Professional Documents
Culture Documents
«Η φυσιογνωμία του Σωκράτη με επίκεντρο. την Απολογία του»
«Η φυσιογνωμία του Σωκράτη με επίκεντρο. την Απολογία του»
ΣΧΟΛΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ
ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Σ. ΔΕΛΗΒΟΓΙΑΤΖΗΣ
ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ:
ΔΡΑΓΚΙΩΤΗ ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ
Α.Ε.Μ.: 309
Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η 2006
2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή………………………………………………………….σ. 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
1. Πηγές…………………………………………………………..σ. 2-8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
2. Η ζωή και η διδασκαλία του………………………...................σ. 9-30
2.1 Η ζωή του……………………………………………………. σ. 9-11
2.2 Επιδράσεις……………………………………….....................σ. 12-14
2.3 Το περιεχόμενο της διδασκαλίας του……………....................σ. 15-22
2.3.1. Περί γλώσσας……………………………………………....σ. 23-25
2.3.2. Περί έρωτος και κάλλους…………………………………. σ. 26-28
2.3.3. Πολιτικές απόψεις – Δημοκρατία………………………… σ. 39-30
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
3. Η φυσιογνωμία του Σωκράτη στην Απολογία………………... σ. 31-33
3.1 Θεαίτητος……………………………………………………. σ. 34-37
3.2 Ευθύφρων……………………………………………………. σ. 38-42
3.3 Απολογία………………………………………….................. σ. 43-62
3.4 Κρίτων…………………………………………….................. σ. 63-68
3.5 Φαίδων……………………………………………...................σ.69-79
Επίλογος………………………………………………................. σ. 80-81
3
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η ζωή και η διδασκαλία του Σωκράτη είναι δυνατό ν’ αναλυθεί χάρη στις
σημαντικές πληροφορίες που δίνουν οι πηγές και κυρίως ο Πλάτων, ο οποίος
έζησε από κοντά τον φιλόσοφο καθώς υπήρξε μαθητής του.2 Η πορεία του
Σωκράτη έχει το εξής ασυνήθιστο στοιχείο: δεν άφησε κανένα γραπτό. Όλα όσα
γνωρίζουμε γι’ αυτόν προέρχονται από τις καταγραφές κυρίως του Πλάτωνα. Η
‘Απολογία Σωκράτους’ είναι πιθανώς το πρώτο έργο του, το οποίο συνέγραψε
λίγο μετά το θάνατο του δασκάλου του. Μέσα απ’ αυτό αναδύονται τα πιο
σημαντικά στοιχεία του φιλοσοφικού του στοχασμού και παρέχονται πληροφορίες
για τη δίκη και το θάνατό του.3
1
Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, μτφ. Ανδρεάδη Η., Αθήνα, Κάκτος, 1991, σ.15
2
Βλ. Τατάκης Β.Ν., Ο Σωκράτης: η ζωή του, η διδασκαλία του, Αθήνα Αστήρ, 1970, σ.27-28
3
Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους-Φαίδρος- Ίππαρχος, εισαγωγή μτφ. σχόλια Κουράβελος Κ. –
Αχείμαστος Ν.- Πετρίδης Π., Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 19--, σ.5,9
4
1.ΠΗΓΕΣ
4
Βλ. Τατάκης Β.Ν., ό.π., σ.19-20
5
Βλ. Guthrie W.K.C., Ο Σωκράτης, μτφ. Νικολαϊδης Ι, Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης,
1990, σ.19-23
5
φορούσαν κουρέλια. Η φοίτηση γινόταν επί πληρωμή και όσα διδάσκονταν ήταν
6
Βλ. Τατάκης Β.Ν., ό.π., σ.23-24,26
7
Βλ. Chroust A.H., Socrates: man and myth: the two Socratic Apologies of Xenophon, London, Routledge
and Paul K., 1957,σ.252-253
6
8
Βλ. Easterling P.E. – Knox B.M.W., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μτφ. Κονόμη Ν.- Γρίμπα
Χ.- Κονόμη Μ., Αθήνα, Παπαδήμα, 2000
9
Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.42-45
7
στο ‘‘Συμπόσιο’’ εκθέτει και τις απόψεις του για τον έρωτα. Διακρίνει τον έρωτα
που αποσκοπεί στη φυσική ικανοποίηση χαρακτηρίζοντάς τον ως άχρηστο, από
τον έρωτα όπου η μέριμνα του εραστή είναι να δίνει ώθηση στα θετικά στοιχεία
του αγαπημένου του και έτσι ν’ αποκτά το θαυμασμό του. Στον ‘‘Οικονομικό’’
παρουσιάζεται ο Σωκράτης να τονίζει τα οφέλη της γεωργίας αποδεικνύοντας ότι
είναι χρήσιμη για τη σωματική υγεία και για τους πολεμιστές καθώς διδάσκει το
δίκαιο. Στη συνέχεια συνομιλεί με έναν κτηματία όπου και εδώ ο φιλόσοφος
συνεχίζει να πλέκει το εγκώμιο της γεωργίας. Ο κτηματίας αυτός είναι κατά πάσα
πιθανότητα ο Ξενοφών αλλά στο έργο ονομάζεται Ισχόμαχος.
10
Βλ. Easterling P.E. – Knox B.M.W., ό.π., σ.633-634
11
Βλ. Τατάκης Β.Ν., ό.π., σ.36-37
8
12
Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.60
13
Βλ. Taylor A.E., Πλάτων (ο άνθρωπος και το έργο του), Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης,
2000, σ.19-20
14
Βλ. Παναγιωτίδης Γ., Πλάτων (Η ζωή και το έργο του), Αθήνα, Μπάυρον, 19-- , σ. 30
15
Βλ. Σαντάς Ξ.Γ., Σωκράτης: φιλοσοφία στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα, Αθήνα, Ελληνικά
Γράμματα, 1997,σ.11,14
9
16
Βλ. Τσέλλερ – Νεστλέ, Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, μτφ. Θεοδωρίδη Χ., Αθήνα, Εστία, 1997,
σ.149
17
Βλ. Brun J., Ο Πλάτων και η Ακαδημία, μτφ. Τεγόπουλου Α., Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1967, σ.85-87
10
Σωκράτη και ν’ αναπτύξει τη θεωρία των ιδεών και γ) την τελευταία περίοδο όπου
δέχεται τις επιδράσεις της Ελεατικής και κυρίως της Πυθαγορικής διδασκαλίας.
Σύμφωνα με αυτές τις χρονικές περιόδους της ζωής του Πλάτωνα μπορούν να
χωρισθούν και τα συγγραφικά του έργα στις εξής περιόδους: α) στα έργα της
σωκρατικής περιόδου τα οποία παρουσιάζουν ομοιότητες λόγω χρόνου
συγγραφής, περιεχομένου και γλωσσικού ύφους κτλ. Τα έργα αυτά είναι:
Απολογία Σωκράτους, Κρίτων, Πρωταγόρας, Ίων, Λάχης, Χαρμίδης, Ευθύφρων,
Λυσις και ίσως ο Θρασύμαχος β) στα έργα της μεταβατικής περιόδου τα οποία
έγραψε το χρονικό διάστημα που έλειπε στα Μέγαρα, την Αίγυπτο, την Κυρήνη,
την Ιταλία και τη Σικελία όπως ο Γοργίας, Μέvων, Ευθύδημος, Ιππίας ελάσσων,
Ιππίας μείζων, Κρατύλος, Μενέξενος γ) έργα της ακμής του Πλάτωνα όπως το
Συμπόσιον, Φαίδων, Πολιτεία, Φαιδρος και δ) διάλογοι της τελευταίας περιόδου
της ζωής του στους οποίους συγκαταλέγονται ο Θεαίτητος, Παρμενίδης,
Σοφιστής, Πολιτικός , Φίληβος, Τίμαιος, Κριτίας, Νόμοι και Επινομίς.18
18
Βλ. Παναγιωτίδη Γ., ό.π., σ.217-218
19
Βλ. Καρασμάνης Β., Σωκράτης ο σοφός που δε γνώριζε τίποτε, Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2002, σ. 85-89
11
20
Βλ .Ferguson J., Socrates: a source book, London, Macmillan, 1970, σ.25-27
21
Βλ. Τατάκης Β.Ν., ό.π., σ.40-41
12
Ως προς την εξωτερική του εμφάνιση ήταν άσχημος αλλά η ασχήμια του
αυτή γινόταν γοητευτική καθώς διέθετε εξαιρετική προσωπικότητα . Είχε πλατιά
και πλακουτσωτή μύτη, γουρλωτά μάτια, χοντρά χείλη και μεγάλη κοιλιά.
Συνήθως κοιτούσε τους άλλους μ’ έναν ιδιαίτερο τρόπο, με μάτια ορθάνοιχτα,
έριχνε γρήγορες ματιές και τους κοιτούσε άλλοτε λοξά. Αστειευόταν λέγοντας ότι
με τόσο γουρλωμένα μάτια που διέθετε μπορούσε να έχει μεγαλύτερο οπτικό
πεδίο ακόμη και στα πλάγια. Ο Σωκράτης αδιαφορούσε πλήρως για την
εμφάνιση του. Βάδιζε ξυπόλητος, είχε στην κατοχή του μόνο ένα μανδύα. Δε
συνήθιζε να πίνει παρά μόνο κατά τη διάρκεια ενός συμποσίου ώστε να
συμμορφώνεται με το έθιμο αυτό. Τις ορέξεις που είχαν σχέση με το φαγητό και
το κρασί ήταν ικανός να τις χαλιναγωγεί.22 Ως πολίτης ασκούσε τα καθήκοντα
του τόσο σε περίοδο ειρήνης όσο και σε περίοδο πολέμου. Πήρε μέρος σε τρεις
εκστρατείες κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Στην πολιορκία
της Ποτίδαιας (μεταξύ 432 και 429), στο Δήλιο της Βοιωτίας το 424 π.Χ. όπου
ηττήθηκαν οι Αθηναίοι και στη μάχη της Αμφίπολης.23 Στο σημείο αυτό είναι
χρήσιμο για την ορθή αποτίμηση του τρόπου σκέψης και δράσης του Σωκράτη,
να διερευνηθούν οι κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες μεγάλωσε και έδρασε.
Τον 5ο αι π.Χ. οι Αθηναίοι κατείχαν τα πρωτεία στις τέχνες και την ποίηση με τον
Φειδία, τους αρχιτέκτονες της Ακρόπολης και τους τρεις μεγάλους τραγικούς,
στην πολιτική δράση με τον δίκαιο Αριστείδη, τον Περικλή και τον Θεμιστοκλή,
στις επιστήμες με τον ιστορικό Θουκυδίδη. Στη φιλοσοφία ο αθηναϊκός λαός πήρε
το σκήπτρο χάρη στον Σωκράτη.24 Το μεγαλείο της Αθήνας του 5ου αιώνα, η
οποία είχε αναδειχθεί σε πολιτική και πνευματική πρωτεύουσα, παρουσίαζε
κάποιο κενό πριν από τις διδασκαλίες του Σωκράτη. Παρ’ όλη την ευημερία του
22
Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.97-98
23
Βλ. Τσέλλερ-Νεστλέ, ό.π., σ.123-124
24
Βλ. Τατάκης Β.Ν. ό.π., σ.12-15
13
αθηναϊκού λαού, τα μεγάλα έργα τέχνης, την ακμή της τραγωδίας, τους σοφιστές
που δίδασκαν πλήθος κόσμου, πολλοί πίστευαν ότι όλο αυτό το μεγαλείο δεν
έκανε καλό στον αθηναϊκό λαό, γιατί τους έκανε μαλθακούς και πλεονέκτες. Αυτό
που έλειπε ήταν η ηθική αγωγή. Η θρησκεία και οι παιδαγωγοί δεν μπορούσαν
να το κατορθώσουν. Μόνο ο Σωκράτης μπόρεσε να ‘’δουλέψει’’ πάνω σ’ αυτό.
Η ηθική αγωγή των Αθηναίων έγινε ο σκοπός της ζωής και της δράσης του.25
25
Βλ. Τσέλλερ-Νεστλέ, ό.π., σ.120-121
14
2.2 ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ
Οι σοφιστές και ο Σωκράτης θέτουν την απαρχή μιας νέας περιόδου στην
ιστορία της φιλοσοφικής σκέψης που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως
αναλυτική σε αντίθεση με τον δογματισμό που ήταν διάχυτος στη σκέψη των
προσωκρατικών. Οι φιλόσοφοι πριν από τον Σωκράτη ενδιαφέρονταν για την
ανθρώπινη ύπαρξη και δράση π.χ. ο Ηράκλειτος και οι Πυθαγόρειοι. Ο Σωκράτης
και οι σοφιστές σηματοδότησαν την εξέλιξη του φιλοσοφικού στοχασμού και
έθεσαν νέα δεδομένα κάνοντας μια σαφή διάκριση ανάμεσα στην ορθή και την
ημαρτημένη πράξη. Με τον τρόπο αυτό θεμελίωσαν λογικά τη λειτουργία της
ηθικής συνείδησης χάρη στην οποία μπορεί να γίνει επιδοκιμασία κάποιων
πράξεων και αποδοκιμασία άλλων. Ο Σωκράτης υποστήριζε ότι μπορεί να τεθεί
ένα μέτρο το ίδιο αποτελεσματικό και λειτουργικό με μια μονάδα μήκους ή
βάρους. Οι σοφιστές θεωρούσαν ότι δεν μπορεί να υπάρξει ένας ακριβής
ορισμός των ηθικών εννοιών και όταν υπάρξει είναι προϊόν της εξέλιξης του
πολιτισμού (σύμφωνα με τη θεωρία του Πρωταγόρα).26 Ο Αντιφών θεωρούσε ότι
οι ηθικές έννοιες είναι αλληλένδετες με τις βιολογικές λειτουργίες ενώ ο
Θρασύμαχος υποστήριζε ότι τις επιβάλλει η πολιτεία. Ο Σωκράτης κατά τη
διατύπωση των θεωριών του είχε ν’ αντιμετωπίσει τις αντίθετες διδασκαλίες των
σοφιστών οι οποίοι ήταν δεινοί ρήτορες της εποχής του τους οποίους με λόγια
ειρωνικά προσφωνεί στην ‘‘Απολογία’’, το ‘‘Γοργία’’, τον ‘‘Πρωταγόρα’’, τον
‘’Πρόδικo’’, τον ‘‘Ιππία’’ και άλλους. Είναι πολύ πιθανό ν’ άσκησαν οι σοφιστές
κάποια επίδραση στη διαμόρφωση της σκέψης του Σωκράτη αν και στη συνέχεια
διαφοροποιήθηκε από αυτούς και τους πολέμησε για τις ιδέες τους.
Ενδιαφέρονταν για παρόμοια προβλήματα όπως για την προέλευση των
ηθικών αξιών, για το αν οι άνθρωποι μπορούν να ενσωματώσουν τις ηθικές αξίες
μέσα στον τρόπο ζωής τους. Υπήρχαν, ωστόσο, σημαντικές διαφορές στον
26
Βλ. Μπαγιόνας Α., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής ηθικής από τους προσωκρατικούς ως την αρχαία
ακαδημία, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ., 1992, σ.59
15
Το ήθος και οι σκέψεις του Σωκράτη είναι επηρεασμένα από τους νέους
αριστοκρατικής καταγωγής με τους οποίους συναναστρέφεται όπως ο Χαρμίδης,
ο Αλκιβιάδης κα. Αυτό είναι προφανές από τον διάλογο του Πλάτωνα ‘‘Χαρμίδη’’.
Ο Σωκράτης καταδικάζει τον τρόπο ζωής και την κοινή ηθική του μέσου αθηναίου
πολίτη και αυτή είναι μια στάση παρεμφερής με τη νοοτροπία των κύκλων που
συναναστρέφεται.
27
Βλ. Γκίκας Σ., Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Αθήνα, Σαββάλας, 1995, σ.183-185
28
Βλ. Μπαγιόνας Α., ό.π., σ.70-71, 76-77
29 Βλ. Cornford F.M., Before and after Socrates, University Press, 1974, σ. 55
16
30
Βλ. Τσέλλερ-Νεστλέ, ό.π., σ.76-77
17
Βασική επιδίωξη του Σωκράτη ήταν να ορίσει ένα μέτρο για τις ηθικές
έννοιες κοινό για όλους τους ανθρώπους με την ίδια εγκυρότητα που έχει το
μαθηματικό μέτρο για τον ορισμό του μήκους ή του βάρους. Αν μπορούσε να
οριστεί ένα μέτρο για τα ηθικά ζητήματα τότε δεν θα υπήρχαν διαφωνίες πάνω σε
αυτά. Για το σωστό προσδιορισμό του μέτρου ο φιλόσοφος ξεκινάει με την
αμφιβολία για την εγκυρότητα των ηθικών αντιλήψεων των συνομιλητών του. Για
να εκφράσει την αμφιβολία του εισάγει στον τρόπο που συνδιαλέγεται με τους
άλλους τη λεγόμενη σωκρατική ειρωνεία, η οποία συνοψίζεται στο περίφημο ’‘έν
οίδα ότι ουδέν οίδα’’.
Ο Σωκράτης δε δεχόταν για τον εαυτό του το ρόλο του δασκάλου και
προτιμούσε να δημιουργεί συνεργάτες στις αναζητήσεις του. Το ρόλο των
συνεργατών είχαν οι ακροατές του και ο ίδιος τόνιζε τη σημασία της
αυτογνωσίας, η οποία συνοψίζεται στον περίφημο ‘‘γνωθι σαυτόν’’. Σύμφωνα με
31
Βλ. Μπαγιόνας Α., ό.π., σ.80
32
Βλ. Bedell G., Philosophizing with Socrates: an introduction to the study of philosophy, Washington,
University Press of America, 1980, σ.17
18
τα λεγόμενα του Σωκράτη όποιος γνωρίζει τον εαυτό του ξέρει τι είναι ωφέλιμο γι’
αυτόν, τι μπορεί να κάνει και τι όχι. Όταν δρα σύμφωνα με αυτά που γνωρίζει,
ζει ευτυχισμένος εφόσον λαμβάνει όσα του είναι απαραίτητα. Όταν αποφεύγει
αυτά που δεν ξέρει, αποφεύγει τα λάθη και την δυστυχία. Έχει το πλεονέκτημα
να εκτιμά την αξία των άλλων και ν’ αποφεύγει τις κακοτοπιές. Το γνώθι σαυτόν
αποκαλύπτει σ’ αυτόν που το κατέχει ποια είναι τα επιτήδεια γι’ αυτόν.33 Ο
φιλόσοφος προτιμούσε να κάνει αυτός τις ερωτήσεις αν και μερικές φορές
επέτρεπε στους συνομιλητές του να διαλέξουν τους ρόλους τους.
Χρησιμοποιώντας το τέχνασμα της ειρωνείας και δεχόμενος την άγνοιά του δεν
ήταν ανειλικρινής. Σκοπός του ήταν να κάνει τους άλλους να συνειδητοποιήσουν
την πνευματική τους έλλειψη και να τους προκαλέσει στην αναζήτηση της
αλήθειας διαμέσου της διαλεκτικής μεθόδου. Ο σκοπός της μεθόδου του
Σωκράτη ήταν να συνειδητοποιήσει ο συνομιλητής ότι ενώ νόμιζε ότι ήξερε κάτι,
στην πραγματικότητα δεν ήξερε τίποτα. Στο έργο του Πλάτωνα ‘‘Μένων’’ ο
συνομιλητής του παραπονέθηκε ότι ο νους του μούδιαζε από τη μέθοδο αυτή
που ακολουθούσε ο μεγάλος δάσκαλος.34 Στο διάλογο αυτό ο Σωκράτης
προσπαθεί ν’ αποδείξει στο Μένωνα την αξία που έχει να ομολογεί κάποιος την
άγνοιά του. Σωστή εκπαιδευτική μέθοδος είναι, ενώ ο δάσκαλος γνωρίζει την
απάντηση της ερώτησης που θέτει να μην την ομολογεί στο μαθητή αλλά να τον
βοηθά να τη βρει μόνος του διαμέσου αναιρέσεων των απαντήσεων που ενώ
φαίνονται σωστές, στην πραγματικότητα είναι λανθασμένες.35 Στον πλατωνικό
διάλογο ‘’Θεαίτητος’’ ο μεγάλος δάσκαλος παρομοιάζει τον εαυτό του με μαία
όπως ήταν η μητέρα του. Σε αντίθεση, όμως, μ’ εκείνη δεν ασκεί την τέχνη αυτή
της μαιευτικής σε γυναικεία σώματα αλλά στις ψυχές ανδρών και δεν εγκυμονεί
τα δικά του πνευματικά γεννήματα αλλά έχει τον τρόπο να οδηγεί τους
συνομιλητές του να ‘‘γεννήσουν’’ τις δικές τους ιδέες και έπειτα να τις κρίνει αν
33
Βλ. Τατάκης Β.Ν. ό.π., σ.100
34
Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.172,176
35
Βλ. Alan S.G., Does Socrates have a method? Rethinking the elenchus in Plato’s dialogues and beyond,
Pensylvania, University Press, 2002, σ.200-212
19
είναι υγιείς ή ασθενείς. Αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί ορισμένες φορές τα
γεννήματα του νου είναι είδωλα σκέψεων. Ο Σωκράτης ομοιάζει με τη μητέρα
του και σε κάτι άλλο. Οι μαίες είναι καλές προξενήτρες εφόσον το επάγγελμά
τους τις βοηθά να κρίνουν σωστά αν δύο άνθρωποι ταιριάζουν. Το ίδιο και ο
Σωκράτης μπορούσε να κρίνει αν οι συνομιλητές του δεν ‘‘εγκυμονούσαν’’
σκέψεις. Τους έφερνε, λοιπόν, την κατάλληλη συντροφιά ώστε να μπορούν να
μην είναι πια ‘‘άκαρποι’’ σκέψεων.36 Έτσι, λοιπόν, ο Σωκράτης εκμαίευε
απαντήσεις από τους συνομιλητές του και εξέταζε αν οι σκέψεις τους μπορούσαν
να υποστούν έλεγχο. Η εξέταση, όμως, αυτή θα ήταν ανυπόστατη χωρίς
κάποιο κριτήριο με το οποίο θα γινόταν εφικτός ο έλεγχος των σκέψεων. Σ’ αυτό
οδηγούσε και η ανάλυση της λεγόμενης σωκρατικής απορίας. Προϋπόθεσή της
είναι να υπάρχει συνείδηση του σκοπού των απόψεων και αυτό θα γινόταν
χρησιμοποιώντας ένα πέρασμα ή κάποιο μέσο. Ο Σωκράτης όταν απορεί,
ελέγχει τις σκέψεις των άλλων έχοντας ένα κριτήριο και αυτό είναι το ‘‘είδος’’, η
‘‘ιδέα’’ μιας κατηγορίας πράξεων. Η απορία βρίσκεται στη μέθοδο μέσω της
οποίας θα καταλήξουμε στον ορισμό τον οποίο ζητάμε. Η ειρωνεία, η μαιευτική
μέθοδος και η απορία καταλήγουν στο φιλοσοφικό έλεγχο των απόψεων των
άλλων.37 Ο Σωκράτης πίστευε ότι έλεγχε τους άλλους για το καλό τους, όμως,
πολλούς τους εξόργιζε. Αυτός που ελεγχόταν από το φιλόσοφο είχε να
αντιμετωπίσει το δίλημμα ή να ομολογήσει την άγνοια του και στη συνέχεια να
αλλάξει ή να ομολογήσει ότι του αρέσει έτσι όπως είναι. Οι Τριάκοντα του είχαν
απαγορέψει να διδάσκει, αυτός, όμως, δεν υπάκουσε ώσπου οι δημοκρατικοί
κατέλαβαν την εξουσία και τον οδήγησαν στον θάνατο. Η κριτική και ο έλεγχος
των απόψεων τον ανάγκασαν να πιει το κώνειο.38 Εφαρμόζοντας τον έλεγχο ο
φιλόσοφος χρησιμοποιούσε και την μέθοδο της ‘‘εις άτοπον απαγωγής’’. Οι
ομιλητές έκαναν υποθέσεις και διαμέσου της συζήτησης έφταναν σε
συμπεράσματα που τους ανάγκαζαν στη συνέχεια να τις ανατρέψουν . Η
36
Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.375
37
Βλ. Μπαγιόνας Α., ό.π., σ.82
38
Βλ. Τατάκης Β.Ν. ό.π., σ.108
20
39
Βλ. Μπαγιόνας Α., ό.π., σ.82, 84-85
40
Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.159
21
ο προσωρινός ορισμός π.χ. μια πράξη είναι όσια όταν είναι προσφιλής στους
θεούς. Το είδος στο Σωκράτη είναι ιδιότητα ιδίως των ανθρωπίνων πράξεων
όπως τις αντιλαμβανόμαστε διαμέσου των αισθήσεών μας και όχι χωριστή
υπόσταση όπως είναι το πλατωνικό ειδος που βρίσκεται μακριά από τον κόσμο
των αισθήσεων. Η ιδιότητα αυτή θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ουσία ως
αντικείμενο του ορισμού . Οι ορισμοί αυτοί του Σωκράτη λειτουργούν ως μέσο
επηρεασμού της συμπεριφοράς των ακροατών του στη σωστή κατεύθυνση.
Σημαντική στη διδασκαλία του Σωκράτη είναι και η έννοια του αγαθού.
Στο διάλογο ‘‘Πρωταγόρας’’ ο Σωκράτης εκθέτει την άποψη ότι ένας άγιος κι ένας
κακοποιός πράττουν έχοντας ως σκοπό τους κάτι που θεωρούν αγαθό και που
αν τον εκπληρώσουν θα αποκτήσουν την ευδαιμονία. Η διαφορά ανάμεσά τους
είναι ότι ο άγιος ζητά το πραγματικό αγαθό σε αντίθεση με τον κακοποιό που
ζητά το φαινομενικό αγαθό. Αν οριστεί η φύση του ατόμου τότε μπορεί να γίνει
και η σωστή διάκριση ανάμεσα στο πραγματικό και το φαινομενικό αγαθό.41 Ο
άνθρωπος είναι η ψυχή και όχι το σώμα, που είναι ένα σύνολο οργάνων τα
οποία χρησιμεύουν για να ζήσει. Η μόνη λειτουργία της ψυχής είναι το λογικό, ο
νους. Η ταύτιση της ψυχής με το νου είχε ρίζες στην ιωνική επιστημονική
θεωρία αλλά και στη διδασκαλία του Πυθαγόρα, όμως, ο τρόπος που την
πραγματευόταν ο Σωκράτης είχε πρωτοτυπία.42 Στο διάλογο ‘Γοργίας’ θεωρεί ότι
πολλά πράγματα τα κάνουμε γιατί έχουμε στο νου μας κάποιον απώτερο σκοπό.
Αυτό που επιθυμούμε είναι ο απώτερος σκοπός και όχι το μέσο το οποίο μας
οδηγεί σ’ αυτόν, που μπορεί να είναι δυσάρεστο ή παράνομο. Το σκοπό αυτόν
τον θέλουμε, τον επιθυμούμε γιατί η νόησή μας θεωρεί ότι είναι αγαθός. Η
επιθυμία μας αυτή εξαρτάται από τη νόησή μας.43 Το πραγματικό αγαθό είναι
41
Βλ. Μπαγιόνας Α., ό.π., σ.85
42
Βλ. Benson H., Essays on the philosophy of Socrates, New York, Oxford University Press, 1992, σ. 292-
293
43
Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.147
22
εξασφαλισμένο όταν η ψυχή έχει τον έλεγχο του σώματος, όταν εξουσιάζει τα
πάθη και τις αισθήσεις μας. Όταν ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τα εξωτερικά
ερεθίσματα για την ικανοποίηση των αναγκών του σώματος, ύστερα από λογική
επεξεργασία, τότε είναι υγιής. Έτσι το πραγματικό αγαθό απορρέει από υγιή
κατάσταση της ανθρώπινης ψυχής.44 Όταν αποφασίζει η ψυχή και κυβερνά τη
βούληση τότε ο άνθρωπος αισθάνεται τη μεγαλύτερη ηδονή. Ο φιλόσοφος
υποστηρίζει ότι η ηδονή δεν μπορεί να ορίσει το αγαθό. Αντίθετα το αγαθό,
μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο για να αξιολογήσουμε θετικά τις ηδονές.
Μπορούμε να διακρίνουμε με αυτό τις πραγματικές από τις φαινομενικές ηδονές.
Η θεωρία του Σωκράτη για το αγαθό καταλήγει στο συμπέρασμα ότι όλοι
οι άνθρωποι το επιδιώκουν όταν το γνωρίζουν. Οι κακοί βλάπτουν λόγω της
άγνοιάς τους.45 Η φράση του φιλοσόφου ‘ουδείς εκών κακός’ συνοψίζει μέσα της
αυτή την άποψη και ταυτόχρονα εκφράζει την αισιοδοξία του για το ανθρώπινο
είδος. Το άτομο δεν είναι από τη φύση του κακό. Όταν βλάπτει με τις πράξεις
του δεν το κάνει γιατί το θέλει αλλά γιατί αγνοεί ότι αυτό που κάνει είναι κακό.46
Άρα, λοιπόν, η κακία έχει την αιτία της στην άγνοια και είναι ακούσια. Στο διάλογο
‘Πρωταγόρας’ ο φιλόσοφος λέει ότι κανείς σώφρων δεν πιστεύει ότι κάποιος
σφάλει με τη θέλησή του. Κάθε κακή πράξη γίνεται ακούσια. Στο ‘Μένωνα’ λέει
ότι όποιος επιθυμεί το κακό πρέπει να συμπεράνουμε ότι αγνοεί πως αυτό είναι
κακό. Στην ‘Πολιτεία’ υποστηρίζει ότι αυτός που επαινεί τη δικαιοσύνη λέει
αλήθεια ενώ αυτός που τη δυσφημεί εκφράζεται έτσι λόγω της άγνοιάς του και το
λάθος του αυτό δεν είναι εκούσιο.47 Για να εξαφανίσει ο άνθρωπος από μέσα του
την αμάθεια πρέπει να αποκτήσει τη γνώση, η οποία είναι αρετή. Η αρετή,
44
Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.206
45
Βλ. Μπαγιόνας Α., σ.95
46
Βλ. Τατάκης Β.Ν. ό.π., σ.111
47
Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.192-193
23
λοιπόν, είναι η γνώση, η επιστήμη του αγαθού. Οι απόψεις του Σωκράτη ότι
‘‘ουδείς εκών κακός’’ και ‘‘η αρετή είναι γνώση, επιστήμη’’ αποτελούν καινοτομία
στην ηθική σκέψη της εποχής. Ο Σωκράτης στον ‘‘Πρωταγόρα’’ αναθέτει στην
παιδεία το έργο να εξασκήσει το νου ώστε να μπορεί να διακρίνει το καλό και το
κακό κι έτσι να αποφεύγει το δεύτερο.48 Η ορθή πράξη εξαρτάται από τη γνώση
του αγαθού. Στα ‘‘Ηθικά Μεγάλα’’ ο Αριστοτέλης αποδίδει στο Σωκράτη την
άποψη ότι οι αρετές είναι επιστήμες. Στη συνέχεια σημειώνει ο Σταγειρίτης ότι η
άποψη αυτή του φιλοσόφου έχει ως επακόλουθο πως αν γνωρίζει κανείς τι είναι
δικαιοσύνη γίνεται αμέσως δίκαιος. Αυτό, όμως, είναι άτοπο γιατί μπορεί κάποιος
να γνωρίζει την έννοια αυτή ωστόσο να μην είναι δίκαιος λόγω κάποιου πάθους.
Όπως επιβεβαιώνεται στο ‘‘Γοργία’’ ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι όποιος γνωρίζει
το δίκαιο είναι δίκαιος και πράττει δίκαια. Η άποψη, λοιπόν, του Σωκράτη ότι η
αρετή ως ικανότητα να πράξουμε το αγαθό προϋποθέτει τη γνώση του δηλώνει
ότι αρκεί να γνωρίζουμε το αγαθό για να το πράξουμε. Η ακρασία που μπορεί να
υπάρξει οφείλεται σε λάθος υπολογισμούς. Κάποιες φορές είναι δυνατόν να
προτιμούμε την άμεση ευχαρίστηση που μας δίνει κάτι που κάνουμε και να μην
υπολογίζουμε τη λύπη που συνεπάγεται π.χ. όταν τρώμε κάτι βλαβερό. Άρα ο
ακρατής διακατέχεται από άγνοια εφόσον δεν υπολογίζει σωστά τα επακόλουθα
των πράξεών του. Σύμφωνα με το έργο ‘’Πρωταγόρας’’ η αρετή είναι μία, η
σοφία, και έχει ως προϋπόθεσή της τη γνώση του αγαθού. Οι υπόλοιπες αρετές
είναι απλά μορφές της σοφίας π.χ. η ανδρεία. Η θέση του φιλοσόφου ότι η αρετή
είναι επιστήμη οδηγεί στην άποψη ότι η αρετή είναι διδακτή και ο Πλάτων την
εκθέτει στο έργο ‘‘Μένων’’. Η μάθηση έχει ως προϋπόθεσή της την ανάμνηση.
Μπορούμε ν’ αποκτήσουμε τη γνώση του αγαθού αν ξαναθυμηθούμε την έννοια
που ήδη κατέχουμε γι’ αυτή. Για να γίνει αυτό πρέπει να προβούμε στην
αναζήτησή της σύμφωνα με την μέθοδο του Σωκράτη και να μην αρκεστούμε στις
απόψεις που μεταδίδονται γι’ αυτήν μέσω κοινωνικών επιδράσεων.49
48
Βλ. Τατάκης Β.Ν. ό.π., σ.112
49
Βλ. Μπαγιόνας Α., σ.93,103-104
24
Εφόσον την αρετή, τη γνώση του αγαθού την αναζητούμε μέσα στον ίδιο
μας τον εαυτό συνεπάγεται ότι προϋπόθεση της αρετής είναι η αυτογνωσία. Στο
διάλογο ‘’Χαρμίδη’’ η συζήτηση έχει ως θέμα την αυτογνωσία και δηλώνεται ότι
είναι απαραίτητο να ερευνούμε τι γνωρίζουμε και τι όχι.51
50
Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.171-172
51
Βλ. Παναγιωτίδη Γ., ό.π., σ.286-287
25
52
Βλ. Πλάτων, Κρατύλος, μτφ. Κεντρώτης Γ., Αθήνα, Πόλις, 2001, σ.60
53
Βλ. Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς, Πλάτωνος Κρατύλος, μτφ. Λάγιου Η., Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1950,
σ.3-4,6
54
Βλ. Πλάτων, Κρατύλος, ό.π., σ.61
26
θεωρία του Πρωταγόρα για την διαρκή ροή των όντων.55 β) Εκτός από τα
πράγματα σταθερές και βέβαιες είναι και οι πράξεις του ανθρώπου που
αναφέρονται σε αυτά. Τα πράγματα πρέπει να ονομάζονται κατά τον τρόπο που
φυσικά πλάστηκαν. δ) Κάθε πράξη για να χρησιμοποιηθεί χρειάζεται ένα
εργαλείο (όργανο) και τέτοιο είναι η γλώσσα όταν πρόκειται για την
ονοματοθετική εργασία του ανθρώπου.56 ε) Τα ονόματα για να είναι καλά όργανα
πρέπει να δημιουργηθούν από κάποιον καλό τεχνίτη, το δημιουργό ονομάτων.
στ) Τέλος, ο ονοματουργός πρέπει να βοηθηθεί από τον διαλεκτικό, αυτόν που
καταγίνεται με την τέχνη του ερωτάν και του αποκρίνεσθαι.57 Στη συνέχεια ο
Σωκράτης παίζει με την ετυμολογία ενός μεγάλου πλήθους ονομάτων ώσπου
φτάνει στην εξέταση των πρώτων ονομάτων, τα οποία εκφράζουν την ουσία των
γενικότατων ιδιοτήτων της πραγματικότητας.Τα πρώτα ονόματα δημιουργήθηκαν
με τη μιμητική μέθοδο. Η ουσία του πράγματος μπορεί ν’ απομιμηθεί με
γράμματα και συλλαβή. Τα χωρία που ακολουθούν είναι ενδιαφέροντα για έναν
μελετητή της φωνητικής καθώς ο Σωκράτης εξετάζει έναν αριθμό γραμμάτων
δείχνοντας τη φυσική τους σχέση με την πραγματικότητα.58 Κατά τη συζήτησή
του με τον Κρατύλο υποστηρίζει ότι το όνομα είναι απομίμηση του πράγματος.
Πρέπει να παραδεχτούμε στα πράγματα κάποια συνθήκη και θα ήταν ευχής
έργον να είναι τα ονόματα όμοια με τα πράγματα που δηλώνουν. Προκειμένου
για την ορθότητα των ονομάτων είναι αναγκαία η προσφυγή στη συνθήκη και τη
συνήθεια. Το τελευταίο μέρος της συνομιλίας τους είναι και το πιο σημαντικό
καθώς ο Σωκράτης καταπολεμά τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου, η οποία
θεωρείται πως έχει επιδράσει στην αντίληψη για τη γλώσσα με όσα διδάσκει περί
ιόντων απάντων αεί και ρεόντων. Ο Σωκράτης αναφέρει ότι υπάρχουν πράγματα
όπως η αρετή και η ωραιότητα με μόνιμη υπόσταση και μπορούν να
εξερευνηθούν επιστημονικά. Αν ισχύει η αέναη ροή των πάντων, θα ήταν
55
Βλ. Τσέλλερ-Νεστλέ, ό.π., σ.103
56
Βλ Ανδιόπουλος Δ.Ζ, Πλάτων (οντολογία-γνωσιοθεωρία-ηθική-πολιτική-φιλοσοφία-φιλοσοφία της
γλώσσας-αισθητική), Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ., 2002, σ.607-608
57
Βλ. Πλάτων, Κρατύλος, ό.π., σ.61-65
58 Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.114 -11
27
59
Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.122-123
60
Βλ Ανδιόπουλος Δ.Ζ, ό.π., σ.18
28
Καθοριστικός για τις απόψεις του Σωκράτη περί έρωτος είναι ο διάλογος
‘‘Συμπόσιον’’ που έχει τη μορφή δράματος εξιστορημένου σε πλάγιο λόγο και
αφηγητής είναι ο Απολλόδωρος ο Φαληρέας. Συνομιλητές είναι ο Φαίδρος, ο
Παυσανίας, ο Ερυξίμαχος, ο Αριστοφάνης, ο Αγάθωνας και ο Σωκράτης. Το
συμπόσιο γινόταν στο σπίτι του ποιητή Αγάθωνα επί της ευκαιρίας της νίκης του
στο θέατρο με την πρώτη του τραγωδία. Αφού οι παρευρισκόμενοι δείπνησαν, με
πρόταση του Φαίδρου συμφώνησαν να πλέξουν το εγκώμιο του Έρωτα μια και
κανείς δεν το είχε κάνει νωρίτερα.61 Οι σωκρατικές απόψεις τίθενται τελευταίες
μετά την ομιλία του Αγάθωνα και θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως
αντιπροσωπευτικές της γνώμης των καλλιεργημένων Αθηναίων.62 Για να μη
φανεί ότι διδάσκει δογματικά ξεκινά ν’ αφηγείται τη συνομιλία που είχε στο
παρελθόν με τη μάντισσα Διοτίμα, ιέρεια της Μαντινείας. Η Διοτίμα του
αφηγήθηκε το μύθο της γέννησης του Έρωτα.63 Το περιεχόμενο της συνομιλίας
έχει ως εξής : Η ψυχή που επιθυμεί δεν είναι ούτε καλή ούτε αγαθή. Αυτές τις
ιδιότητες θα τις αποκτήσει εφόσον τις ποθεί. Ούτε, όμως, είναι κακή. Μεταξύ
αυτών υπάρχει το στάδιο όπου κάποιος διαθέτει σωστές απόψεις αλλά δε
διαθέτει δύναμη να τις αιτιολογήσει. Μυθολογικά ο Έρωτας είναι δαίμων και όχι
θεός ή θνητός. Οι δαίμονες είναι κάτι το ενδιάμεσο μεταξύ θνητού και θείου.
Μεσολαβούν ώστε να εισακούονται οι προσευχές των θνητών στους θεούς αλλά
και για να γνωστοποιούν στους ανθρώπους τις προσταγές και τα δώρα των
θεών. Ο Έρωτας είναι ένας τέτοιος δαίμονας.64 Σύμφωνα με τη Διοτίμα και το
μύθο που αφηγείται, είναι παιδί του Πόρου (αφθονία) και της Πενίας (ένδεια). Η
σύλληψή του έγινε τη μέρα που γεννήθηκε η Αφροδίτη στον ουρανό. Αυτή η
καταγωγή του Έρωτα θα επιτρέψει στη Διοτίμα να στήσει ένα πορτραίτο του
χαρακτήρα του Έρωτα με τρόπο οξυδερκή. Από τη μητέρα του κληρονόμησε την
ένδεια, τη φτώχεια, την επαιτεία, αφού η ίδια ήταν ζητιάνα. Από τον πατέρα του
κληρονόμησε το επινοητικό του πνεύμα, την ευπορία, την επιμονή καθώς και τον
πόθο για το ωραίο και το καλό. Δεν είναι ούτε θεός ούτε θνητός αλλά δαίμων.65
Είναι σοφός και βασική επιδίωξή του είναι να γίνει σοφότερος. Η ζωή του
αμφιταλαντεύεται καθώς πότε λιμοκτονεί και πότε τρέφεται. Είναι ο μόνος
φιλόσοφος καθώς οι θεοί δεν επιδιώκουν τη σοφία αφού ήδη είναι σοφοί ούτε
και οι αμαθείς την επιδιώκουν εφόσον δεν καταλαβαίνουν ότι τους είναι
απαραίτητη. Φιλόσοφοι είναι αυτοί που κινούνται μέσα σε τέτοια άκρα. Νιώθουν
μια διαρκή πείνα για τη σοφία γιατί η πείνα αυτή δεν ικανοποιείται ποτέ. Οι
άνθρωποι διακατέχονται από τον πόθο για το αγαθό και την ευδαιμονία. Γιατί
τότε δεν ονομάζουμε όλους τους ανθρώπους εραστές αφού όλοι ποθούν το
αγαθό και την ευτυχία τους; Η γλωσσική χρήση περιόρισε το χαρακτηρισμό
εραστής και τον αποδίδει σε αυτόν που ποθεί ένα ορισμένο είδος ευτυχίας, την
αναπαραγωγή είτε σωματική είτε πνευματική. Όσοι επιθυμούν την υλική ύπαρξη
γεννούν τέκνα, όσοι επιθυμούν τα πνευματικά αγαθά γεννούν μέσα στις ψυχές.66
Η ωριμότητα του σώματος και του πνεύματος είναι η επιθυμία της
αναπαραγωγής. Η ομορφιά μας προσελκύει ενώ η ασχήμια εμποδίζει αυτή την
ορμή. Η επιθυμία της αναπαραγωγής αναζητάται στην προσπάθεια του
ανθρώπου να συμμετάσχει στην αιωνιότητα φέρνοντας στον κόσμο τον απόγονό
του. Σκοπός, όμως, του Σωκράτη είναι να δώσει έμφαση στην έννοια της
αναπαραγωγής. Ο πνευματικά ώριμος άνθρωπος αναζητά έναν ‘‘ωραίο’’
σύντροφο για να γεννήσει τους απογόνους του. Έλκεται από το σωματικό κάλλος
αλλά αναζητά την ωραία και καλλιεργημένη ψυχή. Όταν τον βρει συνδέεται μαζί
του με σκοπό να παράγουν ένα πνευματικό προϊόν και ο πνευματικός δεσμός
τους είναι πιο δυνατός από ένα σαρκικό καθώς η τεκνοποίηση παραμένει
65
Hadot P., ό.π., σ.57
67 Rosen S., Plato’s Symposium, New Heaven, Yale University Press, 1987, σ.315-317
30
67
Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.273
31
68
Βλ. Μπαγιόνα Α., σ.106-107
69
Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.128
32
δημοκρατίας, όπως πολλοί τον κατηγόρησαν γι’ αυτό, αλλά θερμό υποστηρικτή
της σωστής λειτουργίας της. Η επίθεσή του στους ηγέτες της κοινωνίας του έγινε
ώστε να φανερωθεί η απληστία τους και η κακοδιαχείρησή τους σε θέματα
πολιτικής και στράφηκε κυρίως εναντίων των νέων αριστοκρατών που
προσποιούνταν ότι διακατέχονταν από δημοκρατικά φρονήματα με σκοπό να
μεταχειρίζονται το λαό για να ικανοποιούν τη δική τους επιθυμία για δύναμη. Ο
ηθικολόγος φιλόσοφος δε σταμάτησε εκεί αλλά προσπάθησε πραγματικά να
τους αλλάξει, να τους κάνει να μετανοήσουν και να στρέψουν το ενδιαφέρον τους
στο αγαθό και όχι στην πολιτική δύναμη. Αν και ο Σωκράτης ήταν ένα από τα
ηγετικά πνεύματα της αθηναϊκής κοινωνίας, ωστόσο δεν ήταν άνθρωπος των
κομμάτων. Ήταν πρόθυμος να βοηθήσει οποιονδήποτε ακόμη και με ολιγαρχικά
φρονήματα αρκεί να ωφελήσει την πόλη του.70 Τα έργα του Πλάτωνα
‘‘Απολογία’’ και ‘‘Κρίτων’’ είναι ιδανικά για να σκιαγραφήσουν το Σωκράτη ως
πολίτη, τις απόψεις του για το αθηναϊκό πολίτευμα, τους συμπολίτες του και τους
νόμους.71
70
Βλ. Popper K., Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της (Τόμος Ι) – Η γοητεία του Πλάτωνα, μτφ.
Παπαδάκη Ε., Αθήνα, Δωδώνη, 1991, σ.304-305, 307-308
71
Βλ. Σαντάς Ξ.Γ., Σωκράτης: φιλοσοφία στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα, Αθήνα, Ελληνικά
Γράμματα, 1997, σ.17
33
72
Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους-Φαίδρος- Ίππαρχος, εισαγωγή μτφ. σχόλια Κουράβελος Κ. –
Αχείμαστος Ν.- Πετρίδης Π., Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 19--, σ.9
73
Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, μτφ. Ανδρεάδη Η., Αθήνα, Κάκτος, 1991, σ.15
34
όμως, πρέπει ν’ αναζητηθεί στην αντίθεση της πλειοψηφίας του αθηναϊκού λαού
και της ηγεσίας του δημοκρατικού κόμματος ενάντια στο νεωτεριστικό
διαφωτισμό. Η δίκη του Σωκράτη ανήκει σε μια σειρά από διώξεις που
ασκήθηκαν για αθεΐα, κατόπιν της εφαρμογής του νόμου του Διοπείθη, εναντίον
του Αναξαγόρα, του Διαγόρα, του Πρωταγόρα και της Ασπασίας.74 Στο τέλος του
5ου αιώνα οι διώξεις ανθρώπων του πνεύματος είχαν ενταθεί. Κατά τη διάρκεια
του Πελλοπονησιακού πολέμου η αθηναϊκή κοινωνία, ίσως, μέσα στον πανικό
της ήθελε να διατηρήσει τη συνοχή της και αυτό θα ήταν εφικτό με την απόκτηση
ομοιομορφίας στη συμπεριφορά των μελών της.75 Η εμμονή των Αθηναίων στο
να πιστεύουν και ν’ ακολουθούν κατά γράμμα τις παραδόσεις τούς οδήγησε να
ξεσηκωθούν εναντίον του δασκάλου τους, για τον οποίο οι κωμωδίες για
περισσότερο από είκοσι χρόνια είχαν διακηρύξει ότι αντιπροσώπευε κάθε
αθεϊστικό νεωτερισμό. Η προσπάθεια της δημοκρατικής κίνησης με αρχηγό το
Θρασύβουλο να παρουσιάσει ως ακίνδυνη τη διαφωτιστική κίνηση στο πρόσωπο
του δασκάλου και ν’ αναβιώσει έτσι τις παλαιές εποχές, συνιστά παρανομία,
εφόσον ο Σωκράτης δεν είχε διαπράξει κάτι το αξιόποινο αλλά είχε κι αυτός
υποπέσει σε πλάνη. Οι παλαιές εποχές είχαν πια περάσει, δεν ήταν δυνατό να
επαναληφθούν και γι’ αυτό υπαίτιος δεν ήταν ο Σωκράτης καθώς αυτός
προσπάθησε να βελτιώσει την κατάσταση με την ηθική διδασκαλία του.76
74
Βλ. Τσέλλερ-Νεστλέ, ό.π., σ.131-132
75
Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, ό.π., σ.15
76
Βλ. Τσέλλερ-Νεστλέ, ό.π., σ.132
77
Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους-Φαίδρος- Ίππαρχος, ό.π., σ.11
35
μέρος των δημοκρατικών. Ήταν ένας από αυτούς που συγκεντρώθηκαν στη
Φυλή και συνέβαλαν στην ανατροπή των Τριάκοντα. Ήταν πολέμιος των
σοφιστών και του Σωκράτη καθώς ο δάσκαλος τον είχε κατηγορήσει γιατί δεν
επέτρεπε στο γιο του ν’ ασχοληθεί με τη φιλοσοφία.
78
Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, ό.π., σ.16,19
79
Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους-Φαίδρος- Ίππαρχος, ό.π., σ.18-19
36
3.1. ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ
80
Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.372
81
Βλ. Πλάτων, Θεαίτητος-Αντερασταί-Θεάγης, εισαγωγή μτφ. σχόλια Τατάκης Λ.- Πετρίδης Π., Αθήνα,
Ζαχαρόπουλος, 19--, σ.5
37
την αγωγή του νέου. Αφού τον ενθαρρύνει, διατυπώνει ο Θεαίτητος έναν πρώτο
ορισμό της γνώσης ως αίσθησης.82 Ο Σωκράτης παρατηρεί ότι αυτό ισοδυναμεί
με τη ρήση του Πρωταγόρα ‘‘πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος’’. Αν στην
αίσθηση υπάρχει κάτι πραγματικό τότε συμπίπτει με τη γνώση. Ο Σωκράτης πριν
ανατρέψει την αντίληψη αυτή της δίνει μεγαλύτερη έκταση συνδυάζοντάς την με
την κοινά αποδεκτή (εκτός του Παρμενίδη) θεωρία του Ηράκλειτου ότι όλα
προέρχονται από τη διαρκή μεταβολή και κίνηση. Αμέσως μετά περνούν στην
κριτική των θεωριών της αισθησιοκρατίας.83 Αρχικά ξεκινούν την κριτική με
επιχειρήματα τα οποία αντικρούει ο Πρωταγόρας δια στόματος του Σωκράτη. Στη
συνέχεια ασκείται κριτική στη ρήση του Πρωταγόρα ‘‘πάντων χρημάτων μέτρον
άνθρωπος’’ και διερευνάται αν η υποκειμενική γνώμη, η δόξα, είναι απολύτως
αληθής ή όχι. Η θέση του Πρωταγόρα καταρρίπτεται καθώς σε αντίθεση με τα
όσα υποστήριζε υπάρχουν άνθρωποι σοφότεροι.84 Στο σημείο αυτό ο Σωκράτης
κάνει μια παρέκβαση όπου αντιπαρατίθεται η ζωή του φιλοσόφου με αυτή των
άλλων σοφών του κόσμου και ειδικά των ανθρώπων της δράσης όπως ενός
νομικού. Ο φιλόσοφος είναι ελεύθερος ν’ ακολουθήσει οποιαδήποτε κατεύθυνση
της σκέψης και δεν είναι δούλος της υπόθεσής του όπως είναι ένας νομικός, ο
οποίος είναι περιορισμένος όταν βρίσκεται μέσα σ’ ένα δικαστήριο. Ο νους του
φιλοσόφου υπάρχει σε όλο το σύμπαν. Όταν υποχρεωθεί να περιοριστεί σ’ ένα
ζήτημα όπως όταν τον μηνύσουν σ’ ένα δικαστήριο, η κατάσταση αυτή τον κάνει
να φαίνεται αφηρημένος. Εξίσου αφηρημένος και ανόητος φαίνεται και ο
άνθρωπος της δράσης όταν υποχρεωθεί ν’ ασχοληθεί με ζητήματα ζωής. Όποιος
επιθυμεί να εξασφαλίσει την ευτυχία πρέπει να ξεφύγει από την κατάσταση του
θνητού και αυτό επιτυγχάνεται μέσω ταύτισης με το Θεό όσο αυτό είναι εφικτό. Η
ταύτιση αυτή επιτυγχάνεται με το να είσαι δίκαιος, ευλαβής και σοφός. 85
82
Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.375
83
Βλ. Παναγιωτίδη Γ., ό.π., σ.384-385
84
Βλ. Πλάτων, Θεαίτητος-Αντερασταί-Θεάγης, ό.π., σ.18
85
Βλ Ανδιόπουλος Δ.Ζ, ό.π., σ.555-557
38
Ύστερα από την παρέκβαση και μετά την ανασκευή των θέσεων του
Πρωταγόρα, η κριτική στρέφεται κατά της αέναης ροής του Ηρακλείτου και φτάνει
στο συμπέρασμα ότι οι αισθήσεις είναι όργανα μέσω των οποίων η ψυχή, ο νους
αντιλαμβάνεται τα όντα. Η ψυχή ακούει με το αυτί και βλέπει με το μάτι. Τονίζει
έτσι τη συνθετική ικανότητα της ψυχής, του νου.86 Οι υπέρτατες ιδέες, η ουσία, το
καλό, το κακό, το δίκαιο, το άδικο, γίνονται αντιληπτές μόνο με το νου. Η γνώση
δε μπορεί να ταυτιστεί με την αίσθηση.87
86
Βλ. Πλάτων, Θεαίτητος-Αντερασταί-Θεάγης, ό.π., σ.18
87
Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.390
88
Βλ Ανδιόπουλος Δ.Ζ, ό.π., σ.556
89
Βλ. Πλάτων, Θεαίτητος-Αντερασταί-Θεάγης, ό.π., σ.20
Άλλωστε έφτασε η ώρα για το Σωκράτη να παρουσιαστεί στον άρχοντα βασιλέα
για ν’ απαντήσει στην κατηγορία του Μέλητου. Από τη συζήτηση προέκυψαν
σημαντικά συμπεράσματα. Η γνώση δεν ταυτίζεται με την αίσθηση.
Συνειδητοποιήθηκε ότι έργο της σκέψης είναι η έρευνα και η ανακάλυψη των
υπαρξιακών κατηγοριών.90
90
Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.398-399
91
Βλ. Πλάτων, Θεαίτητος-Αντερασταί-Θεάγης, ό.π., σ.9
3.2. ΕΥΘΥΦΡΩΝ
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_______________________________________________________________e
dαι πιθανό να μην επιθυμούσε ν’ ακολουθήσει μεγάλη τιμωρία αλλά να επιδίωκε
μόνο την αποφυγή του μιάσματος. Κάποιος άλλος Αθηναίος φοβούμενος ότι θα
προκαλούσε σχόλια μέσα στην αθηναϊκή κοινωνία με μια τέτοια καταγγελία, ίσως,
ν’ αγνοούσε αυτό τον θρησκευτικό νόμο ή μπορεί και να μην τον γνώριζε. Ο
Ευθύφρων, όμως, διατείνεται ότι έχει γνώσεις πάνω σ’ αυτό το θέμα.94
92
Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, ό.π., σ.18
93
Βλ. Παναγιωτίδη Γ., ό.π., σ.297
94
Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.185
Ο Σωκράτης, που κι αυτός βρίσκεται στη δυσάρεστη θέση ν’ απολογηθεί
για την κατηγορία της αθεΐας, συνομιλεί με τον Ευθύφρονα και ζητά να οριστεί τι
είναι η ευσέβεια και τι όσιο ή αλλιώς ποιο θα χαρακτήριζε ως θρησκευτικό
καθήκον εφόσον είναι γνώστης τέτοιων εννοιών.95 Ποιο είναι άραγε το στοιχείο
που συμβάλει ώστε κάθε πράξη να είναι από θρησκευτική άποψη σωστή και
ποιο εκείνο που καθιστά μια πράξη λαθεμένη. Το κοινό αυτό στοιχείο που
χαρακτηρίζει το θρησκευτικά ορθό χαρακτηρίζεται στην αρχή του διαλόγου ως
ενιαία ιδέα κι έπειτα ως ειδος και ουσία. Οι έννοιες αυτές είναι όροι που
χρησιμοποιεί ο Πλάτων στη θεωρία των Ιδεών. Ο Πλάτων τοποθέτησε τους
όρους αυτούς στο στόμα του Σωκράτη προκειμένου να γίνει κατανοητός από
τους συγχρόνους του αφού όταν γράφηκε ο διάλογος ο Σωκράτης είχε
αποβιώσει.96 Ο Ευθύφρων διατείνεται ότι το να διώκει κάποιος έναν ένοχο για
ανθρωποκτονία, όπως έκανε ο ίδιος, ή για κλοπή θρησκευτικών αντικειμένων ή
για οποιοδήποτε παρόμοιο έγκλημα αυτό είναι θρησκευτικό καθήκον και όσιο.
Όταν δεν το κάνει και το αγνοεί αυτό είναι ανόσιο. Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι ο
Ευθύφρων έδωσε κάποια γενικά χαρακτηριστικά που καθιστούν μια πράξη όσια
και του ζητά να ορίσει ένα κοινό χαρακτηριστικό που έχουν οι όσιες πράξεις.97
ορισμός αυτός, όμως, δεν ευσταθεί γιατί οι θεοί όπως και οι άνθρωποι διαθέτουν
διαφορετικές αντιλήψεις και πολλές φορές διαπληκτίζονται για τέτοια θέματα.
Αυτό σημαίνει ότι εκείνο που ευχαριστεί τον ένα θεό μπορεί να δυσαρεστεί τον
άλλο.98 Η δυσκολία αυτή οδηγεί τον Ευθύφρονα να διορθώσει τον ορισμό του
διατυπώνοντας ότι όσιο είναι ό,τι εγκρίνουν οι θεοί και ανόσιο ό,τι κατακρίνουν
95
Βλ. Πλάτων, Ευθύφρων-Κρίτων-Ίων, Αθήνα, Κάκτος, 1991, σ.14
96
Βλ. Benson H., ό.π., σ.285κ.ε.
97
Βλ. Bedell G., Philosophizing with Socrates: an introduction to the study of philosophy, Washington,
University Press of America, 1980, σ.73-74
98
Βλ. Παναγιωτίδη Γ., ό.π., σ.298
στο σύνολό τους. Αμέσως δημιουργείται το ερώτημα αν είναι μια πράξη όσια
επειδή την αποδέχονται οι θεοί ή την αποδέχονται επειδή είναι όσια. Η
διατύπωση αυτή δεν εξηγεί ποιο είναι αυτό το γνώρισμα εξαιτίας του οποίου οι
θεοί εγκρίνουν αυτές τις πράξεις αλλά μόνο αυτό που συμβαίνει, ότι δηλαδή τις
εγκρίνουν. Δε δίνεται η ουσία του οσίου. Έτσι συνεχίζεται η διερεύνηση του
ορισμού της οσιότητας.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________e1 είναι η σχέση οσίου και δικαίου. Ορίζεται, λοιπόν, πως ό,τι είναι όσιο είναι
και δίκαιο, σωστό. Το αντίθετο, δηλαδή ό,τι είναι δίκαιο είναι και σωστό, ισχύει;