‫پنجابیاں دی کہانی لمیری کہ بابا حیدر زمان پاکستانی پنجاب توں باہر وسن والے‬

‫اوہ پنجابی سن جنہاں دی دھرتی نوں‪ 1901‬دی کانی ونڈ پاروں انگریزاں پنجاب‬
‫توں باہر کر دتا سی۔ بابا جی اوہ سیاسی کارکن جنہاں ایوب تے ضیا خالف چلن‬
‫والی عوامی تے جمہوری لہراں وچ حصہ پایا تے ‪ 82‬سال دی عمر وچ سیاسی‬
‫کم کردے ہوئے ہی پورے ہوئے۔اوہ ضیا شاہی‪ ‬وچ جیل توں نکل کے مئیر وی‬
‫بنے تے ‪ 1985‬دی اسمبلی دے ممبر وی‪ ،‬ضیا توں‪ ‬بعد وزیر وی رہے تے ایبٹ‬
‫آباد دے مئیر وی پر انہاں جداں ہزارے والیاں تے ہندکو پنجابیاں دے حقاں دی‬
‫راکھی لئی سیاسی لہر چالئی تے‪ ‬شہرتاں پائیاں۔ انہاں دی سیاست نال اختالف ہو‬
‫سکدا ہے پر انہاں دی کمٹمنٹ تے جذبہ بارے گل ہو سکدی ہے۔ جے صوبے دا‬
‫ناں ہزارہ پختونخوا ہو جاندا تے اوہ نویں صوبے دی گل نہ کردے کہ ایہہ گل‬
‫انہاں اک انٹرویو وچ کیتی جس دا لنک تھلے دے رہے ہاں۔‬
‫چھوٹا تبت تے فاٹا دے وچکار رہندے شناختاں دے مارے بہوں لوک وسدے نیں‬
‫کہ انہاں وچ ہندکو‪ ،‬گوجری‪ ،‬سرائیکی‪،‬پہاڑی‪ ،‬ہینکی دے پنجابی لہجیاں دے‬
‫بالرے وادھو پر ویلے دی چھالں تے سیاستاں پاروں ایہہ اپنی پہچان توں پراں۔‬
‫بابا انہاں دا علم تے چکیا پر ہلے انہاں دی لڑائی مکی نہیں۔‬
‫مہاراجہ رنجیت سنگھ دے زمانے وچ ہزارہ‪ ،‬پشور‪ ،‬جموں‪ ،‬بلتستان‪ ،‬کوہستان تے‬
‫کشمیر ’’لہور دربار‘‘ دا حصہ سن۔ ہزارہ وکھرا سی‪،‬کشمیر وکھراتے جموں‬
‫وکھرا سی۔ ‪1846‬وچ فوج دی اڑی پاروں لہور دربار نوں انگریزاں نال لڑائی‬
‫وچ نموشی ہوئی تے لہور دربار تے انگریزاں نال کیتے معاہدے پاروں کشمیر‪،‬‬
‫ہزارہ‪ ،‬بلتستان تے جموں نوں رال کے انگریزاں ہک ریاست بنا دتی تے جموں‬
‫دے گالب سنگھ نوں اوس دا وڈکا بنایا۔ایس ریاست وچ مسلماناں دی گنتری وادھو‬
‫وی سی تے ایس وچ بولی جاون والی وڈی زباناں وچ کشمیری تے پنجابی رلتی‬
‫سن۔ایہہ سب پرانے ریکارڈ وچ درج ہے۔ مہاراجہ دے دور توں کشمیر دے‬
‫راجے لئی دو شیخ بھرا وار وار پردھان سن تے گالب سنگھ جموں دا راجہ سی‪،‬‬
‫پر اوس نوں انگریزاں ریاست جموں و کشمیر دا پردھان بنا دتا۔ ‪1849‬نوں لہور‬
‫دربار تے انگریزاں مل مار لئی تے اوس توں بعد گالب سنگھ توں جموں نیڑے‬
‫کجھ ہور تھاواں دے کے ہزارہ پنجاب وچ رال دتا گیا۔اوس ویلے دے ہزارے وچ‬
‫اج دا شانگلہ‪ ،‬کاال ڈکا(ہن ڈھاکہ کہندے نیں) گورا ڈکا (ہن گھوڑا گلی کہندے‬
‫نیں)‪ ،‬ٹھنڈیانی‪ ،‬ڈونگا گلی تے کالے پہاڑاں سنے بہوں تھاواں رلتی سن۔‪19‬ویں‬
‫صدی دے اخیری دہاکیاں وچ انگریزاں ترے مونہی پالیسی پاروں پہلے افغانستان‬
‫ناں دا ملک بنایا‪ ،‬فیر ڈیورینڈ لین بناون بعدوں فاٹا کھڑا کیتا تے فیر صوبہ سرحد‬
‫بنایا تے ہزارے نوں ایس صوبہ وچ رال دتا۔ جداں انہاں تھاواں نوں پنجاب وچوں‬
‫کڈہیا گیا تے لوکاں بہوں احتجاج کیتے۔ ہزارے وال دے پنجابیاں دا کابل‪ ،‬پشور‪،‬‬
‫کشمیر نال پرانا سانگا سی کیونجے ایہہ تجارتی‪ ‬رستہ سی۔‪ ‬پچھلے‪118‬ساالں وچ‬
‫ایہہ سب سلسلے‪ ‬ٹٹ گئے تے ایس دا زیادہ نقصان ہندکو‪ ،‬گوجری‪ ،‬پہاڑی‪،‬‬
‫پوٹھوہاری(پرانا ناں پٹے داری)‪،‬سرائیکی‪ ،‬ہینکی لہجیاں وچ پنجابی بولن والیاں‬
‫نوں ہویا۔پشتو انہاں تھاواں تے انگریز دے آون توں پہالں وی بہوں نکی گنتری‬
‫وچ بولی جاندی سی تے انگریز دور وچ وی نکی ہی رہی۔ البتہ ہن پچھلے تریہہ‬
‫ساالں توں تھاواں دے پنجابی مارکہ ناواں نوں بدلن تے پشتو نیڑے کرن دی‬
‫کوششاں کیتیاں جا رہیاں نیں جس نال پاڑ ودھ رہیا ہے۔بندہ پچھے پئی پرانی‬
‫کتاباں وچ تے اوہی ناں موجود نیں۔انگریزاں دے دتے ناں تے بدلنا نہیں چاہندے‬
‫سن پر پنجابی ول‪ ‬االر والے ناں بدلنا لوڑی دا سی کہ ایہہ بہوں دھڑیاں نوں وارا‬
‫کھاندا سی۔فرنٹئیر فارورڈ پالیسی (نواں ناں تذویراتی گہرائی) پاروں انگریزاں‬
‫ترے مونہی ڈھلوان اساری تے چھوٹا تبت توں کابل وچکار تھاواں وچ پاڑ نوں‬
‫ودھایا۔ صوبہ سرحد کھڑا کیتا تے اک پاسے ایس نوں‪1933‬تیک صوبائی حقاں‬
‫توں وانجھیا رکھیا تے دوجے پاسے ایہہ تھاں نوں لندن بیٹھا سیکٹری آف سٹیٹ‬
‫آپ چالندا سی تے وائسرائے ایس وچ دخل نہیں دے سکدا سی۔‪1921‬توں‬
‫‪1941‬تیک دیاں مانو گنتریاں(سین سس) گواہ پئی ایس صوبے وچ پشتو تے‬
‫پنجابی بولن والے اک ہی تناسب وچ سن۔ زباناں دے روسی ماہر گینگوسکی‬
‫ہوراں وی اپنی کتاب وچ گوجری‪ ،‬ہندکو‪ ،‬لہندی(نواں ناں سرائیکی)‪ ،‬پہاڑی نوں‬
‫پنجابی زبان دے لہجے آکھیا ہے تے جس پرانے ریکارڈ دا لنک تھلے دے رہے‬
‫ہاں اوس وچ ساوتھ ایشیا ڈیجیٹل الئبریری نوں کلک کرو تے ایس بارے پتہ چل‬
‫جائے گا۔ والئی سوات دے انگریز بائیوگرافر لکھیا ہے پئی ‪20‬ویں صدی دے‬
‫پہلے ترے دہاکیاں وچ کجھ خوانین تے سیداں نوں گجراں وغیرہ توں زمین دی‬
‫پکی ملکیتاں انگریزاں دتیاں تے اوس پراجیکٹ نوں پورا کیتا جیہڑا امبیلہ مہم (‬
‫‪ )1862‬توں شروع کیتا گیا سی۔پنجابی گجراں نوں بے دخل کرن داویلہ وی ایہو‬
‫ہے۔پر وڈا پاڑ اوس ویلے پیا جداں پٹھاناں دی جتھے بندیاں دے ناں توں شروع‬
‫کیتی مہماں پاروں ہزارے وال پنجابیاں نال رل مل رہن والے پٹھاناں دا منہہ کابل‬
‫ول پھیر دتا گیا۔ ایہہ‪1930‬دا دہاکہ سی تے اوس بعد کم خراب ہی ہوندا گیا۔‬
‫‪1937‬وچ ووٹ دی سیاست دی بنی رکھی گئی پر صوبہ سرحد وچ ‪%95‬مسلم‬
‫آبادی دے باوجود غیر مسلماں نوں ‪ %20‬سیٹاں دتیاں گیاں۔ایتھے بنئے تے‬
‫انگریز طاقتور سن۔ووٹاں پاروں اقتداری سیاست وچ دو پرانے یار خان عبدالغفار‬
 ‫خان تے خان عبدالقیوم خان لڑ پئے تے پشور اسالمیہ کالج بناون واال صاحبزادہ‬
‫سر عبدالقیوم خان سکندر مرزا دے ویر دی نذر ہویا۔ سر قیوم ‪ 1937‬وچ صوبہ‬
‫سرحد دا پہال وزیرعلی‪ ‬بنیا سی جس‪ ‬نوں ہٹاون لئی غفار تے قیوم خان‪ ‬اسمبلی‬
‫وچ‪ ‬بندے توڑے تے سر قیوم دل دا دورہ پین نال اسمبلی فلور تے ہی مر گیا۔ پر‬
‫نویں وزیر اعلی دے مسلے تے پاڑ پئے گیا تے غفار اپنے بھرا نوں سکندر‬
‫مرزے نال رل کے وزیراعلی بنوا دتا۔ لڑن بعدوں‪  ‬غفار اپنے پرانے سجن نوں‬
‫غیر پٹھان تے انگریزاں دا چمچہ قرار دتا تے قیوم نے اوس نوں متعصب پٹھان‬
‫تے کانگرسی پٹھو۔اینج رہتلی تے قومیتی پاڑ ودھیا۔دو پاسیوں للکار اٹھی اتے‬
‫انگریزاں دی چنڈی سٹیبلشمنٹ اتے اشرافیہ ایس کھیڈ نوں پاکستان بنن بعدوں وی‬
‫خوب نبھایا۔ ون یونٹ ٹٹن بعدوں سوات‪ ،‬امبھ ورگی ریاستاں ٹٹیاں تے صوبہ‬
‫سرحد وچ ‪1940‬تے‪1970‬وچکار نویں ضلعے بناون دی سیاستاں وی چلیاں۔ایس‬
‫سب وچ پاڑ ودھان والے وادھو ہو گئے تے رہی سہی کسر افغان جہاد پوری کر‬
‫دتی جس پاروں پاکستان وچ منفی طریقیاں نال ''پٹھان پاور'' ودھی جس دا‬
‫افغانستان وچ وی بھیڑا اثر ہویا تے پاکستان وچ وی۔ ضیا شاہی وچ لسانی تے‬
‫فرقو سیاستاں نوں بھرنویں ہوا دتی گئی جس دا ٹیچا رنگا رنگیاں نوں منن دی‬
‫تھاں پاڑ ودھاناں سی۔ایس سب سیاستاں دا توڑ اٹھارویں ترمیم اندر کرن دے جتن‬
‫سیاستداناں کیتے تے بابا زمان ہوراں دی سیاستاں نواں رنگ لتا کیونجے صوبے‬
‫دا ناں بدلیا جا رہیا سی۔‬
‫بابا حیدر زمان‪1934‬وچ دیوان منال پنڈ وچ جمے سن جیہڑا حویلیاں وچ سی تے‬
‫ضلع سی ہزارہ۔ایوبی دور وچ انہاں سیاستاں ول دھیان دتا تے اوہ اپنے آپ نوں‬
‫پیدایشی لیڈر آکھدے سن۔ ہورے ایہہ ٹرم بابے ہوراں نوں کس دس دتی سی۔پر‬
‫ایس توں پتہ چلدا ہے اوہ بڑے سدھے سن۔ایوبی دور وچ الیکشن تے ہار گئے پر‬
‫سیاستاں نال جڑے رہے۔ایبٹ آباد دے اک مئیر سردار شیر بہادر ٹربیون نوں دسیا‬
‫ہے پئی بابا حیدر زمان ‪1981‬وچ ضلع ایبٹ آباد وچ ضیا شاہی خالف بنن والی‬
‫وڈی جتھے بندی ایم آر ڈی دے پردھان سن تے جیل وی گئے سن۔فیر اوہ ویلہ‬
‫وی آیا جداں بابا جی ایبٹ آباد دے مئیر ہو گئے ضیا دور وچ ہی جداں ہری پور‬
‫تے حویلیاں ایبٹ آباد وچ ہی رلتی ہوندے سن۔ اوہ ‪1985‬دی اسمبلی دے ممبر‬
‫بنے تے جونیجو نوں آکھیا پئی توں ممبراں نوں ترقیاتی فنڈز نہ دے۔ پر ایہہ‬
‫اسمبلی تے بنائی ہی سیاستداناں‪ ‬ول کرپشن دی راہ کھولن لئی سی کہ بابا وں وی‬
‫بعد وچ چیتا ہو گیا۔ایس توں وی بابے دے سدھے ہون دا پتہ چلدا ہے۔‪ ‬بابے دے‬
‫انٹرویوز دا لنک دتا ہے کہ تسی آپ سن لو کہ الیکشن ساڈے ایتھے کون جتواندا‬
 ‫رہیا ہے۔ ضیا دے مرن بعدوں جداں بے نظیر بھٹو سرکار بنی تے صوبہ سرحد‬
‫وچ پی پی پی تے اے این پی حکومت بنائی تے حیدر زمان ہوری آفتاب شیر پاو‬
‫دے وزیر بنے۔اوس ویلے تیک انہاں نوں گیان نہیں سی کہ افغان جہاد وچوں‬
‫نکلی پختون پاور پاروں صوبے وچ سیاست دا رنگ بدل چکیا ہے۔‪1990‬وچ پی‬
‫پی پی خالف اے این پی والے آئی جے آئی دا حصہ بنے تے بابا ہوری مسلم‬
‫لیگ خالف الیکشن لڑدے تے ہاردے رہے۔ ہورے ترے وار الیکشن لڑے پر‬
‫ہاردے رہے۔‪2005‬وچ جداں ڈکٹیٹر مشرف دوجی وار بلدیاتی چوناں کروائیاں‬
‫تے بابا جی ہک وار فیر ایبٹ آباد دے مئیر بنے۔ہن انہاں دی سیاستاں تے ق لیگی‬
‫رنگ چڑھیا ہویا سی۔انہاں نوں وکھرا صوبہ بناون دا خیال اوس ویلے آیا جداں‬
‫گل اٹھارویں ترمیم دے آل دوال گھم رہی سی تے اے این پی والے صوبہ سرحد‬
‫دا ناں خیبر پختون خواہ رکھنا چاہندے سن۔ چیتے رہے کہ اے این پی دے ہشیار‬
‫دانشوراں صوبے دے پنجابیاں نوں اڈو اڈ کرن وچ اپنا وادھا سمجھدے سن۔‬
‫کیونجے پنجابی دے لہجے بولن والے ہلے وی ‪ ،‬ایڈی اکھاڑ پچھاڑ بعدوں وی‬
‫‪%25‬توں ودھ سن۔ ایس بل راہیں اے این پی اوہی کیتا جو کانگرسیاں لکھنو‬
‫پیکٹ ویلے کیتا سی تے اوسے بدبودار سیات دے انجام وچ پاڑ ودھی سی تے‬
‫بنگالی‪ ،‬پنجابی مسلماناں اپنا سارا بھار پاکستان ول کر دتا سی۔ بس اے این پی‬
‫والیاں نے صوبے دی اسمبلی وچ صوبائی زباناں دا بل پاس کرایا جس دا ٹیچا‬
‫پنجابی دے لہجیاں نوں زباناں بنا کے پنجابی دا تناسب نوں گھٹانا سی۔پر جو‬
‫اٹھارویں ترمیم ویلے ہویا سی اوہ وی پاڑ ودھان دا کم سی۔ ایس موقعے تے میاں‬
‫نواز شریف صوبہ سرحد وچ پاڑ گھٹاون لئی ایہہ تجویز دتی کہ صوبے دا ناں‬
‫ہزارہ پختونخوا رکھ دیو۔ پر ایس گل نوں نہ پی پی پی منیا تے اے این پی نے تے‬
‫مننا ہی نہیں سی۔اوس ویلے تے بہوں سارے ترقی پسنداں وی ایہو کہیا تے اے‬
‫این پی دی ہشیاریاں دی نذر ہوئے۔ فصل الرحمن تے بابا ہوری چپ رہے اتے‬
‫اینج نواں ناں رکھ دتا تے بابا جی نویں صوبے مگر ہو گئے۔ایہو اوہ ویلہ ہے‬
‫جداں پورے ملک وچ کجھ دھڑے نویں صوبیاں دے متوالے ہوئے کہ اٹھارویں‬
‫ترمیم تے این ایف سی ایوارڈ پاروں صوبیاں نوں فنانشل عدم مرکزیتاں راہیں جو‬
‫رقماں ملنیاں شروع ہوئیاں اوس تے مرکز سنے بہوں دھڑے اتاولے سن تے اج‬
‫وی نیں۔ بابا جی دی سیاستاں نوں ایس لڑائی دی ٹیک ملی پر اوہ ایہہ نہ لبھ‬
‫سکے کہ گل ایتھے تیک کیوں اپڑی تے ایس وچ کس کیہہ کردار ادا کیتا۔‬
‫ایہہ گل پکی کہ اوہ ساری حیاتی اک سیاسی کارکن رہے‪ ،‬آندے نی ہورے‪ ‬انہاں‬
‫پیسہ نہیں بنایا پر سیاست وچ بصیرتاں دی وی لوڑ ہوندی ہے۔ ‪24‬اکتوبر‬
 ‫‪2018‬وچ اوہ پورے ہو گئے پر ہندکو‪ ،‬چھاچی‪ ،‬سرائیکی‪ ،‬گوجری‪ ،‬پہاڑی‪،‬‬
‫ہینکی لہجیاں وچ پنجابی بولن والیاں لئی ہلے وی لمیرا پینڈا ہے جس لئی پنجابی‬
‫زبان نال جڑے بغیر اوہ اگے نہیں ودھ سکدے۔‬