TP 18

JAVNO PREDUZEĆE
ELEKTROPRIVREDA BOSNE I HERCEGOVINE p.o.

SARAJEVO
DIREKCIJA ZA DISTRIBUCIJU
TP-18
TEHNIČKA PREPORUKA ZA PROJEKTOVANJE

I IZGRADNJU UZEMLJENJA I UZEMLJIVAČA U
ELEKTRODISTRIBUTIVNIM MREŽAMA I
POSTROJENJIMA
Sarajevo, novembar 2002.

JAVNO PREDUZEĆE ELEKTROPRIVREDA BIH
SARAJEVO
Direkcija za distribuciju
Na osnovu člana 4.2., tačka 4.2.4. “Uputstva za izradu tehničkih preporuka u

elektrodistributivnoj djelatnosti JP Elektroprivreda BiH” od 01.08.2000.g., Direktor Direkcije
za distribuciju Javnog preduzeća Elektroprivreda BiH donio je :
ODLUKU
o utvrđivanju Tehničke preporuke za projektovanje i izgradnju uzemljenja i uzemljivača

u elektrodistributivnim mrežama i postrojenjima (Oznaka TP-18)
Usvaja se Tehnička preporuka za projektovanje i izgradnju uzemljenja i uzemljivača u

elektrodistributivnim mrežama i postrojenjima.
II
Tehnička preporuka iz prethodnog člana čini sastavni dio ove Odluke.
III
Ova Odluka stupa na snagu danom donošenja a primjenjuje se od 05.12. 2002.g.
Broj :
Sarajevo,
Direktor Direkcije za distribuciju
Enver Jamak
JP ELEKTROPRIVREDA BIH
Direkcija za distribuciju TP- 18
SADRŽAJ
1. UVOD 2
2. PODRUČJE PRIMJENE 2
3. DEFINICIJE POJMOVA 3
4. PODJELA UZEMLJENJA PO FUNKCIJI 7
5. DIMENZIONISANJE SISTEMA UZEMLJENJA 15
6. IZVOĐENJE UZEMLJENJA STUBOVA NADZEMNIH MREŽA 28
7. IZVOĐENJE UZEMLJENJA U TS 35/10 kV; 10/0,4 kV; 20/0,4 kV i 35/0,4 kV 42
8. MJERENJA, KONTROLE I PREGLEDI SISTEMA UZEMLJENJA 58
9. LITERATURA 62
1. UVOD
novembar, 2002. 1
Uzemljivač, kao osnovni element zaštite od napona dodira i koraka, zahtijeva da se posebna
pažnja posveti njegovom pravilnom izboru već u fazi projektovanja nekog elektroenergetskog
objekta, kako bi isti zadovoljio sve propisane kriterije. Posebno je važno oblikovanje naponskog
lijevka preko odgovarajućeg rasporeda uzemljivačkih traka i to u svim interesantnim pravcima.
Osnovne karakteristike složenih sistema uzemljenja objekata elektroenergetskog sistema
definisane su preko otpora rasprostiranja, maksimalne potencijalne razlike između uzemljivača i
tačaka na tlu postrojenja i maksimalne potencijalne razlike na površini tla unutar i van
postrojenja.
Projekat sistema uzemljenja nekog objekta elektroenergetskog sistema mora zadovoljiti četiri
osnovna zahtjeva:
1. osigurati sigurnost ljudi obzirom na napone koji se na sistemima uzemljenja javljaju pri
najvećim strujama zemljospoja
2. osigurati mehaničku čvrstoću i otpornost na koroziju
3. osigurati toplotno podnošenje najveće struje kvara (koja se određuje proračunima) i
4. osigurati da neće doći do oštećenja opreme i imovine.
Osnovni parametri mjerodavni za dimenzionisanje sistema uzemljenja nekog objekta
elektroenergetskog sistema su:
- vrijednost struje kvara
- trajanje struje kvara (kvara)
- karakteristike tla
Prva dva parametra uglavnom zavise o načinu postupanja sa neutralnom tačkom
visokonaponskog sistema.
Kod postrojenja sa različitim naponskim nivoima četiri osnovna zahtjeva moraju se
zadovoljiti za svaki visokonaponski sistem. U obzir se ne moraju uzeti istovremeni kvarovi u
sistemima različitih naponskih nivoa.
2. PODRUČJE PRIMJENE
2.1 Ova tehnička preporuka daje osnovne kriterije za projektovanje, izgradnju, ispitivanje i
održavanje sistema uzemljenja koji će djelovati ispravno pri svim uslovima eksploatacije.
2.2 Ova tehnička preporuka se odnosi na:
- izvođenje i održavanje uzemljenja i uzemljivača u u distributivnim
transformatorskim stanicama 35/10(20) kV i 10(20)/0,4 kV [ kablovske i stubne TS
10(20)/0,4 kV]
- izvođenje uzemljenja i uzemljivača stubova nadzemnih elektroenergetskih vodova
niskonaponske 0,4 kV mreže, 10 kV, 20 kV i 35 kV mreže koji se koriste u
distributivnim mrežama ili se priključuju na ove mreže
- uzemljenje pojedinačnih elemenata opreme koji se ugrađuju u objektima
transformatorskih stanica i nadzemnim mrežama
- izvođenje i održavanje uzemljenja i uzemljivača koji se postavljaju uz kablovske
vodove i kablovsku kanalizaciju
Odredbe ove preporuke primjenjuju se kod izgradnje novih TS, kod TS u pogonu pri
rekonstrukciji sistema uzemljenja TS, kod izgradnje novih 0,4 kV, 10(20) kV i 35 kV mreža, kao
i 0,4 kV, 10(20) kV i 35 kV mreža u pogonu pri njihovoj rekonstrukciji.
Ova preporuka ima za cilj:
- da definiše osnovne tehničke uslove za dimenzionisanje i izvođenje uzemljenja
obzirom na konkretne uslove rada distributivnih mreža
novembar, 2002. 2
- da preporuči način proračuna otpornosti rasprostiranja karakterističnih uzemljivača

koji se najviše koriste u distributivnoj mreži
- da preporuči zaštitne mjere od iznošenja potencijala iz visokonaponskih postrojenja u
niskonaponsku mrežu i instalacije kupaca
- utvrdi osnovne kriterije za dimenzionisanje uzemljenja stubova nadzemnih vodova
- preporuči konkretna rješenja za izvođenje uzemljivača stubova u zavisnosti od napona
voda, načina uzemljenja neutralne tačke mreže, načina ispunjenja uslova
bezbijednosti, kao i od odabranog nivoa zaštite od povratnih preskoka na provodnike
voda pri udaru munje u stub ili zaštitno uže voda
- preporuči materijale i presjeke uzemljivača i zemljovoda
- utvrdi tehničke karakteristike i primjenu zaštitnog užeta
- da odredi vrijednosti otpornosti uzemljenja za različite uslove rada i preporuči način
mjerenja i kontrole
- da preporuči konkretna rješenja za projektovanje, izvođenje i održavanje uzemljenja
koja se postavljaju prilikom polaganja kablova u zemlju ili kablovsku kanalizaciju;
3. DEFINICIJE POJMOVA
3.1 zemlja: - pojam označava zemlju kao mjesto i zemlju kao vodljivi materijal, npr.
primjeri vrsta zemlje su humus, ilovača, pijesak, šljunak i kamen
3.2 referentna zemlja (daleka zemlja): - dio zemlje izvan područja uticaja uzemljivača ili
sistema uzemljenja gdje se između bilo kojih dviju tačaka ne pojavljuje nikakav napon usljed
struje prema zemlji. Općenito se smatra površinom zemlje.
3.3 uzemljivač: - vodič koji je u vodljivom dodiru sa zemljom ili vodič položen u beton i
koji je velikom površinom u dodiru sa zemljom (npr.temeljni uzemljivač)
3.4 zemljovod: - vodič koji dio postrojenja, koji treba uzemljiti, spaja sa uzemljivačem ili
koji međusobno spaja uzemljivače, bilo da je izvan zemlje ili da je izoliran položen u zemlju.
NAPOMENA: ako je spajanje dijela postrojenja i uzemljivača izvedeno preko rastavne spojnice,
rastavne sklopke, brojila odvodnika prenapona ili iskrišta odvodnika prenapona itd., vodičem za
uzemljenje smatra se samo dio spoja koji je trajno spojen sa uzemljivačem.
3.5 sabirni zemljovod: - provodnik na koji je priključeno više zemljovoda. Sabirni

zemljovod se na više mjesta povezuje sa uzemljivačem.
3.6 vodič za izjednačenje potencijala: - vodič koji omogućava izjednačenje potencijala.
3.7 sistem uzemljenja: - mjesno ograničen sistem vodljivo spojenih uzemljivača ili
metalnih dijelova jednake efikasnosti (npr. temelji stubova, armature kablova, metalni plaštevi
kablova), vodiča za uzemljenje i vodiča za izjednačenje potencijala.
3.8 uzemljiti: - električno vodljivi dio spojiti sa zemljom preko sistema uzemljenja
3.9 uzemljenje: - ukupnost svih sredstava i mjera za uzemljenje.
3.10 vodoravni uzemljivač: - uzemljivač koji je općenito položen u zemlju na maloj

dubini od oko 1 m. To, npr. može biti traka, okrugla šipka ili uže, a može se izvesti kao zrakasti,
prstenasti ili mrežasti uzemljivač, ili kao njihova kombinacija.
novembar, 2002. 3
3.11 štapni uzemljivač: - uzemljivač koji je općenito ukopan ili zabijen na dubinu veću od 1
m. To, npr. može biti cijev, okrugla šipka ili materijal drugačijeg profila.
3.12 kabl sa uzemljivačkim efektom: - kabal čiji plaštevi, zasloni ili armature imaju isti
učinak kao trakasti uzemljivač.
3.13 temeljni uzemljivač: - vodljivi konstrukcijski dio koji je položen u beton i koji je
velikom površinom u vodljivom dodiru sa zemljom.
3.14 uzemljivač za oblikovanje potencijala: - vodič koji se, obzirom na njegov

razmještaj, ne primjenjuje radi postizanja određenog otpora uzemljenja nego, u prvom redu, radi
oblikovanja potencijala.
3.15 specifični otpor tla ρU: - specifični električni otpor 1m³ tla do dubine jednake
osmini linearne prostorne mjere horizontalnog uzemljivača (obim mrežastog uzemljivača, dužina
jednog provodnika zrakastog uzemljivača) odnosno do dubine prodiranja vertikalnog
uzemljivača. Kod kombinovanih uzemljivača mjerodavna je veća od dvije predhodno navedene
dubine.
3.16 otpor uzemljenja RU (uzemljivača): - otpor zemlje između uzemljivača i

referentne zemlje.
3.17 impedansa uzemljenja ZU ( sistema uzemljenja ): - impedansa između sistema

uzemljenja i referentne zemlje.
NAPOMENA: impedansa uzemljenja ovisi o direktno spojenim uzemljivačima i o zaštitnim
užadima nadzemnih vodova, kablovima sa uzemljivačkim efektom te o drugim sistemima
uzemljenja koji su vodljivim kablovskim plaštevima, zaslonima PEN vodiča ili na drugi način
spojeni na dotični sistem uzemljenja.
3.18 zaštitno uzemljenje: - uzemljenje vodljivog dijela koji ne spada u aktivne dijelove, radi
zaštite ljudi od električnog udara.
3.19 radno uzemljenje (uzemljenje sistema): - uzemljenje neke tačke aktivnog kruga koje
je potrebno radi pravilnog rada opreme ili stanice.
3.20 uzemljenje za zaštitu od groma: - uzemljenje za odvođenje struje groma u zemlju.
3.21 sistem sa neuzemljenom neutralnom tačkom (izolovani sistem): - sistem kod kojeg
neutralne tačke transformatora i generatora nisu namjerno uzemljene, uz izuzetak
visokoimpedansnih uzemljenja za signalizaciju, mjerenje ili zaštitu.
3.22 sistem sa rezonantno uzemljenom neutralnom tačkom: - sistem kod kojeg je

najmanje jedna neutralna tačka nekog transformatora ili transformatora za uzemljenje uzemljena
preko kompenzacijske prigušnice, a ukupni induktivitet svih kompenzacijskih prigušnica je, za
pogonsku frekvenciju, usklađen sa dozemnim kapacitetom mreže.
3.23 sistem sa neutralnom tačkom uzemljenom preko male impedanse: - sistem kod
kojeg je najmanje jedna neutralna tačka nekog transformatora, transformatora za uzemljenje ili
novembar, 2002. 4
generatora uzemljena direktno ili preko impedanse koja je dimenzionirana tako da kod
zemljospoja na bilo kojem mjestu veličina struje kvara osigurava pouzdanu proradu zaštite.
3.24 sistem sa neutralnom tačkom ili fazom kratkotrajno uzemljenom preko male
impedanse: - sistem sa neuzemljenom neutralnom tačkom ili sa rezonantno uzemljenom
neutralnom tačkom kod kojeg se u slučaju nesamogasivog zemljospoja neutralna tačka ili faza
glavnog strujnog kruga direktno ili preko male impedanse uzemljuje nekoliko sekundi nakon
pojave zemljospoja.
3.25 potencijal uzemljivača UU: - napon između uzemljivačkog sistema i referentne zemlje
3.26 potencijal površine zemlje φ: - napon između neke tačke na površini zemlje i
referentne zemlje.
3.27 napon dodira Ud: - dio potencijala uzemljenja usljed zemljospoja koji može
premostiti čovjek uz predpostavku da struja kroz ljudsko tijelo teče od ruke prema stopalu
(vodoravni razmak od dostupnog dijela je 1m).
3.28 napon napajanja za dodir Ukd ( očekivani napon dodira): - napon koji pri
zemljospoju postoji između vodljivih dijelova i zemlje kad se te dijelove ne dodiruje (napon
napajanja).
3.29 napon koraka Uk: - dio potencijala uzemljenja usljed zemljospoja koji može
premostiti čovjek pri koraku od 1m, uz pretpostavku da struja kroz ljudsko tijelo teče od jednog
stopala prema drugom stopalu.
3.30 izjednačenje potencijala: - vodljivi spoj vodljivih dijelova radi smanjenja razlike
potencijala između tih dijelova.
3.31 oblikovanje potencijala: - oblikovanje potencijala zemlje, posebno potencijala

površine zemlje, pomoću uzemljivača.
3.32 preneseni potencijal: - potencijal sistema uzemljenja izazvan strujom prema zemlji koji
se preko spojenog vodiča (npr. metalni plašt kablova, PEN vodič, cjevovod, tračnice) prenosi u
područje malog ili nikakvog potencijala prema referentnoj zemlji. To dovodi do razlike
potencijala između tog vodiča i njegove okoline. Definicija se odnosi i na vodič spojen sa
referentnom zemljom koji ulazi u područje potencijala.
3.33 izoliranje mjesta posluživanja: - mjera za povećanje otpora između poda i mjesta
posluživanja radi sprečavanja premošćenja nedopuštenih napona.
3.34 ukupni sistem uzemljenja: - sistem uzemljenja ostvaren povezivanjem lokalnih sistema
uzemljenja kod kojeg su, obzirom na blizinu lokalnih sistema uzemljenja, otklonjeni opasni
naponi dodira. Ti lokalni sistemi uzemljenja omogučavaju podjelu struje zemljospoja kojom se
postiže smanjenje potencijala pojedinog lokalnog sistema uzemljenja. Tako nastaje kvazi
ekvipotencijalna površina.
3.35 dostupni vodljivi dio: - vodljivi dio električne opreme koji se može dodirnuti i koji
obično nije pod naponom, ali koji može doći pod napon u slučaju kvara.
novembar, 2002. 5
3.36 strani vodljivi dio: - vodljivi dio koji nije dio električnog postrojenja, a koji može
privesti neki potencijal, i to općenito potencijal zemlje.
3.37 PEN vodič: - uzemljeni vodič u niskonaponskom sistemu koji objedinjuje zadatke
zaštitnog i neutralnog vodiča.
3.38 zemljospoj: - vodljivi spoj izazvan kvarom između faznog vodiča glavnog strujnog
kruga i zemlje ili uzemljenog dijela. Taj vodljivi spoj moguć je i preko luka. Zemljospojevi dvaju
ili više faznih vodiča istog sistema na različitim mjestima nazivaju se dvostrukim ili višestrukim
zemljospojevima.
3.39 struja zemljospoja IF: - struja koja na mjestu kvara (mjestu zemljospoja) teče iz
glavnog strujnog kruga prema zemlji ili uzemljenim dijelovima. Kod jednofaznog zemljospoja to
je:
- u sistemima sa neuzemljenom neutralnom tačkom-kapacitivna struja zemljospoja
IC
- u sistemima sa rezonantno uzemljenom neutralnom tačkom-preostala struja
zemljospoja Ires
- u sistemima sa neutralnom tačkom uzemljenom preko male impedanse-struja
jednopolnog kratkog spoja I΄΄k1.
3.40 struja prema zemlji IE : - struja koja preko impedanse uzemljenja teče u zemlju.
NAPOMENA: struja prema zemlji dio je struje zemljospoja IF koji izaziva potencijal sistema
uzemljenja.
3.41 redukcijski faktor r: - faktor r trofaznog voda je omjer struje prema zemlji i zbir nultih
struja u faznim vodičima glavnog strujnog kruga na mjestu udaljenom od mjesta kratkog spoja i
od sistema uzemljenja postrojenja.
3.42 uzemljivač stuba: - provodnik koji je neizolovano položen u zemlju i povezan sa

metalnom armaturom stuba, kao i armatura stuba koja je preko temelja u dodiru sa zemljom.
3.43 zemljovod: - vod koji preko stezaljke za uzemljenje na stubu spaja sabirni zemljovod sa
uzemljivačem stuba, kao i vod koji spaja armaturu stuba i metalne elemente na stubu (konzole,
nosači izolatora, odvodnici prenapona, zaštitno uže itd.) sa sabirnim zemljovodom.
3.44 impedansa uzemljenja stuba: - ukupna impedansa koja se dobija paralelnom vezom
otpornosti rasprostiranja temelja stuba kao uzemljivača, posebno položenog uzemljivača stuba i
zaštitnog užeta ako postoji, vodeći računa o njihovom međusobnom uticaju.
3.45 udarna otpornost uzemljenja: - otpornost uzemljenja stuba pri prolasku udarne struje
groma.
3.46 električna otpornost čovječijeg tijela (Rč): - otpornost koja zavisi od uspostavljenog
napona dodira i iznosi Rč = 1000Ω
novembar, 2002. 6
4. PODJELA UZEMLJENJA PO FUNKCIJI
Uzemljenje predstavlja sveukupnost mjera i sredstava u vezi sa uzemljavanjem. Osnovni elementi

svakog uzemljenja su:
- uzemljivač
- zemljovod
- sabirni zemljovod
Sistem uzemljenja (uzemljivački sistem) je onaj sistem koji čine međusobno galvanski povezani
uzemljivači, temeljni uzemljivači, zaštitni provodnici nadzemnih vodova, plaštevi kablova i
druge metalne instalacije koje su u kontaktu sa tlom (npr.cjevovodi). Sistem uzemljenja se
karakteriše impedansom uzemljenja ( ZU). To je impedansa koju pri frekvenciji od 50 Hz sistem
uzemljenja pruža odvođenju struje ka referentnoj zemlji. Ova impedansa se izračunava kao
paralelna veza otpornosti rasprostiranja uzemljivača i impedansi uzemljenja nadzemnih i
kablovskih vodova. Impedansom uzemljenja obuhvataju se ostali uzemljivači koji se nalaze van
teritorije uzemljivača, ili su prostorno odvojeni uzemljivači (cjevovodi, armiranobetonske
konstrukcije, brane i sl) ako su uključeni u sistem uzemljenja, kao i uzemljivači susjednih
postrojenja ili objekata ako sa tim uzemljivačima postoji galvanska veza (npr. veza preko
električne zaštite kablova, veza preko neutralnog provodnika niskonaponske mreže i sl.).
Po svojoj funkciji uzemljenje može biti:
- zaštitno uzemljenje
- radno (pogonsko) uzemljenje
- gromobransko uzemljenje
- združeno uzemljenje.
Najpotpunije definicije vrsta uzemljenja date su standardom BAS IEC 60364-5-54AMD1 (2000).
4.1 Zaštitno uzemljenje je uzemljenje metalnih dijelova koji ne pripadaju strujnim kolima,
niti su posredno u električnom kontaktu sa njima, ali u slučaju kvara mogu da dođu pod napon.
Zaštitno uzemljenje smanjuje ovaj napon, kao i potencijalne razlike dodira i koraka kojima mogu
da budu izloženi ljudi i na taj način ih štiti. Prema standardu BAS IEC 60364-5-54AMD1
(2000), razlikuju se dva načina izvođenja zaštitnog uzemljenja niskonaponskih inatalacija i to:
a) PE provodnici upotrebljeni u vezi sa uređajima za prekostrujnu zaštitu. Ako su

uređaji za prekostrujnu zaštitu upotrebljeni za zaštitu od električnog udara, zaštitni
provodnici se postavljaju u isti sistem električnog razvoda sa provodnicima pod
naponom.
b) PE provodnik i pomoćno uzemljenje za zaštitni uređaj napona greške. Pomoćni
uzemljivač mora biti električki odvojen (neovisan) od svih ostalih uzemljenih metalnih
dijelova, kao što su dijelovi metalnih konstrukcija, metalni cjevovodi, metalni nosači
kablova. Ovaj uslov se smatra ispunjenim ako je pomoćno uzemljenje udaljeno najmanje
10 m od svih uzemljenih metalnih dijelova. Veza sa pomoćnim uzemljenjem mora biti
izolovana da bi se izbjegao kontakt sa zaštitnim provodnikom ili provodnim dijelovima
koji su sa njim u vezi, ili stranim provodnim dijelovima samo onih električnih uređaja
čije će se napajanje prekinuti u slučaju djelovanja zaštitnog uređaja pri pojavi kvara.
4.1.1 Opšti uslovi za izvođenje zaštitnog uzemljenja električne opreme i metalnih masa u
elektroenergetskim postrojenjima su:
4.1.1.1 Uzemljivač se oblikuje tako da se, u zavisnosti od raspoloživog prostora, rasporeda
opreme i drugih uređaja koji se uzemljuju, kao i od vrste tla, postignu povoljne vrijednosti
otpornosti rasprostiranja uzemljenja i napona dodira i koraka.
novembar, 2002. 7
4.1.1.2 Ako se uzemljivač izvodi u obliku mreže horizontalno položenih provodnika, sve
uzemljene metalne mase na području uzemljivača moraju da se nalaze unutar spoljšnjeg okvira
uzemljivačke konture i da budu udaljene najmanje 1m od ovog okvira u horizontalnom pravcu.
4.1.1.3 Horizontalni uzemljivači polažu se u tlo na dubini 0,5m do 1m. Štapni uzemljivači
nabijaju se u zemlju vertikalno. Njihova primjena je opravdana kada niži slojevi tla u koje prodiru
imaju specifičnu električnu otpornost koja je manja od specifične električne otpornosti višeg
sloja. Ako se uzemljivač sastoji od više štapnih uzemljivača, oni treba da budu međusobno
razmaknuti najmanje onoliko koliko iznosi njihova dvostruka dužina.
4.1.1.4 Uzemljivač mora da bude u dobrom kontaktu sa tlom u koji se polaže. Na kamenitom ili
šljunkovitom tlu, u rov za polaganje uzemljivača nasipa se dobro provodna zemlja ili neki drugi
dobro provodni materijal (betonit, crveni mulj, i sl.), tako da provodnik uzemljivača leži u toj
zemlji ili tom materijalu.
4.1.1.5 Uzemljivači moraju da budu galvanski spojeni međusobno i sa zemljovodima
zavarivanjem, pomoću vijaka ili pomoću stezaljki. Ako je spajanje izvedeno samo jednim
vijkom, taj vijak mora da bude najmanje M 10. Kod užadi se koriste kompresioni spojevi. Svi
podzemni spojevi moraju da se zaštite od prodora vlage i korozije, npr.zalijevanjem bitumenom
preko vijaka ili stezaljki.
4.1.1.6 Na uzemljivač postrojenja moraju se vezati svi metalni dijelovi opreme i aparata koji ne
pripadaju strujnim kolima, kao i svi drugi metalni dijelovi koji u slučaju kvara mogu da dođu pod
napon.
4.1.1.7 Na uzemljivač postrojenja moraju da se vežu sve metalne mase u tlu postrojenja, metalni
plaštovi, električne zaštite i armature kablova, zaštitni i neutralni provodnici niskonaponske
mreže sopstvene potrošnje, zaštitni provodnici vodova koji ulaze u postrojenje, zemljovodi
gromobrana i dr.
4.1.1.8 Na uzemljivač postrojenja moraju da se vežu i sva radna uzemljenja, izuzev radnog
uzemljenja javnih (distributivnih) niskonaponskih mreža, ako radno uzemljenje mora da bude
odvojeno od zaštitnog uzemljenja.
4.1.1.9 Pokretne metalne konstrukcije, zaštitne mreže i ploče, kao i mreže i ploče koje se skidaju,
moraju da se uzemlje ako nisu galvanski povezane sa uzemljenim dijelovima.
4.1.1.10 Zgrade na teritoriji postrojenja na otvorenom moraju da imaju temeljni uzemljivač
koji je na više mjesta povezan sa uzemljivačem postrojenja ili uzemljivač u vidu prstena, na
udaljenosti 1m od temelja zgrade i na dubini od 0,5m.
4.1.1.11 Metalni ručni točkovi za manipulacije, poluge i ručice na aparatima ne uzemljuju se
posebno ako su u dobrom električnom spoju sa uzemljenim aparatom ili metalnom
konstrukcijom. Uzemljenje je obavezno ako je spoj izveden preko vratila, zupčanika ili lanca.
Kao dodatna zaštita koristi se izolacija.
4.1.1.12 Prirubnice provodnih izolatora koje su postavljene na ploče od izolacionog materijala
moraju da se uzemlje. Uzemljuju se i kuke za pričvršćivanje zateznih izolatora i podnožja
potpornih izolatora ako nisu u dobrom električnom spoju sa uzemljenim dijelovima konstrukcije.
Vijci za pričvršćivanje smatraju se dobrim električnim spojevima ako su kontaktne površine prije
spajanja neobojene. Metalni okviri izolovanih ploča kroz koje se provode provodnici takođe se
uzemljuju.
4.1.1.13 Kod oklopljenih postrojenja izolovanih gasom mora da se obezbijedi međusobna
galvanska veza metalnih masa oklopa. Oklop mora da bude povezan na više mjesta sa
uzemljivačem postrojenja, a razmak između zemljovoda ne smije da bude veći od 10 m.
4.1.1.14 Metalni plaštevi energetskih, telekomunikacionih, signalnih i komandnih kablova moraju
da se uzemlje na krajevima, a električne zaštite energetskih kablova uzemljuju se najmanje na
jednom kraju. Provodnici za uzemljenje moraju da budu toplotno dimenzionisani kao plašt,
odnosno električna zaštita kablova.
novembar, 2002. 8
4.2 Radno (pogonsko) uzemljenje je uzemljenje dijela strujnog kruga kojim se obezbjeđuje
željena funkcija i/ili radne karakteristike tog kola. Sa stanovišta električnih instalacija niskog
napona ono mora biti izvedeno tako da osigura ispravan rad instalacije.
Radno uzemljenje može da bude direktno ili indirektno. Direktno radno uzemljenje se izvodi
neposrednim vezivanjem za sistem uzemljenja. Indirektno radno uzemljenje se izvodi
vezivanjem za sistem uzemljenja preko neke impedanse (aktivne otpornosti, kapaciteta ili njihove
kombinacije).
4.3 Gromobransko uzemljenje je uzemljenje gromobranske instalacije koja služi za odvođenje

struje atmosferskog pražnjenja u tlo. Gromobransko uzemljenje treba da ograniči napon na koji
dolazi gromobranska instalacija, kako bi se spriječili naknadni ("povratni") preskoci na pogonska
električna kola i metalne objekte.
4.4 Združeno uzemljenje se dobija kada se zaštitno uzemljenje, radno (pogonsko) uzemljenje i
gromobransko uzemljenje međusobno povežu. Dimenzionisanje uzemljivača radnog i zaštitnog
uzemljenja zavisi od toga da li će se koristiti združeno uzemljenje, kao i od primjenjenog sistema
zaštite od indirektnog dodira u niskonaponskoj mreži i instalacijama kupaca.
4.4.1 Opšti uslovi za izvođenje združenog uzemljenja su:
4.4.1.1 Združeno uzemljenje se primjenjuje ako distributivna trafostanica napaja urbanizovani dio
naselja, gdje velika gustina podzemnih metalnih instalacija otežava ili onemogućava efikasno
razdvajanje radnog i zaštitnog uzemljenja.
4.4.1.2 Združeno uzemljenje TS 35/10 kV izvodi se tako da se izvede uzemljivač zaštitnog
uzemljenja i na njega vežu: kućišta energetskih transformatora, metalni plaštevi, električne zaštite
i armature kablova, sekundarna strujna kola mjernih transformatora, uzemljenje neutralne tačke
mreže 10 kV (niskomska impedansa), odvodnici prenapona, zaštitni provodnici (užad) nadzemnih
vodova koji ulaze u trafostanicu, zemljovodi gromobranske instalacije, cjevovodi, kao i svi ostali
metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima.
4.4.1.3 Na zaštitno uzemljenje distributivne trafostanice, koje ima ulogu združenog uzemljenja,
takođe se neposredno priključuje neutralni provodnik niskonaponske mreže.
4.4.1.4 U električnim instalacijama niskog napona, povezivanje zaštitnog i radnog uzemljenja
izvodi se pomoću zaštitno-neutralnih provodnika (PEN provodnici) na slijedeći način:
- U TN sistemima, kada je u trajno položenim instalacijama zaštitni provodnik, presjeka
najmanje 10 mm² od bakra ili 16 mm² od aluminijuma, uloga zaštitnog i neutralnog
provodnika može da bude objedinjena, uz uslov da se dio zajedničke instalacije ne nalazi
između uređaja koji djeluju na diferencijalnu struju i potrošača.
- Minimalni presjek PEN provodnika moze biti i 4 mm², uz uslov da je kabl sa koncentričnim
provodnikom-električnom zaštitom (npr.tipa PP 40) i da veze, koje obezbjeđuju
neprekidnost, budu udvostručene u svim priključnim tačkama koncentričnog provodnika.
Koncentrični PEN provodnik (električna zaštita kabla) mora biti upotrebljen iza
transformatora i ograničen na onu električnu instalaciju koja ima odgovarajući pribor.
- PEN provodnik mora biti izolovan za najviši napon kojem može biti izložen da bi se izbjegle
lutajuće struje. PEN provodnik ne mora biti izolovan unutar rasklopnih postrojenja.
- Ako se od neke tačke električne instalacije izvrši razdvajanje funkcije zaštitnog i neutralnog
provodnika (PE provodnik i N provodnik), oni se, iza tačke razdvajanja, više ne smiju
spajati. Neutralni provodnik se ne smije poslije razdvajanja više uzemljiti. Na mjestu
razdvajanja moraju postojati razdvojne stezaljke za zaštitni i neutralni provodnik.
- Prema standardu BAS IEC 60364-5-54AMD1 (2000), kada je obezbijeđena funkcija radnog i
zaštitnog uzemljenja, pri različitim zahtjevima, odlučujući su oni koji se odnose na zaštitno
uzemljenje.
novembar, 2002. 9
- Uslovi bezbjednosti od napona dodira u distributivnim trafostanicama biće ispunjeni ako

ukupna otpornost združenog uzemljenja zadovoljava uslov:
kd·Udoz
Zu ≤ ------------- ako je neutralna tačka srednjenaponske mreže na
r·Ik koju je priključena transformatorska stanica uzemljena
preko male otpornosti
kd·Udoz
Zu ≤ ------------- ako srednjenaponska mreže, na koju je
Iz priključena transformatorska stanica , radi sa
izolovanom neutralnom tačkom ili sa
kompenzovanom strujom zemljospoja, a zemljo-
spoj se isključuje najkasnije za 2 h.
gdje su:
Zu - ukupna otpornost (impedansa) sistema uzemljenja trafostanice (Ω)
kd - faktor koji određuje odnos napona uzemljenja trafostanice i napon dodira na mjestu
dodira
Udoz - dozvoljeni napon dodira (V)
r - redukcioni faktor srednjenaponskog voda
Ik - ukupna struja zemljospoja srednjenaponske mreže (A)
Iz - ukupna kapacitivna struja zemljospoja galvanski povezane srednjenaponske mreže sa
izolovanom neutralnom tačkom, odnosno preostala struja zemljospoja srednjenaponske
mreže sa kompenzovanom strujom zemljospoja (A)
Faktor kd može da ima slijedeće vrijednosti:
kd = 2 u svim slučajevima kada se trajanje zemljospoja ograničava na najviše 3 s.
kd = 3 u svim slučajevima dimenzionisanja TS 35/10 kV. Ista vrijednost bi mogla da se
koristi i pri dimenzionisanju TS X/0,4 kV ako se preko trafostanice napajaju isključivo
objekti koji posjeduju temeljne uzemljivače i u kojima su sprovedene mjere izjednačenja
potencijala
kd = 1 ako je trajanje zemljospoja iznad 3s (ali ne smije da pređe 2h zbog vjerovatnoće
pojave dvostrukog zemljospoja), a u električnim instalacijama niskog napona se
paralelno koristi TN i TT sistem, ili se koristi samo TN sistem, pri čemu pojedine zgrade
nemaju izveden temeljni uzemljivač i sprovedene mjere izjednačenja potencijala prema
propisima za električne instalacije niskog napona.
4.4.1.5 Dozvoljeni napon dodira (Udoz), u zavisnosti od vremena isključenja zemljospoja,
određen je Pravilnikom o tehničkim normativima za uzemljenja elektroenergetskih postrojenja
nazivnog napona iznad 1000 V. Ako se uzmu u obzir usvojena vremena isključenja zemljospoja u
distributivnim transformatorskim stanicama, dobijaju se dozvoljeni naponi dodira navedeni u
tabeli 1.
novembar, 2002. 10
- za mreže 35 kV koje su uzemljene preko

niskoomske impedanse(najčešće aktivne otpornosti
75 ili reaktanse) sa ograničenjem struje zemljospoja na
Udoz = ----- V 300A (izuzetno, razgranata kablovska mreža 35 kV
t uzemljuje se preko niskoomske rezistanse sa
ograničenjem struje zemljospoja na najviše 1000A),
ako je 0,075s< t ≤ 1,153s gdje vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 2s.
- za mreže 10 i 20 kV koje rade sa izolovanom
Udoz = 65 V neutralnom tačkom, pri čemu vrijeme isključenja
zemljospoja ne smije da pređe 2h, ali se preporučuje
ako je t > 1,153s da ne pređe 3s.
- za mreže 10 i 20 kV koje su uzemljene preko

niskoomske impedanse (najčešće aktivna
otpornost), a vrijeme isključenja zemljospoja ne
smije da pređe 1s.
75 - za mreže 110 kV koje su direktno uzemljene, a
Udoz = ----- V vrijeme isključenja zemljospoja na sabirnicama 110
t kV iznosi najviše 0,5s ako se zemljospoj isključuje
djelovanjem drugog stepena distantne zaštite u
ako je 0,075s< t ≤ 1,153s susjednom postrojenju, odnosno 0,15s ako se
zemljospoj isključuje djelovanjem zaštite sabirnica
Napomena: Ovaj kriterij se može koristiti i za mreže
220 i 400 kV, s tim da se uzme odgovarajuće vrijeme
isključenja zemljospoja na sabirnicama od 220 i 400
kV.
Tabela 1.- Dozvoljeni naponi dodira
4.4.1.6 Kako je redukcioni faktor nadzemnog srednjenaponskog voda r = 1, a faktor kd = 2,

otpornost združenog uzemljenja distributivne trafostanice koja se gradi kao poseban
slobodnostojeći objekat, treba da bude:
Rzdr ≤ 0,5 Ω ako se zemljospoj isključuje u vremenu do 1,0s
Rzdr ≤ 1,0 Ω ako se zemljospoj isključuje u vremenu do 0,5s
Izuzetno, vrijeme trajanja zemljospoja može da se smanji do 0,25s, čime se dobija Rzdr ≤ 2 Ω, ali
se na taj način povećava vjerovatnoća neselektivnog djelovanja zaštite.
4.4.1.7 Uslovi bezbjednosti od napona dodira biće ispunjeni u distributivnoj trafostanici i izvan
distributivne trafostanice i u niskonaponskoj mreži i instalacijama potrošača, ako se distributivna
trafostanica nalazi na području razgranate mreže 10 ili 20 kV. Obzirom da je faktor kd = 2 i
vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 1s, otpornost združenog uzemljenja treba da bude:
Rzdr ≤ 2 Ω pod uslovom da je distributivna trafostanica povezana na TS X/10(20) kV
srednjenaponskim kablom sa provodnim plaštom tipa NPO13-A, NPO13 i sl. (redukcioni faktor
kabla iznosi oko 0,5)
Rzdr ≤ 1 Ω pod uslovom da je distributivna trafostanica povezana na TS X/10(20) kV
srednjenaponskim kablom sa neprovodnim plaštom tipa XHP48-A, XHE49 i sl. (redukcioni
faktor kabla iznosi oko 0,25)
novembar, 2002. 11
Rzdr ≤ 0,5 Ω pod uslovom da je distributivna trafostanica povezana na TS X/10(20) kV

srednjenaponskim kablom sa neprovodnim plaštom tipa PP41 i sl. (redukcioni faktor kabla iznosi
oko 1)
Napomena: Kablovi tipa PP41 i slični ne odgovaraju važećim standardima, jer nemaju električnu
zaštitu i ekran izolacije, ali su ranije korišteni i nalaze se u eksploataciji.
Ako neki od navedenih uslova ne može da se ispuni, treba primjeniti neke od slijedećih mjera:
- smanjenje vremena trajanja zemljospoja (t) na sabirnicama 10 ili 20 kV na
vrijednost ispod 1s. Za prosječne uslove rada u distributivnoj mreži ne preporučuje
se dimenzionisanje uzemljenja kablovske distributivne trafostanice sa vremenima
ispod 0,5s, što odgovara dvostrukim navedenim vrijednostima uzemljenja
- smanjenje otpornosti uzemljenja kablovske distributivne trafostanice
(npr.dodavanjem još jednog prstena uzemljivača, korištenjem vertikalnih
uzemljivača većih dužina, izvođenjem posebnog uzemljivača radnog uzemljenja i
sl.)
4.4.1.8 Kada se uzemljivač radnog i zaštitnog uzemljenja distributivne trafostanice izvode
posebno, moraju da budu na međusobnom rastojanju najmanje 20m. Po električnim kriterijima,
radno i zaštitno uzemljenje su efikasno razdvojeni ako se na jednom uzemljenju ne može da
pojavi potencijal veći od 40% potencijala drugog uzemljenja, pri čemu na uzemljivaču zaštitnog
uzemljenja ne smije da se pojavi napon veći od 1200 V.
4.5 Tipovi uzemljivača
Prema standardu BAS IEC 60364-4-41-Edition 3.2:2000 može se izvršiti razvrstavanje

tipova uzemljivača po:
1. materijalu od kojeg su izrađeni,
2. načinu izvođenja uzemljivača,
3. sredini u koju se polaže i
4. obliku uzemljivača.
4.5.1 Po materijalu od kojeg su izgrađeni uzemljivači mogu biti od bakra ili čelika u obliku:
- cijevi ili šipke (štapovi)
- trake ili žice
- ploče
- armature u betonu (za prednapregnuti beton samo za Φ ≥ 10 mm)
- metalne vodovodne cijevi. Metalne vodovodne cijevi mogu se upotrijebiti kao
dodatni uzemljivači i ako su vodomjeri premošteni. Za premoštenje vodomjera
moraju se koristiti: kalaisano bakarno uze 16 mm², kalaisano celicno uze 25 mm²
ili pocincana celicna traka 60 mm² najmanje debljine 3 mm.
- ostale ukopane konstrukcije
NAPOMENA: Metalni cjevovodi koji služe za prenos zapaljivih tečnosti ili
gasova, centralnog grijanja itd. ne smiju se upotrijebiti za uzemljenje iz
sigurnosnih razloga. Ova zabrana ne isključuje izjednačenje potencijala sa drugim
sistemima ili pogonima da bi se zadovoljile odredbe standarda BAS IEC 60364-4-
41-Edition 3.2:2000
4.5.2 Po načinu izvođenja tipovi uzemljivača su:

- horizontalni (površinski) uzemljivači. To su uzemljivači sastavljeni od
horizontalno položenih provodnika koji su ukopani u tlo na manjoj dubini (obično
0,5 do 1 m). Horizontalni uzemljivači mogu biti mrežasti, zrakasti, u vidu
prstenova i kao kombinacija tih oblika.
novembar, 2002. 12
- vertikalni (dubinski) uzemljivači. To su uzemljivači sastavljeni od jednog ili više

štapnih uzemljivača koji su pobijeni vertikalno u tlo i međusobno povezani. Dužina
štapova je obično 1 m do 5 m, a može da bude i veća kada su niži slojevi tla bolje
provodni od površinskih.
- kosi uzemljivači. To su u osnovi štapni uzemljivači koso pobijeni u tlo.
4.5.3 Tipovi uzemljivača po sredini u koju se polažu mogu biti:

- uzemljivači u tlu. Način i dubina polaganja uzemljivača u tlo mora biti takva da
sušenje i zamrzavanje tla ne povećaju otpornost uzemljenja iznad utvrđene
vrijednosti. Kada se uzemljivači nalaze direktno ukopani u stijene i šljunak
prelazna otpornost je velika. U takvim slučajevima oko uzemljivača se mora staviti
provodljivi sloj zemlje.
- temeljni uzemljivač. On se ugrađuje u spoljne zidove temelja objekta u obliku
zatvorenog prstena, tako da preko betona, u kome se nalazi, ima direktan spoj sa
zemljom. Traka se mora postaviti na "kant" (nasatice) i zaliti u donji sloj betona
najmanje 300 kg cementa po m³ betona. Minimalna debljina betona između
uzemljivača i zemlje iznosi 10 cm. Prema definiciji temeljni uzemljivač je
uzemljivač položen u beton koji je po velikoj površini u dodiru sa tlom, ili
armiranobetonska konstrukcija u tlu. Temeljni uzemljivač je jednostavan, efikasan
i ekonomičan uzemljivač. Najveća mu je prednost što se uzemljivač nalazi u
betonu koji ga štiti od korozije, pa je vijek trajanja ovog uzemljivača praktično
neograničen. Da bi temeljni uzemljivač bio propisno izveden i odgovorio svojoj
namjeni, pri projektovanju i izgradnji objekta neophodna je saradnja i usklađenost
dinamike izvođenja radova od strane građevinara, električara i izvođača drugih
instalacija.
Uslovi za izvođenje temeljnog uzemljivača su:
1. Za izvođenje temeljnog uzemljivača koristi se vruće pocinkovano puno
okruglo zeljezo precnika najmanje 10 mm, ili celicna traka presjeka 100 mm²,
ali ne tanja od 3 mm. BAS IEC 60364-5-54AMD1 (2000)
2. Temeljni uzemljivač se ugrađuje u spoljašnje zidove temelja objekta u obliku
zatvorenog prstena, a kod većih objekata uzemljivač se ugrađuje i u poprečne
unutrašnje zidove temelja objekta. Na mjestu zatvaranja prstena vrši se
preklapanje uzemljivača u dužini od najmanje 1 m, a zatim se traka (okruglo
željezo) bez prekida polaže do glavnog priključka za uzemljenje. Na mjestu
preklapanja dovoljno je da se kao spoj koristi željezna žica prečnika najmanje
2 mm na dužini od najmanje 150 mm. Treba izbjegavati nastavljanje
uzemljivača. Kod većih objekata, gdje je nastavljanje nemoguće izbjeći, treba
koristiti zavarivanje ili standardni spojni materijal.
3. Temeljni uzemljivač mora da ima direktan kontakt (preko betona) sa tlom.
Zato između temeljnog uzemljivača i tla ne smije da bude izolacije objekta od
vlage. Temeljni uzemljivač se ugrađuje u sloj betona tako da između
uzemljivača i tla ovaj sloj bude debljine najmanje 10 cm, što se obezbjeđuje
korištenjem posebnih nosača ili polaganjem uzemljivača pri vrhu temeljne
čelične konstrukcije. Traka se mora postaviti na "kant" i zaliti u donji sloj
betona sa najmanje 300 kg cementa po m³ betona.
4. Sa temeljnog uzemljivača treba blagovremeno izvesti potreban broj
priključaka (zemljovoda), a prije svega :
- priključak (jedan ili više) za vezu sa glavnim priključkom (sabirnicom) za
uzemljenje
- priključak za vezu sa gromobranskom instalacijom
novembar, 2002. 13
- priključak za vezu sa uzemljivačima bliskih susjednih objekata

(eventualno)
5. Za veće objekte, kod kojih preovladava armiranobetonska konstrukcija, kao
temeljni uzemljivač može se koristiti metalna konstrukcija objekta ili se
temeljni uzemljivač izvodi posebno. U slučaju da se armiranobetonska
konstrukcija temelja koristi kao temeljni uzemljivač, postupa se na slijedeći
način:
- bira se najmanje jedna armaturna šipka betonskog željeza (obično pri vrhu
"roštilja" temeljne željezne konstrukcije) koja mora da bude položena u
vidu neprekinutog prstena u spoljašnje i poprečne zidove objekta.
Neprekidnost i dobra galvanska veza obezbjeđuje se, po pravilu,
električnim zavarivanjem
- na ovaj uzemljivač se zatim zavaruju armaturne šipke stubova, koji se
koriste kao spusni provodnici gromobranske instalacije, a sa njih može da
se izvrši priključenje i na glavni priključak (sabirnicu) za uzemljenje. Pri
tome svi odvodi moraju da se vežu za šipku koja se koristi kao temeljni
uzemljivač.
6. Kod armiranobetonskih konstrukcija objekta, kada se temeljni uzemljivač
izvodi posebno, preko "roštilja" gvozdene konstrukcije, u spoljašnje i
poprečne zidove temelja polaže se poseban uzemljivač u vidu neprekinutog
prstena. Uzemljivač se na više mjesta vezuje za gvozdenu konstrukciju
(najbolje zavarivanjem). Sa uzemljivača se preko standardnog ukrsnog
komada izvodi priključak na glavni priključak za uzemljenje.
Otpornost rasprostiranja temeljnog uzemljivača može približno da se izračuna
prema izrazu:
ρ 0,44·ρ
R≈ -------- = ---------- (Ω)
2·D S
gdje su:
R - otpornost rasprostiranja temeljnog uzemljivača (Ω)
ρ - specifična električna otpornost tla (Ωm)
S - povrsina uzemljivaca zgrade (m²)
D - prečnik ploče (m) iste površine kao (S) uzemljivača zgrade
4.5.4 Tipovi uzemljivača po obliku:
- zrakasti ( ugao između dva susjedna zraka ne smije, zbog međusobnog uticaja, biti
manji od 60°)
- prstenasti
- mrežasti
- kombinovani uzemljivači. Efikasnost uzemljenja zavisi od lokalnih uslova terena i
treba predvidjeti jedan ili više uzemljivača, zavisno od terena i vrijednosti otpora
tla. Vrijednost otpornosti uzemljenja se mjeri ili računa.
novembar, 2002. 14
5. DIMENZIONISANJE SISTEMA UZEMLJENJA
Proračun sistema uzemljenja mora zadovoljiti četiri osnovna zahtjeva:

- obezbijediti mehaničku čvrstoću i otpornost na koroziju
- obezbijediti toplotno podnošenje najveće struje kvara (koja se obično određuje
proračunom)
- izbjeći oštećenje opreme i imovine i
- obezbijediti sigurnost ljudi obzirom na napone koji se u uzemljivačkim sistemima
javljaju pri najvećim strujama zemljospoja.
Kod postrojenja sa različitim naponskim nivoima ova četiri zahtjeva se moraju zadovoljiti za
svaki visokonaponski nivo. U obzir se ne moraju uzeti istovremeni kvarovi u sistemima različitih
naponskih nivoa.
Parametri mjerodavni za dimenzionisanje sistema uzemljenja su:
- vrijednost struje kvara
- vrijeme trajanja kvara i
- karakteristike tla.
Prva dva parametra uglavnom ovise o načinu postupanja sa neutralnom tačkom visokonaponskog
sistema.
Sam postupak projektovanja sistema uzemljenja nekog elektroenergetskog objekta se sastoji od
slijedećih koraka:
1. Podaci o objektu: površina i specifični otpor tla
Iz lokacijskog plana dobiju se podaci o površini na kojoj se smješta uzemljivač. Treba
sprovesti mjerenje specifičnog otpora tla kako bi se odredio odgovarajući model tla
(jednoslojni ili dvoslojni).
2. Određivanje dimenzija vodiča uzemljivača
Dimenzije vodiča određuju se iz termičkog proračuna na temelju podataka o maksimalno
očekivanoj struji kvara koja će teči kroz pojedine uzemljivače i podataka o vremenu
isključenja.
3. Definiranje dozvoljenih vrijednosti napona dodira i napona koraka uzimajući u obzir
korekcije zbog otpora tijela i prijelaznog otpora na stajalištu.
4. Preliminarno projektovanje uzemljivača
Uzemljivač se treba sastojati od okvira koji okružuje površinu cijelog kruga postrojenja i
odgovarajućih poprečnih vodiča smještenih tako da se omogući pogodan pristup za
uzemljenje opreme. Početno određivanje razmaka između vodiča i pozicije vertikalnih sondi
treba se temeljiti na struji kroz uzemljivač i površini uzemljivača.
5. Određivanje otpornosti rasprostiranja preliminarnog projektnog rješenja primjenom
odgovarajućih analitičkih relacija. Za konačno rješenje potrebno je primjeniti numerički
proračun na računaru, pogotovo ako je model tla dvoslojni i ako su upotrebljene vertikalne
sonde.
6. Određivanje dijela struje kvara koja teče kroz uzemljivač
7. Proračun potencijala uzemljivača.
Ako je potencijal uzemljivača izračunat na temelju preliminarnog rješenja manji od
dozvoljenog napona dodira, nisu potrebne dalje analize. Mogu se još samo dodati
uzemljivački vodiči potrebni za spajanje opreme na uzemljivač. Svi naredni koraci se
preskaču i ide se direktno na detaljno projektovanje dato u koraku 12.
8. Proračun napona okca i napona koraka može se sprovesti bilo približnim analitičkim
postupcima, bilo tačnijim numeričkim proračunima.
9. Ako je izračunati napon okca ispod dozvoljene vrijednosti napona dodira, može se ići dalje
prema konačnom rješenju, tj.na korak 10. Ako to nije slučaj, preliminarno rješenje treba
popraviti u koraku 11 i vratiti se u proces projektovanja na korak 5.
novembar, 2002. 15
10. Ako je napon koraka ispod dozvoljene vrijednosti može se ići dalje prema konačnom rješenju,
tj.na korak 12. Ako to nije slučaj, preliminarno rješenje treba popraviti u koraku 11 i vratiti se
u procesu projektovanja na korak 5.
11. Modificiranje rješenja
Na ovaj korak koji vraća rješenje prema početku dolazi se ukoliko su napon dodira ili napon
koraka iznad dozvoljenih vrijednosti. Modificiranje rješenja se vrši smanjenjem razmaka
između vodiča, dodavanjem vertikalnih sondi i sl.
12. Detaljno projektovanje
Nakon što su zadovoljene vrijednosti za napon dodira i napon koraka, može postojati potreba
za dodavanjem vodiča ili sondi: npr.vodiče treba dodati da se omogući uzemljavanje opreme,
a vertikalne sonde za uzemljenje odvodnika prenapona, neutralne tačke transformatpra i sl.
5.1 Izbor materijala i presjeka uzemljivača
Budući da su u direktnom dodiru sa tlom, uzemljivači moraju biti od materijala koji mogu
podnijeti koroziju ( hemijsko ili biološko djelovanje, oksidaciju, stvaranje elektrolitskih parova,
elektrolizu, itd.) Oni moraju biti otporni na mehaničke utjecaje pri ugradnji i na mehaničke
utjecaje u normalnom pogonu. Prihvatljivo je kao dijelove sistema uzemljenja primijeniti čelik
položen u betonske temelje, čelične plohe ili druge prirodne uzemljivače.
Izbor materijala i presjeka uzemljivača predmet je više standarda, propisa i tehničkih preporuka.
Bitno je da su svi oni međusobno usaglašeni, samo što neki daju prednost jednom, a drugi
drugom materijalu, zavisno od vrste instalacije ili postrojenja. Upotrijebljeni materijal i način
izvođenja moraju biti takvi da uzemljivač izdrži mehanička naprezanja i poslije djelovanja
korozije, zbog čega uzemljivač ne smije biti manjeg presjeka od utvrđenog u tabelama 2 i 3.
Materijal * Vrsta Najmanji Najmanja Naročiti uslovi

uzemljivača presjek (mm²) debljina (mm)
Traka 100 3
Kod složenih
dubinskih
Čelik vrući Okrugli puni 78 Φ 10 uzemljivača
pocinčani sa profil najmanje Φ 20 mm
najmanjim Najmanje Φ 25
slojem cinka Cijev mm,najmanje
od 70 μm debljine zida 2 mm
L,U ili I profil 100 3
* bakar se upotrebljava u specijalnim slučajevima (agresivni korozivni uslovi)
Tabela 2.- Najmanje mjere i uslovi za temeljne uzemljivače
novembar, 2002. 16
Materijal Provodnik Najmanji Najmanja Ostali obavezni

uzemljivača presjek (mm²) debljina (mm) uslovi
Traka 100 4
Kod nastavljenih
vertikalnih
Toplo Okrugli puni 78 (Φ 10) - provodnika najmanji
pocinkovan prečnik 20 mm
čelik Najmanji prečnik 25
Cijev - - mm, najmanja
debljina 2 mm
Profilni čelik - 4 -
Čelik Kod nastavljenih
presvučen vertikalnih
bakrom Okrugli puni Za čelik 50 - provodnika najmanji
Za bakar 30 prečnik 15 mm
Traka 50 2 -
Najmanji prečnik
Uže 35 - žice 1,8 mm
Bakar Okrugli puni 35 - -
Najmanji prečnik 20
cijev - - mm, najmanja
debljina 2 mm
Tabela 3.- Najmanje mjere i obavezni uslovi za uzemljivače
5.2 Određivanje specifične električne otpornosti tla (ρE)

Specifična električna otpornost (ρE) je otpornost 1 m³ tla do dubine jednake osmini linearne
prostorne mjere horizontalnog uzemljivača (obim mrežastog uzemljivača, dužina jednog
provodnika zrakastog uzemljivača), odnosno do dubine prodiranja vertikalnih uzemljivača. Kod
kombinovanih uzemljivača mjerodavna je veća od dvije predhodno navedene dubine.
Srednje vrijednosti specifične električne otpornosti tla koje se usvajaju pri projektovanju sistema
uzemljenja postrojenja nazivnog napona do 110 kV navedene su u tabeli 4.
Vrsta tla ρE (Ωm)

Morska voda 0,2
Riječna voda 50
Treset 20
Humus 20
Baštenska zemlja 40
Ilovača 40
Glinasta zemlja 100
Pjeskulja 300
Pijesak 500
Krečnjak 700
Šljunkovita zemlja 3000
Kamenito tlo 10000
Tabela 4.- Vrijednosti specifične električne otpornosti tla
novembar, 2002. 17
Elektroenergetska postrojenja visokog napona, po pravilu, se prostiru na velikim površinama

zemljišta i treba očekivati nehomogenost tla u koje se polaže uzemljivač. Iz tih razloga specifična
otpornost tla (ρU) u koje se polaže uzemljivač utvrđuje se mjerenjem i interpretacijom rezultata
mjerenja.
5.2.1 Mjerenje specifične otpornosti tla
Za mjerenje specifične otpornosti tla preporučuje se tzv. Vinerova metoda sa jednakim

rastojanjem elektroda. Specifična otpornost tla, po ovoj metodi, se izračunava po obrascu:
ρE =2·π·a·R
gdje je:
a - rastojanje između elektroda (m)
R - izmjerena otpornost (Ω)
Za utvrđivanje vertikalnih promjena specifične otpornosti tla u slojevima na većim dubinama,
vrši se geoelektrično sondiranje. Broj mjernih mjesta geoelektričnog sondiranja u zavisnosti od
površine koju obuhvata uzemljivač iznosi:
- 5 mjernih mjesta za površine do 10000 m²
- 8 mjernih mjesta za površine od 10000 do 40000 m²
- 10 mjernih mjesta za povrsine vece od 40000 m²
Geoelektrično sondiranje izvodi se tako da se na svakom mjernom mjestu postepenim
povećavanjem rastojanja elektroda (a) povećava i dubina mjernog zahvata, uzimajući pri tome
a = 1m;1,5m;3m;5m;10m;15m;20m (30m;50m).
Rastojanje (a) se uvećava sve dok se veličina specifične otpornosti tla ne stabilizuje. Iz podataka
dobijenih geoelektričnim sondiranjem crtaju se krive ρE = f(a) koje daju promjene specifične
otpornosti tla po dubini.
Za utvrđivanje bočnih horizontalnih promjena specifične otpornosti u gornjem sloju tla vrši se
tzv. geoelektrično kartiranje. Kartiranje se provodi sa stalnim rastojanjem elektroda (a) na svim
mjernim mjestima. Rastojanje elektroda prilikom kartiranja mora biti takvo da se mjerenjem
dobiju podaci o specifičnoj otpornosti gornjeg sloja, odnosno mora biti ispunjen uslov
1,5m ≤ a ≤ H
gdje je H debljina gornjeg sloja tla.
5.2.2 Interpretacija rezultata mjerenja
U homogenom tlu specifična otpornost se ne mijenja sa dubinom, a u nehomogenom tlu dovoljno

je posmatrati tlo kao dvoslojnu strukturu. Interpretacijom krivih ρE= f(a) utvrđuju se slijedeće
vrijednosti specifične otpornosti tla:
- specifična otpornost neposredno na površini tla ρp, dobijena sa minimalnim
rastojanjem mjernih elektroda. Za dimenzionisanje gustine uzemljivača određuje se
minimalna vrijednost ρp koja se može pojaviti u toku godine.
- srednja vrijednost specifične otpornosti gornjeg sloja tla ρd, koja se koristi za
proračun gustine uzemljivača. Ukoliko je struktura tla takva da postoji poseban sloj
neposredno na površini čija je debljina manja od dubine polaganja uzemljivača,
interpretacija rezultata mjerenja specifične otpornosti može se sprovesti kao da taj
sloj ne postoji.
- ekvivalentna specifična otpornost gornjeg sloja tla ρ1′ određuje se kod troslojne
strukture tla, gdje je debljina površinskog sloja znatno manja od debljine srednjeg
međusloja, tako da se ova dva gornja sloja mogu svesti na jedan sa specifičnom
otpornošću datom izrazom:
novembar, 2002. 18
H1 + H2
ρ1′ = ----------------
H1 H2
---- + ----
ρ1 ρ2
gdje je:
ρ1 - vrijednost specifične otpornosti gornjeg sloja
ρ2 - vrijednost specifične otpornosti donjeg sloja
H1 - debljina tankog sloja na površini tla (m)
H2 - debljina srednjeg sloja (međusloja) (m)
Vrijednost specifične otpornosti tla, za proračun uzemljivača u nehomogenom tlu, vrši se na
osnovu krive promjene specifične otpornosti sa dubinom ρE = f(a). To je vrijednost kada krive
ρE = f(a) pokazuju tendenciju ka konstantnim vrijednostima specifične otpornosti. Stabilna
vrijednost specifične otpornosti tla, adekvatna za proračun otpornosti uzemljivača, prepoznaje se
po tome što ona postaje relativno konstantna za nekoliko uzastopnih mjerenja pri povećanju
rastojanja elektroda, ili po tome što poslije dostizanja jedne optimalno niske vrijednosti
specifična otpornost počinje da raste sa povećanjem rastojanja elektroda.
5.3 Dimenzionisanje sistema uzemljenja prema toplotnom opterećenju provodnika u

sistemu uzemljenja
Najveće trajno dozvoljene struje provodnika u sistemu uzemljenja date su tabeli 5. Ako ne postoji
opasnost od požara, vrijednost struja iz tabele 4 smiju da se povećaju za 20%.
Presjek Najveća trajno dozvoljena struja

(mm²) (A)
Čelik Bakar
16 - 150
25 - 200
35 - 280
50 150 480
70 180 590
100 240 780
200 420 1380
Tabela 5.-Najveće trajno dozvoljene struje provodnika u sistemu uzemljenja
Najmanji dozvoljeni presjek provodnika u sistemu uzemljenja (qmin) pri kratkotrajnom

zagrijavanju određuje se pomoću izraza:
qmin = k·I· t
gdje su;
qmin - najmanji dozvoljeni presjek provodnika (mm²) za struju I
I - struja mjerodavna za toplotni proračun (kA)
t - trajanje (s) struje
novembar, 2002. 19
k - faktor koji zavisi od vrste materijala provodnika (mm²/kAs²) i to

- za čelik k= 15,0
- za bakar k= 6,25
Ako se struja zemljospoja mijenja u vremenu, obzirom na djelovanje zaštite i automatskog

ponovnog uključenja, najmanji dozvoljeni presjek provodnika određuje se pomoću izraza:
∑I (mm2)
2
qmin = k· j ⋅tj
j =1
Ij - struja kroz provodnik (kA) u vremenskom intervalu (j)

tj - trajanje (s) vremenskog intervala (j)
n - broj vremenskih intervala
Kod provodnika uzemljivača i zemljovoda koji su na dva kraja povezani sa uzemljivačem, za

struju (I), odnosno struje (Ij) u navedenim izrazima uvrštava se polovina vrijednosti struje
mjerodavne za toplotni proračun.
Vrijeme trajanja zemljospoja (t) u sekundama određuje se za uslove normalnog djelovanja
zaštitnih uređaja i prekidača. U slučaju uzastopnog uspostavljanja struje zemljospoja (zbog
djelovanja automatskog ponovnog uključenja - APU) vrijeme (t) se dobija kao zbir pojedinačnih
vremena trajanja zemljospoja ako pauze između ponovnih uspostavljanja struje nisu duži od 0,5s.
Ako su te pauze duže od 0,5s uzima se vrijeme trajanja (t) jednog zemljospoja.
Međutim, u praksi, presjek provodnika zemljovoda, sabirnih zemljovoda i uzemljivača u
postrojenju, utvrđuje se za ukupnu struju zemljospoja (I) u tranzijentnom periodu pri vremenu
trajanja kvara od 1s. To znači da se u proračunu uračunava značajan faktor sigurnosti.
Postupak za određivanje struje (I), odnosno struje (Ij) koje su mjerodavne za toplotni proračun
sistema uzemljenja, zavisi od načina uzemljenja neutralne tačke u mreži.
5.3.1 U mreži sa izolovanom neutralnom tačkom, provodnici uzemljivača ne provjeravaju se

na toplotna naprezanja kod kvarova. Ako se jednofazni zemljospoj u mreži isključuje u vremenu
koje nije duže od 2h, sabirni zemljovod i zemljovodi se ne provjeravaju na toplotna naprezanja.
Ako se jednofazni zemljospoj u mreži isključuje u vremenu koje je duže od 2h, sabirni zemljovod
i zemljovodi dimenzionišu se:
- prema tranzijentnoj struji dvofaznog zemljospoja u postrojenju, koja se računa
prema izrazu I2 = 0,85·I3 gdje je I3 tranzijentna struja trofaznog kratkog spoja za
kvar u postrojenju
- prema struji jednofaznog zemljospoja kao trajnoj struji
5.3.2 U mrežama sa kompenzacijom struje zemljospoja, provodnici uzemljivača ne

provjeravaju se na toplotna naprezanja. Sabirni zemljovod i zemljovodi se provjeravaju na struju
(I2). U postrojenjima sa prigušnicama za kompenzaciju struje zemljospoja, sabirni zemljovod se
provjerava i na trajnu struju:
Ik = I p ² + I G ²
gdje je Ip-nazivna struja prigušnica u postrojenju, a IG-aktivna komponenta struje jednofaznog
zemljospoja mreže, koja je jednaka najviše 10% kapacitivne struje jednofaznog zemljospoja
mreže.
novembar, 2002. 20
5.3.3 U mrežama sa neutralnom tačkom koja je uzemljena direktno ili preko impedanse,
sabirni zemljovod i zemljovodi dimenzionišu se prema tranzijentnoj struji jednofaznog
zemljospoja.
Struje mjerodavne za proračun uzemljenja su: trostruke nulte komponente struja koje u
tranzijentnom periodu teku u trofaznim elementima elektroenergetskog sistema (generatori,
energetski transformatori, vodovi) pri zemljospoju u postrojenju. Međutim, ako je trostruka nulta
komponenta struje koja u mjesto kvara dotiče sa strane energetskog transformatora bar 1,5 puta
veća od zbira trostrukih nultih komponenti struja koje dotiču u postrojenje po vodovima, računa
se i raspodjela struja u sistemu uzemljenja za zemljospoj na vodu van postrojenja, a za proračun
je mjerodavan zemljospoj koji daje veće napone uzemljenja.
U tabeli 6. su , u ovisnosti od tretmana neutralne tačke visokonaponskog sistema, date struje koje
se moraju uzeti u obzir kod proračuna uzemljivača i vodiča za uzemljenje.
Tabela 6. - Struje mjerodavne za proračun sistema uzemljenja
Mjerodavno za toplotno
opterećenje (1) Mjerodavno za
Vrsta visokonaponskog sistema potencijal i
uzemljivač zemljovod napone dodira
Sistemi sa neuzemljenom neutralnom tačkom - (6) I''kEE (9) IE = r·Ic (7)
Sistemi sa Stanice sa kompenzacijskim

rezonantno prigušnicama I'''kEE (3 i 9) IE = r I L ² + I RES ²
- (6)
uzemljenom (2)
neutralnom Stanice bez kompenzacijskih
tačkom prigušnica IE = r·IRES
Sistemi sa neutralnom tačkom uzemljenom I''k1 (4) I''k1 IE (5)
preko male impedanse
Sistemi sa
rezonantno U stanicama u kojima se I''kEE (4) I''kEE (8) IE (5)
uzemljenom neutralna tačka kratkotrajno
neutralnom uzemljuje
tačkom kod
kojih se kod S
zemljospoja kompenzacijskom IE = r I L ² + I RES ²
neutralna U svim prigušnicom - (6) (2)
I''kEE (3)
tačka drugim Bez
kratkotrajno stanicama kompenzacijske IE = r·IRES
uzemljuje prigušnice
preko male
impedanse
novembar, 2002. 21
(1) Moraju se poštovati najmanji presjeci prema tabeli 2 i 3.

(2) Samo za dobro kompenzirane sisteme. Kod znatnog odstupanja od rezonancije mora se
dodatno uzeti u obzir jalova komponenta preostale struje
(3) Nazivne struje kompenzacijskih prigušnica moraju se uzeti u obzir i pri dimenzionisanju
vodiča za uzemljenje kompenzacijskih prigušnica
(4) Ako je moguće više strujnih staza za proračun uzemljivačkog sistema može se uzeti u obzir
proistekla podjela struje
(5) Nema opšte formule
(6) Dovoljni su najmanji presjeci prema tabeli 2 i 3.
(7) Ako postoji vjerovatnoća da u mjesnim visokonaponskim sistemima,npr.industrijskim
postrojenjima, zemljospoj traje znatno vrijeme (više sati) u obzir se mora uzeti I''kEE
(8) Ako je I''kEE veće od I''k1 mora se računati sa tom vrijednošću
(9) Ako je vrijeme isklopa kratkog spoja kraće od 1 s, može se primjeniti Ic ili IRES.
Upotrijebljeni izrazi u gornjoj tabeli imaju značenje:

- Ic - izračunata ili izmjerena kapacitivna struja zemljospoja
- IRES - preostala struja zemljospoja; ako se ne raspolaže tom vrijednošću može se
predpostaviti 10% od Ic
- IL - zbir pripisanih struja paralelnih kompenzacijskih prigušnica u dotičnoj stanici
- I''kEE - struja dvostrukog zemljospoja. Za I''kEE može se kao najveća vrijednost
primjeniti 85% od početne simetrične struje kratkog spoja.
- I''k1 - početna simetrična struja jednopolnog kratkog spoja
- IE - struja prema zemlji
- r- redukcijski faktor
Ako nadzemni vodovi i kablovi koji izlaze iz stanice imaju različite redukcijske faktore, mora se
odrediti mjerodavna struja.
5.4 Dimenzionisanje sistema uzemljenja prema dozvoljenom naponu dodira i koraka
Ako postrojenje neposredno napaja javnu (distributivnu) niskonaponsku mrežu, pri kvaru u
postrojenju naponi dodira koji se javljaju u toj niskonaponskoj mreži i instalacijama kupaca (npr.
iznošenjem potencijala preko neutralnog provodnika niskonaponske mreže) ne smiju da budu
veći od dozvoljenih napona dodira (Udoz) u ovisnosti od vremena (t) trajanja zemljospoja (kvara):
Udoz = 1000 V za t ≤ 0,075 s
75
Udoz = ----- V za 0,075s ≤ t ≤ 1,153s
t
Udoz = 65 V za t ≥ 1,153s
novembar, 2002. 22
Slika 1. Dozvoljeni napon dodira u ovisnosti o trajanju struje kvara
Vrijeme trajanja zemljospoja (t) u sekundama određuje se za uslove normalnog djelovanja

zaštitnih uređaja i prekidača. U slučaju uzastopnog uspostavljanja struje zemljospoja (npr.zbog
automatskog ponovnog uklopa) vrijeme (t) se dobija kao zbir pojedinačnih vremena trajanja
zemljospojeva ako pauze između ponovnih uspostavljanja struje nisu duže od 0,5s. Ako su te
pauze duže od 0,5s, uzima se vrijeme trajanja (t) jednog zemljospoja.
Napon dodira (Ud) je dio potencijalne razlike dodira kome je izložen čovjek pri dodiru. Napon
dodira manji je od potencijalne razlike dodira (Ed) za pad napona na prelaznoj otpornosti
kontakata stopala-tijelo i izračunava se prema izrazu:
Ed
Ud = --------------
1+1,5·10³·ρp
gdje je ρp specifična električna otpornost površinskog sloja tla izražena o ommetrima.
Uslovi za dimenzionisanje uzemljenja postrojenja prema naponima dodira određeni su vrstom
uzemljenja neutralne tačke mreže i vrstom primjenjene zemljospojne zaštite. Uzemljivač se
dimenzioniše tako da naponi dodira ne prelaze dozvoljene vrijednosti (Ud < Udoz), što se
dokazuje proračunom i mjerenjem na izvedenom postrojenju prije puštanja u pogon.
Međutim, ako su ispunjeni posebni uslovi (P) iz tabele 7, ili kada su, zavisno od tih posebnih
uslova, primjenjene dodatne mjere (D) iz tabele 7, smatra se da naponi dodira ne prelaze
dozvoljene vrijednosti, pa proračuni i mjerenja nisu obavezni.
novembar, 2002. 23
Neutralna tačka Dodatne zaštitne Proračun i

mreže kojoj pripada Posebni uslovi* mjere** mjerenje napona
postrojenje dodira
P1 Ne Ne
Izolovana ili sa P2 Ne Ne
kompenzacijom struje P4 A) D1,D2,D3,D4a Ne
zemljospoja B) D1,D2,D3,D4b
Ne D1,D2,D3,D4b Da
P6 D1,D3,D4a Ne
P1 Ne Ne
P 3,P 4,P 5 Ne Ne
Uzemljena direktno ili P3 A) D1,D3,D4b Ne
preko impedanse B) D2,D3,D4b
P5 C) D1,D3,D4b Da
D) D2,D3,D4b
P6 D1,D3,D4a Ne
Tabela 7.- Uslovi izvođenja sistema uzemljenja
* Posebni uslovi:
1) P1 - napon uzemljivača nije veći od dvostruke vrijednosti dozvoljenog napona dodira (tj. Uu<
2·Udoz). Vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 3 s.
2) P2 - na postrojenje su priključena najmanje dva kabla koji djeluju kao uzemljivač, pri čemu
nijedan nije kraći od 1 km. Ugao koji zaklapaju trase ovih kablova mora da bude u granicama
90° do 270°. Kablovi mogu da pripadaju mrežama različitih nazivnih napona. Pri određivanju
dužina trasa kablova uzimaju se u obzir i kablovi priključeni na prolazna postrojenja ako su
plaštovi kablova, odnosno uzemljivači položeni uz kablove međusobno povezani. Struja
zemljospoja mreže i zbirna nazivna struja kompenzacionih prigušnica ne prelazi 100 A, a
vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 2 h.
Ako postrojenje neposredno napaja javnu (distributivnu) niskonaponsku mrežu preko koje se
napajaju zgrade u čijim električnim instalacijama je primjenjen TN sistem (nulovanje), svaka
zgrada ima izveden temeljni uzemljivač i sprovedene mjere izjednačavanja potencijala prema
propisu za električne instalacije niskog napona.
3) P3 - na postrojenje su priključena najmanje dva kabla koji djeluju kao uzemljivač, pri čemu
nijedan nije kraći od 1 km. Ugao koji zaklapaju trase ovih kablova mora da bude u granicama
90° do 270°. Kablovi mogu da pripadaju mrežama različitih nazivnih napona. Pri određivanju
dužina trasa kablova uzimaju se u obzir i kablovi priključeni na prolazna postrojenja ako su
plaštovi kablova, odnosno uzemljivači položeni uz kablove međusobno povezani. Struja
zemljospoja mreže ne prelazi 1000 A, a vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 3 s.
4. P4- napon uzemljivača nije veći od trostruke vrijednosti dozvoljenog napona dodira (Ud ≤
3·Udoz).
novembar, 2002. 24
5. P5- vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 0,2s. U slučaju primjene automatskog
ponovnog uključenja, beznaponska pauza prelazi 0,5s.
6. P6- postrojenje neposredno napaja javnu (distributivnu) niskonaponsku mrežu, a radno i
zaštitno uzemljenje kod tog postrojenja izvedeni posebno i razdvojeno, saglasno odredbama
propisa o tehničkim normativima za zaštitu niskonaponskih mreža i pripadajućih
transformatorskih stanica.
Napon zaštitnog uzemljivača pri zemljospoju na visokonaponskoj strani ne prelazi 1200 V.
**Dodatne zaštitne mjere
1. D1 - dodatna zaštitna mjera sa spoljašnje strane postrojenja u zgradi sprovedena je ako je

primjenjena bar jedna od mjera pod a), b) ili c):
a) upotreba električno neprovodnih materijala za spoljašnje zidove, uz sprečavanje
mogućnosti dodira uzemljenih metalnih dijelova
b) oblikovanje potencijala pomoću površinskog uzemljivača spojenog sa uzemljenjem.
Površinski uzemljivač polaže se sa vanjske strane u tlo na rastojanju 1 m od zida i na
dubini od 0,5 m.
c) izolovanje stajališta pomoću izolacionih slojeva koji su tako raspoređeni da
onemogućavaju dodir metalnih dijelova rukom sa mjesta stajanja van izolacionog sloja.
2. D2 - dodatna zaštitna mjera sa spoljašnje strane postrojenja na otvorenom sprovedena je ako
je primjenjena zaštitna mjera po d) i bar jedna od mjera pod a), b) ili c):
a) upotreba ograde od električno neprovodnih materijala, ili od mreža sa plastificiranom
žicom i sa stubovima koji su obloženi plastičnom masom ili sa stubovima od betona
b) oblikovanje potencijala pomoću površinskog uzemljivača koji je položen sa spoljašnje
strane ograde na rastojanju 1 m i na dubini od 0,5 m i koji je spojen sa ogradom. Ograda
se može spojiti ili nespojiti na sistem uzemljenja (vidjeti mjeru d)
c) izolovanje stajališta pomoću izolacionih slojeva koji su raspoređeni tako da
onemogućavaju dodir metalnih dijelova rukom sa mjesta stajanja van izolacionih slojeva
d) ako su vrata u spoljašnjoj ogradi spojena sa uzemljivačkim sistemom postrojenja direktno
ili preko zaštitnih provodnika ili metalnih plaštevi kablova sistema za pozivanje osoblja
ili na drugi način, na području okretanja vrata oblikuje se potencijal ili izoluje stajalište.
Stajalište je izolovano ako je kao izolacioni sloj upotrebljen sloj šljunka ili krupno
tucanog kamena debljine najmanje 10 cm ili sloj asfalta debljine najmanje 1 cm
3. D3 - dodatna zaštitna mjera u postrojenju u zgradi sprovedena je ako je primjenjena bar jedna
od mjera pod a), b) ili c):
a) oblikovanje potencijala polaganjem mrežastih uzemljivača u sve podne konstrukcije
zgrade (npr.mreže od trakastog ili okruglog čelika presjeka najmanje 50 mm² i veličine
oka mreže od 10m x 10m ili mreže od građevinskog čelika) i njihovo spajanje sa
uzemljivačem postrojenja na najmanje dva prostorno odvojena mjesta. Ako se upotrijebe
mreže od građevinskog čelika, susjedne se mreže moraju spojiti najmanje jedanput, a sve
mreže zajedno moraju se na najmanje dva mjesta spojiti sa sistemom uzemljenja.
b) izrada mjesta posluživanja u obliku metalne rešetke ili ploče koja je spojena sa
uzemljenim metalnim dijelovima koji mogu da se dodirnu sa mjesta posluživanja
novembar, 2002. 25
c) izolovanje mjesta posluživanja na napon uzemljivača (Uu). Radi izjednačavanja

potencijala, metalni dijelovi koji mogu istovremeno da se dodirnu sa mjesta posluživanja
moraju biti galvanski povezani
4. D4 - dodatna zaštitna mjera u postrojenju na otvorenom sprovedena je ako su primjenjene
slijedeće zaštitne mjere:
a) na mjestu posluživanja primjenjuje se jedna od slijedećih zaštitnih mjera:
a1) oblikovanje potencijala pomoću površinskih uzemljivača koji se polažu u tlo na
rastojanju 1m od opreme i na dubini od 0,5m, pri čemu se površinski uzemljivač spaja sa
svim uzemljenim dijelovima koji mogu da se dodirnu sa mjesta posluživanja
a2) izrada mjesta posluživanja u obliku metalne rešetke ili ploče koja je spojena sa
uzemljenim metalnim dijelovima koji mogu da se dodirnu sa mjesta posluživanja
a3) izolovanje stajališta pomoću izolacionih slojeva koji su tako raspoređeni da
onemogućavaju dodir metalnih dijelova rukom sa mjesta stajanja van izolacionih slojeva.
Radi izjednačavanja potencijala, metalni dijelovi koji mogu istovremeno da se dodirnu sa
mjesta posluživanja moraju biti galvanski povezani
b) polaganje površinskog uzemljivača u obliku zatvorenog prestena oko sistema
uzemljenja.Unutar tog prstena mora se položiti uzemljivačka mreža sa okom 10m x 50m.
NAPOMENA:
U tabeli 7. u četvrtoj koloni, utvrđeni su slučajevi u kojima su proračun i mjerenje
napona dodira obavezni i slučajevi u kojima proračun i mjerenja nisu obavezni. Postrojenja se
razvrstavaju prema načinu uzemljenja neutralne tačke mreže kojoj pripadaju i posebnim
uslovima koje zadovoljavaju. Na osnovu ova dva podatka utvrđuje se koji red u tabeli 7.
odgovara posmatranom postrojenju. U trećoj koloni utvrđene su dodatne zaštitne mjere koje
moraju da se poduzmu na postrojenju. Sa A) i B) označena su dozvoljena alternativna rješenja.
Kada je u redu tabele 7. nabrojano više posebnih uslova ili više dodatnih zaštitnih mjera, svi
nabrojani uslovi maraju da budu ispunjeni i sve nabrojane dodatne zaštitne mjere moraju biti
poduzete.
Kod postrojenja nazivnog napona 110kV i višeg, koji je u mreži sa neutralnom tačkom
uzemljenom direktno ili preko impedanse, mora se dokazati da napon koraka (Uk) van
postrojenja ne prelazi gore navedene dozvoljene vrijednosti napona (Udoz). Ako je ispunjen
najmanje jedan od uslova (P1) do (P4) iz tabele 7, smatra se da su naponi koraka u dozvoljenim
granicama.
Napon koraka (Uk) je dio potencijalne razlike koraka kome je izložen čovjek kada prekorači
potencijalnu razliku. Napon koraka manji je od potencijalne razlike koraka (Ek) za padove
napona prelaznih otpornosti stopalo-tijelo i računa se prema izrazu:
Ed
Ud = --------------
1+1,5·10³·ρp
gdje je ρp specifična električna otpornost površinskog sloja tla izražena o ommetrima.
Prema IEEE standardu 80:1986, maksimalno dozvoljeni naponi dodira i koraka izračunavaju se
prema slijedećim formulama:
1000 + 1,5·C· ρp
Ud = -------------------------- Kč
√ ts
novembar, 2002. 26
1000 + 6·C· ρp
Uk = -------------------------- Kč
√ ts
pri čemu je:
ρl
1 - ----
ρp
C = 1- 0,106 -------------------
2·hs + 0,106
2,05·Gč +13,5 Kč = 0,116 za osobe težine Gč = 50 kg

Kč = ---------------------- ►
1000 Kč = 0,157 za osobe težine Gč = 70 kg
gdje su :
C - redukcioni faktor
Kč - faktor težine čovjeka
ρp - specifična električna otpornost površinskog sloja tla u ommetrima
ρl - specifična otpornost na dubini h mreže uzemljivača u ommetrima
hs - dubina površinskog sloja tla u postrojenju u m
ts - maksimalno trajanje udara od struje kratkog spoja (s)
novembar, 2002. 27
6. IZVOĐENJE UZEMLJENJA STUBOVA NADZEMNIH MREŽA
6.1 Tehnički podaci i pogonski uslovi
6.1.1 Uzemljenja neutralnih tačaka distributivnih mreža 1 kV, 10 kV, 20 kV, 35 kV i 110 kV
izvode se:
- Neutralna tačka mreže 10 kV, 20 kV i 35 kV je izolovana ili uzemljena preko
niskoomske impedanse. Tipska vrijednost struje zemljospoja u uzemljenim mrežama 10 , 20 i 35
kV je 300 A. U mreži 20 kV i 35 kV struja zemljospoja može da bude i veća od 300 A, ali najviše
1000 A.
- Neutralne tačke mreža 1 kV i 110 kV su direktno uzemljene.
6.1.2 Vrijeme trajanja zemljospoja (tz) iznosi

a) u izolovanim mrežama 10 kV i 20 kV:
tz ≤ 3 s ako vrijednost ukupne kapacitivne struje zemljospoja prelazi 10 A
tz ≤ 2 h ako vrijednost ukupne kapacitivne struje zemljospoja ne prelazi 10 A
b) u uzemljenim mrežama 10 kV, 20 kV i 35 kV:
tz ≤ 1 s u mreži 10 kV i 20 kV
tz ≤ 2 s u mreži 35 kV
c) u direktno uzemljenoj mreži 110 kV:
tz ≤ 0,5 s
6.2 Izvođenje uzemljenja stubova visokonaponskih vodova
6.2.1 Metalne i armirano-betonske stubove treba uzemljiti. U tu svrhu za svaki stub treba da se
izvede poseban uzemljivač.
6.2.2 Stub od drveta ili nekog drugog izolacionog materijala se ne uzemljuje, niti se uzemljuju
metalne konzole i nosači izolatora na tom stubu. Međutim, uzemljivač stuba od drveta ili nekog
drugog izolacionog materijala se izvodi ako se na stubu nalazi:
- zaštitno uže ili metalna traka za zaštitu od udara groma,
- linijski rastavljač,
- odvodnici prenapona,
- visokonaponska kablovska završnica,
i tada se uzemljivač izvodi kao kod armirano-betonskog ili metalnog stuba, tako da se preko
sabirnog zemljovoda ostvari galvanska veza između metalnih dijelova na stubu i uzemljivača
stuba. Izuzetno, nosači izolatora koji se direktno uvrću u drvo ne moraju da se priključe na sabirni
zemljovod.
6.2.3 Kao materijal za izvođenje uzemljivača stuba koristi se okrugla čelična pocinčana žica
prečnika 10 mm.
Za direktno polaganje uzemljivača u tlo ne preporučuje se primjena trakastih čeličnih pocinčanih
uzemljivača.
Za sabirni zemljovod kod drvenog stuba (tačka 6.2.7) može da se koristi i pocinčana čelična traka
presjeka najmanje 100 mm2 i debljine najmanje 4 mm. Sloj cinka za uzemljivač ili zemljovod je
debljine najmanje 70 μm.
6.2.4 Uzemljivači stubova se izvode u vidu prstena, u vidu zraka ili u vidu kombinacije zraka i
prstena:
novembar, 2002. 28
6.2.4.1 Prstenasti uzemljivač se izvodi sa jednim prstenom (sl.2a), a koji se polaže na dubinu
0,7 m do 0,8 m.
Izuzetno, na mjestima pooštrenih zahtjeva u pogledu ispunjenja uslova bezbijednosti od napona
dodira koristi se uzemljivač sa dva prstena: prvi prsten se postavlja na dubinu od 0,5 m i na
udaljenost 1 m od ivice stuba, dok se drugi prsten postavlja na dubinu 0,8 m do 1 m i na
udaljenost najmanje 2 m od stuba (sl. 2b).
Prstenasti uzemljivač ima prednost u uslovima ograničenog prostora, kao i u svim slučajevima
gdje mora da se uzme u obzir zaštita od napona dodira.
a- sa jednim prstenom b- sa dva prstena

1- stezaljka za uzemljenje; 2- okrugla čelična pocinkovana žica ∅ 10 mm
Sl.2.- Prstenasti uzemljivači
6.2.4.2 Zrakasti uzemljivač, koji se polaže na dubinu 0,7 m do 0,8 m, izvodi se na četiri kraka
(sl.3a).
Izuzetno, na mjestima ograničenog prostora (pored puteva, rijeka, objekata i sl.) može da se
koristi uzemljivač sa tri kraka ( sl.3b) odnosno sa dva kraka (sl.3c) ako fizički nije moguće da se
izvede uzemljivač sa četiri ili tri kraka.
Zrakasti uzemljivači imaju prednost kod vodova koji se nalaze na terenima sa jakim i učestalim
atmosferskim pražnjenjima, kao i za uzemljenje odvodnika prenapona koji se nalaze na stubu.
novembar, 2002. 29
Sl.3.- Zrakasti uzemljivači

1- stezaljka za uzemljenje; 2- ukrsni komad
(a) sa 4 kraka
(b) sa 3 kraka
(c) sa 2 kraka
6.2.5 Uzemljivač treba da bude u dobrom kontaktu sa tlom u koje se polaže. Nije dozvoljeno
nastavljanje uzemljivača.
Preporučuje se da se prstenasti uzemljivači izvode bez spojnih mjesta u zemlji (sl.2), dok se kraci
zrakastih uzemljivača vezuju pomoću standardnih ukrsnih komada ili spojnica (sl.3). Podzemni
spojevi treba da budu zaštićeni od prodora vlage, na primjer zalivanjem bitumenom. Na sl.4 dat je
primjer izvođenja anodne zaštite uzemljivača. Ova zaštita se posebno preporučuje:
-za sve stubove vodova 35 kV i 110 kV;
-za stubove vodova 10 kV i 20 kV kod kojih se zahtjeva ispunjenje uslova bezbjednosti od
napona dodira prema tački 6.3.6.
novembar, 2002. 30
1-uzemljivac stuba Fe/Zn Ø 10 mm, 2-anodna zastita uzemljivaca
Sl.4.- Anodna zaštita uzemljivača
6.2.6 Pomoću zemljovoda na stubu treba da se obezbijedi pouzdana galvanska veza metalnih i
armirano-betonskih konzola, nosača izolatora na njima, metalnog postolja i poluge za rukovanje
linijskog rastavljača, kao i zaštitnog užeta, sa sabirnim zemljovodom.
Na sl. 5. dat je primjer izvođenja zemljovoda koji spaja čahuru za uzemljenje betonske konzole sa
čahurom na sabirnom zemljovodu.
Sl.5.- Veza armature stuba i konzole
6.2.7 Na svakom stubu koji se uzemljuje mora da postoji najmanje jedna stezaljka za
uzemljenje (“ispitna spojnica”), preko koje se ostvaruje galvanska veza uzemljivača sa sabirnim
zemljovodom. Stezaljka treba da bude postavljena tako da, nakon ukopavanja stuba, bude
najmanje 0,3 m iznad nivoa tla (temelja).
Izvođenje stezaljke za uzemljenje zavisi od konstrukcije stuba, ali priključenje uzemljivača treba
da bude jednostavno. Radove, kao što su zavarivanje i bušenje rupa, treba obaviti u radionici. Na
sl. 6. dato je nekoliko primjera izvođenja stezaljki za uzemljenje armirano-betonskih, čelično-
rešetkastih i drvenih stubova.
6.2.8 Kao sabirni zemljovod koristi se:

- kod metalnih stubova: metalna konstrukcija stuba;
- kod armirano-betonskih stubova: najmanje jedna armaturna šipka prečnika najmanje 10
mm, koja se proteže od vrha do dna stuba;
- kod drvenih stubova: okrugla čelična pocinčana žica prečnika 10 mm ili pocinčana
čelična traka presjeka najmanje 100 mm2 i debljine najmanje 4 mm.
novembar, 2002. 31
6.3 Kriteriji za dimenzionisanje uzemljenja stubova visokonaponskih vodova
6.3.1 Osnovni kriterijumi za dimenzionisanje uzemljenja stubova vodova sa golim užadima su:
- zaštita od povratnih preskoka pri udaru groma u stub ili zaštitno uže;
- zaštita od napona dodira (ispunjenje uslova bezbjednosti)
Ovi kriterijumi nisu mjerodavni za stubove nadzemnih vodova izvedenih SKS -om, kod kojih se
problem uzemljenja rješava prema tački 6.3.10
6.3.2 Povratni preskok sa stuba na provodnike nije vjerovatan ako vrijednost udarne otpornosti
uzemljenja stuba ispunjava uslov:
U
Ru ≤ i
Iu
gdje je
Ru- udarna otpornost uzemljenja stuba bez galvanske veze sa zaštitnim užetom (Ω);
Ui – podnosivi udarni napon izolatora voda na suhom (kV)
Iu – vršna vrijednost udarne struje groma (kA)
6.3.3 Za odobreni stepen izolacije voda, pri dimenzionisanju otpornosti uzemljenja stuba treba
uzeti u obzir učestalost i vršnu vrijednosti udarnih struja gromova u području trase, sigurnost
voda i broj kvarova na vodu s obzirom na važnost voda, kao i troškove za izradu uzemljivača
stuba.
Na osnovu dugogodišnje prakse u eksploataciji elektrodistributivnih mreža i za prosječne uslove
na teritoriji BiH, smatra se da je postignut zadovoljavajući nivo zaštite od povratnih preskoka ako
udarna otpornost uzemljenja stuba iznosi:
Ru ≤ 15 Ω
Sl. 6a Stezaljka za armirano-betonski stub
novembar, 2002. 32
Sl.6b- Stezaljka za čelično-rešetkasti stub
Sl. 6c- Stezaljka za drveni stub
Pojedini stubovi, kao:

- prva dva – tri stuba do TS X/10 (20) kV na koju je priključen vod i
- stub sa odvodnicima prenapona
treba da imaju viši nivo zaštite od povratnih preskoka, i za te stubove se preporučuje udarna
otpornost uzemljenja stuba
Ru ≤10 Ω
Zahtjevane vrijednosti udarne otpornosti uzemljenja od 15 Ω ili 10 Ω treba da se postignu samo
pomoću temelja stuba i uzemljivača stuba, isključujući uticaj zaštitnog užeta.
6.3.4 Ako se kod pojedinih stubova vrijednost udarne otpornosti uzemljenja iz tačke 6.3.3 ne
može da postigne na ekonomičan način (slučaj loše specifične otpornosti tla), treba da se pojača
izolacija na stub (na primjer: primjena štapnih izolatora, primjena izolatora sa punim jezgrom,
dodavanje članaka u izolatorskom lancu itd), ili na tom vodu treba očekivati povećan broj
kvarova.
6.3.5 Udarna otpornost uzemljenja stuba (Ru) razlikuje se od otpornosti uzemljenja (Rs) koja se
dobija mjerenjem uređajima čija je radna frekvencija do 150 Hz. Međutim, za uobičajene
dimenzije uzemljivača koji se koriste u distributivnoj mreži, isključujući uticaj zaštitnog užeta
voda na impedansu uzemljenja, važi odnos:
Ru ≈ Rs
6.3.6 Uslovi bezbjednosti od napona dodira treba da budu zadovoljeni u slijedećim slučajevima:
novembar, 2002. 33
a) kod stubova (drvenih, metalnih i armirano-betonskih) na kojima se nalaze linijski

rastavljači;
b) kod metalnih i armirano-betonskih stubova u mreži sa izolovanom neutralnom tačkom,
ako nije ispunjen ni jedan od uslova iz tačke 6.3.7 i ako se stubovi nalaze: na obradivoj
površini (okućnica), na udaljenosti manjoj od 15 m od prometnog puta ili stambene
zgrade, u ograđenom dvorištu, u parku ili na šetalištu.
6.3.7 Uslovi bezbjednosti od napona dodira, u smislu propisa, su zadovoljeni ako je ispunjen
bar jedan od sljedećih uslova:
a) ako kod stuba ne može da se pojavi trajan napon dodira veći od 65 V, što se dokazuje
proračunom (tačka 6.5.4), ili se odabira uzemljivač stuba takvog oblika i dimenzija da
se i bez posebne provjere ili mjerenja smatra da su uslovi bezbjednosti zadovoljeni
(tačka 6.5.9), ili
b) ako se zemljospoj isključuje djelovanjem brze zemljospojne zaštite u vremenu od
najkasnije 3s, ili
c) ako pojava zemljospoja na stubu nije vjerovatna (primjena štapnih izolatora ili
izolatora sa punim jezgrom)
6.3.8 Napon koraka se ne proračunava, niti je potreban dokaz mjerenjem, bez obzira na mjesto
ugradnje stuba, vrstu i napon voda, kao i način uzemljenja neutralne tačke.
6.3.9 Uzemljivač prvog stuba (nadzemnog voda) do TS treba da bude galvanski povezan sa
sistemom uzemljenja TS na koju je priključen vod:
- preko zaštitnog užeta (ako postoji), tačka 6.8.6
- preko plašta ili električne zaštite kabla, ako se na stubu nalazi kablovska završnica
priključka iz TS na nadzemni vod.
Dozvoljeno je i direktno povezivanje uzemljivača stuba sa uzemljivačem TS, ako se nalaze na
bliskom rastojanju.
6.3.10 Za stubove voda 10 kV, 20 kV i 35 kV izvedenog SN SKS-om ne rade se posebni

uzemljivači niti se preduzimaju neke posebne mjere zaštite od indirektnog dodira.
Izuzetno, posebni uzemljivači se izvode u slijedećim slučajevima:
- na stubu na kome se nalaze odvodnici prenapona;
- na stubu na kome se uzemljuje noseće uže SN SKS-a
- na stubu na kome se SN SKS javlja neizolovano.
6.4 Uzemljenje stubova vodova niskonaponske mreže (1 kV)
6.4.1 Za metalne i armirano-betonske stubove niskonaponskih (NN) vodova ne izvode se

posebni uzemljivači, niti se preduzimaju posebne zaštitne mjere u pogledu ispitivanja uslova
bezbjednosti od napona dodira. Isto važi i za stubove za javno osvjetljenje i kablovske završnice
na tim stubovima.
Izuzetno, kada se ovi stubovi za NN vodove sa golim užadima nalaze na terenima kao što su:
javna kupališta, kampovi, pored dječijih igrališta i slično, primjenjuje se jedna od slijedeće dvije
zaštitne mjere:
a) oblikovanje potencijala, polaganje prstenastog uzemljivača oko stuba na udaljenosti od
1 m i na dubini od 0,5 m, ili
b) izolovanje stajališta širine 1,25 m; asfaltiranjem debljine sloja najmanje 10 mm, ili
posipanje krupnim slaboprovodnim šljunkom debljine sloja najmanje 100 mm.
novembar, 2002. 34
6.4.2 Ako se u NN mreži i instalacijama potrošača primjenjuje zaštita automatskim

isključenjem napajanja u TN sistemu, stubovi NN vodova ne priključuju se na neutralni
provodnik voda. Izuzetak su stubovi kod kojih se izvode uzemljivači za smanjenje otpornosti
uzemljenja neutralnog provodnika, kada se postupa na slijedeći način:
- neutralni provodnik se priključuje na sabirni zemljovod, koji se izvodi prema tački 6.2.7
- uzemljivač stuba se izvodi u vidu prstena (sl.2a) ili u vidu zraka sa 4 kraka (sl.3a)
6.4.3 Uzemljenje neutralnog provodnika prema tački 6.4.2 izvodi se na svakom radijalnom
ogranku NN mreže dužem od 200 m pomoću jednog uzemljivača koji se postavlja kod krajnjeg
stuba ogranka, ili pomoću više uzemljivača raspoređenih kod stubova koji se nalaze na
udaljenosti najviše 200 m od krajnjeg stuba ogranka (sl.7.). Pri tome ukupna otpornost uzemljenja
neutralnog provodnika, mjereno kod krajnjeg stuba ogranka zajedno sa uzemljivačima stubova,
ne smije da pređe vrijednost od R0m ≤10 Ω, osim u slučaju da se na kraju ogranka nalazi neki
objekat (zgrada) u kojem je izveden temeljni uzemljivač i sprovedena mjera izjednačavanja
potencijala.
Uzemljenje neutralnog provodnika na kraju dužeg radijalnog ogranka NN mreže može da se
izvede i u TT sistemu.
1
R om = ≤ 10 Ω
1 1 1
+ +
R1 R 2 R 3
Sl.7.- Uzemljenje neutralnog provodnika nadzemne NN mreže u TN sistemu
6.4.4 Odvodnici prenapona vezuju se preko sabirnog zemljovoda za uzemljivač stuba. Prednost
ima zrakasti uzemljivač sa četiri kraka (sl.3a) dužine jednog kraka L=1m. Međutim, ako je kod
stuba izveden prstenasti uzemljivač zbog oblikovanja potencijala ili zbog uzemljenja neutralnog
provodnika na kraju ogranka, ovaj prstenasti uzemljivač se koristi i kao uzemljivač odvodnika
prenapona.
U NN mreži u kojoj se koristi TN sistem napajanja odvodnici prenapona mogu da se uzemlje
preko neutralnog provodnika.
novembar, 2002. 35
6.5 Uzemljenje stubova vodova 10 kV i 20 kV
6.5.1 Uzemljivač stuba 10 kV ili 20 kV se izvodi u vidu jednog prstena oko stuba ili zraka sa
četiri kraka. Izuzetno se izvodi uzemljivač sa dva prstena, ili u vidu zraka sa tri ili dva kraka.
6.5.2 Udarna otpornost rasprostiranja uzemljivača stuba (Ru) koja je približno jednaka
otpornosti rasprostiranja (Rs) istog uzemljivača proračunava se pomoću izraza:
Ru = Rs = r ⋅ ρ
gdje je:
r - relativna otpornost rasprostiranja (Ω/Ωm) uzemljivača stuba, zajedno sa temeljom
stuba, i dobija se sa slike 8.
ρ - specifična električna otpornost tla (Ωm)
Slika 8.- Relativna otpornost rasprostiranja uzemljivača stuba
6.5.3 Kriterij zaštite od povratnih preskoka je zadovoljen za vod 10 kV i 20 kV ako je ispunjen

uslov iz tačke 6.3.3.
Za različite vrijednosti specifičnog otpora tla ρ na kome se nalazi stub, korištenjem izraza u
tački 6.5.2 i dijagrama u istoj tački, mogu da se proračunaju dimenzije uzemljivača odabrane
konfiguracije (prsten, zrak).
6.5.4 Ako je neutralna tačka mreže 10 kV ili 20 kV izolovana, a zemljospoj se ne isključuje

djelovanjem brze zemljospojne zaštite, tada treba da se izvrši i provjera uzemljenja stuba s
obzirom na kriterij zaštite od napona dodira.
Uslov bezbjednosti od napona dodira je ispunjen ako napon dodira kod stuba bude manji od
trajno dozvoljenog napona dodira, i tada važi odnos:
U d = k s ⋅ Ed = k s ⋅ k d ⋅ ρ ⋅ I z ≤ 65 V
gdje je:
Ud - napon dodira kod stuba (V)

Ed - napon prije dodira kod stuba (V)
novembar, 2002. 36
ks - koeficijent kojim se uvažava uticaj prelazne otpornosti čovječijih stopala na tlu kod stuba
kd - koeficijent napona prije dodira (V/Vm)
Iz - ukupna kapacitivna struja zemljospoja mreže (A)
6.5.5 Za različite vrijednosti specifične otpornosti tla ρ i vrijednosti električne otpornosti

čovječijeg tijela: Rč = 1000 Ω, koeficijent ks iz tačke 6.5.4 se proračunava pomoću izraza:
1
ks =
1 + 1,5 ⋅ 10− 3 ⋅ ρ
6.5.6 Za različite vrijednosti poluprečnika L uzemljivača sa jednim prstenom, odnosno za

različite vrijednosti dužine L jednog kraka zrakastih uzemljivača, koeficijent kd iz izraza 6.5.4
ima vrijednosti koje se dobijaju sa dijagrama na slici 9.
Slika 9. - Koeficijent napona prije dodira stuba
6.5.7 Kriterij zaštite od napona dodira u izolovanoj mreži 10 kV i 20 kV se provjerava za struju

zemljospoja IZ ≤ 10 A, jer kada struja u izolovanoj mreži pređe vrijednost 10 A koristi se
usmjerena zemljospojna zaštita sa brzim isključenjem zemljospoja (tačka 6.1.2), i tada u smislu
propisa ne postoje ograničenja u pogledu vrijednosti otpornosti uzemljenja stuba s obzirom na
uslove bezbjednosti od napona dodira. Kriterij zaštite od povratnih preskoka u našim uslovima
obično je strožiji od kriterija zaštite od napona dodira.
Izuzetak su stubovi koji se nalaze na terenima kao što su: javna kupališta, kampovi, pored dječijih
igrališta, i slično, kod kojih se uzemljivač stuba obavezno izvodi u vidu dva prstena prema slici
2b.
6.5.8 Ako je neutralna tačka mreže 10 kV ili 20 kV uzemljena preko niskoomske impedanse,
svaki zemljospoj se isključuje djelovanjem brze zemljospojne zaštite, pa nije potrebno
dimenzionisanje uzemljivača stubova prema kriteriju zaštite od napona dodira, niti je potrebno
dokazivanje mjerenjem napona dodira kod stuba.
novembar, 2002. 37
Izuzetak su stubovi koji se nalaze na terenima terenima kao što su: javna kupališta, kampovi,
pored dječijih igrališta, i slično, kod kojih se uzemljivač stuba obavezno izvodi u vidu dva
prstena prema slici 2b.
6.5.9 Uzemljenje linijskih rastavljača na stubovima vodova 10 kV, odnosno stubovima 20 kV

izvodi se na slijedeći način:
6.5.9.1 Metalno postolje rastavljača koji se nalazi na drvenom stubu ne smije se vezati za
uzemljivač stuba ili zaštitno uže voda. Za zaštitu od puzećih struja treba postaviti uzemljivač
prema slici 10. na udaljenosti od 1m i na dubini od 0,5m. U polugu za rukovanje rastavljačem
mora biti ubačen izolator koji ima mehaničke i električne karakteristike najmanje jednake
izolatorima nadzemnog voda. Dio metalne poluge ispod izolatora treba vezati za uzemljivač za
zaštitu od puzećih struja.
1 Ručka linijskog rastavljača
2 Prvi prsten Fe-Zn traka 40x4 mm
3 Stub
Slika 10. Uzemljenje drvenog stuba sa linijskim rastavljačem
6.5.9.2 Metalno postolje rastavljača koji se nalazi na armiranobetonskom ili metalnom stubu
obavezno se vezuje za vod za uzemljenje. Uzemljivač stuba izvodi se u vidu vidu dva prstena.
novembar, 2002. 38
6.5.10 Odvodnici prenapona vezuju se preko sabirnog zemljovoda za uzemljivač stuba. Metalna
konzola na koju su montirani odvodnici prenapona može da se koristi kao dio zemljovoda do
sabirnog zemljovoda. Kao uzemljivač se koristi zrakasti uzemljivač sa četiri kraka (izuzetno sa tri
kraka). Međutim, ako je kod stuba uzveden uzemljivač sa dva prstena zbog oblikovanja
potencijala, ovaj uzemljivač se koristi i kao uzemljivač odvodnika prenapona. Dužinu kraka L
treba odabrati prema kriteriju zaštite od povratnih preskoka (obavezno Ru ≤ 15Ω, preporuka
Ru≤10Ω), a u slučaju izvođenja uzemljivača sa dva prstena proračun se ne izvodi.
6.5.11 Ako se u toku rada voda utvrdi da su pojedini stubovi posebno podložni kvarovima usljed
atmosferskih pražnjenja, treba poboljšati uzemljivače takvih stubova ili pojačati izolaciju na
njima, ili primijeniti obje ove mjere.
6.6 Uzemljenje stubova vodova 35 kV
6.6.1 Uzemljivač stuba voda 35 kV izvodi se u vidu jednog prstena na rastojanju 1,3 m od ivice
stuba. Izuzetno se izvodi uzemljivač sa dva prstena, ili u vidu zraka.
Na slici 11a. dat je primjer izvođenja uzemljenja čelično-rešetkastog stuba, a na slici 11b.
armirano-betonskog stuba.
6.6.2 Izvođenjem uzemljivača prema tački 6.6.1 smatra se da je zadovoljen kriterij zaštite od
povratnih preskoka, pa poseban proračun nije potreban.
a) čelično-rešetkasti stub b) armirano-betonski stub

1- stezaljka za uzemljenje; 2- anodna zaštita uzemljivača; 3- okrugla čelična pocinčana žica ∅10 mm;
Slika 11.- Izvođenje uzemljenja stubova 35 kV
6.6.3 Neutralna tačka mreže 35 kV uzemljena je preko niskoomske impedanse, pa se svaki

zemljospoj isključuje brzim djelovanjem zemljospojne zaštite. Zato nije potrebno
dimenzionisanje uzemljivača stuba prema kriteriju zaštite od napona dodira, niti je potrebno
dokazivanje mjerenjem napona dodira.
igrališta i slično, kod kojih se uzemljivač stuba obavezno izvodi u vidu dva prstena prema slici
2b.
novembar, 2002. 39
6.6.4 Odvodnici prenapona vezuju se preko sabirnog zemljovoda za uzemljivač stuba. Metalna
konzola na koju su montirani odvodnici prenapona može da se koristi kao dio zemljovoda do
sabirnog zemljovoda. Kao uzemljivač se koristi zrakasti uzemljivač sa četiri kraka. Međutim, ako
je kod stuba izveden uzemljivač sa dva prstena zbog oblikovanja potencijala, ovaj uzemljivač se
koristi i kao uzemljivač odvodnika prenapona. Dužinu kraka L treba odabrati prema kriteriju
zaštite od povratnih preskoka za Ru ≤ 10Ω, a u slučaju izvođenja uzemljivača sa dva prstena
proračun se ne izvodi.
6.6.5 Ako se u toku rada utvrdi da su pojedini stubovi posebno podložni kvarovima usljed
atmosferskih pražnjenja, treba poboljšati uzemljivače takvih stubova ili poboljšati izolaciju na
njima (tačka 6.3.4) ili primijeniti obje mjere.
6.7 Uzemljenje stubova vodova 110 kV
6.7.1 Uzemljivač stuba voda 110 kV se izvodi u vidu jednog prstena na rastojanju 1 m od ivice
temelja stuba, na dubini 0,7 m do 0,8 m.
Uzemljivač se na dva mjesta vezuje za konstrukciju stuba, dok se kod stubova sa četiri temelja
preporučuje da svaki krak stuba ima svoj priključak na uzemljivač. Na slici 12. prikazan je
primjer izvođenja uzemljivača stuba voda 110 kV sa četiri temelja.
Slika 12.- Izvođenje uzemljenja stuba 110 kV
1 stezaljka za
uzemljenje;
2 anodna zaštita
uzemljivača;
3 okrugla čeliča
pocinčana žica
∅=10 mm
6.7.2 Izvođenjem uzemljivača prema tački 6.7.1 smatra se da je zadovoljen kriterij zaštite od
povratnih preskoka pa poseban proračun nije potreban.
6.7.3 Neutralna tačka mreže 110 kV je direktno uzemljena, pa se svaki zemljospoj isključuje
brzim djelovanjem zaštite. Zato nije potrebno dimenzioniranje uzemljivača stuba prema kriteriju
zaštite od napona dodira, niti je potrebno dokazivanje mjerenjem napona dodira.
igrališta i slično, kod kojih se uzemljivač stuba obavezno izvodi u vidu dva prstena: prvi prsten se
novembar, 2002. 40
izvodi prema tački 6.7.1, a drugi prsten se postavlja na rastojanje 1 m od prvog prstena i na
dubinu od 1 m.
6.7.4 Ako se u toku rada voda utvrdi da su pojedini stubovi posebno podložni kvarovima usljed
atmosferskih pražnjenja, treba poboljšati uzemljivače takvih stubova ili pojačati izolaciju na
njima, ili primijeniti obje mjere.
6.8 Primjena zaštitnog užeta
6.8.1 Zaštitno uže služi za zaštitu voda od direktnog udara groma. Zaštitno uže se postavlja
dovoljno visoko iznad faznih provodnika tako da se obezbijedi zaštitni ugao od najviše 30°.
6.8.2 Vod 110 kV se cijelom dužinom gradi sa zaštitnim užetom.
6.8.3 Vod 35 kV se gradi sa zaštitnim užetom u dužini najmanje 1 km ispred postrojenja na

koje se priključuje vod.
6.8.4 Vodovi 10 kV i 20 kV se grade bez zaštitnog užeta.

Izuzetno, zaštitno uže se postavlja:
¾ na vodu gdje je keraunički nivo iznad 40, osim ako indirektno nije zaštićen nekim
visokim objektima (drveće, zgrade, itd.);
¾ na vodu koji napaja važne objekte posebne namjene, kao: skladišta, vojni objekti, TV
predajnici, itd.
6.8.5 Zaštitno uže se ne postavlja na NN vodove.
6.8.6 Zaštitno uže mora da ima galvansku vezu:

¾ sa sabirnim zemljovodom na stubu;
¾ sa zaštitnim uzemljenjem postrojenja na koje se priključuje vod.
6.8.7 Za vodove 110 kV se preporučuje korištenje zaštitnog užeta od nekog dobro provodnog
materijala (Al/Č, E-AlMgSi itd.), i to najmanje na 5 raspona od postrojenja na koje je priključen
vod, dok se na preostalom dijelu voda 110 kV, kao i na vodovima nižih napona mogu koristiti i
čelična užad.
U zaštitno uže može biti integrisan i optički kabal.
Primjena dobro provodnih materijala utiče na smanjenje impedanse uzemljenja stuba, na
smanjenje negativnog uticaja na PTT vodove, na smanjenja dijela udarne struje groma koji ide
kroz stub, kao i na smanjenje redukcionog faktora voda, čime se olakšava ispunjenje uslova
bezbjednosti u postrojenjima na koje se priključuju vodovi.
6.8.8 Uzemljenje zaštitnog užeta koje se nalazi na drvenim stubovima treba da se izvede po
mogućnosti na svakom stubu, ali najmanje na svakih 300 m.
novembar, 2002. 41
7. IZVOĐENJE UZEMLJENJA U TS 35/10 kV; 10/0,4 kV; 20/0,4 kV
7.1 Osnovni tehnički uslovi za dimenzionisanje i izvođenje sistema uzemljenja u TS
7.1.1 Mreža 110 kV je direktno uzemljena. Pri utvrđivanju zaštitnih mjera koje treba poduzeti
zbog iznošenja potencijala iz postrojenja 110 kV, potrebno je računati sa vremenom isključenja
zemljospoja na sabirnicama 110 kV od 0,5 sekundi ako se zemljospoj isključuje djelovanjem
drugog stepena distantne zaštite, odnosno 0,15 sekundi ako se zemljospoj isključuje djelovanjem
zaštite sabirnica 110 kV u postrojenju 110/x kV. Vrijeme ponovnog automatskog uključenja je
duže od 0,5 sekundi.
7.1.2 Mreža 35 kV je uzemljena preko niskoomske impedanse (najčešće aktivna otpornost ili
reaktansa), sa ograničenjem struje zemljospoja na 300A. Izuzetno, razgranata kablovska mreža 35
kV uzemljuje se preko niskoomske rezistanse sa ograničenjem struje zemljospoja na najviše
1000A. Vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 2 sekunde. Vrijeme ponovnog automatskog
uključenja je duže od 0,5 sekundi. Neutralna tačka mreže 35 kV se uzemljuje samo u TS 110/35
kV i TS 110/35/10(20) kV.
7.1.3 Mreže 10 kV i 20 kV su uzemljene preko niskoomske impedanse (najčešće aktivne

otpornosti) ili rade sa izolovanom neutralnom tačkom. Vrijednost niskoomske impedanse u
uzemljenim mrežama bira se tako da se struja zemljospoja ograniči najviše na 300A. Izbor
niskoomske impedanse i dimenzionisanje uzemljenja sa strujama zemljospoja iznad 300A nisu
predmet razmatranja ove preporuke.
Kapacitivna struja zemljospoja u izolovanoj mreži 10 kV ne treba da pređe 20A, a ni u kom
slučaju ne smije da pređe 40A uz skraćenje vremena isključenja. U slučaju da su kapacitivne
struje veće od 40 A treba izvršiti uzemljenje neutralne tačke.
Kapacitivna struja u zemljospoja u izolovanoj mreži 20 kV ne treba da pređe 15A, a ni u kom
slučaju ne smije da pređe 30A. uz skraćenje vremena isključenja. U slučaju da su kapacitivne
struje veće od 30 A treba izvršiti uzemljenje neutralne tačke.
Vrijeme isključenja zemljospoja ne smije da pređe 1 sekundu ako je primjenjena niskoomska
impedansa. Vrijeme isključenja zemljospoja u izolovanoj mreži ne smije da pređe 2 sata, ali se
preporučuje da ne pređe 3 sekunde ako ukupna kapacitivna struja galvanski povezane mreže
prelazi 10A. Vrijeme automatskog ponovnog uključenja je duže od 0,5 sekundi.
7.1.4 NN mreža je direktno uzemljena.
7.1.5 Sistem uzemljenja TS dimenzioniše se prema toplotnim opterećenjima i naponima dodira.
7.1.6 Obzirom na uslove rada distributivne mreže proračun uzemljenja na termička naprezanja
se ne vrši ako se materijali i presjeci uzemljivača biraju prema tački 7.2.1.
7.1.7 Sistem uzemljenja TS dimenzioniše se prema naponima dodira tako da naponi dodira ne
prelaze vrijednost dozvoljenih napona dodira koji se računaju prema izrazu:
75
Udoz = -------
t
gdje je:
Udoz - dozvoljeni napon dodira u voltima
novembar, 2002. 42
t - vrijeme trajanja zemljospoja u sekundama

Dozvoljeni napon dodira ne smije da bude veći od 1000 V. Trajno dozvoljeni napon dodira
iznosi 65 V.
7.1.8 Sistem uzemljenja TS zadovoljava uslove bezbijednosti od napona dodira ako vrijednost
ukupne otpornosti (impedanse) uzemljenja iznosi:
kd· Udoz
Zu ≤ --------------
r·Ik
gdje je:
Zu - ukupna otpornost (impedansa) sistema uzemljenja (Ω)
kd - koeficijent koji određuje odnos napona uzemljenja TS i napona dodira na mjestu dodira
Udoz - dozvoljeni napon dodira prema tački 7.1.7
r - redukcioni faktor srednjenaponskog voda koji napaja TS
Ik - ukupna struja zemljospoja srednjenaponske mreže (A)
Tražene vrijednosti ukupne otpornosti (impedanse) uzemljenja dokazuju se mjerenjem.
7.1.9 Ukupna otpornost (impedansa) uzemljenja TS sastoji se iz paralelne veze otpornosti

rasprostiranja uzemljivača TS i otpornosti rasprostiranja ostalih uzemljivača koji su u galvanskoj
vezi sa uzemljivačem TS, kao što su energetski kablovi sa provodnim plaštem (NPO 13-A, IPZO
13 itd), zaštitni provodnici (užad) nadzemnih vodova, uzemljivači susjednih TS koji su preko
plaštova ili električnih zaštita u galvanskoj vezi, uzemljivači susjednih zgrada, vodovod i sl.
7.1.10 Distributivne TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV koje ispunjavaju uslove za rad u uzemljenim

mrežama 20 kV i 10 kV mogu da se priključuju i na mreže 20 kV i 10 kV čije su neutralne tačke
izolovane.
Distributivne TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV koje ispunjavaju uslove za rad isključivo u izolovanim
mrežama 20 kV i 10 kV ne smiju da se priključuju na uzemljenje mreža 20 kV i 10 kV.
Dimenzionisanje sistema uzemljenja TS vrši se prema kapacitivnoj struji zemljospoja cjelokupne
galvanski povezane mreže 20 kV i 10 kV.
7.1.11 U TS 35/20 kV i TS 35/10 kV se koristi združeno uzemljenje (tačka 7.3). Izvodi se samo
jedan uzemljivač koji se koristi i za radno i za zaštitno uzemljenje. Isti uzemljivač se koristi i za
uzemljenje gromobranske instalacije.
7.1.12 U TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV koja radi u kablovskoj srednjenaponskoj mreži koristi se

združeno uzemljenje (tačka 7.4). Izvodi se samo jedan uzemljivač koji se koristi i za radno i za
zaštitno uzemljenje.
7.1.13 U TS 35/0,4 kV, TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV, koja je direktno ili preko kablovskog voda
priključena na nadzemnu srednjenaponsku mrežu ( stubne TS i prigradske slobodnostojeće TS )
postupa se na slijedeći način:
- Ako TS radi u mreži sa uzemljenom neutralnom tačkom u TS se izvode posebni uzemljivači
za radno i zaštitno uzemljenje koji se naknadno galvanski povezuju ako postoje uslovi za
združeno uzemljenje (tačka 7.5.7)
- Ako TS isključivo radi u mreži sa izolovanom neutralnom tačkom u TS se po pravilu koristi
združeno uzemljenje. U TS se izvodi samo jedan uzemljivač koji se koristi i za radno i za
zaštitno uzemljenje. U sistem radnog (združenog) uzemljenja uključeni su i svi uzemljivači
koji su priključeni na neutralni provodnik NN mreže i u instalacijama kupaca (tačka 7.5.8)
novembar, 2002. 43
7.2 Uzemljivači i zemljovodi
7.2.1 Pri izgradnji sistema uzemljenja novih TS i rekonstrukciji sistema uzemljenja TS u

pogonu treba koristiti materijale i presjeke u skladu sa ovom tačkom.
Za izvođenje uzemljivača TS koji se direktno polažu u tlo koristi se bakarno uže presjeka
najmanje 35 mm². Izuzetno, mogu da se koriste i uzemljivači od pocinčanog čelika kružnog
punog presjeka prečnika 10 mm, sa slojem cinka najmanje 70 μm.
Za direktno polaganje uzemljivača u tlo ne preporučuje se primjena trakastih čeličnih pocinčanih
uzemljivača.
Za izjednačavanje potencijala unutar TS koristi se pocinčani čelik punog presjeka prečnika
10 mm ili pocinčana čelična traka najmanje 100 mm² i debljine najmanje 4 mm.
7.2.2 Da bi se izbjegao negativni utjecaj sušnog perioda na pogoršanje provodnosti tla u
gornjim slojevima, preporučuje se kombinacija horizontalnih i vertikalnih uzemljivača, ako vrsta
tla to omogućava. Kao vertikalni uzemljivač koristi se pocinčana čelična cijev prečnika najmanje
63,5 mm ili pocinčani čelični štapni uzemljivač prečnika najmanje 24 mm, dužine najmanje 3 m.
7.2.3 Uzemljivač treba da bude u dobrom kontaktu sa tlom u koje se polaže. Kod kamenitog ili
šljunkovitog tla u rov za polaganje uzemljivača nasipa se dobro provodna zemlja, betonit i sl.
7.2.4 Uzemljivači moraju da budu galvanski spojeni međusobno i sa zemljovodima. Spojevi se
izvode zavarivanjem, pomoću vijaka (najmanje M10) ili pomoću stezaljki. Svi podzemni spojevi
moraju da se zaštite od prodora vlage (npr.zalijevanjem bitumenom).
7.2.5 Metalne mase u TS priključuju se na uzemljivač preko zemljovoda ili sabirnog
zemljovoda. Metalne mase koje su čvrsto i galvanski spojene sa uzemljenim konstrukcijama
temelja ili sa uzemljenim čeličnim konstrukcijama ne moraju posebno da se uzemlje.
7.2.6 Prirubnice provodnih izolatora, kuke za pričvršćenje zateznih izolatora i podnožja
potpornih izolatora uzemljuju se ako nisu u dobrom galvanskom spoju sa uzemljenim dijelovima
noseće konstrukcije.
7.2.7 Nije dozvoljeno korištenje plašta, armature ili električne zaštite kabla kao zemljovoda ili
sabirnog zemljovoda.
7.2.8 Metalni plašt, armatura i električna zaštita srednjenaponskih kablova, odnosno noseće uže
i električna zaštita srednjenaponskog SKS-a, uzemljuje se vezivanjem na zaštitna uzemljenja TS
koje povezuje kablovski vod, odnosno vezivanjem na uzemljivač stuba nadzemnog voda na kome
se vod javlja neizolovano.
7.2.9 Kabl sa provodnim plaštom tipa NPO 13-A, IPZO 13 i sl. odličan je uzemljivač, a u
distributivnim mrežama najčešće se javlja u dva sličaja:
- "kratak" kabl, koji služi za priključak TS na nadzemnu srednjenaponsku mrežu
- "dugačak" kabl, koji radi u razgranatoj kablovskoj srednjenaponskoj mreži (gradski
konzum).
"Kratak" kabl se ponaša kao trakasti uzemljivač. Dužina do koje se kabl ponaša kao "kratak"
može približno da se odredi prema izrazu:
Lk ≈ 10 ρ
gdje je Lk dužina u metrima, a ρ specifična električna otpornost tla (Ωm). Ukupna otpornost
rasprostiranja kablovskog priključka Rk na nadzemni vod proračunava se prema izrazu:
Rkt · Rs
Rk = --------------
Rkt + Rs
gdje je:
Rkt - otpornost rasprostiranja kabla kao trakastog uzemljivača
novembar, 2002. 44
Rs - otpornost rasprostiranja uzemljivača stuba.

Rkt se proračunava prema izrazu:
Rkt = rr· ρ
gdje je rr relativna otpornost rasprostiranja trakastog uzemljivača čije se vrijednosti, u zavisnosti
od dužine L dobijaju sa dijagrama na slici 13a. i važe za prosječne vrijednosti presjeka kablova
koji se koriste u distributivnoj mreži i dubinu ukopavanja oko 0,7m. Kao dužina L uzima se dio
ukupne dužine kablovskog priključka koji je u neposrednom kontaktu sa tlom, a nalazi se izvan
površine koju zahvata spoljašnja kontura uzemljivača TS.
Otpornost rasprostiranja uzemljivača stuba iznosi Rs ≤ 15 Ω. Kabl dužine veće od dužine
"kratkog" kabla najčešće se završava u susjednoj TS. Na slici 13b. dat je grafički prikaz
vrijednosti otpornosti rasprostiranja kabla Rk u zavisnosti od dužine kabla za ρ = 100 Ωm i uz
predpostavku da na kraju kabla otpornost rasprostiranja uzemljivača odgovarajuće TS iznosi:
4 Ω, 1Ω ili 0,5Ω.
Ako TS radi u razgranatoj kablovskoj srednjenaponskoj mreži (gradski konzum), svaki kabl
priključen na TS može sa stanovišta uzemljenja da se tretira kao "dugačak", što znači da je
priključen paralelno uzemljivaču TS i da ima stalnu vrijednost otpornosti rasprostiranja (Rkd)
nezaviosno od broja TS i vrijednosti otpornosti rasprostiranja TS koje povezuje i koja može
približno da se proračuna prema izrazu:
Rkd ≈ 0,075 ρ
Dužina preko koje se kabl ponaša kao "dugačak" može približno da se proračuna prema izrazu:
Ld ≈ 6 Lk =60 ρ
dužina kabla
Sl.13a.-Relativna otpornost rasprostiranja "kratkog" kabla NPO 13
novembar, 2002. 45
dužina kabla
Sl.13b.- Otpornost rasprostiranja kabla sa provodnim plaštom
7.2.10 Kablovi sa neprovodnim plaštem tipa XHE 49-A, XHP 48 i sl uključujući i

srednjenaponski SKS tipa XHE 48/O-A, posredno djeluju kao uzemljivač jer pomoću električne
zaštite (bakar presjeka 3x1x16 mm² ili 3x1x25 mm²) paralelno vezuju uzemljivace susjednih TS i
tako smanjuju impedansu sistema uzemljenja svih TS.
Ako TS radi u razgranatoj srednjenaponskoj mreži (gradski konzum) svaka TS povezana je bar u
jednom pravcu sa dvije ili više TS, pa su preko električnih zaštita galvanski povezani i
uzemljivači tih TS. Vrijednost otpornosti uzemljenja (Rk) dvije ili više susjednih TS pri
ρ≤100 Ωm iznosi:
- Rk ≈ 1 Ω, ako kablovski vod povezuje slobodnostojeće TS X/0,4 kV sa namjenski
izvedenim uzemljivačima otpornosti rasprostiranja oko 4 Ω;
- Rk ≈ 0,5 Ω, ako kablovski vod povezuje TS X/0,4 kV smještene u veće zgrade sa
temeljnim uzemljivačima otpornosti rasprostiranja oko 1 Ω.
Da bi se uračunao efekat smanjenja impedanse sistema uzemljenja TS zbog uticaja uzemljivača
susjednih TS, duž čitavog kablovskog voda mora da bude obezbijeđena pouzdana galvanska veza
električnih zaštita susjednih dionica voda na kablovskim spojnicama, završnicama i u TS.
7.3 Uzemljenja u distributivnim TS 35/10 kV i TS 35/20 kV
7.3.1 U TS 35/10 kV se koristi združeno uzemljenje.

7.3.2 Združeno uzemljenje TS 35/10 i TS 35/20 kV izvodi se tako da se izvede uzemljivač
zaštitnog uzemljenja (tačka 7.3.3) i na njega vežu: kućišta energetskih transformatora, metalni
plašttovi, električne zaštite i armature kablova, sekundarna strujna kola mjernih transformatora,
uzemljenja neutralne tačke mreža 10 kV ili 20 kV (niskoomska impedansa), neutralni provodnici
energetskih transformatora za sopstvenu potrošnju, odvodnici prenapona, zaštitni provodnici
(užad) nadzemnih vodova koji ulaze u TS, zemljovodi gromobranske instalacije, cjevovodi, kao i
svi ostali metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima.
Ako se zemljospojna zaštita energetskog transformatora izvodi kao zaštita kućišta, veza kućišta
energetskog transformatora sa uzemljivačem TS izvodi se preko primara strujnog transformatora
na čiji sekundar se priključuje zaštita kućišta.
7.3.3 Uzemljivač zaštitnog uzemljenja TS 35/10 i TS 35/20 kV (sa vanjskom i unutrašnjom
montažom) izvodi se na slijedeći način (sl. 14):
novembar, 2002. 46
l- temeljni uzemljivač, 2- horizontalni uzemljivač, 3- uzemljivač za oblikovanje potencijala
Sl.14 - Izvođenje zaštitnog uzemljenja TS 35/10(20)kV
7.3.3.1 Zgrada u koju se postavlja kompletna TS, odnosno svaka zgrada na teritoriji TS u koju se
smiještaju dijelovi TS (razvodna postrojenja, komandne prostorije i sl.) mora da posjeduje
temeljni uzemljivač i sprovedene mjere izjednačenja potencijala unutar zgrade. Oko zgrade na
udaljenosti 1 m od zida i na dubini od 0,8m, postavlja se spoljašnja kontura (prsten) uzemljivača,
ko0ja se povezuje sa temeljnim uzemljivačem direktno na više mjesta ili preko glavnog
priključka (sabirnice) za uzemljenje unutar zgrade.
7.3.3.2 Ako se dijelovi TS montiraju na otvorenom (spoljašnja montaža), tada se, u ovisnosti od
raspoloživog prostora i rasporeda opreme, energetskih transformatora i drugih uređaja, polaže
horizontalni uzemljivač na dubini oko 0,8m, pri čemu se formiraju pravougaona okca.
7.3.3.3 Metalna orgada TS, odnosno metalni stubovi ograde TS napravljene od neprovodnih
materijala, uzemljuju se vezivanjem na zajednički uzemljivač za oblikovanje potencijala koji se
polaže sa spoljašnje strane duž ograde na daljinu 1m i dubinu od 0,5m. Zajednički uzemljivač za
oblikovanje potencijala se na više mjesta vezuje za uzemljivač zaštitnog uzemljenja TS.
7.3.4 Izvođenjem uzemljivača prema tačkama 7.3.2 i 7.3.3 vrši se izjednačavanje potencijala
unutar TS i oblikovanje potencijala oko TS, pa sa stanovišta ispunjenja uslova bezbijednosti od
napona dodira i koraka nisu potrebne dodatne zaštitne mjere, kao što su: postavljanje izolacionih
tepiha, asfaltiranje tla oko zgrade TS i sl.
7.3.5 Prije puštanja u pogan, a i u toku eksploatacije TS u vremenskim intervalima prema tački
8. ove Preporuke, mora se izmjeriti ukupna otpornost (impedansa) sistema uzemljenja TS (Zu).
Uslovi bezbijednosti od napona dodira biće ispunjeni u TS i izvan TS, pa nije potrebno mjerenje
napona dodira i koraka, ako je ispunjen uslova iz tačke 7.1.8. Obzirom na uslove rada mreže
35 kV (tačka 7.1.2) faktor kd u tački 7.1.8 ima vrijednost kd = 3 pa se mjerenjem mora dobiti:
novembar, 2002. 47
a) Zu ≤ 1,5 Ω ako je TS 35/10 kV vezana kablom 35 kV na TS 110/35 kV (redukcioni faktor

kabla sa provodnim plaštom je r = 0,2, odnosno r = 0,5 za kabal sa neprovodnim plaštom)
b) Zu ≤ 0,7 Ω ako je TS 35/10 kV priključena na nadzemni vod 35 kv (r = 1)
c) Zu ≤ 0,5 Ω ako TS 35/10 kV radi u kablovskoj mreži 35 kV u kojoj je struja zemljospoja
ograničena na najviše 1000A (r ≈ 0,4)
7.3.6 Višegodišnje iskustvo i obavljena mjerenja pokazuju da će uslovi a) i c) biti uvijek
ispunjeni bez obzira na način izvođenja mreže 10 kV ili 20 kV. Uslov b) biće ispunjen ako je
ispunjen bar jedan od sledeća tri zahtjeva:
- TS je priključena na najmanje dva nadzemna voda 35 kV sa zaštitnim
provodnikom u dužini od najmanje 1 km svaki
- Na TS su priključena najmanje dva kabla sa provodnim plaštom tipa NPO 13-A,
IPZO 13 i sl. u dužini od preko 300 m svaki
- Na TS su priključena najmanje tri voda izvedena kablovima tipa XHE 49-A, HXP
48, SKS-om tipa XHE 48/O-A itd. pri čemu svaki vod napaja najmanje dvije TS
10/0,4 kV ili 20/0,4 kV
7.3.7 Ako je uzemljivač zaštitnog uzemljenja TS izveden prema tački 7.3.3, a mjerenjem
ukupne otpornosti združenog uzemljenja dobiju se vrijednosti veće od navedenih u tački 7.3.5,
tada se primjenjuje jedna od slijedeće dvije mjere:
- vrijeme isključenja zemljospoja na sabirnicama 35 kV u TS 35/10 kV ili 35/20 kV
treba ograničiti na najviše 0,5 sekundi i tada se smatra u smislu važećih propisa, da
je kriterijum zaštite od napona dodira ispunjen, bez dokazivanja proračunom ili
mjerenjem
- smanjiti vrijednost otpornosti uzemljivača zaštitnog uzemljenja (npr.dodavanjem
vertikalnih uzemljivača, dodavanjem još jednog prstena uzemljivača i sl.), tako da
se zadovolje uslovi iz tačke 7.3.5
7.4 Uzemljenja u distributivnim kablovskim TS 10/0,4 kV i TS 20/0,4 kV
7.4.1 Ovaj dio preporuke određuje način izvođenja uzemljenja u distributivnoj TS 10/0,4 kV ili
TS 20/0,4 kV koja radi u kablovskoj srednjenaponskoj mreži ( u daljem tekstu kablovska DTS)
7.4.2 Sistem uzemljenja kablovske DTS izvodi se tako da se zadovolje uslovi bezbijednosti na
napon dodira za rad u srednjenaponskoj mreži čija je neutralna tačka uzemljena preko
ni9skoomske impedanse, sa ograničenjem struje zemljospoja na najviše 300 A.
7.4.3 U kablovskoj DTS se izvodi združeno uzemljenje tako što se izvede uzemljivač zaštitnog
uzemljenja i na njega neposredno priključi neutralni provodnik NN mreže. Na zaštitno
uzemljenje DTS, koje ima ulogu združenog uzemljenja, vezuju se: kućište energetskog
transformatora, metalni plaštovi, električne zaštite i armature kablova, sekundarna strujna kola
mjernih transformatora, odvodnici prenapona, kao i svi ostali metalni dijelovi opreme i aparata
koji ne pripadaju strujnim kolima. Na ovaj način vrši se izjednačavanje potencijala unutar DTS,
pa sa stanovišta ispunjenja uslova bezbijednosti od napona dodira nije potrebno postavljanje
izolacionih tepiha.
7.4.4 Združeno uzemljenje kablovske DTS, koja se postavlja u okviru nekog objekta (zgrade),
izvodi se na slijedeći način:
novembar, 2002. 48
7.4.4.1 Ako objekat (zgrada) ima svoj temeljni uzemljivač, tada se temeljni uzemljivač koristi i
kao uzemljivač DTS i ne izvodi se nikakav drugi temeljni uzemljivač (sl. 15).
Sl.15- Temeljni uzemljivač zgrade kao Sl.16- Izvođenje posebnog uzemljivača

uzemljivač TS za TS u zgradi
Sl.17- Kabal NPO 13 kao jedini uzemljivač TS
1- temeljni uzemljivač objekta

(zgrade)
2- uzemljivač TS, bakarno uže
3- vertikalni uzemljivač
4- ispitna spojnica
5- izjednačavanje potencijala
6- glavni priključak (sabirnica) za
uzemljenje
7- sabirnica neutralnog provodnika
8- energetski transformator
9- NN tabla
10- VN blok
11- kabl sa provodnim plaštom
novembar, 2002. 49
7.4.4.2 Ako objekat (zgrada) nema svoj temeljni uzemljivač, tada za DTS treba da se izvede
poseban uzemljivač na raspoloživom mjestu van objekta (zgrade), npr. pomoću tri vertikalna
uzemljivača koji su međusobno povezani bakarnim uzemljivačem (sl.16).
7.4.4.3 Ako objekat (zgrada) nema svoj temeljni uzemljivač, a izvođenje posebnog uzemljivača
prema tački 7.3.4.2 bilo bi komplikovano i skupo, kablovska DTS može da bude bez posebnog
uzemljivača (sl.17) pod uslovom da radi u razgranatoj kablovskoj mreži 10 ili 20 kV, da je
priključenje na tu mrežu izvedeno najmanje sa dva kabla sa provodnim plaštom (NPO 13-A,
NPHO 13 i sl.) dužine preko 300m svaki (mjerodavna je dužina metalnog plašta, bez obzira da li
je kabal pod naponom), kao i da je neutralni provodnik NN mreže ove DTS povezan sa
neutralnim provodnikom susjedne DTS.
7.4.5 Združeno uzemljenje kablovske DTS koja se gradi kao poseban slobodnostojeći objekat
izvodi se na slijedeći način (sl. 18):
U temelj DTS polaže se prva kontura (prsten) - temeljni uzemljivač.
Armiranobetonska konstrukcija DTS može da se koristi kao temeljni uzemljivač pod uslovom da
čelična armatura u temelju ima direktan kontakt (preko betona) sa tlom. Na rastojanju od
najmanje 1m i na dubinu od 0,8m postavlja se drugi (spoljašnji) prsten uzemljivača, sa
vertikalnim uzemljivačima u tjemenima. Spoljašnji prsten se povezuje sa temeljnim
uzemljivačem direktno (sl.18) ili preko priključka (sabirnice) za uzemljenje.
Ako se DTS nalazi na području razgranate mreže 10 ili 20 kV izvedene kablovima sa provodnim
plaštom vertikalni uzemljivači se izostavljaju.
Vertikalni uzemljivači u tjemenima spoljašnje konture mogu da se izostave i iz drugih razloga,
kao kamenito tlo, zbog rizika od oštećenja podzemnih instalacija itd. i tada treba računati sa
povećanjem otpornosti rasprostiranja uzemljivača za oko 25%.
Sl.18- Uzemljenje slobodnostojeće kablovske DTS

1- temeljni uzemljivač TS, 2- spoljašnja kontura (bakarno uže),3- vertikalni
uzemljivači, 4-ispitna spojnica,5- izjednačenje potencijala u TS, 6- glavni
priključak (sabirnica) za uzemljenje,7- sabirnica neutralnog provodnika,
8- energetski transformator,9- NN tabla, 10- VN blok
novembar, 2002. 50
7.4.6 Prije puštanja u pogon, a u toku eksploatacije najmanje jednom u 10 godina mora da se
izmjeri ukupna otpornost združenog uzemljenja (Rzdr) kablovske DTS. Uslovi bezbjednosti od
napona dodira biće ispunjeni u DTS i izvan DTS, u NN mreži i instalacijama kupaca, pa nije
potrebno mjerenje napona dodira i koraka, ako je ispunjen uslov iz tačke 7.1.8.
Obzirom na uslove rada mreže 10 i 20 kV (tačka 7.1.3), sačinilac kd u tački 7.1.8 ima vrijednost
kd = 2, pa se mjerenjem mora dobiti:
a) Rzdr ≤ 2 Ω, pod uslovom da je DTS povezana srednjenaponskim kablom sa provodnim
plaštom tipa NPO 13-A, IPHO 13 itd, za TS X/10(20) kV (redukcioni faktor kabla iznosi
oko 0,25)
b) Rzdr ≤ 1 Ω, pod uslovom da je DTS povezana srednjenaponskim kablom sa neprovodnim
plaštom tipa XHP 48-A, XHE 49 itd, za TS X/10(20) kV (redukcioni faktor kabla iznosi
oko 0,5)
c) Rzdr≤ 0,5 Ω, pod uslovom da je DTS povezana srednjenaponskim kablom sa neprovodnim
plaštom tipa PP 41 i sl. za TS X/10(20) kV (redukcioni faktor kabla iznosi 1)
7.4.7 Ako neki od uslova iz predhodne tačke ne može da se ispuni, treba da se primjeni neka od
slijedećoh mjera, ili njihova kombinacija:
a) smanjenje vremena trajanja zemljospoja t na sabirnicama 10 ili 20 kV na vrijednost ispod
1 sekunde. Za prosječne uslove rada u distributivnoj mreži ne preporučuje se
dimenzionisanje uzemljenja kablovske DTS sa vremenima ispod 0,5 sekundi, što
odgovara dvostrukim vrijednostima otpornosti uzemljenja iz tačke 7.3.6.
b) smanjenje otpornosti uzemljenja kablovske DTS, npr: dodavanjem još jednog prstena
uzemljivača, korištenjem vertikalnih uzemljivača većih dužina, izvođenjem posebnog
uzemljivača radnog uzemljenja itd.
7.5 Uzemljenje u distributivnim TS X/0,4 kV koje se priključuju na nadzemnu

srednjenaponsku mrežu
7.5.1 Ovaj dio preporuke određuje način izvođenja uzemljenja u distributivnoj TS 10/0,4 kV,
TS 20/0,4 kV ili TS 35/0,4 kV koja je direktno ili preko kablovskog voda priključena na
nadzemnu srednjenaponsku mrežu. Ovdje spadaju stubne i slobodnostojeće TS.
Srednjenaponski vod izveden SKS-om tipa XHE 48/0-A može, sa stanovišta uzemljenja, da se
tretira isto kao odgovarajući tip podzemnog kabla (redukcioni faktor, uticaj uzemljivača susjednih
TS) ako su ispunjeni slijedeći uslovi:
- da je duž čitavog kablovskog voda obezbijeđena pouzdana galvanska veza
električnih zaštita susjednih dionica na kablovskim spojnicama, završnicama i u TS
- da je električna zaštita prve dionice voda galvanski vezana na uzemljivač izvorne
TS
7.5.2 Kada se uzemljivači radnog i zaštitnog uzemljenja stubne ili slobodnostojeće DTS izvode
posebno, moraju da budu na međusobnom rastojanju od najmanje 20m. Ako postoje uslovi za
združeno uzemljenje, u DTS se galvanski povezuju neutralni provodnik NN mreže i glavni
priključak (sabirnica) zaštitnog uzemljenja.
7.5.3 Radno i zaštitno uzemljenje su efikasno razdvojeni, u smislu važećih propisa, ako se na
jednom uzemljenju ne može da pojavi potencijal veći od 40% potencijala drugog uzemljenja, pri
čemu na uzemljivaču zaštitnog uzemljenja ne smije da se pojavi napon veći od 1200V.
7.5.4 Uzemljivač zaštitnog uzemljenja slobodnostojeće DTS izvodi se prema slici 19.
U temelj DTS polaže se prva kontura (prsten) - temeljni uzemljivač. Armiranobetonska
konstrukcija DTS može da se koristi kao temeljni uzemljivač pod uslovom da čelična armatura u
temelju ima direktan kontakt (preko betona) sa tlom.
novembar, 2002. 51
Na rastojanju 1m od zida i na dubinu 0,5m postavlja se kontura za oblikovanje potencijala oko

TS (drugi prsten), koja se povezuje sa temeljnim uzemljivačem direktno ili preko glavnog
priključka (sabirnice) za uzemljenje u TS. Kontura za oblikovanje potencijala se ne postavlja ako
DTS treba da radi isključivo u izolovanoj mreži 10 ili 20 kV.
Umjesto spoljašnje konture uzemljivača, u ovisnosti od lokalnih uslova (raspoloživi prostor, vrsta
tla, prisustvo podzemnih instalacija i sl.) mogu da se primjene i druga rješenja koja daju isti
efekat s obzirom na zahtjeve iz tačke 7.5.3 i 7.5.7.2.
Na zaštitno uzemljenje DTS vezuju se: kućište energetskog transformatora, metalni plaštevi,
električne zaštite i armature kablova, sekundarna strujna kola mjernih transfirmatora, odvodnici
prenapona, kao i svi ostali metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima.
Na ovaj način se vrši izjednačavanje potencijala unutar DTS i oblikovanje potencijala oko DTS,
pa sa stanovišta ispunjenja uslova bezbjednosti od napona dodira nije potrebno postavljanje
izolacionih tepiha unutar DTS, niti asfaltiranje tla oko DTS.
Sl.19.- Uzemljenje slobodnostojeće TS priključene na nadzemnu mrežu

1- temeljni uzemljivač TS, 2- spoljašnja kontura (bakarno uže), 3- vertikalni uzemljivači, 4-
ispitna spojnica, 5- kontura za oblikovanje potencijala (bakarno uže), 6- glavni priključak
(sabirnica) za uzemljenje, 7- sabirnica neutralnog provodnika, 8- energetski transformator, 9- NN
tabla, 10- VN blok, 11- izjednačenje potencijala u TS, 12- kabl PP00 1x50mm²,1 kV, 13-
uzemljivac radnog uzemljenja (bakarno uze)
(Ako TS radi isključivo u izolovanoj mreži 10 ili 20 kV ne izvodi se uzemljivač radnog
uzemljenja i kontura za oblikovanje potencijala)
novembar, 2002. 52
7.5.5 Uzemljivač zaštitnog uzemljenja stubne TS izvodi se pomoću dvije konture (prstena) sa
vertikalnim uzemljivačima u tjemenima spoljašnje kontura (Sl. 20). Prva kontura se postavlja na
daljinu od 1m od stuba i na dubinu od 0,5m. Druga (spoljašnja) kontura se postavlja najmanje na
1m od prve konture i na dubinu od 0,8m. Obje konture međusobno se povezuju najmanje na dva
mjesta.
Konstrukcija stuba TS vezuje se na uzemljivač zaštitnog uzemljenja preko stezaljke za
uzemljenje stuba (ispitna spojnica) i sabirnog zemljovoda. Na sabirni zemljovod priključuju se:
konzole, kućište energetskog transformatora, kućište kondenzatora, uzemljenje odvodnika
prenapona, uzemljenje sekundarnih kola mjernih transformatora, kao i metalni dijelovi ostalih
srednjenaponskih i niskonaponskih naprava koji ne pripadaju strujnom kolu.
Kao sabirni zemljovod koristi se konstrukcija stuba kod metalnih STS, a kod betonskih STS
najmanje jedna armaturna šipka stuba prečnika najmanje 10mm koja se proteže od vrha do dna
stuba sa izvedenim priključcima u obliku mesinganih navojnih čaura sa navojem M12 za svaki
element koji se uzemljuje ili se uz stub polaže posebna čelična pocinčana žica prečnika 10 mm ili
traka 30x4 mm.
Sl.20- Uzemljenje stubne TS

1- kontura za oblikovanje potencijala, 2- spoljašnja kontura, 3- vertikalni uzemljivači, 4-
uzemljivaci radnog uzemljenja, 5 - kabl PP00 1x50 mm² 1 kV,
(Uzemljivači radnog uzemljenja se ne izvode ako TS radi isključivo u izolovanoj mreži 10 ili
20 kV)
7.5.6 Uzemljivač radnog uzemljenja slobodnostojeće TS, odnosno stubne TS izvodi se u

zavisnosti od raspoloživog prostora i uslova da bude udaljen od uzemljivača zaštitnog uzemljenja
najmanje 20m. Preporučuje se korištenje uzemljivača od tri vertikalna uzemljivača koji su
međusobno povezani bakarnim užetom.
Uzemljivac radnog uzemljenja vezuje se kablom PP00 1x50 mm² 1 kV za sabirnicu neutralnog
provodnika na NN razvodnoj tabli (Sl. 19 i 20). Ako prostor, prisustvo podzemnih instalacija ili
vrsta tla (kamen) ne dozvoljava da se izvede ovakav uzemljivač, ili ako izvedeni uzemljivač ne
može da zadovolji zahtjeve obzirom na uslove bezbijednosti od napona dodira u NN mreži i
instalacijama kupaca, uzemljivač radnog uzemljenja može da se izvede pomoću pojedinačnih
uzemljivača neutralnog provodnika kod prvih stubova NN mreže ili na neki drugi način.
novembar, 2002. 53
7.5.7 Dimenzionisanje sistema uzemljenja slobodnostojeće TS ili stubne TS vrši se prema struji
zemljospoja koja je ograničena najviše na 300A ako TS radi u mreži sa uzemljenom neutralnom
tačkom. U TS se izvode posebni uzemljivači radnog i zaštitnog uzemljenja. Dimenzionisanje
uzemljivača radnog i zaštitnog uzemljenja zavisi i od toga da li će se koristiti združeno
uzemljenje, kao i od primjenjenog sistema zaštite od indirektnog dodira u NN mreži i instalaciji
kupca.
7.5.7.1 Združeno uzemljenje se primjenjuje ako TS napaja urbanizovani dio naselja, gdje velika
gustina podzemnih metalnih instalacija otežava ili onemogućava efikasno razdvajanje radnog i
zaštitnog uzemljenja. Uslovi bezbijednosti od napona dodira biće ispunjeni ako ukupna otpornost
združenog uzemljenja zadovoljava uslov iz tačke 7.1.8. Kako je redukcioni faktor nadzemnog
voda r = 1, a faktor kd = 2, otpornost združenog uzemljenja treba da bude:
- Rzdr ≤ 0,5 Ω ako se zemljospoj isključuje u vremenu do 1 sekunde
- Rzdr ≤ 1 Ω ako se zemljospoj isključuje u vremenu do 0,5 sekundi
Izuzetno, vrijeme trajanja zemljospoja može da se smanji do 0,25 sekundi čime se dobija
Rzdr≤ 2Ω, ali se na taj način povećava vjerovatnoća neselektivnog djelovanja zemljospojne
zaštite. U većini slučajeva teško je postići tražene vrijednosti združenog uzemljenja. Međutim,
ako TS napaja NN mrežu i instalacije potrošača u kojima je na širem području primjenjen TN
sistem napajanja, traženi uslov za združeno uzemljenje se relativno lako postiže jer se preko
neutralnog provodnika povezuju uzemljivači susjednih TS, svi uzemljivači objekata (zgrada),
vodovod i ostale metalne instalacije koje imaju funkciju prirodnih uzemljivača. U ovom slučaju
se u fazi projektovanja usvaja vrijednost otpornosti združenog uzemljenja susjedne TS, dok se
uzemljivači zaštitnog i radnog uzemljenja izvode prema tačkama 7.5.4, 7.5.5 i 7.5.6, tako da se
dobije Rz ≤ 5 Ω i Rr ≤ 10 Ω.
7.5.7.2 Efikasno razdvajanje radnog i zaštitnog uzemljenja najviše se primjenjuje ako se
slobodnostojeća ili stubna TS nalazi izvan urbanizovanog dijela naselja.
a) Uzemljivač zaštitnog uzemljenja se izvodi prema tački 7.5.4, odnosno 7.5.5. Ukupna
otpornost zaštitnog uzemljenja dimenzioniše se tako da se na uzemljivaču ne prekorači
napon od 1200V, što se postiže ako vrijednost otpornosti zaštitnog uzemljenja iznosi:
Rz ≤ 5 Ω u TS 10/0,4 kV
Rz ≤ 4,5 Ω u TS 20/0,4 kV i TS 35/0,4 kV
b) Ukupna otpornost radnog uzemljenja dimenzioniše se u zavisnosti od primjenjene zaštite
od indirektnog dodira u NN mreži i instalacijama potrošača. Preporučuje se da vrijednost
ukupne otpornosti radnog uzemljenja (uzemljivač radnog uzemljenja TS zajedno sa
uzemljivačima koji se vezuju na neutralni provodnik NN mreže) iznosi Rr ≤5 Ω.
7.5.8 Ako TS radi isključivo u mreži sa izolovanom neutralnom tačkom u TS se po pravilu
koristi združeno uzemljenje. U TS se izvodi samo jedan uzemljivač, koji se koristi i za radno i za
zaštitno uzemljenje. U sistem radnog (združenog) uzemljenja uključeni su i svi uzemljivači koji
su priključeni na neutralni provodnik NN mreže i u instalacijama potrošača, kao: uzemljivači na
krajnjim stubovima dužih dionica radijalnih NN vodova, uzemljivači objekta (zgrade) sa TN
sistemom napajanja i sl.
Uslovi bezbijednosti od napona dodira biće ispunjeni ako ukupna otpornost združenog
uzemljenja zadovoljava uslov iz tačke 7.1.8. Faktor kd ima vrijednost:
a) kd = 2 ako se zemljospoj isključuje najkasnije za 3 sekunde, a to u uslovima rada
distributivne mreže odgovara mrežama sa kapacitivnim strujama zemljospoja do 20A,
izuzetno do 40A
b) kd = 1 ako se zemljospoj isključuje najkasnije za 2 sata, ali traje duže od 3s, a to u
uslovima rada distributivne mreže odgovara mrežama sa kapacitivnim strujama
zemljospoja do 10A.
Preporučuje se dimenzionisanje sistema uzemljenja za kapacitivnu struju zemljospoja od 20A. U
tom slučaju ukupna otpornost združenog uzemljenja treba da iznosi Rzdr ≤ 6,5 Ω. Izuzetno, ako
novembar, 2002. 54
TS radi u izolovanoj mreži u kojoj kapacitivna struja zemljospoja prelazi 20A treba smanjiti
vrijeme trajanja zemljospoja tako da se dobije vrijednost Rzdr ≤ 6,5 Ω.
Npr. za graničnu vrijednost struje zemljospoja od 40A (iznad ove vrijednosti neutralna tačka
mreže se obavezno uzemljuje), trajanje zemljospoja treba da se ograniči na najviše 0,6 sek.
Tražena vrijednost otpornosti združenog uzemljenja treba da se postigne pomoću uzemljivača
zaštitnog uzemljenja čija otpornost rasprostiranja treba da bude Rz ≤ 6,5 Ω.
7.6 Zaštita od iznošenja potencijala iz TS
7.6.1 Nema opasnosti od iznošenja potencijala iz TS 110/10(20) kV ako TS napaja razgranatu

mrežu 10 ili 20 kV izvedenu kablovima sa provodnim plaštom, ako je dodatno ispunjen bar jedan
od slijedeća dva uslova:
- TS 110/10(20) kV radi u kablovskoj mreži 110 kV
- zemljospoj na sabirnicama 110 kV isključuje se najkasnije za 0,15 sekundi
7.6.2 Nije dozvoljeno prekidanje metalnih plašteva i ubacivanje izolacionih umetaka
energetskih kablova 35, 20 i 10 kV tipa NPO 13-A, IPZO 13 is.
Metalne vodovodne cijevi galvanski se razdvajaju od uzemljivača TS 110/10(20) kV umetanjem
cijevi od izolacionog materijala na mjestu uvođenja u TS.
7.6.3 Zbog velike struje zemljospoja u mreži 110 kV, postoji opasnost pojave visokih
potencijala na uzemljivačima nekih TS 110/10(20) kV. Ovi potencijali mogu da se prenesu preko
metalnih plašteva, električnih zaštita i/ili armatura energetskih kablova 10 ili 20 kV do TS 10/0,4
kV ili TS 20/0,4 kV, u NN mrežu i dalje preko neutralnog provodnika u instalacije potrošača,
izazivajući napone dodira koji bi u nekim slučajevima mogli da budu veći od dozvoljenih napona
dodira iz tačke 7.1.7.
Pri zemljospoju na 110 kV strani TS 110/10(20) kV na sistemu uzemljenja u prvoj TS 10/0,4 kV
ili 20/0,4 kV pojaviće se napon:
Uu1 = ki·Uui = ki·r·Ik·Zu
gdje je:
ki - koeficijent iznošenja (koeficijent izlazećeg) potencijala
Uui - napon na sistemu uzemljenja TS 110/10(20) kV u voltima
r - redukcioni faktor napojnog voda 110 kV
Ik - ukupna struja zemljospoja na sabirnicama 110 kV u TS 110/10(20) kV u amperima
Zu - ukupna otpornost sistema uzemljenja TS 110/10(20) kV u omima
Nije potrebno preduzimanje posebnih mjera zaštite od iznošenja potencijala iz TS 110/10(20) kV,
ako napon sistema uzemljenja Uu1 u prvoj TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV iznosi:
- Uu1 ≤ 300V ako se zemljospoj na sabirnicama 110 kV isključuje za 0,5 sekundi sa
djelovanjem drugog stepena distantne zaštite (Udoz = 150 V, kd = 2)
- Uu1 ≤ 1000V ako se zemljospoj na sabirnicama 110 kV isključuje za 0,15 sekundi
djelovanjem zaštite sabirnica 110 kV (Udoz = 500 V, kd = 2)
Koeficijent ki se određuje na slijedeći način:
a) ako se veza TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV sa TS 110/10(20) kV izvodi kablom sa
provodnim plaštem, koeficijent iznošenja potencijala ki u zavisnosti od dužine kablovskog
voda 10 ili 20 kV i za nekoliko vrijednosti specifične električne otpornosti tla koje su
karakteristične za gradski konzum dobija se sa dijagrama na sl.21. Za dužine kablovskog
novembar, 2002. 55
voda manje od 200m koeficijent iznošenja potencijala ima vrijednost kao i za dužine od
200m, jer se tada TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV praktično nalazi unutar potencijalnog
lijevka izvorne TS 110/10(20) kV.
ki
dužina kabla
Sl.21 - Iznošenje potencijala preko plašta kabla IPO 13-A
b) ako se veza TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV sa TS 110/10(20) kV izvodi kablom 10 ili 20

kV sa neprovodnim plaštem, koeficijent ki u zavisnosti od broja (nts) TS X/0,4 kV koje su
priključene na isti kablovski vod, u TS koja je najbliža izvornoj TS ima vrijednost koje su
date u donjoj tabeli. U tabeli izraz “urbanizovano naselje” podrazumijeva da TS X/0,4 kV
imaju relativno male vrijednosti otpornosti uzemljenja, npr. Rz ≈ 0,5 Ω u slučaju da je na
širokom prostoru primjenjen TN sistem napajanja, odnosno Rz ≈ 1 Ω kod malih
vrijednosti specifične električne otpornosti tla i sl.
Izraz “vangradski konzum” obično podrazumijeva da se za napajanje koristi
srednjenaponski SKS XHE 48/0-A
Broj TS na vodu (nts) 1 2 >2

ki - urbanizovano naselje, TN sistem, Rz ≈ 0,5 Ω 0,74 0,49 0,41
ki - urbanizovano naselje, Rz ≈ 1 Ω 0,85 0,65 0,55
ki - vangradski konzum, Rz ≈ 4 Ω 0,95 0,9 0,8
7.6.4 Ako napon uzemljenja TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV prelazi vrijednosti date u tački 7.6.3,
mora se preduzeti jedna ili više slijedećih mjera:
- proračunom, analizom i/ili mjerenjem dokazati da su naponi dodira koji se javljaju
u TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV, kod izloženih objekata NN mreže u instalacijama
niskog napona manji od dozvoljenih napona dodira iz tačke 7.1.7
- smanjiti napon sistema uzemljenja TS 110/10(20) kV (tačka 7.6.5)
- smanjiti vrijeme trajanja zemljospoja u mreži 110 kV (ugraditi zaštitu sabirnica
110 kV u TS 110/10(20) kV, podesiti drugi stepen distantna zaštite na 0,4 s i sl.)
- preduzeti dodatne zaštitne mjere (tačka 7.6.6)
novembar, 2002. 56
7.6.5 Smanjenje napona uzemljenja TS 110/10(20) kV može da se postigne primjenom jedne,

ili kombinacijom više mjera, kao što su:
7.6.5.1 Smanjenje struje zemljospoja u mreži 110 kV, koja se postiže izborom najpovoljnije
konfiguracije mreže i zabranom trajnog rada mreže u zatvorenom prstenu. Smanjenje bi moglo da
se postigne i ubacivanjem impedanse za ograničenje struje zemljospoja, ako su ispunjeni ostali
uslovi za tu mjeru. Ove mjere su sistemske i mogu da se sprovedu samo na nivou elektroprivrede
kao cjeline. Efekat smanjenja struje zemljospoja smanjenjem broja uzemljenih neutralnih tačaka
110 kV energetskih transformatora 110/x kV je mali, pa se ova mjera ne primjenjuje.
7.6.5.2 Smanjenje djela struje zemljospoja kroz uzemljivač TS, koje se postiže smanjenjem
redukcionih faktora napojnih vodova primjenom zaštitnog provodnika od bolje provodnog
materijala (E-AlMgSi0,5 i sl.) na najmanje 5-6 raspona od TS.
7.6.5.3 Smanjenje impedanse sistema uzemljenja TS, npr. dodavanjem vertikalnih uzemljivača.
7.6.6 Dodatne zaštitne mjere, koje mogu da se primjene pojedinačno ili kao kombinacija više
mjera su:
7.6.6.1 U kablovski rov, uz kabl sa neprovodnim plaštem (XHP 48-A,XHE 49 i sl.) koji povezuje
TS 110/10(20) kV sa prvom TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV, na nekoliko pravaca polaže se bakarno
uze presjeka najmanje 35 mm²
7.6.6.2 Objekti (zgrade) koji se napajaju iz TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV koje su direktno vezane na
TS 110/10(20) kV imaju svoj uzemljivač i sprovedene mjere izjednačenja potencijala, a
niskonaponski razvodni ormari i KPK su, po mogućnosti, od izolacionog materijala (oprema
klase II) ili se nalaze na asfaltiranom prostoru. Kod metalnih stubova javne rasvjete koji se nalaze
na neasfaltiranom prostoru i kod kojih je primjenjen TN sistem napajanja izvedeno je oblikovanje
potencijala
7.6.6.3 Izuzetno je dozvoljeno da se u TS 110/10(20) kV izoluju električne zaštite kablova sa
neprovodnim plaštem. Pri tome mora da se uzme u obzir:
- da redukcioni faktor voda 10 ili 20 kV postaje r = 1 umjesto r = 0,5 što znači da
sistem uzemljenja svih TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV koje su priključene na taj
vod treba da se dimenzionišu na dvostruko veću vrijednost struje zemljospoja
- da izostaje efekat smanjenja ukupne otpornosti (impedanse) sistema uzemljenja TS
zbog prekida galvanske veze uzemljivača susjednih TS.
7.6.7 Zbog velikog uticaja kablova 10 kV ili 20 kV na impedansu sistema uzemljenja i

rješavanje problema iznošenja potencijala, na sistem uzemljenja TS 110/10(20) kV treba već na
početku eksploatacionog vijeka TS da bude priključeno najmanje pet kablova 10 ili 20 kV sa
provodnim plaštem, odnosno najmanje osam kablova sa neprovodnim plaštem, pri čemu nije
bitno da li su svi kablovi pod naponom.
7.6.8 Pri izvođenju radova na vodu kod kojih se vod isključuje, vod se uzemljuje na mjestima
odvajanja od napona. Izuzetno, ako je vod priključen na TS 110/10(20) kV, a napon sistema
uzemljenja TS prelazi vrijednosti date u tački 7.6.3, tada se u TS 110/10(20) kV vod isključuje ali
se ne uzemljuje.
novembar, 2002. 57
8. MJERENJA, KONTROLE I PREGLEDI SISTEMA UZEMLJENJA
8.1 Sistem uzemljenja u elektroenergetskom objektu zadovoljava zahtjeve propisa i ove

tehničke preporuke tek pošto se to mjerenjem i kontrolom utvrdi.
8.2 Na sistemu uzemljenja elektroenergetskog objekta vrše se slijedeća mjerenja i kontrole:

- otpornosti uzemljenja
- napona sistema uzemljenja
- napona dodira i napona koraka na području postrojenja i izvan postrojenja u
prelaznoj zoni
- napona dodira i napona koraka u području referentne zemlje, usljed iznošenja
potencijala izvan postrojenja i međusobne povezanosti pojedinih elemenata sistema
uzemljenja i kontinuiteta uzemljivača između pojedinih kontaktnih mjesta i spojeva
8.3 Mjerenje otpornosti uzemljivača, neovisno od naponskog nivoa, realizira se jednom od

slijedećih metoda:
- U-I metoda
- mosne metode
- kompenzacione metode
Slika 22. Mjerenje otpora uzemljenja U-I metodom
novembar, 2002. 58
Slika 23. Mjerenje otpora uzemljenja prema Bahrend-ovoj metodi
Ukoliko se radi o manjim uzemljivačima mjerenje se svodi na jednostavnu U-I metodu. Međutim,
ukoliko se radi o visokonaponskim uzemljivačima velikih dimenzija, U-I metoda se u izvjesnom
smislu modificira.
Sva mjerenja se obavljaju izmjeničnom strujom. Treba voditi računa o mogućoj eventualnoj
smetnji iz postrojenja nazivnih industrijskih frekvencija. Kod mjernih uređaja koji imaju
sopstveni izvor napajanja (MEGER), mjerni napon mora imati frekvenciju koja se razlikuje za
najmanje 5 Hz od cjelobrojne nazivne frekvencije ispitivanog objekta i mora se nalaziti u
području 70-140 Hz.
8.4 Kontrola međusobne povezanosti uzemljenja, spojeva i kontinuiteta uzemljivača vrši se

propuštanjem ispitne struje veličine 10 do 20 A između pojedinih ispitnih tačaka na sistemu
uzemljenja.
Kontrola presjeka i stanja uzemljenja sprovodi se mjerenjem dimenzija i vizuelnim pregledom
nadzemnog i podzemnog (otkopavanjem) dijela instalacije.
8.5 Napon dodira mjeri se između uzemljenih metalnih masa i mogućih stajališta na tlu koja
su udaljena 1m od uzemljenih masa. Dodirne napone treba mjeriti voltmetrom unutarnjeg otpora
oko 1000 oma (otpor čovječijeg tijela). Mjerne elektrode za oponašanje stopala treba da imaju
površinu od ukupno 400 cm² i nalijegati na tlo sa minimalnom silom od ukupno 500 N. Kao
zamjena, umjesto mjerne elektrode smije se koristiti sonda zabijena u zemlju najmanje 20 cm
duboko u zemlju.
novembar, 2002. 59
8.5.1 Kod mjerenja dodirnog napona elektrodu treba postaviti na stajalište na udaljenosti 1m od
dijela postrojenja izloženog dodiru.
8.5.2 Betonirano ili isušeno tlo treba prije postavljanja elektrode navlažiti.
8.5.3 Kao mjerna elektroda za oponašanje ruke može se primjeniti šiljasta elektroda. Boju na
mjernom mjestu (ali ne i izolaciju) treba ukljoniti. Jednu stezaljku voltmetra treba spojiti sa
elektrodom ruke, a drugu sa elektrodom noge, odnosno sa obje elektrode za oponašanje nogu.
8.6 Mjerenja, kontrole i pregledi sistema uzemljenja stubova
8.6.1 Mjerenje otpornosti uzemljenja stuba vrši se prije aktiviranja visokonaponskog voda i
svake pete godine eksploatacije voda
8.6.2 Mjerenje otpornosti uzemljenja stuba vrši se prenosnim mjernim uređajem sa sopstvenim
izvorom naizmjenične struje frekvencije do 150 Hz, koji radi prema nekoj provjerenoj metodi
(metoda mosta, kompenzaciona metoda i sl.).
Mjerenje se vrši bez odvajanja uzemljivača stuba od konstrukcije stuba i zajedno sa zaštitnim
užetom (impedansa uzemljenja).
Zaštita od povratnih preskoka na stubu je postignuta ako se mjerenjem dobije da je:
- R ≈ Ru ≤ 15 Ω za stubove bez zaštitnog užeta
- R ≤ 10 Ω za stubove koji prema tački 6.3.3 treba da imaju viši nivo zaštite od
povratnih preskoka, kao i za stubove sa zaštitnim užetom.
8.6.3 Mjerenje udarne otpornosti uzemljenja se preporučuje za stubove sa zaštitnim užetom.
Mjerenje treba da se vrši sa priključenim uzemljivačem stuba i zaštitnim užetom. Za uzemljivače
koji su obuhvaćeni ovom preporukom, za ovu namjenu može da se koristi mjerni
visokofrekventni uređaj čija frekvencija mjene struje treba da bude toliko visoka da se dobiju
vrijednosti otpornosti uzemljenja stuba kao da je zaštitno uže odvojeno od stuba.
8.6.4 Mjerenje napona dodira i napona koraka kod stubova se ne vrši ako su uzemljivači i ostale
mjere izvedene prema ovoj preporuci.
8.6.5 Specifična električna otpornost tla se ne mjeri. Za proračune prema ovoj preporuci se
koriste podaci o prosječnim vrijednostima specifične otpornosti tla izmjerene na terenima gdje
prolazi vod. Ako takvih podataka nema, mogu da se koriste i usvojene vrijednosti iz propisa
(tabela 4).
8.7 Mjerenja, kontrole i pregledi sistema uzemljenja TS
8.7.1 Ukupna otpornost uzemljenja (radno, zaštitno, združeno) mjeri se naizmjeničnom strujom
frekvencije do 150 Hz. Kod TS X/0,4 kV koriste se prijenosni instrumenti (npr.uređaj koji radi
prema Berendovoj metodi), dok se za TS 35/10(20) kV koristi metoda mjerenjem struje i napona.
Mjerenje se vrši bez odvajanja uzemljivača TS od ostalih uzemljivača, kao što su: zaštitni
provodnici nadzemnih vodova, metalni plaštevi, armature i električne zaštite energetskih kablova
(osim ako se izričito ne zahtijeva suprotno, tačka 7.6.6.3), neutralni provodnik NN mreže zajedno
sa svim uzemljivačima NN mreže i instalacija kupaca koji su priključeni na neutralni provodnik.
Mjerenje otpornosti uzemljenja vrši se prije puštanja u pogon ili poslije radova na sistemu
uzemljenja, a u toku eksploatacije:
- najmanje jedanput u 10 godina kod TS X/0,4 kV,
- najmanje jedanput u 10 godina kod TS 35/10 ili 35/20 kV ako se za uzemljivače
TS koji se polažu u tlo koristi bakar
- najmanje jedanput u 5 godina kod TS 35/10 ili 35/20 kV ako se za uzemljivače TS
koji se polažu u tlo koristi pocinčani čelik
novembar, 2002. 60
U istim vremenskim intervalima vrši se i vizuelni pregled, koji služi za ocjenu kvaliteta spojeva i
stanja zaštite od korozije u sistemu uzemljenja. Vizuelni pregled sistema uzemljenja
podrazumijeva:
- pregled spojeva zemljovoda sa kućištima uzemljenih uređaja,
- pregled veza za međusobno povezivanje metalnih konstrukcija radi kontinuiranosti
uzemljenja
- pregled veza i spojeva izvedenih za izjednačenje potencijala
- pregled veza za uzemljenje zvjezdišta transformatora
- pregled svih drugih vidljivih dijelova sistema uzemljenja
8.7.2 Mjerenje napona dodira i napona koraka se ne vrši ako su uzemljivači dimenzionisani i
izvedeni u skladu sa ovom preporukom.
8.7.3 Specifična električna otpornost tla se ne mjeri. Za proračun otpornosti koriste se podaci o
prosječnim srednjim vrijednostima koji su, u zavisnosti od vrste tla gdje se locira TS, dati u
važećim propisima o uzemljenjima.
8.7.4 Ako radno i zaštitno uzemljenje moraju da budu efikasno razdvojeni (tačka 7.5.7.2),
mjerenjem se mora dokazati da se sa jednog uzemljivača ne može da prenese više od 40%
potencijala drugog uzemljivača.
8.7.5 Pri izvođenju kablovskih završnica i spojnica na srednjenaponskom kablu tipa XHP 48-A,
XHE 49, XHE48/0-A i sl. a u toku eksploatacije najmanje jedanput u 10 godina treba mjerenjem
dokazati galvansku povezanost električne zaštite na krajevima kablovskog voda koji povezuje
dvije susjedne TS.
Obavezna mjerenja i pregledi su dati u donjoj tabeli prema naponskom nivou i značaju:
Prije puštanja u pogon ili
poslije radova na sistemu
Pri izradi projekta uzemljenja U toku eksploatacije
Vrsta mjerenja Vrsta mjerenja Vrsta mjerenja Periodičnost
Objekt ρ (godina)
P Zu P Zu 5
A.1 + + + + + 10
A.2 + + + + + 5
A.3 + + + + - 5
B.1 - + + + + 10
B.2 - + + + + 5
B.3 - + - + - 5
C.1 - + - + - 5
C.2 - + - + + 5
Upotrebljene oznake imaju značenje:
+ - obavezno
- - nije obavezno
ρ - mjerenje specifičnog otpora tla
p - vizuelni pregled
Zu - mjerenje impedanse sistema uzemljenja
A - postrojenja nazivnog napona 110 kV i više
A.1 - uzemljivač postrojenja izrađen je od vodiča koji je od pocinčanog čelika
A.2 - uzemljivač postrojenja izrađen je od bakarnih vodiča ili vodiča od drugih materijala
prevučenih slojem bakra
novembar, 2002. 61
A.3 - iz postrojenja izlaze dva ili više kablova koji služe kao uzemljivač (odnosno izlaze dvije ili
više uzemljivačkih traka položenih uz kablove sa neprovodnim plaštem), a čiji je ukupni otpor
rasprostiranja najmanje dva puta manji od optora rasprostiranja uzemljivača postrojenja
B - postrojenja nazivnog napona manjeg od 110 kV
B.1 - uzemljivač postrojenja izrađen je od vodiča koji je od pocinčanog čelika
B.1 - uzemljivač postrojenja izrađen je od bakarnih vodiča ili vodiča od drugih materijala
prevučenih slojem bakra
B.3 - iz postrojenja izlaze dva ili više kablova koji služe kao uzemljivač (odnosno izlaze dvije ili
više uzemljivačkih traka položenih uz kablove sa neprovodnim plaštem), a čiji je ukupni otpor
rasprostiranja najmanje dva puta manji od optora rasprostiranja uzemljivača postrojenja
C - stubovi nadzemnih vodova
C.1 - stubovi se nalaze u prostoru za kampovanje ili na području kupališta
C.2 - stubovi nose posebnu električnu opremu (rastavna sklopka, transformator, razvodni ormar i
slično)
9. LITERATURA
1. Pravilnik o tehničkim normativima za zaštitu niskonaponskih mreža i pripadajućih

transformatorskih stanica (Sl.list SFRJ,broj 13/78 i Sl.list RBiH, broj 2/92)
2. Pravilnik o tehničkim normativima za električne instalacije niskog napona (Sl.list
SFRJ, broj 53/88 i 54/88, Sl.list RBiH,broj 2/92)
3. Pravilnik o tehničkim mjerama za pogon i održavanje elektroenergetskih postrojenja
(Sl.list SFRJ, broj 19/68 i Sl.list RBiH,broj 2/92)
4. Pravilnik o tehničkim normativima za elektroenergetska postrojenja nazivnog napona
iznad 100 V (Sl.list SFRJ, broj 4/74 i 13/78, Sl.list RBiH, broj 2/92)
5. Pravilnik o tehničkim normativima za zaštitu elektroenergetskih postrojenja od
prenapona (Sl.list SFRJ, broj 7/71 i 44/76, Sl.list RBiH,broj 2/92)
6. Pravilnik o tehničkim normativima za izgradnju nadzemnih elektroenergetskih vodova
(Sl.list SFRJ, broj 51/73 i 11/80, Sl.list RBiH,broj 2/92)
7. Nacrt Pravilnika o uzemljenju elektroenergetskih postrojenja nazivnog napona višeg
od 1 kV Republike Hrvatske 1995
8. J.Nahman: Uzemljenje neutralne tačke distributivnih mreža, Beograd 1980
9. Zaštita od previsokih napona dodira u niskonaponskoj mreži, A.Muharemović i
saradnici, Sarajevo juli 1999.
10. Uvođenje efikasnog sistema zaštite od opasnog napona dodira u električnim
instalacijama postojećih distributivnih kupaca električne energije, A.Muharemović i
saradnici, Sarajevo mart 2001.
11. Mogućnost primjene novih tehničkih propisa i definiranje smjernica za donošenje
novih propisa o opasnim naponima dodira, A.Muharemović i saradnici, Sarajevo maj
2001.
12. Definiranje procedura proračuna i mjerenja parametara uzemljenja u formi pravilnika
(Tehničkih preporuka JP Elektroprivreda BiH), A.Muharemović i saradnici, Sarajevo
jul 2002.
13. Analiza i kritična ocjena postojećih rješenja zaštite u mrežama niskog napona,
posebno zaštite od previsokog napona dodira i prijedlog mjera za otklanjanje uočenih
problema, Z.Salkić, F.Agačević, A.Andelija, E.Dedović i S.Selimović, Sarajevo
novembar 2001.
14. G.Dotlić: Elektroenergetika kroz standarde, zakone, pravilnike, odluke i tehničke
preporuke, Beograd 2001.
novembar, 2002. 62
PRILOG 1
FORMULE ZA PRORAČUN OTPORA RASPROSTIRANJA

UZEMLJIVAČA

TP 18

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TP 18

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

JAVNO PREDUZEĆE

ELEKTROPRIVREDA BOSNE I HERCEGOVINE p.o.

TEHNIČKA PREPORUKA ZA PROJEKTOVANJE

Sarajevo, novembar 2002.

Na osnovu člana 4.2., tačka 4.2.4. “Uputstva za izradu tehničkih preporuka u

o utvrđivanju Tehničke preporuke za projektovanje i izgradnju uzemljenja i uzemljivača

Usvaja se Tehnička preporuka za projektovanje i izgradnju uzemljenja i uzemljivača u

Tehnička preporuka iz prethodnog člana čini sastavni dio ove Odluke.

Ova Odluka stupa na snagu danom donošenja a primjenjuje se od 05.12. 2002.g.

Direktor Direkcije za distribuciju

4. PODJELA UZEMLJENJA PO FUNKCIJI 7

5. DIMENZIONISANJE SISTEMA UZEMLJENJA 15

6. IZVOĐENJE UZEMLJENJA STUBOVA NADZEMNIH MREŽA 28

7. IZVOĐENJE UZEMLJENJA U TS 35/10 kV; 10/0,4 kV; 20/0,4 kV i 35/0,4 kV 42

8. MJERENJA, KONTROLE I PREGLEDI SISTEMA UZEMLJENJA 58

- da preporuči način proračuna otpornosti rasprostiranja karakterističnih uzemljivača

3.5 sabirni zemljovod: - provodnik na koji je priključeno više zemljovoda. Sabirni

3.6 vodič za izjednačenje potencijala: - vodič koji omogućava izjednačenje potencijala.

3.9 uzemljenje: - ukupnost svih sredstava i mjera za uzemljenje.

3.10 vodoravni uzemljivač: - uzemljivač koji je općenito položen u zemlju na maloj

3.14 uzemljivač za oblikovanje potencijala: - vodič koji se, obzirom na njegov

3.16 otpor uzemljenja RU (uzemljivača): - otpor zemlje između uzemljivača i

3.17 impedansa uzemljenja ZU ( sistema uzemljenja ): - impedansa između sistema

3.20 uzemljenje za zaštitu od groma: - uzemljenje za odvođenje struje groma u zemlju.

3.22 sistem sa rezonantno uzemljenom neutralnom tačkom: - sistem kod kojeg je

3.31 oblikovanje potencijala: - oblikovanje potencijala zemlje, posebno potencijala

3.42 uzemljivač stuba: - provodnik koji je neizolovano položen u zemlju i povezan sa

4. PODJELA UZEMLJENJA PO FUNKCIJI

Uzemljenje predstavlja sveukupnost mjera i sredstava u vezi sa uzemljavanjem. Osnovni elementi

a) PE provodnici upotrebljeni u vezi sa uređajima za prekostrujnu zaštitu. Ako su

4.3 Gromobransko uzemljenje je uzemljenje gromobranske instalacije koja služi za odvođenje

- Uslovi bezbjednosti od napona dodira u distributivnim trafostanicama biće ispunjeni ako

- za mreže 35 kV koje su uzemljene preko

- za mreže 10 i 20 kV koje su uzemljene preko

Tabela 1.- Dozvoljeni naponi dodira

4.4.1.6 Kako je redukcioni faktor nadzemnog srednjenaponskog voda r = 1, a faktor kd = 2,

Rzdr ≤ 0,5 Ω pod uslovom da je distributivna trafostanica povezana na TS X/10(20) kV

4.5 Tipovi uzemljivača

Prema standardu BAS IEC 60364-4-41-Edition 3.2:2000 može se izvršiti razvrstavanje

4.5.2 Po načinu izvođenja tipovi uzemljivača su:

- vertikalni (dubinski) uzemljivači. To su uzemljivači sastavljeni od jednog ili više

4.5.3 Tipovi uzemljivača po sredini u koju se polažu mogu biti:

- priključak za vezu sa uzemljivačima bliskih susjednih objekata

5. DIMENZIONISANJE SISTEMA UZEMLJENJA

Proračun sistema uzemljenja mora zadovoljiti četiri osnovna zahtjeva:

5.1 Izbor materijala i presjeka uzemljivača

Materijal * Vrsta Najmanji Najmanja Naročiti uslovi

Tabela 2.- Najmanje mjere i uslovi za temeljne uzemljivače

Materijal Provodnik Najmanji Najmanja Ostali obavezni

Tabela 3.- Najmanje mjere i obavezni uslovi za uzemljivače

5.2 Određivanje specifične električne otpornosti tla (ρE)

Vrsta tla ρE (Ωm)

Tabela 4.- Vrijednosti specifične električne otpornosti tla

Elektroenergetska postrojenja visokog napona, po pravilu, se prostiru na velikim površinama

5.2.1 Mjerenje specifične otpornosti tla

Za mjerenje specifične otpornosti tla preporučuje se tzv. Vinerova metoda sa jednakim

5.2.2 Interpretacija rezultata mjerenja

U homogenom tlu specifična otpornost se ne mijenja sa dubinom, a u nehomogenom tlu dovoljno

5.3 Dimenzionisanje sistema uzemljenja prema toplotnom opterećenju provodnika u

Presjek Najveća trajno dozvoljena struja

Tabela 5.-Najveće trajno dozvoljene struje provodnika u sistemu uzemljenja

Najmanji dozvoljeni presjek provodnika u sistemu uzemljenja (qmin) pri kratkotrajnom

k - faktor koji zavisi od vrste materijala provodnika (mm²/kAs²) i to

Ako se struja zemljospoja mijenja u vremenu, obzirom na djelovanje zaštite i automatskog