«ng
lµm thay ®æi x¸ suÊt x¶y ra biÕn è kia. Trong trêng hîp ngî l¹i th× gäi lµ hai biÕn è ph
thué (dependent events).
Ç bµi to¸n liªn quan ®Õn biÕn è ®é lËp vµ ph thué thêng liªn quan tíi ¸ h hän k
phÇn tö tõ n phÇn tö mét ¸ h lÇn lît ( ã hoµn l¹i hay kh«ng hoµn l¹i) nh ®· nh¾ ë M
1.1.8.
VÝ d 1.4.9. Trong mét huång kÝn ã 5 gµ m¸i vµ 3 gµ trèng. B¾t ngÉu nhiªn lÇn lît hai lÇn,
mçi lÇn mét on. Gäi A lµ biÕn è "B¾t ®î gµ trèng ë lÇn thø nhÊt"; B lµ biÕn è "B¾t ®î
gµ trèng ë lÇn thø hai".
- Trêng hîp 1: nÕu b¾t theo ph¬ng thø ã hoµn l¹i th× P (A) = 3/8 vµ v× sau ®ã on gµ
®î bá trë l¹i huång nªn P (B) = 3/8, kh«ng ph thué g× vµo kÕt qu¶ ña lÇn trí . Do ®ã
A vµ B lµ hai biÕn è ®é lËp.
- Trêng hîp 2: nÕu b¾t theo ph¬ng thø kh«ng hoµn l¹i th× x¸ suÊt ®Ó b¾t ®î gµ trèng
ë lÇn thø nhÊt lµ P (A) = 3/8. LÇn b¾t thø hai, v× huång gµ ló nµy hØ ßn 7 on gµ, nªn
P (B) = 2/7 (nÕu biÕn è A x¶y ra), hoÆ P (B) = 3/7 (nÕu biÕn è A kh«ng x¶y ra). VËy, râ
rµng r»ng viÖ b¾t ®î (hay kh«ng b¾t ®î ) gµ trèng ë lÇn thø nhÊt ã lµm ¶nh hëng ®Õn
x¸ suÊt ña viÖ b¾t ®î gµ trèng ë lÇn thø hai nªn A vµ B ló nµy l¹i trë thµnh hai biÕn è
ph thué .
Tõ ¸ «ng thø x¸ suÊt ã ®iÒu kiÖn trªn, ta ã thÓ dÔ dµng høng minh kÕt qu¶ quan
träng sau ®î gäi lµ §Þnh lý nh©n x¸ suÊt (The General Multipli ation Rule).
§Þnh lý 1.4.10. (i) Cho A vµ B lµ hai biÕn è. Khi ®ã P (AB) = P (A)P (B|A) = P (B)P (A|B).
(ii) Cho A1 , A2 , . . . , An lµ ¸ biÕn è. Khi ®ã
P (A1 A2 . . . An ) = P (A1 )P (A2 |A1 ) . . . P (An |A1 . . . An−1 ).
Tõ ®Þnh nghÜa biÕn è ®é lËp vµ §Þnh lý nh©n x¸ suÊt, hÖ qu¶ sau ho ta quy t¾ tÝnh x¸
suÊt ña mét tÝ h hai biÕn è ®é lËp trong §Þnh lý nh©n òng t¬ng tù quy t¾ tÝnh x¸ suÊt
ña mét tæng hai biÕn è xung kh¾ trong §Þnh lý éng.
HÖ qu¶ 1.4.11. A vµ B lµ hai biÕn è ®é lËp nÕu vµ hØ nÕu P (AB) = P (A)P (B).
Chó ý 1.4.12. NÕu A vµ B ®é lËp víi nhau th× ¸ Æp (A, B), (A, B), (A, B) òng ®é lËp
víi nhau.
VÝ d 1.4.13. Trong mét huång kÝn ã 10 on thá to b»ng nhau, trong ®ã ã 6 thá tr¾ng vµ 4
thá ®en. B¾t ngÉu nhiªn liªn tiÕp kh«ng hoµn l¹i 2 lÇn, mçi lÇn 1 on thá. T×m x¸ suÊt ®Ó
(i) C¶ 2 on ®Òu lµ thá tr¾ng.
(ii) 2 on thá ïng mét mÇu.
(iii) Cã Ýt nhÊt mét thá tr¾ng.
Gi¶i. Gäi Ai lµ biÕn è "B¾t ®î thá tr¾ng ë lÇn thø i". Khi ®ã Ai lµ biÕn è "B¾t ®î thá
®en ë lÇn thø i" (i = 1, 2).
(i) Gäi A lµ biÕn è "B¾t ®î ¶ hai thá tr¾ng". Khi ®ã A = A1 A2 , ¸p dng ®Þnh lý nh©n
x¸ suÊt
6 5 1
× = .
P (A) = P (A1 A2 ) = P (A1 )P (A2 |A1 ) =
10 9 3
(ii) Gäi B lµ biÕn è "B¾t ®î hai thá ïng mµu". Ta ã B = A1 A2 + A1 A2 , ¸p dng
®Þnh lý éng vµ nh©n x¸ suÊt
P (B) = P (A1 A2 ) + P (A1 A2 )

= P (A1 )P (A2 |A1 ) + P (A1 )P (A2 |A1 )
6 5 4 3 7
= × + × = .
10 9 10 9 15
(iii) Gäi C lµ biÕn è "B¾t ®î Ýt nhÊt mét thá tr¾ng". Ta sÏ tÝnh x¸ suÊt ña biÕn è ®èi
lËp C = A1 A2 b»ng ¸ h ¸p dng ®Þnh lý nh©n
4 3 2
P (C) = P (A1 )P (A2 |A1 ) = × = .
10 9 15
VËy, P (C) = 1 − P (C) = 1 − 2/15 = 13/15.
VÝ d 1.4.14. Víi ¸ gi¶ thiÕt nh trong VÝ d 1.4.3, h·y tÝnh x¸ suÊt ®Ó
(i) NÕu hång xem tivi th× vî kh«ng xem tivi.
(ii) NÕu thÊy vî xem tivi th× hång òng xem tivi ïng.
Gi¶i. Gäi A lµ biÕn è "Chång xem tivi", B lµ biÕn è "Vî xem tivi". Khi ®ã,
(i) V× A = A(B + B) nªn
P (AB) = P (A) − P (AB) = 0, 8 − 0, 4 = 0, 4.
Do ®ã theo «ng thø x¸ suÊt ã ®iÒu kiÖn, x¸ suÊt ña biÕn è "NÕu thÊy hång xem tivi th×
vî kh«ng xem tivi" lµ

P (AB) 0, 4
P (B|A) = = = 0, 5.
P (A) 0, 8
(ii) X¸ suÊt ña biÕn è "NÕu thÊy vî xem tivi th× hång òng xem tivi ïng" lµ
P (AB) 0, 4
P (A|B) = = = 0, 8.
P (B) 0, 5
1.4.3 §Þnh lý x¸ suÊt toµn phÇn - §Þnh lý Bayes
Trªn ¬ së hai §Þnh lý éng vµ nh©n x¸ suÊt ë ¸ m trªn, m nµy sÏ giíi thiÖu hai
quy t¾ rÊt h÷u hiÖu ®Ó tÝnh x¸ suÊt ña ¸ biÕn è liªn kÕt víi mét hÖ ®Çy ®ñ ¸ biÕn è.
Trí hÕt ta giíi thiÖu §Þnh lý x¸ suÊt toµn phÇn (Law of Total Probability Theorem).
§Þnh lý 1.4.15. Cho mét hÖ ®Çy ®ñ ¸ biÕn è E1 , . . . , En vµ A lµ mét biÕn è bÊt kú. Khi
®ã ta ã n n
X X
P (A) = P (Ei A) = P (Ei )P (A|Ei ).
i=1 i=1
Chøng minh. Nh ®· ph©n tÝ h ë M 1.2.4, mét biÕn è bÊt kú ã thÓ ph©n hia mét ¸ h
gi¸n tiÕp th«ng qua mét hÖ ®Çy ®ñ ¸ biÕn è. Do ®ã ta ã thÓ viÕt
A = ΩA = (E1 + E2 + . . . + En )A = E1 A + E2 A + . . . + En A.
¸p dng §Þnh lý éng vµ §Þnh lý nh©n x¸ suÊt víi hó ý r»ng ¸ biÕn è EiA (i = 1, . . . , n)
xung kh¾ víi nhau tõng ®«i, ta ã
P (A) = P (E1 A) + P (E2 A) + . . . + P (En A)

= P (E1 )P (A|E1) + P (E2 )P (A|E2 ) + . . . + P (En )P (A|En ).
VÝ d 1.4.16. Mét tr¹i h¨n nu«i ¸ nhËp ¸ gièng tõ 3 ¬ së s¶n xuÊt ¸ gièng víi tû lÖ t¬ng
øng lµ 45%, 30% vµ 25%. BiÕt tû lÖ ¸ gièng kh«ng ®¹t tiªu huÈn ë mçi ¬ së theo thø tù lµ
2%, 4% vµ 3%. B¾t ngÉu nhiªn ra mét on ¸ ña tr¹i. TÝnh x¸ suÊt ®Ó on ¸ ®ã kh«ng ®¹t
tiªu huÈn.
Gi¶i. Gäi Ai lµ biÕn è "B¾t ®î ¸ ña ¬ së thø i", i = 1, 2, 3. Khi ®ã ¸ biÕn è Ai lËp
thµnh mét hÖ ®Çy ®ñ vµ theo ®Ò bµi ta ã
P (A1 ) = 0, 45; P (A2) = 0, 30; P (A3) = 0, 25;

P (A|A1 ) = 0, 02; P (A|A2) = 0, 04; P (A|A1) = 0, 03.
Gäi A lµ biÕn è "Con ¸ b¾t ®î kh«ng ®¹t tiªu huÈn". Khi ®ã ¸p dng §Þnh lý x¸ suÊt
toµn phÇn ta ã
P (A) = P (A1 )P (A|A1 ) + P (A2 )P (A|A2 ) + P (A3 )P (A|A3)

= 0, 45 × 0, 02 + 0, 3 × 0, 04 + 0, 25 × 0, 03 = 0, 0285.
TiÕp theo, ta giíi thiÖu mét «ng thø ã liªn quan mËt thiÕt víi §Þnh lý x¸ suÊt toµn phÇn,
®ã lµ §Þnh lý Bayes (Bayes Theorem).
§Þnh lý 1.4.17. Cho mét hÖ ®Çy ®ñ ¸ biÕn è E1 , . . . , En vµ A lµ mét biÕn è nµo ®ã trong
ïng mét php thö sao ho P (A) > 0. Khi ®ã víi mçi k = 1, . . . , n, x¸ suÊt ña ¸ biÕn è
Ek víi ®iÒu kiÖn A ®î tÝnh bëi «ng thø
P (Ek )P (A|Ek )
P (Ek |A) = P
n .
P (Ei )P (A|Ei )
i=1
Chøng minh. ¸p dng «ng thø x¸ suÊt ã ®iÒu kiÖn vµ §Þnh lý nh©n x¸ suÊt, ta ã
P (AEk ) = P (A)P (Ek |A) = P (Ek )P (A|Ek ).
V× P (A) > 0 nªn ta ã

P (Ek )P (A|Ek )
P (Ek |A) = .
P (A)
Pn
Dïng §Þnh lý x¸ suÊt toµn phÇn, ta tÝnh ®î P (A) = P (Ei )P (A/Ei ) vµ thay vµo «ng
i=1
thø trªn ta ã ®iÒu ph¶i høng minh.
VÝ d 1.4.18. Trë l¹i bµi to¸n hän ¸ gièng ë VÝ d 1.4.16 víi ©u hái lµ gi¶ sö on ¸ b¾t
®î ®¹t tiªu huÈn, h·y tÝnh x¸ suÊt ®Ó on ¸ ®ã ña ¬ së thø hai?
Gi¶i. Xt biÕn è ®èi lËp A: "Con ¸ b¾t ®î ®¹t tiªu huÈn". Khi ®ã
P (A) = 1 − P (A) = 1 − 0, 0285 = 0, 9715; P (A|A2 ) = 0, 96.

Do biÕn è A ®· x¶y ra nªn ¸p dng §Þnh lý Bayes ta ã
P (A2 )P (A|A2 ) 0, 3 × 0, 96
P (A2 |A) = = = 0, 296.
P (A) 0, 9715
Ç x¸ suÊt P (E1 ), . . . , P (En ) ®î x¸ ®Þnh tõ trí nªn ®î gäi lµ ¸ x¸ suÊt tiªn
nghiÖm (prior probability). ®Þnh lý Bayes ®î ®a ra bëi mét m s ngêi Anh tªn lµ R. T.
Bayes (1702-1761) ho php tÝnh ®î ¸ x¸ suÊt P (E1 |A), . . . , P (En |A) sau khi php thö
®· tiÕn hµnh vµ biÕn è A ®· x¶y ra do ®ã ®î gäi lµ «ng thø x¸ suÊt hËu nghiÖm (posterior
probability). C¶ hai ®Þnh lý trªn ®Òu ã rÊt nhiÒu øng dng trong viÖ gi¶i ¸ bµi to¸n thué
lÜnh vù n«ng nghiÖp, sinh hä , kinh tÕ, y tÕ, b¶o hiÓm, gi¶i trÝ,...
VÝ d 1.4.19. ®Ó ho¹ h ®Þnh hiÕn lî kinh doanh, mét «ng ty b¶o hiÓm ph©n lo¹i ¸ kh¸ h
hµng mua b¶o hiÓm ña hä thµnh 3 nhãm I, II vµ III lÇn lît lµ nhãm ¸ kh¸ h hµng ã mø
®é rñi ro thÊp, ao vµ trung b×nh. BiÕt r»ng nhãm I hiÕm 30%, nhãm II hiÕm 20%, nhãm III
hiÕm 50% tæng sè kh¸ h hµng. Dùa trªn ph©n tÝ h hå s¬ kh¸ h hµng ña nh÷ng n¨m trí ,
hä dù ®o¸n r»ng 3% ña nhãm I, 15% ña nhãm II vµ 8% ña nhãm III ã thÓ sÏ gÆp ph¶i rñi
ro trong n¨m tíi.
(i) Rót ngÉu nhiªn mét hîp ®ång kh¸ h hµng. T×m x¸ suÊt ®Ó kh¸ h hµng ®ã bÞ rñi ro
trong n¨m tíi?
(ii) Gi¶ sö «ng ty ®ã ®· ph¶i tr¶ b¶o hiÓm ho mét kh¸ h hµng ®· bÞ rñi ro. Theo anh ( hÞ),
kh¸ h hµng ®ã ã kh¶ n¨ng thué nhãm nµo nhiÒu nhÊt?
Gi¶i. Gäi Ai lµ biÕn è "Rót ®î hå s¬ ña kh¸ h hµng thué nhãm thø i”, i = 1, 2, 3. Khi
®ã {A1 , A2 , A3 } lËp thµnh hÖ ®Çy ®ñ.
(i) Gäi A lµ biÕn è "Kh¸ h hµng bÞ rñi ro trong n¨m tíi". Theo ®Ò bµi, ta ã
P (A1 ) = 0, 3; P (A|A1) = 0, 03; P (A2) = 0, 2; P (A|A2) = 0, 15; P (A3) = 0, 5; P (A|A3) = 0, 08.
Theo «ng thø x¸ suÊt toµn phÇn
P (A) = P (A1 )P (A|A1) + P (A2 )P (A|A2 ) + P (A3 )P (A|A3 )

= 0, 3 × 0, 03 + 0, 2 × 0, 15 + 0, 5 × 0, 08 = 0, 079.
(ii) Theo «ng thø Bayes, ta ã
P (A1 )P (A|A1) 0, 3 × 0, 03
P (A1 |A) = = = 0, 114;
P (A) 0, 079
P (A2 )P (A|A2) 0, 2 × 0, 15
P (A2 |A) = = = 0, 380;
P (A) 0, 079
P (A3 )P (A|A3) 0, 5 × 0, 08
P (A3 |A) = = = 0, 506.
P (A) 0, 079
VËy, kh¸ h hµng ®ã ã kh¶ n¨ng thué nhãm III nhiÒu nhÊt.
1.4.4 §Þnh lý Bernoulli
M nµy ung Êp ho hóng ta ¸ h tÝnh x¸ suÊt ña mét biÕn è x¶y ra mét sè lÇn
nhÊt ®Þnh trong kÕt qu¶ ña mét d·y ¸ php thö liªn tiÕp ®î thù hiÖn lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu
lÇn. Chó ý r»ng ¸ php thö nµy ph¶i ®é lËp víi nhau, nghÜa lµ x¸ suÊt ®Ó x¶y ra mét biÕn
è nµo ®ã trong tõng php thö sÏ kh«ng ph thué vµo viÖ biÕn è ®ã ã x¶y ra ë ¸ php
thö kh¸ hay kh«ng.
§Þnh nghÜa 1.4.20. Mét d·y gåm n php thö ®é lËp, trong mçi php thö hØ ã hai biÕn è
A hoÆ A xuÊt hiÖn víi ¸ x¸ suÊt P (A) = p; P (A) = 1 − p = q kh«ng ®æi, kh«ng ph
thué vµo thø tù php thö ®î gäi lµ d·y php thö Bernoulli hay lî ®å Bernoulli (Bernoulli
eperimental sequen e), ký hiÖu lµ B(n, p, q).
VÝ d 1.4.21. (i) Mét x¹ thñ ã 10 viªn ®¹n, b¾n lÇn lît tõng viªn mét vµo bia víi x¸ suÊt
tróng ®Ý h ña mçi viªn lµ 0, 8. §©y lµ d·y php thö Bernoulli víi n = 10, p = 0, 8, q = 0, 2.
(ii) Gieo 100 h¹t gièng, x¸ suÊt n¶y mÇm ña mçi h¹t lµ 0, 9. Khi ®ã ta ã d·y php thö
Bernoulli víi n = 100, p = 0, 9, q = 0, 1.
(iii) Mét gia ®×nh sinh 5 ngêi on (mçi lÇn sinh mét on), x¸ suÊt sinh on trai ë mçi lÇn
lµ 0, 51. §©y lµ d·y php thö Bernoulli víi n = 5, p = 0, 51, q = 0, 49.
(iv) Tr¶ lêi 50 ©u hái tr¾ nghiÖm b»ng ¸ h hän ngÉu nhiªn mét ph¬ng ¸n tr¶ lêi. BiÕt
r»ng mçi ©u ã 4 ph¬ng ¸n tr¶ lêi, trong ®ã hØ ã mét ph¬ng ¸n ®óng. §©y òng lµ d·y
php thö Bernoulli víi n = 50, p = 0, 25, q = 0, 75.
(v) Cã 10 ngêi, mçi ngêi b¾n mét viªn ®¹n vµo bia. §©y kh«ng ph¶i lµ d·y php thö
Bernoulli v× x¸ suÊt tróng ®Ý h ña mçi ngêi ã thÓ kh¸ nhau.
Víi d·y php thö Bernoulli, ta quan t©m tíi hai bµi to¸n lµ t×m x¸ suÊt ®Ó trong n php
thö, biÕn è A xuÊt hiÖn ®óng k lÇn vµ xuÊt hiÖn tõ k1 ®Õn k2 lÇn kh«ng ph©n biÖt thø tù. §Ó
gi¶i quyÕt hai bµi to¸n trªn, ta ã §Þnh lý Bernoulli sau:
§Þnh lý 1.4.22. Cho mét d·y n php thö Bernoulli víi x¸ suÊt xuÊt hiÖn biÕn è A trong mét
php thö lµ P (A) = p vµ P (A) = 1 − p = q . Khi ®ã
(i) X¸ suÊt ®Ó trong n php thö, biÕn è A xuÊt hiÖn ®óng k lÇn kh«ng ph©n biÖt thø tù lµ
Pn (k) = Cnk pk q n−k . (1.3)
(ii) X¸ suÊt sao ho trong n php thö, biÕn è A xuÊt hiÖn tõ k1 ®Õn k2 lÇn kh«ng ph©n
biÖt thø tù lµ
k2
X
Pn (k1 , k2) = Cnk pk q n−k . (1.4)
k=k1
Chøng minh. (i) Gäi B lµ biÕn è "Trong n php thö biÕn è A xuÊt hiÖn ®óng k lÇn kh«ng
ph©n biÖt thø tù". Ta thÊy biÕn è B ã thÓ xuÊt hiÖn theo nhiÒu ¸ h kh¸ nhau. Gi¶ sö ta xt
mét trêng hîp ña B lµ biÕn è A xuÊt hiÖn ë k php thö ®Çu ßn (n − k) php thö tiÕp theo
xuÊt hiÖn A. V× ¸ php thö lµ ®é lËp víi nhau nªn ta ã
P (A
| .{z . . A}) = P (A) . . . P (A) P (A) . . . P (A) = pk q n−k .
. . A} |A .{z
| {z }| {z }
k n−k k n−k
H¬n n÷a, v× biÕn è A xuÊt hiÖn ®óng k lÇn kh«ng ph©n biÖt thø tù nªn ®©y lµ bµi to¸n lÊy ra
k phÇn tö tõ n phÇn tö, do ®ã ã Cnk ¸ h ®Ó biÕn è B xuÊt hiÖn víi ïng mét x¸ suÊt nh
trªn. VËy
Pn (k) = P (B) = Cnk pk q n−k .
(ii) Gäi Bk lµ biÕn è "Trong n php thö biÕn è A xuÊt hiÖn ®óng k lÇn kh«ng ph©n biÖt
thø tù", víi k = k1 , . . . , k2 vµ gäi H lµ biÕn è "Trong n php thö biÕn è A xuÊt hiÖn tõ k1
®Õn k2 lÇn kh«ng ph©n biÖt thø tù". Khi ®ã víi mçi gi¸ trÞ ñak , biÕn è Bk hÝnh lµ biÕn è
Pk2
B trong ©u (i). V× ¸ Bk xung kh¾ tõng ®«i mét nªn ta ã thÓ viÕt H = Bk vµ ¸p dng
k=k1
§Þnh lý éng x¸ suÊt, ta ã
k2
X
Pn (k1 , k2 ) = P (H) = Cnk pk q n−k .
k=k1
VÝ d 1.4.23. Mét ¬ së s¶n xuÊt gµ gièng «ng nghiÖp nghiªn øu thµnh «ng mét ph¬ng
ph¸p míi ®Ó Êp trøng ®¹t tû lÖ në lµ 92%. Hä ®em Êp thö 10 qu¶. H·y tÝnh x¸ suÊt:
(i) TÊt ¶ sè trøng ®Òu në.
(ii) Cã Ýt nhÊt 9 qu¶ në.
Gi¶i. NÕu ta oi mçi qu¶ trøng gµ ®em Êp lµ mét php thö th× ®©y lµ mét d·y php thö Bernoulli
víi n = 10 php thö ®é lËp, x¸ suÊt trøng gµ në trong mçi php thö lµ p = 0, 92, kh«ng në
lµ q = 0, 08 kh«ng ®æi, kh«ng ph©n biÖt thø tù.
(i) Gäi A lµ biÕn è "TÊt ¶ sè trøng ®Òu në". Khi ®ã
10 10 0
P (A) = P10 (10) = C10 p q = 1.(0, 92)10(0, 08)0 = 0, 434.
(ii) Gäi B lµ biÕn è "Cã Ýt nhÊt 9 qu¶ në". Khi ®ã
9 9 1 10 10 0
P (B) = P10 (9, 10) = C10 p q + C10 p q = 10.(0, 92)9(0, 08)1 + 1.(0, 92)10 (0, 08)0 = 0, 812.
Xt d·y php thö Bernoulli víi sè lÇn thö lµ n vµ P (A) = p. Víi n è ®Þnh, gi¸ trÞ Pn (k)
nãi hung ph thué vµo k . Trong nhiÒu bµi to¸n thù tÕ, ta Çn t×m sè k nµo ®ã ®Ó x¸ suÊt
xuÊt hiÖn biÕn è A trong n php thö lµ lín nhÊt.
§Þnh nghÜa 1.4.24. Sè k = k0 sao ho Pn (k0 ) > Pn (k), víi mäi k = 0, 1, . . . , n ®î gäi lµ
sè lÇn xuÊt hiÖn h¾ h¾n nhÊt ( ã kh¶ n¨ng nhÊt) ña biÕn è A trong n php thö ®· ho.
®Ó t×m sè k0, ta xt hai trêng hîp sau.

- NÕu (np − q) lµ mét sè nguyªn th× Pn (k) ®¹t ù ®¹i t¹i hai gi¸ trÞ k0 = np − q vµ
k0 = np − q + 1 = np + p.
- NÕu (np − q) kh«ng lµ sè nguyªn th× Pn (k) ®¹t gi¸ trÞ ù ®¹i t¹i k0 = [np − q] + 1, trong
®ã [np − q] lµ phÇn nguyªn ña sè np − q .
VÝ d 1.4.25. Gi¶ sö mét ®Ò thi tr¾ nghiÖm gåm 10 ©u hái, mçi ©u ã 4 ph¬ng ¸n tr¶ lêi,
trong ®ã hØ ã mét ph¬ng ¸n ®óng. BiÕt r»ng nÕu tr¶ lêi ®óng mét ©u th× ®î 5 ®iÓm, sai
mét ©u trõ 2 ®iÓm. Mét sinh viªn lµm bµi thi trªn b»ng ¸ h hän hó häa ¸ ph¬ng ¸n tr¶
lêi. H·y tÝnh x¸ suÊt ®Ó:
(i) Sinh viªn ®ã bÞ ©m ®iÓm.
(ii) Sinh viªn ®ã ®¹t tõ 30 ®iÓm trë lªn.

(iii) Theo anh ( hÞ) sinh viªn ®ã kh¶ n¨ng h¾ h¾n nhÊt ®¹t mÊy ®iÓm?
Gi¶i. Gäi A lµ biÕn è "Sinh viªn tr¶ lêi ®óng mét ©u hái". NÕu ta oi mçi lÇn tr¶ lêi mét ©u
hái lµ mét php thö th× v× ¸ ©u hái ®é lËp víi nhau vµ trong mçi php thö hØ ã hai kh¶
n¨ng: A lµ biÕn è tr¶ lêi ®óng ©u hái, P (A) = p = 1/4 vµ A lµ biÕn è tr¶ lêi sai ©u hái,
P (A) = q = 1 − p = 3/4 kh«ng ®æi, kh«ng ph thué vµo thø tù ña ¸ phiÕu thi. Do ®ã bµi
to¸n tháa m·n ¸ ®iÒu kiÖn ña d·y php thö Bernoulli. NÕu gäi n1 lµ sè ©u tr¶ lêi ®óng, n2
lµ sè ©u tr¶ lêi sai th× (
n1 + n2 = 10
(i) Theo ®Ò bµi, ta ã hÖ sau Gi¶i hÖ trªn víi hó ý r»ng n1 , n2 lµ sè
5n1 − 2n2 < 0.
nguyªn, ta ®î n1 < 3; n2 > 7. Do ®ã, x¸ suÊt ®Ó sinh viªn ®ã bÞ ®iÓm ©m lµ
2
k 1 k 3 10−k
X
P10 (0, 2) = C10 ( ) ( ) = 0, 526.
k=0
4 4
(
n1 + n2 = 10
(ii) Theo ®Ò bµi ta ã V× n1 lµ sè nguyªn nªn n1 > 8. Do ®ã x¸ suÊt ®Ó
5n1 − 2n2 > 30.
sinh viªn ®ã ®î trªn 30 ®iÓm lµ
10
k 1 k 3 10−k
X
P10 (8, 10) = C10 ( ) ( ) = 0, 0004.
4 4
k=8
(iii) Sè ©u tr¶ lêi ®î h¾ h¾n nhÊt hÝnh lµ k0 = [np − q] + 1 = [10 × 0, 25 − 0, 75] + 1 = 2.
VËy, nÕu sinh viªn ®ã tr¶ lêi hó häa th× hØ ®óng hai ©u, ®î −6 ®iÓm.
Bµi tËp h¬ng 1

1. Thang m¸y ña mét tßa nhµ 7 tÇng xuÊt ph¸t tõ tÇng 1 víi 3 kh¸ h. TÝnh x¸ suÊt ®Ó
(a) TÊt ¶ ïng ra ë tÇng bèn.
(b) TÊt ¶ ïng ra ë mét tÇng.
( ) Mçi ngêi ra ë mét tÇng kh¸ nhau.
2. Cã 2 huång lîn gièng, huång I ã 7 on ¸i vµ 3 on ®ù , huång II ã 6 on ¸i vµ 4
on ®ù . B¾t ngÉu nhiªn tõ mçi huång ra mét on. TÝnh x¸ suÊt ®Ó:
(a) C¶ hai on b¾t ra ®Òu lµ on ¸i.
(b) B¾t ®î 1 on ¸i vµ 1 on ®ù .
( ) B¾t ®î Ýt nhÊt mét on ®ù .
3. Mét hiÕ hép ®ùng 6 qu¶ Çu tr¾ng, 4 qu¶ Çu ®á vµ 2 qu¶ Çu ®en. Chän ngÉu nhiªn
ra 6 qu¶ Çu. TÝnh x¸ suÊt ®Ó trong 6 qu¶ lÊy ra ã:
(a) 3 qu¶ tr¾ng, 2 qu¶ ®á vµ 1 qu¶ ®en.
(b) 4 qu¶ ®á.
( ) Kh«ng ã qu¶ nµo mµu tr¾ng.
4. Mét hép ®ùng 12 qu¶ bãng bµn trong ®ã ã 5 qu¶ mµu tr¾ng, 4 qu¶ mµu vµng vµ 3 qu¶
mµu hång. LÊy ngÉu nhiªn ïng ló 3 qu¶. TÝnh x¸ suÊt ®Ó lÊy ®î
(a) C¶ 3 qu¶ ïng mµu tr¾ng.
(b) C¶ 3 qu¶ ïng mµu.
( ) Cã Ýt nhÊt 2 qu¶ mµu tr¾ng.
(d) Cã ®óng mét qu¶ mµu tr¾ng.
5. XÕp ngÉu nhiªn 4 kh¸ h lªn 9 toa tµu háa. TÝnh x¸ suÊt ®Ó:
(a) 4 ngêi lªn toa ®Çu.
(b) 4 ngêi lªn ïng mét toa.
( ) 4 ngêi lªn 4 toa kh¸ nhau.
6. Trong mét huång ã 6 on gµ m¸i vµ 4 on gµ trèng. B¾t ngÉu nhiªn 2 lÇn mçi lÇn 1
on kh«ng hoµn l¹i. TÝnh x¸ suÊt ®Ó:
(a) B¾t ®î 1 on gµ m¸i.
(b) B¾t ®î Ýt nhÊt mét on gµ m¸i.
( ) B¾t ®î hai on gµ trèng.

7. * Mét nhãm 8 ngêi ngåi trªn mét ghÕ dµi gåm 8 hç. TÝnh x¸ suÊt ®Ó:
(a) Hai ngêi x¸ ®Þnh trí lu«n ngåi ¹nh nhau.
(b) Hai ngêi ®ã lu«n ngåi ¸ h nhau hai ngêi.
8. ë H¹ nghÞ viÖn ña mét què gia nµo ®ã ã 20 nghÞ sÜ thué §¶ng Céng hßa, ã 10 nghÞ
sÜ thué §¶ng D©n hñ. CÇn lËp mét tiÓu ban gåm 5 nghÞ sÜ. T×m x¸ suÊt ®Ó tiÓu ban
®î hän ngÉu nhiªn ã:
(a) 3 nghÞ sÜ thué §¶ng Céng hßa vµ 2 nghÞ sÜ thué §¶ng D©n hñ.
(b) C¶ 5 nghÞ sÜ ïng thué mét ®¶ng.
9. Kh¶o s¸t mét ¬ quan th«ng qua viÖ kh¸m sø kháe ®Þnh kú, kÕt qu¶ thu ®î nh sau:
Tû lÖ ngêi m¾ bÖnh tim lµ 0, 08, m¾ bÖnh huyÕt ¸p lµ 0, 05 vµ m¾ ¶ hai lo¹i bÖnh

lµ 0, 04. Kh¸m ngÉu nhiªn mét ngêi. TÝnh x¸ suÊt ®Ó:
(a) Ngêi ®ã kh«ng m¾ lo¹i bÖnh nµo.
(b) Ngêi ®ã m¾ bÖnh.
( ) Ngêi ®ã m¾ bÖnh tim nÕu nh kh«ng m¾ bÖnh huyÕt ¸p.
(d) Ngêi ®ã m¾ bÖnh huyÕt ¸p nÕu nh kh«ng m¾ bÖnh tim.
10. Cã 20 kiÖn hµng, mçi kiÖn hµng ã 10 s¶n phÈm. Trong sè ®ã ã 8 kiÖn lo¹i 1, mçi kiÖn
hµng ã mét phÕ phÈm; 7 kiÖn hµng lo¹i 2, mçi kiÖn hµng ã 2 phÕ phÈm vµ 5 kiÖn hµng
lo¹i 3, mçi kiÖn hµng ã 3 phÕ phÈm. LÊy ngÉu nhiªn mét kiÖn hµng råi tõ ®ã lÊy ngÉu
nhiªn mét s¶n phÈm.
(a) TÝnh x¸ suÊt ®Ó s¶n phÈm lÊy ra lµ phÕ phÈm.
(b) NÕu lÊy ®î s¶n phÈm lµ phÕ phÈm, theo b¹n s¶n phÈm ®ã ã kh¶ n¨ng thué kiÖn
hµng nµo lµ nhiÒu h¬n ¶?
11. Trong mét líp hä , tû lÖ hä sinh thÝ h h¬i game lµ 70%. BiÕt r»ng nÕu ham h¬i game
th× tû lÖ hä sinh ®¹t hä lù kh¸ lµ 30%, ßn nÕu kh«ng h¬i game th× tû lÖ hä sinh ®¹t
hä lù kh¸ lµ 60%. Gäi mét hä sinh lªn b¶ng.
(a) TÝnh x¸ suÊt ®Ó hä sinh ®ã ã hä lù kh¸.
(b) Gi¶ sö hä sinh ®ã ã hä lù kh¸. TÝnh x¸ suÊt ®Ó hä sinh ®ã h¬i game.
12. Mét dù ¸n trång ©y l©m nghiÖp nhËn gièng ©y trång tõ 3 ¬ së s¶n xuÊt gièng ©y
trång. Trung b×nh ¬ së 1 ung Êp 35%, ¬ së 2 ung Êp 40%, ¬ së 3 ung Êp 25%

tæng sè gièng ©y trång ña dù ¸n. Trong ®ã kho¶ng 90% ©y gièng do ¬ së 1 ung Êp
lµ ®ñ tiªu huÈn, 85% ©y gièng do ¬ së 2 ung Êp lµ ®ñ tiªu huÈn, 80% ©y gièng do
¬ së 3 ung Êp lµ ®ñ tiªu huÈn. LÊy ngÉu nhiªn mét ©y trång ña dù ¸n ®Ó kiÓm tra.
(a) TÝnh x¸ suÊt ®Ó ©y trång lÊy ra ®ñ tiªu huÈn.
(b) Gi¶ sö ©y lÊy ra ®ñ tiªu huÈn, theo anh ( hÞ) ©y ®ã ã kh¨ n¨ng do ¬ së nµo ung
Êp?
13. Trong mét bÖnh viÖn báng 80% bÖnh nh©n bÞ báng do nãng, 20% bÖnh nh©n bÞ báng do
hãa hÊt. Trong sè nh÷ng bÖnh nh©n bÞ báng do nãng th× ã 30% bÞ biÕn høng, ßn víi
báng do hãa hÊt th× ã 60% bÞ biÕn høng. Tõ tËp bÖnh ¸n rót ngÉu nhiªn ra mét hå s¬
thÊy ®ã lµ ña bÖnh nh©n bÞ biÕn høng. T×m x¸ suÊt ®Ó bÖnh nh©n ®ã bÞ báng do hãa
hÊt g©y ra?
14. * Mét nh©n viªn tiÕp thÞ s¶n phÈm kem dìng da ña mét h·ng mü phÈm ã 3 öa hµng
®Ó ®Õn tiÕp thÞ víi kh¶ n¨ng lùa hän nh nhau. X¸ suÊt ®Ó nh©n viªn ®ã b¸n ®î s¶n
phÈm ë ba öa hµng thø nhÊt, thø hai, thø 3 t¬ng øng lµ 0, 4; 0, 5; 0, 6. BiÕt r»ng ë mét
öa hµng ngêi ®ã ®Õn tiÕp thÞ ba lÇn vµ hØ ã mét lÇn b¸n ®î s¶n phÈm. TÝnh x¸
suÊt ®Ó ngêi ®ã b¸n ®î s¶n phÈm ë öa hµng thø ba.
15. Cã 4 nhãm x¹ thñ tËp b¾n. Nhãm thø nhÊt ã 5 ngêi, nhãm thø 2 ã 7 ngêi, nhãm thø
3 ã 4 ngêi vµ nhãm thø 4 ã 2 ngêi. X¸ suÊt b¾n tróng ®Ý h ña mçi ngêi trong
nhãm theo thø tù lµ: 0, 8; 0, 7; 0, 6 vµ 0, 5. Chän ngÉu nhiªn mét x¹ thñ vµ x¹ thñ nµy
b¾n 1 viªn ®¹n thÊy thÊy trît. H·y x¸ ®Þnh xem x¹ thñ nµy ã kh¶ n¨ng ë trong nhãm
nµo nhÊt.
16. * Cã 3 x¹ thñ lo¹i I vµ 7 x¹ thñ lo¹i II. X¸ suÊt b¾n tróng ®Ý h ña mçi lo¹i x¹ thñ lÇn
lît lµ 0,8; 0,7. LÊy ngÉu nhiªn ra hai x¹ thñ vµ mçi ngêi b¾n mét viªn ®¹n vµo bia.
TÝnh x¸ suÊt ®Ó ¶ hai x¹ thñ ®ã ®Òu b¾n tróng ®Ý h.
17. * Cã 10 sinh viªn ®i thi trong ®ã ã 3 sinh viªn ®¹t lo¹i giái, 4 kh¸ vµ 3 trung b×nh. Trong
sè 20 ©u hái thi quy ®Þnh th× sinh viªn lo¹i giái tr¶ lêi ®î tÊt ¶, sinh viªn kh¸ tr¶ lêi
®î 16 ©u, ßn sinh viªn trung b×nh hØ tr¶ lêi ®î 10 ©u. Gäi ngÉu nhiªn mét sinh
viªn vµ ph¸t 1 phiÕu thi ã 4 ©u hái th× anh ta tr¶ lêi ®î ¶ 4 ©u hái. TÝnh x¸ suÊt
®Ó sinh viªn ®ã thué lo¹i kh¸.
18. Mét gia ®×nh sinh ®î 3 ngêi on (mçi lÇn sinh mét on), gi¶ sö x¸ suÊt sinh on trai
trong mçi lÇn sinh lµ 0,514. TÝnh x¸ suÊt sao ho trong gia ®×nh ®ã:
(a) Cã 2 on trai.
(b) Kh«ng qu¸ mét on trai.

19. Tû lÖ m¾ mét lo¹i bÖnh A ë mét vïng lµ 10%. Trong ®ît kh¸m bÖnh ho vïng ®ã ngêi
ta ®· kh¸m 100 ngêi. T×m x¸ suÊt ®Ó trong 100 ngêi ã:
(a) 6 ngêi bÞ bÖnh A;
(b) 95 ngêi kh«ng bÞ bÖnh A;
( ) Ýt nhÊt 1 ngêi bÞ bÖnh A;
(d) T×m sè ngêi bÞ bÖnh A ã kh¶ n¨ng nhÊt? TÝnh x¸ suÊt t¬ng øng.
20. * Mét bµi thi tr¾ nghiÖm ã 12 ©u hái, mçi ©u hái ã 5 ph¬ng ¸n tr¶ lêi, trong ®ã
hØ ã mét ph¬ng ¸n ®óng. BiÕt r»ng tr¶ lêi ®óng mét ©u hái ®î 4 ®iÓm, tr¶ lêi sai
mçi ©u trõ 1 ®iÓm. Mét hä sinh lµm bµi thi b»ng ¸ h mçi ©u hái hän hó häa mét
ph¬ng ¸n tr¶ lêi. H·y tÝnh x¸ suÊt:
(a) Hä sinh ®î 13 ®iÓm.
(b) Hä sinh ®ã bÞ ®iÓm ©m.

Ch¬ng 2
BiÕn ngÉu nhiªn vµ Quy luËt ph©n phèi

x¸ suÊt
Ch¬ng trí ta ®· nghiªn øu vÒ ¸ biÕn è vµ x¸ suÊt xuÊt hiÖn ¸ biÕn è ®ã. Ç
kÕt qu¶ nµy ho php ta huyÓn sang nghiªn øu kh¸i niÖm trung t©m ña x¸ suÊt, ®ã lµ biÕn
ngÉu nhiªn vµ ¸ øng dng ña nã.
Trí hÕt, ta quan t©m tíi mét trß h¬i mµ th«ng qua ®ã, ta ã thÓ giíi thiÖu kh¸i niÖm
biÕn ngÉu nhiªn vµ ¸ quy luËt vÒ ph©n phèi x¸ suÊt, ¸ tham sè ®Æ trng ña nã.
Trß h¬i thø nhÊt: Gieo mét on xó x¾ ©n ®èi vµ ®ång hÊt. NÕu ®î mÆt ã 2, 3 hoÆ 4
hÊm, ta th¾ng 1 ngµn ®ång; nÕu ®î mÆt ã 5 hÊm, ta th¾ng 2 ngµn ®ång, nhng nÕu ®î
mÆt 1 hoÆ 6 hÊm, ta thua 3 ngµn ®ång. Chóng ta ã nªn h¬i trß h¬i nµy kh«ng?
2.1 BiÕn ngÉu nhiªn
Ph©n tÝ h trß h¬i trªn, trí hÕt ta thÊy ã hai yÕu tè trong trß h¬i mµ ta Çn quan
t©m: thø nhÊt lµ ¸ biÕn è s¬ Êp ña php thö vµ thø hai lµ ¬ Êu gi¶i thëng. Ký hiÖu X
lµ sè tiÒn thëng trong trß h¬i trªn th× X lµ mét vÝ d vÒ biÕn ngÉu nhiªn. Së dÜ gäi X lµ biÕn
bëi ¸ gi¸ trÞ ña X thay ®æi trong tËp ¸ gi¸ trÞ {−3, 1, 2}, X lµ ngÉu nhiªn v× mçi gi¸ trÞ
ña X ®î g¸n ho mét biÕn è ngÉu nhiªn xuÊt hiÖn trong php thö. Nãi ¸ h kh¸ , nÕu ta
gäi S = {E1 , . . . , E6 } lµ kh«ng gian mÉu ña php thö gieo mét on xó x¾ th× X hÝnh lµ
mét hµm sè tõ tËp kh«ng gian mÉu S vµo tËp ¸ sè thù R, nghÜa lµ X : S −→ R, trong ®ã
X(E1 ) = −3; X(E2 ) = 1; X(E3 ) = 1; X(E4 ) = 1, X(E5 ) = 2; X(E6 ) = −3.
§Þnh nghÜa 2.1.1. BiÕn ngÉu nhiªn (random variable) lµ biÕn nhËn gi¸ trÞ lµ ¸ sè thù ph
thué vµo kÕt qu¶ ña php thö ngÉu nhiªn.
Ngêi ta thêng dïng ¸ h÷ in X, Y, Z, . . . hoÆ X1 , X2 , . . . ®Ó hØ biÕn ngÉu nhiªn vµ

¸ h÷ ¸i thêng x, y, z, . . . hoÆ x1 , x2 , . . . ®Ó hØ ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña nã. Chó ý r»ng
33
trong kÕt qu¶ ña php thö, biÕn ngÉu nhiªn sÏ nhËn vµ hØ nhËn mét trong ¸ gi¸ trÞ ã thÓ
ã ña nã nªn hÖ {(X = x1 ), (X = x2 ), . . . , (X = xn )} lËp thµnh mét hÖ ®Çy ®ñ ¸ biÕn è.
BiÕn ngÉu nhiªn ®î ph©n lµm 2 lo¹i: BiÕn ngÉu nhiªn mµ ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña nã lËp
nªn mét tËp hîp h÷u h¹n hoÆ v« h¹n ®Õm ®î phÇn tö ®î gäi lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹
(dis rete random variable) vµ biÕn ngÉu nhiªn liªn t ( ontinuous random variable) lµ biÕn
ngÉu nhiªn mµ ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña nã lÊp ®Çy mét hay mét sè kho¶ng trªn tr sè.
VÝ d 2.1.2. (i) Gäi X lµ sè viªn ®¹n b¾n tróng bia khi b¾n 3 viªn, khi ®ã X lµ biÕn ngÉu nhiªn
rêi r¹ nhËn mét trong ¸ gi¸ trÞ 0, 1, 2, 3. Gieo mét on xó x¾ , gäi X lµ sè hÊm xuÊt hiÖn
th× X lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ víi ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã lµ 1, 2, . . . , 6.
(ii) Gäi X lµ thêi gian lµm bµi thi m«n X¸ suÊt thèng kª ña sinh viªn Trêng §¹i hä
N«ng L©m: thêi gian tèi ®a ®Ó lµm bµi lµ 60 phót vµ sinh viªn kh«ng thÓ ra khái phßng thi
trí 30 phót. Khi ®ã gi¸ trÞ nhá nhÊt ña X lµ 30 phót. B»ng ¸ h nµo ®Ó x¸ ®Þnh ®î gi¸
trÞ thø hai tiÕp theo ña X : 30, 1 hay 30, 01 hay 30, 001 phót? Ta kh«ng thÓ lµm ®î ®iÒu
nµy bëi lu«n tån t¹i mét sè thù lín h¬n 30 vµ nhá h¬n 30, 001 phót. V× thÕ X lµ biÕn ngÉu
nhiªn liªn t ; T¬ng tù, b¾n mét viªn ®¹n vµo bia th× kho¶ng ¸ h tõ ®iÓm h¹m ña viªn ®¹n
®Õn t©m bia lµ biÕn ngÉu nhiªn liªn t ; n¨ng suÊt ng« ña mét vïng; hiÒu ao ña ©y; träng
lîng ña trøng gµ;... òng lµ ¸ biÕn ngÉu nhiªn liªn t .
2.2 Quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn
Trß h¬i thø hai: Gieo mét on xó x¾ , nÕu ®î mÆt 6 hÊm th× th¾ng 2 ngµn ®ång, nÕu
®î mÆt ã 4 hoÆ 5 hÊm th× th¾ng 1 ngµn ®ång, nhng nÕu ®î mÆt 3, 2 hoÆ 1 hÊm th×
thua 3 ngµn ®ång.
Râ rµng vÉn lµ gieo mét on xó x¾ , nhng ¬ Êu gi¶i thëng kh¸ mét hót, ta ®î
mét trß h¬i kh¸ . Gäi Y lµ biÕn ngÉu nhiªn hØ sè tiÒn thëng trong trß h¬i nµy. Khi ®ã ¸
biÕn ngÉu nhiªn X vµ Y trong trß h¬i thø nhÊt vµ thø hai ®Òu ã tËp ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã lµ
{−3, 1, 2}, nhng râ rµng r»ng X 6= Y . Tõ ®ã ta thÊy r»ng ®Ó x¸ ®Þnh mét biÕn ngÉu nhiªn,
viÖ t×m ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña nã lµ ha ®ñ mµ ßn Çn ph¶i tÝnh ¸ x¸ suÊt t¬ng øng
víi ¸ gi¸ trÞ ®ã n÷a.
§Þnh nghÜa 2.2.1. Quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt (probability distribution) ña biÕn ngÉu nhiªn
X lµ mét b¶ng, «ng thø hay ®å thÞ m« t¶ ¸ gi¸ trÞ ña biÕn ngÉu nhiªn X vµ x¸ suÊt liªn
kÕt víi ¸ gi¸ trÞ ®ã.
Trong thù tÕ, ngêi ta thêng sö dng 3 ph¬ng ph¸p ®Ó m« t¶ quy luËt ph©n phèi x¸
suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn, ®ã lµ: b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt, hµm ph©n phèi x¸ suÊt vµ hµm mËt
®é x¸ suÊt.
2.2.1 B¶ng ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹
§Þnh nghÜa 2.2.2. B¶ng ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ X lµ mét b¶ng gåm
2 dßng, dßng trªn ghi ¸ gi¸ trÞ mµ biÕn ngÉu nhiªn ã thÓ nhËn ®î vµ dßng díi ghi ¸
gi¸ trÞ x¸ suÊt t¬ng øng.
NÕu ¸ gi¸ trÞ ña biÕn ngÉu nhiªn X lµ tËp h÷u h¹n th× b¶ng ã d¹ng
X x1 x2 . . . xi . . . xn
P p1 p2 . . . pi . . . pn
n
P
tháa m·n ®iÒu kiÖn 0 6 pi 6 1 víi mäi i vµ pi = 1 .
i=1
NÕu ¸ gi¸ trÞ ña biÕn ngÉu nhiªn X lµ tËp v« h¹n ®Õm ®î th× b¶ng ã d¹ng
X x1 x2 . . . xi . . . xn ...
P p1 p2 . . . pi . . . pn ...
∞
P
tháa m·n ®iÒu kiÖn 0 6 pi 6 1 víi mäi i vµ pi = 1 .
i=1
VÝ d 2.2.3. (i) ë trß h¬i thø nhÊt, ã hai trêng hîp X nhËn gi¸ trÞ b»ng −3, ba trêng hîp
X nhËn gi¸ trÞ b»ng 1, mét trêng hîp X nhËn gi¸ trÞ b»ng 2 nªn ¸ x¸ suÊt t¬ng øng lµ
P (X = −3) = 2/6 = 1/3; P (X = 1) = 3/6 = 1/2; P (X = 2) = 1/6. Do ®ã b¶ng ph©n phèi
x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn X lµ
X −3 1 2
P 1/3 1/2 1/6
(ii) ®èi víi trß h¬i thø hai, ã ba trêng hîp Y nhËn gi¸ trÞ b»ng −3, hai trêng hîp
Y nhËn gi¸ trÞ b»ng 1, mét trêng hîp X nhËn gi¸ trÞ b»ng 2 nªn ¸ x¸ suÊt t¬ng øng lµ
P (Y = −3) = 3/6 = 1/2; P (Y = 1) = 2/6 = 1/3; P (Y = 2) = 1/6. Do ®ã b¶ng ph©n phèi
x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn Y lµ
Y −3 1 2
P 1/2 1/3 1/6
®Ó lËp ®î b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt ña mét biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ , Çn thù hiÖn hai
bí hÝnh:
- Bí 1: X¸ ®Þnh ®î tÊt ¶ ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña biÕn ngÉu nhiªn X.
- Bí 2: TÝnh ¸ x¸ suÊt t¬ng øng víi ¸ gi¸ trÞ ña X b»ng ¸ h vËn dng ¸ ®Þnh
nghÜa, ®Þnh lý, «ng thø ,. . . ña Ch¬ng 1.
VÝ d 2.2.4. Tung ngÉu nhiªn liªn tiÕp 3 lÇn mét ®ång tiÒn ©n ®èi ®ång hÊt. LËp b¶ng ph©n
phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn hØ sè lÇn xuÊt hiÖn mÆt sÊp.
Gi¶i. - Bí 1: Gäi X lµ biÕn ngÉu nhiªn hØ sè lÇn xuÊt hiÖn mÆt sÊp, khi ®ã X = 0, 1, 2, 3.
- Bí 2: V× bµi to¸n tháa m·n d·y php thö Bernoulli víi n = 3, p = q = 0, 5 nªn ta ã
¸ x¸ suÊt t¬ng øng ®î tÝnh b»ng «ng thø P (X = i) = C3i pi q n−i , víi i = 0, 1, 2, 3.
P (X = 0) = C30 (0, 5)0 (0, 5)3 = 0, 125; P (X = 1) = C31 (0, 5)1(0, 5)2 = 0, 375.
P (X = 2) = C32 (0, 5)2 (0, 5)1 = 0, 375; P (X = 3) = C33 (0, 5)3(0, 5)0 = 0, 125.
VËy, ta ã b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt
X 0 1 2 3
P 0, 125 0, 375 0, 375 0, 125
Trong nhiÒu bµi to¸n, viÖ thù hiÖn bí 1 lµ t¬ng ®èi ®¬n gi¶n. Tuy nhiªn, trong mét
sè bµi to¸n, ta kh«ng thÓ nh×n thÊy mét ¸ h dÔ dµng ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña X mµ Çn ph¶i
ã sù ph©n tÝ h, t duy hÆt hÏ.
VÝ d 2.2.5. Mét phßng thÝ nghiÖm ®î Êp kinh phÝ lµ 50 triÖu ®ång ®Ó nghiªn øu ph¬ng
ph¸p ®iÒu trÞ bÖnh ®èm l¸ ë khoai t©y. BiÕt r»ng mçi mét lÇn lµm thÝ nghiÖm hi phÝ hÕt 10
triÖu ®ång, x¸ suÊt thµnh «ng ë mçi lÇn thÝ nghiÖm lµ 0, 2 vµ viÖ nghiªn øu sÏ dõng l¹i nÕu
hoÆ nghiªn øu thµnh «ng hoÆ hÕt kinh phÝ ®î Êp. Gäi X lµ sè kinh phÝ mµ phßng thÝ
nghiÖm tiÕt kiÖm ®î . H·y t×m quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña X?
Gi¶i. - Bí 1: Theo ®Ò bµi, mçi mét lÇn lµm thÝ nghiÖm hi phÝ hÕt 10 triÖu ®ång. Do ®ã, víi
sè kinh phÝ ®î Êp, hØ ã thÓ lµm ®î nhiÒu nhÊt lµ 5 thÝ nghiÖm vµ sè lÇn lµm thÝ nghiÖm
µng nhiÒu th× sè kinh phÝ tiÕt kiÖm ®î µng Ýt. Do ®ã, nÕu ®¬n vÞ tÝnh lµ h triÖu ®ång
th× X lµ biÕn ngÉu nhiªn nhËn ¸ gi¸ trÞ lµ 0, 1, 2, 3, 4 t¬ng øng víi sè lÇn lµm thÝ nghiÖm lµ
5, 4, 3, 2, 1.
- Bí 2: Gäi Ai lµ biÕn è "Nghiªn øu thµnh «ng ë lÇn thø i", khi ®ã Ai lµ biÕn è
"Nghiªn øu kh«ng thµnh «ng ë lÇn thø i", víi i = 1, . . . , 5. Theo gi¶ thiÕt, ta ã ¸ x¸ suÊt
P (Ai ) = 0, 2, P (Ai ) = 0, 8. V× viÖ nghiªn øu thµnh «ng hay kh«ng thµnh «ng ë ¸ lÇn
lµm thÝ nghiÖm lµ ®é lËp víi nhau nªn ta tÝnh ®î ¸ x¸ suÊt t¬ng øng nh sau.
P (X = 0) = P (A1 A2 A3 A4 ) = P (A1 )P (A2 )P (A3 )P (A4 ) = 0, 84 = 0, 4096.

P (X = 1) = P (A1 A2 A3 A4 ) = P (A1 )P (A2 )P (A3 )P (A4 ) = 0, 83 × 0, 2 = 0, 1024.
P (X = 2) = P (A1 A2 A3 ) = P (A1 )P (A2 )P (A3) = 0, 82 × 0, 2 = 0, 128.
P (X = 3) = P (A1 A2 ) = P (A1 )P (A2 ) = 0, 8 × 0, 2 = 0, 16.
P (X = 4) = P (A1 ) = 0, 2.
VËy ta ã b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt
X 0 1 2 3 4
P 0, 4096 0, 1024 0, 128 0, 16 0, 2
2.2.2 Hµm ph©n phèi x¸ xuÊt
§Þnh nghÜa 2.2.6. Hµm ph©n phèi x¸ suÊt (probability distribution funtion) ña biÕn ngÉu
nhiªn X lµ hµm FX ®î x¸ ®Þnh bëi
FX (x) = P (X < x), víi mäi sè thù x.
Chó ý 2.2.7. (i) NÕu nh kh«ng Çn ph¶i ph©n biÖt biÕn ngÉu nhiªn X víi mét biÕn ngÉu nhiªn
kh¸ th× ta viÕt ®¬n gi¶n F (x) thay ho FX (x).

(ii) Theo ®Þnh nghÜa, F (x) hÝnh lµ x¸ suÊt ®Ó biÕn ngÉu nhiªn nhËn gi¸ trÞ nhá h¬n x, víi
x lµ mét sè thù bÊt kú.
(iii) Trªn ®©y hØ lµ ®Þnh nghÜa tæng qu¸t ña hµm ph©n phèi x¸ suÊt. ®èi víi tõng biÕn ngÉu
nhiªn, hµm ph©n phèi x¸ suÊt ®î tÝnh theo «ng thø riªng. Trong gi¸o tr×nh nµy, ta quan
t©m tíi hai lo¹i hµm ph©n phèi x¸ suÊt t¬ng øng víi hai lo¹i biÕn ngÉu nhiªn.
- NÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn liªn t th× hµm ph©n phèi òng liªn t vµ ®å thÞ ña nã ã
d¹ng nh h×nh 2.1.
F (x)
1
0, 8
0, 6
0, 4
0, 2
x
H×nh 2.1: §å thÞ hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn liªn t
P
- NÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ th× F (x) = pi vµ nÕu X ã b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt
xi <x
X x1 x2 x3 ... xn
P p1 p2 p3 ... pn
th× ta ã thÓ tÝnh hµm ph©n phèi ña X nh sau:
- NÕu x 6 x1 th× biÕn è (X < x) lµ biÕn è kh«ng thÓ ã, do ®ã F (x) = P (∅) = 0;
- NÕu x1 < x 6 x2 th× biÕn è (X < x) sÏ x¶y ra khi (X = x1 ), do ®ã F (x) = p1 ;
- NÕu x2 < x 6 x3 th× biÕn è (X < x) sÏ x¶y ra khi hoÆ (X = x1 ) hoÆ (X = x2 ), do
®ã F (x) = p1 + p2 ; . . .
- NÕu x > xn th× biÕn è (X < x) sÏ x¶y ra khi hoÆ (X = x1 ) hoÆ (X = x2 ) hoÆ . . .
(X = xn ) nªn F (x) = p1 + p2 + . . . + pn = 1. 

0 víi x 6 x1 ;


p1 víi x1 < x 6 x2 ;


VËy hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña X lµ F (x) = p1 + p2 víi x2 < x 6 x3 ;




...

1 víi x > xn .
Hµm F (x) lµ mét hµm t¨ng vµ ®å thÞ ña nã ã d¹ng bË thang víi sè ®iÓm gi¸n ®o¹n hÝnh
b»ng sè ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña X (xem H×nh 2.2).
F (x)
n−1
P 1
pi
3
i=1P
pi
i=1
p1 + p2
p1
x1 x2 x3 x4 xn−1 xn x
H×nh 2.2: §å thÞ hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹
VÝ d 2.2.8. H·y t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn hØ sè tiÒn thëng trong trß
h¬i thø nhÊt ë VÝ d 2.2.3.
Gi¶i. Ta t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña X th«ng qua b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt:
X −3 1 2
P 1/3 1/2 1/6
- NÕu x 6 −3, biÕn è (X < x) lµ biÕn è kh«ng thÓ ã, do ®ã F (x) = 0;

- NÕu −3 < x 6 1, biÕn è (X < x) sÏ x¶y ra khi (X = −3), do ®ã F (x) = 1/3;
- NÕu 1 < x 6 2, biÕn è (X < x) sÏ x¶y ra khi hoÆ (X = −3) hoÆ (X = 1), do ®ã
F (x) = 1/3 + 1/2 = 5/6;
- NÕu x > 2, biÕn è (X < x) sÏ x¶y ra khi hoÆ (X = −3) hoÆ (X = 1) hoÆ (X = 2)
nªn F (x) = 1/3 + 1/2 + 1/6 = 1.


 0 víi x 6 −3;

1/3 víi − 3 < x 6 1;
VËy hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña X lµ F (x) =

 5/6 víi 1 < x 6 2;


1 víi x > 2.
F (x)
1
5
6
1
3
−3 1 2 x
H×nh 2.3: §å thÞ ña hµm F (x) trong VÝ d 2.2.8

Ta ã mét sè tÝnh hÊt sau ña hµm ph©n phèi x¸ suÊt.
§Þnh lý 2.2.9. (i) 0 6 F (x) 6 1.

(ii) Hµm ph©n phèi x¸ suÊt lµ hµm kh«ng gi¶m tø lµ víi x2 > x1 th× F (x2 ) ≥ F (x1 ).
(iii) lim F (x) = 0; lim F (x) = 1.
x→−∞ x→+∞
(iv) Hµm ph©n phèi x¸ suÊt lµ hµm liªn t tr¸i t¹i mäi ®iÓm, nghÜa lµ lim F (x − ǫ) =
ǫ→0+
F (x), víi mäi x.
Ç tÝnh hÊt (ii), (iii), (iv) ho ta mét ®Æ trng ña hµm ph©n phèi x¸ suÊt theo nghÜa
mäi hµm sè tháa m·n 3 tÝnh hÊt trªn ®Òu lµ hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña mét biÕn ngÉu nhiªn
nµo ®ã, kÕt qu¶ nµy ã ý nghÜa rÊt quan träng trong lý thuyÕt x¸ suÊt. Tõ ®Þnh lý trªn, ta ã
ngay hÖ qu¶ sau.
HÖ qu¶ 2.2.10. (i) X¸ suÊt ®Ó biÕn ngÉu nhiªn X nhËn gi¸ trÞ trong [a, b) b»ng hiÖu sè ña
hµm ph©n phèi x¸ suÊt t¹i hai ®Çu kho¶ng ®ã
P (a 6 X < b) = F (b) − F (a).
(ii) X¸ suÊt ®Ó biÕn ngÉu nhiªn liªn t X nhËn mét gi¸ trÞ x¸ ®Þnh b»ng 0
P (X = x) = 0.
(iii) §èi víi biÕn ngÉu nhiªn liªn t X ta ã ¸ ®¼ng thø
P (a 6 X 6 b) = P (a 6 X < b) = P (a < X 6 b) = P (a < X < b).
(iv) NÕu biÕn ngÉu nhiªn X hØ nhËn gi¸ trÞ trong [a, b] th× víi x 6 a, F (x) = 0 vµ víi
x > b, F (x) = 1.
Tõ hÖ qu¶ trªn, ta thÊy r»ng nÕu biÕt hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña mét biÕn ngÉu nhiªn X
th× ta ã thÓ tÝnh ®î x¸ suÊt ®Ó X nhËn gi¸ trÞ trong mét kho¶ng bÊt kú. V× thÕ, biÕt hµm
ph©n phèi x¸ suÊt ña
X òng lµ biÕt ®î quy luËt x¸ suÊt ña X .

0
 víi x 6 π/2
VÝ d 2.2.11. Cho hµm sè F (x) = 1 − sin x víi π/2 < x 6 π


1 víi x > π.
(i) H·y høng minh F (x) lµ hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña mét biÕn ngÉu nhiªn X nµo ®ã.
(ii) H·y tÝnh x¸ suÊt P (π/2 6 X < 3π/4).
Gi¶i. (i) Ta ã F (x) = 0, víi mäi x 6 π/2 vµ F (x) = 1, víi mäi x > π nªn F (x) lµ hµm
kh«ng gi¶m trong ¸ kho¶ng nµy. H¬n n÷a, víi mäi x ∈ (π/2, π], F (x) = 1 − sin x lµ hµm
t¨ng nªn F (x) tháa m·n tÝnh hÊt (ii) trong ®Þnh lý 2.2.9. MÆt kh¸ , v×
lim F (x) = lim + F (x) = F (π/2) = 0 vµ lim− F (x) = lim+ F (x) = F (π) = 1
x→π/2− x→π/2 x→π x→π
nªn F (x) lµ hµm liªn t víi mäi x ∈ R. Cuèi ïng, râ rµng
lim F (x) = 0; lim F (x) = 1

x→−∞ x→+∞
nªn F (x) tháa m·n ¸ tÝnh hÊt (iii) vµ (iv) trong ®Þnh lý 2.2.9. Do ®ã, F (x) lµ hµm ph©n
phèi x¸ suÊt ña mét biÕn ngÉu nhiªn X nµo ®ã.
(ii) Gäi X lµ biÕn ngÉu nhiªn ã hµm ph©n phèi x¸ suÊt trªn. Theo HÖ qu¶ 2.2.10, (iii) ta ã
√ √
2 2− 2
P (π/2 6 X < 3π/4) = F (3π/4) − F (π/2) = 1 − −0= .
2 2
Qua ¸ vÝ d vµ tÝnh hÊt trªn, ta thÊy ý nghÜa ña hµm ph©n phèi x¸ suÊt lµ nã ph¶n ¸nh
mø ®é tËp trung x¸ suÊt ë vÒ phÝa bªn tr¸i mét sè thù x nµo ®ã. Nh ®· biÕt, toµn bé x¸
suÊt ña mét biÕn ngÉu nhiªn b»ng 1, do ®ã gi¸ trÞ ña hµm ph©n phèi x¸ suÊt t¹i mçi ®iÓm
x ho biÕt ã bao nhiªu phÇn ña mét ®¬n vÞ x¸ suÊt ph©n bè trong kho¶ng (−∞, x).
2.2.3 Hµm mËt ®é x¸ suÊt
Theo HÖ qu¶ 2.2.10, (ii), nÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn liªn l th× P (X = x) = 0. Do ®ã,
ta kh«ng thÓ dïng hµm ph©n phèi x¸ suÊt ®Ó ®Æ trng biÕn ngÉu nhiªn liªn t t¹i mét gi¸
trÞ x¸ ®Þnh. V× thÕ, ngêi ta thêng dïng hµm mËt ®é x¸ suÊt ®Ó m« t¶ quy luËt ph©n phèi
x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn liªn t X , ®ã lµ hµm ®î ®Þnh nghÜa bëi
P (x − ǫ/2 6 X 6 x + ǫ/2)
f (x) = lim , víi mäi x.
ǫ→0 ǫ
Hµm nµy ®o t¹i mçi ®iÓm x mËt ®é tÇn suÊt tø thêi t¹i ®iÓm ®ã. Do ®ã, theo HÖ qu¶ 2.2.10,
(ii), (iii) ta ã
P (x − ǫ/2 6 X 6 x + ǫ/2) = F (x + ǫ/2) − F (x − ǫ/2) + P (X = x − ǫ/2)

= F (x + ǫ/2) − F (x − ǫ/2).
V× F (x) lµ hµm sè liªn t theo Chó ý 2.2.7, (iii) nªn F (x) kh¶ vi, do ®ã theo ®Þnh nghÜa ®¹o
hµm, ta ã
F (x + ǫ/2) − F (x − ǫ/2)
f (x) = lim = F ′ (x).
ǫ→0 ǫ
§iÒu nµy dÉn ®Õn ®Þnh nghÜa sau:
§Þnh nghÜa 2.2.12. Hµm mËt ®é x¸ suÊt (probability density fun tion) ña biÕn ngÉu nhiªn
liªn t X , ký hiÖu lµ f (x), lµ ®¹o hµm bË nhÊt ña hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu
nhiªn ®ã.
f (x) = F ′ (x), víi mäi x.
®Þnh lý sau ®©y ho ta ¸ tÝnh hÊt quan träng ña hµm mËt ®é x¸ suÊt.
§Þnh lý 2.2.13. (i) Hµm mËt ®é x¸ suÊt lu«n kh«ng ©m: f (x) ≥ 0, ∀x.
(ii) X¸ suÊt ®Ó biÕn ngÉu nhiªn liªn t X nhËn gi¸ trÞ trong (a, b) b»ng tÝ h ph©n x¸
®Þnh ña hµm mËt ®é x¸ suÊt trong kho¶ng ®ã:
Zb
P (a < X < b) = f (x)dx.
a
(iii) Hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn liªn t X b»ng tÝ h ph©n suy réng ña
hµm mËt ®é
Zx
F (x) = f (t)dt.
−∞
(iv) TÝ h ph©n suy réng ña hµm mËt ®é x¸ suÊt trong kho¶ng (−∞, +∞) b»ng 1
+∞
Z
f (x)dx = 1.
−∞
Chøng minh. (i) V× hµm ph©n phèi x¸ suÊt lµ mét hµm kh«ng gi¶m nªn ®¹o hµm ña nã
F ′ (x) = f (x) lµ hµm kh«ng ©m, ®iÒu ®ã ã nghÜa lµ ®å thÞ ña hµm f (x) lu«n n»m phÝa trªn
tr hoµnh.
(ii) Theo tÝnh hÊt ña hµm ph©n phèi x¸ suÊt trong HÖ qu¶ 2.2.10, (i), (iii) vµ «ng thø
Newton-Leibniz, ta ã
Zb Zb
P (a < X < b) = P (a 6 X < b) = F (b) − F (a) = F ′ (x)dx = f (x)dx.
a a
ý nghÜa h×nh hä ña tÝnh hÊt trªn lµ x¸ suÊt ®Ó biÕn ngÉu nhiªn liªn t X nhËn gi¸ trÞ trong
kho¶ng (a, b) b»ng diÖn tÝ h ña h×nh giíi h¹n bëi ®êng ong hµm mËt ®é f (x), tr 0x vµ
¸ ®êng th¼ng x = a, x = b nh H×nh 2.4.
f (x)
a b x
H×nh 2.4: §å thÞ hµm f (x)
(iii) Theo ®Þnh nghÜa hµm ph©n phèi x¸ suÊt vµ thay a = −∞, b = x trong (ii), ta ã
Zx
F (x) = P (X < x) = P (−∞ < X < x) = f (t)dt.
−∞
TÝnh hÊt nµy ho php ta tÝnh ®î hµm ph©n phèi x¸ suÊt khi biÕt hµm mËt ®é x¸ suÊt ña
nã. VÒ mÆt h×nh hä , «ng thø trªn ho thÊy gi¸ trÞ ña hµm ph©n phèi x¸ suÊt F (x) t¹i ®iÓm
a b»ng diÖn tÝ h ña h×nh giíi h¹n bëi tr 0x, ®êng ong hµm mËt ®é f (x) vµ ®êng th¼ng
x = a (xem H×nh 2.5).
f (x)
f(
x)
0 a x
H×nh 2.5: Gi¸ trÞ ña hµm F (x)
(iv) Thay a = −∞, b = +∞ vµo tÝnh hÊt (ii) víi hó ý r»ng biÕn è (−∞ < X < +∞)
lµ mét biÕn è h¾ h¾n, ta ã
+∞
Z
P (−∞ < X < +∞) = f (x)dx = 1.
−∞
ý nghÜa h×nh hä ña tÝnh hÊt nµy lµ toµn bé diÖn tÝ h giíi h¹n bëi ®êng ong f (x) vµ tr
0x b»ng 1.
VÝ d 2.2.14. §êng kÝnh ña th©n ©y lµ biÕn ngÉu nhiªn th«ng dng trong l©m nghiÖp. H×nh
vÏ sau biÓu diÔn hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña ®êng kÝnh th©n ©y (®î ®o ë hiÒu ao 1m
0,18
0,08
0,51 0,84 0,64 0,31
0 5 10 15 20 25 30 35
H×nh 2.6: §êng kÝnh ( m)
trªn mÆt ®Êt) ña mét rõng ©y keo l¸ trµm 10 n¨m tuæi, trong ®ã ®êng kÝnh th©n ©y ®î
tÝnh b»ng ®¬n vÞ m. Ç diÖn tÝ h díi ®êng ong hµm mËt ®é ®î ho nh h×nh vÏ.
(i) H·y tÝnh x¸ suÊt ®Ó hän ngÉu nhiªn mét ©y ã ®êng kÝnh n»m trong kho¶ng 10 ®Õn
15 m?
(ii) H·y t×m x¸ suÊt ®Ó hän ngÉu nhiªn mét ©y ã ®êng kÝnh lín h¬n 20 m?
Gi¶i.(i) Gäi X lµ biÕn ngÉu nhiªn hØ ®êng kÝnh ña th©n ©y. Theo tÝnh hÊt ña hµm mËt
®é x¸ suÊt vµ h×nh vÏ trªn, x¸ suÊt Çn t×m lµ
P (10 < X < 15) = 0, 84.

(ii) X¸ suÊt sao ho mét ©y ®î hän ngÉu nhiªn ã ®êng kÝnh lín h¬n 20 m lµ
P (X > 20) = 0, 31 + 0, 18 = 0, 49.
VÝ d 2.2.15. BiÕn ngÉu nhiªn liªn t X ã hµm mËt ®é x¸ suÊt

(
a sin x x ∈ [0, π];
f (x) =
0 x∈ / [0, π].
(i) T×m hÖ sè a.
(ii) T×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt F (x).

π
(iii) T×m P (0 < X < 4
).
Gi¶i. (i) Theo tÝnh hÊt ña hµm mËt ®é trong ®Þnh lý 2.2.13, (i), (iv), ta ã a ≥ 0 vµ
+∞
Z Zπ π 1

1= f (x)dx = a sin xdx = −a cos x = 2a ⇔ a = .
0 2
−∞ 0
F (x) ta ¸p dng ®Þnh lý 2.2.13, (iii).

(ii) §Ó t×m
Rx
- NÕu x 6 0 th× F (x) = 0dx = 0.
−∞
- NÕu 0 < x 6 π, th×
Zx Z0 Zx
1 1
F (x) = f (x)dx = 0dx + sin xdx = (1 − cos x).
2 2
−∞ −∞ 0
- NÕu x > π th×

Zx Z0 Zπ Zx
1
F (x) = f (x)dx = 0dx + sin xdx + 0dx = 1.
2
−∞ −∞ 0 π

0
 víi
x 6 0;
1
VËy ta ã hµm ph©n phèi x¸ suÊt F (x) = (1 − cos x) víi 0 < x 6 π;
2

1 víi x > π.
(iii) ¸p dng ®Þnh lý 2.2.13, (ii), ta ã x¸ suÊt ®Ó X nhËn gi¸ trÞ trong kho¶ng (0, π/4) lµ
π
π
Z4
1 1 π/4 2 − √2

P (0 < X < ) = sin xdx = − cos x = .
4 2 2 0 4
0
2.3 Ç tham sè ®Æ trng ña biÕn ngÉu nhiªn
Theo M 2.2 ë trªn, ¸ quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn ho ta m«
t¶ ®Çy ®ñ vÒ ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn ®ã. Tuy nhiªn, trªn thù tÕ, ¸ quy luËt
nµy kh«ng ho php ta ã thÓ dÔ dµng so s¸nh hai ph©n phèi x¸ suÊt kh¸ nhau. V× vËy, ta
Çn ph¶i n¾m ®î nh÷ng th«ng tin « ®äng ph¶n ¸nh ®î nh÷ng ®Æ trng quan träng nhÊt
ña biÕn ngÉu nhiªn díi d¹ng sè ®î gäi lµ ¸ tham sè ®Æ trng. Cã ba lo¹i tham sè ®Æ
trng:
- Ç tham sè ®Æ trng ho xu híng trung t©m ña biÕn ngÉu nhiªn: Kú väng to¸n, trung
vÞ, mèt,...
- Ç tham sè ®Æ trng ho ®é ph©n t¸n ña biÕn ngÉu nhiªn: ph¬ng sai, ®é lÖ h huÈn,
hÖ sè biÕn thiªn,...
- Ç tham sè ®Æ trng ho d¹ng ph©n phèi x¸ suÊt.
M nµy hØ giíi thiÖu mét sè tham sè ®Æ trng quan träng nhÊt vµ ã nhiÒu øng dng
trong phÇn Thèng kª.
2.3.1 Kú väng to¸n
B©y giê ta trë l¹i ©u hái ã nªn h¬i trß h¬i ®î giíi thiÖu ë ®Çu h¬ng hay kh«ng?
Nh¾ l¹i r»ng ta ã hai trêng hîp th¾ng lµ ®î 1 ngµn ®ång nÕu ®î mÆt 2, 3 hoÆ 4 hÊm
vµ 2 ngµn ®ång nÕu ®î mÆt ã 5 hÊm, mét trêng hîp thua lµ mÊt 3 ngµn ®ång nÕu ®î
mÆt 1 hoÆ 6 hÊm. NghÜa lµ tû lÖ th¾ng, thua trong mçi lÇn h¬i lµ 2/3 : 1/3. V× vËy, nÕu
tho¹t nh×n mµ kh«ng ph©n tÝ h kü, ta sÏ nghÜ r»ng sè tiÒn thëng mµ ta tÝ h lòy ®î sÏ µng
lín nÕu nh ta µng h¬i nhiÒu lÇn.
Gi¶ sö ta h¬i trß h¬i nµy n lÇn, víi n ®ñ lín. Khi ®ã ta sÏ ®î :
- XÊp xØ n/6 sè lÇn h¬i ta sÏ th¾ng 2 ngµn ®ång.
- XÊp xØ n/2 sè lÇn h¬i ta sÏ th¾ng 1 ngµn ®ång.
- XÊp xØ n/3 sè lÇn h¬i ta bÞ thua 3 ngµn ®ång.
Nãi ¸ h kh¸ , sè tiÒn thëng sÏ tÝ h lòy ®î sÏ lµ
n n n 1
2× + 1 × + (−3) × = − n. (2.1)
6 2 3 6
Tuy nhiªn, ®©y l¹i lµ mét sè ©m, ã nghÜa lµ ta sÏ kh«ng ®î mµ lµ "mÊt" 16 ngµn ®ång. Tõ
"mÊt" ë ®©y kh«ng ã nghÜa lµ ta mÊt 16 ngµn ®ång trong mét lÇn h¬i, mµ nÕu ta h¬i rÊt nhiÒu
lÇn th× trung b×nh ta sÏ mÊt 16 ngµn ®ång trong mçi lÇn h¬i. V× vËy, trong khi ¬ Êu gi¶i
thëng ña trß h¬i lµm ho ta mong ®îi r»ng sÏ thu ®î lîi nhuËn, nhng trªn thù tÕ, nÕu
h¬i nhiÒu lÇn th× sè tiÒn bÞ mÊt nhiÒu h¬n lµ ®î .
Ta ã thÓ m« t¶ mét ¸ h ng¾n gän §¼ng thø (2.1) th«ng qua kh¸i niÖm ña hµm ph©n
phèi x¸ suÊt ë m trªn nh sau.

n n n
2× + 1 × + (−3) × = n[2P (X = 2) + P (X = 1) + (−3)P (X = −3)]
6 2 3 X
=n xP (X = x) .
∀x
§¼ng thø uèi ïng ã ®î lµ do P (X = x) = 0, víi mäi x 6= −3, 1, 2. V× vËy, sè tiÒn mµ
ta kú väng sÏ tÝ h lòy ®î sau khi h¬i rÊt nhiÒu lÇn l¹i lµ
X 1
xP (X = x) = − .
∀x
6
§iÒu nµy ho php ta ®i ®Õn kh¸i niÖm sau:
§Þnh nghÜa 2.3.1. (i) Cho X lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ nhËn mét trong ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã
x1 , x2 , . . . , xn víi x¸ suÊt t¬ng øng p1 , p2 , . . . , pn . Khi ®ã kú väng to¸n (expe ted value) ña
X , ký hiÖu lµ E(X) (hoÆ lµ µ), ®î x¸ ®Þnh
n
X
E(X) = xi pi . (2.2)
i=1
(ii) Cho X lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ nhËn v« h¹n ®Õm ®î ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã x1 , x2 , . . . , xn , . . .
∞
P
víi x¸ suÊt t¬ng øng p1 , p2 , . . . , pn , . . .. Khi ®ã, nÕu huçi pn |xn | héi t th× kú väng to¸n
n=1
ña X ®î x¸ ®Þnh
∞
X
E(X) = xn pn . (2.3)
n=1
(iii) Cho X lµ biÕn ngÉu nhiªn liªn t víi hµm mËt ®é x¸ suÊt f (x). Khi ®ã kú väng to¸n
ña X ®î x¸ ®Þnh lµ
Z∞
E(X) = xf (x)dx. (2.4)
−∞
Ta thõa nhËn mét sè tÝnh hÊt sau ña kú väng to¸n.
TÝnh hÊt 2.3.2. (i) E(C) = C , víi mäi h»ng sè C .

(ii) E(CX) = CE(X) vµ E(X + C) = E(X) + C ,víi mäi h»ng sè C .
Sau ®©y lµ kú väng to¸n ña mét sè vÝ d ë m trí .
VÝ d 2.3.3. Quay l¹i VÝ d 2.2.3
(i) ë trß h¬i thø nhÊt, ta ã b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn X lµ
X −3 1 2
P 1/3 1/2 1/6
nªn kú väng to¸n
1 1 1 1
E(X) = (−3) × +1× +2× =− .
3 2 6 6
(ii) ®èi víi trß h¬i thø hai, v× b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn Y lµ
Y −3 1 2
P 1/2 1/3 1/6
nªn ta ã kú väng to¸n
1 1 1 5
E(Y ) = (−3) × +1× +2× =− .
2 3 6 6
Do ®ã, nÕu h¬i trß thø nhÊt th× ta sÏ bÞ thua Ýt h¬n h¬i trß thø hai.
VÝ d 2.3.4. TÝnh kú väng E(X) ña biÕn ngÉu nhiªn liªn t ã hµm mËt ®é x¸ suÊt:
(
0 x∈/ [ π6 , π2 ];
f (x) =
2 cos x x ∈ [ π6 , π2 ].
Gi¶i.
π/2
Z π/2 π/2

E(X) = 2x cos xdx = 2x sin x +2 cos x
π/6 π/6
π/6
π π π π π π 5π √
= 2 sin − 2 sin + 2 cos − 2 cos = − 3.
2 2 6 6 2 6 6
Cã thÓ nãi kú väng to¸n lµ tham sè ®Æ trng quan träng nhÊt ña biÕn ngÉu nhiªn vµ ta
Çn kh¶o s¸t thªm b¶n hÊt, ý nghÜa vµ øng dng ña nã.
Gi¶ sö tiÕn hµnh n php thö ®èi víi biÕn ngÉu nhiªn X , trong ®ã ã n1 lÇn X nhËn gi¸ trÞ
k
P
x1 , n2 lÇn X nhËn gi¸ trÞ x2 , . . . vµ nk lÇn X nhËn gi¸ trÞ xk (víi ni = n). Khi ®ã gi¸ trÞ
i=1
trung b×nh ña biÕn ngÉu nhiªn X trong n php thö lµ
x1 n1 + x2 n2 + . . . + xk nk n1 n2 nk
x= = x1 + x2 + . . . + xk .
n n n n
n1 n2 nk
Chó ý r»ng ¸ sè , ,..., hÝnh lµ tÇn suÊt xuÊt hiÖn ¸ gi¸ trÞ x1 , . . . , xn nªn
n n n
x = x1 f1 + x2 f2 + . . . + xk fk .
Theo ®Þnh nghÜa thèng kª vÒ x¸ suÊt, víi n ®ñ lín ta ã
x = x1 p1 + x2 p2 + . . . + xk pk ≈ E(X).
VËy kú väng to¸n ña biÕn ngÉu nhiªn xÊp xØ trung b×nh sè hä ña ¸ gi¸ trÞ quan s¸t vµ
ph¶n ¸nh gi¸ trÞ trung t©m ña ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn.
Qua ¸ vÝ d ®Çu ña h¬ng, ta thÊy r»ng kh¸i niÖm kú väng to¸n ló ®Çu xuÊt hiÖn trong
¸ trß h¬i may rñi ®Ó tÝnh gi¸ trÞ mµ ngêi h¬i mong ®îi sÏ thu ®î . Sau ®ã, ý nghÜa ña
kú väng ®î më réng trong viÖ tÝnh to¸n lîi nhuËn, doanh sè, thu nhËp trung b×nh,... Ngµy
nay, kh¸i niÖm nµy ngµy µng ã nhiÒu øng dng trong thù tÕ ®Ó gióp ¸ nhµ qu¶n lý, kinh
doanh, s¶n xuÊt,... ra quyÕt ®Þnh trong t×nh huèng ã nhiÒu ph¬ng ¸n lùa hän kh¸ nhau.
VÝ d 2.3.5. Cã 5000 ngêi xt nghiÖm m¸u ®Ó t×m ký sinh trïng sèt rt. BiÕt r»ng tû lÖ m¾
bÖnh sèt rt ë ®Þa ph¬ng theo thèng kª lµ 10%. Cã thÓ lµm xt nghiÖm theo 2 ph¬ng ph¸p.
- Ph¬ng ph¸p thø nhÊt: Xt nghiÖm tõng ngêi.
- Ph¬ng ph¸p thø hai: LÊy m¸u 10 ngêi mét trén lÉn lµm mét xt nghiÖm. NÕu kÕt qu¶
xt nghiÖm lµ ©m tÝnh th× trong 10 ngêi kh«ng ai m¾ bÖnh. NÕu kÕt qu¶ xt nghiÖm lµ d¬ng
tÝnh th× høng tá trong 10 ngêi ®ã ã Ýt nhÊt 1 ngêi m¾ bÖnh. Ló ®ã ph¶i lµm thªm 10 xt
nghiÖm lÎ ®Ó ph¸t hiÖn ngêi ã bÖnh thÓ.
Hái xt nghiÖm theo ph¬ng ph¸p nµo lîi h¬n?
Gi¶i. NÕu theo ph¬ng ph¸p thø nhÊt th× ph¶i lµm 5000 xt nghiÖm. Ta xt ph¬ng ph¸p thø
hai. Gäi X lµ sè xt nghiÖm ph¶i lµm ®èi víi mçi nhãm 10 ngêi. Theo ®Ò bµi, X ã thÓ nhËn
mét trong hai gi¸ trÞ: X = 1 (nÕu kÕt qu¶ ©m tÝnh, nghÜa lµ kh«ng ai trong 10 ngêi bÞ m¾
bÖnh) vµ X = 11 (nÕu kÕt qu¶ d¬ng tÝnh, nghÜa lµ ã Ýt nhÊt mét trong sè 10 ngêi bÞ m¾
bÖnh). Ç x¸ suÊt t¬ng øng ®î tÝnh theo «ng thø Bernoulli víi n = 10, p = 0, 1 vµ
q = 0, 9.
0
P (X = 1) = C10 (0, 1)0 (0, 9)10 = 0, 349; P (X = 11) = 1 − P (X = 1) = 0, 651.
Ta ã b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt vµ kú väng to¸n ña biÕn ngÉu nhiªn X

X 1 11
P 0, 349 0, 651
E(X) = 0, 349 + 11 × 0, 651 ≈ 7, 5
nghÜa lµ ph¶i lµm 7,5 a xt nghiÖm ho mçi nhãm 10 ngêi. VËy nÕu lµm theo ph¬ng ph¸p
thø hai th× ta ph¶i tiÕn hµnh 7, 5 × 500 = 3750 xt nghiÖm. VËy, lµm theo ph¬ng ph¸p thø hai
ã lîi h¬n.
VÝ d 2.3.6. Theo thèng kª ña mét «ng ty b¶o hiÓm, viÖ mét ngêi 65 tuæi sÏ sèng thªm
trªn 1 n¨m ã x¸ suÊt lµ 0, 992 ßn x¸ suÊt ®Ó ngêi ®ã hÕt trong vßng 1 n¨m tíi sÏ lµ 0, 008.
Mét h¬ng tr×nh b¶o hiÓm ®Ò nghÞ ngêi ®ã b¶o hiÓm sinh m¹ng ho 1 n¨m víi mÖnh gi¸ 10
triÖu ®ång, ßn tiÒn ®ãng lµ 100.000 ®ång. Hái lîi nhuËn ña «ng ty ho mét hîp ®ång b¶o
hiÓm trung b×nh lµ bao nhiªu?
Gi¶i. Gäi A lµ biÕn è "Ngêi ®ã sèng thªm trªn 1 n¨m". Khi ®ã A lµ biÕn è "Ngêi ®ã sÏ
hÕt trong vßng 1 n¨m tíi". Gäi X lµ biÕn ngÉu nhiªn hØ "Lîi nhuËn ña «ng ty ho mét hîp
®ång b¶o hiÓm" vµ Y lµ biÕn ngÉu nhiªn hØ "Chi phÝ b¶o hiÓm". Khi ®ã Y ã thÓ nhËn ¸
gi¸ trÞ 0 vµ 10.000.000® víi ¸ x¸ suÊt t¬ng øng nh sau:
P (Y = 0) = P (A) = 0, 992; P (Y = 10.000.000) = P (A) = 0, 008.
Ta ã b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt ña Y

Y 0 10.000.000
P 0, 992 0, 008
Do ®ã E(Y ) = 10.000.000 × 0, 008 = 80.000 (®ång). Theo ®Ò bµi ta ã
X = Doanh thu-Chi phÝ b¶o hiÓm = 100.000 − Y
nªn ¸p dng tÝnh hÊt ña kú väng to¸n, ta ã
E(X) = E(100.000 − Y ) = 100.000 − E(Y ) = 20.000 (®ång).
VËy, lîi nhuËn trung b×nh ña «ng ty ho mét hîp ®ång b¶o hiÓm lµ 20.000 ®ång.
2.3.2 Ph¬ng sai
Trong thù tÕ, nÕu hØ míi x¸ ®Þnh ®î kú väng to¸n ña biÕn ngÉu nhiªn th× ha ®ñ
®Ó ®a ra nh÷ng dù ®o¸n vÒ biÕn ngÉu nhiªn ®ã bëi v× nhiÒu khi nh÷ng kÕt qu¶ quan s¸t ®î
l¹i kh¸ víi nh÷ng tÝnh to¸n lý thuyÕt. Ta h·y xt mét vÝ d sau:
Gi¶ sö mét ngêi h¬i ®ang ngåi trªn "ghÕ nãng" ña h¬ng tr×nh "Ai lµ triÖu phó" vµ gi¶
sö r»ng ngêi ®ã ®ang ph¶i lùa hän mét trong hai t×nh huèng: thø nhÊt lµ nÕu dõng ué h¬i
th× h¾ h¾n sÏ ®î 5 triÖu ®ång hiÖn ®ang ã, thø hai lµ nÕu tr¶ lêi tiÕp th× hoÆ sÏ mÊt hÕt
sè tiÒn hiÖn ®ang ã nÕu tr¶ lêi sai, hoÆ sÏ ®î 10 triÖu ®ång nÕu tr¶ lêi ®óng. NÕu gäi X, Y
t¬ng øng lµ sè tiÒn trong t×nh huèng thø nhÊt vµ thø hai th× ta ã thÓ viÕt
X = 5.000.000 ®ång víi x¸ suÊt b»ng 1

(
0 víi x¸ suÊt b»ng 1/2
Y =
10.000.000 ®ång víi x¸ xuÊt b»ng 1/2.
Râ rµng r»ng t×nh huèng thø hai sÏ rñi ro h¬n nhiÒu so víi t×nh huèng thø nhÊt mÆ dï
E(X) = E(Y ).
Trong m nµy, ta quan t©m ®Õn mét tham sè hØ mø ®é ph©n t¸n ña ¸ gi¸ trÞ ña biÕn
ngÉu nhiªn xung quanh gi¸ trÞ trung b×nh ña nã.
§Þnh nghÜa 2.3.7. Ph¬ng sai (varian e) ña biÕn ngÉu nhiªn X , ký hiÖu V (X), lµ kú väng
to¸n ña b×nh ph¬ng sai lÖ h ña biÕn ngÉu nhiªn so víi kú väng to¸n ña nã.
V (X) = E[X − E(X)]2 .

n
P
(i) NÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ th× V (X) = [xi − E(X)]2 pi .
i=1
+∞
R
(ii) NÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn liªn t th× V (X) = [x − E(X)]2 f (x)dx.
−∞
Chó ý 2.3.8. §Ó thuËn tiÖn h¬n trong viÖ tÝnh to¸n, tõ ®Þnh nghÜa ph¬ng sai, ta ã thÓ høng
minh ®î ¸ «ng thø sau.
(i) NÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ th×

n
X n
X
2 2
V (X) = E(X ) − [E(X)] = x2i pi −( xi pi )2 . (2.5)
i=1 i=1
(ii) NÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn liªn t th×

+∞
Z +∞
Z
2
2
V (X) = x f (x)dx − xf (x)dx . (2.6)
−∞ −∞
T¬ng tù kú väng, ta òng thõa nhËn mét sè tÝnh hÊt sau ña ph¬ng sai.
TÝnh hÊt 2.3.9. (i) V (C) = 0 víi mäi h»ng sè C .

2
(ii) V (CX) = C V (X), V (X + C) = V (X), víi mäi h»ng sè C .
Sau ®©y ta tÝnh ph¬ng sai ña mét sè vÝ d ®· xt ë phÇn kú väng.
VÝ d 2.3.10. Trë l¹i VÝ d 2.2.3
(i) ë trß h¬i thø nhÊt, ta ã

1 1 1 1
E(X) = (−3) × +1× +2× = − ;
3 2 6 6
1 1 1 25
E(X 2 ) = (−3)2 × + 12 × + 22 × = ;
3 2 6 6
25 1
V (X) = E(X 2 ) − [E(X)]2 = − (− )2 = 4, 139.
6 6
(ii) ®èi víi trß h¬i thø hai, ta ã
1 1 1 5
E(Y ) = (−3) × +1× +2× =− ;
2 3 6 6
1 1 1 33
E(Y 2 ) = E(Y ) = (−3)2 × + 12 × + 22 × = ;
2 3 6 6
33 5
V (Y ) = E(Y 2 ) − [E(Y )]2 = − (− )2 = 4, 805.
6 6
VÝ d 2.3.11. TÝnh ph¬ng sai ña biÕn ngÉu nhiªn X ã hµm mËt ®é x¸ suÊt
f (x) = λe−λx , víi x > 0.
Gi¶i. Theo «ng thø tÝnh ph¬ng sai ña biÕn ngÉu nhiªn liªn t vµ ¸p dng tÝ h ph©n tõng
phÇn, ta ã
Z∞ Z∞
1 2 2 1 2 1
E(X) = −λx
xλe dx = ; E(X 2 ) = x2 λe−λx dx = ; V (X) = − ( ) = .
λ λ2 λ2 λ λ2
0 0
2.3.3 §é lÖ h huÈn
ViÖ dïng ph¬ng sai ®Ó ®o mø ®é ph©n t¸n ña biÕn ngÉu nhiªn xung quanh kú väng
ña nã sÏ trë nªn kh«ng thÝ h hîp ®èi víi nh÷ng biÕn ngÉu nhiªn ã thø nguyªn ( ã ®¬n vÞ ®o
®i kÌm) bëi v× nÕu X ã thø nguyªn bË nhÊt th× ph¬ng sai V (X) l¹i ã thø nguyªn bË hai.
§Ó kh¾ ph t×nh tr¹ng nµy, ngêi ta ®a ra mét tham sè kh¸ òng ®Æ trng ho mø ®é
ph©n t¸n ña X nhng ã ïng thø nguyªn víi X vµ E(X), ®ã lµ ®é lÖ h huÈn.
§Þnh nghÜa 2.3.12. C¨n bË hai d¬ng ña ph¬ng sai ®î gäi lµ ®é lÖ h huÈn (standard
deviation) ña X, ký hiÖu
p
σX = V (X).
VÝ d 2.3.13. TÝnh ®é lÖ h huÈn ña ¸ vÝ d trªn:
- Trong VÝ d 2.4.14, ë trß h¬i thø nhÊt vµ thø hai, ®é lÖ h huÈn t¬ng øng lµ
p p p p
σ= V (X) = 4, 139 = 2, 034; σ = V (X) = 4, 805 = 2, 192.
- Trong VÝ d 2.3.11, ®é lÖ h huÈn lµ

r
p 1 1
σ = V (X) = 2
= .
λ λ
§é lÖ h huÈn ã ý nghÜa quan träng trong mét sè quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt sÏ ®î ®Ò
Ëp ®Õn ë m sau. §Æ biÖt, ®èi víi mét biÕn ngÉu nhiªn X bÊt kú, ngêi ta ®· høng minh
®î r»ng sè ®o x¸ suÊt tËp trung phÇn lín trong kho¶ng hai lÇn ®é lÖ h huÈn vµ tËp trung
hÇu hÕt trong kho¶ng ba lÇn ®é lÖ h huÈn xung quanh gi¸ trÞ kú väng ña nã (xem quy t¾
"Hai xÝ h ma" vµ "Ba xÝ h ma" ë m sau).
§Þnh nghÜa 2.3.14. (i) Trung vÞ (mean) ña mét biÕn ngÉu nhiªn, ký hiÖu lµ md , lµ gi¸ trÞ hia
ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn thµnh hai phÇn b»ng nhau.
(a) NÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ th× xi sÏ lµ trung vÞ md nÕu
F (xi ) 6 0, 5 < F (xi+1 ).
(b) NÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn liªn t th× trung vÞ md lµ gi¸ trÞ tháa m·n ®iÒu kiÖn
md
Z
f (x)dx = 0, 5.
−∞
(ii) Mèt (mode) ña mét biÕn ngÉu nhiªn, ký hiÖu lµ m0 , lµ gi¸ trÞ ña biÕn ngÉu nhiªn
t¬ng øng víi
(a) X¸ suÊt lín nhÊt nÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ .

(b) Cù ®¹i ña hµm mËt ®é x¸ suÊt nÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn liªn t .
Chó ý r»ng, trong thù tÕ, ã nh÷ng biÕn ngÉu nhiªn kh«ng ã gi¸ trÞ mèt, hoÆ ã thÓ ã
nhiÒu gi¸ trÞ mèt ïng mét ló .
VÝ d 2.3.15. T×m trung vÞ vµ mèt ña biÕn ngÉu nhiªn X ã b¶ng ph©n phèi
X 0 1 2 3 4
P 0, 4096 0, 1024 0, 128 0, 16 0, 2


 0 víi x 6 0;




 0, 4096 víi 0 < x 6 1;

0, 512 víi 1 < x 6 2;
vµ hµm ph©n phèi x¸ suÊt F (x) =

 0, 64 víi 2 < x 6 3;




 0, 8 víi 3 < x 6 4;


1 víi x > 4.
Gi¶i. Theo ®Þnh nghÜa dÔ thÊy r»ng md = 1 vµ m0 = 0.
VÝ d 2.3.16. N¨ng suÊt lóa ña mét vïng lµ mét biÕn ngÉu nhiªn X ã hµm ph©n phèi x¸
suÊt ®î x¸ ®Þnh nh sau
(
0 víi x < 1;
F (x) = 1
1− x
víi x > 1.
H·y t×m mét mø n¨ng suÊt sao ho trªn mét nöa diÖn tÝ h ña vïng ®ã ã n¨ng suÊt ao h¬n
mø nãi trªn.
Gi¶i. Mø n¨ng suÊt Çn t×m hÝnh lµ md . Ta ã hµm mËt ®é ña biÕn ngÉu nhiªn X lµ
(
0 víi x < 1;
f (x) = 1
x2
víi x > 1.
m
Rd 1
Theo ®Þnh nghÜa ña trung vÞ ta ã x2
dx = 0, 5 suy ra md = 2.
1
2.4 Mét sè quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt th«ng dng
Trong m nµy, ta sÏ kh¶o s¸t 6 quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt th«ng dng, trong ®ã ã
3 quy luËt dµnh ho biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ vµ 3 quy luËt dµnh ho biÕn ngÉu nhiªn liªn t .
§©y lµ ¸ quy luËt ã nhiÒu øng dng trong nh÷ng lÜnh vù kh¸ nhau ña ué sèng thù tÕ
vµ ®î sö dng thêng xuyªn trong phÇn Thèng kª.

2.4.1 Quy luËt kh«ng-mét
NÕu trong mét php thö nµo ®ã biÕn è A ã thÓ x¶y ra víi x¸ suÊt b»ng p vµ nÕu gäi
X lµ sè lÇn xuÊt hiÖn biÕn è A trong php thö ®ã th× X lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ hØ nhËn
hai gi¸ trÞ: b»ng 0 nÕu biÕn è A kh«ng xuÊt hiÖn, b»ng 1 nÕu biÕn è A xuÊt hiÖn. Tõ ®ã dÉn
®Õn ®Þnh nghÜa sau:
§Þnh nghÜa 2.4.1. BiÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ X nhËn mét trong hai gi¸ trÞ ã thÓ ã lµ 0 hoÆ 1
víi ¸ x¸ suÊt t¬ng øng ®î tÝnh b»ng «ng thø P (X = x) = px q 1−x víi x = 0, 1 ®î
gäi lµ ph©n phèi theo qui luËt kh«ng - mét (alternative) víi tham sè lµ p, ký hiÖu lµ A(p).
Chó ý 2.4.2. Ç tham sè ®Æ trng ña biÕn ngÉu nhiªn ph©n phèi theo qui luËt kh«ng-mét lµ
E(X) = 0q + 1p = p; E(X 2 ) = 02 q + 12 p = p; V (X) = p − p2 = p(1 − p) = pq.
Trong thù tÕ, qui luËt kh«ng-mét thêng ®î dïng ®Ó ®Æ trng ho ¸ dÊu hiÖu nghiªn
øu ®Þnh tÝnh ã hai ph¹m trï lu©n phiªn (vÝ d ®Æ trng giíi tÝnh b»ng quy luËt kh«ng - mét).
2.4.2 Quy luËt nhÞ thø
NÕu ta ã mét d·y n php thö Bernoulli vµ nÕu gäi X lµ sè lÇn xuÊt hiÖn biÕn è A trong
n php thö th× X lµ biÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ nhËn ¸ gi¸ trÞ 0, 1, . . . , n. Do ®ã ta ã ®Þnh nghÜa
sau:
§Þnh nghÜa 2.4.3. BiÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ X ®î gäi lµ ph©n phèi theo quy luËt nhÞ thø
(binomial) víi ¸ tham sè lµ n vµ p, kÝ hiÖu lµ B(n, p), nÕu X nhËn mét trong ¸ gi¸ trÞ ã
thÓ ã lµ 0, 1, 2, ..., n víi ¸ x¸ suÊt t¬ng øng ®î tÝnh theo «ng thø Bernoulli
Px = P (X = x) = Cnx px q n−x , x = 0, 1, . . . , n.
Ta ã b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi nhÞ thø lµ
X 0 1 ... i ... n
P Cn0 p0 q n Cn1 pq n−1 ... Cni pi q n−i . . . Cnn pn q 0
Chó ý 2.4.4. (i) NÕu ta ph¶i tÝnh x¸ suÊt ®Ó biÕn ngÉu nhiªn X ph©n phèi theo quy luËt nhÞ
thø nhËn gi¸ trÞ trong kho¶ng [x, x + h], víi 0 6 h 6 n − x lµ mét sè nguyªn th×
P (x 6 X 6 x + h) = Px + Px+1 + . . . + Px+h ,
trong ®ã ¸ Pi , i = x, . . . , x + h ®î tÝnh nh trong ®Þnh nghÜa.

(ii) NÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn tu©n theo quy luËt ph©n phèi nhÞ thø th× ¸p dng tÝnh hÊt
ña kú väng vµ ph¬ng sai, ta ã thÓ høng minh ®î «ng thø tÝnh ¸ tham sè ®Æ trng
ña X nh sau:
E(X) = np; V (X) = npq.
VÝ d 2.4.5. Mét «ng ty s¶n xuÊt gièng rau gieo thö nghiÖm mét lo¹i ®Ëu t¬ng, biÕt r»ng tû
lÖ n¶y mÇm ña lo¹i ®Ëu t¬ng nµy lµ 98%. H·y x¸ ®Þnh x¸ suÊt sao ho ã nhiÒu h¬n 2 h¹t
kh«ng n¶y mÇm khi gieo 100 h¹t?
Gi¶i. Gäi X lµ sè h¹t kh«ng n¶y mÇm khi gieo 100 h¹t. Khi ®ã x¸ suÊt ®Ó h¹t kh«ng n¶y
mÇm lµ 0, 02. V× bµi to¸n tháa m·n d·y php thö Bernoulli nªn X ph©n phèi theo qui luËt nhÞ
thø B(100; 0, 02). Do ®ã x¸ suÊt Çn t×m lµ
P (X > 2) = 1 − P (X = 0) − P (X = 1) − P (X = 2)
0
= 1 − C100 (0, 98)100 − C100
1
(0, 98)99 × (0, 2)1 − C100
2
(0, 98)98 × (0, 2)2
= 1 − 0, 133 − 0, 270 − 0, 273 = 0, 3233.
2.4.3 Quy luËt Poisson
T¬ng tù quy luËt ph©n phèi nhÞ thø , gi¶ sö tiÕn hµnh n php thö ®é lËp, trong mçi
php thö, hØ ã hai biÕn è A vµ A x¶y ra víi P (A) = p vµ P (A) = 1 − p kh«ng ®æi. Khi ®ã,
nÕu n rÊt lín vµ p l¹i qu¸ nhá th× ta kh«ng thÓ dïng «ng thø Bernoulli ®Ó tÝnh x¸ suÊt ña
biÕn ngÉu nhiªn X nhËn mét trong ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña nã. Trong trêng hîp nµy, ngêi
ta ph¶i dïng «ng thø xÊp xØ Poisson.
§Þnh nghÜa 2.4.6. BiÕn ngÉu nhiªn rêi r¹ X nhËn mét trong ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã 0, 1, 2, 3, . . .
víi x¸ suÊt t¬ng øng ®î tÝnh bëi
λx −λ
P (X = x) = e , x = 0, 1, 2, . . .
x!
®î gäi lµ ph©n phèi theo quy luËt Poisson víi tham sè lµ λ (λ = np), kÝ hiÖu lµ P (λ).
B¶ng ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn X ph©n phèi Poisson ã d¹ng nh sau:
X 0 1 ... x ...
0 1
−λ λx
P e−λ λ0! e−λ λ1! . . . e x! ...
Chó ý 2.4.7. (i) Kú väng vµ ph¬ng sai ña biÕn ngÉu nhiªn X tu©n theo qui luËt Poisson lµ
E(X) = λ, V (X) = λ.
(ii) T¬ng tù quy luËt nhÞ thø , nÕu bµi to¸n yªu Çu tÝnh x¸ suÊt ®Ó biÕn ngÉu nhiªn X
ph©n phèi theo quy luËt Poisson nhËn gi¸ trÞ trong kho¶ng [x, x + h], víi 0 6 h 6 n − x lµ mét
sè nguyªn th×
P (x 6 X 6 x + h) = Px + Px+1 + . . . + Px+h ,
trong ®ã ¸ Pi , i = x, . . . , x + h ®î tÝnh nh trong ®Þnh nghÜa ña quy luËt Poisson.
VÝ d 2.4.8. Mét «ng ty huyªn s¶n xuÊt linh kiÖn ña m¸y tÝnh tung ra thÞ trêng mét kiÓu
mi ro hip ®Æ biÖt. BiÕt r»ng ã 0, 1% tû lÖ s¶n phÈm ®a ra bÞ lçi. TÝnh x¸ suÊt ®Ó ã Ýt nhÊt
2 mi ro hip bÞ lçi trong mét l« hµng gåm 1000 s¶n phÈm.
Gi¶i. Gäi X lµ sè mi ro hip bÞ lçi trong 1000 s¶n phÈm. Khi ®ã X lµ biÕn ngÉu nhiªn ph©n
phèi theo quy luËt Poisson v× bµi to¸n tháa m·n ®iÒu kiÖn d·y php thö Bernoulli víi n = 1000
(®ñ lín), p = 0, 001 (kh¸ nhá) vµ λ = 1000 × 0, 001 = 1 (kh«ng ®æi). VËy x¸ suÊt Çn t×m lµ
P (X > 2) = 1 − P (X = 0) − P (X = 1)
λ1 e−λ
≈ 1 − e−λ − ≈ 1 − 2e−1 ≈ 0, 2642.
1!
TiÕp theo ta nghiªn øu 3 quy luËt ph©n phèi ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn liªn t . Trong mçi
quy luËt, ngoµi ®Þnh nghÜa, hµm mËt ®é, ®å thÞ, ¸ tham sè ®Æ trng nh kú väng, ph¬ng
sai, ta ßn quan t©m ®Õn mét tham sè kh¸ n÷a òng ã nhiÒu øng dng trong thù tÕ, ®ã lµ
gi¸ trÞ tíi h¹n.
Cho X lµ biÕn ngÉu nhiªn ã hµm ph©n phèi F (x), α lµ mét sè thù thué kho¶ng (0, 1).
Gi¸ trÞ tíi h¹n mø α ( riti al value) (hoÆ ph©n vÞ mø α) ña biÕn ngÉu nhiªn X lµ mét sè
Xα tháa m·n
P (X < Xα ) = α.
NÕu X lµ biÕn ngÉu nhiªn liªn t víi hµm mËt ®é f (x) th× hµm ph©n phèi ña X tháa m·n
Z Xα
F (x) = f (x)dx = α.
−∞
Chó ý r»ng ®èi víi mçi quy luËt, gi¸ trÞ tíi h¹n sÏ ®î ký hiÖu vµ tÝnh to¸n kh¸ nhau.
2.4.4 Quy luËt huÈn N (a, σ 2)

§Þnh nghÜa 2.4.9. BiÕn ngÉu nhiªn liªn t X nhËn ¸ gi¸ trÞ trong kho¶ng (−∞; +∞) ®î
gäi lµ ph©n phèi theo quy luËt huÈn (normal distribution), ký hiÖu lµ N(a, σ 2 ), víi ¸ tham
sè lµ a vµ σ 2 (σ > 0) nÕu hµm mËt ®é x¸ suÊt ña nã d¹ng
1 (x−a)2
f (x) = √ e− 2σ2 , x ∈ R.
σ 2π
a) §å thÞ: Kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ ña hµm mËt ®é ña biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn,
ta thÊy ®å thÞ ã d¹ng h×nh hu«ng víi ¸ ®Æ trng sau: Hµm sè x¸ ®Þnh trªn toµn tr 0x,
f (x) > 0 víi mäi x vµ nhËn tr hoµnh lµm ®êng tiÖm Ën ngang. Hµm sè ®¹t ù ®¹i t¹i
1 1
x = a vµ fmax = √ , ã 2 ®iÓm uèn víi hoµnh ®é x = a ± σ vµ tung ®é f = √ (xem
σ 2π σ 2πe
H×nh 2.7).
y
1
√
σ 2π
1
√
σ 2πe
0 a−σ a a+σ x
H×nh 2.7: §å thÞ hµm f (x) ña biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn
Hai tham sè a vµ σ ã ý nghÜa quan träng trong ph©n phèi huÈn. Khi a thay ®æi th× d¹ng
ña ®êng ong f (x) kh«ng thay ®æi, nã dÞ h huyÓn sang bªn ph¶i (nÕu a t¨ng) hoÆ sang
tr¸i (nÕu a gi¶m) theo tr Ox. Khi σ thay ®æi h×nh d¹ng ña ®å thÞ thay ®æi theo. NÕu σ t¨ng
lªn th× ®å thÞ sÏ thÊp xuèng vµ ph×nh ra, ßn khi σ gi¶m th× ®å thÞ sÏ ao h¬n vµ nhän thªm
(xem H×nh 2.8).
f (x)
0 a x
H×nh 2.8: Sù thay ®æi ña hµm f (x) theo σ
Hµm ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn X ã ph©n phèi huÈn N(a, σ 2 ) ã d¹ng
Z x Z x
1 (x−a)2
F (x) = f (x)dx = √ e− 2σ2 dx.
−∞ −∞ σ 2π
b) Ç tham sè ®Æ trng: Dïng «ng thø tÝnh kú väng vµ ph¬ng sai ña biÕn ngÉu nhiªn
liªn t , ta ã thÓ høng minh ®î
E(X) = a; V (X) = σ 2 .
Tõ ®ã ta thÊy σ lµ thí ®o ®é t¶n m¸t ¸ gi¸ trÞ ña biÕn ngÉu nhiªn qua t©m ph©n phèi a.
) Ph©n phèi huÈn hãa: Xt trêng hîp ®Æ biÖt ña ph©n phèi huÈn khi a = 0 vµ σ = 1.
§Þnh nghÜa 2.4.10. BiÕn ngÉu nhiªn liªn t U nhËn ¸ gi¸ trÞ trong kho¶ng (−∞; +∞)
®î gäi lµ tu©n theo quy luËt ph©n phèi huÈn hãa (standard normal distribution), ký hiÖu lµ
N(0, 1), nÕu hµm mËt ®é x¸ suÊt ña nã ã d¹ng

1 u2
ϕ(u) = √ e− 2 .
2π
Chó ý 2.4.11. Ph©n phèi huÈn hãa lµ trêng hîp ®Æ biÖt ña ph©n phèi huÈn theo nghÜa mäi
ph©n phèi huÈn ®Òu ã thÓ thu ®î tõ ph©n phèi huÈn hãa b»ng mét php biÕn ®æi tuyÕn
tÝnh thÝ h hîp. C thÓ, gi¶ sö U ã ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1). Khi ®ã σU + a ã ph©n phèi
huÈn N(a, σ ). Ngî l¹i, nÕu X ã ph©n phèi huÈn N(a, σ 2 ) th×
2
X−a
U= ã ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1).
σ
TÝnh hÊt nµy rÊt quan träng vµ ho php ta tÝnh ®î ¸ x¸ suÊt ña mçi ph©n phèi huÈn
X −a
b»ng ¸ h hØ dïng hµm ph©n phèi huÈn hãa. §¹i lîng ®î gäi lµ d¹ng huÈn
σ
(standard form) ña X.
ϕ(u)
−1 0 1 u
H×nh 2.9: §å thÞ hµm ϕ(u)
§å thÞ ña hµm ϕ(u) nhËn tr tung lµ ®èi xøng vµ ã d¹ng nh H×nh 2.9. Hµm ph©n phèi
x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn U ph©n phèi huÈn hãa ã d¹ng
Zu
1 u2
Φ(u) = √ e− 2 du.
2π
−∞
Chó ý 2.4.12. (i) V× hµm ϕ(u) nhËn tr tung lµ ®èi xøng nªn
P (−∞ < U < u) = P (−∞ < U < 0) + P (0 6 U < u).
Do ®ã
Zu Zu
1 1
Φ(u) = ϕ(u)du = + ϕ(u)du = + Φ0 (u), (2.7)
2 2
−∞ 0
1 Ru − u2
trong ®ã Φ0 (u) = √ e 2 du ®î gäi lµ tÝ h ph©n Lapla e, ®î tÝnh s½n ë Ph l 1
2π 0
"B¶ng gi¸ trÞ ña hµm Lapla e". VÝ d Φ0 (1, 96) = 0, 4750.
(ii) TÝnh hÊt ña tÝ h ph©n Lapla e:
(a) Φ0 (−u) = −Φ0 (u);

(b) Víi mäi u > 5 th× Φ0 (u) ≈ Φ0 (5) = 0, 5.
(iii) V× a = 0 vµ σ = 1 nªn ¸ tham sè ®Æ trng ña biÕn ngÉu nhiªn U ã ph©n phèi huÈn
hãa lµ E(X) = 0; V (X) = 1.
d) Gi¸ trÞ tíi h¹n huÈn:
§Þnh nghÜa 2.4.13. Gi¸ trÞ tíi h¹n huÈn mø α, ký hiÖu lµ uα , lµ gi¸ trÞ ña biÕn ngÉu nhiªn
U ã ph©n phèi huÈn hãa tháa m·n ®iÒu kiÖn
P (U < uα ) = α.
Tõ ®Þnh nghÜa, ta thÊy r»ng ho trí α, ta tÝnh ®î uα vµ ngî l¹i. Ç gi¸ trÞ ña uα ®î
tÝnh s½n trong Ph l 2 "B¶ng gi¸ trÞ ña ph©n vÞ uα ", vÝ d u0,975 = 1, 96; u0,95 = 1, 645; ...
Tõ ®å thÞ trong H×nh 2.10 ta thÊy gi¸ trÞ tíi h¹n huÈn ã tÝnh hÊt uα = −u1−α .
ϕ(u)
α α
uα u1−α u
H×nh 2.10: Gi¸ trÞ tíi h¹n huÈn uα
e) TÝnh x¸ suÊt trong ph©n phèi huÈn hãa vµ ph©n phèi huÈn: Mét øng dng quan träng
ña ph©n phèi huÈn lµ tÝnh x¸ suÊt ®Ó biÕn ngÉu nhiªn X nhËn gi¸ trÞ trong kho¶ng ho trí .
Bµi to¸n 1. Gi¶ sö biÕn ngÉu nhiªn U tu©n theo quy luËt ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1). H·y
tÝnh x¸ suÊt ®Ó U nhËn gi¸ trÞ trong mét kho¶ng ho trí tïy ý.
Gi¶i. Bµi to¸n trªn thù hÊt lµ dïng Ph l 4 "B¶ng gi¸ trÞ ña hµm Φ(u)" ®Ó tÝnh diÖn tÝ h
ña miÒn díi ®êng ong huÈn hãa. Ta ã ¸ trêng hîp sau:
(i) §Ó tÝnh diÖn tÝ h ña miÒn vÒ phÝa bªn tr¸i ña mét gi¸ trÞ u0 ho trí , ta tra trù tiÕp
trong b¶ng ph l .
(ii) §Ó tÝnh diÖn tÝ h ña miÒn vÒ phÝa bªn ph¶i ña mét gi¸ trÞ u0 ho trí , ta lÊy 1 trõ ®i
diÖn tÝ h ña miÒn phÝa bªn tr¸i ®iÓm ®ã.
(iii) §Ó tÝnh diÖn tÝ h ña miÒn n»m trong kho¶ng (u0 , u1 ), ta lÊy diÖn tÝ h ña miÒn phÝa
bªn tr¸i ña ®iÓm u1 trõ ®i diÖn tÝ h ña miÒn phÝa bªn tr¸i ®iÓm u0 .
VÝ d 2.4.14. (i) H·y tÝnh P (U 6 1, 63). X¸ suÊt nµy t¬ng øng víi diÖn tÝ h ña miÒn phÝa
bªn tr¸i ña ®iÓm u = 1, 63 (xem H×nh 2.11). Tra Ph l 4, hµng u = 1, 6 vµ ét 0, 03, ta ®î
P (U 6 1, 63) = 0, 9484.
(ii) H·y tÝnh P (U > −0, 5). X¸ suÊt nµy t¬ng øng víi diÖn tÝ h ña miÒn phÝa bªn ph¶i
ña ®iÓm u = −0, 5. (xem H×nh 2.12). Tra Ph l 4, hµng u = −0, 5 ta ®î P (U 6 −0, 5) =
0, 3085. VËy x¸ suÊt Çn t×m lµ P (U > −0, 5) = 1 − 0, 3085 = 0, 6915.
ϕ(u) ϕ(u)
A1 = 0, 3085
0,9484
0 1,63 u −0, 5 0 u
H×nh 2.11: X¸ suÊt P (U 6 1, 63) H×nh 2.12: X¸ suÊt P (U > −0, 5)
(iii) H·y tÝnh P (−0, 5 6 U 6 1, 0). X¸ suÊt nµy t¬ng øng víi diÖn tÝ h ña miÒn trong
H×nh 2.13. Ta ã P (U 6 −0, 5) = 0, 3085 vµ P (U 6 1, 0) = 0, 8413 suy ra P (−0, 5 6 U 6
1, 0) = 0, 8413 − 0, 3085 = 0, 5328.
(iv) T×m gi¸ trÞ u0 sao ho diÖn tÝ h ña miÒn giíi h¹n bëi ®å thÞ ña biÕn ngÉu nhiªn U,
tr hoµnh vµ ¸ ®êng th¼ng ±u0 lµ 0, 95 (Xem H×nh 2.14.)
ϕ(u)
ϕ(u)
A1 = 0, 3085
A2 A1 = 0, 025 0, 95 = A2
−u0 0 u0 u
−0, 5 0 1 u
H×nh 2.13: X¸ suÊt P (−0, 5 6 U 6 1, 0). H×nh 2.14: Gi¸ trÞ u0
V× ®å thÞ ña ph©n phèi huÈn hãa ®èi xøng qua kú väng a = 0 nªn diÖn tÝ h ña miÒn
1 − 0, 95
A1 = = 0, 025; A1 + A2 = 0, 025 + 0, 95 = 0, 975.
2
Chó ý r»ng diÖn tÝ h ña miÒn A1 + A2 hÝnh lµ x¸ suÊt ®Ó biÕn ngÉu nhiªn U nhËn gi¸ trÞ vÒ
bªn tr¸i ®iÓm u0 nªn P (U 6 u0 ) = 0, 975. Tra Ph l 4, ta thÊy gi¸ trÞ nµy n»m t¬ng øng
víi hµng 1, 9 vµ ét 0, 06. Do ®ã u0 = 1, 96.
Bµi to¸n 2. Gi¶ sö biÕn ngÉu nhiªn X tu©n theo quy luËt ph©n phèi huÈn N(a, σ 2 ). H·y tÝnh
P (α 6 X 6 β), trong ®ã (α, β) lµ kho¶ng ho trí tïy ý.
Gi¶i. §èi víi bµi to¸n nµy ta Çn huyÓn tõ ph©n phèi huÈn vÒ ph©n phèi huÈn hãa b»ng ¸ h
x−a
®æi biÕn = u, khi ®ã x = σu + a vµ dx = σdu. Theo tÝnh hÊt ña hµm mËt ®é ta ã
σ
β−a
Zβ Zσ
1 −
(x−a)2 1 u2 β−a α−a
P (α 6 X 6 β) = √ e 2σ 2 dx = √ e− 2 du = Φ0 ( ) − Φ0 ( ),
σ 2π 2π σ σ
α α−a
σ
(2.8)
1 Ru − u2
trong ®ã Φ0 (u) = √ e 2 du lµ tÝ h ph©n Lapla e, víi ¸ gi¸ trÞ ®î tÝnh s½n trong
2π 0
Ph l 1. Trêng hîp ®Æ biÖt nÕu kho¶ng Çn xt lµ ®èi xøng qua a, tø lµ kho¶ng ã d¹ng
(a − α, a + α) th× ta ã
α
P (|X − a| 6 α) = 2Φ0 ( ). (2.9)
σ
f) Quy t¾ "Hai xÝ h ma" vµ "Ba xÝ h ma": Trong «ng thø 2.9 ë trªn nÕu ta ®Æt α = 2σ
vµ α = 3σ th×
P (|X − a| 6 2σ) = 2Φ0 (2) = 2 × 0, 4772 = 0, 9544
vµ
P (|X − a| 6 3σ) = 2Φ0 (3) = 2 × 0, 49865 = 0, 9973.
Chó ý 2.4.15. Hai quy t¾ trªn ã ý nghÜa nh sau: NÕu quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña biÕn
ngÉu nhiªn X ha biÕt, song nã tháa m·n ®iÒu kiÖn ña quy t¾ "Hai xÝ h ma" vµ "Ba xÝ h
ma" th× ã thÓ xem X lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn. Ngî l¹i, mét biÕn ngÉu nhiªn
ã ph©n phèi huÈn th× 95, 44% ¸ gi¸ trÞ ña nã sÏ n»m trong kho¶ng (a − 2σ, a + 2σ) vµ
hÇu nh toµn bé ¸ gi¸ trÞ ña X sÏ nhËn gi¸ trÞ trong kho¶ng (a − 3σ; a + 3σ).
VÝ d 2.4.16. BiÕt ®é dµi hi tiÕt X do mét m¸y tù ®éng s¶n xuÊt ra tu©n theo quy luËt huÈn
N(20; 0, 04). T×m tû lÖ hi tiÕt X ã kÝ h thí n»m trong kho¶ng (19, 7; 20, 3)?
Gi¶i. V× kho¶ng (19, 7; 20, 3) hÝnh lµ kho¶ng (20 − 0, 3; 20 + 0, 3) ®èi xøng qua a = 20 vµ v×
σ 2 = 0, 04 nªn σ = 0, 2, theo «ng thø 2.9, ta ã
0, 3
P (|X − 20| < 0, 3) = 2Φ0 ( ) = 2Φ0 (1, 5) = 2 × 0, 4332 = 0, 8664,
0, 2
víi 0, 4332 lµ gi¸ trÞ ña hµm Φ0 (1, 5) trong Ph l 1. VËy ã kho¶ng 87% hi tiÕt s¶n xuÊt
ra ã kÝ h thí n»m trong kho¶ng (19, 7; 20, 3). (xem h×nh vÏ)
VÝ d 2.4.17. ChiÒu ao ña nam giíi khi trëng thµnh ë mét vïng d©n lµ biÕn ngÉu nhiªn
ã ph©n phèi huÈn víi a = 160 m, σ = 6 m. Mét thanh niªn bÞ oi lµ lïn nÕu ã hiÒu ao
nhá h¬n 155 m.
(i) T×m tû lÖ thanh niªn bÞ lïn ë vïng ®ã.
(ii) T×m x¸ suÊt ®Ó lÊy ngÉu nhiªn 4 ngêi th× ã Ýt nhÊt 1 ngêi kh«ng bÞ lïn.
Gi¶i. (i) Gäi X lµ biÕn ngÉu nhiªn hØ hiÒu ao ña nam thanh niªn khi trëng thµnh ë vïng
®ã. Theo gi¶ thiÕt X ã ph©n phèi huÈn N(160; 36). Tû lÖ thanh niªn bÞ lïn ë vïng ®ã lµ x¸
suÊt ®Ó lÊy ngÉu nhiªn 1 ngêi th× ®ã ã hiÒu ao nhá h¬n 155 m. Ta ã
155 − 160 0 − 160
P (0 < X < 155) = Φ0 ( ) − Φ0 ( )
6 6
160 5
= Φ0 ( ) − Φ0 ( ) = 0, 4999 − 0, 2967 = 0, 2033.
6 6
VËy tû lÖ thanh niªn bÞ lïn ë vïng ®ã lµ 20, 33%.
(ii) Gäi A lµ biÕn è "Chän ®î Ýt nhÊt 1 ngêi kh«ng bÞ lïn", nghÜa lµ ¶ 4 ngêi hän ®î
®Òu ao trªn 155 m. Khi ®ã biÕn è A lµ "Kh«ng hän ®î ngêi nµo ao". Bµi to¸n tháa
m·n §Þnh lý Bernoulli víi n = 4, ta ã:
P4 (1, 4) = 1 − P4 (0) = 1 − C40 (1 − 0, 2033)0 × (0, 2033)4 = 1 − 0, 0017 = 0, 9983.
2
2.4.5 Quy luËt khi b×nh ph¬ng-χ
§Þnh nghÜa 2.4.18. BiÕn ngÉu nhiªn liªn t χ2 ®î gäi lµ ph©n phèi theo quy luËt "khi b×nh
ph¬ng" ( hi-square distribution) víi n bË tù do nÕu hµm mËt ®é x¸ suÊt ña nã ®î x¸
®Þnh b»ng biÓu thø sau

0
 khi x60
f (x) = 1 n
−1 x
x 2 e 2 khi x > 0,
 2 n2 Γ( n )

2
R +∞
trong ®ã Γ(x) = 0
tx−1 e−t dt, víi x > 0 lµ hµm Gamma. NÕu n lµ mét sè nguyªn th×
Γ(n + 1) = n!.
a) §å thÞ: §å thÞ ña hµm f (x) ã d¹ng nh h×nh vÏ
f (x)
2(n)
χα x
H×nh 2.15: §å thÞ ña hµm f (x) ña quy luËt "khi b×nh ph¬ng"
b) Ç tham sè ®Æ trng: Kú väng to¸n vµ ph¬ng sai ña biÕn ngÉu nhiªn χ2 lµ
E(χ2 ) = n; V (χ2 ) = 2n.

) Gi¸ trÞ tíi h¹n: Gi¸ trÞ tíi h¹n "khi b×nh ph¬ng" mø α, ký hiÖu χ2(n)
α , lµ gi¸ trÞ ña biÕn
ngÉu nhiªn χ2 tháa m·n ®iÒu kiÖn
P (χ2 < χ2(n)

α ) = α.
2(n)
Ç gi¸ trÞ tíi h¹n χα òng ®î tÝnh s½n thµnh b¶ng ph l .
2.4.6 Quy luËt Student-T(n)
§Þnh nghÜa 2.4.19. BiÕn ngÉu nhiªn liªn t T ®î gäi lµ ph©n phèi theo quy luËt Student víi
n bË tù do nÕu hµm mËt ®é x¸ suÊt ña nã ®î x¸ ®Þnh
Γ( n2 ) t2 − n2
f (t) = p 1 + ,
Γ( n−1
2
) π(n − 1) n − 1
víi (−∞ < t < ∞) vµ Γ(x) lµ hµm Gamma.
a) §å thÞ: Còng gièng nh ph©n phèi huÈn ho¸, ph©n phèi T ®èi xøng qua gè O (tø lµ ã
trung b×nh b»ng 0). Khi n nhá th× ph©n phèi T ã ®êng ong mËt ®é "mËp" h¬n ®êng mËt ®é
N(0, 1), nhng khi n kh¸ lín nã rÊt gÇn víi ph©n phèi huÈn ho¸. Trong thù tÕ nÕu n ≥ 30
th× ®· ã thÓ oi ph©n phèi Student T vµ ph©n phèi huÈn ho¸ N(0, 1) lµ nh nhau.
f (t)
α α
(n) (n) t
tα 0 t1−α
H×nh 2.16: §å thÞ ña hµm f (t) ña quy luËt Student
b) Ç tham sè ®Æ trng: Kú väng to¸n vµ ph¬ng sai ña biÕn ngÉu nhiªn T (n) lµ
n
E(T ) = 0; V (T ) = .
n−2
) Gi¸ trÞ tíi h¹n: Gi¸ trÞ tíi h¹n Student mø α, ký hiÖu lµ tα(n) , lµ gi¸ trÞ ña biÕn ngÉu nhiªn
T tháa m·n ®iÒu kiÖn
P (T < t(n)
α ) = α
(n)
vµ ®î tÝnh s½n trong Ph l 3 "B¶ng gi¸ trÞ ña ph©n vÞ Student tα ", vÝ d
(24) (24)
t0,975 = 2, 064; t0,95 = 1, 711; ...
2.4.7 Ç ®Þnh lÝ giíi h¹n
Trong m nµy, ta quan t©m ®Õn mét trong nh÷ng vÊn ®Ò quan träng nhÊt ña x¸ suÊt,
®ã lµ luËt sè lín. Ta ®· biÕt r»ng kh«ng thÓ dù ®o¸n ®î mét ¸ h h¾ h¾n biÕn ngÉu nhiªn
sÏ nhËn gi¸ trÞ nµo trong ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña nã khi thù hiÖn php thö. Tuy nhiªn, nÕu ta
xt ïng mét ló mét sè lín ¸ biÕn ngÉu nhiªn th× tÝnh ngÉu nhiªn ña hiÖn tîng sÏ mÊt ®i
vµ quy luËt tÊt nhiªn dÇn ®î bé lé. Trí hÕt ta nh¾ l¹i mét sè «ng quan träng dïng
®Ó høng minh ¸ ®Þnh lý giíi h¹n.
Bæ ®Ò 2.4.20. (BÊt ®¼ng thø Cau hy-S hwarz (Cau hy-S hwarz's Inequality)) Cho hai biÕn
ngÉu nhiªn X vµ Y. Khi ®ã

E(XY )2 6 E(X 2 )E(Y 2 ).
Bæ ®Ò 2.4.21. (BÊt ®¼ng thø Markov (Markov's Inequality)) Gi¶ sö X lµ mét biÕn ngÉu nhiªn
kh«ng ©m víi kú väng h÷u h¹n. Khi ®ã víi mçi ǫ > 0
E(X)
P (X > ǫ) 6 .
ǫ
Bæ ®Ò 2.4.22. (BÊt ®¼ng thø Chebyshev (Chebyshev's Inequality)) Gi¶ sö r»ng X lµ mét biÕn
ngÉu nhiªn ã kú väng vµ ph¬ng sai h÷u h¹n. Khi ®ã víi mçi ǫ > 0,
V (X)
P (|X − E(X)| > ǫ) 6 .
ǫ2
Dïng bÊt ®¼ng thø Chebyshev, ngêi ta ®· høng minh ®Þnh lý quan träng sau ña lý
thuyÕt x¸ suÊt gäi lµ LuËt sè lín (The Law of Large Numbers).
§Þnh lý 2.4.23. (LuËt sè lín ña Chebyshev) Cho X1 , X2 , . . . lµ mét d·y ¸ biÕn ngÉu nhiªn
®é lËp, ã ïng mét quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt vµ gi¶ sö víi mäi j = 1, . . . , n ta ã
a = E(Xj ), σ 2 = V (Xj ) lµ h÷u h¹n. Víi mçi n, ký hiÖu X n lµ biÕn ngÉu nhiªn ho bëi
X n = (X1 + . . . + Xn )/n. Khi ®ã víi mäi ǫ > 0 b tïy ý
lim P (|X n − a| < ǫ) = 1. (2.10)

n→∞
Chó ý r»ng X n lµ trung b×nh sè hä ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn X1 , . . . , Xn . V× ¸ Xj lµ ®é

lËp vµ ã ph©n phèi ®ång nhÊt nªn ta ã thÓ tÝnh ®î kú väng vµ ph¬ng sai ña X n t¬ng
øng nh sau
σ2
E(X n ) = a, V (X n ) = .
n
V× thÕ, V (X n ) → 0 khi n → ∞. §iÒu nµy ho thÊy r»ng ph©n phèi ña X n trë nªn tËp
trung xung quanh gi¸ trÞ kú väng a khi n → ∞. Do ®ã, ta ã thÓ thÊy ®î ý nghÜa ña luËt
sè lín lµ nã høng minh sù héi t theo x¸ suÊt ña trung b×nh sè hä ña mét sè lín ¸ biÕn
ngÉu nhiªn vÒ gi¸ trÞ trung b×nh sè hä ña ¸ kú väng to¸n ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn Êy. §iÒu
nµy høng tá r»ng tõng biÕn ngÉu nhiªn ®é lËp ã thÓ nhËn gi¸ trÞ kh¸ nhiÒu so víi kú väng
to¸n ña hóng, song trung b×nh sè hä ña mét sè lín ¸ biÕn ngÉu nhiªn l¹i nhËn gi¸ trÞ
gÇn b»ng trung b×nh sè hä ña ¸ kú väng to¸n ña hóng víi x¸ suÊt rÊt lín. Do ®ã LuËt
sè lín ®î øng dng rÊt nhiÒu trong lý thuyÕt thèng kª, ®ã lµ ph¬ng ph¸p mÉu mµ thù hÊt
lµ ph¬ng ph¸p nghiªn øu trªn mét mÉu ngÉu nhiªn kh¸ nhá nhng ã thÓ ®a ra kÕt luËn vÒ
toµn bé tæng thÓ ¸ ®èi tîng Çn ®î nghiªn øu víi ®é hÝnh x¸ kh¸ ao.
TiÕp theo, ¸p dng bÊt ®¼ng thø Chebyshev, ta ã thÓ høng minh ®î mét ®Þnh lý lµ ¬
së lý thuyÕt ña ®Þnh nghÜa thèng kª vÒ x¸ suÊt ®· ®î ®a ra ë Ch¬ng 1 vµ ã rÊt nhiÒu
øng dng trong thù tÕ.
§Þnh lý 2.4.24. (LuËt sè lín ña Bernoulli) NÕu f lµ tÇn suÊt xuÊt hiÖn biÕn è A trong n php
thö ®é lËp vµ p lµ x¸ suÊt xuÊt hiÖn biÕn è ®ã trong mçi php thö th× víi mäi ǫ > 0 nhá tïy
ý, ta lu«n ã
lim P (| f − p |< ǫ) = 1. (2.11)

n→∞
ý nghÜa ña §Þnh lý Bernoulli lµ nã høng minh sù héi t theo x¸ suÊt ña tÇn suÊt xuÊt
hiÖn biÕn è trong n php thö ®é lËp vÒ x¸ suÊt xuÊt hiÖn ña biÕn è ®ã trong mçi php thö
khi php thö t¨ng lªn v« h¹n, nghÜa lµ høng tá sù æn ®Þnh ña tÇn suÊt xung quanh gi¸ trÞ x¸
suÊt ña biÕn è ®ã.
Díi ®©y, ®Ó ®i ®Õn mét kÕt qu¶ thó vÞ ña lý thuyÕt x¸ suÊt thèng kª vÒ sù héi t ña ¸
quy luËt ph©n phèi vÒ quy luËt huÈn, ta xt vÝ d sau:
VÝ d 2.4.25. Gieo mét on xó x¾ 1 lÇn. Gäi X lµ biÕn ngÉu nhiªn hØ sè hÊm xuÊt hiÖn ë
mÆt trªn ña xó x¾ . Khi ®ã X = 1, . . . , 6 víi ¸ x¸ suÊt t¬ng øng P (X = xi ) = 1/6 lµ
nh nhau, víi mäi i = 1, . . . , 6. H×nh d¹ng ña ph©n phèi x¸ suÊt lµ ph¼ng vµ ®èi xøng qua
kú väng a = 3, 5, víi ®é lÖ h huÈn σ = 1, 71 (xem H×nh 2.17).
p(x) p(x)
0, 15
1
6 0, 10
0, 05
0 1 2 3 4 5 6 x 0 1 2 3 4 5 6 x
H×nh 2.17: PPXS ña X n khi n = 1 H×nh 2.18: PPXS ña X n khi n = 2
B©y giê, ta lÊy ì mÉu lµ n = 2, nghÜa lµ gieo hai on xó x¾ vµ ghi l¹i tæng sè hÊm
xuÊt hiÖn ë mÆt trªn ña hai on xó x¾ . Khi ®ã ta tÝnh ®î sè phÇn tö trong kh«ng gian mÉu
n(S) = 36 vµ mçi mét tæng l¹i ®î hia bëi 2 ®Ó lÊy gi¸ trÞ trung b×nh. KÕt qu¶ lµ ph©n phèi
ña X 2 = (X1 + X2 )/2 ®î tr×nh bµy ë H×nh 2.18. Chó ý r»ng ph©n phèi ®· ã d¹ng h×nh
hu«ng, víi ¸ bË ßn "gå ghÒ" vµ vÉn ®èi xøng qua kú väng a = 3, 5.
TiÕp t t¨ng ì mÉu lªn n = 3, 4, ta nhËn thÊy r»ng ®å thÞ ña ph©n phèi ña X 3 , X 4 ã
d¹ng h×nh hu«ng víi ¸ bË µng "mÞn" h¬n so víi X 2 vµ vÉn ®èi xøng qua kú väng a = 3, 5
(xem h×nh 2.19, 2.20).
p(x) p(x)
0, 15 0, 15
0, 10 0, 10
0, 05 0, 05
0 1 2 3 4 5 6 x 0 1 2 3 4 5 6 x
H×nh 2.19: PPXS ña X n khi n = 3 H×nh 2.20: PPXS ña X n khi n = 4
Trong vÝ d trªn, râ rµng r»ng khi n µng t¨ng lªn th× ph©n phèi ña trung b×nh sè hä ña
n biÕn ngÉu nhiªn X n µng xÊp xØ ph©n phèi huÈn. §iÒu nµy dÉn ®Õn ®Þnh lý sau gäi lµ §Þnh
lý giíi h¹n trung t©m (Central Limit Theorem).
§Þnh lý 2.4.26. (§Þnh lý giíi h¹n trung t©m ) Cho X1 , X2 , . . . , Xn , . . . lµ mét d·y ¸ biÕn
ngÉu nhiªn ®é lËp, ã ïng mét quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt x¸ ®Þnh vµ gi¶ sö E(Xk ) =
a, V (Xk ) = σ 2 lµ h÷u h¹n, víi mäi k . Víi mçi n, ®Æt X n = (X1 + . . . + Xn )/n. Khi ®ã, víi n
®ñ lín, ph©n phèi ña X n sÏ xÊp xØ ph©n phèi huÈn víi kú väng lµ a vµ ph¬ng sai lµ σ 2 /n.
ý nghÜa ña §Þnh lý giíi h¹n trung t©m lµ ho php ta dïng ph©n phèi huÈn ®Ó xÊp xØ
ph©n phèi ña mét tæng ¸ biÕn ngÉu nhiªn ®é lËp, ã ïng mét ph©n phèi x¸ suÊt x¸ ®Þnh
nµo ®ã. Nãi ¸ h kh¸ , nã ho ta thÊy sù héi t ña ¸ quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt vÒ ph©n
phèi huÈn khi n ®ñ lín.
Chó ý 2.4.27. Lµm thÕ nµo ®Ó x¸ ®Þnh khi nµo th× ì mÉu n ®î gäi lµ ®ñ lín? Kh«ng ã
©u tr¶ lêi hÝnh x¸ ho ©u hái nµy. Gi¸ trÞ n ph thué vµo d¹ng ña tæng thÓ nghiªn øu
mµ tõ ®ã ta lÊy mÉu òng nh ph thué vµo viÖ ta muèn xÊp xØ hÝnh x¸ ®Õn Êp nµo. Tuy
nhiªn, ta ã mét sè lu ý sau:
(i) NÕu tæng thÓ mÉu ®· ã d¹ng huÈn th× ph©n phèi mÉu ña X n òng lµ huÈn vµ kh«ng
ph thué vµo viÖ hän ì mÉu.
(ii) NÕu tæng thÓ mÉu ã d¹ng lµ xÊp xØ ®èi xøng th× ph©n phèi mÉu ña X n òng xÊp xØ
huÈn víi ì mÉu n kh«ng nhÊt thiÕt qu¸ lín (Trong VÝ d 2.3.4, hØ Çn n = 3, 4).
(iii) NÕu tæng thÓ mÉu ã d¹ng lµ ®èi xøng lÖ h, th× ph©n phèi mÉu ña X n xÊp xØ huÈn
khi ì mÉu n tèi thiÓu ph¶i lµ 30.
(iv) VÒ mÆt thù hµnh, §Þnh lý giíi h¹n trung t©m ã thÓ ®î øng dng nh sau: Víi n
®ñ lín ta ã thÓ ho r»ng
Z x
1 t2
P (U < x) ≈ √ e− 2 dt = Φ(x).
2π −∞
Ç ®Þnh lý sau lµ mét sè trêng hîp riªng ña §Þnh lý giíi h¹n trung t©m, ho php ta xÊp
xØ ph©n phèi nhÞ thø b»ng ph©n phèi Poisson hoÆ ph©n phèi huÈn. Cho mét d·y n php thö
Bernoulli víi x¸ suÊt xuÊt hiÖn biÕn è A trong mét php thö lµ P (A) = p. §Þnh lý Bernoulli
ho ta «ng thø tÝnh x¸ suÊt ®Ó biÕn è A xuÊt hiÖn ®óng k lÇn hoÆ tõ k1 ®Õn k2 lÇn trong n
php thö. Tuy nhiªn, khi n vµ k kh¸ lín, viÖ tÝnh x¸ suÊt theo §Þnh lý Bernoulli lµ rÊt ång
kÒnh vµ khã kh¨n. V× vËy, ngêi ta t×m ¸ h tÝnh gÇn ®óng ¸ x¸ suÊt ®ã. Víi ¸ gi¶ thiÕt
nh trªn, ta ã thÓ sö dng ¸ ¸ h xÊp xØ sau.
§Þnh lý 2.4.28. (§Þnh lÝ Poisson) NÕu n rÊt lín, trong khi p l¹i rÊt nhá sao ho np = λ lµ
h»ng sè th× x¸ suÊt trong §Þnh lý Bernoulli, «ng thø (1.3) ã thÓ xÊp xØ b»ng
λk −λ λk
lim Pn (k) = e , hay Pn (k) ≈ e−λ .
n→∞ k! k!
§Þnh lý 2.4.29. (§Þnh lý De Moivre-Lapla e) NÕu n rÊt lín nhng p kh«ng qu¸ nhá vµ qu¸
lín th× ta ã
1 2
1
− (k−np)
lim Pn (k) − √ e 2npq = 0 hay Pn (k) ≈ √ ϕ(x),
n→∞ 2πnpq npq
k − np 1 x2
trong ®ã x = √ vµ ϕ(x) = √ e− 2 lµ hµm Gauss.
npq 2π
§Þnh lý 2.4.30. (§Þnh lÝ giíi h¹n tÝ h ph©n) NÕu n rÊt lín nhng p kh«ng qu¸ nhá vµ qu¸ lín
th× x¸ suÊt trong §Þnh lý Bernoulli, «ng thø (1.4) ã thÓ xÊp xØ b»ng
Zx2 Zx2
1 2
− t2 1 t2
lim Pn (k1 , k2 ) − √ e dt = 0, hay Pn (k1 , k2 ) ≈ √ e− 2 dt = Φ0 (x2 ) − Φ0 (x1 ),
n→∞ 2π 2π
x1 x1
ki − np 1 Rx − t2
trong ®ã xi = √ , i = 1, 2 vµ Φ0 (x) = √ e 2 dt lµ hµm Lapla e.
npq 2π 0
VÝ d 2.4.31. Mét xëng in s¸ h thÊy r»ng trung b×nh mét uèn s¸ h 500 trang s¸ h ã høa
300 lçi. T×m x¸ suÊt ®Ó trong mét trang:
(i) Cã ®óng 2 lçi.
(ii) Cã Ýt nhÊt hai lçi.
Gi¶i. V× x¸ suÊt p ®Ó mét h÷ bÞ lçi lµ rÊt nhá vµ sè h÷ n trong mét trang s¸ h lµ rÊt lín nªn
sè lçi X trong mét trang s¸ h lµ mét biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi xÊp xØ ph©n phèi Poisson
víi tham sè λ = np b»ng sè lçi trung b×nh trong mét trang s¸ h. V× ø 500 trang s¸ h ã 300
300
lçi nªn sè lçi trung b×nh trong mét trang s¸ h lµ = 0, 6. Do ®ã
500
2
(0, 6) −0,6
(i) P (X = 2) = e = 0, 1.
2!
(ii) P (X > 2) = 1 − P (X = 0) − P (X = 1) = 1 − 0, 549 − 0, 359 = 0, 122.
Bµi tËp h¬ng 2
1. Mét l« hµng ã 7 s¶n phÈm trong ®ã ã 3 phÕ phÈm. Chän ngÉu nhiªn ra 4 s¶n phÈm ®Ó
kiÓm tra. Gäi X lµ sè s¶n phÈm tèt trong 4 s¶n phÈm lÊy ra. T×m quy luËt ph©n phèi x¸
suÊt, t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt, tÝnh kú väng, ph¬ng sai ña X.
2. Trong mét hiÕ hßm ã 5 bãng ®Ìn trong ®ã ã 2 bãng tèt vµ 3 bãng háng. LÊy ngÉu
nhiªn ra 2 bãng ®Ó kiÓm tra. Gäi X lµ sè bãng tèt trong sè 2 bãng ®î kiÓm tra. LËp
b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt, t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt, tÝnh kú väng, ph¬ng sai ña X.
3. Mét tói høa 10 tÊm thÎ ®á vµ 6 tÊm thÎ xanh. Chän ngÉu nhiªn ra 3 tÊm thÎ. Gäi X lµ
sè thÎ ®á ®î lÊy ra. LËp b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt, t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt, tÝnh kú
väng, ph¬ng sai ña X.
4. Mét xÝ nghiÖp ã 2 « t« vËn t¶i ho¹t ®éng. X¸ suÊt trong ngµy lµm viÖ ¸ « t« bÞ háng
t¬ng øng lµ 0, 1 vµ 0, 2. Gäi X lµ sè « t« bÞ háng trong ngµy lµm viÖ . LËp b¶ng ph©n
phèi x¸ suÊt, t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt, tÝnh k× väng vµ ph¬ng sai ña X.
5. Trong phßng thÝ nghiÖm ã 3 nghiªn øu viªn tiÕn hµnh 3 thÝ nghiÖm ®é lËp vÒ tÕ bµo
ung th trong ïng mét kho¶ng thêi gian. X¸ suÊt thù hiÖn thµnh «ng thÝ nghiÖm
ña nghiªn øu viªn thø nhÊt, thø hai, thø ba lÇn lît lµ 0,6; 0,5 vµ 0,4. Gäi X lµ sè thÝ
nghiÖm thµnh «ng trong 3 thÝ nghiÖm. LËp b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt, t×m hµm ph©n phèi
x¸ suÊt, tÝnh k× väng vµ ph¬ng sai ña X.
6. Mét ngêi ®i tõ nhµ ®Õn ¬ quan ph¶i qua ba ng· t, x¸ suÊt ®Ó ngêi ®ã gÆp ®Ìn ®á ë
¸ ng· t t¬ng øng lµ 0, 2; 0, 4 vµ 0, 5. Hái thêi gian trung b×nh ph¶i dõng trªn ®êng
lµ bao nhiªu biÕt r»ng mçi khi gÆp ®Ìn ®á ngêi ®ã ph¶i dõng trªn ®êng mÊt 30 gi©y.
7. Mét hép kÝn ã 10 bi xanh vµ 5 bi ®á. LÊy ngÉu nhiªn 3 bi, nÕu ®î 1 bi ®á th× thëng
5 ngµn ®ång, nÕu ®î 1 bi xanh th× thëng 4 ngµn ®ång. Gäi X lµ biÕn ngÉu nhiªn hØ
sè tiÒn thëng. H·y lËp b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt, t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt, tÝnh kú
väng, ph¬ng sai ña X.

8. §Ò thi tr¾ nghiÖm m«n Hãa hä gåm 10 ©u hái, mçi ©u ã 4 ph¬ng ¸n tr¶ lêi, trong
®ã hØ ã 1 ph¬ng ¸n ®óng. BiÕt r»ng nÕu tr¶ lêi ®óng 1 ©u th× ®î 5 ®iÓm, sai mét
©u trõ 2 ®iÓm. Gäi X lµ sè ®iÓm ®¹t ®î . H·y lËp b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt, t×m hµm
ph©n phèi x¸ suÊt, tÝnh kú väng, ph¬ng sai ña X.
9. Mét x¹ thñ ã 4 viªn ®¹n ®î yªu Çu b¾n lÇn lît tõng viªn ho ®Õn khi tróng ®Ý h
hoÆ hÕt ®¹n th× dõng l¹i. X¸ suÊt b¾n tróng ®Ý h ña mçi viªn ®¹n lµ 0, 8. Gäi X lµ
biÕn ngÉu nhiªn hØ sè ®¹n ®· b¾n. T×m b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt, t×m hµm ph©n phèi,
tÝnh kú väng, ph¬ng sai ña X.
10. KiÓm tra vÊn ®¸p hÕt m«n ho 4 hä sinh, mçi hä sinh hØ ®î vµo kiÓm tra nÕu ngêi
kiÓm tra trí ®ã ®¹t yªu Çu. X¸ suÊt ®¹t yªu Çu khi kiÓm tra ña mçi hä sinh lµ
0, 6. LËp b¶ng ph©n phèi x¸ suÊt, t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt, tÝnh k× väng vµ ph¬ng
sai ña sè hä sinh ®î vµo kiÓm tra.
 3
x
x ∈ (0, 2)
11. Cho hµm sè f (x) = 4
0 x∈
/ (0, 2).
(a) Chøng minh r»ng f (x) lµ hµm mËt ®é x¸ suÊt ña mét biÕn ngÉu nhiªn liªn t X.
(b) TÝnh k× väng, ph¬ng sai ña biÕn ngÉu nhiªn ®ã.
( ) TÝnh x¸ suÊt ®Ó trong 3 php thö ®é lËp ã 1 lÇn X nhËn gi¸ trÞ trong kho¶ng (1, 23 ).
12. T×m hÖ sè k, t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt F (x), tÝnh E(X) ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn liªn
t X ã hµm mËt ®é x¸ suÊt ho bëi:
(
kx(4 − x2 ), x ∈ (0, 2)
(a) f (x) =
0 x∈/ (0, 2).
(
kx2 (1 − x), x ∈ (0, 1)
(b) f (x) =
0 x∈/ (0, 1).
(
kx2 (4 − x), x ∈ (0, 4)
( ) f (x) =
0 x∈/ (0, 4).
(
k(1 − x2 ), x ∈ (−1, 1)
(d) f (x) =
0 x∈ / (−1, 1).
13. T×m hÖ sè k, t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt F (x), tÝnh E(X) ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn liªn
t ã hµm mËt ®é x¸ suÊt ho bëi:
(
k sin2 x, x ∈ (0, π)
(a) f (x) =
0 x∈/ (0, π).
(
k cos x, x ∈ [−π/4, π/4]
(b) f (x) =
0, x∈/ [−π/4, π/4].
(
2 cos kx, x ∈ (−π/2k, π/2k)
( ) f (x) =
0, x∈
/ (−π/2k, π/2k).
( x
k sin , x ∈ [0, π]
(d) f (x) = 2
0, x∈
/ [0, π].
(
k cos2 x, x ∈ (−π/2, π/2)
(e) f (x) =
0, x∈
/ (−π/2, π/2).
14. T×m hÖ sè k, t×m hµm ph©n phèi x¸ suÊt F (x) ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn liªn t X ã
hµm mËt ®é x¸ suÊt ho bëi:
(
k(x3 + 2x + 1) x ∈ [0, 4]
(a) f (x) = TÝnh x¸ suÊt P (1 6 X 6 3).
0 x∈/ [0, 4].
(
k(x − x2 ) x ∈ [0, 1]
(b) f (x) = TÝnh x¸ suÊt P (1/4 6 X 6 1/2).
0 x∈/ [0, 1].
(
kx(2 − x) x ∈ [0, 2]
( ) f (x) = TÝnh x¸ suÊt P (1 6 X 6 3).
0 x∈/ [0, 2].
(
2kx(x − 1) x ∈ [1, 3]
(d) f (x) = TÝnh x¸ suÊt P (1/2 6 X 6 3/2).
0 x∈/ [1, 3].
15. H·y tÝnh diÖn tÝ h ña miÒn díi ®êng ong huÈn hãa vÒ bªn tr¸i ña ¸ gi¸ trÞ sau:
(a) u0 = 1, 2; (b) u0 = −0, 9;
( ) u0 = 1, 46 (d) u0 = −0, 42;
16. TÝnh ¸ x¸ suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn hãa:
(a) P (0, 3 < U < 1, 56) (b) P (−0, 2 < U < 0, 2).
( ) P (U > −0, 75) (d) P (U < 1, 35).
17. §êng kÝnh ña mét lo¹i hi tiÕt do mét m¸y s¶n xuÊt ra ã ph©n phèi huÈn, k× väng
20 mm, ph¬ng sai 0, 04 mm.
(a) TÝnh x¸ suÊt ®Ó lÊy ngÉu nhiªn mét hi tiÕt ã ®êng kÝnh trong kho¶ng 19, 9 mm
®Õn 20, 3 mm.
(b) TÝnh x¸ suÊt ®Ó lÊy ngÉu nhiªn mét hi tiÕt ã ®êng kÝnh sai kh¸ víi k× väng
kh«ng qu¸ 0, 3 mm.
18. BiÕn ngÉu nhiªn X tu©n theo quy luËt ph©n phèi huÈn víi k× väng 10 vµ ®é lÖ h tiªu
huÈn lµ 2. TÝnh x¸ suÊt ®Ó X nhËn gi¸ trÞ trong kho¶ng (8, 12).
19. Träng lîng ña mét on lîn khi xuÊt huång lµ mét biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn
víi gi¸ trÞ trung b×nh 80 kg vµ ®é lÖ h tiªu huÈn lµ 4 kg. Con lîn sÏ ®î ®¸nh gi¸ lµ
ha ®¹t tiªu huÈn nÕu ã träng lîng nhá h¬n 40 kg. TÝnh x¸ suÊt ®Ó b¾t ngÉu nhiªn
mét on lîn lµ ha ®¹t tiªu huÈn.
20. ChiÒu ao ña mét gièng ©y trång mét th¸ng tuæi ë mét ®Þa ph¬ng lµ biÕn ngÉu nhiªn
ph©n phèi huÈn víi k× väng lµ 54, 25 m vµ ®é lÖ h tiªu huÈn lµ 5 m. Mét ©y ®î
oi lµ ph¸t triÓn km nÕu ã hiÒu ao nhá h¬n 50 m.
(a) T×m tû lÖ ©y km ph¸t triÓn ë vïng ®ã.
(b) TÝnh P (| X − 54.25 |< 0, 3).

PhÇn 2. Thèng kª to¸n
Thèng kª to¸n hä ra ®êi g¾n liÒn víi nhu Çu thù tiÔn ña tù nhiªn - x· héi vµ ã lÞ h sö
ph¸t triÓn l©u ®êi nhÊt. Néi dung hÝnh ña thèng kª to¸n lµ x©y dùng ¸ ph¬ng ph¸p thu
thËp, s¾p xÕp vµ xö lý sè liÖu thèng kª (sè liÖu thèng kª ë ®©y ã thÓ lµ nh÷ng ®Æ tÝnh ®Þnh
tÝnh hoÆ nh÷ng ®Æ tÝnh ®Þnh lîng). Th«ng qua viÖ ph¸t hiÖn, ph¶n ¸nh nh÷ng quy luËt vÒ
mÆt lîng ña ¸ hiÖn tîng, ¸ on sè thèng kª gióp ho viÖ kiÓm tra, ®¸nh gi¸ ¸ hiÖn
tîng tù nhiªn, ¸ vÊn ®Ò kinh tÕ òng nh ¸ vÊn ®Ò x· héi. Tõ ®ã ®a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh,
dù b¸o vµ ho¹ h ®Þnh hiÕn lî ph¸t triÓn ña ¸ sù vËt, hiÖn tîng ®î nghiªn øu. PhÇn
thèng kª to¸n sÏ giíi thiÖu nh÷ng kiÕn thø ¬ b¶n nhÊt vÒ mét sè bµi to¸n quan träng trong
thèng kª bµi to¸n í lîng tham sè, bµi to¸n kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª vµ bµi to¸n t¬ng
quan håi quy.

Ch¬ng 3
C¬ së lý thuyÕt mÉu
Qu¸ tr×nh nghiªn øu thèng kª gåm ¸ giai ®o¹n: thu thËp sè liÖu, xö lý tæng hîp vµ ph©n
tÝ h, dù b¸o. Trong thu thËp sè liÖu thêng ¸p dng hai h×nh thø hñ yÕu: b¸o ¸o thèng kª
®Þnh kú vµ ®iÒu tra thèng kª. Ch¬ng nµy nh»m giíi thiÖu mét sè vÊn ®Ò Çn quan t©m khi b¾t
®Çu lµm mét bµi to¸n thèng kª, ®ã lµ giai ®o¹n thu thËp vµ xö lý sè liÖu.
3.1 Tæng thÓ vµ mÉu
3.1.1 Tæng thÓ vµ kÝ h thí ña tæng thÓ
§Þnh nghÜa 3.1.1. Toµn bé tËp hîp ¸ phÇn tö ®ång nhÊt theo mét dÊu hiÖu nghiªn øu ®Þnh
tÝnh hoÆ ®Þnh lîng nµo ®ã ®î gäi lµ tæng thÓ nghiªn øu (population) (hay tæng thÓ hoÆ
tËp hÝnh). Sè lîng ¸ ¸ thÓ (hay ¸ phÇn tö) ña tæng thÓ ®î gäi lµ kÝ h thí ña tæng
thÓ (size of population), thêng ®î kÝ hiÖu lµ N .

Víi mçi tæng thÓ ta kh«ng nghiªn øu trù tiÕp tæng thÓ ®ã mµ th«ng qua mét hay nhiÒu
dÊu hiÖu ®Æ trng ho tæng thÓ ®ã, ®î gäi lµ dÊu hiÖu nghiªn øu. Ç dÊu hiÖu nµy ã
thÓ lµ ®Þnh tÝnh hoÆ ®Þnh lîng (ta òng ã thÓ gäi lµ biÕn ®Þnh tÝnh hoÆ biÕn ®Þnh lîng).
Ch¼ng h¹n, ®Ó nghiªn øu hiÒu dµi b«ng lóa ña mét gièng lóa nµo ®ã th× dÊu hiÖu nghiªn
øu ë ®©y mang tÝnh ®Þnh lîng hÝnh lµ hiÒu dµi b«ng; khi nghiªn øu mét lo¹i bÖnh míi
xuÊt hiÖn trªn gia Çm t¹i ®ång b»ng B¾ Bé th× ®Æ tÝnh mµ ta quan t©m ®Õn ë ®©y lµ ®Æ tÝnh
mang tÝnh ®Þnh tÝnh, xt mçi ¸ thÓ gia Çm trong tæng thÓ th× ã hoÆ kh«ng ã lo¹i bÖnh mµ
ta quan t©m.
3.1.2 MÉu vµ ph¬ng ph¸p hän mÉu
§Þnh nghÜa 3.1.2. Mét tËp hîp ¸ ¸ thÓ ®î lÊy ra tõ tæng thÓ ®î gäi lµ mÉu (sample).
Sè lîng ¸ thÓ trong mét mÉu gäi lµ kÝ h thí mÉu (size of sample), thêng kÝ hiÖu lµ n.
Chó ý r»ng kÝ h thí ña mÉu thêng nhá h¬n rÊt nhiÒu so víi kÝ h thí tæng thÓ. Tõ
tæng thÓ ®· ho ta ã thÓ lÊy ra nhiÒu mÉu kh¸ nhau víi ïng mét kÝ h thí n. TËp hîp tÊt
71
¶ ¸ mÉu ã thÓ lÊy ra ®î tõ tæng thÓ ®î gäi lµ kh«ng gian mÉu (sample spa e). Thay
v× nghiªn øu tÊt ¶ ¸ ¸ thÓ ã mÆt trong tæng thÓ ta huyÓn sang nghiªn øu mét bé phËn
ña tæng thÓ lµ mÉu v× vËy mÉu ph¶i ®¹i diÖn mét ¸ h kh¸ h quan nhÊt ho tæng thÓ. Ta quan
t©m ®Õn ¸ ph¬ng ph¸p lÊy mÉu sau ®©y:
a) LÊy mÉu ngÉu nhiªn kh«ng hoµn l¹i: §ã lµ ph¬ng ph¸p lÊy mÉu b»ng ¸ h ®¸nh sè ¸
¸ thÓ trong tæng thÓ tõ 1 ®Õn N . Rót ngÉu nhiªn lÇn lît n ¸ thÓ ®a vµo mÉu theo mét trong
hai ¸ h sau.
- MÉu ngÉu nhiªn ®¬n gi¶n: Tõ tæng thÓ kÝ h thí N ngêi ta dïng ¸ h rót th¨m ®¬n
gi¶n ra n phÇn tö ña mÉu theo mét b¶ng sè ngÉu nhiªn nµo ®ã. u ®iÓm ña ph¬ng ph¸p
nµy lµ ho php thu ®î mét mÉu ã tÝnh ®¹i diÖn ao, ho php suy réng ¸ kÕt qu¶ ña
mÉu ho tæng thÓ víi mét sai sè x¸ ®Þnh. Nhî ®iÓm ña ph¬ng ph¸p nµy lµ ph¶i ã ®î
toµn bé danh s¸ h ña tæng thÓ nghiªn øu, mÆt kh¸ hi phÝ hän mÉu kh¸ lín.
- MÉu ngÉu nhiªn hÖ thèng: Lµ lo¹i mÉu ngÉu nhiªn ®· ®î ®¬n gi¶n ho¸ trong ¸ h hän,
trong ®ã hØ ã phÇn tö ®Çu tiªn ®î hän mét ¸ h ngÉu nhiªn, sau ®ã dùa trªn danh s¸ h ®·
®î ®¸nh sè ña tæng thÓ ®Ó hän ra ¸ phÇn tö tiÕp theo vµo mÉu theo mét thñ t nµo ®ã.
Nhî ®iÓm ña ph¬ng ph¸p nµy lµ dÔ m¾ sai sè hÖ thèng khi danh s¸ h ña tæng thÓ kh«ng
®î s¾p xÕp mét ¸ h ngÉu nhiªn mµ l¹i theo mét trËt tù hñ quan nµo ®ã.
b) LÊy mÉu ngÉu nhiªn ã hoµn l¹i: §¸nh sè ¸ ¸ thÓ trong tæng thÓ tõ 1 ®Õn N . Rót ngÉu
nhiªn tõ tæng thÓ ra 1 ¸ thÓ, ghi ®Æ tÝnh ña ¸ thÓ nµy råi tr¶ ¸ thÓ ®ã vÒ tæng thÓ, ®Æ tÝnh
võa ghi l¹i ®î oi lµ phÇn tö ®Çu tiªn ña mÉu. ViÖ x¸ ®Þnh ¸ phÇn tö tiÕp theo ña mÉu
òng ®î lµm t¬ng tù nh trªn.
Tõ ph¬ng ph¸p lÊy mÉu ngÉu nhiªn ã hoµn l¹i ta thÊy x¸ suÊt ®Ó mçi ¸ thÓ ã mÆt trong
mÉu ®Òu lµ 1/N . Mçi ¸ thÓ ã thÓ ã mÆt nhiÒu lÇn trong mÉu. DÔ thÊy, víi kÝ h thí n, sè
lîng ¸ mÉu trong trêng hîp lÊy mÉu kh«ng hoµn l¹i lµ AnN , sè lîng ¸ mÉu trong trêng
n
hîp lÊy ã hoµn l¹i lµ AN = N n . Khi N lín h¬n rÊt nhiÒu so víi n th× AnN ≈ N n , khi ®ã viÖ
lÊy mÉu hoµn l¹i vµ kh«ng hoµn l¹i ho ta ¸ kÕt qu¶ sai lÖ h kh«ng ®¸ng kÓ.
) LÊy mÉu theo ¸ líp: Chia tæng thÓ ra lµm k líp. Råi tõ mçi líp lÊy ngÉu nhiªn ra mét
sè ¸ thÓ ®a vµo mÉu. NÕu sè lîng ¸ ¸ thÓ ë líp thø i lµ Ni th× sè ¸ thÓ ®î hän vµo
ni Ni
mÉu ña líp nµy lµ ni nªn tháa m·n ®iÒu kiÖn ≈ .
n N
d) LÊy mÉu theo hu k×: Trong viÖ kiÓm tra hÊt lîng s¶n phÈm «ng nghiÖp ®î s¶n xuÊt
theo d©y huyÒn, viÖ lÊy mÉu ngÉu nhiªn sÏ gÆp khã kh¨n vµ tèn km. Ph¬ng ph¸p lÊy mÉu
theo hu kú tá ra ã hiÖu qu¶ trong nÒn s¶n xuÊt «ng nghiÖp hiÖn ®¹i. Cø sau mét hu kú
gåm T s¶n phÈm lÊy ra mét s¶n phÈm ®Ó ®a vµo mÉu. §Ó tr¸nh sù trïng lÆp ña hu kú s¶n
xuÊt ra ¸ s¶n phÈm tèt, xÊu ña d©y huyÒn víi hu kú lÊy mÉu, ta ã thÓ thay ®æi hu kú
T trong ¸ ®ît lÊy mÉu kh¸ nhau víi m ®Ý h mÉu ph¶i ®¹i diÖn mét ¸ h kh¸ h quan nhÊt
ho tæng thÓ.
Ç ph¬ng ph¸p lÊy mÉu trªn lµ ¸ ph¬ng ph¸p phæ biÕn trong viÖ thu thËp ¸ d÷ liÖu.
ViÖ lÊy mÉu tèt, xÊu theo nghÜa ã kh¸ h quan hay kh«ng ¶nh hëng rÊt lín ®Õn viÖ ®a ra
kÕt luËn ã hÝnh x¸ hay kh«ng vÒ ¸ ®Æ tÝnh ã mÆt trong tæng thÓ.
Chó ý 3.1.3. Tõ kÕt qu¶ tËp mÉu ã ®î ta ã thÓ suy ra ¸ kÕt qu¶ ho tæng thÓ bëi vËy
bao giê òng ã thÓ m¾ ph¶i sai lÇm nhÊt ®Þnh. §é sai lÖ h lín hay b ph thué vµo ph¬ng
ph¸p x©y dùng mÉu vµ kÝ h thí mÉu. §é hÝnh x¸ trong thèng kª thêng ®î gäi lµ ®é
tin Ëy (degree of onfiden e) ña kÕt luËn, kÝ hiÖu lµ γ . NÕu gäi α lµ tØ lÖ sai sãt (hay mø ý
nghÜa) ña kÕt luËn th× α = 1 − γ.
3.1.3 MÉu ngÉu nhiªn
Sau ®©y, mÉu ®î hiÓu lµ mÉu ã lÆp l¹i vµ ®î lÊy theo ph¬ng ph¸p ngÉu nhiªn ®¬n
gi¶n. Gi¶ sö ®Æ trng biÕn X ë mçi ¸ thÓ ë tæng thÓ lµ mét biÕn ngÉu nhiªn, ßn ®î gäi lµ
biÕn ngÉu nhiªn gè , ã hµm ph©n phèi x¸ suÊt F (x). Ta tiÕn hµnh mét php lÊy mÉu ngÉu
nhiªn ã kÝ h thí n. Gäi Xi lµ biÕn ngÉu nhiªn hØ gi¸ trÞ X ña ¸ thÓ thø i trong mÉu, ta
thÊy ¸ Xi lµ ¸ biÕn ngÉu nhiªn ã ïng ph©n phèi x¸ suÊt víi X . Víi mçi mÉu thÓ Xi
sÏ ã gi¸ trÞ x¸ ®Þnh lµ xi . Do viÖ lÊy mÉu ®é lËp nªn d·y X1 , X2 , . . . , Xn lµ ¸ biÕn ngÉu
nhiªn ®é lËp.
§Þnh nghÜa 3.1.4. MÉu ngÉu nhiªn (random sample) kÝ h thí n lµ tËp hîp ña n biÕn ngÉu
nhiªn ®é lËp X1 , X2 , . . . , Xn ®î thµnh lËp tõ biÕn ngÉu nhiªn X vµ ã ïng quy luËt ph©n
phèi x¸ suÊt víi X , ký hiÖu lµ W = (X1 , X2 , . . . , Xn ).
Gi¶ sö X1 nhËn gi¸ trÞ x1 , X2 nhËn gi¸ trÞ x2 , . . . , Xn nhËn gi¸ trÞ xn . TËp hîp n gi¸ trÞ
x1 , x2 , . . . , xn t¹o thµnh mét gi¸ trÞ ña mÉu ngÉu nhiªn, hay ßn gäi lµ mÉu thÓ, ký hiÖu
w = (x1 , x2 , . . . , xn ).
VÝ d 3.1.5. Xt tæng thÓ lµ tËp sinh viªn ViÖt Nam, biÕn ngÉu nhiªn gè X lµ hiÒu ao ña
mçi sinh viªn. Xt mét mÉu ã kÝ h thí n = 10, gäi Xi lµ hiÒu ao ña sinh viªn thø i
trong mÉu, khi ®ã W = (X1 , X2 , . . . , X10 ) lµ mét mÉu ngÉu nhiªn. Thù hiÖn mét php thö ®èi
víi mÉu ngÉu nhiªn trªn, tø lµ tiÕn hµnh ®o hiÒu ao ña 10 sinh viªn hän vµo mÉu ta thu
®î mÉu thÓ x1 = 1, 50; x2 = 1, 52; x3 = 1, 60; x4 = 1, 65; x5 = 1, 70; x6 = 1, 81; x7 =
1, 63; x8 = 1, 77; x9 = 1, 55, x10 = 1, 58 (®¬n vÞ lµ mt), bé sè
(1, 50; 1, 52; 1, 60; 1, 65; 1, 70; 1, 81; 1, 63; 1, 77; 1, 55; 1, 58)
lµ mét mÉu thÓ (hay mét thÓ hiÖn) ña mÉu ngÉu nhiªn (X1 , X2 , . . . , X10 ).
Chó ý 3.1.6. Víi ¸ h x©y dùng mÉu ngÉu nhiªn nh trªn th× ¸ biÕn ngÉu nhiªn X1 , X2 , . . . , Xn
ña mÉu kh«ng nh÷ng ã ïng d¹ng ph©n phèi x¸ suÊt víi biÕn ngÉu nhiªn gè X , tø lµ ã
ïng hµm ph©n phèi x¸ suÊt F (x) mµ ¸ tham sè ®Æ trng ña hóng òng b»ng ¸ tham
sè ®Æ trng ña X , tø lµ:
E(X1 ) = E(X2 ) = · · · = E(Xn ) = E(X) (3.1)
V (X1 ) = V (X2 ) = · · · = V (Xn ) = V (X) (3.2)
3.2 Ç ph¬ng ph¸p m« t¶ mÉu ngÉu nhiªn
3.2.1 S¾p xÕp sè liÖu thù nghiÖm
§Ó khai th¸ vµ xö lý ¸ th«ng tin høa ®ùng trong d·y sè liÖu nµy ta Çn s¾p xÕp sè liÖu
nh»m nhËn ra ¸ ®Æ trng ña d·y sè liÖu ®ã. Th«ng thêng ta s¾p xÕp sè liÖu theo thø tù
t¨ng dÇn. D·y sè liÖu nµy u ®iÓm h¬n d·y sè liÖu ban ®Çu, ta ã thÓ dÔ dµng nhËn biÕt gi¸ trÞ
nhá nhÊt vµ gi¸ trÞ lín nhÊt ña ¸ sè liÖu mÉu, biÕt ®î biªn ®é dao ®éng ña ¸ sè liÖu
mÉu. Víi ¸ h s¾p xÕp nµy ta dÔ dµng nhËn biÕt ¸ sè liÖu ã mÆt trong mÉu mét lÇn v× ¸
sè liÖu b»ng nhau ®î xÕp liÒn nhau. Mét sè ph¬ng ph¸p thêng ®î dïng ®Ó s¾p xÕp sè
liÖu nh sau.
a) Ph¬ng ph¸p liÖt kª. LiÖt kª tÊt ¶ ¸ phÇn tö ña mÉu. Ch¼ng h¹n, víi mét mÉu ì n, ta
ã thÓ viÕt x1 = 2, 5; x2 = 2, 6; . . . , xn = 3, 0.
Nhî ®iÓm ña ¸ h s¾p xÕp nµy lµ kh«ng m« t¶ ®î mÉu ì lín, tÝnh to¸n phø t¹p,
kh«ng khoa hä .
b) Ph¬ng ph¸p dïng b¶ng tÇn sè vµ b¶ng tÇn suÊt. Gi¶ sö tõ tæng thÓ ña biÕn ngÉu nhiªn
gè X rót ra mét mÉu ngÉu nhiªn kÝ h thí n, trong ®ã gi¸ trÞ x1 xuÊt hiÖn víi tÇn sè n1 , gi¸
trÞ x2 xuÊt hiÖn víi tÇn sè n2 , . . . , gi¸ trÞ xk xuÊt hiÖn víi tÇn sè nk , ló ®ã sau khi ¸ xi ®·
®î s¾p xÕp theo tr×nh tù t¨ng dÇn gi¸ trÞ thÓ ña mÉu, ta ã thÓ m« t¶ mÉu thÓ b»ng
b¶ng ph©n phèi tÇn sè thù nghiÖm sau.
xi x1 x2 ... xi . . . xk
ni n1 n2 ... ni . . . nk
víi n1 + n2 + . . . + nk = n. Dßng trªn ghi ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña mÉu theo thø tù t¨ng dÇn,
dßng díi ghi tÇn sè t¬ng øng. TÇn sè mÉu lµ sè ¸ thÓ ã ®Æ tÝnh X = xi trong mÉu. B¶ng
tÇn sè ho ta nhiÒu th«ng tin h¬n d·y sè liÖu ®î s¾p xÕp theo thø tù t¨ng dÇn. Ngoµi nh÷ng
th«ng tin ã ®î nh d·y sè liÖu s¾p xÕp theo thø tù t¨ng dÇn, qua b¶ng tÇn sè ta ã thÓ biÕt
®î sè liÖu nµo ã mÆt nhiÒu nhÊt, sè liÖu nµo ã mÆt Ýt nhÊt trong mÉu.
ni
Gäi fi = , (i = 1, . . . , k) lµ tÇn suÊt ña ¸ thÓ ã ®Æ tÝnh xi trong mÉu, ta ã b¶ng ph©n
n
phèi tÇn suÊt thù nghiÖm nh sau
xi x1 x2 . . . xi . . . xk
fi f1 f2 . . . fi . . . fk
víi f1 + f2 + . . . + fk = 1. Ngoµi nh÷ng th«ng tin ã ®î nh b¶ng tÇn sè mÉu, ta ßn biÕt
®î tû lÖ phÇn tr¨m ®ãng gãp ña sè liÖu mÉu.
VÝ d 3.2.1. GÆt ngÉu nhiªn 100 ®iÓm trång lóa ña mét vïng, ta thu ®î ¸ sè liÖu ®î
s¾p xÕp thµnh b¶ng sau:
N¨ng suÊt(t¹/ha) 21 24 25 26 28 32 34
Sè ®iÓm gÆt t¬ng øng 10 20 30 15 10 10 5
B¶ng ph©n phèi tÇn suÊt thù nghiÖm:
xi 21 24 25 26 28 32 34
fi 0, 1 0, 2 0, 3 0, 15 0, 1 0, 1 0, 05
Nh÷ng ph¬ng ph¸p trªn ã u ®iÓm lµ m« t¶ ®î mÉu ì lín, nhng nhî ®iÓm lµ khã
m« t¶ ®î mÉu liªn t . Khi kÝ h thí mÉu lín vµ ®Æ tÝnh ®Þnh lîng ña tæng thÓ lµ mét
biÕn ngÉu nhiªn liªn t th× ngêi ta thêng dïng ph¬ng ph¸p sau.
) Ph¬ng ph¸p ph©n kho¶ng. Ph©n hia sè liÖu theo líp víi ïng mét ®é réng ®Ó thuËn tiÖn
ho viÖ ph©n tÝ h vµ xö lý sè liÖu. Gi¶ sö xmin lµ gi¸ trÞ nhá nhÊt, xmax lµ gi¸ trÞ lín nhÊt ña
sè liÖu. Chia kho¶ng (xmin , xmax ) thµnh k kho¶ng ¸ h ®Òu nhau víi ®é réng ña mçi kho¶ng
lµ
xmax − xmin
h= ,
k
Ngêi ta høng minh ®î r»ng sè kho¶ng ®î hän tèi u theo «ng thø : k = 1+3, 322 lg n.
Ta ã b¶ng sau (gäi lµ b¶ng ghp líp)
Kho¶ng x0 − x1 x1 − x2 . . . xk−1 − xk
TÇn sè d÷ liÖu trong kho¶ng n1 n2 ... nk
trong ®ã ni lµ sè ¸ thÓ ã ®Æ tÝnh X tháa m·n xi−1 6 X 6 xi , i = 1, 2, . . . , n ã trong mÉu.

Ph¬ng ph¸p nµy ã u ®iÓm lµ m« t¶ ®î mäi d÷ liÖu, kho¶ng µng dÇy th× µng hÝnh
x¸ , tÝnh to¸n trªn m¸y tÝnh thuËn lîi.
VÝ d 3.2.2. TiÕn hµnh ®o ngÉu nhiªn 100 ©y b¹ h ®µn trång trong mét khu rõng t¸i sinh sau
10 n¨m, ta thu ®î ¸ sè liÖu ®î s¾p xÕp thµnh b¶ng sau:
ChiÒu ao (m) 3, 5 − 4, 5 4, 5 − 5, 0 5, 0 − 5, 5 5, 5 − 6, 0 6, 0 − 6, 5
Sè ©y 10 20 30 25 15
3.2.2 Hµm ph©n phèi thù nghiÖm ña mÉu
Cho mÉu ngÉu nhiªn (X1 , X2 , . . . , Xn ) lÊy tõ biÕn ngÉu nhiªn X ã hµm ph©n phèi
F (x); ë ®©y F (x) ha biÕt nªn ta ¨n ø vµo mÉu ®Ó t×m mét hµm sè nµo ®ã gÇn víi F (x).
§Þnh nghÜa 3.2.3. Hµm ph©n phèi thù nghiÖm ña mÉu (hay hµm ph©n phèi mÉu) ña biÕn
ngÉu nhiªn X , kÝ hiÖu lµ Fn (x), lµ mét hµm sè theo biÕn sè thù x vµ ®î x¸ ®Þnh nh sau:
m
Fn (x) = , x∈R (3.3)
n
trong ®ã m lµ sè phÇn tö ña mÉu ã trÞ sè nhá h¬n x (Xi < x). Víi ¸ h x©y dùng hµm Fn (x)
nh trªn th× râ rµng lµ sau khi lÊy mÉu råi th× ph©n phèi nµy ®î x¸ ®Þnh hoµn toµn. Theo
(3.3), Fn (x) lµ tÇn suÊt ña biÕn ngÉu nhiªn X nhËn gi¸ trÞ nhá h¬n x øng víi n php thö ®é
lËp nªn viÖ ®Þnh nghÜa Fn (x) trong (3.3) t¬ng ®¬ng víi viÖ ®Þnh nghÜa luËt ph©n phèi Pn
x¸ ®Þnh bëi:
1
Pn (X = Xi ) = (i = 1, 2, . . . , n). (3.4)
n
Nh vËy râ rµng lµ hµm ph©n phèi mÉu òng lµ hµm ph©n phèi x¸ suÊt vµ khi ì mÉu t¨ng
v« h¹n th× hµm ph©n phèi thù nghiÖm Fn (x) tiÕn dÇn ®Õn hµm ph©n phèi x¸ suÊt F (x) ña
tæng thÓ. Do ®ã ã thÓ dïng hµm ph©n phèi thù nghiÖm ña mÉu ®Ó biÓu diÔn mét ¸ h gÇn
®óng quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt F (x) ña tæng thÓ.
VÝ d 3.2.4. §iÒu tra mø ®é s©u bÖnh trªn mét ¸nh ®ång ng«, ngêi ta kiÓm tra ngÉu nhiªn
500 hè , mçi hè ã 2 ©y. KÕt qu¶ kiÓm tra nh sau
Sè ©y bÞ bÖnh 0 1 2
Sè hè 242 185 73
H·y lËp hµm ph©n phèi thù nghiÖm.
Gi¶i: Theo ®Þnh nghÜa ta ã hµm ph©n phèi mÉu ®î x¸ ®Þnh lµ
+ Víi x < 0 th× Fn (x) = 0;
242
+ Víi 0 < x ≤ 1 th× Fn (x) = = 0, 484;
500
242 + 185 427
+ Víi 1 ≤ x < 2 th× Fn (x) = = = 0, 854;
500 500
+ Víi x ≥ 2 th× Fn (x) = 1.


 0 x < 0;

0, 484 0 < x ≤ 1;
VËy Fn (x) =


 0, 854 1 ≤ x < 2;

1 x ≥ 2.
3.2.3 BiÓu diÔn sè liÖu b»ng biÓu ®å
Ph¬ng ph¸p nµy thêng ®î dïng trong thèng kª m« t¶. Sau khi thu thËp ®î sè liÖu
vµo mét mÉu vµ s¾p xÕp sè liÖu thµnh b¶ng tÇn sè, b¶ng tÇn suÊt hay b¶ng ghp líp, ngêi ta
biÓu diÔn ¸ sè liÖu ®ã b»ng biÓu ®å ®Ó minh häa mËt ®é ph©n bè ña ¸ hiÖn tîng ngÉu
nhiªn dùa trªn ¬ së mÉu ngÉu nhiªn ®· ho. Cã nhiÒu lo¹i biÓu ®å ®Ó biÓu diÔn ¸ sè liÖu
thèng kª nh biÓu ®å h×nh trßn, h×nh ét, biÓu ®å ®êng, biÓu ®å h×nh bË thang, . . . . ViÖ sö
dng lo¹i biÓu ®å nµo ®Ó biÓu diÔn sè liÖu ho thÝ h hîp ph thué vµo ®Æ tÝnh ®Æ trng mµ
ta nghiªn øu (biÕn ®Þnh tÝnh hay biÕn ®Þnh lîng), ph thué vµo ph¬ng ph¸p s¾p xÕp sè liÖu
vµ m ®Ý h nghiªn øu ña hñ thÓ.
a) BiÓu ®å tÇn sè. NÕu sè liÖu ®î s¾p xÕp ph©n lo¹i theo tÇn sè th× ngêi ta thêng dïng
¸ lo¹i biÓu ®å sau ®Ó biÓu diÔn:
- BiÓu ®å tÇn sè h×nh ét gåm nhiÒu h×nh h÷ nhËt, mçi ®Æ tÝnh øng víi mét ét h×nh h÷
nhËt, ®¸y ña ¸ ét trïng víi tr hoµnh biÓu thÞ ¸ ®Æ tÝnh t¬ng øng, tr tung biÓu thÞ
tÇn sè vµ ®é ao ña mçi ét h×nh h÷ nhËt thÓ hiÖn tÇn sè ña ¸ ®Æ tÝnh.
- BiÓu ®å ®êng tÇn sè hay ®a gi¸ tÇn sè lµ ®êng nèi ¸ ®iÓm (x1 , n1 ), (x2 , n2 ), . . . , (xk , nk ).
VÝ d 3.2.5. §Ó nghiªn øu hÊt lîng hä tËp ña sinh viªn n¨m thø nhÊt ë mét trêng ®¹i
hä , ngêi ta thèng kª ®iÓm tæng kÕt theo xÕp lo¹i A, B, C, D ña 400 sinh viªn n¨m thø nhÊt
®î hän ngÉu nhiªn tõ danh s¸ h vµ thu ®î b¶ng sè liÖu sau.
§¸nh gi¸ A B C D
TÇn sè 35 260 93 12
H·y vÏ biÓu ®å h×nh trßn vµ h×nh ét biÓu diÔn kÕt qu¶ hä tËp ña 400 sinh viªn trªn.
Gi¶i. Ta ã thÓ tæng hîp ¸ sè liÖu trong b¶ng trªn díi d¹ng b¶ng thèng kª sau ®Ó thuËn tiÖn
ho viÖ biÓu diÔn ¸ sè liÖu b»ng biÓu ®å h×nh trßn.
§¸nh gi¸ TÇn sè TÇn suÊt PhÇn tr¨m Gã trßn

A 35 35/400 = 0, 09 9% 0, 09 × 360 = 32, 4o
B 260 260/400 = 0, 65 65% 234o
C 93 93/400 = 0, 23 23% 82, 8o
D 12 12/400 = 0, 03 3% 10, 8o
Tæng sè 400 1, 00 100% 360o
fi D A
3%
300 C 9%
260
250 32%
200
150 B
100 93
65%
50 35 12
0 A B C D xi
H×nh 3.1: BiÓu ®å tÇn sè h×nh ét H×nh 3.2: BiÓu ®å h×nh trßn
b) BiÓu ®å tÇn suÊt. NÕu d÷ liÖu s¾p xÕp ph©n lo¹i theo tÇn suÊt hay tû lÖ phÇn tr¨m th× ngêi
ta thêng dïng ¸ lo¹i biÓu ®å sau ®Ó biÓu diÔn:
- BiÓu ®å h×nh trßn lµ biÓu ®å gåm nhiÒu h×nh qu¹t, mçi h×nh qu¹t biÓu diÔn tû lÖ phÇn
tr¨m ña mçi ®Æ tÝnh so víi toµn bé ¸ ®Æ tÝnh thu ®î ë mÉu.

n1 n2
- BiÓu ®å ®êng tÇn suÊt hay ®a gi¸ tÇn suÊt lµ ®êng nèi ¸ ®iÓm (x1 , ), (x2 , ), . . .,
n n
nk ni
(xk , ). Gäi pi = P (X = xi ), theo ®Þnh nghÜa thèng kª vÒ x¸ suÊt th× → pi khi n → ∞,
n n
®iÒu nµy nghÜa lµ khi n lín th× tung ®é ña biÓu ®å ®êng tÇn suÊt xÊp xØ tung ®é ña biÓu ®å
®êng x¸ suÊt Çn t×m. Do ®ã biÓu ®å ®êng tÇn suÊt gióp ta h×nh dung d¹ng hµm mËt ®é ña
biÕn ngÉu nhiªn X.
VÝ d 3.2.6. H·y vÏ ®a gi¸ tÇn suÊt ña b¶ng sè liÖu kiÓm tra kÕt qu¶ thi m«n to¸n ña 20
hä sinh:
xi 1 3 5 6 8
ni 2 4 8 5 1
Gi¶i. Ta ã b¶ng tÇn suÊt
xi 1 3 5 6 8
fi 0, 1 0, 2 0, 4 0, 25 0, 05
BiÓu ®å ®êng tÇn suÊt ã d¹ng nh h×nh 3.3.
fi
0, 6
0, 4
0, 2
0, 1
1 3 5 6 8 xi
H×nh 3.3: BiÓu ®å ®êng tÇn suÊt
T¸ ®éng trù quan ña hai lo¹i biÓu ®å trªn ã sù kh¸ nhau. BiÓu ®å h×nh trßn ®î dïng
®Ó biÓu thÞ mèi quan hÖ ña mçi lo¹i ®Æ tÝnh víi toµn bé; biÓu ®å h×nh ét ®î dïng ®Ó nhÊn
m¹nh sè lîng thù sù lµ tÇn sè ña mçi ®Æ tÝnh ã trong mÉu th«ng qua ®é ao ña ¸ ét.
Hai lo¹i biÓu ®å nµy òng ®î dïng ®Ó m« t¶ ¸ sè liÖu ña biÕn ®Þnh lîng. NhiÒu khi
ngêi ta ph¶i tËp hîp sè liÖu ña biÕn ®Þnh lîng trªn nh÷ng nhãm ®· ®î ph©n lo¹i ña tæng
thÓ. Ch¼ng h¹n, ngêi ta ã thÓ nghiªn øu thu nhËp trung b×nh ña ngêi d©n theo ¸ nhãm
giíi tÝnh, nghÒ nghiÖp hoÆ theo ¸ vïng ®Þa lý kh¸ nhau trong mét què gia. Trong nh÷ng
trêng hîp ®ã, hóng ta ã thÓ dïng ®å thÞ h×nh trßn hoÆ h×nh ét ®Ó m« t¶ sè liÖu thu thËp
®î .
3.3 Ç ®Æ trng ña mÉu ngÉu nhiªn
3.3.1 Hµm thèng kª
§Ó nghiªn øu biÕn ngÉu nhiªn gè X trong tæng thÓ, nÕu hØ rót mét mÉu ngÉu nhiªn
(X1 , X2 , . . . , Xn ) th× míi hØ ã mét vµi kÕt luËn s¬ bé vµ rêi r¹ vÒ X , v× ¸ gi¸ trÞ Xi ña
mÉu ã hung quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt víi X , song quy luËt nµy l¹i ha ®î x¸ ®Þnh
hoµn toµn. Nhng nÕu tæng hîp ¸ biÕn ngÉu nhiªn X1 , X2 , . . . , Xn nµy l¹i th× theo luËt sè lín
hóng sÏ bé lé nh÷ng quy luËt míi lµm ¬ së ®Ó nhËn ®Þnh vÒ biÕn ngÉu nhiªn gè X trong
tæng thÓ. ViÖ tæng hîp mÉu (X1 , X2 , . . . , Xn ) ®î thù hiÖn díi d¹ng mét hµm nµo ®ã ña
¸ gi¸ trÞ X1 , X2 , . . . , Xn ña mÉu ®î gäi lµ hµm thèng kª (statisti al fun tion) hay thèng kª,
ký hiÖu lµ G = f (X1 , X2 , . . . , Xn ). Víi mÉu thÓ (x1 , x2 , . . . , xn ) th× g = f (x1 , x2 , . . . , xn )

lµ gi¸ trÞ thÓ mµ thèng kª G = f (X1 , X2 , . . . , Xn ) nhËn t¬ng øng víi mÉu ®· ho.
Nh vËy, vÒ thù hÊt thèng kª lµ mét hµm ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn, do ®ã nã òng lµ mét
biÕn ngÉu nhiªn tu©n theo mét quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt nhÊt ®Þnh vµ òng ã ¸ tham sè
®Æ trng nh kú väng, ph¬ng sai, . . . Ç thèng kª ïng víi quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña
hóng lµ ¬ së ®Ó suy réng ¸ th«ng tin ña mÉu ho dÊu hiÖu nghiªn øu tæng thÓ.
3.3.2 Trung b×nh mÉu
Gi¶ sö tõ tæng thÓ ña biÕn ngÉu nhiªn gè X , ta lËp mét ngÉu nhiªn (X1 , X2 , . . . , Xn ) ã
kÝ h thí n.
§Þnh nghÜa 3.3.1. Mét thèng kª ®î gäi lµ mét trung b×nh mÉu (sample mean) nÕu nã lµ
n
P
1
trung b×nh sè hä ña ¸ gi¸ trÞ mÉu, kÝ hiÖu lµ X, tø lµ X ®î x¸ ®Þnh bëi X = n
Xi .
i=1
Chó ý 3.3.2. (i) Khi thù hiÖn mét php thö ®èi víi mÉu ngÉu nhiªn, nã sÏ nhËn mét mÉu
thÓ (x1 , x2 , . . . , xn ), do ®ã trung b×nh mÉu òng nhËn mét gi¸ trÞ thÓ, kÝ hiÖu lµ x.
(ii) Trung b×nh mÉu lµ mét thèng kª nªn nã òng lµ mét biÕn ngÉu nhiªn, do ®ã nã ã ¸
tham sè ®Æ trng t¬ng øng nh k× väng to¸n, ph¬ng sai... NÕu biÕn ngÉu nhiªn gè X ã
k× väng to¸n E(X) vµ ph¬ng sai V (X) th×
V (X) σ(X)
E(X) = E(X); V (X) = ; σ(X) = √ . (3.5)
n n
VËy bÊt k× biÕn ngÉu nhiªn gè ph©n phèi theo quy luËt nµo, trung b×nh mÉu X òng ã kú
väng to¸n b»ng kú väng to¸n ña biÕn ngÉu nhiªn gè , ßn ph¬ng sai V (X) ña nã nhá h¬n
n lÇn so víi ph¬ng sai ña biÕn ngÉu nhiªn gè , nghÜa lµ ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña X æn ®Þnh
quanh k× väng to¸n h¬n ¸ gi¸ trÞ ã thÓ ã ña X.
3.3.3 Ph¬ng sai mÉu
§Þnh nghÜa 3.3.3. Ph¬ng sai mÉu (sample varian e), kÝ hiÖu lµ S 2 , lµ mét thèng kª x¸ ®Þnh
bëi
n n
2 1X 2 1X 2
S = X −( Xi ) = X 2 − (X)2 .
n i=1 i n i=1
Chó ý 3.3.4. (i) Hoµn toµn t¬ng tù nh trung b×nh mÉu, khi ho mét mÉu thÓ th× ph¬ng
sai mÉu sÏ nhËn mét gi¸ trÞ thÓ, kÝ hiÖu lµ s2 .
(ii) Ph¬ng sai mÉu òng lµ mét thèng kª nªn nã òng lµ mét biÕn ngÉu nhiªn ã ¸ tham
sè ®Æ trng x¸ ®Þnh. NÕu biÕn ngÉu nhiªn gè X ã k× väng to¸n E(X) vµ ph¬ng sai V (X)
th×
n−1
E(S 2 ) = V (X). (3.6)
n
3.3.4 Ph¬ng sai ®iÒu hØnh mÉu
§Þnh nghÜa 3.3.5.

′
Ph¬ng sai ®iÒu hØnh mÉu (sample standard varian e), kÝ hiÖu lµ S 2 , lµ
mét thèng kª x¸ ®Þnh bëi
n
′ 1 X n
S2= (Xi − X)2 = S2
n − 1 i=1 n−1
Chó ý 3.3.6.
′
(i) Ph¬ng sai ®iÒu hØnh mÉu S 2 lµ mét thèng kª, khi ã mÉu thÓ th× ph¬ng
′
sai ®iÒu hØnh mÉu òng lµ mét sè x¸ ®Þnh, kÝ hiÖu s 2.
′
(ii) Còng gièng nh ph¬ng sai mÉu S 2 , ph¬ng sai ®iÒu hØnh mÉu S 2 òng lµ mét biÕn
ngÉu nhiªn vµ nã ã tÝnh hÊt sau:
′
E(S 2 ) = V (X) (3.7)
Tõ (3.6) vµ (3.7) ta thÊy víi bÊt k× biÕn ngÉu nhiªn gè

X ph©n phèi theo quy luËt nµo th×
2 n−1
ph¬ng sai mÉu S òng ã k× väng to¸n b»ng lÇn ph¬ng sai ña biÕn ngÉu nhiªn gè
′
n
X, vµ ph¬ng sai ®iÒu hØnh mÉu S 2 ã k× väng to¸n ®óng b»ng ph¬ng sai ña biÕn ngÉu
nhiªn gè X.
3.3.5 §é lÖ h tiªu huÈn mÉu vµ ®é lÖ h tiªu huÈn ®iÒu hØnh mÉu
§Þnh nghÜa 3.3.7. §é lÖ h tiªu huÈn mÉu (sample error) vµ ®é lÖ h tiªu huÈn ®iÒu hØnh
√
mÉu (sample standard error) lÇn lît ®î kÝ hiÖu lµ S vµ S ′ , ®î tÝnh bëi S = S 2 vµ
√
S′ = S ′2.
Khi ã mÉu thÓ th× ®é lÖ h tiªu huÈn mÉu vµ ®é lÖ h tiªu huÈn ®iÒu hØnh mÉu òng
lµ ¸ gi¸ trÞ x¸ ®Þnh, kÝ hiÖu s, s′ .

3.3.6 Sai sè tiªu huÈn
NÕu ta hän mÉu m lÇn, mçi lÇn n phÇn tö th× ta sÏ ã m trung b×nh mÉu X . §iÒu nµy dÉn
tíi kh¸i niÖm sau:
§Þnh nghÜa 3.3.8. Sai sè tiªu huÈn (standard error), ký hiÖu lµ SE, lµ ®é lÖ h huÈn ña m
trung b×nh mÉu vµ ®î x¸ ®Þnh bëi
σ(X)
SE = σ(X) = √ .
n
S′
Chó ý 3.3.9. (i) Trong trêng hîp nÕu ha biÕt ®é lÖ h huÈn ña tæng thÓ th× SE = √ .
n
(ii) Sai sè tiªu huÈn ph¶n ¸nh ®é dao ®éng hay biÕn thiªn ña ¸ sè trung b×nh mÉu. Ç
tham sè ®é lÖ h tiªu huÈn ®iÒu hØnh mÉu vµ sai sè tiªu huÈn ®ãng vai trß quan träng trong
¸ bµi to¸n vÒ í lîng kho¶ng tin Ëy vµ kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt x¸ suÊt (sÏ ®Ò Ëp ®Õn ë
Ch¬ng 4 vµ Ch¬ng 5 ña uèn gi¸o tr×nh nµy).
3.3.7 Ç h tÝnh ¸ ®Æ trng mÉu
Qua néi dung trªn b¹n ®ä dÔ nhËn thÊy khi ã mÉu thÓ ta sÏ tÝnh ®î trung b×nh mÉu,
ph¬ng sai mÉu lµ ¸ gi¸ trÞ thÓ. TÝnh ®î trung b×nh mÉu, ph¬ng sai mÉu ta sÏ tÝnh ®î
¸ ®Æ trng ßn l¹i nh ph¬ng sai ®iÒu hØnh mÉu, ®é lÖ h tiªu huÈn mÉu vµ ®é lÖ h tiªu
huÈn ®iÒu hØnh mÉu b»ng ¸ h sö dng ¸ ®Þnh nghÜa ña hóng. Do vËy ë ®©y ta quan t©m
®Õn ¸ h tÝnh hai ®Æ trng mÉu lµ trung b×nh mÉu vµ ph¬ng sai mÉu.
- NÕu mÉu thÓ ®î ho ë d¹ng liÖt kª th× víi mÉu kÝ h thí n ta ã
n n
1X 1X 2
x= xi , x2 = x (3.8)
n i=1 n i=1 i
n n
!2
1X 2 1X
s2 = x2 − (x)2 = x − xi (3.9)
n i=1 i n i=1
- NÕu mÉu thÓ ®î ho ë d¹ng b¶ng tÇn sè th×
k k k
1X 1X X
x= ni xi , x2 = ni x2i ; víi ni = n. (3.10)
n i=1 n i=1 i=1
k k
!2
1X 1X
s2 = x2 − (x)2 = ni x2i − ni xi (3.11)
n i=1 n i=1
Dùa vµo ¸ «ng thø trªn, ®Ó tÝnh to¸n ¸ ®Æ trng mÉu b»ng ph¬ng ph¸p thñ «ng ta ã
thÓ lËp b¶ng tÝnh nh sau:

ni xi ni xi ni x2i
n1 x1 n1 x1 n1 x21
... ... ... ...
P P k P Pk P Pk
1 = ni 2 = ni xi 3 = ni x2i
i=1 i=1 i=1
P P
Nh×n vµo b¶ng vµ dùa vµo «ng thø (3.10) ta ã: x = P , x = P3 , sau ®ã thay vµo «ng
2 2
1 1
thø (3.11) ta tÝnh ®î s2 .
VÝ d 3.3.10. Mø t¨ng gi¸ nhµ ña 30 th¸ng qua ho ë b¶ng sau:
Mø t¨ng gi¸ xi 2 4 6 8 10
Sè th¸ng ni 2 5 12 7 4
H·y tÝnh ¸ ®Æ trng mÉu x, s2 , s, s′2 , s′ .

Gi¶i: Ta lËp b¶ng tÝnh sau ®©y:
ni xi ni xi ni x2i
2 2 4 8
5 4 20 80
12 6 72 432
7 8 56 448
P 4 10 P 40 P 400
1 = 30 2 = 192 3 = 1368
192 1368
x= = 6, 4; x2 = = 45, 6;
30 √30
s2 = x2 − (x)2 = 45, 6 − 6, 42 = 4, 64; s = s2 = 2, 1541;
n 2 30 √
s′2 = s = .4, 64 = 4, 8; s′ = s′2 = 2, 19.
n−1 29
- NÕu mÉu thÓ ®î ho ë d¹ng b¶ng tÇn sè mµ ã ¸ gi¸ trÞ xi ¸ h ®Òu nhau mét
kho¶ng h th× ®Ó lµm gi¶m ®é phø t¹p ña sè liÖu tÝnh to¸n ta dïng ph¬ng ph¸p ®æi biÕn sè.
xi − x0
§Æt ui = , trong ®ã x0 ã thÓ hän lµ mét gi¸ trÞ xi bÊt k× nhng víi m ®Ý h lµm
h
gi¶m sè liÖu tÝnh to¸n ngêi ta thêng hän lµ gi¸ trÞ mµ t¹i ®ã tÇn sè ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt. Khi
®ã
x = x0 + hu; s2x = h2 s2u = h2 (u2 − (u)2 ) (3.12)
trong ®ã
k k k
1X 1X X
u= ni ui ; u2 = ni u2i , víi ni = n. (3.13)
n i=1 n i=1 i=1
Ta ã thÓ lËp b¶ng tÝnh nh sau

ni xi ui ni ui ni u2i
n1 x1 u1 n1 u1 n1 u21
... ... ... ... ...
P P k P P k P Pk
1 = ni 2 = ni ui 3 = ni u2i
i=1 i=1 i=1
P P
Dùa vµo b¶ng tÝnh vµ «ng thø (3.13) ta tÝnh ®î : u = P ; u = P3 vµ thay vµo «ng
2 2
1 1
thø (3.12) ta thu ®î x; s2x .
Chó ý 3.3.11. (i) Trong trêng hîp ¸ xi ¸ h ®Òu nhau mét kho¶ng h, ®æi biÕn sè hØ ã
ý nghÜa lµm gi¶m ®é phø t¹p tÝnh to¸n nªn nÕu kh«ng ®æi biÕn ta vÉn tÝnh b×nh thêng nh
trêng hîp b).

(ii) NÕu mÉu ho díi d¹ng b¶ng ghp líp (ph¬ng ph¸p ph©n kho¶ng), ta hän mçi líp
mét gi¸ trÞ ®¹i diÖn, th«ng thêng lµ gi¸ trÞ hÝnh gi÷a líp, khi ®ã ta thu ®î b¶ng tÇn sè vµ
tÝnh ®î ¸ ®Æ trng mÉu nh ¸ h tÝnh ë trªn.
VÝ d 3.3.12. §iÒu tra Glu oza trong m¸u ë 100 ngêi ta thu ®î kÕt qu¶ sau (mg %):
xi 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 125

70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 125 130
ni 1 0 2 5 8 16 18 17 16 9 5 2 1
H·y tÝnh ¸ ®Æ trng mÉu x, s2 , s, s′2, s′ .

Gi¶i: Chän xi lµ ®iÓm gi÷a ë mçi líp, dÔ thÊy ¸ xi ¸ h ®Òu nhau mét kho¶ng h = 5, ®Æt
xi − 97, 5
ui = . Ta ã b¶ng tÝnh sau
5
Kho¶ng Glu oza xi ni ui ni ui ni u2i

65 − 70 67, 5 1 −6 −6 36
70 − 75 72, 5 0 −5 0 0
75 − 80 77, 5 2 −4 −8 32
80 − 85 82, 5 5 −3 −15 45
85 − 90 87, 5 8 −2 −16 32
90 − 95 92, 5 16 −1 −16 16
95 − 100 97, 5 18 0 0 0
100 − 105 102, 5 17 1 17 17
105 − 110 107, 5 16 2 32 64
110 − 115 112, 5 9 3 27 81
115 − 120 117, 5 5 4 20 80
120 − 125 122, 5 2 5 10 50
125 − 130 127, 5 P 1 6 P 6 P 36
1 = 100 2 = 51 3 = 489
51 489
u= = 0, 51; u2 = = 4, 89;
100 100
x = x0 + hu = 97, 5 + 5.(0, 51) ≈ 100, 05 s2u = u2 − (u)2 = 4, 89 − 0, 512 ≈ 4, 63;
p
s2x = h2 s2u = 52 .(4, 63) = 115, 75; s = s2x = 10, 76;
n 2 100 √
s′2 = s = · (115, 75) = 116, 92; s′ = s′2 = 10, 81.
n−1 99
3.3.8 TÇn suÊt mÉu
Gi¶ sö tõ tæng thÓ kÝ h thí N trong ®ã ã M phÇn tö mang dÊu hiÖu nghiªn øu, lÊy ra
mét mÉu ngÉu nhiªn kÝ h thí n vµ trong ®ã thÊy ã m phÇn tö mang dÊu hiÖu nghiªn øu.
m
§Þnh nghÜa 3.3.13. TÇn suÊt mÉu (sample relative frequen y), ký hiÖu lµ f = , lµ tû sè gi÷a
n
sè phÇn tö mang dÊu hiÖu nghiªn øu trong mét mÉu vµ kÝ h thí mÉu.
VÝ d 3.3.14. KiÓm tra ngÉu nhiªn 400 s¶n phÈm do mét m¸y s¶n xuÊt ra thÊy ã 20 s¶n phÈm
lµ phÕ phÈm. TÝnh tÇn suÊt xuÊt hiÖn phÕ phÈm trong mÉu ®î lÊy ra.
20
Gi¶i. Ta ã tÇn suÊt xuÊt hiÖn phÕ phÈm trong mÉu lÊy ra lµ f = = 0, 05.
400
Bµi tËp h¬ng 3
1. §iÒu tra n¨ng suÊt lóa X (t¹/ha) trªn 10 thöa ruéng ta thu ®î b¶ng sè liÖu sau:
Thöa sè 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
X 45, 5 46 47 45, 5 47, 5 46 48 48 44 49, 5
(a) LËp b¶ng tÇn sè vµ tÇn suÊt mÉu.
(b) LËp hµm ph©n phèi thù nghiÖm ña mÉu.
( ) X©y dùng ®a gi¸ tÇn sè vµ ®a gi¸ tÇn suÊt ña mÉu.
2. Träng lîng X (kg) ña 12 on lîn khi xuÊt huång lµ:
108; 112; 108; 120; 112; 114; 115; 112; 115; 118; 116; 110
(a) LËp b¶ng tÇn sè ña mÉu.
(b) TÝnh ¸ ®Æ trng mÉu: x; s2 ; s; s′2; s′ .
3. Träng lîng X (kg) ña 20 on lîn xuÊt huång ho bëi b¶ng sau:
X 85 95 105 115 125 135

94 104 114 124 134 144
ni 10 30 45 80 30 5
(a) TÝnh trung b×nh mÉu vµ ph¬ng sai mÉu.
(b) VÏ ®a gi¸ tÇn sè
4. §o hiÒu ao X ( m) ña 100 thanh niªn tõ 18 tuæi ®Õn 22 tuæi ë tØnh A ta thu ®î
b¶ng sè liÖu sau:
X 154 158 162 166 170 174 178

158 162 166 170 174 178 182
ni 10 14 26 28 12 8 2
(a) LËp biÓu ®å tÇn sè h×nh ét vµ ®a gi¸ tÇn sè.
(b) TÝnh trung b×nh mÉu vµ ph¬ng sai mÉu theo ¸ gi¸ trÞ ®¹i diÖn.
5. §o ®é dµi ña 30 hi tiÕt hän ngÉu nhiªn tõ mét lo¹i s¶n phÈm ta thu ®î b¶ng sè liÖu
sau ®©y:
X 39 40 41 42 43 44
ni 4 5 9 7 4 1
(a) X¸ ®Þnh hµm ph©n phèi thù nghiÖm øng víi mÉu trªn;
(b) X¸ ®Þnh biÓu ®å ®êng tÇn suÊt;
( ) TÝnh trung b×nh mÉu, ph¬ng sai mÉu.
6. §o ®é lÖ h ña kÝ h thí s¶n phÈm so víi huÈn ta thu ®î b¶ng sè liÖu sau ®©y:
X 0, 02 0, 04 0, 06 0, 08 0, 10 0, 12 0, 14 0, 16
0, 04 0, 06 0, 08 0, 10 0, 12 0, 14 0, 16 0, 18
ni 8 13 14 13 19 8 12 13
(a) H·y lËp b¶ng tÇn suÊt mÉu;
7. Cho b¶ng tÇn suÊt mÉu:
X 1 2 3 4
fi 0, 4 0, 1 0, 3 0, 2
T×m hµm ph©n phèi thù nghiÖm vµ vÏ ®å thÞ ña nã.
8. §iÒu tra doanh sè X hµng th¸ng ña 100 hé kinh doanh mét ngµnh nµo ®ã ta thu ®î
sè liÖu sau:
X (triÖu ®ång) 10, 1 10, 2 10, 4 10, 5 10, 7 10, 8 10, 9 11 11, 3 11, 4
Sè hé ni 2 3 8 13 25 20 12 10 6 1
(a) X©y dùng ®a gi¸ tÇn suÊt;
(b) TÝnh x, s2 , s′2 , s, s′ .
9. §iÒu tra 365 ®iÓm trång lóa ña mét huyÖn ta thu ®î sè liÖu sau:
N¨ng suÊtX (t¹/ha) 25 30 33 34 35 36 37 39 40

Sè ®iÓm trång lóa ni 6 13 38 74 106 85 30 10 3
(a) X©y dùng ®a gi¸ tÇn suÊt;
(b) TÝnh n¨ng suÊt lóa trung b×nh vµ ®é ph©n t¸n ña n¨ng suÊt lóa ña 365 ®iÓm nãi
trªn.
Ch¬ng 4
í lîng tham sè
í lîng tham sè lµ mét trong nh÷ng bµi to¸n ¬ b¶n ña thèng kª to¸n hä . Khi
nghiªn øu mét dÊu hiÖu ®Æ trng díi d¹ng ¸ ®Æ tÝnh ®Þnh lîng ( h¼ng h¹n nh hiÒu
ao, ©n nÆng, ®é dµi, . . . ) ña tæng thÓ th«ng qua biÕn ngÉu nhiªn gè X , nÕu x¸ ®Þnh ®î
quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña X th× viÖ ®a ra ¸ ®¸nh gi¸ òng nh ¸ dù b¸o vÒ sù biÕn
®éng ña tæng thÓ liªn quan ®Õn ®Æ tÝnh nµy sÏ hÝnh x¸ vµ kh¸ h quan. Tuy nhiªn kh«ng
ph¶i ló nµo hóng ta òng x¸ ®Þnh ®î quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña X . Trong mét sè
trêng hîp, b»ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝ h lý thuyÕt ta ã thÓ biÕt ®î d¹ng to¸n hä ña hµm
ph©n phèi hoÆ hµm mËt ®é ña biÕn ®Þnh lîng X . Tuy nhiªn ¸ tham sè ®Æ trng ña nã
nh kú väng, ph¬ng sai, . . . mµ ta gäi hung lµ tham sè lý thuyÕt θ l¹i ha biÕt nªn ta Çn
ph¶i x¸ ®Þnh θ . ViÖ tÝnh hÝnh x¸ θ lµ khã ã thÓ thù hiÖn ®î mµ ta hØ ã thÓ tÝnh gÇn
®óng th«ng qua mÉu thù nghiÖm ®· ã gäi lµ í lîng tham sè (estimate for parameters) θ .
Cã hai ph¬ng ph¸p thêng ®î sö dng lµ ph¬ng ph¸p í lîng ®iÓm vµ ph¬ng ph¸p
í lîng b»ng kho¶ng tin Ëy.
4.1 Ph¬ng ph¸p í lîng ®iÓm
Ph¬ng ph¸p í lîng ®iÓm (point estimation) hñ tr¬ng dïng mét gi¸ trÞ ®Ó thay
thÕ ho tham sè θ ha biÕt vÒ tæng thÓ, v× b¶n th©n θ lµ mét sè x¸ ®Þnh. Th«ng thêng gi¸
trÞ ®î hän lµ mét thèng kª G nµo ®ã ña mÉu ngÉu nhiªn. Cã nhiÒu ¸ h hän thèng kª G
kh¸ nhau t¹o nªn nh÷ng ph¬ng ph¸p í lîng ®iÓm kh¸ nhau.
4.1.1 Ph¬ng ph¸p hµm í lîng (ph¬ng ph¸p m« men)
Gi¶ sö Çn í lîng tham sè θ ña biÕn ngÉu nhiªn gè X . §èi víi ph¬ng ph¸p hµm í
lîng ta ã thÓ tiÕn hµnh theo ¸ bí nh sau:
Bí 1. Tõ tæng thÓ lËp mÉu ngÉu nhiªn kÝ h thí n: W = (X1 , X2 , . . . , Xn ).

Bí 2. LËp thèng kª G = f (X1 , X2 , . . . , Xn ) ®î gäi lµ hµm í lîng ña θ . Th«ng thêng
87
hän thèng kª mÉu t¬ng øng víi tham sè θ Çn í lîng, h¼ng h¹n, ®Ó í lîng k× väng
to¸n a ña biÕn ngÉu nhiªn gè th× ngêi ta thêng hän thèng kª lµ trung b×nh mÉu X , ®Ó í
lîng ph¬ng sai σ 2 th× ta hän thèng kª lµ ph¬ng sai mÉu S 2 .
Bí 3. LËp mÉu thÓ vµ tÝnh ®î gi¸ trÞ g = f (x1 , x2 , . . . , xn ) ña thèng kª G trªn mÉu
thÓ ®ã. Tõ ®ã suy ra í lîng ña θ lµ gi¸ trÞ g võa tÝnh ®î .
ChÊt lîng ña í lîng kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ qua mét gi¸ trÞ thÓ ña G v× nh vËy hØ
ã ¸ h so s¸nh trù tiÕp g vµ θ mµ θ l¹i ha biÕt. Do ®ã hØ ã thÓ ®¸nh gi¸ hÊt lîng ña
í lîng th«ng qua b¶n th©n thèng kª G = f (X1 , X2 , . . . , Xn ). Râ rµng lµ ã v« sè ¸ h
hän hµm f , tø lµ ã v« sè thèng kª G ã thÓ dïng lµm í lîng ña θ nªn Çn ®a ra mét
tiªu huÈn ®Ó ®¸nh gi¸ hÊt lîng thèng kª G, tõ ®ã lùa hän ®î thèng kª "xÊp xØ mét ¸ h
tèt nhÊt" tham sè í lîng. Cã 3 tiªu huÈn ¬ b¶n ®Ó hän thèng kª nh sau:
a) í lîng kh«ng hÖnh: Gi¶ sö thèng kª G lµ í lîng ña tham sè θ ña biÕn ngÉu

nhiªn gè . Víi k mÉu thÓ rót ra tõ tæng thÓ, thèng kª G sÏ nhËn k gi¸ trÞ thÓ t¬ng øng lµ
g1 , g2, . . . , gk . NÕu thèng kª G lµ mét í lîng ã d ña θ th× ¸ gi¸ trÞ g1 , g2, . . . , gk òng
sÏ lín h¬n θ , do ®ã E(G) > θ. Ngî l¹i, nÕu thèng kª G lµ mét í lîng thiÕu ña θ th×
mäi gi¸ trÞ g1 , g2 , . . . , gk òng sÏ nhá h¬n θ nªn E(G) < θ. Nh vËy, viÖ sö dng mét thèng
kª mµ kú väng to¸n ña nã kh¸ víi tham sè Çn í lîng ã thÓ dÉn ®Õn sai sè hÖ thèng (tÊt
¶ ¸ gi¸ trÞ ña G ®Òu lín h¬n hoÆ nhá h¬n θ). §Ó lo¹i trõ sai sè nµy hiÓn nhiªn lµ Çn yªu
Çu E(G) = θ. DÜ nhiªn yªu Çu trªn kh«ng lo¹i trõ ®î hoµn toµn ¸ sai sè, song nh vËy
¸ sai sè kh¸ dÊu sÏ xuÊt hiÖn t¬ng ®èi ®Òu nhau, do ®ã ¸ gi¸ trÞ ña G sÏ kh«ng bÞ lÖ h
h¼n vÒ mét phÝa so víi θ .
§Þnh nghÜa 4.1.1. Thèng kª G ña mÉu ®î gäi lµ í lîng kh«ng hÖ h ña tham sè θ ña
biÕn ngÉu nhiªn gè X nÕu E(G) = θ. Ngî l¹i, nÕu E(G) 6= θ th× G ®î gäi lµ í lîng
hÖ h ña θ .
Chó ý 4.1.2. (i) G lµ í lîng kh«ng hÖ h ña tham sè θ kh«ng ã nghÜa lµ mäi gi¸ trÞ ña
G ®Òu trïng khÝt víi θ mµ hØ ã nghÜa lµ trung b×nh ¸ gi¸ trÞ ña thèng kª G b»ng θ. Tõng
gi¸ trÞ ña G ã thÓ sai lÖ h rÊt lín so víi θ.
(ii) Trung b×nh mÉu X lµ í lîng kh«ng hÖ h ña kú väng ña biÕn ngÉu nhiªn gè ,
nghÜa lµ E(X) = E(X).
(iii) TÇn suÊt mÉu f lµ í lîng kh«ng hÖ h ña x¸ suÊt P ña biÕn ngÉu nhiªn gè ,
nghÜa lµ E(f ) = P .
(iv) Ph¬ng sai ®iÒu hØnh mÉu S ′2 lµ í lîng kh«ng hÖ h ña ph¬ng sai V (X) ña
biÕn ngÉu nhiªn gè , tø lµ E(S ′2 ) = V (X).
VÝ d 4.1.3. Gi¶ sö mét l« hµng ña mét nhµ m¸y ®· ®î ®ãng thïng, mçi thïng 50 s¶n phÈm.
KiÓm tra ngÉu nhiªn 50 thïng ta thu ®î kÕt qu¶ nh sau:
Sè phÕ phÈm trong thïng k 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Sè thïng ã k phÕ phÈm 0 2 3 7 20 6 4 7 2 1 1
(i) H·y í lîng ho sè phÕ phÈm trung b×nh trong mçi thïng.
(ii) H·y í lîng ho tû lÖ phÕ phÈm ña l« hµng ®ã.
(iii) T×m í lîng kh«ng hÖ h ho ph¬ng sai ña sè phÕ phÈm ë mçi thïng.
Gi¶i. (i) Gäi X lµ sè phÕ phÈm ë mçi thïng. §©y lµ bµi to¸n í lîng ®iÓm ho kú väng ña
tæng thÓ.
ni xi ni xi ni x2i
0 0 0 0
2 1 2 2
3 2 6 12
7 3 21 63
20 4 80 320
6 5 30 150
4 6 24 144
7 7 49 343
2 8 16 128
1 9 9 81
P1 10 10 100
50 247 1343
Nh×n vµo b¶ng trªn ta thÊy:
247
x= = 4, 94.
50
VËy sè phÕ phÈm trung b×nh ë mçi thïng hµng lµ kho¶ng 5 s¶n phÈm.
(ii) §©y lµ bµi to¸n í lîng tû lÖ ña mét tæng thÓ. Tæng sè s¶n phÈm Çn ®iÒu tra lµ
n = 50 × 50 = 2500. Sè phÕ phÈm ph¸t hiÖn lµ 247. Do ®ã, tû lÖ phÕ phÈm trong mÉu lµ
247
f= = 0, 0908.
2500
VËy tû lÖ phÕ phÈm ña l« hµng lµ vµo kho¶ng 9, 88%.
(iii) í lîng kh«ng hÖ h ho ph¬ng sai ña sè phÕ phÈm ë mçi thïng hÝnh lµ ph¬ng
sai ®iÒu hØnh mÉu S ′2 . Ta ã:

1343 ′ 50
s2 = − (4, 94)2 = 2, 4564 ⇒ s 2 = × 2, 4564 = 2, 507.
50 49
VËy ph¬ng sai ña sè s¶n phÈm háng gi÷a ¸ thïng lµ vµo kho¶ng 2, 507.
b) í lîng hiÖu qu¶: Nh ®· ph©n tÝ h ë trªn, dï G lµ í lîng kh«ng hÖ h ña θ th×

tõng gi¸ trÞ thÓ ña G vÉn ã thÓ sai lÖ h rÊt lín so víi θ, tø lµ ph¬ng sai V (G) vÉn ã
thÓ rÊt lín. Ló ®ã, nÕu lÊy mét gi¸ trÞ ña G t×m ®î trªn mét mÉu thÓ, h¼ng h¹n g1 ®Ó
í lîng θ , th× ã thÓ m¾ sai sè rÊt lín. Cßn nÕu nh ®ßi hái ph¬ng sai ña G ph¶i nhá th×
ã thÓ lo¹i trõ sai sè nµy trong í lîng.
§Þnh nghÜa 4.1.4. Thèng kª G ña mÉu ®î gäi lµ í lîng hiÖu qu¶ ña tham sè θ nÕu nã
lµ í lîng kh«ng hÖ h vµ ã ph¬ng sai nhá nhÊt so víi mäi í lîng kh«ng hÖ h kh¸
®î x©y dùng trªn ïng mét mÉu.
) í lîng v÷ng:
§Þnh nghÜa 4.1.5. Thèng kª G ®î gäi lµ í lîng v÷ng ña tham sè θ ña biÕn ngÉu nhiªn
gè X nÕu G héi t theo x¸ suÊt ®Õn θ khi n → ∞. Tø lµ víi mäi ε d¬ng b tïy ý ta lu«n
ã lim P (|G − θ| < ε) = 1.
x→∞
Chó ý 4.1.6. (i) Trung b×nh mÉu X lµ í lîng hiÖu qu¶ (v÷ng) ña E(X).
(ii) Ph¬ng sai ®iÒu hØnh mÉu S ′2 lµ í lîng hiÖu qu¶ (v÷ng) ña ph¬ng sai V (X).
(iii) TÇn suÊt mÉu f lµ í lîng hiÖu qu¶ (v÷ng) ña x¸ suÊt P .
4.2 Ph¬ng ph¸p í lîng b»ng kho¶ng tin Ëy
4.2.1 Kh¸i niÖm
Ç ph¬ng ph¸p í lîng ®iÓm nãi trªn ã mét nhî ®iÓm ¬ b¶n lµ khi kÝ h thí
mÉu nhá th× í lîng ®iÓm t×m ®î ã thÓ sai lÖ h rÊt nhiÒu so víi gi¸ trÞ ña tham sè Çn
í lîng, tø lµ sai sè ña í lîng ã thÓ rÊt lín. MÆt kh¸ dïng ¸ ph¬ng ph¸p trªn
kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ ®î kh¶ n¨ng m¾ sai lÇm khi í lîng b»ng bao nhiªu. Do ®ã khi kÝ h
thí mÉu nhá ngêi ta thêng sö dng ph¬ng ph¸p í lîng b»ng kho¶ng tin Ëy.
§Þnh nghÜa 4.2.1. Kho¶ng (θ1 , θ2 ) ña thèng kª G ®î gäi lµ kho¶ng tin Ëy (interval onfi-
den e) ña tham sè θ nÕu víi x¸ suÊt b»ng (1 − α) ho trí th× P (θ1 < θ < θ2 ) = 1 − α.
Khi ®ã (1 − α) = γ ®î gäi lµ ®é tin Ëy ña í lîng, α ®î gäi lµ mø ý nghÜa, θ1 lµ Ën
tr¸i (gi¸ trÞ tèi thiÓu), θ2 lµ Ën ph¶i (gi¸ trÞ tèi ®a), ßn I = |θ1 − θ2 | lµ ®é dµi kho¶ng tin Ëy,
I/2 lµ b¸n kÝnh kho¶ng.
§Ó gi¶i mét bµi to¸n í lîng tham sè b»ng kho¶ng tin Ëy, ta tiÕn hµnh ¸ bí hÝnh
nh sau:
Bí 1. Tõ tæng thÓ lËp mÉu ngÉu nhiªn W = (X1 , X2 , . . . , Xn ).

Bí 2. Chän thèng kª G = f (X1 , X2 , . . . , Xn , θ) sao ho quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña G
kh«ng ph thué vµo ¸ ®èi sè ña nã vµ hoµn toµn x¸ ®Þnh.
Bí 3. Víi ®é tin Ëy γ = (1 − α) ho trí ã thÓ t×m ®î Æp gi¸ trÞ α1 vµ α2 sao ho
α1 + α2 = α vµ t¬ng ®¬ng víi hóng t×m ®î Æp ph©n vÞ θ1 = θα1 vµ θ2 = θα2 tháa m·n
®iÒu kiÖn
P (G < θ1 ) = α1 ; P (G > θ2 ) = α2 ⇒ P (θ1 < G < θ2 ) = 1 − (α1 + α2 ) = 1 − α.

Nh vËy, víi ®é tin Ëy (1−α) ta ®· x©y dùng ®î kho¶ng tin Ëy (θ1 , θ2 ) ho G. B»ng ¸ php
biÕn ®æi t¬ng ®¬ng bao giê òng ã thÓ ®a «ng thø trªn vÒ d¹ng biÓu thø t¬ng ®¬ng
P (G1 < θ < G2 ) = 1 − α, víi G1 = f (X1 , X2 , . . . , Xn , θ1 ) vµ G2 = f (X1 , X2 , . . . , Xn , θ2 ).

§ã hÝnh lµ kho¶ng tin Ëy Çn t×m.
Chó ý 4.2.2. (i) Khi tiÕn hµnh mét php thö víi mÉu ngÉu nhiªn W = (X1 , X2 , . . . , Xn ) ta
thu ®î mét mÉu thÓ w = (x1 , x2 , . . . , xn ), do ®ã tÝnh ®î gi¸ trÞ ña θ1 vµ θ2 øng víi
mÉu thÓ. Khi ®ã ã kÕt luËn lµ qua mÉu thÓ w , víi ®é tin Ëy 1 − α, tham sè θ ña biÕn
ngÉu nhiªn gè X sÏ n»m trong kho¶ng (θ1 , θ2 ).
(ii) Víi ®é tin Ëy 1 − α ho trí ta ã thÓ t×m ®î v« sè Æp (θ1 , θ2 ) tháa m·n ®iÒu kiÖn
α1 + α2 = α. V× thÕ ã v« sè kho¶ng tin Ëy t¬ng øng víi ®é tin Ëy ®· ho.
4.2.2 í lîng kú väng ña biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn
Bµi to¸n. Cho biÕn ngÉu nhiªn gè X ã ph©n phèi huÈn N(a, σ 2 ). Tham sè kú väng θ = a
ha biÕt. H·y í lîng a?
Gi¶i. Ta xt ¸ trêng hîp sau.

a) §· biÕt ph¬ng sai σ 2 ña biÕn ngÉu nhiªn gè X :
Bí 1. Tõ tæng thÓ lËp mét mÉu ngÉu nhiªn W = (X1 , X2 , . . . , Xn ) kÝ h thí n.
Bí 2. Chän thèng kª
√
(X − a) n
G=U = ,
σ
trong ®ã X lµ trung b×nh mÉu. Khi ®ã, theo §Þnh lý giíi h¹n trung t©m, ta ã thèng kª U xÊp
xØ ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1). Víi ®é tin Ëy 1 − α ho trí t×m ®î Æp gi¸ trÞ α1 vµ α2
sao ho α1 + α2 = α. Tõ ®ã t×m ®î hai ph©n vÞ huÈn lµ uα1 vµ u1−α2 tháa m·n ®iÒu kiÖn
P (U < uα1 ) = α1 ; P (U > u1−α2 ) = α2 . Suy ra P (uα1 < U < u1−α2 ) = 1−(α1 +α2 ) = 1−α.
V× uα1 = −u1−α1 nªn thay thèng kª U vµo biÓu thø trªn vµ gi¶i ra Èn a ta thu ®î
σ σ
P (X − √ u1−α2 < a < X + √ u1−α1 ) = 1 − α.
n n
Bí 3. KÕt luËn: víi ®é tin Ëy b»ng (1 − α), tham sè a ña biÕn ngÉu nhiªn gè X sÏ n»m
trong kho¶ng
σ σ
(X − √ u1−α2 ; X + √ u1−α1 ). (4.1)
n n
Tõ «ng thø (4.1), ngêi ta thêng xt ¸ trêng hîp ®Æ biÖt ña kho¶ng tin Ëy theo ¸ h
hän α1 vµ α2 nh sau.

α
- Kho¶ng tin Ëy ®èi xøng: NÕu α1 = α2 = 2
th× kho¶ng tin Ëy ña a lµ:
σ σ
(X − √ u1− α2 ; X + √ u1− α2 ). (4.2)
n n
- Kho¶ng tin Ëy bªn ph¶i (dïng ®Ó í lîng gi¸ trÞ tèi thiÓu ña a): NÕu α1 = 0, α2 = α
th× u1−α1 = +∞. Do ®ã kho¶ng tin Ëy bªn ph¶i ña a lµ:
σ
(X − √ u1−α ; +∞). (4.3)
n
- Kho¶ng tin Ëy bªn tr¸i (dïng ®Ó í lîng gi¸ trÞ tèi ®a ña a): NÕu α2 = 0, α1 = α th×
u1−α2 = +∞. Do ®ã kho¶ng tin Ëy bªn tr¸i ña a lµ:
σ
(−∞; X + √ u1−α ). (4.4)
n
Chó ý 4.2.3. (i) NÕu ®Æt ε= √σ u1− α

n 2
= SEu1− α2 th× «ng thø 4.2 ã d¹ng (X − ε; X + ε),
ε ®î gäi lµ ®é hÝnh x¸ ña í lîng, nã ph¶n ¸nh mø ®é sai lÖ h ña trung b×nh mÉu so
víi trung b×nh tæng thÓ víi x¸ suÊt (1 − α) ho trí . Víi ïng ®é tin Ëy (1 − α) ho trí
th× ®é dµi ña kho¶ng tin Ëy ®èi xøng (X − ε, X + ε) lµ ng¾n nhÊt víi I = 2ε.
(ii) Ç gi¸ trÞ u1− α2 vµ u1−α hÝnh lµ gi¸ trÞ tíi h¹n mø 1 − α/2 hoÆ 1 − α ®î tra ë
b¶ng Ph l 2.
(iii) NÕu t¨ng ì mÉu n, gi÷ nguyªn 1 − α th× ε gi¶m ®i, do ®ã ®é hÝnh x¸ ao lªn. Cßn
nÕu t¨ng 1 − α, gi÷ nguyªn ì mÉu n th× ε t¨ng lªn, do ®ã ®é hÝnh x¸ gi¶m ®i. Râ rµng ba
sè ε, α, n lu«n ph thué vµo nhau, nÕu ho trí 2 sè th× sÏ t×m ®î sè ßn l¹i. Do ®ã ta ã
thÓ x¸ ®Þnh ®î ì mÉu n tháa m·n ®é tin Ëy vµ ε0 ho trí lµ
2 2
4σ 2 σ 2
n≥ u α +1 = 2 u1− α +1.
I02 1− 2 ε0 2
VÝ d 4.2.4. Träng lîng ña mét lo¹i s¶n phÈm lµ mét biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn,
víi ®é lÖ h huÈn lµ 1. CÇn ph¶i ®iÒu tra mét mÉu ã kÝ h thí tèi thiÓu lµ bao nhiªu ®Ó víi
®é tin Ëy ña í lîng lµ 0, 95 th× sai sè ho php kh«ng vît qu¸ 0, 1.
Gi¶i. Theo gi¶ thiÕt ta ã ε0 = 0, 1; σ = 1 vµ víi 1 − α = 0, 95, tra b¶ng Ph l 2 ta ã

u1− α2 = 1, 96. Theo «ng thø ta ®î
1
n≥[ (1, 96)2] + 1 = [384, 16] + 1 = 385.
(0, 1)2
VËy ®Ó ®¸p øng ¸ yªu Çu ña bµi ta ph¶i ®iÒu tra mét mÉu ã kÝ h thí tèi thiÓu n = 385.
b) Cha biÕt ph¬ng sai ña biÕn ngÉu nhiªn gè X :

Trêng hîp 1: KÝ h thí mÉu nhá n ≤ 30.
Bí 1. Tõ tæng thÓ lËp mét mÉu ngÉu nhiªn W = (X1 , X2 , . . . , Xn ) kÝ h thí n, n ≤ 30.
X − a√
G=T = n,
S′
trong ®ã S ′ lµ ®é lÖ h tiªu huÈn mÉu. Khi ®ã thèng kª T tu©n theo qui luËt ph©n phèi Student
víi (n − 1) bË tù do.
Bí 3. Víi ®é tin Ëy (1−α) ho trí ã thÓ t×m ®î Æp gi¸ trÞ α1 vµ α2 sao ho α1 +α2 = α,
(n−1) (n−1) (n−1)
tõ ®ã t×m ®î hai ph©n vÞ t¬ng øng lµ tα1 vµ t1−α2 sao ho P (T < tα1 ) = α1 vµ
(n−1) (n−1) (n−1)
P (T > t1−α2 ) = α2 . Suy ra P (tα1 < T < t1−α2 ) = 1 − (α1 + α2 ) = 1 − α. V×
(n−1) (n−1) (n−1) (n−1)
tα1 = −t1−α1 nªn P (−t1−α1 <T < t1−α2 ) = 1 − α. Thay thèng kª T vµo biÓu thø trªn
vµ gi¶i theo Èn a ta ã kho¶ng tin Ëy ña a víi ®é tin Ëy 1 − α lµ
S ′ (n−1) S ′ (n−1)
(X − √ t1−α2 ; X + √ t1−α1 ). (4.5)
n n
Ta ã ¸ trêng hîp ®Æ biÖt ña kho¶ng tin Ëy.
α
- Kho¶ng tin Ëy ®èi xøng: NÕu α1 = α2 = 2
th× kho¶ng tin Ëy ña a lµ
S ′ (n−1) S ′ (n−1)
(X − √ t1− α ; X + √ t1− α ). (4.6)
n 2 n 2
- Kho¶ng tin Ëy bªn ph¶i (dïng ®Ó í lîng gi¸ trÞ tèi thiÓu ña a): Khi α1 = 0, α2 = α
th× kho¶ng tin Ëy bªn ph¶i ña a lµ
S ′ (n−1)
(X − √ t1−α ; +∞). (4.7)
n
- Kho¶ng tin Ëy bªn tr¸i (dïng ®Ó í lîng gi¸ trÞ tèi ®a ña a): Khi α2 = 0, α1 = α th×
kho¶ng tin Ëy bªn tr¸i ña a lµ
S ′ (n−1)
(−∞; X + √ t1−α ). (4.8)
n
Chó ý 4.2.5. T¬ng tù hó ý 4.2.3, ta òng ã
s′ (n−1)
(i) NÕu ®Æt ε = √ t1− α th× «ng thø 4.6 trë thµnh (X − ε; X + ε) vµ ®é dµi kho¶ng tin
n 2
Ëy I = 2ε sÏ ng¾n nhÊt.
(n−1) (n−1)
(ii) Ç gi¸ trÞ tíi h¹n t1− α hoÆ t1−α ña ph©n phèi Student víi n − 1 bË tù do ®î
2
tra trong Ph l 3 (Ph©n vÞ Student tnα ).

(iii) KÝ h thí mÉu n ph¶i ®o ®Ó tháa m·n ®é tin Ëy vµ ®é hÝnh x¸ ε0 ho trí lµ
′2
s (n−1) 2
n ≥ 2 (t1− α ) +1. (4.9)
ε0 2
VÝ d 4.2.6. Pháng vÊn 10 gia ®×nh ã 3 ngêi vÒ hi phÝ hµng th¸ng ho nhu yÕu phÈm ë mét
huyÖn vïng ao, thu ®î ¸ sè liÖu sau: 160, 175, 180, 190, 190, 190, 200, 200, 250, 300 ngµn
®ång.
(i) H·y í lîng hi phÝ trung b×nh hµng th¸ng ho nhu yÕu phÈm ña mét hé d©n ã 3
ngêi ë huyÖn nµy víi ®é tin Ëy 95%.
(ii) í lîng hi phÝ trung b×nh tèi ®a hµng th¸ng ho nhu yÕu phÈm ña mét hé d©n ã
3 ngêi ë ®Þa ph¬ng nµy víi ®é tin Ëy 99%.

(iii) Ph¶i pháng vÊn thªm tèi thiÓu bao nhiªu hé d©n ã 3 ngêi ®Ó víi ®é tin Ëy 95% sai
sè ña viÖ í lîng hi phÝ trung b×nh hµng th¸ng ho nhu yÕu phÈm kh«ng vît qu¸ 25 ngµn
®ång. Gi¶ thiÕt hi phÝ hµng th¸ng ho nhu yÕu phÈm lµ biÕn ngÉu nhiªn ph©n phèi huÈn.
Gi¶i. Gäi X lµ hi phÝ hµng th¸ng ho nhu yÕu phÈm ña hé d©n 3 ngêi ña ®Þa ph¬ng ®ang
xt. Theo gi¶ thiÕt X ã ph©n phèi huÈn. VËy hi phÝ trung b×nh hÝnh lµ gi¸ trÞ a.
(i) §©y lµ bµi to¸n í lîng b»ng kho¶ng tin Ëy ®èi xøng ho kú väng to¸n ña biÕn ngÉu
nhiªn ã ph©n phèi huÈn khi ha biÕt ph¬ng sai víi ì mÉu nhá. Kho¶ng tin Ëy ®èi xøng
ña a ®î tÝnh theo «ng thø (4.6). Víi n = 10; 1 − α = 0, 95, tra b¶ng Ph l 3, ta ã
(n−1)
t1− α = t90,975 = 2, 262.
2
x vµ s′ b»ng ph¬ng ph¸p ®æi biÕn. DÔ thÊy ¸ xi ¸ h ®Òu mét kho¶ng

Tõ mÉu thÓ ta tÝnh
xi − x0 xi − 190
h = 5, hän x0 = 190, ®Æt ui = = vµ lËp b¶ng ®Ó tÝnh to¸n x vµ s′ nh sau:
h 5
xi ni ui ni ui ni u2i
160 1 −6 −6 36
175 1 −3 −3 9
180 1 −2 −2 4
190 3 0 0 0
200 2 2 4 8
250 1 12 12 144
300
P 1 22 22 484
10 27 685
Tõ b¶ng ta ã kÕt qu¶ sau:
1X 27 1X 685
u= ni ui = = 2, 7; u2 = ni u2i = = 68, 5;
n 10 n 10
s2u = u2 − (u)2 = 68, 5 − (2, 7)2 = 61, 21.
Sau khi ¸p dng «ng thø ®æi l¹i vÒ biÕn x, ta ã
x = x0 + hu = 190 + 5 × (2, 7) = 203, 5; s2x = h2 s2u = 52 × (61, 21) = 1530, 25;

n 2 10 √
s′2 = sx = × (1530, 25) = 1700, 278; s′ = s′2 = 41, 234.
n−1 9
s′ (n−1) 41, 234
Ta ã ε = √ t1− α = √ × 2, 262 = 29, 495. Suy ra kho¶ng tin Ëy ®èi xøng ña a lµ
n 2 10
(x − ε; x + ε) = (203, 5 − 29, 495; 203, 5 + 29, 495) = (174, 005; 232, 995).
VËy víi ®é tin Ëy 95%, mø hi phÝ trung b×nh trªn mét th¸ng ña mét gia ®×nh 3 ngêi ë
huyÖn ®ã n»m trong kho¶ng tõ 174, 005 ®Õn 232, 995 ngµn ®ång.
(ii) §©y lµ bµi to¸n í lîng b»ng kho¶ng tin Ëy bªn tr¸i ho kú väng to¸n ña biÕn ngÉu
nhiªn ã ph©n phèi huÈn khi ha biÕt ph¬ng sai víi ì mÉu nhá. Ta ã n = 10; 1−α = 0, 99,
(n−1) (9) (n−1)
suy ra t1−α = t0,99 = 2, 821. Thay ¸ gi¸ trÞ thÓ ña x, s′ vµ t1−α vµo (4.8) ta ®î
41, 234
(−∞; 203, 5 + √ × 2, 281) = (−∞; 233, 243).
10
VËy víi ®é tin Ëy 99%, mø hi phÝ trung b×nh tèi ®a ho nhu yÕu phÈm ña mét hé d©n 3
ngêi ë ®Þa ph¬ng ®ã lµ 233, 243 ngµn ®ång.
(iii) §©y lµ bµi to¸n x¸ ®Þnh kÝ h thí mÉu tèi thiÓu sao ho tháa m·n ®é tin Ëy γ = 95%
vµ ®é hÝnh x¸ ε0 = 25 ho trí . Theo «ng thø (4.9), ta ã
′2
s n−1 2 1700, 278 2
n ≥ 2 (t1−α/2 ) +1 = (2, 262) +1 = 14.
ε 252
Nh vËy ph¶i pháng vÊn thªm 14 − 10 = 4 gia ®×nh n÷a.
Trêng hîp 2: KÝ h thí mÉu lín n ≥ 30.

Bí 1. Tõ tæng thÓ lËp mét mÉu ngÉu nhiªn W = (X1 , X2 , . . . , Xn ) kÝ h thí n, n ≥ 30.
√
(X − a) n
G=T = .
S′
Bí 3. Theo §Þnh lý giíi h¹n trung t©m, khi n ®ñ lín (n ≥ 30) th× ta ã thÓ xÊp xØ ph©n phèi
(n−1) (n−1)
Student b»ng ph©n phèi huÈn. Do ®ã, ta ã thÓ thay ¸ gi¸ trÞ ph©n vÞ Student t1−α/2 , t1−α
trong ¸ «ng thø kho¶ng tin Ëy víi mÉu nhá t¬ng øng b»ng ¸ gi¸ trÞ ph©n vÞ huÈn
u1−α/2 , u1−α (nghÜa lµ thay viÖ tra b¶ng Ph l 3 b»ng Ph l 2). Khi ®ã, ¸ trêng hîp
ña kho¶ng tin Ëy ña a nh sau:
α
- Kho¶ng tin Ëy ®èi xøng. NÕu α1 = α2 = 2
th× kho¶ng tin Ëy ña a lµ
S′ S′
(X − √ u1− α2 ; X + √ u1− α2 ). (4.10)
n n
- Kho¶ng tin Ëy bªn ph¶i (dïng ®Ó í lîng gi¸ trÞ tèi thiÓu ña a): Khi α1 = 0, α2 = α
th× kho¶ng tin Ëy bªn ph¶i ña a lµ
S′
(X − √ u1−α ; +∞). (4.11)
n
- Kho¶ng tin Ëy bªn tr¸i (dïng ®Ó í lîng gi¸ trÞ tèi ®a ña a): Khi α2 = 0, α1 = α th×
kho¶ng tin Ëy bªn tr¸i ña a lµ
S′
(−∞; X + √ u1−α ). (4.12)
n
Chó ý 4.2.7. NÕu ho trí ®é tin Ëy vµ sai sè ho php kh«ng vît qu¸ ε0 th× khi ®ã kÝ h
thí mÉu n ph¶i ®o ®Ó tho¶ m·n ®Ò bµi ®· ho lµ

′2
s 2
n ≥ 2 (u1− α2 ) +1. (4.13)
ε0
VÝ d 4.2.8. §Ó kh¶o s¸t n¨ng suÊt ña mét gièng lóa A míi nhËp tõ NhËt B¶n, ngêi ta trång
thö trªn 100 thöa ruéng vµ thu ®î kÕt qu¶ sau:
N¨ng suÊt (t¹/ha) 41 43 45 47 49 51
Sè thöa ruéng 7 13 25 35 15 5
(i) H·y x¸ ®Þnh n¨ng suÊt trung b×nh tèi ®a vµ tèi thiÓu ña gièng lóa A nãi trªn víi ®é
tin Ëy 95%.
(ii) NÕu muèn ®é hÝnh x¸ trong í lîng b»ng kho¶ng tin Ëy ®èi xøng kh«ng qu¸ 1,
víi ®é tin Ëy 99% th× ph¶i thÝ nghiÖm trªn bao nhiªu thöa ruéng.
Gi¶i. (i) Gäi n¨ng suÊt lóa trung b×nh ña gièng lóa A lµ a. §©y lµ bµi to¸n í lîng b»ng
kho¶ng tin Ëy bªn ph¶i vµ bªn tr¸i ña trung b×nh tæng thÓ ña biÕn ngÉu nhiªn tu©n theo luËt
ph©n phèi huÈn khi ha biÕt ph¬ng sai víi ì mÉu lín.
Khi ®ã, kho¶ng tin Ëy bªn ph¶i vµ bªn tr¸i ña a ®î x¸ ®Þnh theo ¸ «ng thø
(4.11) vµ (4.12) Theo gi¶ thiÕt, ta ã n = 100; 1 − α = 0, 95 nªn tra b¶ng Ph l 2 ta ã
u1−α = u0,95 = 1, 645. Tõ mÉu thÓ, ta tÝnh x vµ s′ b»ng ¸ h ®æi biÕn. Chän x0 = 47, h = 2,
xi − 47
®Æt ui = vµ lËp b¶ng tÝnh to¸n nh sau:
2
41 7 −3 −21 63
43 13 −2 −26 52
45 25 −1 −25 25
47 35 0 0 0
49 15 1 15 15
51 5 2 10 20
100 −47 175
Tõ b¶ng ta ã:
−47 175
u= = −0, 47; u2 = = 1, 75; x = x0 + hu = 47 + 2 × (−0, 47) = 46, 06;
100 100
s2u = u2 − (u)2 = 1, 75 − (−0, 47)2 = 1, 5291; s2 = h2 s2u = 22 × (1, 5291) = 6, 1164;
n 2 100 √
s′2 = s = × (6, 1164) = 6, 178; s′ = s′2 = 2, 486.
n−1 99
s′ 2, 486 × 1, 645
Khi ®ã ta ã: ε = √ u1−α = √ = 0, 4089. Do ®ã,
n 100
x − ε = 46, 06 − 0, 4089 = 45, 6511 vµ x + ε = 46, 06 + 0, 4089 = 46, 4689.
VËy víi ®é tin Ëy 95%, n¨ng suÊt trung b×nh tèi thiÓu vµ n¨ng suÊt trung b×nh tèi ®a ña gièng
lóa A lÇn lît lµ 45, 6511 t¹/ha vµ 46, 4689 t¹/ha.
(ii) §©y lµ bµi to¸n x¸ ®Þnh ì mÉu khi ho trí ®é dµi ña kho¶ng tin Ëy ®èi xøng.
Theo gi¶ thiÕt I 6 1; ε 6 0, 5 vµ v× γ = 0, 99 nªn u1− α2 = 2, 576. ¸p dng «ng thø (4.13) ta
®î
s′ 2 (2, 4856)2 × (2, 576)2)
n ≥ [ 2 (u1− α2 )2 ] + 1 = [ ] + 1 = 164.
ε0 (0, 5)2
VËy, ®Ó ®¸p øng ¸ yªu Çu ña ®Ò bµi th× Çn ph¶i thÝ nghiÖm trªn tèi thiÓu lµ 164 thöa ruéng.
4.2.3 í lîng k× väng to¸n ña biÕn ngÉu nhiªn kh«ng theo quy luËt
ph©n phèi huÈn
Gi¶ sö ta Çn í lîng kú väng a ña mét biÕn ngÉu nhiªn X ph©n phèi theo mét
quy luËt nµo ®ã kh¸ quy luËt huÈn. V× theo §Þnh lý giíi h¹n trung t©m ë Ch¬ng 2, khi kÝ h
thí ña mÉu ®ñ lín th× thèng kª G ®î oi lµ ã ph©n phèi huÈn nªn ®Ó í lîng a ta
Çn ph¶i hän mÉu ã kÝ h thí lín vµ tiÕn hµnh í lîng t¬ng tù ¸ trêng hîp ña biÕn
ngÉn nhiªn ã ph©n phèi huÈn.
4.2.4 í lîng kho¶ng ho tØ lÖ
Gi¶ sö kÝ h thí tæng thÓ lµ N , trong ®ã ã M phÇn tö mang ®Æ tÝnh A vµ N − M

phÇn tö kh«ng mang ®Æ tÝnh A. NÕu lÊy ngÉu nhiªn ra mét phÇn tö vµ gäi X lµ sè phÇn tö
mang ®Æ tÝnh A ®î lÊy ra th× X lµ biÕn ngÉu nhiªn ph©n phèi theo quy luËt kh«ng-mét víi
p = P (A) = M/N lµ x¸ suÊt ®Ó lÊy ngÉu nhiªn ®î mét phÇn tö trong tæng thÓ mang ®Æ
tÝnh A vµ p ®î xem lµ tÇn suÊt ña tæng thÓ, khi ®ã q = P (A) = 1 − p. ViÖ tÝnh hÝnh
x¸ p lµ gÆp nhiÒu khã kh¨n, do ®ã ta í lîng ho tû lÖ p víi ®é tin Ëy ho trí (p kh«ng
qu¸ lín hoÆ kh«ng qu¸ b). Ta ®· biÕt trong quy luËt ph©n phèi kh«ng-mét th× E(X) = p vµ
V (X) = pq , nh vËy í lîng kú väng to¸n ña quy luËt nµy òng hÝnh lµ í lîng x¸
suÊt p. V× vËy ta ã bµi to¸n í lîng tû lÖ p nh sau:
Bµi to¸n 1. Cho X lµ biÕn ngÉu nhiªn ã quy luËt ph©n phèi kh«ng - mét A(p), vµ θ = p lµ
tham sè ha biÕt. H·y í lîng p.
Gi¶i. Bí 1. Tõ tæng thÓ rót ra mÉu ngÉu nhiªn W = (X1 , X2 , . . . , Xn ) kÝ h thí n, trong
®ã Xi lµ nh÷ng biÕn ngÉu nhiªn ®é lËp víi nhau vµ ã ph©n phèi kh«ng-mét víi tham sè p.
(f − p) √
U=p n,
f (1 − f )
trong ®ã f lµ tÇn suÊt ña mÉu. Theo §Þnh lý giíi h¹n trung t©m ë Ch¬ng 2, khi n ®ñ lín
(n > 30) vµ f kh«ng qu¸ b vµ òng kh«ng qu¸ lín th× U xÊp xØ ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1).
Bí 3. Víi ®é tin Ëy 1−α ho trí t×m ®î Æp gi¸ trÞ α1 vµ α2 sao ho α1 +α2 = α. Tõ ®ã
t×m ®î hai ph©n vÞ huÈn lµ uα1 vµ u1−α2 sao ho P (U < uα1 ) = α1 ; P (U > u1−α2 ) = α2 .
Suy ra
P (uα1 < U < u1−α2 ) = 1 − (α1 + α2 ) = 1 − α.
V× uα1 = −u1−α1 nªn thay thèng kª U vµo biÓu thø trªn vµ gi¶i ra Èn p ta thu ®î
p p
f (1 − f ) f (1 − f )
P f− √ u1−α2 < p < f + √ u1−α1 = 1 − α.
n n
Tõ ®ã suy ra víi ®é tin Ëy 1 − α, tham sè p ña biÕn ngÉu nhiªn gè sÏ n»m trong kho¶ng
p p
f (1 − f ) f (1 − f )
f− √ u1−α2 ; f + √ u1−α1 . (4.14)
n n
Tõ «ng thø (4.14), ta ã ¸ lo¹i kho¶ng tin Ëy thêng dïng nh sau:
- Kho¶ng tin Ëy ®èi xøng ña p (khi α1 = α2 = α/2):

p p
f (1 − f ) f (1 − f )
f− √ u1−α/2 ; f + √ u1−α/2 . (4.15)
n n
- Kho¶ng tin Ëy bªn ph¶i ña p (khi α1 = 0, α2 = α):
p
f (1 − f )
f− √ u1−α ; +∞ . (4.16)
n
- Kho¶ng tin Ëy bªn tr¸i ñap (khi α1 = α, α2 = 0):
p
f (1 − f )
−∞; f + √ u1−α . (4.17)
n
p
f (1 − f )
Chó ý 4.2.9. (i) NÕu ®Æt ε = √ u1− α2 lµ ®é hÝnh x¸ ña í lîng th× «ng thø
n
4.15 sÏ lµ (f − ε, f + ε) vµ kho¶ng tin Ëy ®èi xøng ã ®é dµi ng¾n nhÊt lµ I = 2ε.
(ii) KÝ h thí ña mÉu n Çn ph¶i ®iÒu tra ®¶m b¶o ho viÖ í lîng tham sè p ã ®é
tin Ëy 1 − α vµ sai sè ho php kh«ng vît qu¸ ε0 ho trí lµ

f (1 − f ) 2
n≥ u1− α +1. (4.18)
ε20 2
(iii) §Ó sö dng ¸ «ng thø trªn ã kÕt qu¶ hÝnh x¸ ao h¬n th× n ph¶i ®ñ lín, f kh«ng
qu¸ b hoÆ qu¸ lín. Th«ng thêng, n ≥ 100; 0, 1 6 f 6 0, 9; nf ≥ 10; n(1 − f ) ≥ 10.
VÝ d 4.2.10. §Ó x¸ ®Þnh tû lÖ n¶y mÇm ña h¹t gièng ng«, ngêi ta gieo thö 400 h¹t vµ thÊy
ã 350 h¹t n¶y mÇm.
(i) Tû lÖ n¶y mÇm tèi ®a ®¹t bao nhiªu, víi ®é tin Ëy 95%?
(ii) §Ó ®¶m b¶o ®é hÝnh x¸ lµ 0, 01 th× Çn ph¶i gieo tèi thiÓu bao nhiªu h¹t víi ïng ®é
tin Ëy nh trªn?
Gi¶i. (i) Gäi p lµ tû lÖ h¹t n¶y mÇm. §©y lµ bµi to¸n í lîng tû lÖ b»ng kho¶ng tin Ëy bªn
tr¸i ho biÕn ngÉu nhiªn gè trong tæng thÓ. Khi ®ã kho¶ng tin Ëy bªn tr¸i ña p ®î tÝnh
theo «ng thø (4.17).
Tõ mÉu thÓ, ta ã n = 100, m = 350 do ®ã f = 350/400 = 0, 875. Víi ®é tin Ëy 95%,

tø lµ 1 − α = 0, 95 tra b¶ng Ph l 2 ta ®î u1−α = 1, 645, suy ra
p √
f (1 − f ) 0, 875 × 0, 125
ε= √ u1−α = √ × 1, 645 = 0, 0272.
n 400
Do ®ã, kho¶ng tin Ëy bªn tr¸i ña p lµ
(−∞; f + ε) = (−∞; 0, 875 + 0, 0272) = (−∞; 0, 902).
KÕt luËn: Víi ®é tin Ëy 95%, tû lÖ n¶y mÇm tèi ®a lµ 90, 2%.
(ii) §©y lµ bµi to¸n x¸ ®Þnh ì mÉu tèi thiÓu khi biÕt trí ®é hÝnh x¸ ña í lîng.
Sö dng «ng thø (4.18), ta ã

f (1 − f ) 2 0, 875 × 0, 125 2
n≥ u1− α +1 = × 1, 96 +1 = [4201, 75] + 1 = 4202.
ε20 2 0, 012
Do ®ã, ®Ó ®¶m b¶o ®é hÝnh x¸ 0, 01 th× Çn gieo tèi thiÓu 4202 h¹t.
TiÕp theo ta xt mét sè bµi to¸n thêng gÆp trong thù tÕ liªn quan ®Õn bµi to¸n í lîng
tû lÖ, h¼ng h¹n Çn ®a ra í lîng vÒ sè ngêi m¾ mét lo¹i bÖnh trong mét khu vù d©n
ã N ngêi hoÆ Çn í lîng vÒ sè phÕ phÈm trong mét kho hµng gåm N s¶n phÈm, . . . .
Bµi to¸n 2. í lîng sè ¸ thÓ ã ®Æ tÝnh A trong tæng thÓ gåm N ¸ thÓ.
Gi¶i. Gäi M lµ sè ¸ thÓ mang ®Æ tÝnh A trong tæng thÓ gåm N ¸ thÓ. LÊy tõ tæng thÓ ra
mét mÉu ngÉu nhiªn (kh«ng hoµn l¹i) gåm n ¸ thÓ. Gäi X lµ sè ¸ thÓ ã ®Æ tÝnh A trong
M
n ¸ thÓ. Khi ®ã, tû lÖ p = phÇn tö mang ®Æ tÝnh A trong tæng thÓ ã thÓ x¸ ®Þnh ®î
N
b»ng ph¬ng ph¸p í lîng kho¶ng tin Ëy ho tû lÖ. Víi N ®· biÕt ta sÏ í lîng ®î M
tõ kho¶ng tin Ëy ña p. Tø lµ
p p
f (1 − f ) M f (1 − f )
f− √ u1− α2 < <f+ √ u1− α2 ,
n N n
suy ra
p p
f (1 − f ) f (1 − f )
N f− √ u1− α2 < M < N f + √ u1− α2 . (4.19)
n n
C«ng thø (4.19) ho ta kho¶ng tin Ëy ña M.
VÝ d 4.2.11. T¹i mét vïng nói khu vù T©y Nguyªn gåm 10000 ngêi. TiÕn hµnh xt nghiÖm
t×m ký sinh trïng sèt rt ña 200 ngêi thÊy ã 40 ngêi ã ký sinh trïng sèt rt trong m¸u.
H·y t×m kho¶ng tin Ëy ña sè ngêi ã ký sinh trïng sèt rt trong m¸u víi ®é tin Ëy 95%.
Gi¶i Gäi p vµ M lÇn lît lµ tû lÖ ngêi vµ sè ngêi ã ký sinh trïng sèt rt trong m¸u ë khu
M 40
vù T©y Nguyªn. Suy ra p= . Theo ®Ò bµi, ta ã f = = 0, 2 nªn 1 − f = 0, 8. Víi
10000 200
®é tin Ëy 1 − α = 0, 95, tra b¶ng Ph l 2 ta ã u1− α2 = u0,975 = 1, 96. Suy ra
r r
f (1 − f ) 0, 2 × 0, 8
ε= u1− α2 = × 1, 96 = 0, 05488.
n 200
M
Do ®ã f − ε = 0, 14512; f + ε = 0, 25488, hay 0, 14512 < p = < 0, 25488. Suy ra
10000
0, 14512 × 10000 < M < 0, 25488 × 10000 hay 1451, 2 < M < 2548, 8.
VËy víi ®é tin Ëy 95%, sè ngêi ã ký sinh trïng sèt rt trong m¸u ë khu vù T©y Nguyªn
n»m trong kho¶ng tõ 1452 ®Õn 2549 ngêi.
Dùa vµo bµi to¸n í lîng tû lÖ ngêi ta òng ã thÓ tiÕn hµnh bµi to¸n í lîng kÝ h
thí tæng thÓ b»ng ¸ h t¹o ra mét dÊu hiÖu ®Æ trng ho mét sè nhÊt ®Þnh ¸ phÇn tö trong
tæng thÓ sau ®ã tiÕn hµnh í lîng tû lÖ phÇn tö mang dÊu hiÖu ®Æ trng nµy. Dùa vµo tû lÖ
®ã ngêi ta í lîng ®î kÝ h thí ña tæng thÓ.
Bµi to¸n 3. í lîng kÝ h thí tæng thÓ.

M
Gi¶i. Trí hÕt, ta ®i í lîng tû lÖ p = ¸ thÓ ®î ®¸nh dÊu trong tæng thÓ. Tõ ®ã í
N
lîng ®î N v× M ®· biÕt. Tø lµ
M M
p <N < p . (4.20)
f (1 − f ) f (1 − f )
f− √ u1− α2 f+ √ u1− α2
n n
C«ng thø (4.20) ho ta kho¶ng tin Ëy ña N.
VÝ d 4.2.12. §Ó kiÓm tra sè ¸ trong mét hå, ¬ quan qu¶n lÝ ®¸nh b¾t 2000 on ¸, ®¸nh
dÊu råi th¶ xuèng hå. LÇn sau ®¸nh b¾t l¹i 400 on, ®î 80 on ã dÊu. H·y í lîng sè ¸
trong hå víi ®é tin Ëy 95%.
2000
Gi¶i. Gäi N lµ sè ¸ ã trong hå (N nguyªn, d¬ng). Tû lÖ ¸ bÞ ®¸nh dÊu lµ p = . Ta í
N
80
lîng p b»ng kho¶ng tin Ëy ®èi xøng. Tõ mÉu thÓ ta ã f = = 0, 2. Theo Chó ý 4.2.9,
400
(iii), ta thÊy bµi to¸n tháa m·n ®iÒu kiÖn 0, 1 < f = 0, 2 < 0, 9; nf > 10; n(1 − f ) > 10. Víi
®é tin Ëy 1 − α = 0, 95, tra b¶ng Ph l 2 ta ®î u1− α2 = 1, 96, suy ra

√
0, 2 × 0, 8
ε= √ × 1, 96 = 0, 0392.
400
VËy kho¶ng tin Ëy ®èi xøng ña tû lÖ p lµ (0, 2 − 0, 0392; 0, 2 + 0, 0392). Tõ ®©y suy ra
2000
0, 2608 < < 0, 2392 hay 8362 < N < 12348. KÕt luËn: Víi ®é tin Ëy 95%, sè ¸ ã
N
trong hå n»m kho¶ng tõ 8362 ®Õn 12348 on.
Bµi tËp h¬ng 4
1. BiÕt khèi lîng X (kg/ on) ña mçi on gµ t¹i mét tr¹i gµ ã ph©n phèi huÈn N(a, σ 2 ).
B¾t ngÉu nhiªn 20 on gµ ®em ©n ta ã kÕt qu¶ sau:
xi 2, 1 2, 3 2, 4 2, 6 2, 7 2, 9 3, 1 3, 3
ni 1 2 3 3 5 3 2 1
Víi ®é tin Ëy 95%, h·y í lîng kho¶ng tin Ëy ña trung b×nh a.
2. Sø hÞu nn tèi ®a ña mét lo¹i vËt liÖu lµ mét biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn.
Thö 10 mÉu vËt liÖu nãi trªn ta ã kÕt qu¶ sau:

Sø hÞu nn tèi ®a X(kg/cm2) 250 270 300 330 350
ni 1 2 4 2 1
T×m kho¶ng tin Ëy ña sø hÞu nn trung b×nh ña lo¹i vËt liÖu trªn víi ®é tin Ëy 95%.
3. Doanh thu hµng th¸ng X ña öa hµng kinh doanh thã gièng lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n
phèi huÈn. Theo dâi doanh thu t¹i 10 öa hµng ta ã kÕt qu¶ sau:
Doanh thu X (triÖu ®ång) 29 31 33 35 37 39 41

ni 1 1 2 2 2 1 1
H·y t×m kho¶ng tin Ëy ña doanh thu trung b×nh víi ®é tin Ëy 98%.
4. Träng lîng trøng gµ lµ mét biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn. C©n thö 100 qu¶ ta
®î b¶ng sè liÖu sau:
Träng lîng (g) 25 − 30 30 − 35 35 − 40 40 − 45 45 − 50

Sè qu¶ ni 10 15 40 20 15
B»ng kho¶ng tin Ëy ®èi xøng, h·y í lîng träng lîng trung b×nh ña lo¹i trøng gµ
nµy víi ®é tin Ëy 95%.
5. §Ó x¸ ®Þnh gi¸ trung b×nh ®èi víi mét lo¹i hµng hãa trªn thÞ trêng, ngêi ta ®iÒu tra
ngÉu nhiªn t¹i 100 öa hµng, thu ®î sè liÖu sau:
Gi¸ (®ång) 83 85 87 89 91 93 95 97 99 101

Sè öa hµng ni 6 7 12 15 30 10 8 6 4 2
Víi ®é tin Ëy 95% h·y í lîng gi¸ trung b×nh ña lo¹i hµng hãa ®ã t¹i thêi ®iÓm ®ang
xt. BiÕt r»ng gi¸ hµng hãa lµ ®¹i lîng ngÉu nhiªn tu©n theo qui luËt ph©n phèi huÈn.
6. C©n thö 100 qu¶ trøng, ta ã kÕt qu¶ sau:
X (g) 150 160 165 170 180 185

ni 4 16 25 30 15 10
(a) T×m kho¶ng tin Ëy ho khèi lîng trung b×nh ña trøng víi ®é tin Ëy 0, 95.
(b) Trøng ã khèi lîng nhá h¬n 165g ®î oi lµ trøng lo¹i hai. T×m kho¶ng í lîng
ña tØ lÖ trøng lo¹i hai víi ®é tin Ëy 99%.
7. Gi¶ sö kÕt qu¶ thi m«n x¸ suÊt thèng kª ña mét líp lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi
huÈn. KiÓm tra thö 30 sinh viªn ta ã b¶ng sè liÖu sau:
§iÓm thi (X) 3 4 5 6 7 8 9 10

Sè sinh viªn ni 2 3 5 10 4 3 2 1
(a) H·y t×m kho¶ng tin Ëy ña ®iÓm trung b×nh ña líp trªn víi ®é tin Ëy 95%.
(b) Sinh viªn ®¹t ®iÓm thi lín h¬n hay b»ng 7 ®î xÕp lo¹i kh¸ giái. H·y t×m kho¶ng
tin Ëy ña tû lÖ sinh viªn kh¸ giái víi mø ý nghÜa 5%.
8. Gi¶ sö träng lîng s¶n phÈm lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn. KiÓm tra ngÉu
nhiªn träng lîng ña 28 s¶n phÈm ïng lo¹i do mét m¸y s¶n xuÊt, ta thu ®î kÕt qu¶:
Träng lîng s¶n phÈm (X) 3, 94 3, 97 4 4, 03 4, 06

Sè s¶n phÈm ni 2 7 10 6 3
(a)Víi ®é tin Ëy 95% h·y í lîng träng lîng trung b×nh tèi ®a vµ tèi thiÓu ña s¶n
phÈm trªn.
(b) H·y í lîng träng lîng trung b×nh ña s¶n phÈm trªn b»ng kho¶ng tin Ëy ®èi
xøng víi ®é tin Ëy 97%.
9. Gi¶ thiÕt n¨ng suÊt lóa lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn. §iÒu tra 365 ®iÓm trång
lóa ña mét huyÖn ngêi ta thu ®î b¶ng sè liÖu sau:
N¨ng suÊt 25 30 33 34 35 36 37 39 40
X (t¹/ha)
Sè ®iÓm ni 6 13 38 74 106 85 30 10 3
(a) Víi ®é tin Ëy 95% ã thÓ kh¼ng ®Þnh n¨ng suÊt lóa trung b×nh ña huyÖn trªn n»m
trong kho¶ng nµo.
(b) H·y í lîng n¨ng suÊt lóa trung b×nh tèi ®a ña huyÖn trªn víi ®é tin Ëy 98%.
10. §iÒu tra doanh sè hµng th¸ng (tÝnh b»ng triÖu ®ång) ña 100 hé kinh doanh mét lo¹i mÆt
hµng ngêi ta thu ®î b¶ng sè liÖu:
Doanh sè (X) 11, 5 11, 6 11, 7 11, 8 11, 9 20

Sè hé ni 10 15 20 30 15 10
B»ng kho¶ng tin Ëy ®èi xøng h·y í lîng doanh sè trung b×nh hµng th¸ng ña ¸ hé
kinh doanh mÆt hµng nµy víi ®é tin Ëy 95%. Gi¶ thiÕt doanh sè lµ biÕn ngÉu nhiªn ã
ph©n phèi huÈn.
11. §Ó x¸ ®Þnh hiÒu ao trung b×nh ña ©y b¹ h ®µn trong mét l©m trêng ngêi ta tiÕn
hµnh ®o 35 ©y vµ thu ®î b¶ng sè liÖu sau:
ChiÒu ao X(m) 6, 5 7, 0 7, 5 8, 0 8, 5 9, 0
7, 0 7, 5 8, 0 8, 5 9, 0 9, 5
Sè ©y ni 2 4 10 11 5 3
Gi¶ thiÕt hiÒu ao ña ©y b¹ h ®µn lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn.
(a) Víi ®é tin Ëy 95% ã thÓ nãi hiÒu ao trung b×nh ña ©y b¹ h ®µn trong l©m trêng
trªn n»m trong kho¶ng nµo.
(b) H·y í lîng tû lÖ ©y b¹ h ®µn ã hiÒu ao lín h¬n 8 mt.
12. §o hØ sè mì s÷a ña 100 on bß lai Hµ-Ên F1 , ®î b¶ng sè liÖu sau:
ChØ sè mì s÷a 3, 0 3, 6 4, 2 4, 8 5, 4 6, 0 6, 6
(X) 3, 6 4, 2 4, 8 5, 4 6, 0 6, 6 7, 2
Sè bß lai ni 2 8 30 35 15 7 3
H·y í lîng hØ sè mì s÷a trung b×nh ña gièng bß lai trªn víi ®é tin Ëy 95%. Gi¶
thiÕt hØ sè mì s÷a lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn.
13. §o ¸p lù X (tÝnh b»ng kg/cm2 ) ña 18 thïng høa, ngêi ta thu ®î b¶ng sè liÖu sau:
X 19, 6 19, 5 19, 9 20 19, 8 20, 5 21 18, 5 19, 7

Sè thïng ni 1 2 2 4 2 3 2 1 1
Víi ®é tin Ëy 95%, h·y í lîng ¸p lù trung b×nh ña lo¹i thïng høa trªn. Gi¶ thiÕt
¸p lù ña thïng høa lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn.
14. §Ó ®Þnh mø thêi gian hoµn thµnh mét hi tiÕt m¸y, ngêi ta theo dâi qu¸ tr×nh gia «ng
ña 25 hi tiÕt m¸y vµ thu ®î b¶ng sè liÖu:
Thêi gian gia «ng (phót) 15 − 17 17 − 19 19 − 21 21 − 23 23 − 25 25 − 27

Sè hi tiÕt m¸y ni 1 3 4 12 3 2
B»ng kho¶ng tin Ëy ®èi xøng, h·y í lîng thêi gian gia «ng trung b×nh mét hi tiÕt
m¸y víi ®é tin Ëy 95%. Gi¶ thiÕt thêi gian gia «ng hi tiÕt m¸y lµ biÕn ngÉu nhiªn ã
ph©n phèi huÈn.
15. §Ó x¸ ®Þnh lîng x¨ng hao phÝ trung b×nh ña mét lo¹i xe « t« trªn qu·ng ®êng tõ A
®Õn B, ngêi ta h¹y thö 30 lÇn vµ ghi nhËn ®î kÕt qu¶ trong b¶ng sè liÖu sau:
Lîng x¨ng 9, 6 9, 8 10, 0 10, 2 10, 4

hao phÝ (lÝt) 9, 8 10, 0 10, 2 10, 4 10, 6
Sè lÇn t¬ng øng ni 3 5 10 8 4
H·y í lîng mø x¨ng hao phÝ trung b×nh ña lo¹i xe ®ã trªn ®o¹n ®êng AB víi ®é
tin Ëy 95%. Gi¶ thiÕt lîng x¨ng hao phÝ lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn.
16. KÕt qu¶ theo dâi sinh trëng hiÒu ao 30 ©y keo lai t¹i mét l©m trêng ®î ho bëi
b¶ng sè liÖu sau:
§êng kÝnh ( m) 3 4 5 6 7 8 9 10
Sè ©y 2 3 5 10 4 3 2 1
(a) T×m kho¶ng tin Ëy ña hiÒu ao trung b×nh ña ©y keo lai ë l©m trêng trªn víi
®é tin Ëy 95%. Gi¶ thiÕt hiÒu ao ©y lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn.
(b) C©y ã hiÒu ao lín h¬n hay b»ng 7 ®î oi lµ ©y sinh trëng tèt. T×m kho¶ng tin
Ëy ña tû lÖ ©y sinh trëng tèt ë l©m trêng trªn víi mø ý nghÜa 5%.
17. Sè khuyÕt tËt ña mét s¶n phÈm ña mét xÝ nghiÖp ®ó lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi
huÈn. Sau khi ®æi míi thiÕt bÞ, kiÓm tra ngÉu nhiªn 36 s¶n phÈm thu ®î kÕt qu¶ sau:
Sè khuyÕt tËt trªn 1 s¶n phÈm 0 1 2 3 4 5 6

Sè s¶n phÈm ni 7 4 4 6 8 6 1
Víi ®é tin Ëy 95% h·y í lîng sè khuyÕt tËt trung b×nh tèi thiÓu ña mçi s¶n phÈm
sau khi ®æi míi thiÕt bÞ.
18. Hµm lîng ®êng ña mét lo¹i tr¸i ©y lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn. Ngêi
ta h¨m bãn b»ng mét lo¹i ph©n N vµ sau mét thêi gian kiÓm tra hµm lîng ®êng ña
mét sè tr¸i ©y thu ®î kÕt qu¶ sau:
Hµm lîng 1 5 9 13 17 21 25 29 37
(X% 5 9 13 17 21 25 29 33 41
Sè tr¸i ni 51 47 39 36 32 8 7 3 2
í lîng hµm lîng ®êng trung b×nh tèi ®a ña lo¹i tr¸i ©y ®ã víi ®é tin Ëy 99%.
19. Ngêi ta ®o hiÒu ao ña 9 ©y quÕ on trong vên ¬m víi «ng thø dµn he 50% vµ
thu ®î kÕt qu¶ sau:
Thø tù 1 2 3 4 5 6 7 8 9
ChiÒu ao ( m) 14, 5 15, 1 15, 3 16, 2 15, 2 14, 1 16, 3 15, 6 16, 1
H·y í lîng hiÒu ao trung b×nh ña l« ©y quÕ on víi α = 0, 05. NÕu sai sè ña
í lîng kh«ng vît qu¸ 3% th× Çn quan s¸t mÉu víi kÝ h thí bao nhiªu? Cho biÕt
hiÒu ao ©y quÕ on lµ biÕn ngÉu nhiªn tu©n theo quy luËt ph©n phèi huÈn.
20. Mét «ng ty than ã 10000 «ng nh©n lµm viÖ trù tiÕp t¹i ¸ hÇm lß. §Ó x¸ ®Þnh
sè «ng nh©n m¾ ¸ bÖnh vÒ phæi, ngêi ta tiÕn hµnh kÓm tra 820 ngêi thÊy ã 120
ngêi m¾ bÖnh vÒ phæi. Víi ®é tin Ëy 95%, h·y t×m kho¶ng tin Ëy ña sè «ng nh©n
m¾ bÖnh vÒ phæi trong tæng «ng ty.
21. §Ó í lîng sè lîng ß t¹i mét vên ß lín ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long, ngêi ta b¾t
ngÉu nhiªn 800 on ß vµ ho mçi on ®eo mét vßng nh«m nhá sau ®ã th¶ l¹i vên. Mét
th¸ng sau b¾t l¹i 320 on thÊy ã 80 on ã ®eo vßng nh«m. H·y í lîng sè ß trong
vên víi ®é tin Ëy 0, 95.
22. KiÓm tra 200 on gµ t¹i mét tr¹i gµ thÊy ã 80 on m¾ bÖnh A. H·y t×m kho¶ng tin Ëy
ña tØ lÖ gµ m¾ bÖnh A ë tr¹i gµ nãi trªn víi ®é tin Ëy 0, 95.
23. §Ó í lîng sè ngêi nghiÖn ma tóy trong mét vïng ngêi ta ghi danh 1000 ngêi ®î
tr¶ vÒ éng ®ång sau khi ai nghiÖn. Mét n¨m sau tíi trung t©m ai nghiÖn hän ngÉu
nhiªn 800 ngêi thÊy ã 480 ngêi trong sè 1000 ngêi ®î tr¶ vÒ éng ®ång n¨m trí
ph¶i quay l¹i tr¹i. H·y í tÝnh sè ngêi nghiÖn trong vïng víi ®é tin Ëy 0, 95.
Ch¬ng 5
KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª
KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª (statisti al hypothesis testing) lµ ph¬ng ph¸p ®a ra quyÕt
®Þnh sö dng d÷ liÖu, hoÆ tõ thÝ nghiÖm, hoÆ tõ nghiªn øu quan s¸t. Trong thèng kª, mét
kÕt qu¶ ®î gäi lµ ®ñ ®é tin Ëy mang tÝnh thèng kª nÕu nã ã Ýt kh¶ n¨ng diÔn ra theo mét
ngìng x¸ suÊt ho trí ( h¼ng h¹n 5% hay 10%). KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt ®«i khi ®î gäi lµ
ph©n tÝ h d÷ liÖu ®Ó kh¼ng ®Þnh, ®Ó so s¸nh víi ph©n tÝ h d÷ liÖu ®Ó kh¸m ph¸. Trong h¬ng
nµy hóng ta xt bµi to¸n kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª vÒ ¸ tham sè ®Æ trng θ ña biÕn
ngÉu nhiªn gè X.
5.1 Kh¸i niÖm hung
5.1.1 Gi¶ thuyÕt thèng kª
Gi¶ thuyÕt thèng kª (statisti al hypothesis) lµ gi¶ thuyÕt vÒ d¹ng ph©n phèi x¸ suÊt, vÒ ¸
tham sè ®Æ trng ña biÕn ngÉu nhiªn gè hoÆ vÒ tÝnh ®é lËp ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn gè .
Gi¶ thuyÕt ®î ®a ra kiÓm nghiÖm ®î kÝ hiÖu lµ H0 , gäi lµ gi¶ thuyÕt kh«ng (null
hypothesis). §ã lµ gi¶ thuyÕt mµ ta nghi ngê muèn b¸ bá hoÆ gi¶ thuyÕt ta muèn b¶o vÖ.
Ngoµi gi¶ thuyÕt H0 , ta ßn ph¶i ®Þnh ra mét gi¶ thuyÕt ¹nh tranh víi H0 ®î gäi lµ ®èi
thuyÕt (alternative hypothesis), kÝ hiÖu lµ H1 .
CÇn hó ý r»ng ®èi thuyÕt H1 kh«ng nhÊt thiÕt lµ phñ ®Þnh ña gi¶ thuyÕt H0 . Ch¼ng h¹n,
nhu Çu trung b×nh ña thÞ trêng vÒ mét lo¹i hµng hãa lµ a = 1000 ®¬n vÞ/th¸ng. NÕu ta nghi
ngê r»ng ý kiÕn nµy kh«ng ®óng th× ®èi thuyÕt H1 lµ a 6= 1000, nhng nÕu do tiÕp thÞ tèt, do
hÝnh s¸ h hËu m·i tèt ngêi ta nghÜ r»ng nhu Çu vÒ lo¹i mÆt hµng nµy t¨ng lªn th× ®èi thuyÕt
H1 lµ a > 1000.
Quy t¾ kiÓm ®Þnh dùa trªn hai nguyªn lý sau:
- Nguyªn lý x¸ suÊt nhá: NÕu mét biÕn è ã x¸ suÊt x¶y ra rÊt nhá th× trong mét hay
vµi php thö th× biÕn è ®ã oi nh kh«ng x¶y ra.
- Ph¬ng ph¸p ph¶n høng: §Ó b¸ bá A, ta gi¶ sö A ®óng th× dÉn ®Õn mét ®iÒu v« lý.
106
Dùa vµo hai nguyªn lý nµy ta ®a ra ph¬ng ph¸p hung ®Ó kiÓm ®Þnh mét gi¶ thuyÕt thèng
kª nh sau: §Ó kiÓm ®Þnh H0 trí hÕt ta gi¶ sö H0 ®óng tõ ®ã t×m ra ®î biÕn è A mµ x¸
suÊt xuÊt hiÖn biÕn è A lµ rÊt b vµ ta ã thÓ xem lµ A kh«ng x¶y ra trong mét php thö vÒ
biÕn è nµy. Ló ®ã nÕu trªn mét mÉu thÓ quan s¸t ®î mµ biÕn è A xuÊt hiÖn th× ®iÒu
nµy tr¸i víi nguyªn lý x¸ suÊt nhá. VËy H0 sai vµ b¸ bá nã. Cßn nÕu A kh«ng x¶y ra th×
ha ã ¬ së ®Ó b¸ bá H0 .
5.1.2 Tiªu huÈn kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª
LËp mÉu ngÉu nhiªn W = (X1 , X2 , . . . , Xn ) vµ hän thèng kª
G = f (X1 , X2 , . . . , Xn , θ0 ), (5.1)
trong ®ã θ0 lµ tham sè liªn quan ®Õn gi¶ thuyÕt kiÓm ®Þnh. NÕu H0 ®óng th× G ã quy luËt
ph©n phèi x¸ suÊt x¸ ®Þnh. Thèng kª G ®î gäi lµ tiªu huÈn kiÓm ®Þnh.
5.1.3 MiÒn b¸ bá gi¶ thuyÕt thèng kª
Sau khi hän ®î tiªu huÈn kiÓm ®Þnh G, do quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña G ®· biÕt
nªn víi x¸ suÊt kh¸ b α ho trí , (thêng α = 0, 05 hoÆ 0, 01) vµ víi ®iÒu kiÖn H0 ®óng
ã thÓ t×m ®î miÒn Wα sao ho G nhËn gi¸ trÞ trong miÒn Wα víi x¸ suÊt b»ng α
P (G ∈ Wα |H0 ) = α. (5.2)
Gi¸ trÞ α ®î gäi lµ mø ý nghÜa ña kiÓm ®Þnh vµ Wα ®î gäi lµ miÒn b¸ bá gi¶ thuyÕt H0
víi mø ý nghÜa α. MiÒn Wα ®î gäi lµ miÒn kh«ng b¸ bá gi¶ thuyÕt. §iÓm giíi h¹n ph©n
hia miÒn b¸ bá vµ miÒn kh«ng b¸ bá ®î gäi lµ gi¸ trÞ tíi h¹n.
5.1.4 Gi¸ trÞ quan s¸t ña tiªu huÈn kiÓm ®Þnh
Thù hiÖn mét php thö ®èi víi mÉu ngÉu nhiªn W = (X1 , X2 , . . . , Xn ) ta thu ®î mÉu
thÓ w = (x1 , x2 , . . . , xn ), thay gi¸ trÞ nµy vµo tiªu huÈn kiÓm ®Þnh (5.1) ta ®î gi¸ trÞ
quan s¸t ña tiªu huÈn kiÓm ®Þnh
Gqs = f (x1 , x2 , . . . , xn , θα ). (5.3)
5.1.5 Quy t¾ kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt
Sau khi tÝnh ®î Gqs , so s¸nh gi¸ trÞ nµy víi miÒn b¸ bá Wα vµ kÕt luËn theo quy t¾ sau:
- NÕu Gqs ∈ Wα , theo nguyªn t¾ kiÓm ®Þnh th× H0 sai vµ do ®ã b¸ bá H0 , thõa nhËn H1 .
- NÕu / Wα th× ®iÒu ®ã ha kh¼ng ®Þnh H0 ®óng mµ hØ ã nghÜa qua mÉu thÓ
Gqs ∈
nµy ha kh¼ng ®Þnh ®î H0 lµ sai. Do ®ã ta hØ ã thÓ nãi qua mÉu thÓ ha ã ¬ së ®Ó
b¸ bá H0 (trªn thù tÕ lµ thõa nhËn H0 ).
5.1.6 Ç sai lÇm m¾ ph¶i khi kiÓm ®Þnh
Víi quy t¾ kiÓm ®Þnh nh trªn ã thÓ m¾ ph¶i hai lo¹i sai lÇm sau:
- Sai lÇm lo¹i 1: Gi¶ thuyÕt H0 ®óng mµ ta l¹i b¸ bá. X¸ suÊt ®Ó m¾ ph¶i sai lÇm lo¹i
nµy ®óng b»ng mø ý nghÜa α do x¸ suÊt b¸ bá H0 b»ng x¸ suÊt ña biÕn è G ∈ Wα . Do
®ã khi H0 ®óng th× P (G ∈ Wα |H0) = α. Sai lÇm lo¹i 1 sinh ra do mÉu qu¸ nhá hoÆ do
ph¬ng ph¸p lÊy mÉu.
- Sai lÇm lo¹i 2: Gi¶ thuyÕt H0 sai mµ ta l¹i thõa nhËn. §iÒu nµy x¶y ra khi gi¸ trÞ quan
s¸t / Wα trong khi H1 ®óng. X¸ suÊt m¾ ph¶i sai lÇm lo¹i 2 lµ β ®î x¸ ®Þnh nh sau
Gqs ∈
P (G ∈
/ Wα |H1 ) = β.
X¸ suÊt ña biÕn è ®èi lËp ña biÕn è m¾ ph¶i sai lÇm lo¹i 2 lµ P (G ∈ Wα |H1 ) = 1 − β
®î gäi lµ lù ña kiÓm ®Þnh.
Chó ý 5.1.1. Sai lÇm lo¹i 1 vµ lo¹i 2 lµ m©u thuÉn nhau, tø lµ víi mÉu kÝ h thí n th× kh«ng
thÓ ®ång thêi gi¶m ïng ló ¶ hai sai lÇm trªn. Ch¼ng h¹n nÕu lÊy α = 0 th× sÏ kh«ng b¸ bá
gi¶ thuyÕt nµo, kÓ ¶ gi¶ thuyÕt sai, vËy β sÏ ®¹t ù ®¹i. Ta mong muèn hän miÒn Wα sao
ho ù tiÓu ¶ hai kh¶ n¨ng ph¹m sai lÇm b»ng ¸ h Ên ®Þnh lµ mø ý nghÜa α ña x¸ suÊt
ph¹m sai lÇm lo¹i 1, trong v« sè miÒn b¸ bá Wα ta hän ra miÒn b¸ bá sao ho x¸ suÊt m¾
ph¶i sai lÇm lo¹i 2 lµ nhá nhÊt (hay lù kiÓm ®Þnh lµ lín nhÊt).
5.1.7 Thñ t ña kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª
Qua néi dung tr×nh bµy ë trªn ta ã thÓ x©y dùng mét thñ t kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng
kª bao gåm ¸ bí nh sau:
1. Ph¸t biÓu gi¶ thuyÕt H0 vµ ®èi thuyÕt H1 .

2. Tõ tæng thÓ nghiªn øu lËp mÉu ngÉu nhiªn kÝ h thí n. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh G
vµ x¸ ®Þnh quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt ña G víi ®iÒu kiÖn gi¶ thuyÕt H0 ®óng.
3. Tõ mÉu thÓ tÝnh gi¸ trÞ quan s¸t Gqs ña tiªu huÈn kiÓm ®Þnh.
4. Víi mø ý nghÜa α, x¸ ®Þnh miÒn b¸ bá Wα tèt nhÊt tïy thué vµo ®èi thuyÕt H1 .
5. So s¸nh gi¸ trÞ quan s¸t ña tiªu huÈn kiÓm ®Þnh Gqs víi miÒn b¸ bá Wα vµ kÕt luËn.
5.2 KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt vÒ gi¸ trÞ trung b×nh
Bµi to¸n. Cho X lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn N(a, σ 2 ). H·y kiÓm ®Þnh tham sè kú
väng θ = a.
Gi¶i. Tham sè a ña biÕn ngÉu nhiªn gè ha biÕt nhng ã ¬ së ®Ó ho r»ng a = a0 , tø
lµ ta ã gi¶ thuyÕt H0 : a = a0 , trong ®ã a0 lµ gi¸ trÞ ho trí ®· ®î khoa hä høng minh
hoÆ x· héi thõa nhËn. Tõ tæng thÓ rót ra mét mÉu ngÉu nhiªn W = (X1 , X2 , . . . , Xn ). Ta tiÕn
hµnh kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt H0 theo thñ t kiÓm ®Þnh gåm ¸ bí thÓ nh sau:
Bí 1. Trong thù tÕ, ta ã thÓ x©y dùng ¸ Æp gi¶ thuyÕt vµ ®èi thuyÕt nh sau.
H0 : a = a0 ; H1 : a 6= a0 ,
hoÆ H0 : a = a0 ; H1 : a > a0 ,
hoÆ H0 : a = a0 ; H1 : a < a0 .
Víi mø ý nghÜa α ho trí , ¸ bí tiÕp theo ña bµi to¸n nh sau.
5.2.1 §· biÕt ph¬ng sai
Gi¶ sö biÕn ngÉu nhiªn gè X ph©n phèi theo quy luËt huÈn N(a, σ 2 ) víi ph¬ng sai σ 2
®· biÕt nhng ha biÕt a.
X − a√
Bí 2. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh lµ thèng kª G = U = n.
σ
X − a0 √
Bí 3. NÕu H0 ®óng th× ta ã U = n vµ thèng kª U ã ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1).
σ
Tõ mÉu thÓ ta sÏ t×m ®î trung b×nh mÉu x vµ tÝnh ®î gi¸ trÞ quan s¸t ña tiªu huÈn
kiÓm ®Þnh lµ Uqs .

Bí 4.Víi mø ý nghÜa ho α trí , tra b¶ng Ph l 2 ta sÏ t×m ®î ¸ gi¸ trÞ u1− α2 hoÆ
u1−α vµ t×m ®î miÒn b¸ bá Wα tïy thué vµo ®èi thuyÕt H1 nh sau:
- NÕu H1 : a 6= a0 th× ta t×m miÒn b¸ bá hai phÝa: Wα = (−∞; −u1− α2 ) ∪ (u1− α2 ; +∞).
- NÕu H1 : a > a0 th× ta t×m miÒn b¸ bá bªn ph¶i: Wα = (u1−α ; +∞).
- NÕu H1 : a < a0 th× ta t×m miÒn b¸ bá bªn tr¸i: Wα = (−∞; −u1−α ).
Bí 5. So s¸nh Uqs víi Wα vµ kÕt luËn.
- NÕu Uqs ∈ Wα th× b¸ bá H0 , hÊp nhËn H1 .
- NÕu / Wα th× ha ã ¬ së ®Ó b¸ bá H0 , tø lµ hÊp nhËn H0 .
Uqs ∈
Thõa nhËn Thõa nhËn

B¸ bá
B¸ bá B¸ bá B¸ bá
α α α Thõa nhËn
u1−α u u1−α u −u1− α2 u1− α2 u

H×nh 5.1: MiÒn b¸ bá bªn ph¶i H×nh 5.2: MiÒn b¸ bá bªn tr¸i H×nh 5.3: MiÒn b¸ bá hai phÝa
VÝ d 5.2.1. Mét vên ©y gièng ã hiÒu ao trung b×nh ha x¸ ®Þnh. Theo hîp ®ång ®·
ký gi÷a ngêi s¶n xuÊt ©y on vµ n«ng trêng trång ©y thi hØ khi nµo hiÒu ao ña ©y ®¹t
trªn 1m míi ®em ra trång. Ngêi ta ®iÒu tra ngÉu nhiªn 50 ©y vµ tÝnh ®î hiÒu ao trung
b×nh lµ x = 1, 1m. Víi mø ý nghÜa α = 0, 05, hái vên ©y nãi trªn ®· ®ñ tiªu huÈn mang
ra trång ha? BiÕt r»ng hiÒu ao trung b×nh ña ©y lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn
N(a, σ 2 ) víi σ = 0, 1.
Gi¶i. §©y lµ bµi to¸n kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª vÒ gi¸ trÞ trung b×nh ña tham sè a ña
ph©n phèi N(a, σ 2 ) khi ®· biÕt ph¬ng sai. Gäi a lµ hiÒu ao trung b×nh ña ©y gièng.
Bí 1. Chän gi¶ thuyÕt: H0 : a = 1 vµ ®èi thuyÕt: H1 : a > 1.
X − a√ X − a√
Bí 2. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh U = n= 50, trong ®ã X lµ trung b×nh
σ 0, 1
mÉu ngÉu nhiªn víi kÝ h thí mÉu n = 50. Khi ®ã, tiªu huÈn kiÓm ®Þnh U ã quy luËt ph©n
phèi huÈn hãa N(0, 1).

X − 1√
Bí 3. Gi¶ sö H0 ®óng, do ®ã ta ã tiªu huÈn kiÓm ®Þnh lµ U = 50. Tõ mÉu thÓ
0, 1
ta ã x = 1, 1, thay vµo tiªu huÈn kiÓm ®Þnh ta ®î gi¸ trÞ quan s¸t
1, 1 − 1 √
Uqs = 50 = 7, 1.
0, 1
Bí 4. Víi mø ý nghÜa α = 0, 05 th× u1−α = 1, 645. V× ®èi thuyÕt ã d¹ng H1 : a > 1 nªn
ta t×m miÒn b¸ bá bªn ph¶i Wα = (1, 645; +∞).
Bí 5. Ta thÊy Uqs = 7, 1 ∈ Wα vËy mÖnh ®Ò H1 ®óng.
KÕt luËn: Víi mø ý nghÜa 5%, vên ©y ®¹t tiªu huÈn mang ra trång.
5.2.2 Cha biÕt ph¬ng sai
X−a √
Bí 2. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh lµ thèng kª G = T = S′
n.
X−a0 √
Bí 3. NÕu H0 ®óng th× ta ã T = S′
n. Tõ mÉu thÓ ta t×m ®î Tqs .
Bí 4. Víi mø ý nghÜa α ho trí ta ®i t×m miÒn b¸ bá. Ta xt 2 trêng hîp theo kÝ h
thí mÉu nh sau:
- KÝ h thí mÉu nhá n ≤ 30: Thèng kª T tu©n theo quy luËt ph©n phèi Student víi n − 1
(n−1) (n−1)
bË tù do. V× thÕ tra b¶ng Ph l 3, ta t×m ®î ¸ gi¸ trÞ ph©n vÞ t1− α hoÆ t1−α .
2
- KÝ h thí mÉu lín n ≥ 30: Thèng kª T ã ph©n phèi Student sÏ tiÕn tíi quy luËt ph©n
phèi huÈn hãa N(0, 1) nªn ta ã thÓ xÊp xØ ph©n phèi Student b»ng ph©n phèi huÈn. V× thÕ
tra b¶ng Ph l 2 ta t×m ®î ¸ gi¸ trÞ ph©n vÞ u1− α2 hoÆ u1−α . Tõ ®ã sÏ t×m ®î miÒn b¸
bá Wα tïy thué vµo ®èi thuyÕt H1 (t¬ng tù nh trêng hîp ®· biÕt ph¬ng sai).
Bí 5. So s¸nh vµ rót ra kÕt luËn (t¬ng tù nh trêng hîp ®· biÕt ph¬ng sai).
VÝ d 5.2.2. Mø tiªu th nhiªn liÖu (X) ña mét thiÕt bÞ m¸y mã trong mét kho¶ng thêi
gian lµm viÖ nhÊt ®Þnh trong mét xëng s¶n xuÊt lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn víi
kú väng to¸n lµ 50 lÝt. Do ¸ thiÕt bÞ míi ®î b¶o dìng, ngêi ta ho r»ng mø tiªu th
nhiªn liÖu trung b×nh ®· gi¶m xuèng. Quan s¸t 30 thiÕt bÞ ïng lo¹i trong xëng ta thu ®î
sè liÖu sau:
Mø tiªu th nhiªn liÖu 48, 5 49, 0 49, 5 50, 0 50, 5
(X) (lÝt) 49, 0 49, 5 50, 0 50, 5 51, 0
Sè thiÕt bÞ 5 10 10 3 2
Víi mø ý nghÜa α = 0, 05, h·y kÕt luËn vÒ ý kiÕn nªu trªn?

Gi¶i. §©y lµ bµi to¸n kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª vÒ gi¸ trÞ trung b×nh ña biÕn ngÉu nhiªn
ã ph©n phèi huÈn khi ha biÕt ph¬ng sai víi mÉu nhá. Gäi a lµ mø tiªu th nhiªn liÖu
trung b×nh ña lo¹i thiÕt bÞ ®ã.
Bí 1. Chän gi¶ thuyÕt: H0 : a = 50 vµ ®èi thuyÕt: H1 : a < 50.

X − a√ X − a√
Bí 2. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh T = n= 30, trong ®ã X lµ trung b×nh
σ S′
mÉu ngÉu nhiªn víi kÝ h thí mÉu n = 30. Khi ®ã, tiªu huÈn kiÓm ®Þnh T ã quy luËt ph©n
phèi Student.
X − 50 √
Bí 3. Gi¶ sö H0 ®óng, do ®ã ta ã tiªu huÈn kiÓm ®Þnh lµ 30. Tõ mÉu thÓ
S′
′
ta tÝnh x vµ s . Ta ã ¸ xi ¸ h ®Òu mét kho¶ng h = 0, 5, hän x0 = 49, 75, ®æi biÕn
xi − x0 xi − 49, 75
ui = = . LËp b¶ng míi ®Ó tÝnh to¸n x vµ s′ nh sau:
h 0, 5
48, 75 5 −2 −10 20
49, 25 10 −1 −10 10
49, 75 10 0 0 0
50, 25 3 1 3 3
50, 75 2 2 4 8
30 −13 41
Tõ b¶ng trªn ta ã kÕt qu¶ sau:
−13
u= = −0, 433; x = x0 + hu = 49, 75 + 0, 5 × (−0, 433) = 49, 534;
30
41 1
u2 = = 1, 367; s2u = u2 − (u)2 =41 − (−0, 433)2 = 1, 179;
30 30
n 2 30
s2x = h2 s2u = 0, 52 × 1, 179 = 0, 295; s′2 = s = × 0, 295 = 0, 305;
n−1 29
√ p
s′ = s′2 = 0, 305 = 0, 552.
Thay ¸ gi¸ trÞ võa t×m ®î vµo tiªu huÈn kiÓm ®Þnh ta ®î Tqs = −4, 68.
(n−1)
Bí 4. Víi mø ý nghÜa α = 0, 05, tra Ph l 3 ta ã ph©n vÞ Student t1−α = t29
0,95 = 1, 699.
V× ®èi thuyÕt ã d¹ng H1 : a < 50 nªn ta t×m miÒn b¸ bá bªn tr¸i Wα = (−∞; −1, 699).
Bí 5. Ta thÊy Tqs = −4, 68 ∈ Wα nªn b¸ bá H0 , nghÜa lµ ®iÒu nghi ngê trªn lµ ®óng.
KÕt luËn: Víi mø ý nghÜa 5%, ã thÓ kÕt luËn r»ng mø tiªu th nhiªn liÖu ña lo¹i thiÕt bÞ
®ã ®· gi¶m xuèng.
VÝ d 5.2.3. §Ó kh¶o s¸t n¨ng suÊt ña gièng lóa A míi nhËp tõ NhËt B¶n, ngêi ta trång thö
trªn 100 thöa ruéng vµ thu ®î kÕt qu¶ sau:
N¨ng suÊt (t¹/ha) (X) 41 43 45 47 49 51
Sè thöa 7 13 25 35 15 5
BiÕt r»ng t¹i NhËt B¶n gièng lóa trªn ã n¨ng suÊt 46, 2 t¹/ha. Cã huyªn gia nãi r»ng do khÝ
hËu ViÖt Nam thay ®æi, n¨ng suÊt trung b×nh ña gièng lóa trªn òng bÞ thay ®æi. Víi mø ý
nghÜa α = 0, 05, h·y x¸ ®Þnh xem kÕt luËn trªn ®óng hay sai.
Gi¶i. §©y lµ bµi to¸n kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª vÒ gi¸ trÞ trung b×nh ña tham sè a ña
ph©n phèi N(a, σ 2 ) khi ha biÕt ph¬ng sai víi mÉu lín. Gäi a lµ n¨ng suÊt lóa trung b×nh
ña gièng lóa A.
Bí 1. Chän gi¶ thuyÕt: H0 : a = 46, 2 vµ ®èi thuyÕt: H1 : a 6= 46, 2.
X − a√ X − a√
Bí 2. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh T = ′
n= 100. V× kÝ h thí mÉu lín
S S′
n = 100 nªn tiªu huÈn kiÓm ®Þnh T ã quy luËt ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1).
X − 46, 2 √
Bí 3. Gi¶ sö H0 ®óng, do ®ã ta ã tiªu huÈn kiÓm ®Þnh lµ T = 100. Tõ mÉu
S′
thÓ ta tÝnh x vµ s′ . Ta ã ¸ xi ¸ h ®Òu mét kho¶ng h = 2, ta hän x0 = 47, ®æi biÕn
xi − x0 xi − 47
ui = = . LËp b¶ng míi ®Ó tÝnh to¸n x vµ s′ nh sau:
h 2
41 7 −3 −21 63
43 13 −2 −26 52
45 25 −1 −25 25
47 35 0 0 0
49 15 1 15 15
51 5 2 10 20
100 −47 175
Tõ b¶ng trªn ta ã:
−47
u= = −0, 47; x = x0 + hu = 47 + 2 × (−0, 47) = 46, 06;
100
175
u2 = = 1, 75; s2u = u2 − (u)2 = 1, 75 − (−0, 47)2 = 1, 5291;
100
100
s2x = h2 s2u = 22 × 1, 5291 = 6, 1164; s′2 = × 6, 1164 = 6, 1782;
√ p 99
s′ = s′2 = 6, 1782 = 2, 4856.
Thay ¸ gi¸ trÞ võa t×m ®î vµo thèng kª T ta ®î gi¸ trÞ quan s¸t
46, 06 − 46, 2 √
Tqs = 100 = −5, 632.
2, 4856
Bí 4. Víi mø ý nghÜa α = 0, 05 th× u1−α/2 = 1, 96. V× ®èi thuyÕt H1 : a 6= 46, 2 nªn ta t×m
miÒn b¸ bá hai phÝa Wα = (−∞; −1, 96) ∪ (1, 96; +∞).
Bí 5. Ta thÊy Tqs = −5, 632 ∈ Wα nªn b¸ bá H0 .
KÕt luËn: Víi mø ý nghÜa 5%, kÕt luËn ña huyªn gia vÒ sù thay ®æi n¨ng suÊt ña gièng lóa
NhËt B¶n lµ ®óng.
Chó ý 5.2.4. NÕu tæng thÓ ña biÕn ngÉu nhiªn kh«ng tu©n theo quy luËt ph©n phèi huÈn th×
ta ã thÓ tiÕn hµnh hän mÉu ã kÝ h thí lín (n ≥ 30). Khi ®ã ta ã thÓ tiÒn hµnh kiÓm ®Þnh
t¬ng tù nh tiÕn hµnh kiÓm ®Þnh ®èi víi biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn.
5.3 KiÓm ®Þnh sù b»ng nhau ña hai kú väng ña hai biÕn
ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn
Bµi to¸n. Gi¶ sö ã hai tæng thÓ nghiªn øu, tæng thÓ thø nhÊt biÕn ngÉu nhiªn gè X1 ã ph©n
phèi huÈn N(a1 , σ12 ), tæng thÓ thø hai biÕn ngÉu nhiªn gè X2 ã ph©n phèi huÈn N(a2 , σ22 ).
Ç tham sè a1 vµ a2 ha biÕt song ã ¬ së ®Ó gi¶ thuyÕt r»ng gi¸ trÞ ña hóng b»ng nhau.
H·y kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt trªn.
Gi¶i. Tõ hai tæng thÓ trªn rót ra hai mÉu ngÉu nhiªn ®é lËp kÝ h thí t¬ng øng lµ n1 vµ n2 :
W1 = (X11 , X12 , . . . , X1n1 ); W2 = (X21 , X22 , . . . , X2n2 ).
§Ó kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt trªn, ta òng thù hiÖn ¸ bí t¬ng tù nh kiÓm ®Þnh kú väng.
Bí 1. Ph¸t biÓu ¸ Æp gi¶ thuyÕt vµ ®èi thuyÕt nh sau:
H0 : a1 = a2 ; H1 : a1 6= a2 (hoÆ H1 : a1 > a2 , H1 : a1 < a2 ).
Bí 2. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh. Ta xt hai trêng hîp sau:
- Trêng hîp 1: NÕu ®· biÕt ph¬ng sai σ12 vµ σ22 ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn gè trong tæng
thÓ th× hän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh
(X 1 − X 2 ) − (a1 − a2 )
U= r 2 . (5.4)
σ1 σ22
+
n1 n2
Theo §Þnh lý giíi h¹n trung t©m ë Ch¬ng 2, ta ã thèng kª U ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1).
NÕu gi¶ thuyÕt H0 ®óng th× thèng kª U ã d¹ng:
(X 1 − X 2 )
U=r 2 (5.5)
σ1 σ22
+
n1 n2
vµ òng ã ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1).

- Trêng hîp 2: NÕu ha biÕt ph¬ng sai σ12 vµ σ22 ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn gè trong tæng
thÓ th× hän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh
(X 1 − X 2 ) − (a1 − a2 )
U= r ′2 . (5.6)
S1 S2′2
+
n1 n2
NÕu gi¶ thuyÕt H0 ®óng th× thèng kª T ã d¹ng:
(X 1 − X 2 )
U = r ′2 (5.7)
S1 S ′2
+ 2
n1 n2
vµ òng ã ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1) víi n ®ñ lín (n ≥ 30).

Bí 3. Tõ mÉu thÓ ta sÏ t×m ®î ¸ gi¸ trÞ x1 , s′1 , vµ x2 , s′2 thÓ thay vµo (5.5) hoÆ
(5.7), ta sÏ t×m ®î gi¸ trÞ quan s¸t lµ
(x1 − x2 )
Uqs = r 2 khi ®· biÕt σ (5.8)
σ1 σ22
+
n1 n2
hoÆ
(x1 − x2 )
Uqs = r ′2 khi ha biÕt σ (5.9)
s1 s′2
2
+
n1 n2
Bí 4. Víi mø ý nghÜa ho trí tra B¶ng Ph l 2 ta sÏ t×m ®î gi¸ trÞ u1− α2 hoÆ u1−α
tõ ®ã ta t×m miÒn b¸ bá Wα tïy thué vµo ¸ h ®Æt ®èi thuyÕt H1 . C thÓ,
- MiÒn b¸ bá hai phÝa (nÕu H1 : a1 6= a2 ): Wα = (−∞; −u1− α2 ) ∪ (u1− α2 ; +∞),
- MiÒn b¸ bá bªn ph¶i (nÕu H1 : a1 > a2 ): Wα = (u1−α ; +∞),
- MiÒn b¸ bá bªn tr¸i (nÕu H1 : a1 < a2 ): Wα = (−∞; −u1−α ).
Bí 5. So s¸nh Uqs víi miÒn b¸ bá Wα råi rót ra kÕt luËn.
VÝ d 5.3.1. Ngêi ta thÝ nghiÖm hai ph¬ng ph¸p h¨n nu«i gµ kh¸ nhau. Sau mét th¸ng
ngêi ta kiÓm tra mø ®é t¨ng träng ña 2 l«. KÕt qu¶ nh sau:
- L« dïng ph¬ng ph¸p 1: KiÓm tra 100 on, x1 = 1, 1kg; σ12 = 0, 04.
- L« dïng ph¬ng ph¸p 2: KiÓm tra 150 on, x2 = 1, 2kg; σ22 = 0, 09.
BiÕt träng lîng ña gµ lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn. Víi mø ý nghÜa α = 0, 05
ã thÓ kÕt luËn ph¬ng ph¸p 2 hiÖu qu¶ h¬n ph¬ng ph¸p 1 kh«ng?
Gi¶i. §©y lµ bµi to¸n kiÓm ®Þnh sù b»ng nhau ña 2 kú väng to¸n ña 2 biÕn ngÉu nhiªn ã
ph©n phèi huÈn khi ®· biÕt ph¬ng sai.
Bí 1. §Æt gi¶ thuyÕt H0 : a1 = a2 (NghÜa lµ hai ph¬ng ph¸p hiÖu qu¶ t¬ng ®¬ng) vµ ®èi
thuyÕt H1 : a2 > a1 (ph¬ng ph¸p 2 hiÖu qu¶ h¬n ph¬ng ph¸p 1).
Bí 2. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh
(X 1 − X 2 ) − (a1 − a2 )
U= r 2 .
σ1 σ22
+
n1 n2
Bí 3. Gi¶ sö H0 ®óng vµ thay ¸ gi¸ trÞ ã ®î tõ mÉu thÓ ta ã
(X 1 − X 2 ) (1, 1 − 1, 2) −0, 1
U=r 2 = r = = −3, 1646.
σ1 σ22 0, 04 0, 09 0, 0316
+ +
n1 n2 100 150
Bí 4. Tõ α = 0, 05, tra b¶ng ph©n vÞ ta ã u1−α = 1, 645. Ta t×m ®î miÒn b¸ bá bªn tr¸i
Wα = (−∞; −u1−α ) = (−∞; −1, 645).
Bí 5. Ta thÊy Uqs ∈ Wα nªn suy ra b¸ bá H0 , tø lµ ta ã thÓ kÕt luËn ph¬ng ph¸p 2 hiÖu
qu¶ h¬n ph¬ng ph¸p 1.
VÝ d 5.3.2. T¹i mét vïng s¶n xuÊt lóa, nÕu ¸p dng biÖn ph¸p kü thuËt thø nhÊt th× khi ®iÒu
tra ngÉu nhiªn n1 = 100 thöa ruéng trång gièng lóa A thu ®î n¨ng suÊt trung b×nh x1 = 100
t¹/ha vµ s′1 = 10 t¹/ha. Cßn nÕu ¸p dng biÖn ph¸p kÜ thuËt thø 2 th× khi ®iÒu tra ngÉu nhiªn
n2 = 50 thöa ruéng víi ïng gièng lóa A thu ®î n¨ng suÊt trung b×nh x2 = 95 t¹/ha vµ
s′2 = 9 t¹/ha. H·y kiÓm ®Þnh víi mø ý nghÜa α = 0, 05 ho kh¼ng ®Þnh sau: NÕu ¸p dng biÖn
ph¸p kÜ thuËt thø nhÊt th× n¨ng suÊt gièng lóa A ao h¬n thù sù so víi kÕt qu¶ ¸p dng biÖn
ph¸p kü thuËt thø hai. Gi¶ thiÕt n¨ng suÊt lóa tu©n theo quy luËt ph©n phèi huÈn.
Gi¶i. Gäi X1 , X2 t¬ng øng lµ n¨ng suÊt ña gièng lóa A khi ¸p dng biÖn ph¸p kü thuËt thø
nhÊt vµ thø hai vµ a1 , a2 lµ n¨ng suÊt trung b×nh t¬ng øng khi ¸p dng ¸ biÖn ph¸p ®ã. §©y
lµ bµi to¸n kiÓm ®Þnh sù b»ng nhau ña hai k× väng ña hai biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn
khi ha biÕt ph¬ng sai víi mÉu lín.
Bí 1. Chän gi¶ thuyÕt H0 : a1 = a2 vµ ®èi thuyÕt H1 : a1 > a2 .

Bí 2. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh lµ
(X 1 − X 2 ) − (a1 − a2 )
U= r ′2 .
S1 S2′2
+
n1 n2
Bí 3. Gi¶ sö H0 ®óng vµ thay ¸ gi¸ trÞ thÓ vµo ta ã
(X 1 − X 2 ) (100 − 95)
U = r ′2 ′2
=r = 3, 08
S1 S2 102 92
+ +
n1 n2 100 50
.
Bí 4. Víi α = 0, 05 tra b¶ng ta ®î u0,95 = 1, 645. Do ®ã miÒn b¸ bá bªn ph¶i lµ
Wα = (1, 645; +∞).
Bí 5. Ta ã Uqs ∈ Wα do ®ã b¸ bá H0 , hÊp nhËn H1 .
KÕt luËn: Víi mø ý nghÜa 5%, ã ¬ së ®Ó kh¼ng ®Þnh r»ng nÕu ¸p dng biÖn ph¸p kÜ thuËt
thø nhÊt th× n¨ng suÊt gièng lóa A ao h¬n thù sù so víi kÕt qu¶ ¸p dng biÖn ph¸p kü thuËt
thø hai.
5.4 KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt ña x¸ suÊt
5.4.1 Trêng hîp mét tæng thÓ
Bµi to¸n. Cho X lµ biÕn ngÉu nhiªn ã quy luËt ph©n phèi x¸ suÊt A(p). H·y kiÓm ®Þnh tham
sè tû lÖ θ = p víi mø ý nghÜa α ho trí .
Gi¶i. §©y lµ bµi to¸n so s¸nh tû lÖ lý thuyÕt víi tû lÖ quan s¸t ®î . Gi¶ sö tham sè p ha biÕt
nhng ta ã ¬ së ®Ó ho r»ng p = p0 , trong ®ã p0 lµ tû lÖ vÒ lý thuyÕt ®î khoa hä , x· héi
thõa nhËn.
Bí 1. Chän gi¶ thuyÕt H0 : p = p0 vµ ®èi thuyÕt H1 : p 6= p0 (hoÆ p > p0 , hoÆ p < p0 ).
Bí 2. Tõ tæng thÓ lËp mÉu ngÉu nhiªn kÝ h thí n, víi n ®ñ lín ta hän tiªu huÈn kiÓm
®Þnh lµ thèng kª
f −p √
U=p n, (5.10)
p(1 − p)
trong ®ã f lµ tÇn suÊt mÉu. NÕu H0 ®óng th×
f − p0 √
U=p n, (5.11)
p0 (1 − p0 )
vµ U xÊp xØ ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1).

Bí 3. Tõ mÉu thÓ ta tÝnh ®î gi¸ trÞ quan s¸t Uqs ña tiªu huÈn kiÓm ®Þnh (5.11).
tõ ®ã ta t×m ®î miÒn b¸ bá Wα ¨n ø vµo ¸ h ph¸t biÓu ®èi thuyÕt H1 .
- MiÒn b¸ bá hai phÝa (nÕu H1 : p1 6= p2 ): Wα = (−∞; −u1− α2 ) ∪ (u1− α2 ; +∞).
- MiÒn b¸ bá bªn ph¶i (nÕu H1 : p1 > p2 ): Wα = (u1−α ; +∞).
- MiÒn b¸ bá bªn tr¸i (nÕu H1 : p1 < p2 ): Wα = (−∞; −u1−α ).
Bí 5. So s¸nh Uqs víi miÒn b¸ bá Wα råi rót ra kÕt luËn.
VÝ d 5.4.1. Mét kho h¹t gièng ã tû lÖ n¶y mÇm x¸ ®Þnh lµ 0, 9. NgÉu nhiªn ã mét thiÕt
bÞ bÞ háng lµm thay ®æi ®iÒu kiÖn bªn trong ña kho do ®ã lµm ho tû lÖ n¶y mÇm thay ®æi.
Ngêi ta lµm thÝ nghiÖm trªn 200 h¹t gièng thÊy ã 140 h¹t n¶y mÇm. Víi ®é tin Ëy 95%,
h·y ho biÕt tû lÖ n¶y mÇm ã thay ®æi kh«ng?
Gi¶i. §©y lµ bµi to¸n kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª vÒ tØ lÖ.
Bí 1. §Æt gi¶ thuyÕt thèng kª H0 : p = 0, 9 (tû lÖ h¹t n¶y mÇm trong kho kh«ng bÞ thay ®æi)
vµ ®èi thuyÕt H1 : p 6= 0, 9 (tû lÖ n¶y mÇm ña h¹t trong kho bÞ thay ®æi).
f −p √
U=√ 200
0, 9 × 0, 1
trong ®ã f lµ tÇn suÊt mÉu víi kÝ h thí mÉu n = 200. Khi ®ã T ã ph©n phèi huÈn hãa
N(0, 1).
Bí 3. Tõ mÉu thÓ ta t×m ®î f = 0, 7 vµ gi¸ trÞ quan s¸t
0, 7 − 0, 9 √
Uqs = √ 200 = −9, 428.
0, 9 × 0, 1
Bí 4. Víi mø ý nghÜa α = 0, 05, tra B¶ng Ph l 2 ta ®î u1−α/2 = u0,975 = 1, 96. VËy
miÒn b¸ bá hai phÝa lµ Wα = (−∞, −1, 96) ∪ (1, 96, +∞).
Bí 5. Ta thÊy Uqs ∈ Wα nªn b¸ bá H0 , hÊp nhËn H1 , nghÜa lµ tû lÖ n¶y mÇm ña h¹t trong
kho bÞ thay ®æi.
5.4.2 Trêng hîp hai tæng thÓ
Bµi to¸n. Gi¶ sö trong tæng thÓ thø nhÊt, biÕn ngÉu nhiªn gè X1 ã ph©n phèi A(p1 ), trong
tæng thÓ thø hai, biÕn ngÉu nhiªn gè X2 ph©n phèi A(p2 ). Ç tham sè p1 vµ p2 ha biÕt
song ã ¬ së ®Ó gi¶ thuyÕt r»ng gi¸ trÞ ña hóng b»ng nhau. H·y kiÓm ®Þnh sù b»ng nhau
ña ¸ tham sè p1 vµ p2 víi mø ý nghÜa α ho trí .
Gi¶i. §©y lµ bµi to¸n so s¸nh hai tû lÖ vÒ sè phÇn tö mang dÊu hiÖu ®Æ trng ë hai tæng thÓ.
LËp ¸ mÉu ngÉu nhiªn kÝ h thí n1 vµ n2 t¬ng øng víi tõng tæng thÓ
W1 = (X1 , X2 , . . . , Xn1 ); W2 = (Y1 , Y2 , . . . , Yn2 ).
Bí 1. X©y dùng ¸ Æp gi¶ thuyÕt thèng kª
H0 : p1 = p2 ; H1 : p1 6= p2 (hoÆ H1 : p1 > p2 ; H1 : p1 < p2 ).
Bí 2. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh lµ
(f1 − f2 ) − (p1 − p2 )
U=r , (5.12)
1 1
f (1 − f )( + )
n1 n2
n1 f1 + n2 f2
trong ®ã f1 vµ f2 lµ ¸ tÇn suÊt mÉu t¬ng øng vµ f= . Víi n1 vµ n2 ®ñ lín th×
n1 + n2
thèng kª U nãi trªn sÏ ph©n phèi xÊp xØ N(0, 1). NÕu gi¶ thuyÕt H0 ®óng th× tiªu huÈn kiÓm
®Þnh ã d¹ng
f1 − f2
U=s , (5.13)
1 1
f (1 − f ) +
n1 n2
vµ T ã ph©n phèi huÈn hãa N(0, 1).

Bí 3. Tõ mÉu thÓ ta tÝnh ®î ¸ gi¸ trÞ thÓ f1 , f2 , f vµ thay vµo (5.13) ta ®î gi¸
trÞ quan s¸t Tqs ña tiªu huÈn kiÓm ®Þnh T .
tõ ®ã ta t×m ®î miÒn b¸ bá Wα ¨n ø vµo ¸ h ph¸t biÓu ®èi thuyÕt H1 .
- MiÒn b¸ bá hai phÝa (nÕu H1 : p1 6= p2 ): Wα = (−∞; −u1− α2 ) ∪ (u1− α2 ; +∞).
- MiÒn b¸ bá bªn ph¶i (nÕu H1 : p1 > p2 ): Wα = (u1−α ; +∞).
- MiÒn b¸ bá bªn tr¸i (nÕu H1 : p1 < p2 ): Wα = (−∞; −u1−α ).
Bí 5. So s¸nh Tqs víi miÒn b¸ bá Wα råi rót ra kÕt luËn.
VÝ d 5.4.2. Cã hai lo¹i thuè A vµ B ïng ®iÒu trÞ mét lo¹i bÖnh nµo ®ã. Qua theo dâi, ngêi
ta thÊy trong 160 ngêi dïng thuè A th× ã 120 ngêi khái bÖnh ßn trong sè 56 ngêi dïng
thuè B th× ã 40 ngêi khái bÖnh. Víi mø ý nghÜa α = 0, 05, h·y kiÓm ®Þnh ý kiÕn ho r»ng
thuè A hiÖu qu¶ h¬n thuè B trong ®iÒu trÞ bÖnh?
Gi¶i. §©y lµ bµi to¸n kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt thèng kª vÒ sù b»ng nhau ña tØ lÖ.
Bí 1. Chän gi¶ thuyÕt H0 : p1 = p2 (Hai lo¹i thuè t¸ dng t¬ng ®¬ng nhau) vµ ®èi
thuyÕt H1 : p1 > p2 (Thuè A hiÖu qu¶ h¬n thuè B ).
Bí 2. Gi¶ sö H0 ®óng, tø lµ ta ã p1 = p2 . Khi ®ã, ta hän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh nh sau:
f1 − f2
U=s
1 1
f (1 − f ) +
n1 n1
Bí 3. Tõ mÉu thÓ, ta ã: víi lo¹i thuè A: n1 = 160, m1 = 120 nªn f1 = 0, 75; vµ víi
thuè B : n2 = 56, m2 = 40 nªn f2 = 0, 71. Suy ra,
m1 + m2 120 + 40
f= = = 0, 74.
n1 + n2 160 + 56
Tõ ®ã suy ra gi¸ trÞ quan s¸t ña tiªu huÈn kiÓm ®Þnh lµ
0, 75 − 0, 714 0, 04
Uqs = r = = 0, 529.
1 1 0, 068
0, 74 × 0, 26 × ( + )
160 56
Bí 4. Víi mø ý nghÜa α = 0, 05, tra B¶ng Ph l 2 ta ®î u1−α = u0,95 = 1, 645 VËy
miÒn b¸ bá hai phÝa lµ Wα = (1, 645; +∞).
Bí 5. Ta thÊy Uqs = 0, 529 ∈
/ Wα nªn hÊp nhËn H0 , nghÜa lµ hai lo¹i thuè ã hiÖu qu¶
t¬ng ®¬ng nhau.
KÕt luËn: Víi mø ý nghÜa 5%, ha ã ¬ së ®Ó kh¼ng ®Þnh r»ng thuè A hiÖu qu¶ h¬n thuè
B trong ®iÒu trÞ bÖnh.
Bµi tËp h¬ng 5
1. §Þnh mø thêi gian hoµn thµnh mét s¶n phÈm ë mét nhµ m¸y lµ 14 phót. Cã Çn thay
®æi ®Þnh mø kh«ng, nÕu theo dâi thêi gian hoµn thµnh mét s¶n phÈm ë 25 «ng nh©n,
ta thu ®î b¶ng sè liÖu sau:
Thêi gian ®Ó s¶n xuÊt 10 12 14 16 20

1 s¶n phÈm (phót) 12 14 16 18 22
Sè bß lai ni 2 6 10 4 3
Yªu Çu kÕt luËn víi mø ý nghÜa α = 0, 05, biÕt r»ng thêi gian hoµn thµnh mét s¶n
phÈm lµ ®¹i lîng ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn.
2. ChØ sè mì s÷a ña gièng bß thuÇn hñng lµ 4, 95. §o hØ sè mì s÷a ña 130 on bß lai

Hµ - Ên F1 ta thu ®î b¶ng sè liÖu sau:
Gi¸ (®ång) 3, 0 3, 6 4, 2 4, 8 5, 4 6, 0 6, 6
3, 6 4, 2 4, 8 5, 4 6, 0 6, 6 7, 2
Sè öa hµng ni 2 8 35 43 22 15 5
Víi mø ý nghÜa 0, 05, ã thÓ kh¼ng ®Þnh hØ sè mì s÷a ña gièng bß lai F1 ao h¬n hØ
sè mì s÷a ña gièng bß thuÇn hñng hay kh«ng?
3. Hµm lîng ®êng ló ®Çu ña mét lo¹i tr¸i ©y lµ 5%. Nghiªn øu lý thuyÕt kh¼ng ®Þnh
r»ng nÕu h¨m bãn ho ©y b»ng lo¹i ph©n N th× hµm lîng ®êng ña tr¸i ©y sÏ t¨ng
lªn. Ngêi ta h¨m bãn ho ©y b»ng lo¹i ph©n N vµ sau mét thêi gian kiÓm tra hµm
lîng ®êng ña mét sè tr¸i ©y thu ®î kÕt qu¶ sau:
Hµm lîng 1 5 9 13 17 21 25 29 37
(X%) 5 9 13 17 21 25 29 33 41
Sè tr¸i ni 51 47 39 36 32 8 7 3 2
H·y ho kÕt luËn vÒ hiÖu qu¶ ña lo¹i ph©n N trªn ®èi víi hµm lîng ®êng ña tr¸i ©y
víi mø ý nghÜa 5%. Gi¶ thiÕt hµm lîng ®êng ña lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi
huÈn.
4. S¶n phÈm ña mét xÝ nghiÖp ®ó ho php sè khuyÕt tËt trung b×nh ña mét s¶n phÈm lµ
3. XÝ ngiÖp quyÕt ®Þnh ®æi míi thiÕt bÞ víi mong muèn sÏ gi¶m ®î sè khuyÕt tËt ña
¸ s¶n phÈm ®ó . Sau khi ®æi míi thiÕt bÞ, kiÓm tra ngÉu nhiªn 36 s¶n phÈm thu ®î
kÕt qu¶ sau:
Sè khuyÕt tËt trªn 1 s¶n phÈm 0 1 2 3 4 5 6

Sè s¶n phÈm ni 7 4 4 6 8 6 1
H·y ho kÕt luËn vÒ hiÖu qu¶ ña viÖ ®æi míi thiÕt bÞ víi mø ý nghÜa 5%.
5. BiÕt ®é hÞu lù trung b×nh ña ¸ mÉu bª t«ng lµ 230kg/cm2. §o ®é hÞu lù X ña

210 mÉu bª t«ng ta ã kÕt qu¶ sau:
X 180 190 200 210 220 230 240 250

180 190 200 210 220 230 240 250
ni 12 15 30 58 65 35 20 15
Víi mø ý nghÜa 0, 05 h·y ho kÕt luËn vÒ ®é hÞu lù ña mÉu bª t«ng trªn.
6. Mø hao phÝ x¨ng ña mét lo¹i xe « t« h¹y trªn ®o¹n ®êng tõ A ®Õn B lµ biÕn ngÉu
nhiªn ã ph©n phèi huÈn víi k× väng 50 lÝt. Do ®o¹n ®êng AB bÞ xuèng Êp, ngêi ta
nghi ngê r»ng mø hao phÝ x¨ng trung b×nh ®· t¨ng lªn. Quan s¸t 28 « t« ïng lo¹i ta
®î :
Lîng x¨ng 48, 5 49 49, 5 50 50, 5

hao phÝ (lÝt) 49 49, 5 50 50, 5 51
Sè « t« ni 4 10 9 3 2
H·y ho kÕt luËn vÒ ®iÒu nghi ngê trªn víi mø ý nghÜa 5%.
7. Träng lîng ®ãng bao ña mét lo¹i s¶n phÈm lµ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn víi
träng lîng trung b×nh theo qui ®Þnh lµ 100 kg. Nghi ngê s¶n phÈm bÞ ®ãng thiÕu, ngêi
ta ©n thö 29 bao lo¹i nµy vµ thu ®î kÕt qu¶:
Träng lîng 98, 0 98, 5 99, 0 99, 5 100, 0 100, 5

(X)(kg) 98, 5 99, 0 99, 5 100, 0 100, 5 101, 0
Sè bao t¬ng øng ni 2 6 10 7 3 1
Víi mø ý nghÜa 2, 5%, h·y ho kÕt luËn vÒ ®iÒu nghi ngê trªn.
8. Gi¸m ®è mét xÝ ngiÖp ho biÕt l¬ng trung b×nh ña mét «ng nh©n thué xÝ nghiÖp lµ
380 USD mét th¸ng. Chän ngÉu nhiªn 36 «ng nh©n thÊy l¬ng trung b×nh lµ 350 USD
mét th¸ng, víi ®é lÖ h huÈn 40 USD. Lêi b¸o ¸o ña gi¸m ®è trªn ã tin Ëy ®î
kh«ng. H·y kÕt luËn víi mø ý nghÜa 5%.
9. Mét öa hµng thù phÈm nhËn thÊy trong thêi gian võa qua trung b×nh mét kh¸ h hµng
mua 25 ngµn ®ång thù phÈm trong mét ngµy. Nay öa hµng theo dâi ngÉu nhiªn 25
kh¸ h hµng thÊy trung b×nh kh¸ h hµng mua 24 ngµn ®ång thù phÈm trong mét ngµy
vµ ®é lÖ h tiªu huÈn ®iÒu hØnh mÉu lµ 2 ngµn ®ång. Víi mø ý nghÜa 5%, ã ph¶i sø
mua ña kh¸ h hµng hiÖn nay thù sù gi¶m sót?
10. §Ó so s¸nh n¨ng suÊt ña hai gièng lóa A (n¨ng suÊt X ) vµ gièng lóa B (n¨ng suÊt Y ),
ngêi ta trång tõng Æp trªn ¸ lo¹i ®Êt kh¸ nhau sau thu ho¹ h ta ®î kÕt qu¶ sau:
Gièng A (X ) 6 7 6, 5 5, 5 4, 3 6, 6 5, 8 4, 9 5, 3 6, 5
Gièng B (Y ) 5 4 7, 5 5, 5 5, 5 5, 6 6, 8 4, 2 6, 3 4, 5
BiÕt X vµ Y lµ ¸ biÕn ngÉu nhiªn ã ph©n phèi huÈn. Víi mø ý nghÜa 0, 05 ã thÓ
oi n¨ng suÊt hai gièng lóa trªn lµ kh¸ nhau kh«ng?
11. §Ó xt ¶nh hëng ña hai lo¹i ph©n bãn A, B ®èi víi mét gièng lóa ngêi ta dïng ph©n
bãn A bãn ho lóa trªn 5 thöa ruéng. Dïng ph©n bãn B bãn ho lóa trªn 6 thöa ruéng.
Sau thu ho¹ h ta ã kÕt qu¶ (®¬n vÞ t¹/ha):
N¨ng suÊt sö dng ph©n A(X) 45 47 43 44 46

N¨ng suÊt sö dng ph©n B(Y ) 46 49 43 46 50 44
Víi møa ý nghÜa 0, 05 ã thÓ oi ¶nh hëng ña hai lo¹i ph©n trªn ®èi víi n¨ng suÊt lóa
lµ nh nhau hay kh«ng?
12. Theo dâi doanh thu X, Y hµng th¸ng ña 8 öa hµng b¸n gièng ©y trång t¹i mét tØnh A
vµ 10 öa hµng b¸n gièng ©y trång t¹i tØnh B ta thu ®î kÕt qu¶ nh sau
X (triÖu ®ång/th¸ng) 32 36 28 24 30 25 32 33
Y (triÖu ®ång/th¸ng) 31 35 27 36 31 26 28 34 32 30
Víi mø ý nghÜa 0, 05 ã thÓ oi doanh thu ña ¸ öa hµng b¸n gièng ©y trång ë hai
®Þa ph¬ng trªn lµ kh¸ nhau hay kh«ng?
13. Mét «ng ty ã hÖ thèng m¸y tÝnh ã thÓ xö lÝ 1300 hãa ®¬n trong mét giê. C«ng ty míi
nhËp mét hÖ thèng m¸y tÝnh míi, hÖ thèng nµy h¹y kiÓm tra trong 40 giê ho thÊy sè
hãa ®¬n ®î xö lý trung b×nh trong 1 giê lµ 1378 víi ®é lÖ h huÈn lµ 215. Víi mø ý
nghÜa 2, 5%, h·y nhËn ®Þnh xem hÖ thèng m¸y tÝnh míi ã tèt h¬n hÖ thèng m¸y tÝnh ò
kh«ng?
14. Theo mét nguån tØ lÖ hé d©n thÝ h xem d©n a trªn ti vi lµ 80%. Th¨m dß 36 hé d©n thÊy
ã 25 hé d©n thÝ h xem d©n a. Víi mø ý nghÜa 5%, h·y x¸ ®Þnh xem nguån tin ®ã ã
®¸ng tin Ëy kh«ng?
15. Tû lÖ bÖnh nh©n khái bÖnh T khi ®iÒu trÞ b»ng thuè lo¹i A lµ 85%. ThÝ nghiÖm dïng
thuè lo¹i B th× trong sè 900 ngêi m¾ bÖnh T th× ã 810 ngêi ®î h÷a khái. Nh
vËy ã thÓ kÕt luËn thuè lo¹i B hiÖu qu¶ h¬n thuè lo¹i A trong ®iÒu trÞ bÖnh T hay
kh«ng? Yªu Çu kÕt luËn víi mø ý nghÜa 0, 05.
16. Trong vên ¬m, khi nghiªn øu tû lÖ n¶y mÇm ña Keo tai tîng víi hai ph¬ng ph¸p
xö lý h¹t kh¸ nhau (ë hai mø nhiÖt ®é kh¸ nhau), kÕt qu¶ ho thÊy trong 500 h¹t ®em
xö lý ë mø nhiÖt ®é thø nhÊt thÊy ã 325 h¹t n¶y mÇm; ë mø nhiÖt ®é thø hai trong
500 h¹t ã 100 h¹t kh«ng n¶y mÇm. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh ë hai mø nhiÖt ®é kh¸ nhau,
tû lÖ n¶y mÇm ña Keo tai tîng lµ kh¸ nhau kh«ng? Mø nhiÖt ®é nµo tû lÖ n¶y mÇm
ao h¬n? KÕt luËn víi mø ý nghÜa 5%.
17. Trong mét vên ¬m ©y mì on ë l« ®î he bãng 50%, kiÓm tra ngÉu nhiªn 430 ©y
th× thÊy ã 350 ©y on ®¹t tiªu huÈn xuÊt vên; ë l« ®î he bãng 75%, kiÓm tra ngÉu
nhiªn 450 ©y th× thÊy ã 150 ©y kh«ng ®¹t tiªu huÈn xuÊt vên. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh
mø he bãng ¶nh hëng ®Õn tû lÖ ©y ®¹t tiªu huÈn xuÊt vên hay kh«ng? Cho kÕt
luËn víi mø ý nghÜa 5%.
18. Kh¶o s¸t hai khu rõng víi diÖn tÝ h rÊt lín bÞ nhiÔm bÖnh r¬m l¸ th«ng. Tõ mçi khu
rõng, lËp mét « tiªu huÈn ngÉu nhiªn ®iÓn h×nh 2000m2 vµ th«ng kª sè ©y bÞ bÖnh nh
sau: Khu rõng 1: Sè ©y ®Õm lµ 70 ©y, trong ®ã ã 24 ©y nhiÔm bÖnh. Khu rõng 2: Sè
©y ®Õm lµ 75 ©y, trong ®ã ã 36 ©y nhiÔm bÖnh. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh tû lÖ ©y bÞ nhiÔm
bÖnh r¬m l¸ th«ng ë hai khu rõng trªn lµ nh nhau víi mø ý nghÜa 5% hay kh«ng?
19. Rõng trång ©y Keo lai trªn hai vÞ trÝ ã ®é dµy tÇng ®Êt kh¸ nhau (< 30 m hoÆ
30 − 50 m). Theo anh ( hÞ), nh©n tè ®é dµy tÇng ®Êt ã ¶nh hëng ®Õn sinh trëng ña
®êng kÝnh ©y Keo lai hay kh«ng? Cho gi¸ trÞ ®êng kÝnh ña ©y Keo lai víi hiÒu
ao 1, 3 m nh sau:
TÇng ®Êt 12,4 11,5 12,9 12,3 12,4 11,5 12,3 12,8 12,6 12,8 12,7 11,6
< 30 m
TÇng ®Êt 13,3 12,2 11,2 12,4 12,2 19,5 12,2 13,8 19,8 20,5 20,7 19,3
> 30 m
Yªu Çu ho kÕt luËn víi mø ý nghÜa 5%, biÕt ®êng kÝnh ©y Keo lai lµ biÕn ngÉu
nhiªn ã ph©n phèi huÈn.
Ch¬ng 6
T¬ng quan vµ håi quy
Trong ¸ h¬ng trí hóng ta hØ nghiªn øu ¸ vÊn ®Ò liªn quan ®Õn mÉu ngÉu nhiªn
ña mét biÕn ngÉu nhiªn X . Trong h¬ng nµy hóng ta quan t©m ®Õn mÉu ngÉu nhiªn bao
gåm ¸ Æp gi¸ trÞ ña hai biÕn ngÉu nhiªn X vµ Y . Ch¼ng h¹n, ®Ó nghiªn øu vÒ hiÒu ao
Y (m) vµ ®êng kÝnh X(cm) ña mét lo¹i ©y, ngêi ta lÊy mét mÉu ngÉu nhiªn gåm 8 ©y vµ
thu thËp ¸ sè liÖu vÒ hiÒu ao vµ ®êng kÝnh ña 8 ©y ®ã ë b¶ng sè liÖu sau
xi 1 3 4 6 8 9 11 14
yi 1 2 4 4 5 7 8 9
VÊn ®Ò ®Æt ra lµ gi÷a hiÒu ao ña ©y vµ ®êng kÝnh ña nã ã mèi liªn hÖ víi nhau nh
thÕ nµo? Qua mèi quan hÖ ®ã nÕu biÕt hiÒu ao ña mét ©y nµo ®ã liÖu ã thÓ dù ®o¸n ®î
®êng kÝnh vµ ngî l¹i, nÕu biÕt ®êng kÝnh ã thÓ dù ®o¸n ®î hiÒu ao ña ©y ®ã kh«ng?
Trong h¬ng nµy hóng ta sÏ lÇn lît gi¶i quyÕt ¸ vÊn ®Ò nªu trªn ë bµi to¸n ph©n tÝ h
t¬ng quan vµ håi quy. Trong ph©n tÝ h t¬ng quan ngêi ta ®Ò Ëp ®Õn êng ®é ña mèi
quan hÖ gi÷a hai biÕn X vµ Y , ®¸nh gi¸ xem hai biÕn X vµ Y ã quan hÖ ph thué lÉn nhau
hay kh«ng? Trong ph©n tÝ h håi quy ngêi ta l¹i x¸ ®Þnh quan hÖ gi÷a hai biÕn X vµ Y díi
d¹ng ph¬ng tr×nh to¸n hä , tõ ®ã ã thÓ dù ®o¸n ®î biÕn Y dùa vµo biÕn X vµ ngî l¹i.
BiÕn Y ®î gäi lµ biÕn ph thué (dependent variable), biÕn X ®î gäi lµ biÕn ®é lËp
(indenpendent variable). Ch¬ng nµy òng nghiªn øu t¬ng quan vµ håi quy ®¬n biÕn vµ
tuyÕn tÝnh, nghÜa lµ hØ nghiªn øu trêng hîp biÕn Y hØ ph thué vµo mét biÕn X vµ d¹ng
ph¬ng tr×nh håi quy lµ ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng.
6.1 §å thÞ ph©n t¸n
§Þnh nghÜa 6.1.1. §å thÞ ph©n t¸n (S atter diagram) ña biÕn Y ®èi víi biÕn X lµ tËp hîp ¸
®iÓm M(xi , yi ) trong hÖ täa ®é vu«ng gã .
Dùa vµo ®å thÞ ph©n t¸n ta ã thÓ x¸ ®Þnh d¹ng quan hÖ gi÷a hai biÕn X vµ Y. Trong ®å
thÞ ph©n t¸n, nÕu ¸ ®iÓm M(xi , yi ) quy t xung quanh mét ®êng th¼ng d ta nãi hai biÕn
123
ngÉu nhiªn X vµ Y ã sù t¬ng quan tuyÕn tÝnh (linear orrelation). §êng th¼ng d khi ®ã
®î gäi lµ ®êng håi quy tuyÕn tÝnh.
Y Y
X X
H×nh 6.1: Quan hÖ tuyÕn tÝnh
Y Y
X X
H×nh 6.2: Quan hÖ phi tuyÕn tÝnh H×nh 6.3: Kh«ng ã quan hÖ
6.2 HÖ sè t¬ng quan
6.2.1 Ph©n tÝ h ý nghÜa hÖ sè t¬ng quan
Khi nghiªn øu sù ph thué gi÷a hai biÕn ngÉu nhiªn mµ mçi biÕn hÞu mét sù ph©n t¸n
ngÉu nhiªn (sù t¶n m¸t kiÓm tra ®î ) ta dïng ph¬ng ph¸p ph©n tÝ h t¬ng quan. Ph©n tÝ h
t¬ng quan kh«ng nh÷ng ph¸t hiÖn ®î mèi quan hÖ ph thué gi÷a hóng mµ ßn "lîng
ho¸" ®î mèi quan hÖ nµy.
§Þnh nghÜa 6.2.1. Gi¶ sö X vµ Y lµ hai biÕn ngÉu nhiªn ã V (X) > 0 vµ V (Y ) > 0. HÖ sè
t¬ng quan ( orrelation oeffi ient) ña hai biÕn ngÉu nhiªn X vµ Y , kÝ hiÖu ρ(X, Y ), ®î
x¸ ®Þnh nh sau:
E[X − E(X)][Y − E(Y )] E(XY ) − E(X)E(Y )
ρ(X, Y ) = p p = p p . (6.1)
V (X) V (Y ) V (X) V (Y )
TÝnh hÊt. (i) ρ(X, Y ) = ρ(Y, X).

(ii) ρ(X, Y ) = 0 nÕu X vµ Y ®é lËp víi nhau.
(iii) |ρ(X, Y )| 6 1.
Chó ý 6.2.2. i) Ta ã thÓ dïng ρ(X, Y ) ®Ó ®o mø ®é ph thué tuyÕn tÝnh gi÷a hai biÕn ngÉu
nhiªn. NÕu |ρ| µng lín th× sù ph thué tuyÕn tÝnh µng râ. §Æ biÖt nÕu ρ = ±1 th× sù ph
thué tuyÕn tÝnh xÈy ra víi x¸ suÊt b»ng 1. NÕu |ρ| µng nhá th× mø ®é ph thué tuyÕn tÝnh
gi÷a X vµ Y µng Ýt. §Æ biÖt khi ρ = 0 th× gi÷a X vµ Y kh«ng t¬ng quan víi nhau.
ii) Hai biÕn ngÉu nhiªn ®é lËp víi nhau th× kh«ng t¬ng quan, nhng ®iÒu ngî l¹i ha
h¾ ®· ®óng. Riªng ®èi víi nh÷ng biÕn ngÉu nhiªn ph©n phèi huÈn th× tÝnh kh«ng t¬ng quan
vµ tÝnh ®é lËp lµ t¬ng ®¬ng nhau.
6.2.2 HÖ sè t¬ng quan mÉu
HÖ sè t¬ng quan lý thuyÕt ρ lµ sè ®o mø ®é ph thué tuyÕn tÝnh gi÷a hai biÕn ngÉu
nhiªn X vµ Y. Tuy nhiªn nÕu ha biÕt ph©n phèi ña (X, Y ) th× viÖ tÝnh hÖ sè t¬ng quan lý
thuyÕt ρ lµ rÊt khã kh¨n. Gi¶ sö tiÕn hµnh n bí quan s¸t ®é lËp ®èi víi Æp biÕn ngÉu nhiªn
(X, Y ) ta ã mÉu ngÉu nhiªn kÝ h thí n : (X1 , Y1 ), (X2 , Y2 ), . . . , (Xn , Yn ).
§Þnh nghÜa 6.2.3. HÖ sè t¬ng quan mÉu (sample orrelation oeffi ient) ña X vµ Y , kÝ hiÖu
r(X, Y ) hay r ®î x¸ ®Þnh b»ng «ng thø :
1P
(Xi − X)(Yi − Y )
n i X.Y − X. Y
r=r r = . (6.2)
1P 2
1P 2
SX SY
(Xi − X) (Yi − Y )
n i n i
HÖ sè t¬ng quan mÉu r ®î xem nh lµ mét í lîng ña hÖ sè t¬ng quan lý thuyÕt ρ.
TÝnh hÊt. (i) Ta ã |r| 6 1.

(ii) NÕu r > 0 th× X vµ Y lµ t¬ng quan thuËn, nÕu r < 0 th× X vµ Y lµ t¬ng quan nghÞ h.
(iii) NÕu 0, 7 6 |r| 6 1 th× X vµ Y lµ t¬ng quan m¹nh, nÕu 0 6 |r| 6 0, 3 th× X vµ Y lµ
t¬ng quan yÕu.
Ç h tÝnh hÖ sè t¬ng quan mÉu: Gi¶ sö ho mÉu ngÉu nhiªn kÝ h thí n, ã mÉu thÓ
w = (xi , yj ), trong ®ã i = 1, . . . h; j = 1, . . . , k . Ta xt ¸ trêng hîp sau:
(i) Trong mäi trêng hîp, hÖ sè t¬ng quan mÉu ®Òu ®î x¸ ®Þnh bëi «ng thø :
xy − x y
r= . (6.3)
sx sy
(ii) NÕu trong mÉu thÓ ¸ xi vµ yj t¬ng øng ¸ h ®Òu nhau mét kho¶ng hx vµ hy th×
xi − x0 yi − y0
®Ó lµm gi¶m sè liÖu tÝnh to¸n ta dïng php biÕn ®æi, ®Æt ui = vµ vi = , víi x0
hx hy
vµ y0 ®î hän thÝ h hîp theo b¶ng sè liÖu, khi ®ã
P
ui vi − nu v
i uv − u v
r = rP r = . (6.4)
2 2
P 2 2 su sv
ui − n(u) vi − n(v)
i i
Tõ ¸ h ®æi biÕn ta ã:
x = x0 + hx u; sx = hx su ; (6.5)
y = y0 + hy v; sy = hy sv . (6.6)
VÝ d 6.2.4. Theo dâi kÕt qu¶ thi hai m«n To¸n kÝ hiÖu lµ (X) vµ vËt lý kÝ hiÖu lµ (Y ) ë 10
em hä sinh trong líp ta thu ®î b¶ng sè liÖu sau:
Xi 1 2 2 3 3 4
Yi 3 4 5 5 6 7
ni 3 2 1 2 1 1
H·y tÝnh hÖ sè t¬ng quan mÉu.
Gi¶i. Dùa vµo «ng thø (6.3) ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn ta lËp b¶ng tÝnh nh sau:
xi yi ni ni xi ni yi ni x2i ni yi2 ni xi yi
1 3 3 3 9 3 27 9
2 4 2 4 8 8 32 16
2 5 1 2 5 4 25 10
3 5 2 6 10 18 50 30
3 6 1 3 6 9 36 18
4 7 P 1 P 4 P 7 P 16 P 49 P 28
n = 10 x = 22 y = 45 x2 = 58 y2 = 219 xy = 111
Nh×n vµo b¶ng sè liÖu trªn ta ã:
22 45
x= = 2, 2; y= = 4, 5;
10 10
58 219
x2 = = 5, 8; y2 = = 21, 9;
10 10
s2x = 5, 8 − (2, 2)2 = 0, 96; s2y = 21, 9 − (4, 5)2 = 1, 645;
xy = 11, 1; sx sy = 1, 26.
11, 1 − (2, 2).(4, 5)
VËy hÖ sè t¬ng quan ña mÉu lµ: r= = 0, 52.
1, 26
VÝ d 6.2.5. Theo dâi vi lîng A trong ®Êt trång (Y mg/kg ®Êt) vµ n¨ng suÊt ña mét lo¹i rau
(X tÊn /ha) ta ã kÕt qu¶ sau:
X 10 15 20 25
Y
20 1 2
30 3 5 3
40 1 6 8 3
50 2 6 5
60 3 2
H·y t×m hÖ sè t¬ng quan r vµ ho nhËn xt?
Gi¶i. V× ¸ xi ¸ h ®Òu nhau mét kho¶ng hx = 5, hän x0 = 20; Ç yi ¸ h ®Òu nhau mét
xi − 20 yi − 40
kho¶ng hy = 10, hän y0 = 40. §Æt u = ;v = . Ta lËp l¹i b¶ng sè liÖu míi:
5 10
u −2 −1 0 1 ni ni vi ni vi2
v
−2 1 2 3 −6 12
4 4
−1 3 5 3 11 −11 11
6 5 0
0 1 6 8 3 18 0 0
0 0 0 0
1 2 6 5 13 13 13
−2 0 5
2 3 2 5 10 20
0 4 P P P
mj 5 15 20 10 Pn = 50 v =6 v2 = 56
mj uj −10 −15 0 10 Pu = −15 P
mj u2j 20 15 0 10 u2 = 45 uv = 26
−15 6 45 56
u= = −0, 3; v = = 0, 12; u2 = = 0, 9; v 2 = = 1, 12;
50 50 50 50
26
u v = −0, 036; uv = = 0, 52;
r 50
r
45 56
su = − (−0, 3)2 = 0, 9; sv = − (0, 12)2 = 1, 051
50 50
HÖ sè t¬ng quan mÉu
uv − u v 0, 556
r= = = 0, 588.
su sv 0, 946
VËy gi÷a X vµ Y ã mèi t¬ng quan thuËn, tø lµ lîng vi lîng A ®î ung Êp ®Çy ®ñ th×
n¨ng suÊt ña rau µng ao.
Chó ý 6.2.6. HÖ sè t¬ng quan mÉu r ®î høng minh lµ í lîng v÷ng vµ í lîng hÖ h
−ρ(1 − ρ2 )
ña hÖ sè t¬ng quan lý thuyÕt ρ víi ®é hÖ h . Do ®ã nÕu r = 0 th× kh«ng ã
2n
nghÜa lµ ρ = 0, ngî l¹i nÕu r 6= 0 th× ha h¾ ρ 6= 0, thËm hÝ ã khi X, Y l¹i ®é lËp víi
nhau. V× vËy Çn ph¶i kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt vÒ gi¸ trÞ ña ρ ®Ó ã kÕt luËn thèng kª ®óng ®¾n
vÒ sù tån t¹i hay kh«ng tån t¹i mèi quan hÖ tuyÕn tÝnh gi÷a hai biÕn ngÉu nhiªn ®ang xt.
6.2.3 KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt vÒ gi¸ trÞ ña ρ

Cã nhiÒu bµi to¸n kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt vÒ gi¸ trÞ ña ρ, tuy nhiªn trong khu«n khæ ña gi¸o
tr×nh nµy ta hØ xt mét bµi to¸n kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt H0 : ρ = 0, tø lµ bµi to¸n sau:
Bµi to¸n. KiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt vÒ sù t¬ng quan tuyÕn tÝnh ña hai biÕn ngÉu nhiªn X vµ Y .
Gi¶i. §Ó gi¶i bµi to¸n nµy, trí hÕt ta x©y dùng mét mÉu ngÉu nhiªn, tÝnh hÖ sè t¬ng quan
mÉu r, sau ®ã tiÕn hµnh ¸ thñ t ña mét bµi to¸n kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt.
Bí 1. Chän gi¶ thuyÕt: H0 : ρ = 0, ®èi thuyÕt: H1 : ρ 6= 0.
√
n−2
Bí 2. Chän tiªu huÈn kiÓm ®Þnh: T = r √ .
1 − r2
Bí 3. Tõ mÉu thÓ ta tÝnh ®î Tqs .
(n−2) (n−2)
Bí 4. T×m miÒn b¸ bá Wα : (−∞; −t1− α ) ∪ (t1− α ; +∞).
2 2
Bí 5. So s¸nh Tqs víi miÒn b¸ bá: nÕu Tqs ∈ Wα th× b¸ bá H0 , tø lµ X vµY ã quan hÖ
tuyÕn tÝnh. NÕu Tqs 6∈ Wα th× ha ã ¬ së b¸ bá H0 , tø lµ X vµ Y kh«ng ã quan hÖ tuyÕn
tÝnh.
VÝ d 6.2.7. Quay trë l¹i vÝ d (6.2.5), h·y kiÓm tra xem hai tæng thÓ ña hai biÕn ngÉu nhiªn
X, Y ã quan hÖ tuyÕn tÝnh kh«ng víi mø ý nghÜa α = 0, 05.
Gi¶i. Chän gi¶ thuyÕt H0 : ρ = 0, ®èi thuyÕt H1 : ρ 6= 0. Ta ã
√ √
n−2 48
Tqs = r √ = 0, 588 p = 5, 0264;
1−r 2 1 − 0, 5882
α (48)
V× α = 0, 05 nªn 1 − = 0, 975, tra Ph l 3 ta ã t0,975 ≈ 2, 02, miÒn b¸ bá hai phÝa lµ
2
(−∞; −2, 02) ∪ (2, 02; +∞).
DÔ thÊy Tqs ∈ Wα nªn b¸ bá H0 , tø lµ hai biÕn X, Y ã quan hÖ tuyÕn tÝnh.
6.3 Håi quy tuyÕn tÝnh ®¬n gi¶n
6.3.1 M« h×nh håi quy tuyÕn tÝnh ®¬n gi¶n
§Ó m« h×nh hãa quan hÖ tuyÕn tÝnh t¬ng ®èi hÆt hÏ gi÷a hai biÕn ngÉu nhiªn X, Y ngêi
ta sö dng mét lo¹i m« h×nh sau.
§Þnh nghÜa 6.3.1. M« h×nh håi quy tuyÕn tÝnh ®¬n gi¶n (Simple linear regression model) lµ
m« h×nh ã d¹ng nh sau.
Yi = A + BXi + ei , (6.7)
trong ®ã Yi lµ gi¸ trÞ ña biÕn ph thué Y , Xi lµ gi¸ trÞ ña biÕn ®é lËp X vµ ei lµ sai sè
trong lÇn quan s¸t thø i. HÖ sè A (®iÓm ¾t ña ®êng th¼ng håi quy ña tæng thÓ vµ tr Oy)
hÝnh lµ gi¸ trÞ trung b×nh ña Y khi X thay ®æi mét ®¬n vÞ. HÖ sè B (®é dè ña ®êng håi
quy ña tæng thÓ) m« t¶ sù thay ®æi gi¸ trÞ trung b×nh ña Y khi X thay ®æi 1 ®¬n vÞ.
Ph¬ng tr×nh (6.7) ho php ta tiªn ®o¸n gi¸ trÞ ña Y khi biÕt gi¸ trÞ thÓ ña X, vµ òng
ngay trong ph¬ng tr×nh nµy ho thÊy ph¬ng tr×nh trªn kh«ng thÓ gióp tiªn ®o¸n Y hÝnh x¸
tuyÖt ®èi ®î . Nh vËy, víi mét gi¸ trÞ thÓ ña X ho trí ã thÓ ã nhiÒu h¬n mét gi¸
trÞ thÓ ña Y. Ch¼ng h¹n, ta quan s¸t b¶ng sè liÖu sau ®©y:
X 0 0 0 1 1 1 2 2 2 3 3 3
Y 4 5 6 6 7 8 8 9 10 10 11 12
Víi mçi gi¸ trÞ ña X ã 3 gi¸ trÞ kh¸ nhau ña Y . Nh vËy, ®êng håi quy kh«ng thÓ ®i qua
tÊt ¶ ¸ ®iÓm ã täa ®é (x, y).
y
12
10
8
6
4
1 2 3 x
H×nh 6.4: §êng håi quy tuyÕn tÝnh
BiÓu diÔn sè liÖu trªn biÓu ®å ph©n t¸n th× ®êng th¼ng håi quy trong ®å thÞ ph©n t¸n lµ
®êng "võa khÝt nhÊt" ho tÊt ¶ ¸ ®iÓm theo nghÜa lµ tæng b×nh ph¬ng kho¶ng ¸ h gi÷a
¸ ®iÓm vµ ®êng "võa khÝt nhÊt " lµ nhá nhÊt.
6.3.2 Ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh ®¬n gi¶n ña tæng thÓ
§Þnh nghÜa 6.3.2. Ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh ®¬n gi¶n ña tæng thÓ (Population simple
linear regression equation) lµ ph¬ng tr×nh diÔn t¶ gi¸ trÞ trung b×nh ña biÕn ph thué Y theo
biÕn ®é lËp X ®· biÕt
Y = A + BX. (6.8)
NÕu biÓu diÔn trªn biÓu ®å ph©n t¸n th× ®êng håi quy lµ ®êng ®i qua ¸ gi¸ trÞ trung b×nh
ña ¸ gi¸ trÞ ña y ã thù t¬ng øng víi x ®· ho trí .
Yi = A + BXi + ei
ei Gi¸ trÞ quan s¸t

β
A B = tan β Y = A + BX
X
H×nh 6.5: M« h×nh håi quy tuyÕn tÝnh ña tæng thÓ
VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ta Çn ®i x¸ ®Þnh hai tham sè A, B trong ph¬ng tr×nh (6.8). Ph¬ng ph¸p
b×nh ph¬ng tèi thiÓu (least squared method) lµ ph¬ng ph¸p tèt nhÊt ®Ó í tÝnh 2 tham sè
®ã. Theo ph¬ng ph¸p nµy, hóng ta sÏ x©y dùng «ng thø tÝnh A, B sao ho ù tiÓu sai sè
b×nh ph¬ng trung b×nh E(Y − A − BX)2 . Khi ®ã dïng tÝnh hÊt ña kú väng vµ ph¬ng ph¸p
xt dÊu tam thø bË hai ®Ó t×m ù tiÓu, ngêi ta høng minh ®î r»ng ph¬ng tr×nh ®êng
håi quy b×nh ph¬ng trung b×nh tuyÕn tÝnh ña tæng thÓ ña Y theo X (t¬ng øng ña X theo
Y ) lÇn lît lµ
s s s
V (Y ) V (Y ) V (Y )
Y =ρ X + E(Y ) − ρ E(X) = ρ (X − E(X)) + E(Y ). (6.9)
V (X) V (X) V (X)
s s s
V (X) V (X) V (X)
X=ρ Y + E(X) − ρ E(Y ) = ρ (Y − E(Y )) + E(X). (6.10)
V (Y ) V (Y ) V (Y )
Sai sè b×nh ph¬ng trung b×nh (sai sè dù b¸o) khi dïng ®êng håi quy trung b×nh tuyÕn
tÝnh ®Ó xÊp xØ Y (t¬ng øng xÊp xØ X ) lÇn lît lµ
2
σy/x = V (Y )(1 − ρ2 ); σx/y
2
= V (X)(1 − ρ2 ). (6.11)
Chó ý 6.3.3. (i) M« h×nh håi quy tuyÕn tÝnh (6.9) hay (6.10) ßn ®î gäi lµ ph¬ng tr×nh
®êng håi quy lý thuyÕt.
(ii) Ngêi ta høng minh ®î r»ng nÕu hai biÕn ngÉu nhiªn X, Y tu©n theo ph©n phèi
huÈn hai hiÒu, víi ¸ kú väng E(X), E(Y ), ¸ ph¬ng sai d¬ng V (X), V (Y ) vµ hÖ sè
t¬ng quan lý thuyÕt ρ th× hµm håi quy ña Y theo X vµ hµm håi quy ña X theo Y lµ ¸
hµm tuyÕn tÝnh.
(iii) Nh×n vµo «ng thø 6.11 ta thÊy sai sè µng nhá khi |ρ| µng gÇn 1. Do ®ã hóng ta
hØ nªn dïng hµm håi quy (6.9) ®Ó xÊp xØ Y trªn ¬ së biÕt X khi |ρ| gÇn b»ng 1 (t¬ng tù ho
trêng hîp xÊp xØ X ).
6.3.3 Ph¬ng tr×nh ®êng håi quy tuyÕn tÝnh mÉu
Trong thù tÕ, hóng ta kh«ng thÓ kh¶o s¸t hÕt tæng thÓ, nªn ha biÕt quy luËt ph©n phèi
x¸ suÊt ña (X, Y ), ha biÕt ¸ ®Æ trng nh k× väng, ph¬ng sai ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn
nªn khã ã thÓ x¸ ®Þnh ®î d¹ng to¸n hä ña hµm håi quy tæng thÓ. Chóng ta ph¶i dùa trªn
mÉu ®Ó x©y dùng hµm håi quy tuyÕn tÝnh mÉu (sample linear regression equation) hay ßn gäi
lµ hµm håi quy b×nh ph¬ng trung b×nh tuyÕn tÝnh thù nghiÖm.
Gi¶ sö (x1 , y1 ), (x2 , y2 ), . . . , (xn , yn ) lµ n Æp quan s¸t ®î trªn mÉu ®î thµnh lËp tõ hai
biÕn ngÉu nhiªn (X, Y ). Tõ mÉu thÓ trªn, ta x©y dùng ®î ®êng håi quy b×nh ph¬ng
trung b×nh tuyÕn tÝnh thù nghiÖm b»ng ¸ h trong ¸ ph¬ng tr×nh (6.9) vµ (6.10) thay ¸
tham sè ®Æ trng ña tæng thÓ b»ng ¸ tham sè mÉu t¬ng øng, tø lµ thay E(Y ) bëi y , E(X)
bëi x,V (Y ) bëi sy , V (X) bëi sx vµ ρ bëi r. Khi ®ã ta ã:

- Ph¬ng tr×nh ®êng håi quy b×nh ph¬ng trung b×nh tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña y theo x
(t¬ng øng ña x theo y ) lÇn lît lµ
sy sx
y=r (x − x) + y; x = r (y − y) + x, (6.12)
sx sy
víi ¸ sai sè dù b¸o mÉu t¬ng øng lµ
s2y/x = s2y (1 − r 2 ); s2x/y = s2x (1 − r 2 ). (6.13)
VÝ d 6.3.4. §Ó thù hiÖn mét «ng tr×nh nghiªn øu vÒ mèi quan hÖ gi÷a hiÒu ao Y (m) vµ
®êng kÝnh X(cm) ña mét lo¹i ©y, ngêi ta quan s¸t trªn mét mÉu ngÉu nhiªn vµ ã kÕt qu¶
xi 1 3 4 6 8 9 11 14
yi 1 2 4 4 5 7 8 9
(i) H·y vÏ biÓu ®å ph©n t¸n ho d÷ liÖu trong b¶ng trªn.
(ii) H·y tÝnh hÖ sè t¬ng quan mÉu vµ ho nhËn xt vÒ mèi quan hÖ gi÷a hiÒu ao ©y vµ
®êng kÝnh ña ©y ®ã.
(iii) ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng håi quy b×nh ph¬ng trung b×nh tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña
hiÒu ao ña ©y theo ®êng kÝnh ña nã. H·y dù b¸o vÒ hiÒu ao ña ©y khi nã ã ®êng
kÝnh lµ 12(cm).
Gi¶i. (i) BiÓu ®å ph©n t¸n ®î m« t¶ trong H×nh 6.6:
(ii) §Ó tÝnh hÖ sè t¬ng quan mÉu, ta lËp b¶ng tÝnh nh sau:
xi yi x2i yi2 xi yi
1 1 1 1 1
3 2 9 4 6
4 4 16 16 16
6 4 36 16 24
8 5 64 25 40
9 7 81 49 63
11 8 121 64 88
P 14 P 9 P 196 P 81 P 126
1 = 56 2 = 40 3 = 524 4 = 256 5 = 364
Tõ b¶ng trªn ta tÝnh ®î
x = 7; sx = 4, 342; y = 5; sy = 2, 828, xy = 45, 5.
HÖ sè t¬ng quan mÉu lµ

45, 5 − 7.5
r= = 0, 977.
4, 342.2, 828
Nh vËy, gi÷a hiÒu ao ña ©y vµ ®êng kÝnh ña nã ã mèi quan hÖ t¬ng quan thuËn vµ
m¹nh, tø lµ ®êng kÝnh ña ©y µng lín th× ©y µng ao.

(iii) Ph¬ng tr×nh ®êng håi quy b×nh ph¬ng trung b×nh tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña hiÒu
ao ©y vµ ®êng kÝnh ña nã lµ
sy
y=r(x − x) + y = 0, 6364x + 0, 5455.
sx
Ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh thù nghiÖm trªn ã ®é dè lµ 0, 6364, nghÜa lµ mçi khi t¨ng
y y
9 9 5
8 8 5 45
7 7 0,
3 x+
5 5 6 46
4 4 0,
2 2 y=
1 1
1 3 4 6 8 9 11 14 x 1 3 4 6 8 9 11 14 x
H×nh 6.6: BiÓu ®å ph©n t¸n H×nh 6.7: §å thÞ hµm håi quy tuyÕn tÝnh
®êng kÝnh ña ©y lªn 1(cm) th× hiÒu ao trung b×nh ña ©y t¨ng lªn kho¶ng 0, 6364(m)
(xem H×nh 6.6). Khi ®êng kÝnh ña ©y lµ 12(cm) th× dù b¸o hiÒu ao ña ©y lµ
y0 = 0, 6364.12 + 0, 5455 = 8, 1823(m).
VÝ d 6.3.5. §Ó nghiªn øu t¸ dng ña ph©n vi sinh X (t¹/ha) tíi n¨ng suÊt µ hua Y
(tÊn/ha), ngêi ta thÝ nghiÖm trªn 20 thöa ruéng. Sau thu ho¹ h ta ã kÕt qu¶ sau:
X 0, 15 0, 17 0, 19 0, 21 0, 23
Y
20 3 2 3
22 4 1 2
24 2 2 1
(i) T×m hÖ sè t¬ng quan mÉu vµ ho nhËn xt.
(ii) ViÕt ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña Y theo X.
(iii) H·y tÝnh sai sè dù b¸o mÉu ho ph¬ng tr×nh ®êng håi quy b×nh ph¬ng trung b×nh
tuyÕn tÝnh thù nghiÖm trªn.

xi − 0, 19 yj − 22
Gi¶i. (i) §Æt u = ;v = vµ lËp l¹i b¶ng sè liÖu.
0, 02 2
u −2 −1 0 1 2 nj nj vj nj vj2
v
−1 3 2 3 8 −8 8
6 2 0
0 4 1 2 7 0 0
0 0 0
1 2 2 1 5 5 5
0 2 2 P P P
mi 3 6 6 4 1 Pn = 20 v = −3 v2 = 13
mi ui −6 −6 0 4 2 Pu = −6 P
mi u2i 12 6 0 4 4 u2 = 26 uv = 12
−6 −3 26 13
u= = −0, 3; v = = −0, 15; u2 = = 1, 3; v 2 = = 0, 65.;
20 20 20 20
12
u v = 0, 045; uv = = 0, 6;
p 20
p
su = 1, 3 − (−0, 3)2 = 1, 1; sv = 0, 65 − (−0, 15)2 = 0, 79215.
VËy hÖ sè t¬ng quan mÉu lµ
uv − u v 0, 555
r= = = 0, 637.
su sv 0, 871365
(ii) Dïng ¸ «ng thø ®æi biÕn ®Ó ®æi l¹i biÕn u vÒ biÕn x, ta ã
x = x0 + hx u = 0, 19 + 0, 02(−0, 3) = 0, 184; sx = hx su = 0, 02 × 1, 1 = 0, 022;

y = y0 + hy v = 22 + 2(−0, 15) = 21, 7; sy = hy sv = 2 × 0, 79215 = 1, 5843.
Ph¬ng tr×nh ®êng håi quy b×nh ph¬ng trung b×nh tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña y theo x lµ
sy
y=r (x − x) + y = 45, 873x + 13, 2594.
sx
(iii) Sai sè dù b¸o mÉu lµ
s2y/x = s2y (1 − r 2 ) = 1, 58432 × (1 − 0, 6372) = 1, 492.
Bµi tËp h¬ng 6
1. Theo dâi doanh thu X vµ tiÒn lêi Y ña 10 ®¹i lý thø ¨n h¨n nu«i trong mét th¸ng t¹i
tØnh A ta ã kÕt qu¶ sau: (®¬n vÞ triÖu ®ång/th¸ng)
X 32 34 36 38
Y 4, 2 4, 4 4, 6 5
ni 2 3 3 2
(a) T×m hÖ sè t¬ng quan mÉu vµ ho nhËn xt.
(b) ViÕt ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña Y theo X.
2. §Ó nghiªn øu ¶nh hëng ña lîng ph©n bãn X (t¹/ha) vµ n¨ng suÊt lóa Y (tÊn/ha),
ngêi ta thÝ nghiÖm trªn 10 thöa ruéng. Sau thu ho¹ h ta ã kÕt qu¶ sau:
X 1, 2 1, 4 1, 5 1, 6
Y
3, 9 1 2
4, 1 2 2
4, 3 2 1
3. Theo dâi doanh thu X vµ tiÒn lêi Y ña mét öa hµng b¸n gièng ©y trång trong 12 th¸ng
ta ®î kÕt qu¶ sau (®¬n vÞ triÖu ®ång/th¸ng):
X 14 16 18 20
Y 2, 8 3, 2 3 3, 4
ni 2 4 4 2
4. §iÒu tra tæng s¶n phÈm n«ng nghiÖp X vµ tæng tµi s¶n è ®Þnh Y (®¬n vÞ triÖu ®ång) t¹i
10 n«ng tr¹i ta thu ®î ¸ sè liÖu sau:
X 11, 3 12, 9 13, 6 16, 8 18, 8 22, 0 22, 2 23, 7 26, 6 27, 5
Y 13, 2 15, 6 17, 2 18, 8 20, 2 21, 9 22, 4 23, 0 24, 4 24, 6
(b) ViÕt ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña Y theo X và ña X theo Y.
5. Ngêi ta xt trªn 10 m¶nh ruéng ®î kÕt qu¶ sau gi÷a tû lÖ phÇn tr¨m h¹t h¾ X vµ
n¨ng suÊt lóa Y (tÊn/ha):
X 83 80 90 83 85 95 90 85 93 88
Y 5 4 7, 5 5, 5 5, 3 5, 6 6, 8 6, 9 7, 3 6, 5
6. Theo dâi vi lîng A trong ®Êt trång (X mg/kg ®Êt) vµ n¨ng suÊt mét lo¹i rau (Y tÊn/ha)
ta ã kÕt qu¶ sau:
X 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
Y 10 9, 3 8, 7 9, 7 9 8, 1 8 8, 2 7, 7 7, 6 7, 9 7, 8
7. Sè vi khuÈn Y (triÖu on) sinh s¶n sau X (giê) ®î ghi l¹i trong b¶ng sau qua mét thÝ
nghiÖm:
X 0 1 2 3 4 5
Y 30 32 35 40 48 52

(b) ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng håi quy tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña Y theo X . Dù b¸o sè
vi khuÈn sau 10 giê.
8. §Ó nghiªn øu t¸ dng ña ph©n vi sinh X (t¹/ha) tíi n¨ng suÊt µ hua Y (tÊn/ha),
ngêi ta thÝ nghiÖm trªn 20 thöa ruéng. Sau thu ho¹ h ta ã kÕt qu¶ sau:
X 0, 15 0, 17 0, 19 0, 21 0, 23
Y
20 3 2 3
22 4 1 2
24 2 2 1
9. §Ó thù hiÖn mét «ng tr×nh nghiªn øu vÒ mèi quan hÖ gi÷a hiÒu ao Y (m) vµ ®êng
kÝnh X(cm) ña mét lo¹i ©y, ngêi ta quan s¸t trªn mét mÉu ngÉu nhiªn vµ ã kÕt qu¶:
xi 28 28 24 30 60 30 32 42 43 49
yi 5 6 5 6 10 5 7 8 9 10
(b) ViÕt ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña Y theo X . H·y dù b¸o hiÒu
ao ña ©y ã ®êng kÝnh 45(cm).
10. ChiÒu dµi x¬ng ®ïi X(cm) vµ hiÒu ao Y (cm) ña nh÷ng ngêi ®µn «ng ®é tuæi 20−30
lµ ¸ biÕn ngÉu nhiªn tu©n theo quy luËt ph©n phèi huÈn. §o hiÒu dµi x¬ng ®ïi vµ
hiÒu ao ña 10 ngêi ®µn «ng ®î hän ngÉu nhiªn ë ®é tuæi trªn. KÕt qu¶ ®î ho
trong b¶ng sau:
xi 44 46 47 47 48 49 50 50 51 52
yi 155 159 163 166 169 172 174 176 176 179
(a) TÝnh hÖ sè t¬ng quan mÉu vµ ho nhËn xt vÒ mø ®é t¬ng quan gi÷a X vµ Y .
(b) ViÕt ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh mÉu ña Y theo X. H·y dù b¸o xem nÕu gi¸ trÞ
ña X gi¶m bít 1(cm) th× gi¸ trÞ t¬ng øng ña Y biÕn thiªn nh thÕ nµo? T¹i sao?
11. Dùa vµo mÉu ngÉu nhiªn ì 18 ®î hän tõ tæng thÓ (X, Y ) ã ph©n phèi huÈn 2 hiÒu,
ngêi ta tÝnh ®î gi¸ trÞ hÖ sè t¬ng quan mÉu r = 0, 32. Víi mø ý nghÜa 5%, ã sù
t¬ng quan tuyÕn tÝnh gi÷a X vµ Y kh«ng?
12. Nghiªn øu vÒ lîng ph©n bãn X(kg) ®î dïng ®Ó bãn ho ruéng trong mét v,
Y (kg/1000m2) lµ n¨ng suÊt lóa. Thèng kª ë 30 hé gia ®×nh, kÕt qu¶ nh sau:
xi 40 40 50 50 50 60 60 60
yi 270 280 280 290 300 300 310 320
Sè hé 3 5 2 6 4 3 5 2
(a) TÝnh hÖ sè t¬ng quan mÉu gi÷a X vµ Y.
13. Qua nhiÒu t¸ gi¶ nghiªn øu ho thÊy gi÷a lîng ®¹m (N) vµ ¸ bon (C) trong mïn
ã liªn hÖ víi nhau theo d¹ng tuyÕn tÝnh. H·y x¸ nhËn l¹i nhËn ®Þnh trªn qua vÝ d vÒ
®Êt L©m nghiÖp ë Qu¶ng Ninh sau ®©y (sè liÖu trÝ h tõ bé m«n §Êt trêng §¹i hä L©m
nghiÖp):
C 1, 79 4, 39 3, 07 4, 40 3, 10 5, 60 7, 81 3, 95 4, 71
N 0, 06 0, 42 0, 18 0, 30 0, 22 0, 38 0, 46 0, 23 0, 42
(a) T×m hÖ sè t¬ng quan mÉu.
(b) X©y dùng ®êng håi quy tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña N theo C .
( ) KiÓm tra l¹i nhËn ®Þnh N vµ C ã quan hÖ tuyÕn tÝnh.
14. Nghiªn øu mèi liªn hÖ gi÷a X (VN§) lµ sè tiÒn ®Çu t ho viÖ phßng bÖnh tÝnh trªn
®Çu ngêi vµ Y lµ tû lÖ ngêi m¾ bÖnh ë 50 ®Þa ph¬ng thu ®î b¶ng t¬ng quan thù
nghiÖm sau:
Y% 2, 0 2, 5 3, 0 3, 5 4, 0
X
100 2 3
200 3 6 2
300 4 6 3
400 1 6 4 1
500 6 3
(a) T×m hÖ sè t¬ng quan mÉu.
(b) X©y dùng ®êng håi quy tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña Y theo X .
( ) NÕu n¨m sau ®Çu t ho phßng bÖnh lµ 600®/ngêi th× tû lÖ m¾ bÖnh kho¶ng bao
nhiªu %?
15. X% vµ Y (kg/mm2 ) lµ hai hØ tiªu hÊt lîng ña mét lo¹i s¶n phÈm. §iÒu tra ë mét sè
s¶n phÈm, ngêi ta ®î ¸ gi¸ trÞ (xi , yi ) ña ¸ biÕn ngÉu nhiªn X, Y nh sau:
(2, 5); (8, 15); (4, 15); (4, 10); (2, 10); (8, 25);
(2, 5); (6, 10); (4, 10); (8, 20); (6, 10); (8, 15);
(6, 10); (6, 15); (4, 15); (6, 15); (6, 15); (8, 20);
(6, 20); (6, 10); (6, 20) (6, 15); (6, 25); (8, 20);
(6, 15); (6, 20); (8, 15) (6, 15); (8, 25); (8, 15);
(a) TÝnh hÖ sè t¬ng quan mÉu ña X vµ Y .
(b) X vµ Y ã thù sù t¬ng quan tuyÕn tÝnh kh«ng ë mø ý nghÜa 3%?
( ) ViÕt ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña Y theo X .
16. Ngêi ta nghiªn øu vÒ sè lîng protein høa trong h¹t lóa m× vµ n¨ng suÊt lóa ®ã trªn
10 thöa ruéng ïng kÝ h thí , kÕt qu¶ ®o ®¹ nh sau:
N¨ng suÊt xi 9, 9 10, 2 11 11, 6 11, 8 12, 5 12, 8 13, 5 14, 3 14, 4
Tû lÖ protein yi 10, 7 10, 8 12, 1 12, 5 12, 2 12, 8 12, 4 11, 8 11, 8 12, 6
(a) TÝnh hÖ sè t¬ng quan mÉu vµ ho nhËn xt.
(b) X¸ ®Þnh ®êng håi quy tuyÕn tÝnh thù nghiÖm ña Y theo X .
17. H·y t×m hÖ sè t¬ng quan mÉu, ho nhËn xt vµ viÕt ph¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh
thù nghiÖm ña Y theo X víi sè liÖu ®î ho trong ¸ b¶ng t¬ng quan thù nghiÖm
2 hiÒu sau:
Y 25 28 31 34 37
X X 100 200 300 400 500
50 1 3 Y
55 2 6 1 26 8 6
(a) 60 1 5 5 (b) 30 2 10 4
65 1 6 7 2 34 4 26 6
70 1 4 2 38 5 10 7
75 1 1 42 4 8
80 1
Y 2 2, 5 3 3, 5 4 X 1 2 3 4
X Y
100 2 3 5 2
( ) 200 3 6 2 (d) 4 1 2
300 4 6 3 3 2 2
400 1 6 4 1 2 1 2
500 6 3 1 2 1
Y 24 27 30 33 36
X 10 20 30 40 50 60 X
Y 120 1 3
15 5 7 125 2 6 1
(e) 25 20 23 (f) 130 1 5 5
35 30 47 2 135 1 6 7 2
45 10 11 20 6 140 1 4 2
55 3 1 1 145 1 1
150 1
Y 30 35 40 45 50 X 10 20 30 40 50 60
X Y
2 1 15 5 7
(g) 4 1 3 1 2 (h) 25 20 23
6 1 2 3 35 30 47 2
8 2 1 1 45 10 11 20 6
10 2 55 3 1 1
Ph l 1
1 Ru −t2 /2
B¶ng gi¸ trÞ ña hµm Lapla e Φ(u) = √ e dt
2π 0
u Φ(u) u Φ(u) u Φ(u)
0, 00 0, 0000 0, 41 0, 1591 0, 82 0, 2939
0, 01 0, 0040 0, 42 0, 1628 0, 83 0, 2967
0, 02 0, 0080 0, 43 0, 1664 0, 84 0, 3995
0, 03 0, 0120 0, 44 0, 1700 0, 85 0, 3023
0, 04 0, 0160 0, 45 0, 1736 0, 86 0, 3051
0, 05 0, 0199 0, 46 0, 1772 0, 87 0, 3078
0, 06 0, 0239 0, 47 0, 1808 0, 88 0, 3106
0, 07 0, 0279 0, 48 0, 1844 0, 89 0, 3133
0, 08 0, 0319 0, 49 0, 1879 0, 90 0, 3159
0, 09 0, 0359 0, 50 0, 1915 0, 91 0, 3186
0, 10 0, 0398 0, 51 0, 1950 0, 92 0, 3412
0, 11 0, 0438 0, 52 0, 1985 0, 93 0, 3238
0, 12 0, 0478 0, 53 0, 2019 0, 94 0, 3264
0, 13 0, 0517 0, 54 0, 2054 0, 95 0, 3289
0, 14 0, 0557 0, 55 0, 2088 0, 96 0, 3315
0, 15 0, 0596 0, 56 0, 2123 0, 97 0, 3340
0, 16 0, 0636 0, 57 0, 2157 0, 98 0, 3365
0, 17 0, 0675 0, 58 0, 2190 0, 99 0, 3389
0, 18 0, 0714 0, 59 0, 2224 1, 00 0, 3413
0, 19 0, 0753 0, 60 0, 2257 1, 01 0, 3438
0, 20 0, 0793 0, 61 0, 2291 1, 02 0, 3461
0, 21 0, 0832 0, 62 0, 2324 1, 03 0, 3485
0, 22 0, 0871 0, 63 0, 2357 1, 04 0, 3508
0, 23 0, 0910 0, 64 0, 2389 1, 05 0, 3531
0, 24 0, 0948 0, 65 0, 2422 1, 06 0, 3554
0, 25 0, 0984 0, 66 0, 2454 1, 07 0, 3577
0, 26 0, 1026 0, 67 0, 2486 1, 08 0, 3599
0, 27 0, 1064 0, 68 0, 2517 1, 09 0, 3621
0, 28 0, 1103 0, 69 0, 2549 1, 10 0, 3643
0, 29 0, 1141 0, 70 0, 2580 1, 11 0, 3665
0, 30 0, 1179 0, 71 0, 2611 1, 12 0, 3686
0, 31 0, 1217 0, 72 0, 2612 1, 13 0, 3708
0, 32 0, 1255 0, 73 0, 2673 1, 14 0, 3729
0, 33 0, 1293 0, 74 0, 2703 1, 15 0, 3749
0, 34 0, 1331 0, 75 0, 2734 1, 16 0, 3770
0, 35 0, 1368 0, 76 0, 2764 1, 17 0, 3790
0, 36 0, 1406 0, 77 0, 2794 1, 18 0, 3810
0, 37 0, 1443 0, 78 0, 2823 1, 19 0, 3830
0, 38 0, 1480 0, 79 0, 2852 1, 20 0, 3849
0, 39 0, 1517 0, 80 0, 2881 1, 21 0, 3869
u Φ(u) u Φ(u) u Φ(u)
1, 23 0, 3907 1, 68 0, 4535 2, 26 0, 4881
1, 24 0, 3925 1, 69 0, 4545 2, 28 0, 4887
1, 25 0, 3944 1, 70 0, 4554 2, 30 0, 4893
1, 26 0, 3962 1, 71 0, 4564 2, 32 0, 4898
1, 27 0, 3980 1, 72 0, 4573 2, 34 0, 4904
1, 28 0, 3997 1, 73 0, 4582 2, 36 0, 4909
1, 29 0, 4015 1, 74 0, 4591 2, 38 0, 4913
1, 30 0, 4032 1, 75 0, 4599 2, 40 0, 4918
1, 31 0, 4049 1, 76 0, 4608 2, 42 0, 4922
1, 32 0, 4066 1, 77 0, 4616 2, 44 0, 4927
1, 33 0, 4082 1, 78 0, 4625 2, 46 0, 4931
1, 34 0, 4099 1, 79 0, 4633 2, 48 0, 4934
1, 35 0, 4115 1, 80 0, 4641 2, 50 0, 4938
1, 36 0, 4131 1, 81 0, 4649 2, 52 0, 4941
1, 37 0, 4147 1, 82 0, 4656 2, 54 0, 4945
1, 38 0, 4162 1, 83 0, 4664 2, 56 0, 4948
1, 39 0, 4177 1, 84 0, 4671 2, 58 0, 4951
1, 40 0, 4192 1, 85 0, 4678 2, 60 0, 4953
1, 41 0, 4207 1, 86 0, 4686 2, 62 0, 4956
1, 42 0, 4222 1, 87 0, 4693 2, 64 0, 4959
1, 43 0, 4236 1, 88 0, 4699 2, 66 0, 4961
1, 44 0, 4251 1, 89 0, 4706 2, 68 0, 4963
1, 45 0, 4265 1, 90 0, 4713 2, 70 0, 4965
1, 46 0, 4279 1, 91 0, 4719 2, 72 0, 4967
1, 47 0, 4292 1, 92 0, 4726 2, 74 0, 4969
1, 48 0, 4306 1, 93 0, 4732 2, 76 0, 4971
1, 49 0, 4319 1, 94 0, 4738 2, 78 0, 4973
1, 50 0, 4332 1, 95 0, 4744 2, 80 0, 4974
1, 51 0, 4345 1, 96 0, 4750 2, 82 0, 4976
1, 52 0, 4357 1, 97 0, 4756 2, 84 0, 4977
1, 53 0, 4370 1, 98 0, 4761 2, 86 0, 4979
1, 54 0, 4382 1, 99 0, 4767 2, 88 0, 4980
1, 55 0, 4394 2, 00 0, 4772 2, 90 0, 4981
1, 56 0, 4406 2, 02 0, 4783 2, 92 0, 4982
1, 57 0, 4418 2, 04 0, 4793 2, 94 0, 4984
1, 58 0, 4429 2, 06 0, 4803 2, 96 0, 4985
1, 59 0, 4441 2, 08 0, 4812 2, 98 0, 4986
1, 60 0, 4452 2, 10 0, 4921 3, 00 0, 49865
1, 61 0, 4463 2, 12 0, 4830 3, 20 0, 49931
1, 62 0, 4474 2, 14 0, 4838 3, 40 0, 49966
1, 63 0, 4484 2, 16 0, 4846 3, 60 0, 499841
1, 64 0, 4495 2, 18 0, 4854 3, 80 0, 499928
1, 65 0, 4505 2, 20 0, 4861 4, 00 0, 499968
1, 66 0, 4515 2, 22 0, 4868 4, 50 0, 499997
1, 67 0, 4525 2, 24 0, 4875 5, 00 0, 499997
Ph l 2
B¶ng gi¸ trÞ ña ph©n vÞ uα
α Uα α Uα α Uα α Uα
0, 50 0, 00 0, 75 0, 674 0, 95 1, 645 0, 975 1, 96
0, 51 0, 025 0, 76 0, 706 0, 951 1, 655 0, 976 1, 977
0, 52 0, 030 0, 77 0, 739 0, 952 1, 665 0, 977 1, 995
0, 53 0, 075 0, 78 0, 772 0, 953 1, 675 0, 978 2, 014
0, 54 0, 100 0, 79 0, 806 0, 954 1, 685 0, 979 2, 034
0, 55 0, 126 0, 80 0, 842 0, 955 1, 695 0, 980 2, 054
0, 56 0, 151 0, 81 0, 878 0, 956 1, 706 0, 981 2, 075
0, 57 0, 176 0, 82 0, 915 0, 957 1, 717 0, 982 2, 097
0, 58 0, 202 0, 83 0, 954 0, 958 1, 728 0, 983 2, 120
0, 59 0, 228 0, 84 0, 994 0, 959 1, 739 0, 984 2, 144
0, 60 0, 253 0, 85 1, 036 0, 960 1, 751 0, 985 2, 170
0, 61 0, 279 0, 86 1, 080 0, 961 1, 762 0, 986 2, 197
0, 62 0, 305 0, 87 1, 126 0, 962 1, 774 0, 987 2, 226
0, 63 0, 332 0, 88 1, 175 0, 963 1, 787 0, 988 2, 257
0, 64 0, 358 0, 89 1, 227 0, 964 1, 799 0, 989 2, 290
0, 65 0, 385 0, 90 1, 282 0, 965 1, 812 0, 990 2, 326
0, 66 0, 412 0, 905 1, 311 0, 966 1, 825 0, 991 2, 366
0, 67 0, 440 0, 910 1, 341 0, 967 1, 837 0, 992 2, 409
0, 68 0, 468 0, 915 1, 372 0, 968 1, 852 0, 993 2, 457
0, 69 0, 496 0, 920 1, 405 0, 969 1, 866 0, 994 2, 512
0, 70 0, 524 0, 925 1, 440 0, 970 1, 881 0, 995 2, 576
0, 71 0, 553 0, 930 1, 476 0, 971 1, 896 0, 996 2, 652
0, 72 0, 583 0, 931 1, 514 0, 972 1, 911 0, 997 2, 748
0, 73 0, 613 0, 932 1, 555 0, 973 1, 927 0, 998 2, 878
0, 74 0, 643 0, 933 1, 598 0, 974 1, 943 0, 999 3, 090
Chó ý: uα = −u1−α .
Ph l 3
B¶ng gi¸ trÞ ña ph©n vÞ Student t(n)
α
α 0, 90 0, 95 0, 975 0, 99 0, 995
n
1 3, 078 6, 314 12, 706 31, 821 63, 657
2 1, 886 2, 920 4, 303 6, 965 9, 925
3 1, 638 2, 353 3, 183 4, 541 4, 541
4 1, 533 2, 132 2, 776 3, 767 4, 601
5 1, 476 2, 015 2, 571 3, 365 4, 032
6 1, 440 1, 943 2, 447 3, 143 3, 707
7 1, 415 1, 895 2, 365 2, 998 3, 499
8 1, 397 1, 860 2, 306 2, 896 3, 335
9 1, 383 1, 833 2, 262 2, 821 3, 325
10 1, 372 1, 812 2, 228 2, 764 3, 169
11 1, 363 1, 796 2, 201 2, 718 3, 106
12 1, 356 1, 782 2, 179 2, 681 3, 055
13 1, 350 1, 771 2, 160 2, 650 3, 012
14 1, 345 1, 761 2, 145 2, 624 2, 977
15 1, 341 1, 753 2, 131 2, 602 2, 974
16 1, 337 1, 746 2, 120 2, 583 2, 921
17 1, 333 1, 740 2, 110 2, 567 2, 898
18 1, 330 1, 734 2, 101 2, 552 2, 878
19 1, 328 1, 729 2, 039 2, 539 2, 861
20 1, 325 1, 725 2, 086 2, 528 2, 845
21 1, 323 1, 721 2, 080 2, 518 2, 831
22 1, 321 1, 717 2, 074 2, 508 2, 819
23 1, 319 1, 714 2, 069 2, 500 2, 807
24 1, 318 1, 711 2, 064 2, 492 2, 797
25 1, 316 1, 708 2, 060 2, 485 2, 787
26 1, 315 1, 706 2, 056 2, 479 2, 779
27 1, 314 1, 703 2, 052 2, 473 2, 771
28 1, 313 1, 701 2, 048 2, 467 2, 763
29 1, 311 1, 699 2, 045 2, 462 2, 756
30 1, 310 1, 697 2, 042 2, 457 2, 750
Ph l 4
1 Ru −t2 /2
B¶ng gi¸ trÞ ña hµm Φ(u) = √ e dt
2Π −∞
u .00 .01 .02 .03 .04 .05 .06 .07 .08 .09
−3.4 .0003 .0003 .0003 .0003 .0003 .0003 .0003 .0003 .0003 .0002
−3.3 .0005 .0005 .0005 .0004 .0004 .0004 .0004 .0004 .0004 .0003
−3.2 .0007 .0007 .0006 .0006 .0006 .0006 .0006 .0005 .0005 .0005
−3.1 .0010 .0009 .0009 .0009 .0008 .0008 .0008 .0008 .0007 .0007
−3.0 .0013 .0013 .0013 .0012 .0012 .0011 .0011 .0011 .0010 .0010
−2.9 .0019 .0018 .0017 .0017 .0016 .0016 .0015 .0015 .0014 .0014
−2.8 .0026 .0025 .0024 .0023 .0023 .0022 .0021 .0021 .0020 .0019
−2.7 .0035 .0034 .0033 .0032 .0031 .0030 .0029 .0028 .0027 .0026
−2.6 .0047 .0045 .0044 .0043 .0041 .0040 .0039 .0038 .0037 .0036
−2.5 .0062 .0060 .0059 .0057 .0055 .0054 .0052 .0051 .0049 .0048
−2.4 .0082 .0080 .0078 .0075 .0073 .0071 .0069 .0068 .0066 .0064
−2.3 .0107 .0104 .0102 .0099 .0096 .0094 .0091 .0089 .0087 .0084
−2.2 .0139 .0136 .0132 .0129 .0125 .0122 .0119 .0116 .0113 .0110
−2.1 .0179 .0174 .0170 .0166 .0162 .0158 .0154 .0150 .0146 .0143
−2.0 .0228 .0222 .0217 .0212 .0207 .0202 .0197 .0192 .0188 .0183
−1.9 .0287 .0281 .0274 .0268 .0262 .0256 .0250 .0244 .0239 .0233
−1.8 .0359 .0351 .0344 .0336 .0329 .0322 .0314 .0307 .0301 .0294
−1.7 .0446 .0436 .0427 .0418 .0409 .0401 .0392 .0384 .0375 .0367
−1.6 .0548 .0537 .0526 .0516 .0505 .0495 .0485 .0475 .0465 .0455
−1.5 .0668 .0655 .0643 .0630 .0618 .0606 .0594 .0582 .0571 .0559
−1.4 .0808 .0793 .0778 .0764 .0749 .0735 .0722 .0708 .0694 .0681
−1.3 .0968 .0951 .0934 .0918 .0901 .0885 .0869 .0853 .0838 .0823
−1.2 .1151 .1131 .1112 .1093 .1075 .1056 .1038 .1020 .1003 .0985
−1.1 .1357 .1335 .1314 .1292 .1271 .1251 .1230 .1210 .1190 .1170
−1.0 .1587 .1562 .1539 .1515 .1492 .1469 .1446 .1423 .1401 .1379
−0.9 .1841 .1814 .1788 .1762 .1736 .1711 .1685 .1660 .1635 .1611
−0.8 .2119 .2090 .2061 .2033 .2005 .1977 .1949 .1922 .1894 .1867
−0.7 .2420 .2389 .2358 .2327 .2296 .2266 .2236 .2206 .2177 .2148
−0.6 .2743 .2709 .2676 .2643 .2611 .2578 .2546 .2514 .24843 .2451
−0.5 .3085 .3050 .3015 .2981 .2946 .2912 .2877 .2843 .2810 .2776
u .00 .01 .02 .03 .04 .05 .06 .07 .08 .09
−0.4 .3446 .3409 .3372 .3336 .3300 .3264 .3228 .3192 .3156 .3121
−0.3 .3821 .3783 .3745 .3707 .3669 .3632 .3594 .3557 .3520 .3483
−0.2 .4207 .4168 .4129 .4090 .4052 .4013 .3974 .3936 .3897 .3859
−0.1 .4062 .4562 .4522 .4483 .4443 .4404 .4364 .4325 .4286 .4247
−0.0 .5000 .4960 .4920 .4880 .4840 .4801 .4761 .4721 .4681 .4641
0.0 .5000 .5040 .5080 .5120 .5160 .5199 .5239 .5279 .5319 .5359
0.1 .5398 .5438 .5478 .5517 .5557 .5596 .5636 .5675 .5714 .5753
0.2 .5793 .5832 .5871 .5910 .5948 .5987 .6026 .6064 .6103 .6141
0.3 .6179 .6217 .6255 .6293 .6331 .6368 .6406 .6443 .6480 .6517
0.4 .6554 .6591 .6628 .6664 .6700 .6736 .6772 .6808 .6844 .6879
0.5 .6915 .6950 .6985 .7019 .7054 .7088 .7123 .7157 .7190 .7224
0.6 .7257 .7291 .7324 .7357 .7389 .7422 .7454 .7486 .7517 .7549
0.7 .7580 .7611 .7642 .7673 .7704 .7734 .7764 .7794 .7823 .7852
0.8 .7881 .7910 .7939 .7967 .7995 .8023 .8051 .8078 .8106 .8133
0.9 .8159 .8186 .8212 .8238 .8264 .8289 .8315 .8340 .8365 .8389
1.0 .8413 .8438 .8461 .8485 .8508 .8531 .8554 .8577 .8599 .8621
1.1 .8643 .8665 .8686 .8708 .8729 .8749 .8770 .8790 .8810 .8830
1.2 .8849 .8869 .8888 .8907 .8925 .8944 .8962 .8980 .8997 .9015
1.3 .9032 .9049 .9066 .9082 .9099 .9115 .9131 .9147 .9162 .9177
1.4 .9192 .9207 .9222 .9236 .9251 .9265 .9279 .9292 .9306 .9319
1.5 .9332 .9345 .9357 .9370 .9382 .9394 .9406 .9418 .9429 .9441
1.6 .9452 .9463 .9474 .9484 .9495 .9505 .9515 .9525 .9535 .9545
1.7 .9554 .9564 .9573 .9582 .9591 .9599 .9608 .9616 .9625 .9633
1.8 .9641 .9649 .9656 .9664 .9671 .9678 .9686 .9693 .9699 .9706
1.9 .9713 .9719 .9726 .9732 .9738 .9744 .9750 .9756 .9761 .9767
2.0 .9772 .9778 .9783 .9788 .9793 .9798 .9803 .9808 .9812 .9817
2.1 .9821 .9826 .9830 .9834 .9838 .9842 .9846 .9850 .9854 .9857
2.2 .9861 .9864 .9868 .9871 .9875 .9878 .9881 .9884 .9887 .9890
2.3 .9893 .9896 .9898 .9901 .9904 .9906 .9909 .9911 .9913 .9916
2.4 .9918 .9920 .9922 .9925 .9927 .9929 .9931 .9932 .9934 .9936
2.5 .9938 .9940 .9941 .9943 .9945 .9946 .9948 .9949 .9951 .9952
2.6 .9953 .9955 .9956 .9957 .9959 .9960 .9961 .9962 .9963 .9964
2.7 .9965 .9966 .9967 .9968 .9969 .9970 .9971 .9972 .9973 .9974
2.8 .9974 .9975 .9976 .9977 .9977 .9978 .9979 .9979 .9980 .9981
2.9 .9981 .9982 .9982 .9983 .9984 .9984 .9985 .9985 .9986 .9986
3.0 .9987 .9987 .9987 .9988 .9988 .9989 .9989 .9989 .9990 .9990
3.1 .9990 .9991 .9991 .9991 .9992 .9992 .9992 .9992 .9993 .9993
3.2 .9993 .9993 .9994 .9994 .9994 .9994 .9994 .9995 .9995 .9995
3.3 .9995 .9995 .9995 .9995 .9996 .9996 .9996 .9996 .9996 .9997
3.4 .9997 .9997 .9997 .9997 .9997 .9997 .9997 .9997 .9997 .9998
Tµi liÖu tham kh¶o
[1℄ D¬ng C«ng Chñ, NguyÔn Th¸i Hßa, Ph¬ng ph¸p gi¶i to¸n vµ nh÷ng bµi to¸n träng
®iÓm Gi¶i tÝ h tæ hîp vµ x¸ suÊt, Nhµ xuÊt b¶n ®µ N½ng, 1998.

[2℄ §inh V¨n G¾ng, Bµi tËp x¸ suÊt vµ thèng kª, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o d , 1999.
[3℄ §µo H÷u Hå, X¸ suÊt thèng kª, Nhµ xuÊt b¶n §¹i hä què gia Hµ Néi, 2001.
[4℄ NguyÔn V¨n Nh©n, Bµi tËp vµ ©u hái tr¾ nghiÖm ®¹i sè tæ hîp, Nhµ xuÊt b¶n ®¹i hä
Què gia Hµ Néi, 2007.
[5℄ TS. NguyÔn Th¸i Ninh, Híng dÉn gi¶i bµi tËp x¸ suÊt vµ thèng kª to¸n, Nhµ xuÊt b¶n
Thèng kª, Hµ Néi, 2002.
[6℄ Tèng §×nh Quú, Híng dÉn gi¶i bµi tËp x¸ suÊt thèng kª, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o d ,
1988.
[7℄ §Æng Hïng Th¾ng, Më ®Çu vÒ lý thuyÕt x¸ suÊt vµ ¸ øng dng, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o
d , 2009.
[8℄ NguyÔn Cao V¨n, Gi¸o tr×nh lÝ thuyÕt x¸ suÊt vµ thèng kª To¸n, Nhµ xuÊt b¶n Thèng
kª, 2004.
[9℄ Lª §ø VÜnh, Gi¸o tr×nh X¸ suÊt thèng kª, Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp, 2014.
[10℄ A. R Hoshmand, Statisti al Methods for Environmental and Agri ultural S ien es, Se -
ond Edition, CRC Press, Bo a Raton New York, 1998.
[11℄ Gerald Keller, Statisti s for Management and E onomi s: Custom Edition for Informa-
tion Systems and Di ision S ien es 361 A/B, Ninth Edition, Cengage Learning, 5191
Natorp Boulevard, Mason, Ohio 45040, USA, 2012.
[12℄ W. Mendenhall, R. J. Beaver, B. M. Beaver, Introdu tion to Probability and Statisti s,
Brooks/ Cole Cengage Learning, 10 Davis Drive, Belmont, CA 940002-3098, USA, 2009.
145
[13℄ A. B. Mi hael, Probability: The S ien e of Un ertainty with appli ation to Investments,
Insuran e, and Engineering, Ameri an Mathemati al So iety, 2009.
[14℄ C. G. Narayan, Introdu tion to Probability and Statisti s, New York, USA, 1993.

GTXSTK 24 03 2017

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

GTXSTK 24 03 2017

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

M

PhÇn 1. Lý thuyÕt x¸ suÊt 5

Bµi tËp h­¬ng 1 28

Bµi tËp h­¬ng 2 66

Bµi tËp h­¬ng 3 84

Bµi tËp h­¬ng 4 100

Bµi tËp h­¬ng 5 118

Bµi tËp h­¬ng 6 133

6. PhÇn uèi ïng lµ mét sè b¶ng ph l th«ng dng.

réng r·i trong mäi lÜnh vù ña ué sèng.

BiÕn è ngÉu nhiªn vµ x¸ suÊt

1.1 Gi¶i tÝ h tæ hîp

pháng mét bµi to¸n gi¶i tÝ h tæ hîp nh­ sau.

1.1.1 Quy t¾ éng

®ã mçi ph­¬ng ¸n Ai ã ni ¸ h thù hiÖn vµ ¸ ¸ h thù hiÖn ph­¬ng ¸n Ai kh«ng trïng

n(A ∪ B) = n(A) + n(B) − n(A ∩ B).

n(A ∪ B) = n(A) + n(B) − n(A ∩ B) = 100 + 60 − 20 = 140.

VËy Héi nghÞ khoa hä ®ã ã 140 + 50 = 190 (ng­êi).

1.1.2 Quy t¾ nh©n

VÝ d 1.1.3. BiÓn sè xe « t« gåm 7 ký tù, trong ®ã 2 ký tù ®Çu lµ m· sè tØnh, ký tù thø ba

Gi¶i. V× m· sè tØnh ®· ®­î è ®Þnh nªn ta ã 26 ¸ h hän h÷ ¸i xÕp ë vÞ trÝ thø ba vµ ã

26 × 10 × 10 × 10 × 10 = 260.000 (biÓn sè xe).

Pn = n! = n(n − 1)(n − 2) . . . 2.1 vµ quy ­í 0! = 1.

VÝ d 1.1.5. (i) Cã 3 ng­êi A, B, C xÕp vµo 3 hç ngåi. Ta ã P3 = 3! = 1 × 2 × 3 = 6 ¸ h

ABC, ACB, BAC, BCA, CAB, CBA.

(ii) Tõ 3 h÷ sè 1, 2, 3 ã thÓ t¹o ®­î bao nhiªu sè gåm 3 h÷ sè kh¸ nhau?

1.1.4 ChØnh hîp

Gi¶i. Sè ¸ h Çn t×m hÝnh lµ sè ¸ h ghp 2 hä phÇn tõ 5 hä phÇn, trong ®ã ¸ ¸ h ghp

¸ ¸ h xÕp thêi khãa biÓu trong ngµy lµ

1.1.5 ChØnh hîp lÆp

Cn0 = Cnn = 1; Cn1 = Cnn−1 = n.

Tõ «ng thø tæ hîp trªn, ta ã «ng thø NhÞ thø Newton

(a + b)n = an + Cn1 an−1 b + . . . + Cnk an−k bk + . . . + Cnn−1 abn−1 + bn .

1.1.7 Ph­¬ng ph¸p gi¶i mét bµi to¸n gi¶i tÝ h tæ hîp

Çn dïng. Do ®ã, ta ã mét sè nhËn xt sau.

a) VÒ ¸ h lÊy ¸ phÇn tö: Ta th­êng dïng 4 ¸ h ®Ó lÊy ra k phÇn tö tõ n phÇn tö.

2. LÊy theo nghÜa hØnh hîp.

1.2 Php thö vµ biÕn è

1.2.1 Php thö

xuÊt hiÖn mÆt sÊp hay mÆt ngöa.

lµ biÕn è s¬ Êp (simple event).

th­êng ®­î ký hiÖu bëi ¸ h÷ ¸i A, B, C, ....

th­êng ®­î ký hiÖu lµ S.

(ký hiÖu lµ ∅).

(ký hiÖu lµ Ω).

S = {A, B, AB, O}.

1.2.3 Quan hÖ gi÷a ¸ biÕn è

Ta ã thÓ m« t¶ ¸ kh¸i niÖm trªn b»ng s¬ ®å Venn nh­ sau.

of equally likely and exhausive events).

thÓ so s¸nh ¸ kh¸i niÖm trªn, ta xt vÝ d sau.

Gi¶i. Râ rµng kh«ng gian mÉu ña php thö trªn lµ S = {E1 , E2 , E3 , E4 , E5 , E6 } vµ

1.2.4 Ph©n hia mét biÕn è theo hÖ ®Çy ®ñ

to¸n ¸p dng «ng thø x¸ suÊt toµn phÇn vµ Bayes ë m sau.

A = AΩ = A(E1 + E2 + . . . + En ) = AE1 + AE2 + . . . + AEn

vµ ta nãi r»ng A ®­î ph©n hia gi¸n tiÕp thµnh ¸ biÕn è E1 , E2 , . . . , En .

1.3 C¸ ®Þnh nghÜa vÒ x¸ suÊt

víi ¸ ngµnh khoa hä kh¸ .

1.3.1 §Þnh nghÜa æ ®iÓn vÒ x¸ suÊt

1. Sè ¸ biÕn è s¬ Êp trong php thö ngÉu nhiªn lµ h÷u h¹n (finite).

hÊt ®¬n gi¶n sau ña x¸ suÊt dµnh ho b¹n ®ä tù høng minh.

TÝnh hÊt 1.3.2. (i) 0 6 P (A) 6 1.

- §Õm ®­î tÊt ¶ ¸ biÕn è s¬ Êp trong kh«ng gian mÉu.

- §Õm ®­î ¸ biÕn è s¬ Êp thuËn lîi ho biÕn è A.

M

Bµi tËp h¬ng 1 28

Bµi tËp h¬ng 2 66

Bµi tËp h¬ng 3 84

Bµi tËp h¬ng 4 100

Bµi tËp h¬ng 5 118

Bµi tËp h¬ng 6 133

6. PhÇn uèi ïng lµ mét sè b¶ng ph l th«ng dng.

pháng mét bµi to¸n gi¶i tÝ h tæ hîp nh sau.

®ã mçi ph¬ng ¸n Ai ã ni ¸ h thù hiÖn vµ ¸ ¸ h thù hiÖn ph¬ng ¸n Ai kh«ng trïng

VËy Héi nghÞ khoa hä ®ã ã 140 + 50 = 190 (ngêi).

VÝ d 1.1.3. BiÓn sè xe « t« gåm 7 ký tù, trong ®ã 2 ký tù ®Çu lµ m· sè tØnh, ký tù thø ba

Gi¶i. V× m· sè tØnh ®· ®î è ®Þnh nªn ta ã 26 ¸ h hän h÷ ¸i xÕp ë vÞ trÝ thø ba vµ ã

Pn = n! = n(n − 1)(n − 2) . . . 2.1 vµ quy í 0! = 1.

VÝ d 1.1.5. (i) Cã 3 ngêi A, B, C xÕp vµo 3 hç ngåi. Ta ã P3 = 3! = 1 × 2 × 3 = 6 ¸ h

(ii) Tõ 3 h÷ sè 1, 2, 3 ã thÓ t¹o ®î bao nhiªu sè gåm 3 h÷ sè kh¸ nhau?

Gi¶i. Sè ¸ h Çn t×m hÝnh lµ sè ¸ h ghp 2 hä phÇn tõ 5 hä phÇn, trong ®ã ¸ ¸ h ghp

1.1.7 Ph¬ng ph¸p gi¶i mét bµi to¸n gi¶i tÝ h tæ hîp

Çn dïng. Do ®ã, ta ã mét sè nhËn xt sau.

a) VÒ ¸ h lÊy ¸ phÇn tö: Ta thêng dïng 4 ¸ h ®Ó lÊy ra k phÇn tö tõ n phÇn tö.

1.2 Php thö vµ biÕn è

1.2.1 Php thö

thêng ®î ký hiÖu bëi ¸ h÷ ¸i A, B, C, ....

thêng ®î ký hiÖu lµ S.

Ta ã thÓ m« t¶ ¸ kh¸i niÖm trªn b»ng s¬ ®å Venn nh sau.

thÓ so s¸nh ¸ kh¸i niÖm trªn, ta xt vÝ d sau.

Gi¶i. Râ rµng kh«ng gian mÉu ña php thö trªn lµ S = {E1 , E2 , E3 , E4 , E5 , E6 } vµ

to¸n ¸p dng «ng thø x¸ suÊt toµn phÇn vµ Bayes ë m sau.

vµ ta nãi r»ng A ®î ph©n hia gi¸n tiÕp thµnh ¸ biÕn è E1 , E2 , . . . , En .

1. Sè ¸ biÕn è s¬ Êp trong php thö ngÉu nhiªn lµ h÷u h¹n (finite).

- §Õm ®î tÊt ¶ ¸ biÕn è s¬ Êp trong kh«ng gian mÉu.

- §Õm ®î ¸ biÕn è s¬ Êp thuËn lîi ho biÕn è A.

Êp nh ®· tr×nh bµy ë M 1.1.

(i) Chän ®î 3 lo¹i h¹t kh¸ nhau.

tÕ òng nh tÝnh to¸n lý thuyÕt.

(i) Chän ®î ¶ 3 h¹t gièng ®Ëu t¬ng hÞu h¹n.

è. Trí hÕt, ta ã kh¸i niÖm sau.

kiÖn nh sau.

lý thuyÕt x¸ suÊt ®î giíi thiÖu nh sau.

®î ®¹t tiªu huÈn, h·y tÝnh x¸ suÊt ®Ó on ¸ ®ã ña ¬ së thø hai?

®Ó t×m sè k0, ta xt hai trêng hîp sau.

Bµi tËp h¬ng 1

( ) Mçi ngêi ra ë mét tÇng kh¸ nhau.

(b) B¾t ®î 1 on ¸i vµ 1 on ®ù .

( ) B¾t ®î Ýt nhÊt mét on ®ù .

(a) 4 ngêi lªn toa ®Çu.