1 dfgfg

5
 Lêi nãi ®Çu

Trong ho¹t ®éng khoa hä vµ kü thuËt th­êng gÆp nhiÒu vÊn ®Ò ã liªn quan ®Õn hµm nhiÒu

biÕn sè vµ ¸ øng dng ña hóng. Do vËy, gi¶i tÝ h hµm nhiÒu biÕn sè lµ mét m«n hä ®ang gi÷

mét vÞ trÝ quan träng trong ¸ lÜnh vù øng dng vµ trong hÖ thèng ¸ m«n hä ña Hä viÖn

C«ng nghÖ B­u hÝnh ViÔn th«ng. C¸ kiÕn thø vµ ph­¬ng ph¸p tiÕp Ën ña gi¶i tÝ h hµm nhiÒu

biÕn sè ®· hç trî hiÖu qu¶ ¸ kiÕn thø nÒn t¶ng ho ¸ m«n hä nh­ vËt lý, x¸ suÊt thèng kª,

to¸n kü thuËt, to¸n rêi r¹ vµ ¸ m«n huyªn ngµnh kh¸ .

Bµi gi¶ng "Gi¶i tÝ h hµm nhiÒu biÕn sè" ®­î biªn so¹n l¹i theo h­¬ng tr×nh qui ®Þnh ña

Hä viÖn ho hÖ ®¹i hä huyªn ngµnh §iÖn tö-ViÔn th«ng-C«ng nghÖ th«ng tin víi h×nh thø

®µo t¹o theo tÝn hØ. Do ®èi t­îng sinh viªn rÊt ®a d¹ng víi tr×nh ®é ¬ b¶n kh¸ nhau, hóng t«i

®· è g¾ng t×m ¸ h tiÕp Ën ®¬n gi¶n vµ hîp lý ®Ó tr×nh bµy néi dung theo ph­¬ng ph¸p dÔ hiÓu

h¬n, nh»m gióp ho sinh viªn n¾m ®­î ¸ kiÕn thø ¬ b¶n nhÊt.

§Ó võa «n tËp, võa tù kiÓm tra kiÕn thø vµ ®Ó h×nh dung ®­î mø ®é ña mét ®Ò thi hÕt

m«n, sau mçi phÇn lý thuyÕt quan träng hóng t«i th­êng ®­a ra ¸ vÝ d minh häa hi tiÕt. Néi

dung ®­î hia thµnh 4 h­¬ng. Ch­¬ng 1 dµnh ho php tÝnh vi ph©n ña hµm nhiÒu biÕn sè.

Ch­¬ng 2 vµ 3 tr×nh bµy hi tiÕt vÒ tÝ h ph©n ®­êng vµ tÝ h ph©n mÆt. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n vµ ¸

ph­¬ng ph¸p gi¶i ®­î ®­a ra trong h­¬ng 4. C¸ kh¸i niÖm vµ «ng thø ®­î tr×nh bµy t­¬ng

®èi ®¬n gi¶n vµ ®­î minh häa b»ng nhiÒu vÝ d víi ¸ h×nh vÏ sinh ®éng. C¸ høng minh khã

®­î l­î bít ã hän lä ®Ó gióp ho gi¸o tr×nh kh«ng qu¸ ång kÒnh nh­ng vÉn ®¶m b¶o ®­î ,

®Ó tiÖn ho sinh viªn hä tËp huyªn s©u vµ tra øu ph v qu¸ tr×nh hä tËp ¸ m«n hä kh¸ .

Cuèi mçi h­¬ng hä ®Òu ã ¸ bµi tËp ®Ó sinh viªn tù gi¶i nh»m gióp ¸ em hiÓu s©u s¾ h¬n

vÒ lý thuyÕt vµ rÌn luyÖn kü n¨ng thù hµnh.

T¸ gi¶ hy väng r»ng gi¸o tr×nh nµy ã Ý h ho ¸ em sinh viªn vµ ¸ b¹n ®ång nghiÖp

trong qu¸ tr×nh hä tËp vµ gi¶ng d¹y vÒ m«n hä gi¶i tÝ h hµm nhiÒu biÕn sè. T¸ gi¶ òng ¸m

¬n mäi ý kiÕn gãp ý ®Ó gi¸o tr×nh bµi gi¶ng nµy ®­î hoµn thiÖn h¬n nh»m n©ng ao hÊt l­îng

d¹y vµ hä m«n hä nµy.

11/2013, T¸ gi¶: PGS. TS. Ph¹m Ngä Anh

6
 Ch­¬ng 1. php tÝnh vi ph©n hµm nhiÒu biÕn

1.1. Kh«ng gian Rn

1.1.1. C¸ php to¸n

Cho hai v t¬

x = (x1 , x2 , ..., xn ) ∈ Rn , y = (y1 , y2 , ..., yn ) ∈ Rn .

Khi ®ã, ta nh¾ l¹i ¸ php to¸n quen thué trong kh«ng gian n hiÒu Rn :
+ Php éng vµ trõ:

x ± y = (x1 ± y1 , x2 ± y2 , ..., xn ± yn ).

+ Php nh©n v t¬ víi 1 sè thù :

λx = (λx1 , λx2 , ..., λxn ), ∀λ ∈ R.

+ Php nh©n v« h­íng 2 v t¬:

hx, yi = x1 y1 + x2 y2 + ... + xn yn .

Khi ®ã, ta ã v t¬ x vu«ng gã víi y khi vµ hØ khi x1 y1 + x2 y2 + ... + xn yn = 0.

+ Gã gi÷a 2 v t¬ x 6= 0 vµ y 6= 0 x¸ ®Þnh bëi «ng thø :

x1 y1 + x2 y2 + ... + xn yn
cos(x, y) = p 2 p .
x1 + x22 + ... + x2n y12 + y22 + ... + yn2

1.1.2. ChuÈn vµ hµm kho¶ng ¸ h.

Cho v t¬ x = (x1 , x2 , ..., xn ) ∈ Rn . Khi ®ã, huÈn ña v t¬ x lµ mét sè thù ®­î ký

hiÖu bëi kxk vµ ®­î x¸ ®Þnh bëi
q
kxk = x21 + x22 + ... + x2n .

ChuÈn ã ¸ tÝnh hÊt ¬ b¶n sau:

+ kxk ≥ 0 ∀x ∈ Rn vµ kxk = 0 khi vµ hØ khi x = 0.

+ kλxk = |λ|kxk ∀x ∈ Rn , λ ∈ R.
+ kx + yk ≤ kxk + kyk ∀x, y ∈ Rn .
Khi ®ã, kho¶ng ¸ h gi÷a x ∈ Rn vµ y ∈ Rn ®­î x¸ ®Þnh bëi «ng thø

d(x, y) = kx − yk.

1.1.3. T«p«.

Cho x ∈ Rn , ǫ > 0. Khi ®ã

7
+ B(x, ǫ) = {y ∈ Rn : ky − xk < ǫ} gäi lµ h×nh Çu më ã t©m t¹i ®iÓm x vµ b¸n kÝnh lµ ǫ.
+ B̄(x, ǫ) = {y ∈ Rn : ky − xk ≤ ǫ} gäi lµ h×nh Çu ®ãng ã t©m t¹i ®iÓm x vµ b¸n kÝnh lµ ǫ.
+ §iÓm x ∈ M ⊆ Rn gäi lµ ®iÓm trong, nªu tån t¹i mét h×nh Çu më B(x, ǫ) sao ho B(x, ǫ) ⊆ M .
TËp hîp ¸ ®iÓm trong ña M ®­î gäi lµ phÇn trong ña M vµ ký hiÖu bëi intM .
+ TËp M ⊆ Rn gäi lµ tËp më, nÕu intM = M .
+ Cho M ⊆ Rn . §iÓm x ®­î gäi lµ ®iÓm biªn ña M , nÕu víi mäi ǫ > 0 th× B(x, ǫ) høa nh÷ng
®iÓm thué M vµ nh÷ng ®iÓm kh«ng thué M . TËp hîp ¸ ®iÓm biªn ña M ®­î ký hiÖu lµ
∂M .
+ TËp M ⊆ Rn gäi lµ mét tËp ®ãng, nÕu ∂M ⊆ M .
+ TËp M ⊆ Rn gäi lµ bÞ hÆn bëi α > 0, nÕu kxk ≤ α ∀x ∈ M .
+ TËp M ⊆ Rn gäi lµ tËp ompa t, nÕu M lµ tËp ®ãng vµ bÞ hÆn.

1.2. Hµm sè nhiÒu biÕn

Cho 6 D ⊆ Rn . Khi ®ã, ¸nh x¹

∅=

f :D→R

x¸ ®Þnh bëi

x = (x1 , x2 , ..., xn ) ∈ D 7−→ y = f (x1 , x2 , ..., xn ) ∈ R

®­î gäi lµ mét hµm sè nhiÒu biÕn, TËp D ®­î gäi lµ miÒn x¸ ®Þnh ña hµm sè f . C¸ sè
x1 , x2 , ..., xn ®­î gäi lµ ¸ biÕn sè ña hµm sè f.

VÝ d 1.1. Cho R > 0. T×m miÒn x¸ ®Þnh ña hµm sè

q
f (x) = R2 − x21 − x22 − ... − x2n .

Gi¶i.

Theo ®Þnh nghÜa, miÒn x¸ ®Þnh D ®­î x¸ ®Þnh bëi

D ={x ∈ Rn : R2 − x21 − x22 − ... − x2n ≥ 0}

={x ∈ Rn : kx − 0k2 ≤ R2 }

=B̄(0, R).

D­íi ®©y lµ mét sè mÆt bË 2 th­êng gÆp trong kh«ng gian R3 .

1.2.1. MÆt Çu

Ph­¬ng tr×nh:

(S) = {(x, y, z) ∈ R3 : (x − a)2 + (y − b)2 + (z − c)2 = R2 }.

8
 z
c

b y
O

H×nh 1: MÆt Çu.

Khi ®ã, ®iÓm I(a, b, c) gäi lµ t©m vµ R gäi lµ b¸n kÝnh ña mÆt Çu (S).

1.2.2. MÆt Elipxoit

Ph­¬ng tr×nh:
x2 y 2 z 2
(E) : + 2 + 2 = 1 (a, b, c > 0).
a2 b c
C¸ mÆt ¾t
x2 y 2
(Oxy) z = 0 : + 2 = 1.
a2 b
2
y z2
(Oyz) x = 0 : 2 + 2 = 1.
b c
x2 z 2
(Oxz) y = 0 : 2 + 2 = 1.
a c

1.2.3. MÆt hypeboloit 1 tÇng

Ph­¬ng tr×nh:
x2 y 2 z 2
(H1 ) : + 2 − 2 = 1 (a, b, c > 0).
a2 b c
C¸ mÆt ¾t
x2 y 2
(Oxy) z = 0 : + 2 = 1.
a2 b

9
 z

b y
O

H×nh 2: MÆt elipxoit.

y2 z2
(Oyz) x = 0 : − 2 = 1.
b2 c
2
x z2
(Oxz) y = 0 : 2 − 2 = 1.
a c

1.2.4. MÆt hypeboloit 2 tÇng

Ph­¬ng tr×nh:
x2 y 2 z 2
(H2 ) : + 2 − 2 = −1 (a, b, c > 0).
a2 b c
§iÒu kiÖn
z2
− 1 ≥ 0 ⇔ z ∈ (−∞, −c] ∪ [c, +∞).
c2
C¸ mÆt ¾t
y2 z2
(Oyz) x = 0 : − 2 = −1.
b2 c
2
x z2
(Oxz) y = 0 : 2 − 2 = −1.
a c
2
x y2 h2
(P ) z = h > c : 2 + 2 = 2 − 1.
a b c

10
 z

b y
O
a

H×nh 3: MÆt hypeboloit 1 tÇng.

c
y
O
−c

H×nh 4: MÆt hypeboloit 2 tÇng.

1.2.5. MÆt paraboloit-elipti

Ph­¬ng tr×nh:
x2 y 2
(P E) : + = 2z (p, q > 0),
p q

11
víi ®iÒu kiÖn z ≥ 0. C¸ mÆt ¾t

(Oyz) x = 0 : y 2 = 2qz.

(Oxz) y = 0 : x2 = 2pz.
x2 y 2
(P ) z = h > 0 : + = 2h.
p q

y
O

H×nh 5: MÆt hypeboloit-elipti .

1.2.6. MÆt tr

Ph­¬ng tr×nh:

(Tz ) : f (x, y) = 0 song song víi tr Oz,

(Ty ) : g(x, z) = 0 song song víi tr Oy,

(Tx ) : f (y, z) = 0 song song víi tr Ox,

trong ®ã f, g, h : D ⊆ R2 → R.

1.2.7. MÆt nãn bË hai

Ph­¬ng tr×nh:
x2 y 2 z 2
(N) : + 2 − 2 = 0 (a, b, c > 0).
a2 b c
C¸ mÆt ¾t
b
(Oyz) x = 0 : y = ± z.
c
12
 z

y
O

H×nh 6: MÆt tr song song Oz .

a
(Oxz) y = 0 : x = ± z.
c
2 2
x y h2
(P ) z = h > 0 : 2 + 2 = 2 .
a b c

1.3. Giíi h¹n hµm nhiÒu biÕn sè

§Ó hiÓu vÒ giíi h¹n hµm nhiÒu biÕn sè trong kh«ng gian Rn , ta ã thÓ nghiªn øu th«ng qua
giíi h¹n ña hµm hai biÕn sè. Mét d·y ®iÓm {Mn } ⊂ R2 ®­î gäi lµ dÇn tíi ®iÓm M0 ∈ R2 , viÕt
t¾t lµ Mn → M0 khi n → ∞ hay lim Mn = M0 , nÕu víi mäi ǫ > 0 tån t¹i sè tù nhiªn n(ǫ) sao
n→∞
ho

Mn ∈ B(M0 , ǫ) ∀n ≥ n(ǫ).

Trong tr­êng hîp ®Æ biÖt: NÕu lim xn = x0 vµ lim yn = y0 th× ®iÓm Mn (xn , yn ) → M0 (x0 , y0)
n→∞ n→∞
khi n → ∞.

Cho mét hµm 2 biÕn sè z = f (x, y) x¸ ®Þnh trong l©n Ën ña ®iÓm M0 ∈ R2 ã thÓ trõ
®iÓm M0 . Khi ®ã, sè m ®­î gäi lµ giíi h¹n ña hµm f (x, y) khi (x, y) dÇn tíi M0 (x0 , y0), ký
hiÖu lim f (M) = m, nÕu víi mäi d·y ®iÓm bÊt kú {Mn } ⊂ R2 sao ho lim Mn = M0 th×
M →M0 n→∞

lim f (Mn ) = m.
n→∞

Ta ã thÓ høng minh ®­î r»ng: lim f (M) = m khi vµ hØ khi

M →M0

∀ǫ > 0, ∃δ > 0, ∀M ∈ B(M0 , δ) ⇒ |f (M) − m| < ǫ.

13
 z

y
O

H×nh 7: MÆt nãn bË hai.

VÝ d 1.2. T×m giíi h¹n

x2 y
I1 = lim .
(x,y)→(0,0) 2x2 + y 2

Gi¶i.

x2 y
Hµm sè f (x, y) = 2x2 +y 2
x¸ ®Þnh trªn D = R2 \{(0, 0)}. Tõ bÊt ®¼ng thø

x2 x2 1
2 2
≤ 2 = ∀(x, y) ∈ D,
2x + y 2x 2

ta ã |f (x, y)| ≤ 12 |y| víi mäi (x, y) ∈ D . Do ®ã

 x2 y 
 
0 ≤ lim  2  ≤ lim 1 |y| = 0.
2
(x,y)→(0,0) 2x + y  (x,y)→(0,0) 2

VËy I1 = 0.

VÝ d 1.3. T×m giíi h¹n

xy
I2 = lim .
(x,y)→(0,0) 2x2 + y 2

Gi¶i.

xy
Hµm sè f (x, y) = 2x2 +y 2
x¸ ®Þnh trªn D = R2 \{(0, 0)}. Ta xt 2 tr­êng hîp ®Æ biÖt sau:

14
+ §iÓm (x, y) ∈ d : y = x. Khi ®ã (x, y) → (0, 0) khi vµ hØ khi x → 0. Khi ®ã, ta ã

xy x2 1
I2 = lim = lim = .
(x,y)→(0,0) 2x2 + y 2 x→0 2x2 + x2 3

+ §iÓm (x, y) ∈ d : y = 3x. Khi ®ã (x, y) → (0, 0) khi vµ hØ khi x → 0. Khi ®ã, ta ã

xy 3x2 3
I2 = lim = lim = .
(x,y)→(0,0) 2x2 + y 2 x→0 2x2 + 9x2 11

Do vËy I2 kh«ng tån t¹i.

1.4. Hµm sè liªn t

Cho hµm sè z = f (x, y) x¸ ®Þnh trªn miÒn D vµ ®iÓm M0 ∈ D . Khi ®ã,

+ Hµm sè f liªn t t¹i ®iÓm M0 nÕu tån t¹i giíi h¹n

lim f (M) = f (M0 ).

M →M0

+ Hµm sè f liªn t trªn miÒn D nÕu f liªn t t¹i mäi ®iÓm M ∈ D .

+ Hµm sè f liªn t ®Òu trªn miÒn D nÕu víi mäi ǫ > 0, tån t¹i δ > 0 sao ho

∀(x, y), (x′ , y ′) ∈ D : k(x, y) − (x′ , y ′ )k < δ ⇒ |f (x, y) − f (x′ , y ′)| < ǫ.

B»ng ¸ h dïng ®Þnh nghÜa, ta ã nhËn xt sau.

NhËn xt 1.4. + NÕu hµm f : D ⊆ R2 → R liªn t ®Òu trªn miÒn D, th× f liªn t trªn miÒn

D . §iÒu ng­î l¹i kh«ng ®óng.

+ NÕu f liªn t trªn miÒn D vµ D lµ tËp ompa t, th× f liªn t ®Òu trªn miÒn D.
+ NÕu f liªn t trªn miÒn ompa t D , th× f ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt trªn miÒn D.

1.5. §¹o hµm riªng vµ vi ph©n toµn phÇn ña hµm nhiÒu biÕn sè

Cho hµm sè z = f (x) x¸ ®Þnh trªn miÒn D ⊆ Rn vµ ®iÓm x̄ = (x̄1 , x̄2 , ..., x̄n ) ∈ D .
1.5.1. §¹o hµm riªng

NÕu hµm mét biÕn sè x1 7−→ f (x1 , x̄2 , ..., x̄n ) ã ®¹o hµm t¹i x1 , th× ®¹o hµm ®ã ®­î gäi lµ
®¹o hµm riªng ña f theo Èn x1 t¹i ®iÓm x̄ vµ ®­î ký hiÖu

∂f
fx′ 1 (x̄) hay (x̄).
∂x1

B»ng ¸ h hiÓu t­¬ng tù, ta òng ã ¸ ®¹o hµm riªng ña f theo Èn xi (i = 1, 2, ..., n) t¹i ®iÓm
x̄ vµ ®­î ký hiÖu
∂f
fx′ i (x̄) hay (x̄).
∂xi

15
VÝ d 1.5. T×m ¸ ®¹o hµm riªng ña hµm sè sau:

f (x, y) = x2 tan(x3 + 2y).

Gi¶i.

∂f 1 3x4
= 2x tan(x3 + 2y) + x2 . 2 3 .3x2 = 2x tan(x3 + 2y) + .
∂x cos (x + 2y) cos2 (x3 + 2y)
∂f 2 1 2x2
=x . 2 3 .2 = .
∂y cos (x + 2y) cos2 (x3 + 2y)

1.5.2. Hµm kh¶ vi

Cho hµm nhiÒu biÕn f : D ⊆ Rn → R vµ ®iÓm x̄ = (x̄1 , x̄2 , ..., x̄n ) ∈ D .

+ Víi mçi x = (x1 , x2 , ..., xn ) ∈ D , ®Æt

∆xi = xi − x̄i .

Khi ®ã

∆f = f (x̄1 + ∆x1 , x̄2 + ∆x2 , ..., x̄n + ∆xn ) − f (x̄1 , x̄2 , ..., x̄n )

®­î gäi lµ sè gia ña hµm sè t¹i ®iÓm x̄.

+ NÕu sè gia ña hµm sè ã d¹ng

∆f = A1 ∆x1 + A2 ∆x2 + ... + An ∆xn + α1 ∆x1 + α2 ∆x2 + ... + αn ∆xn ,

trong ®ã Ai (i = 1, 2, ..., n) hØ ph thué vµo x̄, kh«ng ph thué vµo ∆x = (∆x1 , ∆x2 , ..., ∆xn )
vµ

lim αk = 0 ∀k = 1, 2, ..., n,
∆x →0

th× hµm sè f ®­î gäi lµ kh¶ vi t¹i ®iÓm x̄. Khi ®ã

df = A1 ∆x1 + A2 ∆x2 + ... + An ∆xn

®­î gäi lµ vi ph©n toµn phÇn ña f t¹i ®iÓm x̄.

+ Hµm sè f ®­î gäi lµ kh¶ vi trªn miÒn D , nÕu f kh¶ vi t¹i mäi ®iÓm x̄ ∈ D .

§Þnh lý 1.6. NÕu hµm f : D ⊆ Rn → R ã ¸ ®¹o hµm riªng liªn t trong mét l©n Ën ña

®iÓm x̄ ∈ D , th× f sÏ kh¶ vi t¹i ®iÓm x̄ vµ

∂f ∂f ∂f
df = (x̄)∆x1 + (x̄)∆x2 + ... + (x̄)∆xn .
∂x1 ∂x2 ∂xn

16
 Chøng minh: Theo ®Þnh nghÜa, ta ã

∆f =f (x̄1 + ∆x1 , x̄2 + ∆x2 , ..., x̄n + ∆xn ) − f (x̄1 , x̄2 , ..., x̄n )

=f (x̄1 + ∆x1 , x̄2 + ∆x2 , ..., x̄n + ∆xn ) − f (x̄1 , x̄2 + ∆x2 , ..., x̄n + ∆xn )

+···

+ f (x̄1 , x̄2 , ...x̄n−1 , x̄n + ∆xn ) − f (x̄1 , x̄2 , ..., x̄n ).

Theo «ng thø sè gia giíi néi, tån t¹i ¸ sè θ1 , θ2 , ..., θn ∈ (0, 1) sao ho

f (x̄1 , ..., x̄i−1 , x̄i + ∆xi , ..., x̄n + ∆xn ) − f (x̄1 , ..., x̄i , x̄i+1 + ∆xi+1 , ..., x̄n + ∆xn )
∂f
= (x̄1 , ..., x̄i−1 , x̄i + θi ∆xi , ..., x̄n + ∆xn )∆xi .
∂xi

Do ¸ ®¹o hµm riªng liªn t trong l©n Ën ña ®iÓm x̄ nªn

∂f ∂f
(x̄1 , ..., x̄i−1 , x̄i + θi ∆xi , ..., x̄n + ∆xn ) = (x̄) + αi (∆x ),
∂xi ∂xi

trong ®ã lim αi (∆x ) = 0 ∀i = 1, 2, ..., n. Do vËy, ®Þnh lý ®­î høng minh.

∆x

NhËn xt 1.7. Trong tr­êng hîp hµm 3 biÕn sè f (x, y, z) ã ¸ ®¹o hµm riªng liªn t trong l©n
Ën ña ®iÓm (x0 , y0, z0 ), theo ®Þnh lý trªn, ta ã

∂f ∂f ∂f
∆f = (x0 , y0 , z0 )∆x + (x0 , y0 , z0 )∆y + (x0 , y0 , z0 )∆z + α∆x + β∆y + γ∆z .
∂x ∂y ∂z

∆x + ∆2y + ∆2z vµ ǫ = ρ1 (α∆x +β∆y +γ∆z ). Khi ®ã, theo bÊt ®¼ng thø Bunhia «pski,
p 2
§Æt ρ=
ta ã
q
1 (α2 + β 2 + γ 2 )(∆2x + ∆2y + ∆2z ) p
|ǫ| = |α∆x + β∆y + γ∆z | ≤ p 2 = α2 + β 2 + γ 2 .
ρ ∆x + ∆2y + ∆2z

Do ®ã

lim ǫ=0
(∆x ,∆y ,∆z )→0

vµ

α∆x + β∆y + γ∆z = o(ρ).

Nh­ vËy

∂f ∂f ∂f
∆f ≈ (x0 , y0, z0 )∆x + (x0 , y0 , z0 )∆y + (x0 , y0, z0 )∆z + o(ρ).
∂x ∂y ∂z

Khi ¸ sè ∆x , ∆y , ∆z kh¸ nhá, ta ã

∂f ∂f ∂f
∆f ≈ (x0 , y0 , z0 )∆x + (x0 , y0 , z0 )∆y + (x0 , y0 , z0 )∆z . (1.1)
∂x ∂y ∂z

17
VÝ d 1.8. Dïng vi ph©n, tÝnh xÊp xØ gi¸ trÞ biÓu thø sau:

1, 02
S = arctan .
0, 95

Gi¶i: Tõ
1 + 0, 02
S = arctan
1 − 0, 05
ta ®Æt x0 = 1, y0 = 1, ∆x = 0, 02, ∆y = −0, 05 vµ f (x, y) = arctan xy . Khi ®ã

∂f −y ∂f x
= 2 2
, = 2 .
∂x x + y ∂y x + y2

Theo «ng thø (1.1) ho hµm sè ã 2 biÕn, ta ã

∂f ∂f
∆f ≈ (x0 , y0 )∆x + (x0 , y0 )∆y .
∂x ∂y

Do ®ã

S = ∆f + f (x0 , y0 )
∂f ∂f
≈ (x0 , y0 )∆x + (x0 , y0 )∆y + f (x0 , y0 )
∂x ∂y
1.0, 02 + 1.0, 05
= f (1, 1) +
2
π
= + 0, 035
4
= 0, 82rad.

1.6. §¹o hµm theo ph­¬ng

Cho v t¬ d ∈ Rn . NÕu tån t¹i giíi h¹n (h÷u h¹n)

f (x̄ + λd) − f (x̄)

lim ,
λ→0 λ

th× giíi h¹n nµy ®­î gäi lµ ®¹o hµm theo ph­¬ng d ña hµm f t¹i ®iÓm x̄ vµ ®­î ký hiÖu bëi
Dd f (x̄).

VÝ d 1.9. T×m ®¹o hµm theo ph­¬ng Dd f (x̄) ña hµm sè f (x, y, z) = 2x + 3y + z 2 , trong ®ã

d = (1, 2, 0), x̄ = (3, −1, 1)

Gi¶i:

18
Theo ®Þnh nghÜa, ®¹o hµm Dd f (x̄) ®­î x¸ ®Þnh bëi «ng thø
f (x̄ + λd) − f (x̄)
Dd f (x̄) = lim
λ→0 λ
f (1 + 3λ, −1 + 2λ, 1) − f (3, −1, 1)
= lim
λ→0 λ
2(1 + 3λ) + 3(−1 + 2λ) + 12 − (2.3 + 3.(−1) + 12 )
= lim
λ→0 λ
= 12.

Dùa vµo ®Þnh nghÜa, ta ã nhËn xt sau:

NhËn xt 1.10. Gi¶ sö {e1 , e2 , ..., en } lµ mét hÖ ¬ së trù huÈn trong Rn , hµm sè f (x) tån t¹i
¸ ®¹o hµm riªng trªn D vµ x̄ ∈ D . Khi ®ã
∂f
Dei f (x̄) = (x̄) ∀i = 1, 2, ..., n.
∂xi

1.7. Quan hÖ gi÷a ®¹o hµm theo ph­¬ng vµ ®¹o hµm riªng

Cho hµm f : D ⊆ Rn → R kh¶ vi t¹i ®iÓm x̄ ∈ D . Khi ®ã, ®¹o hµm theo ph­¬ng
d = (d1 , d2, ..., dn ) ®­î x¸ ®Þnh bëi «ng thø :
∂f ∂f ∂f
Dd f (x̄) = (x̄)d1 + (x̄)d2 + ... + (x̄)dn . (1.2)
∂x1 ∂x2 ∂xn
Chøng minh: Theo ®Þnh nghÜa, hµm sè f kh¶ vi t¹i ®iÓm x̄ hay

∆f = A1 ∆x1 + A2 ∆x2 + ... + An ∆xn + α1 ∆x1 + α2 ∆x2 + ... + αn ∆xn ,

∂f
trong ®ã ∆f = f (x̄ + ∆x ) − f (x̄), Ai = ∂xi
(x̄), lim αi = 0 víi mäi i = 1, 2, ..., n. Dïng «ng
∆ →0
x

thø trªn víi ∆xi = λdi , ta ã

f (x̄ + λd) − f (x̄)
Dd f (x̄) = lim
∆x →0 λ
= lim (A1 d1 + ... + An dn + α1 d1 + ... + αn dn )
∆x →0
∂f ∂f ∂f
= (x̄)d1 + (x̄)d2 + ... + (x̄)dn .
∂x1 ∂x2 ∂xn
VÝ d 1.11. T×m ®¹o hµm theo ph­¬ng d = (−1, 3) t¹i ®iÓm x̄ = (e, e2 ) ña hµm sè

f (x, y) = ln(x2 + y).

Gi¶i.

TÝnh ¸ ®¹o hµm theo ph­¬ng

∂f 2x
= 2 ,
∂x x +y
∂f 1
= 2 .
∂y x +y

19
Khi ®ã

∂f 2x 1
(x̄) = 2 (x̄) = ,
∂x x +y e
∂f 1 1
(x̄) = 2 (x̄) = .
∂y x +y 2e2

Theo «ng thø (1.2), ta ã

∂f ∂f
Dd f (x̄) = (x̄)d1 + (x̄)d2
∂x ∂y
1 1
= (−1) + 2 3
e 2e
3 1
= 2− .
2e e

1.8. §¹o hµm riªng ña hµm hîp

Cho hµm v t¬ f : D ⊆ Rn → Rm vµ hµm sè g : f (D) → R. Khi ®ã hµm sè h = gof :

D → R ®­î x¸ ®Þnh bëi


gof (x) = g f (x)

®­î gäi lµ hµm hîp ña 2 hµm sè g vµ f . NÕu ¸ hµm sè g , hµm sè trong täa ®é thµnh phÇn
ña f vµ ¸ ®¹o hµm riªng ña hóng liªn t t¹i ®iÓm x = (x1 , ..., xn ) vµ f (x) t­¬ng øng. Khi
®ã ¸ ®¹o hµm riªng ña hµm hîp h ®­î x¸ ®Þnh bëi «ng thø

∂h ∂g ∂f1 ∂g ∂f2 ∂g ∂fm

= + + ... +
∂x1 ∂f1 ∂x1 ∂f2 ∂x1 ∂fm ∂x1
...
∂h ∂g ∂f1 ∂g ∂f2 ∂g ∂fm
= + + ... + . (1.3)
∂xn ∂f1 ∂xn ∂f2 ∂xn ∂fm ∂xn

Chøng minh:

20
Theo ®Þnh nghÜa, ta ã



∆g g f (x + ∆x ) − g f (x)
=
∆x1 ∆x1



g f (x1 + ∆x1 , ..., xn + ∆xn ) − g f (x1 , ..., xn )
=
∆x1



g f (x1 + ∆x1 , ..., xn + ∆xn ) − g f (x1 , x2 + ∆x2 , ..., xn + ∆xn )
=
∆x1



g f (x1 , ..., xn−1 , xn + ∆xn ) − g f (x1 , ..., xn )
+ ... +
∆x1



g f (x1 + ∆x1 , ...) − g f (x1 , x2 + ∆x2 , ...)
=
f (x1 + ∆x1 , ..., xn + ∆xn ) − f (x1 , x2 + ∆x2 , ..., xn + ∆xn )
f (x1 + ∆x1 , ...) − f (x1 , x2 + ∆x2 , ...)
×
∆x1



g f (x1 , ..., xn−1 , xn + ∆xn ) − g f (x1 , ..., xn )
+ ... +
f (x1 , ..., xn−1 , xn + ∆xn ) − f (x1 , ..., xn )
f (x1 , ..., xn−1 , xn + ∆xn ) − f (x1 , ..., xn )
× .
∆x1
(1.4)

Do gi¶ thiÕt liªn t ña ¸ hµm sè vµ ho ∆x1 → 0, ta nhËn ®­î

∂h ∂g ∂f1 ∂g ∂f2 ∂g ∂fm

= + + ... + .
x1 f1 x1 f2 x2 fm x1

B»ng ¸ h lµm t­¬ng tù, ta nhËn ®­î ®iÒu ph¶i høng minh.

∂f
VÝ d 1.12. T×m ®¹o hµm riªng ña hµm sè sau
∂x

f (x, y) = (u2 + 1) log2 v, u = xy, v = 2x + y.

Gi¶i:

Theo «ng thø (1.3), ta ã

∂f ∂f ∂u ∂f ∂v
= +
∂x ∂u ∂x ∂v ∂x
u2 + 1
= 2u log2 v.y + .2
v ln 2
2(x2 y 2 + 1)
= 2xy 2 log2 (2x + y) + .
(2x + y) ln 2

1.9. §¹o hµm riªng vµ vi ph©n Êp ao

Cho hµm v t¬ f : D ⊆ Rn → R. C¸ ®¹o hµm riªng

∂f
, i = 1, 2, ..., n
∂xi

21
®­î gäi lµ ¸ ®¹o hµm riªng Êp 1. C¸ ®¹o hµm riªng ña ¸ ®¹o hµm riªng Êp 1

∂ ∂f
∂2f ∂2f
= = f ”xi xj (x), i, j = 1, 2, ..., n (i 6= j) hoÆ = f ”x2i (x)
∂xj ∂xi ∂xj ∂xi ∂x2j
®­î gäi lµ ¸ ®¹o hµm riªng Êp 2. B»ng ¸ h hiÓu t­¬ng tù, ta òng ã ¸ ®¹o hµm riªng n.

VÝ d 1.13. TÝnh ¸ ®¹o hµm riªng Êp 2 ña hµm sè

f (x, y) = (x2 + y 3) sin 2y.

Gi¶i:

C¸ ®¹o hµm riªng Êp 1 lµ

fx′ = 2x sin 2y,

fy′ = 3y 2 sin 2y + 2(x2 + y 3 ) cos 2y.

C¸ ®¹o hµm riªng Êp 2 lµ

fx′′2 = 2 sin 2y,

′′
fxy = 4x cos 2y,

fy′′2 = 6y sin 2y + 6y 2 cos 2y + 6y 3 cos 2y − 4(x2 + y 3 ) sin 2y

= 2(3y − 2x2 − 2y 3 ) sin 2y + y 2(1 + y) cos 2y.

§Þnh lý 1.14. (S hwarz)

NÕu hµm sè f : D ⊆ R2 → R ã ¸ ®¹o hµm riªng Êp 2 liªn t trong mét l©n Ën ña ®iÓm

M0 (x0 , y0 ) ∈ D , th×
∂2f ∂2f
(M0 ) = (M0 ).
∂x∂y ∂y∂x

Chøng minh: §Æt

g(x, y) = f (x + ∆x , y) − f (x, y),

h(x, y) = f (x, y + ∆y ) − f (x, y).

Khi ®ã, ta dÔ dµng thö l¹i r»ng

g(x, y + ∆y ) − g(x, y) = h(x + ∆x , y) − h(x, y). (1.5)

Theo ®Þnh lý Lagrange, ta ã

g(x, y + ∆y ) − g(x, y) = gy′ (x, y + θy ∆y ).∆y víi 0 < θy < 1

 
= ∆y fy′ (x + ∆x , y + θy ∆y ) − fy′ (x, y + θy ∆y )
′′
= ∆x ∆y fyx (x + θx ∆x , y + θy ∆y ) víi 0 < θx < 1. (1.6)

22
T­¬ng tù, ta òng ã

′′
h(x + ∆x , y) − h(x, y) = ∆x ∆y fxy (x + αx ∆x , y + αy ∆y ) víi 0 < αx , αy < 1. (1.7)

Tõ ¸ ®¼ng thø (1.5), (1.6) vµ (1.7), ta ã

′′ ′′
fyx (x + θx ∆x , y + θy ∆y ) = fxy (x + αx ∆x , y + αy ∆y ).

Do ¸ ®¹o hµm riªng Êp 2 liªn t vµ ho (∆x , ∆y ) → 0, ta ã ®Þnh lý ®­î høng minh.

Cho hµm sè f : D ⊆ Rn → R. Khi ®ã vi ph©n toµn phÇn

df = fx′ 1 dx1 + fx′ 2 dx2 + ... + fx′ n dxn

®­î gäi lµ vi ph©n Êp 1 ña hµm f . Vi ph©n toµn phÇn ña df nÕu tån t¹i, ®­î gäi lµ vi ph©n

Êp 2 ña hµm f vµ ®­î ký hiÖu d2 f hay

d2 f = d(df ) = d(fx′ 1 dx1 + fx′ 2 dx2 + ... + fx′ n dxn ).

B»ng ¸ h hiÓu t­¬ng tù, ta ã vi ph©n Êp n ña hµm sè f .

dn f = d(dn−1 f ).

Trong tr­êng hîp hµm 2 biÕn f (x, y) vµ ¸ ®¹o hµm bË 2 liªn t , theo ®Þnh lý S hwarz, ta ã
«ng thø

d2 f = fx′′2 dx2 + fxy

′′
dxdy + fy′′2 dy 2.

1.10. C«ng thø Taylor ña hµm 2 biÕn sè

Cho hµm hai biÕn f : D ⊆ R2 → R. NÕu hµm f ã ¸ ®¹o hµm riªng Êp n + 1 liªn t
trong mét l©n Ën ña ®iÓm M0 (x0 , y0 ) th×

1 1 1
f (x0 + ∆x0 , y0 + ∆y0 ) − f (x0 , y0) = df (x0 , y0 ) + d2 f (x0 , y0 ) + ... + dn f (x0 , y0 )
1! 2! n!
1
+ dn+1 f (x0 + θ∆x , y0 + θ∆y ).
(n + 1)!
(1.8)

§Æt

g(t) = f (x0 + t∆x0 , y0 + t∆y0 ).

Khi ®ã g(t) lµ hµm mét biÕn sè vµ

g(1) − g(0) = f (x0 + ∆x0 , y0 + ∆y0 ) − f (x0 , y0 ).

23
Theo «ng thø Taylor ho hµm mét biÕn sè g(t), ta ã

1 ′ 1 1 1
g(1) − g(0) = g (0) + g ′′ (0) + ... + g (n) (0) + g (n+1) (θ) víi 0 < θ < 1.
1! 2! n! n!

MÆt kh¸

g ′ (0) = fx′ (x0 , y0)∆x + fy′ (x0 , y0 )∆y = df (x0 , y0 )

g ′′ (0) = fx′′2 (x0 , y0 )∆2x + 2fxy

′′
(x0 , y0 )∆x ∆y + fy′′2 (x0 , y0)∆y2 = df (x0 , y0 )

...

g (n) (0) = dn f (x0 , y0)

g (n+1) (θ) = dn+1 f (x0 + θ∆x , y0 + θ∆y ).

Trong tr­êng hîp ®Æ biÖt n = 1, ta ã «ng thø

f (x0 + ∆x0 , y0 + ∆y0 ) − f (x0 , y0 ) = df (x0 + θ∆x , y0 + θ∆y ) víi 0 < θ < 1

®­î gäi lµ «ng thø sè gia giíi néi ña hµm f (x, y) t¹i ®iÓm (x0 , y0 ).

VÝ d 1.15. Khai triÓn hµm sè

f (x, y) = 2x2 − xy − y 2 − 6x − 3y + 5

theo «ng thø Taylor trong l©n Ën ña ®iÓm M0 (1, −2).

Gi¶i: Theo «ng thø (1.8), ta tÝnh ¸ ®¹o hµm riªng Êp 1

∂f (x, y)
= 4x − y − 6,
∂x
∂f (x, y)
= −x − 2y − 3,
∂y

vµ ¸ ®¹o hµm riªng Êp 2

∂ 2 f (x, y)
= 4,
∂x2
∂ 2 f (x, y)
= −1,
∂x∂y
∂ 2 f (x, y)
= −2.
∂y 2

TÝnh ¸ gi¸ trÞ ña hµm sè vµ ®¹o hµm t¹i M0

∂f ∂f
f (M0 ) = 5, (M0 ) = 0, (M0 ) = 0,
∂x ∂y

24
 ∂2f ∂2f ∂2f
(M0 ) = 4, (M0 ) = −1, 2 (M0 ) = −2.
∂x2 ∂x∂y ∂y
Khi ®ã, «ng thø (1.8) ã d¹ng

∂f (M0 ) ∂f (M0 )
f (x, y) =f (M0 ) + (x − 1) + (y + 2)
∂x ∂y
1 ∂ 2 f (M0 ) ∂ 2 f (M0 ) ∂ 2 f (M0 )
 
2 2
+ (x − 1) + 2 (x − 1)(y + 2) + (y + 2)
2 ∂x2 ∂x∂y ∂y 2
=5 + 2(x − 1)2 − (x − 1)(y + 2) − (y + 2)2 .

1.11. Hµm Èn

Cho hµm v t¬ F : D ⊆ R2 → R. Khi ®ã, hÖ thø gi÷a 2 biÕn x, y ã d¹ng

F (x, y) = 0.

Hµm sè y = f (x) ®­î gäi lµ hµm Èn ña hÖ thø trªn, nÕu y = f (x) tháa m·n hÖ thø trªn.

VÝ d 1.16. Tõ hÖ thø
x2 y 2
+ 2 = 1,
a2 b
ta x¸ ®Þnh ®­î 2 hµm Èn
b√ 2
y=± a − x2
a
trªn ®o¹n [−a, a].

§Þnh lý 1.17. Cho (x0 , y0 ) ∈ D vµ F tháa m·n 3 ®iÒu kiÖn sau:

(i) F (x0 , y0) = 0. (ii) Fy′ liªn t trªn tËp më U høa ®iÓm (x0 , y0 ).
(iii) Fy′ (x0 , y0 ) 6= 0.
Khi ®ã tån t¹i hµm Èn y = f (x) x¸ ®Þnh trong l©n Ën V = (x0 − δ, x0 + δ). H¬n n÷a,
+ f liªn t trªn miÒn V.
+ f′ liªn t trªn miÒn V vµ ®­î x¸ ®Þnh bëi

Fx′
fx′ = − (x, y).
Fy′

Chøng minh: + Tån t¹i hµm Èn y = f (x).

Tõ gi¶ thiÕt Fy′ (x0 , y0 ) 6= 0, ta ã thÓ gi¶ sö r»ng

Fy′ (x0 , y0 ) > 0.

Do Fy′ (x, y) liªn t trªn tËp më U høa (x0 , y0 ) nªn tån t¹i α > 0 sao ho

Fy′ (x, y) > 0, ∀(x, y) ∈ [x0 − α, x0 + α] × [y0 − α, y0 + α].

25
Khi ®ã

Fy′ (x0 , y) > 0, ∀y ∈ [y0 − α, y0 + α].

VËy hµm sè F (x0 , y) ®ång biÕn trªn [y0 − α, y0 + α]. Nh­ng gi¶ thiÕt F (x0 , y0) = 0 vµ hµm sè
F liªn t , nªn ta ã
F (x0 , y0 − α) < 0 vµ F (x0 , y0 + α) > 0.

Do F liªn t , nªn tån t¹i δ > 0 sao ho

F (x, y0 − α) < 0 vµ F (x, y0 + α) > 0, ∀x ∈ (x0 − δ, x0 + δ).

Nh­ vËy, mçi x ∈ (x0 − δ, x0 + δ), tån t¹i y ∈ (y0 − α, y0 + α) sao ho F (x, y) = 0. MÆt kh¸
F (x, ·) t¨ng ngÆt theo y , nªn tån t¹i duy nhÊt y = f (x).
+ Hµm sè y = f (x) liªn t trªn (x0 − δ, x0 + δ).

f : (x0 − δ, x0 + δ) → (y0 − α, y0 + α).

LÊy x1 ∈ (x0 − δ, x0 + δ) bÊt kú, tån t¹i y1 ∈ (y0 − α, y0 + α) sao ho

y1 = f (x1 ) vµ F (x1 , y1 ) = 0.

Theo høng minh trªn, víi mäi α1 > 0 ®ñ nhá, tån t¹i δ1 > 0 sao ho ph­¬ng trinh Èn F (x, y) = 0
x¸ ®Þnh duy nhÊt hµm Èn

f1 : (x1 − δ1 , x1 + δ1 ) → (y1 − α1 , y1 + α1 ).

Chän α1 < ǫ sao ho

(x1 − δ1 , x1 + δ1 ) × (y1 − α1 , y1 + α1 ) ⊆ (x0 − δ, x0 + δ) → (y0 − α, y0 + α).

Khi ®ã

f1 (x) = f (x), ∀x ∈ (x1 − δ1 , x1 + δ1 ).

Do vËy, vîi mäi x tháa m·n |x − x1 | < δ1 , ta ã

|f1 (x) − y1 | = |f (x) − f (x1 )| < α1 < ǫ.

Hay f liªn t t¹i x1 . + Chøng minh r»ng y = f (x) kh¶ vi trªn (x0 − δ, x0 + δ).
Víi mäi x ∈ (x0 − δ, x0 + δ) vµ x + h ∈ (x0 − δ, x0 + δ), ta ã

F (x, f (x)) = 0 vµ F (x + h, f (x + h)) = 0.

26
Theo «ng thø sè gia giíi néi, ta ã

F (x + h, f (x + h)) − F (x, f (x)) = 0.

Hay

h.Fx′ (x+θh, f (x)+θ(f (x+h)−f (x))+ f (x+h)−f (x) .Fy′ x+θh, f (x)+θ(f (x+h)−f (x)) .

Do ®ã
f (x + h) − f (x) F ′ (x + θh, f (x) + θ(f (x + h) − f (x))
= − ′x
.
h Fy x + θh, f (x) + θ(f (x + h) − f (x))
Cho h → 0, ta nhËn ®­î
Fx′
fx′ = − (x, y).
Fy′
VÝ d 1.18. Cho hÖ thø

ez = x + y + z.

T×m ¸ ®¹o hµm riªng ña hµm z theo ¸ Èn x, y .

Gi¶i: §Æt

F (x, y, z) = ez − x − y − z.

Khi ®ã, ta ã

Fx′ 1 1
zx′ = − =− = z ,
Fz′ 1−e z e −1
Fy′ 1
zy′ = − ′ = z .
Fz e −1

1.12. Cù trÞ ña hµm nhiÒu biÕn

1.12.1. §Þnh nghÜa

Cho hµm sè f : D ⊆ Rn → R vµ ®iÓm M0 ∈ D .

+ §iÓm M0 ®­î gäi lµ ®iÓm ù tiÓu ña hµm f trªn miÒn D , nÕu tån t¹i h×nh Çu B(M0 , ǫ) ⊆ D
sao ho

f (M0 ) ≤ f (M), ∀M ∈ B(M0 , ǫ).

+ §iÓm M0 ®­î gäi lµ ®iÓm ù ®¹i ña hµm f trªn miÒn D , nÕu tån t¹i h×nh Çu B(M0 , ǫ) ⊆ D
sao ho

f (M0 ) ≥ f (M), ∀M ∈ B(M0 , ǫ).

+ §iÓm ù ®¹i hoÆ ®iÓm ù tiÓu ®­î gäi hung lµ ®iÓm ù trÞ.

1.12.2. Cù trÞ kh«ng ®iÒu kiÖn

D­íi ®©y lµ ®iÒu kiÖn Çn ña ù trÞ.

27
§Þnh lý 1.19. (Fermat)

NÕu hµm sè f : D ⊆ R2 → R ®¹t ù trÞ t¹i ®iÓm M0 (x0 , y0 ) vµ ã ¸ ®¹o hµm riªng trong l©n
Ën ña ®iÓm M0 , th×
fx′ (M0 ) = fy′ (M0 ) = 0.

Chøng minh: §Æt

ϕ(x) = f (x, y0 ).

Theo ®Þnh nghÜa, x0 lµ ®iÓm ù trÞ ña hµm sè ϕ. Theo ®Þnh lý Fermat ho hµm mét biÕn ϕ, ta
ã

ϕ′ (x0 ) = 0.

Hay fx′ (M0 ) = 0. B»ng ¸ h lµm t­¬ng tù, ta òng ã fy′ (M0 ) = 0. §Þnh lý ®­î høng minh.

§iÓm M0 tháa m·n hÖ ph­¬ng tr×nh


fx′ (x, y) = 0,


f ′ (x, y) = 0

y

®­î gäi lµ ®iÓm dõng ña hµm sè f . Trong tr­êng hîp tæng qu¸t, ®Þnh lý Fermat hØ ra r»ng mét
®iÓm ù trÞ lµ ®iÓm dõng. Xong hiÒu ng­î l¹i, mét ®iÓm dõng h­a h¾ ®· lµ mét ®iÓm ù

trÞ. Nh­ vËy, khi nµo th× ®iÓm dõng sÏ lµ ®iÓm ù trÞ? §Þnh lý d­íi ®©y kh¼ng ®Þnh ®iÒu nµy.

§Þnh lý 1.20. Cho ®iÓm M0 (x0 , y0) lµ ®iÓm dõng ña hµm sè f (x, y) vµ hµm sè f (x, y) ã ¸

®¹o hµm riªng Êp 2 liªn t trong mét l©n Ën ña ®iÓm M0 . §Æt

A = f ”x2 (M0 ), B = f ”xy (M0 ), C = f ”y2 (M0 ), ∆ = B 2 − AC.

Khi ®ã,

(i) NÕu ∆ > 0, th× hµm sè kh«ng ®¹t ù trÞ t¹i ®iÓm M0 .
(ii) NÕu ∆ = 0, th× hµm sè f (x, y) ã thÓ ®¹t ù trÞ t¹i M0 hoÆ kh«ng ®¹t ù trÞ t¹i ®iÓm M0 .
(iii) NÕu ∆ < 0 vµ
+ A > 0, th× M0 lµ ®iÓm ù tiÓu.

+ A < 0, th× M0 lµ ®iÓm ù ®¹i.

Chøng minh: (i) Gi¶ sö ∆ > 0. Theo «ng thø Taylor ho hµm hai biÕn sè, ta ã

1
f (x0 + ∆x , y0 + ∆y ) − f (x0 , y0) = df (x0, y0 ) + d2 f (x0 + θ∆x , y0 + θ∆y ),
2

28
trong ®ã 0 < θ < 1. Do M0 lµ ®iÓm dõng, nªn df (x0 , y0) = 0. Khi ®ã

1 
f (x0 + ∆x , y0 + ∆y ) − f (x0 , y0 ) = A0 ∆2x + 2B0 ∆x ∆y + C0 ∆2y ,
2

trong ®ã 
A0 = f ”x2 (x0 + θ∆x , y0 + θ∆y ),






B0 = f ”xy (x0 + θ∆x , y0 + θ∆y ),



C0 = f ”y2 (x0 + θ∆x , y0 + θ∆y ).


Do vËy, tam thø bË hai

g(x) = A0 x2 + 2B0 x + C0

®æi dÊu qua 2 nghiÖm ña ph­¬ng tr×nh g(x) = 0. Tån t¹i α, β sao ho

g(α) > 0, g(β) < 0

vµ

lim (A0 α2 + 2B0 α + C0 ) = g(α) > 0, lim (A0 β 2 + 2B0 β + C0 ) = g(β) < 0.
(∆x ,∆y )→0 (∆x ,∆y )→0

Khi ®ã, tån t¹i ǫ0 > 0 sao ho

A0 α2 + 2B0 α + C0 > 0 vµ A0 β 2 + 2B0 β + C0 < 0, ∀(∆x , ∆y ) ∈ B(O, ǫ0 ).

Víi mäi 0 < ǫ < ǫ0 , ta hän δ > 0 sao ho


δ < 2ǫ ,






 |δα| < 2ǫ ,


|δβ| < ǫ .


2

Xt 2 ®iÓm (δα, δ) vµ (δβ, δ). Khi ®ã, ta dÔ thö l¹i r»ng

(δα, δ) ∈ B(O, ǫ0),

(δβ, δ) ∈ B(O, ǫ0),

1
f (x0 + δα, y0 + δ) − f (x0 , y0 ) = δ 2 (A0 α2 + 2B0 α + C0 ) > 0,
2
1 2
f (x0 + δβ, y0 + δ) − f (x0 , y0 ) = δ (A0 β 2 + 2B0 β + C0 ) < 0.
2

Theo ®Þnh nghÜa, ®iÓm M0 kh«ng lµ ®iÓm ù trÞ.

(ii) Gi¶ sö ∆ = 0. Víi hµm sè
f (x, y) = x4 + y 4

29
 ho ta ∆ = 0 t¹i ®iÓm O(0, 0) vµ ®iÓm O lµ ®iÓm ù tiÓu.
Víi hµm sè

f (x, y) = x3 + y 3

ho ta ∆ = 0 t¹i ®iÓm O(0, 0) vµ ®iÓm O lµ kh«ng lµ ®iÓm ù trÞ.

(iii) Gi¶ sö ∆ < 0 vµ A > 0. Theo gi¶ thiÕt liªn t ña ¸ ®¹o hµm riªng Êp 2, ta ã

lim ∆0 = ∆ < 0 vµ lim A0 = A > 0.

(∆x ,∆y )→0 (∆x ,∆y )→0

Hay tån t¹i ǫ > 0 sao ho

∆0 < 0, A0 > 0 ∀(∆x , ∆y ) ∈ B(O, ǫ).

Khi ®ã
1 
f (x0 + ∆x , y0 + ∆y ) − f (x0 , y0 ) = A0 ∆2x + 2B0 ∆x ∆y + C0 ∆2y ≥ 0,
2
víi mäi (∆x , ∆y ) ∈ B(O, ǫ). VËy ®iÓm M0 lµ ®iÓm ù tiÓu. B»ng ¸ h høng minh t­¬ng tù, ta
òng ã tr­êng hîp ∆ < 0 vµ A < 0. Nh­ vËy, ®Þnh lý ®­î høng minh.

VÝ d 1.21. T×m ù trÞ ña hµm sè

f (x, y) = x4 + y 4 − x2 − 2xy − y 2 .

Gi¶i: T×m ¸ ®iÓm dõng hay gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh

fx′ = 4x3 − 2x − 2y = 0, fy′ = 4y 3 − 2x − 2y = 0,

ta nhËn ®­î ¸ nghiÖm (0, 0), (−1, −1), (1, 1). §Ó t×m ®iÒu kiÖn ®ñ ña ù trÞ, ta tÝnh ¸ ®¹o
hµm riªng Êp 2

f ”x2 = 12x2 − 2, f ”xy = −2, f ”y2 = 12y 2 − 2.

+ Xt t¹i ®iÓm (−1, −1).

Ta ã

A = 10, B = −2, C = 10, ∆ = B 2 − AC < 0.

Do ®ã hµm sè ®¹t ù tiÓu t¹i ®iÓm (−1, −1) vµ gi¸ trÞ ù tiÓu f (−1, −1) = −2.
+ Xt t¹i ®iÓm (1, 1).
Ta ã

A = 10, B = −2, C = 10, ∆ = B 2 − AC < 0.

30
Do ®ã hµm sè ®¹t ù tiÓu t¹i ®iÓm (1, 1) vµ gi¸ trÞ ù tiÓu f (−1, −1) = −2.
+ Xt t¹i ®iÓm (0, 0).
Ta ã

A = −2, B = −2, C = −2, ∆ = B 2 − AC = 0.

§Ó t×m hiÓu sù tån t¹i ù trÞ, ta xt sè gia ña hµm sè t¹i ®iÓm (0, 0):

∆f = f (∆x , ∆y ) − f (0, 0) = ∆4x + ∆4y − ∆2x − ∆2y − 2∆x ∆y .

q
3
NÕu 0 < ∆x = ∆y < 2
, th×

3
∆f = 2∆4x − 4∆2x < 2∆4x − 3∆2x = 2∆2x (∆2x − ) < 0.
2

NÕu 0 < ∆x = −∆y , th×

∆f = ∆4x + ∆4x − ∆2x − ∆2x + 2∆2x = 2∆4x > 0.

Theo ®Þnh nghÜa, ®iÓm (0, 0) kh«ng lµ ®iÓm ù trÞ. VËy hµm sè ®¹t ù tiÓu t¹i 2 ®iÓm (−1, −1),
®iÓm (1, 1) vµ fmin = −2.

1.12.3. Cù trÞ ã ®iÒu kiÖn

Cho hµm sè f (x, y) x¸ ®Þnh trªn tËp më D ⊆ R2 . mét ®­êng ong ã ph­¬ng tr×nh ϕ(x, y) = 0.
Ng­êi ta gäi ù trÞ ña hµm sè f (x, y) trong ®ã ¸ biÕn x, y bÞ rµng bué bëi hÖ thø ϕ(x, y) =0
lµ ù trÞ ã ®iÒu kiÖn.

§Þnh lý 1.22. (®iÒu kiÖn Çn)

Gi¶ sö ®iÓm (x0 , y0 ) lµ ®iÓm ù trÞ ã ®iÒu kiÖn ña hµm sè f (x, y) víi r»ng bué ϕ(x, y) = 0.
C¸ hµm sè f (x, y) vµ ϕ(x, y) tháa m·n ¸ ®iÒu kiÖn:
(i) C¸ ®¹o hµm riªng ña ¸ hµm sè f, ϕ liªn t trªn mét l©n Ën ña ®iÓm (x0 , y0 ).
(ii) ϕ′x (x0 , y0) 6= 0, ϕ′y (x0 , y0 ) 6= 0.
Khi ®ã, tån t¹i λ (gäi lµ nh©n tö Lagrange) sao ho

fx′ (x0 , y0 ) + λϕ′x (x0 , y0) = 0,






 fy′ (x0 , y0 ) + λϕ′y (x0 , y0) = 0,



ϕ(x0 , y0 ) = 0.


Chøng minh: Hµm sè f (x, y) víi r»ng bué ϕ(x, y) = 0 ®¹t ù trÞ t¹i ®iÓm (x0 , y0 ), nªn
ϕ(x0 , y0 ) = 0. Gi¶ sö ϕ′x (x0 , y0 ) 6= 0, theo ®Þnh lý hµm Èn, tån t¹i hµm Èn y = y(x) tõ ph­¬ng

31
tr×nh ϕ(x, y) = 0. Khi ®ã, hµm sè z = f (x, y(x)) ®¹t ù trÞ t¹i ®iÓm x0 . Theo ®Þnh lý Fermat, ta
ã z ′ (x0 ) = 0. Hay
fx′ (x0 , y0 ) + fy′ (x0 , y0 ).y ′ (x0 ) = 0.

MÆt kh¸ , tõ ph­¬ng tr×nh ϕ(x, y(x)) = 0 t¹i ®iÓm (x0 , y0), ta ã

ϕ′x (x0 , y0 ) + ϕ′y (x0 , y0 ).y ′(x0 ) = 0.

KÕt hîp 2 hÖ thø trªn, ta ã

   
fx′ (x0 , y0) + λϕ′x (x0 , y0 ) + fy′ (x0 , y0 ) + λϕ′y (x0 , y0 ) .y ′ (x0 ) = 0.

V× ϕ′y (x0 , y0) 6= 0 nªn tån t¹i λ ∈ R sao ho


fx′ (x0 , y0) + λϕ′x (x0 , y0 ) = 0,


f ′ (x0 , y0 ) + λϕ′ (x0 , y0 ) = 0.


y y

§Þnh lý ®­î høng minh.

Hµm sè

F (x, y, λ) = f (x, y) + λϕ(x, y)

®­î gäi lµ hµm Lagrange. B©y giê ta xt ®iÒu kiÖn ®ñ ho ù trÞ ã ®iÒu kiÖn. Víi mçi λ0 è
®Þnh, ta Çn xt xem ®iÓm dõng ã ®iÒu kiÖn (x0 , y0 ) ã lµ ®iÓm ù trÞ ña hµm f (x, y) víi rµng
bué ϕ(x, y) kh«ng? Tõ hÖ thø
 
∆F (x0 , y0 , λ0 ) =f (x, y) − f (x0 , y0 ) + λ0 ϕ(x, y) − ϕ(x0 , y0)

=f (x, y) − f (x0 , y0 )

=∆f (x0 , y0 ).

Nh­ vËy, víi mçi λ0 è ®Þnh, nÕu ®iÓm (x0 , y0) lµ ®iÓm ù trÞ ña hµm L(x, y, λ0 ) th× (x0 , y0)
òng lµ ®iÓm ù trÞ ña hµm f (x, y). Cù trÞ ña hµm L(x, y, λ0) lµ ù trÞ kh«ng ®iÒu kiÖn, do
vËy ®iÓm (x0 , y0) lµ ®iÓm ù trÞ hay kh«ng, hoµn toµn ph thué vµo dÊu ña

∂2F ∂2F ∂2F

d2 F (x0 , y0 , λ0 ) = (x0 , y 0 , λ 0 )dx2
+ 2 (x0 , y 0 , λ 0 )dxdy + (x0 , y0 , λ0 )dy 2.
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
∂ϕ ∂ϕ
Do ∂x (x0 , y0 )dx + ∂y
(x0 , y0)dy = 0 vµ ta hØ xt ¸ ®iÓm (x, y) sao ho ϕ(x, y) = 0. Khi ®ã,
thay
∂ϕ
∂x
(x0 , y0 )
dy = − ∂ϕ dx
∂y
(x0 , y0 )

32
vµo biÓu thø d2 f (x0 , y0 , λ0 ), ta nhËn ®­î

d2 F (x0 , y0, λ0 ) = G(x0 , y0 , λ0 )dx2 .

Do ®ã,

+ NÕu G(x0 , y0 , λ0 ) > 0 th× ®iÓm (x0 , y0 ) lµ ®iÓm ù tiÓu ã ®iÒu kiÖn.
+ NÕu G(x0 , y0 , λ0 ) < 0 th× ®iÓm (x0 , y0 ) lµ ®iÓm ù ®¹i ã ®iÒu kiÖn.

VÝ d 1.23. T×m ù trÞ ña hµm sè f (x, y) = xy víi rµng bué x2 + y 2 = 1.

Gi¶i: Hµm Lagrange ã d¹ng

F (x, y, λ) = xy + λ(x2 + y 2 − 1).

+ T×m ®iÓm dõng ã ®iÒu kiÖn: Gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh


Fx′ = y + 2λx = 0,






Fy′ = x + 2λy = 0,


x2 + y 2 = 1.



Ta nhËn ®­î 4 nghiÖm

√ √ √ √ √ √ √ √
2 2 1 2 2 1 2 2 1 2 2 1
A1 ( ,− , ), A2 (− , , ), A3 ( , , − ), A4 (− ,− , − ).
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
Víi mäi ®iÓm (x, y) thué miÒn rµng bué hay ϕ(x, y) = x2 + y 2 − 1 = 0, ta ã

2xdx + 2ydy = 0 vµ F ”x2 = 2λ, F ”xy = 1, F ”y2 = 2λ.

Ta xt t¹i ¸ ®iÓm:

√ √
2 2 1
+ §iÓm A1 ( 2
, − 2 2
, ).

d2 F (A1 ) =dx2 + 2dxdy + dy 2

=(dx + dy)2

=4dx2 .

VËy hµm sè ®¹t ù tiÓu t¹i ®iÓm A1 vµ gi¸ trÞ ù tiÓu f (A1 ) = − 12 .

+ B»ng ¸ h lµm t­¬ng tù, hµm sè ®¹t ù tiÓu t¹i ®iÓm A2 vµ gi¸ trÞ ù tiÓu f (A2 ) = − 21 . Hµm
sè ®¹t ù ®¹i t¹i ¸ ®iÓm A3 , A4 vµ gi¸ trÞ ù ®¹i f (A3 ) = f (A4 ) = 12 .

1.13. Gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt

1.13.1. §Þnh nghÜa

33
Cho hµm sè f : D ⊆ R2 → R vµ ®iÓm M0 (x0 , y0) ∈ D .
+ Hµm sè f ®­î gäi lµ ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt t¹i ®iÓm M0 trªn miÒn D , nÕu

f (M0 ) ≥ f (M), ∀M ∈ D.

+ Hµm sè f ®­î gäi lµ ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt t¹i ®iÓm M0 trªn miÒn D , nÕu

f (M0 ) ≤ f (M), ∀M ∈ D.

Chó ý r»ng mäi hµm f (x, y) liªn t trªn mét miÒn ®ãng vµ bÞ hÆn D ⊆ R2 ®Òu tån t¹i gi¸ trÞ
lín nhÊt vµ gi¸ trÞ nhá nhÊt trªn miÒn D.

1.13.2. Ph­¬ng ph¸p t×m

Ta nhËn thÊy r»ng: NÕu hµm sè f (x, y) ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt hoÆ lín nhÊt tai ®iÓm (x0 , y0) ∈
D ⊆ R2 vµ (x0 , y0) ∈ intD , th× (x0 , y0) sÏ lµ ®iÓm ù trÞ kh«ng ®iÒu kiÖn. Khi ®ã, ®iÓm nµy
òng lµ ®iÓm dõng ña hµm sè f (x, y). Do vËy, ta ã quy t¾ t×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt ña
®å thÞ hµm sè f (x, y) trªn miÒn D nh­ sau:
B­í 1. T×m ¸ ®iÓm dõng kh«ng ®iÒu kiÖn trªn miÒn D : (x1 , y1 ), (x2 , y2 ), ...(xn , yn ).
B­í 2. T×m ¸ ®iÓm dõng ã ®iÒu kiÖn trªn miÒn biªn ∂D hoÆ t×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt
trªn biªn ∂D : (xn+1 , yn+1), (xn+2 , yn+2), ...(xm , ym ).
B­í 3. Gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt ña hµm sè f (x, y) trªn miÒn D x¸ ®Þnh bëi «ng thø :

fLN = max{f (x1 , y1), f (x2 , y2), ...f (xm , ym )},

fN N = min{f (x1 , y1), f (x2 , y2), ...f (xm , ym )}.

VÝ d 1.24. T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt ña hµm sè

f (x, y) = 8x2 + 3y 2 − (2x2 + y 2 + 1)2 ,

trªn miÒn D = {(x, y) ∈ R2 : x2 + y 2 ≤ 1}.

Gi¶i: MiÒn D lµ mét h×nh trßn ®¬n vÞ. Do ®ã, D lµ ®ãng vµ bÞ hÆn. Hµm sè f (x, y) liªn
t trªn miÒn D , nªn hµm sè ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt trªn miÒn D .
+ T×m ¸ ®iÓm dõng kh«ng ®iÒu kiÖn: Gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh
 
fx′ (x, y) = 0
 8x(1 − 2x2 − y 2 ) = 0

⇐⇒
f ′ (x, y) = 0
 2y(1 − 4x2 − 2y 2) = 0,

y

34
 ho ta ¸ ®iÓm dõng:
    
x1 = 0 x2 = 0 x3 = 0 x4 = √1 x5 = − √1
    
2 2

y1 = 0, y2 = √1 , y3 = − √1 , y4 = 0, y5 = 0.

    
2 2

+ Xt hµm sè f (x, y) trªn miÒn biªn ∂D = {(x, y) : x2 + y 2 = 1}. Thay y 2 = 1 − x2 vµo hµm sè
f (x, y), ta nhËn ®­î

f (x, y) = 8x2 + 3(1 − x2 ) − (2x2 + 1 − x2 − 1)2 = x2 − x4 − 1,

víi x ∈ [−1, 1]. DÔ dµng thÊy r»ng: Hµm sè ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt t¹i (x2 = 21 , y 2 = 21 ), nhá nhÊt t¹i
(x = 0, y 2 = 1) hoÆ (x2 = 1, y = 0).
+ KÕt luËn: Gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt ña hµm f (x, y) ®­î x¸ ®Þnh bëi:

fLN = max{f (x1 , y1), f (x2 , y2 ), ...} = f (0, 0) = −1,

fN N = min{f (x1 , y1), f (x2 , y2 ), ...} = f (x4 , y4) = f (x5 , y5 ) = 0.

VÝ d 1.25. T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt ña hµm sè

f (x, y) = ex (x + y)(x − y + 4),

trªn tam gi¸ OAB , víi A(−5, 0), B(0, 5).

Gi¶i: + T×m ¸ ®iÓm dõng kh«ng ®iÒu kiÖn: Gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh
 
fx′ (x, y) = 0
 ex (x2 − y 2 + 6x + 4y + 4) = 0

⇐⇒
f ′ (x, y) = 0
 ex (−2y + 4) = 0,

y

ho ta ¸ ®iÓm dõng:  
x1 = −2
 x2 = −4


y1 = 2,
 y2 = 2.


§iÓm (x1 , y1 ) ∈ (OAB) tháa m·n. §iÓm (x2 , y2 ) kh«ng thué miÒn rµng bué .
+ Xt hµm sè f (x, y) trªn biªn OA : y = 0, x ∈ [−5, 0]. Thay y = 0 vµo hµm sè f (x, y), ta
nhËn ®­î

f (x, 0) = ex (x2 + 4x),

víi x ∈ [−5, 0]. Ta ã f ′ (x, 0) = ex (x2 + 6x + 4). V× lo¹i ®iÓm (x2 , y2 ) vµ ®Ó tiÖn ho viÖ sö
dng, ta ký hiÖu ¸ ®iÓm dõng vµ 2 ®iÓm ®Çu mót ña ®o¹n OA lµ
√
  
x2 = −3 − 5
 x3 = 0
 x4 = −5


y2 = 0,
 y3 = 0,
 y4 = 0.


35
+ Xt hµm sè f (x, y) trªn biªn OB : x = 0, y ∈ [0, 5]. Thay x = 0 vµo hµm sè f (x, y), ta nhËn
®­î

f (x, 0) = −y 2 + 4y,

víi y ∈ [0, 5]. Ta ã f ′ (0, y) = −2y + 4. Khi ®ã, ta ã thªm ®iÓm ®Çu mót (x5 = 0, y5 = 5).
+ Xt hµm sè f (x, y) trªn biªn AB : y = x + 5, x ∈ [−5, 0]. Thay y = x + 5 vµo hµm sè f (x, y),
ta nhËn ®­î

f (x, x + 5) = ex (−2x − 5),

víi x ∈ [−5, 0]. Ta ã f ′ (x, x + 5) = ex (−2x − 7). Khi ®ã, ta ã thªm ®iÓm dõng (x6 = − 72 , y6 =
3
2
).
+ KÕt luËn: Gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt ña hµm f (x, y) ®­î x¸ ®Þnh bëi:

fLN = max{f (x1 , y1), f (x2 , y2), ..., f (x6 , y6 )} = f (x1 , y1) = f (x3 , y3 ) = 0,
√ √
fN N = min{f (x1 , y1 ), f (x2 , y2), ..., f (x6 , y6)} = f (x2 , y2 ) = e−3− 5 (−2 5 − 10).

Bµi tËp h­¬ng 1

Bµi 1.1. Cho hµm sè z = z(x, y) ®­î x¸ ®Þnh bëi ph­¬ng tr×nh Èn:

x = e2z (z + y 2 + 2y).

TÝnh vi ph©n toµn phÇn dz(x, y).

Bµi 1.2. TÝnh gÇn ®óng sè
√
I= e−0.02 + 2.113 .

Bµi 1.3. Cho hµm Èn z = z(x, y) x¸ ®Þnh bëi ph­¬ng tr×nh

y2
z = x3 sin(yz) + 3xe z .

TÝnh gÇn ®óng gi¸ trÞ ña z t¹i ®iÓm (0.98, 0.01).

Bµi 1.4. Cho hµm sè
p y
z = ln x2 + y 2 + arctan .
x
a) Rót gän biÓu thø : A = zx′′2 + zy′′2 .
b) TÝnh gi¸ trÞ ña d2 z(0, 1).

Bµi 1.5. Cho hµm Èn z = z(x, y) x¸ ®Þnh bëi ph­¬ng tr×nh Èn

y
z = x2 y + 2xe z .

TÝnh gÇn ®óng gi¸ trÞ ña z t¹i ®iÓm (0.99, 0.02).

Bµi 1.6. T×m ù trÞ kh«ng ®iÒu kiÖn ña ¸ hµm sè sau:

36
a) z = xyex−y .
b) z = e2x (x2 + y 2 − 2).
) z = xy 2 + x4 + y 4 .
p
d) z = xy 1 + x2 + y 2 .

e) z = 3x2 y + y 3 − 18x − 30y .

f) z = x4 + y 4 − 4xy + 1.
g) z = ex (x + y)(x − y + 4).
Bµi 1.7. T×m ¸ h»ng sè A, B, C ®Ó hµm sè

z = 2x3 + 3xy − 2y 3 + Ax + By + C,

®¹t ù trÞ t¹i ¸ ®iÓm M1 (1, −1) vµ z(1, −1) = 0.

Bµi 1.8. T×m ù trÞ ña hµm sè

1 1
f (x, y) = x4 + 2xy + y 4
4 4

víi ®iÒu kiÖn x2 + y 2 = 1.

Bµi 1.9. T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt ña hµm sè

a) z = x2 + y 2 − 2x2 y + 1 trªn miÒn D = {(x, y) : x2 + y 2 ≤ 1}.

Bµi 1.10. Cho hµm sè z = 2x4 + y 4 − x2 − 2y 2.
a) T×m ù trÞ ña z .

b) T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt trªn miÒn D = {(x, y) : x ≥ 0, y ≥ 0, x + y ≤ 1}.
H­íng dÉn gi¶i bµi tËp h­¬ng 1

Bµi 1.1. Sö dng «ng thø dz = zx′ dx + zy′ dy , víi

e−2z −2(y + 1)
zx′ = 2
, zy′ = .
2(y + 1) + 2z − 1 2(y + 1)2 + 2z − 1
p
Bµi 1.2. §Æt hµm sè f (x, y) = 22x + y 3. Khi ®ã I = f (−0.02, 2.11) vµ

1
I ≈ f (0, 2) + df (0, 2) = 3 − × 0.01 + 2 × 0.11 = 3.2167.
3

Bµi 1.3. Theo «ng thø :

z(x0 + δx , y0 + δy ) ≈ z(x0 , y0 ) + zx′ (x0 , y0 )∆x + zy′ (x0 , y0)∆y ,

trong ®ã (x0 , y0) = (1, 0), ∆x = −0.02, ∆y = 0.01. Khi ®ã, z(0.98, 0.01) ≈ 2.97.
Bµi 1.4. Cho hµm sè
p y
z = ln x2 + y 2 + arctan .
x
37
a) Rót gän biÓu thø : I = zx′′2 + zy′′2 .
b) TÝnh gi¸ trÞ ña d2 z(0, 1).

Ta ã

−x2 + 2xy + y 2
zx′′2 =
(x2 + y 2)2
x2 − 2xy − y 2
zy′′2 =
(x2 + y 2 )2
′′ −x2 − 2xy + y 2
zxy = .
(x2 + y 2 )2
Khi ®ã, ta ã I = 0, d2 z(0, 1) = dx2 + 2dxdy − dy 2.
Bµi 1.5. Theo «ng thø :

z(x0 + δx , y0 + δy ) ≈ z(x0 , y0 ) + zx′ (x0 , y0 )∆x + zy′ (x0 , y0)∆y ,

trong ®ã (x0 , y0) = (1, 0), ∆x = −0.01, ∆y = 0.02. Khi ®ã, z(0.99, 0.02) ≈ 2.02.
Bµi 1.6. a) z = xyex−y .
b) z = e2x (x2 + y 2 − 2).
  
zx′ = y(x + 1)ex−y = 0
 x1 = 0
 x2 = −1

⇔
z ′ = x(1 − y)ex−y
 y1 = 0,
 y2 = 1.

y

Khi ®ã, ta ã

′′ 2
∆ = zxy − zx′′2 .zy′′2 , ∆(x1 , y1) = 1 > 0, ∆(x2 , y2 ) = −1 < 0 ⇒ zmin = z(x2 , y2) = −e−2 .

) z = xy 2 + x4 + y 4 .
   
zx′ = 4x3 + y 2 = 0
 x1 = 0
 x2 = − √1
 x3 = − √1

2 2 2 2
⇔
z ′ = 2y(x + 2y 2 ) = 0 y1 = 0, y2 = 1 1
y3 = − √
, .
   
√
y 2 4
2 242

Khi ®ã, ta ã

′′ 2
∆ = zxy − zx′′2 .zy′′2 , ∆(x2 , y2 ) > 0, ∆(x3 , y3) > 0, ∆(x1 , y1 ) = 0.

Xt t¹i (x1 , y1 ).

1 1 1 2 1 1 1 2
z(0, 0) = 0, z(− , ) = − 3 + 4 < 0 ∀n ≥ n0 , z( , ) = 3 + 4 < 0 ∀n ≥ n0 .
n n n n n n n n
Nh­ vËy, hµm sè kh«ng ã ù trÞ.
p
d) z = xy 1 + x2 + y 2.  
z ′ = 0
 x0 = 0

x
⇔
z ′ = 0
 y0 = 0,

y

38
 1 1 1 1
z(0, 0) = 0, z( , ) > 0 ∀n ≥ n0 , z( , − ) < 0 ∀n ≥ n0 .
n n n n
Nh­ vËy, hµm sè kh«ng ã ù trÞ.

e) z = 3x2 y + y 3 − 18x − 30y .

    
z ′ = 6xy − 18 = 0
 x1 = 1
 x2 = −1
 x3 = 3
 x4 = −3

x
⇔
z ′ = 3y 2 + 3x2 − 30 = 0
 y1 = 3,
 y2 = −3,
 y3 = 1,
 y4 = −1.

y

Khi ®ã, ta ã

′′ 2
∆ = zxy − zx′′2 .zy′′2 , ∆(x1 , y1 ) = ∆(x2 , y2 ) < 0, ∆(x3 , y3 ) = ∆(x4 , y4 ) > 0.

VËy hµm sè ®¹t ù ®¹i t¹i (x2 , y2 ) vµ ®¹t ù tiÓu t¹i (x1 , y1 ).
f) z = x4 + y 4 − 4xy + 1.
   
zx′ = 4x4 − 4y = 0
 x1 = 0
 x2 = 1
 x3 = −1

⇔
z ′ = 4y 3 − 4x = 0
 y1 = 0,
 y2 = 1,
 y3 = −1.

y

Khi ®ã, ta ã

′′ 2
∆ = zxy − zx′′2 .zy′′2 , ∆(x3 , y3 ) = ∆(x2 , y2 ) < 0, ∆(x1 , y1 ) = 0.

VËy hµm sè ®¹t ù tiÓu t¹i (x2 , y2 ) vµ ®¹t ù tiÓu t¹i (x3 , y3). Hµm sè kh«ng ®¹t ù trÞ t¹i
(x1 , y1 ).
g) z = ex (x + y)(x − y + 4).
  
zx′ = ex (x2 − y 2 + 6x + 4y + 4) = 0
 x1 = −2
 x2 = −4

⇔
z ′ = ex (−2y + 4) = 0
 y1 = 2,
 y2 = 2.

y

Khi ®ã, ta ã
′′ 2
∆ = zxy − zx′′2 .zy′′2 , ∆(x1 , y1 ) > 0, ∆(x2 , y2 ) < 0.

VËy hµm sè ®¹t ù ®¹i t¹i (x2 , y2 ).

Bµi 1.7. T×m ¸ h»ng sè A, B, C ®Ó hµm sè

z = 2x3 + 3xy − 2y 3 + Ax + By + C,

®¹t ù trÞ t¹i ¸ ®iÓm M1 (1, −1) vµ z(1, −1) = 0.

 
z (1, −1) = 0
 ′ A = −3

x
⇔ z(1, −1) = 0 ⇒ C = 5.
z ′ (1, −1) = 0
 B = 3,

y

39
Thö l¹i: Tháa m·n.

Bµi 1.8. T×m ù trÞ ña hµm sè

1 1
f (x, y) = x4 + 2xy + y 4
4 4

víi ®iÒu kiÖn x2 + y 2 = 1.


L′x = 0




 5 1 1 1 1
L′y = 0 ⇔ λ = − , (x, y) = ( √ , √ ), (− √ , − √ );

 4 2 2 2 2


L′z = 0


3 1 1 1 1
λ = , (x, y) = (− √ , √ ), ( √ , − √ ).
4 2 2 2 2
1 1 5 1 1 5
d2 L( √ , √ , − ) = −6dx2 < 0, d2 L(− √ , − √ , − ) = −6dx2 < 0
2 2 4 2 2 4
1 1 3 1 1 3
d2 L(− √ , √ , ) = 10dx2 > 0, d2 L( √ , − √ , ) = 10dx2 > 0.
2 2 4 2 2 4
VËy hµm sè ®¹t ù ®¹i t¹i (− √12 , − √12 ) vµ ù tiÓu t¹i ( √12 , − √12 ).
Bµi 1.9. T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt ña hµm sè

a) z = x2 + y 2 − 2x2 y + 1 trªn miÒn D = {(x, y) : x2 + y 2 ≤ 1}.


zx′ = 0


√ √



 2 1 2 1
z ′
= 0 ⇔ (x, y) = (0, 0), ( , ), (− , ).


y 2 2 2 2

x2 + y 2 ≤ 1



T¹i biªn x2 + y 2 = 1, ta ã z(x, y) = f (y) = 2(y 3 − y + 1) víi |y| ≤ 1.

√ √ √ √
3 3 3 3
f (−1) = f (1) = 2, f ( ) = 2(1 + ), f (− ) = 2(1 − ).
3 3 3 3
√ √
3 3
VËy hµm sè ®¹t nhá nhÊt lµ 2(1 − 3
) vµ lín nhÊt lµ 2(1 + 3
).
Bµi 1.10. Cho hµm sè z = 2x4 + y 4 − x2 − 2y 2.
a) T×m ù trÞ ña z :

9 1 1 1 1
zmin = − t¹i (− , −1), ( , −1), (− , 1), ( , 1).
8 2 2 2 2

b) T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt trªn miÒn D = {(x, y) : x ≥ 0, y ≥ 0, x + y ≤ 1}: Xt trªn
¸ biªn vµ ¸ ®iÓm ù trÞ trªn miÒn D.

40