Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Ch. Baker, Studia Kulturowe Teoria I Praktyka Rozdział 10

    Uploaded by

    Agata Wiśniewska
    33 views23 pages

    Original Title

    Ch. Baker, Studia Kulturowe Teoria i Praktyka Rozdział 10

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    33 views23 pages

    Ch. Baker, Studia Kulturowe Teoria I Praktyka Rozdział 10

    Uploaded by

    Agata Wiśniewska

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 23
    318 Studia kulturowe ~ teoria i praktyka ‘wenia. Koncepcja ,nadawania” badd ksztaltowania rasy Kladzie nacisk na wladze, kontrole i dominacie. Powiedzieliémy, 2e szczegélng uwage powinno sig zwracaé na punity prze- ciecia lini rasy, etnicznosci, narod, klasy, wieku i pici uiturowe). Tozsamoéci kuiturowe:nelezy rozumieé w kategoriach ertykulacii tych przecinajacych sie yshurséw. Idee rasy, etnicznosc i narodu trzeba rozpatrywaé w odniesieniu do wzajemnych zaleznosci irelacji pomiedzy nimi, czego przykadem moze ‘byésposé konstruowania czystosci etniczne| poszczegéinych narodow w dys- kursach nacjonelistycznych oraz rola metafor opartych na pci takich jak .ojczy- za" czy ,matka narod" itp., w procesie ustenawianie nerodu, Prayjecie pogladu antyesencjaistycznego, zgodnie z ktérym uwaza sie, Ze totsamosci powstala w obrebie dyskursu i dzieki nlemu, sprawia, 2e Kiczowa dla resy, etnicznosci i narodu steje sig kwestia reprezentaci. W tym rozdziale -zwréciliémy uwage na fakt systematycznego konstruowania os6b czarnych jako przedmiot6w, ofiar i probleméw. Przeanalizowaligmy wiele dyskurs6w doty- cczgcych rasy | etnicznosci w telewiaii, podkresiajac nle tylko jawne formy rasi- zmu, ale takée wewngtrzna niejednoznacznosé i ambiwalencjg poszczegél- rnych wizerunkéw. Szczegéiny nacisk potozyliémy na ideg hybrydowosci. Kultu- Fy i tozsamofci podlegaja coraz wigkszej hybrydyzacii, w miarg jak konkretne mmiejsca stag sig obbiektami odleglych wptywow i mieszania sig kultur. Jako ilu- stracjg tego procesu wykorzystalismy prayklad afrykatiskie) diaspory Czarnego ‘Atlantyku oraz lteratury Swiata postkoloniainego. Co istotne, jesli chcemy w dzisiejszych czasach analizowae resizm z jego zlozonymi strukturam! | dynamika, to uderzy nas jedna kwestia,jedna pierw- szorzedna zasada. Chodzio strach ~ niesamowity strach wewnetrzny ~ przed yciem z réznica. Ow I¢k rodz sig jako konsekwencja spragzenia i napigcia izy tym, co odmienne, a wladza. W tym kontekécie przed studiami kulturo- ‘wml staje zadanie polegajace na mobilizacii wszelkich mozliwych srodkéw, JeSlichodzi o zasoby intelektualne, w celu zrozumienia, co powodule, 2e spo- leczefistwa, w ktérych Zyjemy, staja sig tak wryiatkowo i gleboko antyludzkie \w odhiesieniu do umiejgtnosci zycia z rétnicg (Hall, 19974: 343), x PLEC, PODMIOTOWOSC | REPREZENTACJA Gléwne pojecia Dyskurs ‘Patriarcat Fein ‘Pesformatysunose Kobiecase Pet uleurowa dent hacia ‘Pacycja potniots Meskost Reprecentacja Niniejszy rozdziat poswigcony jest ptci biologicane (sex) i pli kulturowe} (gender), czyli cechom, ktére przypisuie sie mezczyznom i kobietom we wspét- czesnych spoteczeristwach. Zajmiemy sig tu spotecznym konstruowaniem podmiot6w piciowych, ze szczegélnym naciskiem na kwestie reprezentacji kkulturowej. Skupimy sie na pracach badaczy znajdujacych sie pod wptywem feminizmu, poststrukturalizmu i psychoanalizy, poniewai.w obrebie studiow kulturowych sq to teorie dominujace wsréd pradéw myslowych odnosza- cych sie do tych zagadnies\. Zwrécimy réwnie# uwage na napigcia pomiedzy tymi paradygmatami a odkryciami dokonanymi w naukach chemicznych i bio- logicznych. FEMINIZM | STUDIA KULTUROWE Pray omawianiu zagadniet plci biologicznej i kulturowej nie da sig pominaé rozlegtego obszaru teorii feministycanej. Nie do pomyslenia bytyby studia kulturowe, w obrebie ktérych to ujecie zostatoby pominigte. Jednakie, p mimo powszechnosci myslenia feministycanego w obrebie tej dyscypliny, ni wszystkie odmiany feminizmu sig do niej zalicza. Podobnie nie we wszyst- 390 Studia kulturowe teoria i praktyka kich sferach studi6w kulturowych nawiqzuje sie do kwestii ptci kulturowej (choé wiele feministek stwierdzitoby, 2e tworzenie w ramach wspdtczesnych studiow kulturowych definicii kultury, ktére pomijajq kwestig pici kulruro- we), powaznie utrudnia rozw6j tej dziedziny). W zwigzku z tym niniejszy rozdziat nie ma na celu przedstawienia historii, Klasyfikacji czy teé analizy rruchu kobiecego jako takiego, lecz. raczej zaprezentowanie tych pradéw mySlowych w obrebie studidw kulturowych, ktére zajmuja sig ptcig biolo- gicana, plciq kulturowa i feminizmem. Franklin iin. (1991) wskazuja na licane zbiednosci pomigdzy studiami kkulturowymi a feminizmem, do ktérych zaliczyé mozna: + datenie osdb reprezentujgeych te dwa podejécia do nawigzania kontaktu 2 ruchami spolecznymi i politycanymi spoza Srodowiska akademickiego; + xytycane stanowisko wzgledem bardziej uznanych dyscyplin, takich jak so- cjologia czy literatura; + brak zaufania do ,wiedzy pewnej” oraz kwestionowanie jej ustalonych za- loies; + cheé tworzenia wielu réznych odmian wiedzy, dotyczacych grup ,marginalizo- wanych” i ciemigzonych, z jawng intencjg dokonania interwengji poityezne} Y stotngcechig wspélng studio kulturowych 1 femintemns jest cainteresowanie Keve- tian’ whadcy, reprecentacf, kultury popularne, podniotowoset taésamasct i Kon- supa. ‘Zwiqzek pomigdzy feminizmem a studiami kulturowymi nie zawsze na- Ieéal do najtatwiejszych. Hall opisuje feminizm jako ,ztodzieja, ktéry wkradt sig noca, zaktécit spokéj, wywolal niepokojacy hatas, zabrat czas i porzad- nie nabrudzit na stole studi6w kulturowych” (Hall, 1992a: 282). Problem polegal na tym, ze feminizm nie zawsze byt dobrze prayjmowany przez ba- daczy 2 zakresu studidw kulturowych, feministki musialy wiec niekiedy dosé glosno , krzyczee”, by zwrécié na siebie uwage (Women's Study Group, 1978). Jednak to w dude} mierze dzigki nim kwestie seksualnosci, pici kulturowej, podmiotowosci i wtadzy znalazly sie w centrum zainteresowaft badaczy kul- tury: Tym samym doszto do przesunigcia akcentu z kluczowego, jak dotad, dla analizy kulturowej czynnika klasowego. Patriarchat, réwnose i réznica Feminizm stanowi zr6énicowany obszar przeplatania si¢ teotii i polityki, w obrebie ktérego wystepuje wiele rywalizujacych miedzy soba perspektyw i zasad daiatania. Méwiac ogélnie, w feminizmie zaklada sie, Ze ple€ stano- wi fundamentalng i nieredukowalng of organizacji spotecenei, ktéra, jak dotad, jest jednoznaczna z podporzadkowaniem kobiet mgzczyznom. Oso- by reprezentujace to ujecie postrzegaja zatem ple¢ jako organizacyjng zasa- Pleé, podmiotowos¢ i reprezentacja 321 de Zycia spolecznego, kt6ra jest takée nicodtacanie uwiktana w stosunki wladzy. Feministki twierdza, te podporzadkowanie kobiet wystepuje w bar- dzo szerokim kontekscie instytucji i praktyk spotecanych. Inaczej méwigc, jawisko to nalezy rozumie¢ jako ceche charakterystycang catosci struktury spolecznej. Takie strukturalne podporzadkowanie kobiet okresla sig mia- nem patriarchatu, kt6re to pojecie budzi skojarzenia z rodzina, gdzie glow Jest mezczyzna, meska dominacja i wyészoscia, Feminizm rozumiany jako ruch spoteczny odnosi sig do formutowania stra- tegii politycznych, stuzacych dokonywaniu interwencji w zycie spoteczne, W celu obrony interessw kobiet. W jego obreb whodza rééne analizy i strate- gie dzialania, ktére moina ogélnie podzielié na nastepujace kategorie: feminizm liberalny; feminizm réznicy; feminizm socjalistycany; feminizm poststrukturalistycany; feminizm czarny; feminizm postkolonialny. Powyészych kategorii nie naledy traktowa¢ jako ostatecznych i niezmien- nych. Taka typologia w istocie nie najlepiej przystuguje sig catosci nurtu, poniewaé prowadzi do wytworzenia mato praydatnych i nieelastycznych li- nii podziatu. Z tego wegledu naledy ja traktowa¢ jedynie jako pewnego ro- dzaju narzedzie ujawniajgce zr6énicowanie podstawowych zalozett femini- zmu i pokazujace rééne roztozenie akcentéw w odniesieniu do spraw sta- nowiacych domene kobiet. Na przyktad zgodnie z jedng z odmian mysli fe- ministycznej, uwaéa sig, Ze celem kobiet powinno byt osiagniecie spotecz- nej ,réwnosci” z meiczyznami, w inne} za, iz pomysinosé kobiet jest na- stepstwem stworzenia odpowiednich warunkéw do pelnego wykorzystania moéliwoSci wynikajacych z réznic, kt6re dziela je od mezczyzn. Feminizm liberainy i socjalistyczny Feministki liberalne reprezentuja poglad, ée r6dnice migdzy kobietami i med- czyznami to jedynie konstrukty spoteceno-ekonomiczne i kulturowe, a nie nastepstwo niezmiennych czynnikéw biologicanych. Nacisk Kadzie sig tu na zréwnanie mozliwosci kobiet w poréwnaniu z mezcayznami we wszyst- kich sferach Zycia. Zaktada sie, Ze w zachodnich demokracjach liberalnych cel ten moina zrealizowaé w obrebie istniejacych porzadkéw prawnych i eko- nomicznych (np. Mackinnon, 1987, 1991). W ramach feminizmu socjali- stycanego wskazuje sig natomiast na faktistnienia powiazah pomiedzy ptcia kkulturowa a Klasa, czego istotnym elementem jest rola zjawiska nieréwno- sei pomigdzy ptciami w procesie reprodukcji kapitalizmu. Podporzadkowa- 392 ‘Studia kulturowe - teoria i praktyka nie kobiet meéczyznom postrzega sie tu jako nieodigczna ceche kapitali- zmu, z czego wynika, Ze pelne ,wyzwolenie” kobiet jest jednoznaczne z oba- leniem kapitalistyeznych struktur i stosunkéw spotecznych. Wykonywane przez kobiety obowigzki domowe maja by¢ jednym z zasadniczych czynni- kéw w procesie reprodukeji sity roboczej, zaréwno w kategoriach fizycanych (dostarczanie pozywienia i odaiedy, opieka itd), jak i kuleurowych (nauka odpowiedniego zachowania, takiego jak organizacia czasu, dyscyplina, sza- cunek dla wladzy,itd.). Ponadto uwaza sie, ée w porzadku kapitalistycanym kobiety stanowig érédto zaopatrzenia w tania szybko dostosowujaca sig do réénych warunk6w site robocza, ktéra modna z tatwoscia ,odestaé do domu”, kiedy sytuacja tego wymaga. Stad gtéwnym aspektem feminizmu socjali- stycznego jest zwrdcenie uwagi na ,podwéjna role” (obowiazki domowe i praca zarobkowa) kobiet w reprodukcji kapitalizmu (Oakley, 1974). Feminizm réznicy W feminizmie liberalnym i feminizmie socjalistycznym kladzie sig nacisk na réwnos¢ i podobieristwo. Zwolenniczki feminizmu réénicy twierdza z kolei, de pomiedzy kobietami a meéczyznami istniejg zasadnicze i trudne do prze- zwyciedenia réinice o charakterze kulturowym, psychicanym i/lub biolo- sicanym. W kaidym z tych przypadkéw r6inice celebruje sig jako praejaw twérczej sity kobiet i wyiszosci wyznawanych przez nie wartosci nad warto- sciami meéczyzn (Daly, 1987; Rich, 1986). W tym sensie mona powiedziet, ze cecha feminizmu rznicy jest dazenie do pewnego rodzaju separatyzmu kobiet. Krytyka feminizmu rétnicy ~ iw istocie catej koncepgji patriarchatu ~ opiera sig na obserwacii, ze pomija sie kwestie wewnetrznego zréinicowa- nia kategorii kobiet. Jak pisze Rowbotham (1981), ,problem z patriarcha- tem”, polega na tym, ze koncepcja ta zaciera réznice miedzy poszczegélny- ‘mi kobietami ich cechami charakterystycanymi na rzecz pogladu o wszech- ‘ogarniajacym i uniwersalnym podporzadkowaniu mezczyznom. Sprawia to wratenie, 2e wszystkie kobiety podlegaja termu samemu rodzajowi uciemig- 2enia, skutkiem czego niezmiennie przedstawia sig je jako osoby bezradne i bezsilne. Te zatozenia staty sie obiektem krytyki feminizmu czarnego, w ob- rebie ktérego dowodzi sig, 2e ruch feministyczny, sktadajacy sig glownie 2 przedstawicielek biatej klasy sredniej, zignorowat istotna role rasy i kolo- nializmu w procesie ksztattowania sie stosunkéw migdzy piciami, Feminizm czarny i postkolonialny W obrebie feminizmu czarnego szczegélna uwage zwraca sig na réinice miedzy doswiadczeniami, sposobami kulturowego przedstawiania i intere- sami kobiet ezarnveh i biatveh (Carbv. 1984: hooks. 1992). ‘Twierdzi sie tn. Pleé, podmiotowosé i reprezentacja 393 e istotnymi czynnikami ksztaltujgcymi stosunki wladzy migdzy kobietami czarnymi i bialymi byly kolonializm i rasizm, czego nastepstwem jest po- strzeganie kobiet w pierwszej kolejnosci jako bialych. W tym kontekécie podkresla sig fakt istnienia rSinych rodzajow doswiadczenia bycia kobieta, ‘wynilkajqcych 2 przecinania sig linii ptci kulturowej z liniami rasy, etniczno- Sli narodowoSci. W obrebie teorii postkolonialne} méwi sie natomiast o ,po- w6jnym cigzarze”, ktérym obarczone sq kobiety, polegajacym na uciemie- Zeniu przez mocarstwa kolonialne oraz podporzadkowanin mezczyznom, zaréwno kolonizatorom, jak i cztonkom wiasnego ludu. Spivak (1993) pisze ww awigzku z tym, i ,podporzadkowany nie ma gtosu”, wskazujac, ze dys- kkurs kolonialny nie dysponuje pozycjami podmiotu, z kt6rych mogtyby prze- méwié niezamoine kobiety. Feminizm poststrukturalistyczny Znajdujaca sig pod wptywem teorii poststrukturalistyczne} i postmoderni- stycznej (Nicholson, 1990; Weedon, 1997) odmiana feminizmu opiera si¢ na zalozeniu, Ze pte¢ i rodzaj sq konstruktami spotecznymi i kulturowymi térych nie powinno sig wyjasniaé wylacznie poprzez odniesienie do kwe stiibiologicenych czy tet redukowa¢ do funkgji kapitalizmu. Jest to koncep: ja antyesencjalistyczna, zgodnie z ktéra kategorie kobiecosci i meskosci nie 8 uniwersalne czy niezmienne, ale stanowia konstrukty dyskursywne. Ina- «czej méwigc, kobiecoSé i meskoS¢ to rine sposoby opisu i dyscyplinowania podmiotéw ludzkich. W zwigzku z tym do tematéw poruszanych w obrebie poststrukturalistycznej wersji feminizmu nalezy zagadnienie kulturowego konstruowania podmiotowosci, w tym mozliwosé zaistnienia wielu réznych rodzajéw meskosci i kobiecosci. Kategorie kobiecosci i meskosci, czyli to, w jaki sposbb kobiety i mezczyéni stajq sig obiektami reprezentacji, postrze- _ga sig tu jako obszary bezustannej walki politycznej o znaczenie. Y Femmintem posstrukturalityceny wypuiera enaccacy wplye na stud kubtrowe ze wegledc na nach na Kevestie Ruler, reprecentach,jecyka, wladey tKonfleu Postfeminizm Podstawowym zatozeniem feminizmu jest przekonanie, ze kobiety sq pod- porzadkowane meéczyznom, co wynika z samego faktu, it sq kobietami. Inaczej méwige, relacja wyészosci i uciemigzenia obejmuje wszystkich mez czyzn i wszystkie kobiety. Z tego wzgledu w teoriach feminizmu zwraca sig uwage na nieréwnosci strukturalne w gospodarce oraz instytucjach wladzy spotecznej i kulturalnej. Co wigce), podkresla sig fakt, Ze podrzedna pozycja kobiet jest bezposrednim nastepstwem niektorych meskich postaw i zacho- ‘ati (takich jak pogarda, przemoc, molestowanie seksualne). Pojawiaja 304 Studia kulturowe ~ teoria i praktyka teé licene glosy méwiace, ze pomimo wieloletniej aktywnosci ruchéw femi- nistycznych w sytuacii Kobiet, nawet w kulturze zachodniej, nie zaszty zna- czace zmiany. Z drugiej strony, Rosalind Coward (1999) opisuje feminizm jako ,ruch ‘Slepy na wlasna skutecznose”, wyliczajgc nastepujgce jego osiagnigcia: ‘macaace korzyéci dla kobiet w gospodarce; ‘wigksza widocznosé kobiet w sferze kulturalnej; przeksztalcenia w obrebie wiedzy akademickiej; zmiany w postawach i zachowaniach seksualnych; reformy praw dotyczacych plac i rozwodéw; dostrzezenie meskich rozterek i wradliwosci; ‘uznanie prawa kobiet do sprawowania wladzy seksualnej.. Nie chodzi tu o to, by stwierdzié, Ze wszelkie sfery nieréwnosci i niespra- wiedliwosci piciowej przestaly istnie¢ - bo to nieprawda. Problem tkwi ra- czejw tym, id gtéwne zatoenia feminizmu ulegty wchtonigciu przez wspét- czesna kulture. Kobiety nie podlegaja podporzadkowaniu z natury rzecsy, wytacenie ze wzgledu na fakt, de sq kobietami, tak samo jak nie wszyscy mezcayéni sa ciemigzycielami. Traktowanie relacji pomiedzy plciami w ka- tegoriach: ,kobiety praeciwko medczyznom” jest mato uiytecene. Bardzie} wskazane wydaja sig konstruktywmy dialog i dazenie do zmiany w tych miej- scach struktury spotecznej, ktére tego wymagaja. “Sporad iadobycyspolcenych Uhlan do Rech dosh obey na proestrcentostatnich 40 lat. Spore ste oBscaréw, na Ktsrych Roblety nadal sq nasce Kuleurce uposte- ne ‘Poréumafcle w gripe swoje lity tzastandwcte si, w Jaki sense mozna mévie co sukcesiefeinizras we wsplerantuintereséw Kobe. PLEC BIOLOGICZNA, PLEC KULTUROWA | TOZSAMOSC Okreslenie siebie jako kobiety bad# meéezyzny stanowi podstawowy wy- miar toésamosci jednostki, kt6ra w powszechnym rozumieniu jest wytwo- rem konkretnego ciata i nastepstwem jego cech charakterystycznych. Rozu- mienie zdroworozsadkowe opiera sie tutaj na pewnego rodzaju redukcjoni- amie biologicanym, 2godnie z ktérym zachowanie kobiet i mgzczyzn jest ostatecznie i dosé precyzyjnie okreslone przez czynniki biochemicane i ge- netycane. Meéczyzn uwaéa sie powszechnie za ,z natury” dominujacych, preferujacych uktady hierarchiczne i spragnionych wtadzy, kobiety natomiast 7a emialviere nddane dvieriam i rarientnwane na dam Tunainie inacrai Pleé, podmiotowosé i reprezentacja 395 jest w obrebie st wielu badaczy dowodzi faktu petnej plastyeznosci ptci biologicane i kulturo- wej. Oznacza to odraucenie koncepeji opartej na roli czynnikéw biologicz- nych na rzecz rozumienia meskosci i kobiecoSci jako konstruktéw kulturo- “T pozornie przeciwstawne sposoby rozumienia ptci ujmuje sig czgsto w kategoriach pytania o nature i wychowanie. Przedstawianie kwestii natu- ry i kultury w formie opozycji binarnej nie jest jednak najlepszym sposobem podejécia do tego problemu. Y Aruimenty wskacyyce na Kulturowe Ronstruowanie taésamosc pleiwe) oraz dow ty na tstniente genetycenych podstaw rnc migdcy pia ne musca by Koniecc- ost spreecene Fakt istnienia biochemicenych podobieristw miedzy kobietami (i rSénic dzie- lgeych ich od meéczyzn) mode z powodzeniem wspdlgraé z.réinymi sposoba- ‘mi rozumienia 16l piciowych w réinych kulturach. Jest tak dlatego, + Réénica kulturowa funkejonuje ,ponad” podobieristwem genetycznym. + Predyspozycje biologicane sq rozmaicie realizowane w réénych kontekstach. + Ludzka kultura i biologia rozwijaly sie wspélnie i nie da sig ich od siebie oddzielié (zob. rozdziat 2) + Jezyk biologi i jezyk kultury majq rééne cele i prowadza do odmiennych skutkove Jezyk biologii pozwala na praewidywanie kwestii zwigzanych z.ciatem i jego reakcjami, Z kolei do sfery kultury nalezy pytanie o snaccenie uwa- runkowari wynikajacych z pici kulturowe}. Jezyk kultury umodliwia na przy- Ktad przeformutowanie sposobu, w jaki myslimy o ,plei” i jak ja odgrywa- my, w celu osiagnigcia rezultatow, kt6re uznajemy za korzystne, a do kté- rych nalezy akceptacja szerokiego spektrum mozliwych seksualnosci. Moz- na powiedzieé, de ptet jako kategoria biologiczna i pte¢ jako konstrukt dys- ursywno-performatywny to r6ine jezyki stworzone dla réznych cel6w. I tak, do probleméw odczuwanych przez meéczyzn uwigzionych w ciatach kobie- cych mona w skuteczny sposdb odniesé sie za pomoca jezyka biochemii i terapii farmakologicznej. Modna to rownied czynié na drodze rozmowy terapeutycznej i pomocy w stworzeniu nowego opisu samego siebie na ptasz- czyénie symbolicznej (take w kwestii sposobu ubierania sig i poruszania). Z jednej strony, istnieja dane potwierdzajace mosliwvosé preewidzenia wielu adolnosci i zachowaf kobiet i mezczyzn, kt6re sq konsekwencjami okreslo- nych czynnikéw genetycznych. Z drugie) strony, mamy tez do czynienia z r6w- nie oczywistymi dowodami na to, ze kategorie meskosci i kobiecosci podle- gaia istotnym zmianom. Mona w zwiqzku z tym dokonaé rozréénienia na tozsamosé rozumiana jako konstrukt kulturowy czy tez pewien wizerunek, 396 Studia kulturowe — teoria i praktyka x ktérym cztowiek emocjonalnie sig utoésamia, oraz te umiejgtnosci i za- chowania, ktore wynikaja bezposrednio z okreslonej, biochemicznej budo- wy mézgu. Nauka o pici Istnieje wiele danych potwierdzajacych fakt istnienia réznic genetyeznych i biochemicznych migdzy mezczyznami a kobietami. Réénice te dotycza zdol- nosci jezykowych, orientacji przestrzennej, poziomu agresi, pociagu seksu- alnego, umiejemosci skupienia sie na konkremym zadaniu czy tez tworze- nia potgczeri miedzy pétkulami mézgu (Hoyenga i Hoyenga, 1993; Moir i Mo- ir, 1998). ,Feministyczna” psycholog Diane Halpern rozpoczgta swoje bada- nia nad tym problemem od zatozenia, ée za pozorne réénice pomiedzy ptciami w kwestii sposobdw myslenia odpowiedzialne sq wytgcznie praktyki socjali- zacyjne, Jednakée: Leal po praejrzeniu mnéstwa artykut6w oraz. ogromnejilosci ksiaéek [...], to poczatkowe zaloienie uleglo zmianie [...] istniejg realne, a w nicktérych preypadkach dose znaczne r6inice miedzy pleiami w odniesieniu do pewnych modliwosci poznawezych, Prakcyki socializacyine niewatpliwie nie sa tu bez znaczenia, istnieje jednak wiele przekonujacych dowodéw na to, ze réwnie istotng role w odniesieniu do odmiennych modliwosci poznawezych kobiet {i mgéczyen odgrywaja r6inice biologicane migdzy nimi. Wniosek ten jest dosé zaskakuigcy, biorac pod uwage hipoteze prayjeta przed rozpoczeciem studio- wania zwigzanej z tym zagadnieniem literatury (Halpern, 1992: xi). Jednym z zatozet genetyki i biochemii jest to, ze istnieja stwierdzalne, ‘warunkowane przez. czynniki chemiczne granice moéliwosci zachowania. ‘Niewielu naukowe6w kwestionuje obecnie fakt wplywu hormonéw na uksztal- towanie sig plodu jako meskiego bad# Zeriskiego. Poszczegéine hormony stanowia czynniki, kt6re uruchamiaja geny ,instruujqce” mézg i ciato co do ‘wyksztatcenia odpowiednich organéw rozrodczych, poziomu testosteronu, ilosci tkanki tluszczowej, rozwoju migSni, struktury koSci itd. Uwaza sig, ¢ te same hormony warunkuja tez ksztatt struktury mézgu, skutkiem czego kobiety i mezczyéni cechuja si¢ odmiennymi wzorami jego funkcjonoweania, Wistocie u podstaw pogladu, #e rééne sposoby zachowania kobiet i mez- czyzn sq nastepstwem czynnikw biochemicanych, znajduja sie dane wska- zujace na r6énice migdzy medczyznami a kobietami w odniesieniu do budo- ‘wy funkejonowania mézgu (Christen, 1991; Moiri Jessel, 1991; Moiri Moir, 1998). Istnieja istotne dane wskazujace, + Kobiety cechuja sie lepszymi zdolnoSciami werbalnymi, kooperatywnosciq izorganizowaniem niz meiczyéni Pleé, podmiotowos¢ i reprezentacja 397 + Meéczyéni wykazuja sig lepszymi umiejetnosciami przestrzennymi, mate- matycenymi i motorycznymi niz kobiety. ‘Tego rodzaju prawidtowosci powtarzaja sie zaréwno wéréd ludzi, jak i zwie- raat. Jak stwierdza Doreen Kimura: Dowody naukowe na istnienie niezmiennych réénic plciowych migday mez- czyznami a kobietami w odniesieni do funkcji poznawezych gromadzi sie od ponad pigédziesieciu lat. W wyniku obszernych badaf prowadzonych siéwnie w Ameryce Potnocne} i Europie ustalono, ée preecietny meéczyzna osigga lepsze wyniki,jesli chodzi o zadania o charakterze preestrzennym (saczegdlnie te, ktére wymagaja wykorzystania umiejetnosei obracania fi sgur w wyobradni), percepcje pionu i poziomu, rozumowanie matematycene oraz. dzialanie o nastawieniu przestrzenno-motorycanym. Praecietna kobie- ta wykazuje sig lepsza umiejetnoscig wykonywania zadaa opartych na plyn- noSi werbalnej (tworzenia sléw w warunkach ograniczes co do liter, kt6- rych moéna w nich uiy6), szybkosei postrzegania (kojarzenia), zapamigty- ‘wania st6w i preedmiot6w oraz niektérych subtelnych zdolnosciach moto- ryeenych (Kimura, 1996: 259). Istnieje poglad, 4e mézgi obu ptei sq zbudowaine w odmienny sposob, czego nastepstwem sq r6inice dotyczace niektérych umiejetnosci. U kobiet wieksza cagsé mézgu odpowiada za kwestie werbalne (na przyKlad wieksza jest u nich powierzchnia ciata modzelowatego — corpus callosum). Ponadto meéczyéni i kobiety inaczej wykorzystuja mézg. U meéczyzn specjalizacja sgtéwnych jego funkeji zachodzi po jedne, okreslonej stronie (na przyklad umiejgtnosci werbalne ksztaltuja sig w lewej, a przestrzenne w prawe) pét- kkuli). Kobiety cechuja sie wyiszym poziomem komunikacji migdzy obiema pétkulami. Mezczyéni maja w zwiqzku z tym lepiej rozwinigta umiejetnosé koncentracji na okresionych zadaniach, co jednak wigie sig jednoczesnie znizszym poziomem zdolnosci taczenia elementéw i dokonywania odnie- sien. Kobiety przewyészaja meéczyzn, jesli chodzi o wspétdziatanie emocjo- nalnych i racjonalnych funkeji umystu. Potwierdzenia tych spostrzezet do- starczajq badania przy uzyciu magnetycznego rezonansu jadrowego (MRI), pozwalajace stwierdzié, ktére obszary mézgu sq aktywne podzas wykony- ‘wania poszczegélnych zadan. Badania naukowe wskazuja rownie? na to, ze mezczyéni cechuja sig nié- sym ,progiem pobudzenia” niz. kobiety, kt6re potrafig lepiej i dluzej sku- piaé sig na konkretnych 2darzeniach. Ponadto u dziewezynek poziom racjo- nalnej kontroli nad reakejami walki lub ucieceki, zwiqzanej z funkejonowa- niem ptata czotowego, jest wyiszy niz.u chtopcéw, ktorzy tatwiej staja sig niespokojni, podenerwowani i agresywni Istnieje wiele danych potwierdzajacych zatozenie, ze odmienne sposoby organizacji mézgu sq w wiekszym stopniu skutkiem oddzialywania hormo- néw podezas zycia plodowego niz treningu kulturowego. Rezultaty ponad 398 Studia kuleurowe ~ teoria i praktyka trzydziestu badah przeprowadzonych na Swiecie pokazuja, ze style zabaw dziewczat, ktére urodzity sie z wrodzonym przerostem nadnerczy (CAH), bedacym wynikiem narazenia w macicy na dzialanie wysokiego poziomu shormonéw meskich”, sq zblizone do tych, ktére wystepuja u chtopcéw. Dziewezynki te charakteryzuja sie zatem wyészymi ni przecigine uzdolnie- niami przestrzennymi i matematycznymi. ‘Wyészy poziom testosteronu i nizszy serotoniny u meéczyzn ma zwigzek z tym, ze: Mezceyéni sq wigkseymi ryzykantami, Meéczyéni maja wyisza sktonnoS¢ do posiadania wielu partnerow. Meéczyéni wykazuja sie wyiszym poziomem agresji i nizszym empati Meéczyéni sa mniej sklonni do werbalizowania swoich emogj Dane, ktérych dostarezajg badania z dziedziny biochemii, dowodza, ze w momencie narodzin cztowiek nie jest czysta kartka, nie da sig zatem prze- ksztalcié siebie samego w dowolny spos6b. Niektérych aspektéw swojego istnienia nie mozna zmienié, Jak méwi stare powiedzenie, madrosé polega na Swiadomosci r6énicy. Argument6w biochemicznych nie powinno sie jed- nak wykorzystywa¢ jako wzasadnienia braku koniecznosci dociekania, gdzie przebiegaja granice moéliwosci kulturowych. Y Rivestckultury tjeeyka nadalodgrypunja casadniceg role sposobach pojmowanta Plt Biolagicne; i kulturowg. Gra toczy sig tu o kulturowe odpowiedzi na pytania: ,kim jest kobieta?” i ,kim jest mgzczyzna? Sporzqdt dae sty catytufowane: Tak zidentyfikowad mezccyene Tak cidentufikowne Koblete Okrestzmiennost Kadej cechy, proypisugc tm punkty of 1 do 10,gdzie 1 acna- xa ceche najbardeiejplastyczna, a 10 najbardeiej trwah Onnfuicie wyniki swoich racwacan w grup. Co wyr6znia kobiety Udzielajgc esencjalistyczne) odpowiedzi na pytanie: ,kim jest kobieta?”, za- Kiada sie, Ze Kategoria ,kobieta” stanowi odbicie ukrytej tozsamosci, beda- ‘ej konsekwencjq oddziatywania czynnikéw biologicanych badé kulturowych, Prayktadem esencjalizmu biologicznego mode byé ekofeministycana praca Rape of the Wild (Collard i Contrucci, 1988). Stwierdza sig w nie), ze wspél- ng cecha wszystkich kobiet jest fakt posiadania ciata zdolnego do rodzenia dzieci oraz pozostawania w naturalnvm zwiazku z ziemia. co wiate sie 7 na- Pleé, podmiotowos¢ i representacja 299) ciskiem na wartosci egalitarne i zwigzane z opieka nad innymi. Podobnie Rich (1986), celebrujac réznice dzielgca kobiety od meéczyzn, umieszcza Je) tr6dio w macierzyristwie. Podejscie takie czesto jest jednak potepiane, gdyé stanowi ono wainy element w historycznym procesie podporzadko- wania kobiet, chociad jednoczesnie jego zaleta jest zwrécenic uwagi na po- siadang przez nie site i modliwosci. ‘WigkszoSé argument6w afirmacyjnych wobec kultur kobiecych ma cha- rakter bardziej jezykowy i kulturowy nié biologicany. Wszystkie one zasa- daaja sig jednak na ciele kobiecym, rozumianym jako element znaczacy. Na przyklad w swojej pracy Gyn/Ecology (1987) Mary Daly utozsamia kobiety z natura, Kladzie nacisk na materialne i psychologicane uciemigéenie kobiet i celebruje istnienie osobnej kultury kobiecej. Argumentacja autorki opiera sig tu w duzej mierze na jezyku, ktéry wykorzystuje sie w opisach kobiet, iwtadzy, ktéra on nad nimi sprawuje. Z kolei Gilligan (1982) uzasadnia fakt istnienia réinicy migdzy kobietami a meéczyznami wytgcznie w kate- gotiach kulturowych. W swoich rozwazaniach nad rozumowaniem moral- nym stwierdza ona, ze mezczyéni zajmuja sig ,etykq sprawiedliwosei”, pod- czas gdy kobiety skupiaja sie w wigkszym stopniu na ,etyce troski". Ze wegle- dow kulturowych gtos kobiet to ,inny glos” niz glos meéczyzn, co wynika uwarunkowanego od kontekstu sposobu mySlenia, w odréénieniu od bar- dziej abstrakeyjnego sposobu myslenia mezczyzn. Irigaray i mowa kobiet Zainspirowana psychoanaliza, psychologiczna koncepcja pojmowania réz- nicy pochodzi od Luce Irigaray, ktéra rozwija teorig niedostepne| medczy- znom przedsymboliczne} ,przestrzeni” badé ,doSwiadczenia” kobiet. Dome- ne te tworzy kobieca jouissance, czyli seksualna rozkos, rados¢ i zabawa, kktéra znajduje sig poza rozumieniem. Irigaray (1985a, 1985b) jest oredow- niczka podjgcia préby opisania tego co nieopisywalne, co kobiece, 2a po- Srednictwem écriture feminine (pisma kobiecego) i le parler femme (mowy kobiet ~ womanspeak). Irigaray snuje rozwazania nad tym, co uwaza za ,innose” kobiecosci, ktéra prébuje ulokowaé w ciele kobiecym. W szczegélnosci odnosi sig ona do preedypalnego zwiqzku matki z cérkg jako érédta kobiecosci, kt6re nie ma wlasnej symboliki (poniewai poprzedza wejécie w porzadek symbolica- nny i ,prawo ojca” ~ zob. rozdzialy 1 1 8). Wedlug Irigaray, kobieta znajduje sig poza lustrzang (wizualna) gospodarka momentu edypalnego, a tym sa- mym poza reprezentacja (porzadkiem symbolicanym). Biorac pod uwage, ie sfera symbolicana nie ma gramatyki, kt6ra bytaby w stanie wyrazié zwig- zek matki z cérka, to, co kobiece, moze powrécié jedynie w uporzadkowa- ‘ej formie jako ,inne” w odniesieniu do tego, co meskie. 330 Studia kulturowe ~ teoria i praktyka Irigaray rozwija swoja argumentacje, postuguigc sie metoda dekonstruk- Gi filozofii zachodniej. W jej odezytaniu filozofia ta stanowi gwarancje me- skiego porzadku i potwierdzenie jego roszczett do samostwarzania i jedno- lite} sprawezosci. Inaczej mowiae, filozofie zachodniq moéna okreslié jako fallocentryczna, Irigaray postrzega kobiecosé jako zasadnicze wykluczenie z obrebu filozofii. Oznacza to, ze pojecie ,kobiety” nie wiaze sig z 2adnymi cechami przyrodzonymi, ale racze| z tym, co nieobecne. Kobiecos¢ jest tym, ‘© czym sig nie mysiii co nie posiada wlasnej reprezentacji (poza reprezenta- ja negatywna w dyskursie fallocentrycenym). Probujac odezytywaé teksty filozoficzne przez pryzmat tego, co jest w nich nieobecne, Irigiray staje przed problemem krytykowania okreslonej filozofii za pomocg jej wtasnego jezyka. Przyjmuje ona zatem strategie ,imitowania” dyskursu filozofii, ezylieytowania i uzywania jego jezyka w taki sposdb, aby zakwestionowaé zdolnos¢ tej filozofii do uzasadnienia swoich wiasnych twierdzesi. Mowa kobiet imituje fallologocentryzm w celu ujawnienia tego, co ukryte (Irigaray, 1985b).. Wedlug zwolennikéw Irigaray, jej eoria to smiata proba: pokazania swoistosel tego, co kobiece; ‘odraucenia logiki toisamosci i meskosei; celebracji niedefiniowalne} jouissance kobiet; ‘udanejtaktyezne) imitaei{ obnazenia myslenia fallocentrycanego. Mina zatem powiedzieé, ze Irigaray ~ za pomoca jezyka poetyckiego ~ rzuca wyzwanie meskiemu porzadkowi symbolicznemu. Niektorzy krytyey coskaréaja ja jednak o esencjalizm polegajacy na podkreslaniu wyészosci bio- logii kobiecej oraz odrebnosci kobiece wyobradni. Praypisanie kobietom roli {stot o bogatej wyobraéni, poetyckich i uccuciowych itd. mona uznaé za odbicie dyskursu patriarchalnego, w obrebie ktdrego mezczyzn cechuje ra- jonalnosé, a kobiety - tatwe uleganie emocjom. Spoteczne konstruowanie pici biologiczneji kulturowe} W odréénieniu od koncepcji Rich, Daly i Irigaray kolejna oméwiona tu od- miana feminizmu opiera sie na odrauceniu wszelkiego esencjalizmu i uzna- je poszczegdine odmiany kobiecosci i meskosci za konstrukty tylko i wylacz- nie spoteczne. Tak oto Alcoff uwada wszelki nacisk na wyjatkowy, tagodny charakter kobiet za chybiony. Badaczka ta stwierdza, ée nie tylko nie mamy ‘wystarezajacych dowod6w na istnienie wewngtranych r6énic miedzy kobie~ tami i mezezyznami, ale takZe e tego rodzaju esencjalizm ,wigde sig z nie- bezpieczeristwem umocnienia podstawowego bastionu seksistowskiego ucie- ‘migéenia: wiary we wrodzona «kobiecoSé, do ktdrej trzeba sig dostosowaé, bo w przeciwnym razie zostanie sig uznana za kobiete gorsza lub «niepraw- Ariwaw” (AlenfF 10R0: 194) Pleé, podmiotowos¢ i representacja 331 Catherine Mackinnon (1987, 1991) w swoich pracach bardziej podkres- la rownose ni. r6énice, poddajac surowej krytyce idee kultury kobiecej, okre- lane) za pomoca metafory ,wspélnego szycia kotder”. Badaczka stwierdza, ‘e podporzadkowanie kobiet jest nastepstwem funkcjonowania wtadzy spo- tecanej, opartej na dominacji mezcayzn na obszarze zinstytucjonalizowane} heteroseksualnosci, Chociaé.nie wszyscy meéczyéni posiadaja taka sama wha zg i nie wszystkie kobiety podlegaja tym samym rodzajom uciemieéenia, w swoim podsumowaniu argumentéw feministycanych Mackinnon praykta- da wigksza wage do réwnosei: ,Jestesmy tak dobre jak wy. Mozemy robié ‘wszystko to co wy. Tylko przestaticie przeszkadzaé” (Mackinnon, 1987: 32) Scott uwaza, Ze wybér pomiedzy réwnoscia a réénica opiera sie na fat- szywej opozycji binarnej, i zaktada, Ze moéliwe jest wzajemne wspétistnie- nie obu tych zjawisk. ;Réwnosé nie polega na eliminacji r6énicy, a réénica nie wyklucza rownosci" (Scott, 1990: 137-138). Oznacza to, ée podobieri- stwo nie mote byé jedyna podstawa roszczef do réwnosci; to raczej réinica stanowi warunek wszelkich tozsamosci i samego znaczenia réwnosci. Moz- na dazyé do réwnych motliwosci, ale nie powinno sig oczekiwaé, ze skut- Kiem tych daéen bedzie identycznos. W wielu pracach socjologicanych, kulturoznawezych i feministycanych, w tym autorstwa Mackinnon, pojawia sig przeswiadczenie o koniecznosci zakwestionowania determinizmu biologicznego na drodze dokonania poje- ciowego rozr6znienia na pteé biologiczng (sex) i ptet kulturowa (gender). Pojecie pici biologicznej ma sig odnosié do biologi ciata, podczas gdy pteé kulturowa ma oznacza¢ ogét zatozef i praktyk kulturowych, sterujacych procesem spotecznego konstruowania meiczyzn i kobiet. W rezultacie po- stuluje sig, Ze u podstaw podporzadkowania kobiet leéa spotecane, kulturo- wwe i polityezne dyskursy i praktyki pici kulturowej. Rozréénienie na pteé fizyczng i kulturowg wigée sie z ,wieszakowym” (Nicholson, 1995) ujeciem tozsamosci wtasnej; w jej obrebie ciato postrze- 2 sig jako konstrukeje, na ktérq narzuca si¢ znaczenia kulturowe. Stwier- dza sig tu, Ze nie moze byé mowy o zadnych fundamentalnych réénicach piciowych, a obserwowane réinice sq pozorne i nie maja wigkszego znacze- nia w odniesieniu do argumentéw opowiadajacych sie za townoscia spo- tecana, ~ Pleé Kulturows nalety traktowné jako Konstrukt kulturowy, ktdry charakeer sie wigkszq plastycenoscig nit Kategorie biologicene. ae a Pleé biologiczna jako konstrukt dyskursywny Rozréinienie na pteé biologiczna i pteé kulturowg réwniet stato sig przed- miotem krytyki. Pojawiaja sig glosy, ze tozsamosé piciowa nie jest odbiciem naturalnego stanu rzeczy, ale kwestia sposobu reprezentacii. Podziat ten moz- 332 Studia kulturowe ~ teoria i praktyka na zakwestionowaé na tej podstawie, ze z zasady niemozliwy jest dostep do »prawd” biologicznych, znajdujacych sie poza dyskursami kulturowymi. ‘Wynika stad, Ze nie istnieje ,plee” biologicana, ktéra nie miataby jednocze- Snie charakteru kulturowego. Ciata posiadajace pte przedstawia sig zawsze juz jako wytwér dyskurs6w regulacyjnych (zob. poglady Butler ponizej). ‘W tym ujeciu ciato nie znika, lecz: staje sig ono zmienna, a nie stata, gdyé nie ma juz moéliwosci osadzenia twierdzeri o réénicach miedzy kobietami a mezczyznami na rozleglym polu histori. Ciggle jednak potencjalnie istotne znaczenie ma to, w jaki sposdb roztdinienie na meskos¢ i kobiecoSé jest odgrywane w danym spoleczerstwie (Nicholson, 1995: 43-44). Wedtug poststrukturalistéw,faktistnienia réénic migdzy kobietami (i mez- czyznami) oznacza, #e nie moze byé mowy o wspélnej dla wszystkich, uni- ‘wersalnej, migdzykulturowej kategorii ,kobiety” (czy ,mezcayeny"). Mamy raczej do czynienia z réimymi rodzajami kobiecosci (i meskosci), ktdre 54 w réiny sposdb odgrywane przez r6ine kobiety, a potencjalnie réwnie# przez te sama kobiete w réénych okolicznosciach. Stwierdza sie tu, ze ple¢ fizycz- nai kulturowa sq z zasady nieskoficzenie plastyczne, nawet jesli w praktyce reguluje sig je i wttacza w okrestone formy, w zale2nosci od warunkéw hi- storycanych i kulturowych. W tym sensie ,kobiety bezustannie stajq przed kulturowym zadaniem odkrycia tego, co to znaczy byé kobieta, wytyczenia granic miedzy tym, co kobiece, a tym, co niekobiece” (Ang, 1996: 94).. PODMIOTY PECIOWE ‘Wobrebie studiéw kulturowych przekonanie, 2e kobiecos¢ i meskosé sq kon- struktami spotecenymi o charakterze plastycanym waigto sie 2 inspiracjiz jed- nej strony pracami Foucaulta (Weedon, 1997), az drugiej strony psycho- |. Ponizej oméwimy te pozornie sprzeczne stanowiska (Foucault stepowat przeciwko psychoanalizie), dochodzac ostatecznie do préby ich pogodzenia w teorii Judith Butler. Foucault: podmiotowose i seksualnosé Wedlug Foucaulta, podmiotowosé jest wytworem dyskursu, Inaczej méwiac, dyskurs Gako ustalony spos6b méwienia/dziatania) dostarcza osobom m6 wiacym pozycji podmiotu, z ktdrych swiat staje sie zrozumialy. Czynigc to, dyskurs jednoczesnie ,podporzadkowuje” osoby méwigce swoim zasadom i dyscyplinie. Pozycja podmiotu to perspektywa czy tez zbidr ustalonych znaczefi dyskursywnych, z ktérych dyskurs czerpie swoje znaczenie. Mé- Pleé, podmiotowos¢ i reprezentacja 333 wienie oznacza zajecie okrestonej pozycii podmiotu i podporzadkowanie sig regulacyjnej wtadzy danego dyskursu, Foucault wysuwa pogiad antyesencjalistycany, zgodnie z ktorym nie ist- niejg Zadne uniwersalne, ahistorycene podmiotowosci. Bycie mezczyana badd kobieta nie jest nastepstwem determinizmu biologicenego czy ted istnienia ‘uniwersalnych struktur poznawezych i wzoréw kulturowych, Spos6b rozu- ‘mienia plci kulturowej zalezy od konkretnych warunkéw historycznych i kul- turowych i charakteryzuje sie radykalnym brakiem ciaglosci w czasie i prze- strzeni. Nie oznacza to, 2e mozna po prostu wybraé sobie swoja pleé kultu- rowa badd tez #e wybor ten jest dzietem praypadku. Ple¢ kulturowa po- szezeg6lnych os6b jest im przypisana przez uporzgdkowane dyskursy regu lacyjne. Seks i konstrukeja dyskursywna ciata. Ciatoi seksualnosé naleza do gl6w- nych zagadnief, ktérymi zajmuje sig Foucault. Stwierdza on, ze w spote- czetistwach zachodnich seksualnosé ma zasadnicze znaczenie dla kwestii sprawowania wladzy i wytwarzania podmiotowosci. Istnieje bardzo bliski zwigzek migdzy podmiotowoscia a seksualnoscia, poniewaz podmioty sq nastepstwem procesu wytwarzania ptci i sprawowania kontroli nad ciatem. Tak oto: {..J thwimy w spoteczetistwie ,scksu", a raczej w spotecceristwie ,z seksu- alnoSciq": mechanizmy wiadzy zwracaja sie do ciala, Zycia, rozmnadania, tumocnienia gatunku, jego tezyzny, zdolnosei panowania lub potencjalne} uuiytecanosci. Wymieniajac 2drowie, potomstwo, rase, przysztos¢ rodzaju, ywotnos organizmu spotecznego, wladza méwi 0 seksualnosei i do seksu- alnoéci, ktéra nie jest oznakq ani symbolem, lecz praedmiotem i celem (Fou- cault, 2000: 129 (1979). Foucault zajmuje sig ,catosciowym efaktem dyskursywnym>, «dyskursy- wizacjg» seksu” (Foucault, 2000: 20 [1979]). Wskazuje on, ze ezynnikami stojgcymi za wzrostem liczby polimorficanych dyskurséw seksualnosei oraz ich rozpowszechnieniem byty: ‘medycyna; Kosci6i; psychoanaliza; programy edukacyjne; polityka demograficzna, Coraz liceniejsze dyskursy seksualnosci wytwarzajq poszczegéine pod- miotowosci dzigki wiaczaniu ich w pole widzenia za poSrednictwem dys- xkurs6w na przyktad medycyny. Dyskursy te analizuja, Klasyfikug i reguluja seksualnoSé, czego nastepstwem jest wytworzenie podmiot6w pleiowych i uznanie seksualnosci za gtéwny element podmiotowos 334 Studia kulturowe ~ teoria i praktyka Foucault stwierdza, Ze od poczatkéw XVIII wieku przedmiotem i pod- miotem dyskursu nauki nowoczesne} staly sig ciala kobiece. W obrebie tych dyskurs6w kobiety przedstawiano jako tatwo ulegajace histerii i nerwowe, redukujac je jednoczesnie do ich systemu rozrodczego. Istniat zatem: {...1 potréjny proces, w ktérym ciato kobiety analizowano ~ kwalifikowano 4 dyskwaliffkowano — jako ciato na wskros preesycone seksualnoscia; w kté- zym wiciagnieto je w obreb praktyk lekarskich; wskutek skojarzenia go 2 nie- odigczng odes patologia; w ktérym, na koniec, wskazano na jego organice: nq wigd z organizmem spotecanym (kt6remu powinno gwarantowaé prawi low ptodnose), przestrzeniq rodzinna (w ktorej winno sig staé substan- cjalnym i funkcjonalnym elementem) i zyciem dzieci (ktére produkowalo ina mocy biologicenej odpowiedzialnosci winno je ochraniaé w catym okre- sie wychowawezym): Matka i jej negatyw ~ ,kobieta nerwowa” ~ stanowig najbardziej widocang oznake tej historyzacii (Foucault, 2000: 93 (1979]).. Foucault dowodzi, ée stworzony przez katolicyzm konfesjonat zostat prze- Jety i preystosowany przez inne instytucje jako podstawa ,podporzgdkowa- nia” dyskursywnego, Jako prayktad moéna tu podaé psychoterapig, jak row- nied programy telewizyjne typu talk show, takie jak audyeje Jerry’ego Sprin- gera i Opry Winfrey. Niemniej - zdaniem Foucaulta~ gdy mamy do czynie- nia z wladza dyskursywna, zawsze nalezy wzia¢ pod uwage moiliwosé opo- ru, choéby w postaci wytwarzania ,dyskurs6w przeciwnych”. Na prayktad celem wigczenia homoseksualizmu w obreb dyskursu przez lekarzy i kler bylo jego potepienie, Jednak dzieki stworzeniu w ten sposéb homoseksual- rej dyskursywnej pozycji podmiotu homoseksualisci zyskali modliwosé by- cia uslyszanymi i domagania sig swoich praw. ‘Wybterccie do analicy jakgs wspélccesng zabawke. ‘Waki sposdb zabawra ta ucielesnia dla Konsumenta dyskursy plet Rulturowe: (a) jako preedimiot wizualny, (6) jako proedimiot wykoreystywany do pobudee- iia unijytnaset sabarwy wu detec? Feministyczna krytyka Foucaulta. Teoria Foucaulta stala sig obiektem kry- tyki ze strony feminizmu za pominigcie kwestii ,zbadania uwarunkowane- 0 przez pleé kulturowa charakteru wielu technik dyscyplinarnych” (McNay, 1992: 11). Pojawiaja sig glosy Bartky, za: McNay, 1992), #e Foucault trak- tuje cial, jak gdyby byly one neutralne pod wegledem plei kulturowej i nie posiadaly cech szczegélnych, wybiegajacych poza meska norme. Nie odné sig on na prayktad do réénic w relacjach pomigdzy kobietami i mezczyzna- mia instytucjami dyscyplinarnymi, ktére opisuje. ‘Twierdzi sig na przykad, ze Foucault ignoruje fakt zr6énicowania sposo- bow traktowania wigéni6w i wigéniarek przez system kamy. Chodai o to, ie, inaczej niz. w preypadku medczyzn, przestepczosé kobiet postrzegano Pleé, podmiotowos¢ i reprezentacja 335 jako wrodzona, niereformowalng patologig. Jednak chociaz tego rodzaju stosy krytyczne niewatpliwie maja duze znaczenie, McNay (1992) tagodzi ich wymowe, wskazujac na niebezpieczeristwa zwigzane z przyjeciem zalo- ienia o calkowitej odmiennosci historii i doswiadczenia ucisku u meéczyzn ikobiet. Ciala meskie i kobiece traktowano w historii w odmienny sposéb, charakterystyczny dla danego momentu w czasie. Zdaniem badaczki, nie powinno to jednak prowadzié do wniosku o istnieniu odwiecznej i zasadni- ‘czej opozycji migdzy piciami. Przedmiotem zainteresowania feminizmu stato sie réwniez opisywanie przez Foucaulta podmiotéw jako ,ciat podatnych” i ,skutkéw” dyskursu, ta- kie ujgcie bowiem mote pozbawiaé podmioty kobiece sprawczo$ci koniecz- nej do prowadzenia polityki. Mozna jednak dowiesé, #e poswigcone ,tech- nikom jaéni” pééniejsze prace Foucaulta na nowo odwotuja sie do kategorii sprawézosci oraz moéliwosci stawienia oporu i wprowadzenia zmian. Roz- ‘watania Foucaulta dotyeza sposobu, w jaki ,czlowiek przedktada wlasne- mu mysleniu swéj byt, kiedy to postrzega siebie jako szaletica, kiedy uwaia sig za chorego, kiedy zastanawia sig nad soba jako nad istota Zyjqca, mowig- ‘a, pracujgcq” (Foucault, 2000: 146 [1979]). To zainteresowanie wytwarza- nem siebie jako praktyka dyskursywna obraca si¢ wok6t kwestii etyki jako sposobu ,troskio siebie”. Etyka i dstatanie spraweze. Zdaniem Foucaulta, moralnosé odnosi sig do stworzonych na podstawie sformalizowanych kodéw systeméw napomina- nia i zakazywania. W etyce chodzi z kolei o dawanie praktycanych porad co do tego, jak sobie radzi¢ w zyciu codziennym (Foucault, 2000 [1979], 1984b). Ole moralnosé funkejonuje za posrednictwem zbioru narzuconych regut i zakazéwy, o tyle etyka zajmulje sie faktyeenymi dziataniami podmiot6w w od- niesieniu do regu, ktdre sig im zaleca. W Zyciu codziennym stosunek ludzi do zalecanych zasad moze mieé charakter ulegtosci badd ich tworczego prze- ksztatcania, Foucault dokonuje analizy przestrzeni znajdujacej sie pomigdzy syste- mem praw a praktykami etycznymi jednostki, ktére dopuszczajq pewien zakres swobody podmiot6w w ksztattowaniu ich indywidualnego zachowa- nia. Szezegélng uwage zwraca na etyke samokontroli oraz ,stylizagji" wyni- kajacej bardziej z charakteru samych relacji zachodzacych w tej przestrzeni ni.z zewnetranych regut zakazujacych. W ten spos6b Foucault prayznaje podmiotom pewien zakres indywidualnej autonomiii i niezaleznosci, nawet Jesticaynige to, jednoczesnie wskazuje na niemoznosé wyzwolenia podmio- towosci spod ogranicze spotecanych i kulturowych. McNay stwierdza, ze ‘wlasnie taka pelna dynamiki koncepcja wtasnego ,ja” daje mozliwosé anali- zy r6énych odmian seksualnosci i wyznacza kierunek feministycanego dzia- tania politycanego: ,idee praktyk wtasnego ,ja” Foucaulta mozna poréwnaé do osiagnigé feministycznej analizy ucisku kobiet, ktdra stanowi probe odej- 336 Studia kulturowe - teoria i praktyka Scia od pojmowania kobiet w kategoriach bezsilnych ofiar patriarchalnych struktur dominacji” (McNay, 192: 66). rytyka dokonaf Foucaulta dotyczyta tei kwestii braku odpowiedzi na pytanie, dlaczego podmioty ,zajmuja” pewne dyskursy, a innych nie. W re- zultacie niektorzy badacze zajeli sig szukaniem sposobéw potgczenia dys- Jursywnego ,zewnetrza” z psychicanym ,wnetrzem”. Wedtug Stuarta Halla (1995, 1996a), tozsamose jest miejscem ,zszycia” obszaru operacji dyskur- sywnych oraz domeny wyobraéni i nieswiadomosci. Totsamosci stanowig pewnego rodzaju formy, zgodnie z ktérymi musimy dzialaé, ale ktére nigdy nie sq jednoznaczne z zaangazowanymi w nie procesami podmiotowymi. Hall podkresla koniecenosé zwrécenia uwagi na kwestie artykulacji zacho- dzace} pomigdzy tym, co nieswiadome, a procesami polityeznymi, nawet pray braku modliwosci ich uporzadkowania czy potraktowania w katego- riach ekwiwalentéw. Taki spos6b mySlenia wynieslismy ~ jego zdaniem ~ z.dorobku psychoanalizy i feminizmu. Psychoanaliza, feminizm i podmiotowose piciowa Uregulowanie seksualnosci. Wér6d najczeSciej praywolywanych twierdzeth Freuda znajduja sie dwa pozorie sprzeczne okreslenia, ktorych rozwazenie ‘moze poméc w uchwyceniu nastepstw psychoanalizy dla kwestii tozsamo- ci pleiowej. 2 jedne} strony, Freud twierdzi, Ze ,anatomia to przeznacze- nie”, Z drugiej strony, opisuje on Iudzkq seksualnosé w kategoriach ,poli- morficanej perwersyjnosei”, czyli umiejgtnosci przyjmowania dowolnjlicz- by form, ‘Wedtug Freuda, libido, ezy tez poped seksualny, nie ma Zadnego praypi- sanego wezeSniej celu czy obiektu. Dzieki fantazji kaady obiekt, w tym tak- ie osoby badé czeSci ciata, moze staé sie celem pozgdania, W rezultacie do- ‘mena ludzkiej seksualnosci obejmuje niemal nieskoriczong liczbe obiektéw i praktyk seksualnych. W swoich pracach Freud starat sie opisaé i wyjasnié sposoby regulacj i represj te ,polimorficanej perwersyjnosei" przez rozwi zanie (bad2 jego brak) kompleksu Edypa, Wynikiem regulacji maja by¢ ,nor- malne”, uwarunkowane przez. pleé kulturowa stosunki heteroseksualne. ‘Anatomie uznaje sig tu za przeznaczenie nie ze wagledu na uwarunko- wania genetyczne, ale dlatego, ze réénice cielesne stanowig elementy zna- czace aréénicowania plciowego i spotecznego. Anatomia est preeznaccentem, poniewnt bantco trudno jest untkne oiafjponnta -zasad regulayjrych, Rtére otaccajeelementy cnaccace rdénic cilesnych. Jest dosé oczywiste, ée ~ jak pokazuje dlugoletnia tradycja prac femini- stycanych ~ ciato ma okreslone znaczenie. Pleé, podmiotowos¢ i reprezentacja 237 Chodorow: meskosé i kobiecosé. Wedlug Chodorow (1978, 1989), Freud pokazuje ze: ‘+ Wybory i identyfikacje zwigzane z obiektem seksualnym nie majq charakte- ru nieuchronnego. + ToisamoSé pleiowa ksztaltuje sig na drodze procesu rozwojowego, w kon- tekécie pierwszych zwigzk6w, w ktdrych uczestniczymy. + Ludzka seksualnosé podlega procesom regulagj, w ktdrych seczegélnie wy- sokie koszty ponosza kobiety. ‘Zdaniem Chodorow, teoria kompleksu Edypa jest przejawem kolejnego po- wielenia sytuacji meskie} dominacji i pogardy mezczyzn wobec kobiet. Ba- daczka stwierdza, ze, w kontekscie patriarchatu, matki traktuja chtopesw jako osoby niezaledne i otwarte. Z kolei dziewezynki, ze wagledu na podo- bieristwo do matki, obdarza sie mitoscia bardziej narcystyczna. W pewnym momencie dochodzi do sytuacji odtaczenia sig chtopcéw od matki oraz ich identyfikacjiz ojcem i symbolicenym fallusem jako domeng statusu spotecz- nego, wiadzy i niezaleénosci. W ten spos6b wytwarza sig pewna odmiana meskosci, w kt6rej nacisk ktadzie sie na dziatanie zorientowane na zewnatrz, co odbywa sig kosztem zatarcia faktu emocjonalnego uzaleénicnia od ko- Diet i posiadania stabszych umiejetnoSei komunikacfi emocjonalne}. Dziew- czeta natomiast nabywaja wieksze} pewnosci, jesli chodzi o umiejetnosé komunikowania intymnosci, dzieki przyswojeniu sobie pewnych aspektow narracji wlasnych swoich matek i identyfikacjiz nimi. Tradyeyjnie preyjmu- Je sig, Ze cena za to sq wieksze problemy z zachowaniem zorientowanej na zewnatrz autonomi Chodorow podkresla, ie podmiotowosci pteiowych nie naledy traktowaé Jako uniwersalnych cech kondycji udzkie}. Psychoanaliza ujawnia bowiem fakt, ze ksztattowanie sig przedmiot6w mitosci seksualnej oraz stosunk6w miedzy mezczyznami i kobietami zachodzi w kontekscie swoistych dla da- nego momentu historii uktadéw rodzinnych. Z biegiem czasu dochodzi do veworzena sig nowych rodzajow podmiots i nowych form messi i ko- 9iecosci. Prychoanaliza fallocentrycena. W tym miejscu badacze z daiedziny studiow kulturowych musza odpowiedzie¢ sobie na pytanie o fallocentrycany (sku- piony na meskosei) charakter psychoanalizy. Pogiad Freuda, ze kobiety ,z na- tury” postrzegaja swoje narzady piciowe jako gorsze od meskich, jest bar- zo problematycany. Ta sama sytuacja zachodzi w przypadku stwierdzenia, Ze normalng forma seksualnosci jest taki heteroseksualny kontakt narzqdéw Piciowych, ktéry opiera sie na meskiej sie i kobiecej pasywnosei. Co wigce), W ujeciu Lacanowskim moment edypalny oznacza uksztattowanie sie pod- miotu w ramach porzadku symbolicznego i wejscie w obreb ,prawa ojca”, 338 Studia kulturowe ~ teoria i praktyka Inaczej méwige, site fallusa uwaza sig tu za konieczng dla samego istnie- nia podmiot6w. Symboliczny fallus: + funkcjonuje jako ,transcendentalny element znaczacy” wladzy danego po- rzadku symbolicznego; ‘+ study alikwidowaniu poéadania nakierowanego na matke, co umodliwia ksztal- towanie sig podmiotowosei; + wyznacza nieuchronne rozigczenie diady matka-dziecko oraz wejécie pod- miotu w sfere symboliczna (bez tego istnieje jedynie psychoza); ‘+ umodliwia podmiotowi doswiadczanie samego siebie jako jednoSei, zaciera- jac poczucie straty. Wedtug niektorych krytykéw (Irigaray, 1985a, 1985b), centralna pozy- ia fallusa w wywodzie Lacana czyni okreslenie: ,kobieta” terminem dodat- kowym. Oznacza to, ze w psychoanalizie Lacanowskiej, to, co kobiece, jest zawsze przedmiotem ucisku i wyparcia, a wejécie w porzadek symboliczny ‘odbywa sig dzigki ojcu/fallusowi. Mitchell (1974) stwierdza natomiast, ze esti psychoanaliza jest fallocentryczna, to dlatego, Ze ludzki porzadek spo- ecany, kt6rego zapis stanowi i dzigki ktéremu funkejonuje, opiera sie na patriarchacie. Badaczka zwraca uwage, ze w teorii Freuda wystepuje nacisk za konstruowanie i ksztattowanie pocmiotowosei i seksualnosci, czyli nie na to, ezym kobieta jest, ale na to, jak sig tym czyms staje, Zdaniem Mitchell, psychoanaliza stwarza mozliwosé dekonstrukcji sa- ‘mego procesu ksztaltowania tozsamosci uwarunkowane} przez pleé kultu- rowa w obrebie przestrzeni psychicznych i symbolicanych spoteczeristw pa- triarchalnych. Badaczka pokazuje, Ze w obrebie polityki feministycznej mozna zakwestionowac i obalié meskie fantazje falliczne, kt6re sq gtowna pryezy- 1g nieréwnosci pici. Tym samym modna wytworzyé nowe struktury tego, co nieswiadome, nowe mechanizmy wejscia w kulture oraz nowe pozycie pod- miotu. Chodorow (1978, 1989) stwierdza, ze patriarchalne zalozenia Freu- da stanowia wyraz jego systemu wartosci i nie sq inherentnymi cechami psychoanalizy jako takiej. Psychoanalize mona z takich twierdzet oczysci¢, uuznajgc historycznose je} zatozef i dokonujac ich przeksztatcenia. Modna sig 2godzié na wynikajqce z uwarunkowat historycenych pierwszefistwo dane fallusowi, a jednoczesnie zakwestionowaé praypisana mu w teorii Lacanow- skiej uniwersalnosé. Rose (1997) zwraca uwage na fakt, Ze w pracach Lacana fallus ma cha- rakter w pierwszym raedzie symbolicany. Chodzi o to, ée w alternatywnych okolicznosciach spoteczno-kulturowych nadana fallusowi funkcje ,transcen- dentalnego elementu znaczacego” moga przejaé inne obiekty. Jak stwierdza badaczka, méwimy tu o miejscu fallusa w jezyku i kulturze, a nie o konkret- nym fallusie/penisie czy tez konkretnym przyktadzie stosunkéw migdzy to- dzicami a dzieémi. Z tego wzgledu nalezy pamigtaé, ze opisywane przez psychoanalize konkretne przypadki zjawisk psychicznych nie stanowig cech Pleé, podmiotowos¢ i reprezentacja 339 uniwersalnych kondycji ludzkiej, lecz. oznaki okolicznosei historycznych, w jakich do nich doszto, Julia Kristeva ‘Sfera semiotyczna i sfera symbolicena. Pozostajgca pod wplywem teorii Laca- nna badaczka, kt6rej poswieca sie chyba najwigcej uwagi w obrebie zoriento- wanych na feminizm studiw kulturowych, jest Julia Kristeva (zob. Kriste- va, 1986c). Na ten fakt zloiyto sig kilka przyczyn: + Kristeva zajmuje sig w swoich pracach przede wszystkim anakami/semioty- ka, czyli symbolicenym porzadkiem kultury. + Je} prace koncentruja sig na kwestiach podmiotowvoset i tozsamosci ~zagad- nieniach 0 zasadniczym znaczeniu dla studiéw kulturowych. + Jest ona psychoanalitykiem praktykiem, aw studiach kulturowych obser ‘wuje sig obeenie nawrbt do tej dyscypliny. + Opisuje ona sposoby, w jakie sity psychicane praeplatag sig z tekstami kul- turowymi w odniesieniu do: (a) identyfikaci bad inwestycji czynionych preez podimioty w tekstach oraz (b) roli podmiotow w wytwarzaniu tekst6w. Kristeva dokonuje rozréénienia migdzy pojeciami chora i thetic, czyli ~ ‘odpowiednio ~ sfery semiotycznej 0 charakterze praedsymbolicenym oraz sfery symbolicznej, Wedtug niej, podmioty sq ,zawsze jednym i drugim: jed- noczesnie semiotyczne i symboliczne” (Kristeva, 1986a: 93). Na wzajemne} zaleénosei miedzy sferq semiotyczna a sferg symboliczna opiera sig to, co okresla ona jako ,podmiot w toku” (subject-in-process). Jezyk, czyli to, co symbolicane (thetic), stanowi mechanizm, dzieki ktOremu cialo moze wska- zywaéna samo siebie (jako na ego znaczone). Wigie sig to 7 uregulowaniem sfery semiotycznej (przedsymbolicanej) przez. sfere symboliczna. To, co se- miotycane, nawigzuje jednak do porzadku symbolicznego na drodze jego praekroczenia, Przekroczenie to mozemy obserwowaé w niektérych odmianach moder- nistycenej praktykiliterackiej i artystyczne}, gdzie pracjawia sig ono poprzez charakterystyczne rytmy, przerwy i nieobecnosci w tekstach. Mamy tu za- tem do czynienia z pewng reorganizacja znak6w w czasie i przestrzeni, cze- go rezultatem jest stworzenie nowego jezyka. To, co semiotyczne, wigze si¢ z preedypalnym kontaktem z ciafem matki (kt6re z kolei kojarzy sig z pel- nia i pierwotnym narcyzmem). W rezultacie mozna oczekiwa¢, #e rewolu cyjne preeksztatcenie jezyka, wywolane przez semiotycane przekroczenie sfery symbolicznej, bedzie sig odnosito w pierwszej Kolejnosci do kobict. Jednakée ~ chociai w pewnym sensie mozna okreslié to zjawisko jako ,ko- biece” ~ nie jest ono, zdaniem Kristevej, domena wylacznie kobiet, ktéra to opinia wynika z zajmowanego przez nig silnie antyesencjalistycznego sta- nowiska w odniesieniu do tozsamosci ptciowej. 340 ‘Studia kulturowe ~ teoria i praktyka Dekonstrukeja todsamosei ptciowe). Kristeva stwierdza, Ze ,wiara w to, de dest sie kobieta» jest pravrie tak samo absurdalna i obskurancka, jak wiara w to, de ejest sie meéczyenay" (za: Moi, 1985: 163). Moina sig identyfikowae 7 okreslonymi tozsamoéciami zwiqzanymi z peig kuleurowa i wzna¢ koniecz hose prowadzenia walki z pozycii kobiety za niezbedna z powodéw pol tyeznych (co moda okeslié jako esencjalizm strategicuny). Nie mozna jed- nak byé kobieta w esencjalistycanym sensie ontologicanym. Tozsamosei plcio- ive jako przeciwietstwa moga zastnieé jedynie po wejéciu w porzadek sym olieany. Inaczej méwiae, toesamoS6 ptciowa nie jest cecha niezmiennai wy- nikajqca z wewnetrane istoty, lecz jest kwestia reprezentaci, Zaaniem Kristeve), mate dziecko stoi przed wyborem miedzy identyfika- «ja z matka i zwiqzang z tym marginalng pozycia w porzadka symbolicz- fiym oraz identyfkacjgz ojeem, ktéra daje modliwosé dominac}i symbolicz- nef ale jednoczesnie likwiduje pocaucie peli, wynikajace 2 preedypalnego tgésamienia z matka. Przed tymi wyborami stoja dzieci obu pici. W rezulta- Ge stwierdza sig, Ze w biologicanych meéczyznach i kobietach istnieja r6éne Stopnie meskosc i kobiecoSci. Kobiecosé stanowi pewien stan czy ted poryce podmiotu charakteryzuaca sie marginalnoseia, ktora mogs zajmowaé row: vied niektorzy mezczyéni, na praykiad artysci awangardy. W istocie to wla- nie w porzadku patriarchalnym daiy sig do utrwalenia sytuacii, w kt6re} wszystkie kobiety sq kobiece, a wszyscy mezczyéni mescy, co umiejscawia obiety na pozyci ,drugie) pli. Kristeva opowiada sig za stanowiskiem, 2e: {ur} dychotomig pomigdzy Kobieta a mezezyzna, rozumiang jako opozycie tniedzy dvwiema rywalizujgcymi ze soba calosciami, modna postrzegaé jako Tloment metafizyki.C6z bowiem moze oznaczaé ,toésamose”, nawet ,to2sa- nose plciowa”, w nowej preestrzeni teoretyczne} inaukowe), w Ker) kwe- stone sig samo pojgcie toasamosc? (...] Mwig tu przede wszystkim o t2- kim ujgciu problematyki réinic [..],kt6re pozwoli widziet owa walke, owa nieprzejednana odmiennosé, owa przemoc, dokladnie w miejscu, w ktOrym fankejonuje ona z najwiekszq nieustepliwoscia, czyli, innymi slowy, w sa- tne) toisamosel osobiste i plciowei, a tym samym doprowadzi¢ do rozpadu. samego je) jadra (Kristeva, 1986b: 209). Kristeva podkresla tutaj, 2e w kad jednostce toczy sie walka 0 tozsamosé pleiowa. Totsamosé ptciowa odnosi sig nie tyle do konfliktu pomiedzy dwie~ Ina preeciwstawnymi grupami medczyzn i kobiet, ile racze} do stanu réwno~ iwagi miedzy meskosciq a kobiecoSciq w kaidym konkretym meZczyénie Tkadde} konkretnej kobiecie. Walka ta — jak méwi badaczka ~ moze dopro- wadzié do dekonstrukeji tozsamosei opartych na pci biologiczne) i kulturo~ We), postrzeganych w Kategoriach marginalnosei w obrebie porzadk sym- policenego. Tego rodzaju argument kladzie nacisk na jednostkowost i 2r62- nicowanie poszczegdnych os6b, jak rownieé na waglednosé bytow symbo~ licenych i biologicanych. Pleé, podmiotowos¢ i reprezentacja 341 VY Nadscedl byt mote, czas, by podkreslit edénicowns etal pe te ats fg rie wicerunk {interes Kristeva stwierdza, iz poza tym, ze kobiety zaj wiel i ory pods, tera ag ted pred nimi now preetzehsymbollong {pojawia sie now rola, Badaczka analizuje pogiad, Ze nastaje nowe pokole- nie feministk starageych sig pogodzélineamy cas histori polity 2 cy. Hlicznym czascna Gay imaciersyfetwa. Inacee) méwige, wyranis sig da kobiet pewna przestrzef, w kt6rej macierzytistwo (i r6inica) lewajy . x polityka réwnosel i porzadkiem symbolicznym. il Juclth Butler: pomigdzy Foucaultem i psychoanaliza Podieta preer Kristeva prébe zdekonstruowania toisamosci ptei nue Judith Butler W tor Foucaulapychoanalz nsaje oda ao olny clement sieiwladay dyseypliname, Butler sara si jednakdowiese ie istnieje modliwosé pogodzenia tych dw6ch ujeé. Prayimuje Fou Ha skie zalotenie, 2e dyskursfunkcjonuje jako normetywna sla regulacyjna, kxérastwarea kontrolowane przez siebie podmioty. Jednoczesnie proponuje nawr6t do psychoanalizyw cel zbadania, jak sposob pewne norm re. Se een r6énialnosé formagji psychicene) i cielesne}” (Butler, sb, w jak Butler ecru poychoanaliz, rowan do amet pe seen ee mona ronal post na Godze roes6 ie regulacyjnym nadaje sig znaczenie psychiczne. ene 2 tora Foucaulta Butler stir, 2 dyshurs define, kon sau i ytwarza cia jako predmiory wiedzy: Dykur jet narzedziem, iigki ktdremu jestesmy w stanie zrozumie¢, czym sq poszezegéine ciata. " Kategoria pli” ma od same 7 0 poceat charakter norma ona tafe hits eg Wiym senslezatem pee nie ‘jonuje jako norma, ale réwniez stanowi element pral 4 {lng tr pear seromne pe se alc tk, KO) sla egulacyna ni sea weg rodzaj moc produkiywns, pozwala- inca na wytworznie - wyznaezeni,rozpowszecninie, ‘aréznicowanie — Gh ke onl, td ple es eaten regula, rego ate talaga charie wustony Ska macnn i ache) semi pemych Se regsowanych pak, nym sony, ae jet onstrutem ieainym, ky 2 bieglem czau lega przymusove) materiali- Zag, Ne et po pro fk iy sty Hon cal ale pros ios »pleé” materializuje sig dzigki normom regulacyjnym, co mozna Poprzez przymusowe powtorzenie tych norm (Butler, 1993: 1-2). Jako dyskursy ptci nalezy i zatem rozumieé te dyskurs i powtérzenia aktov, jakimi seruf lyskursy, kt6re w wyniku enia akt6w, jakimi steruja, wlaczajq pleé w pole widzenia jako ko- 349 Studia kulturowe - teoria i praktyka nieceng norme. Pleé jest Konstruktem, ale konstruktem nieodzownym, kt6- {y ksztatuje podmioty i reqdzi materializacig cial. Nie oznacza to, ie wszystko Jest dyskursem”, lecz racze~ jak uwaéa Butler ~ Ze dystaurs i materialnosé ‘cial sq nierozigczne. erformatywnosé ptci. Butler postrzega ple¢ i rodzaj w kategoriach perfor- matywnosel(performativty).Pojgcie ,performatywnose” adnos sie do ,prake tyid dyskursywnej, keéra wytwarza badd odtwarza to, co okresla” (Butler, ‘1993: 13). Dochodlzi do tego na drodze cytowania i powtarzania norm czy konwengji,prawa” (w symbolicanym, Lacanowskim znaczeniu tego stowa). Wypowied: performarywna to taka, ktéra wprowadza w Zycie relacie, do tre} sig odnosi, na prayldad ,oglaszam was...” podczas ceremonil Slubu, Butler stwierdza, ze érédtem prawa i jego autorytetu nie sa sedziowie, Jece pewne konwencje, do ktérych modna sig odwolat i ktére mozna uwzgled- nie Mamy tu do czynienia z odwotaniem sie do autorytetu, ktéry nie ma ani poczatka, ani podstaw uniwersalnych. W istocie sama prakyka cytowania Wr pewnym sensie stwarza cytowany autorytet, dokonujac tym samym re= Konstrukeji prawa. Istnienie prawa polega na ciaglym przetwarzaniu zbioru jd funkejonujgcych konwencj. Wigée sig to ze zjawiskami iveratywnosci, powtarzania i cytacyjnosc. ‘Wediug Butler, ,pleé” powstaje w wyniku powtarzania norm hegemo- nicanych, co naledy rozumieé jako nieuchronnie wtérna performatywnose "prayjecie” plci, Ktére nie stanowi pojedynczego aktu czy zdarzenia, lecz ‘zialanie wykonywane bezustannie, zyskuje stabilnosé dzieki wielokrotne- mu powtarzaniu, Tak oto stwierdzenie: ,to jest dziewczynka” rozpoczyna proces narzucania ,dziewczgcosci”, .Deiewezynka” jest bowiem ta osoba, ki6ra zostaje zmuszona do ,cytowa- ‘hia” pewnej normy po to, aby zostata uznana za zdolny do zycia podmiot {nim pozostala. KobiecoSé nie jest zatem skutkiem wyboru, leca narzuco- nym cytowaniem normy, takim, kt6rego zlozonej historycznosei nie da sig Oddzielié od stosunkéw dyscypliny, regulaci, kary. W istocie nie jest tak, ¢ Kos” przyimuje norme genderowa, Preecivnie, cytowanie normy gendero- ‘we jest Konieczne do tego, aby byé uznanym za ,kogos”, aby by¢ zdoinym Udo fycia jako ,ktos”, w ktdrej to sytuacii ksztaltowanie sie podmiotu zalezy ‘od uprzedniego uprawomocnienia norm genderowyeh (Butler, 1993: 232). “Zjawiska performatywnosci nie nalezy traktowaé jako pojedynczego aktu, ale jako powtarzanie pewnego zbioru norm. Nie nalezy go tez rozumie¢ jako roli odgrywane) przez samoswiadomego, dzialajqcego intencjonalnie aktora ‘Odegranie pic jestraczej nastepstwem funkjonowania regulacyjnego apara- tu heteroseksualnosci, ktéry odtwarza sam siebie w wyniku wymuszonego wytwarzania ,ptc, W istocie sama idea dziatajgcego intencjonalnie aktora ‘0 okreslonej pic jest wytworem dyskursu performatywnosci, »Pteé kulturowa Pleé, podmiotowos¢ i representacja 343 jest performatywna w tym sensie, ze jako swéj efekt ustanawi podmiot ktry wyrala™ Butler, 1991:24). a Identyfikacja i odreucenie. Taka interpretac 1 tmotna~Zeanicm Btler~ pogo prycoanaieg,Badncka swicnog, de ,prayjecie” (naloéenie na siebie) pici wiate sig z utodsamieniem 2 pew. nego rodzaju normatywnym urojeniem (idealizac) kategori ple” Pteg stanowi symboliczna pozycje podmiotu zajmowana pod grosba kary (nj symbolize astra cy odrzucena), nye Na pojece tego, co symboliczne, sktada sie zbiér cajg granice ple (Logo, co stanow ples) w nyniku getty ovchons fad raucenia (wykluczenia, wyrzucenia, pominigcia),Identyfikacja to dla Butler rodzaj afiliagi i wyrazenia emocjonalnego zwiqzku z wyidealizowanym, wyobrazonym obiektem (osoba, czesciq ciata) lub teé ideatem normatyw. nym. Opiera sig ona na fantazi, projekji i idealizai, Nie jest to jednak intencjonalna imitacja jakiegos modelu ani tei Swiadome zajecie okreslone pozyeii podmioty, ale race) nieodtaceny element samego procesu ksztatto- an ke mon, sain, de tae i oma jednozaczna 2 powsa Identyfikacja opiera si¢ w tym ujeciu réwnied na zjawis poniewadretultatem proceso powrawani podmloton fer jeocasine wytworeenie znaczacego zewnetrza. Oznacza to, ie identyfikacta 2 dan Zbiorem norm, na przykiad heteroseksualnoscia, wyklucea inne, na pr2y- Mad homoseksutnose Ber szeegsni zjmife sig problemen odreuce- nia seksualnosei gejowskiejilesbiskiej przez ,imperatyw” heterosekstalny. Stara sig onarévnied wykazae, te Identyikaje mgdy nie sa pelne exyskok, czone, Calowiek utoésamia siebie 2 pewna fantaziq bad idealizacia, W re- tultaceideneyfkagjanigdy nie mose byt jednoznacena 2 »prawdziwymi” ‘osobami czy tet praktykami genderowymi. Zawsze istnieje ta pewma luka czy tez przesunigcie. Podobnie jak Rose (1997), Butler dostrzega w choanalizie nacisk na niestabilnosé todsamose sewer ite geidenyfikacje maja charater rnicowany i nie musca sig wigea x odrzueniem wszelkich innych porye.Elementy reicone 2 wersja sig bowiem w obrebie dane) idenyfikah ako to, co pominigte, ale wwracajqce. Identyfikacje zwiqzane z homoseksualnoscig zawsze znajdi sie w obrebie heteroseksualnosci i na odwr6t. me Drag: pracksztatenie sfery symboliceng. Niektre feminist, ek na pay. Kid Igarayi do pewnego stopnia Kristeva, praypisuja oporow wobec he- tetoselsualne|hegemonii meéceyan zakorzenienie w jwyobrazenu” praed- Ymbolicanym, rozumianym jako sferaisnijgca przed akwizycigjenyka Baler opowiada sig natomiast a koniecznotciapreehstalenia same) sfery icene} w zbiér norm regulacyjnych, kidre rzadza pleig. Chociad sfera 344 Studia kuleurowe ~ teoria i praktyka symboliczna wywiera znaczacy wplyw na praktyki identyfikacyjne, proces identyfikacii nigdy nie jest zakoricaony i wszelkie identyfikacje zawsze $4 czeéciowe. Wniosek ten pozwala Butler na stworzenie przestrzeni teoretycz~ ne), w ktérej mona przemysleé na nowo i zmienié samo znaczenie pojeé: smeskose” i ,kobiecose”, Butler stwierdza, Ze zjawisko drag [przebierania sig mezczyzn za kobiety = prayp. tlum.] moze doprowadzi¢ do destabilizacji i przeksztatcenia norm genderowych poprzez nadanie ideatom ptci kulturowej nowego znaczenia (Butler, 1990). Dzieki imitacji tych norm zjawisko to ma charakter wywro- towy w tym sensie, Ze stanowi ono pewnego rodzaju znieksztatcone odbicie performatywnosei zwiqzane} z picia kulturowa. Drag pokazuje, ze wszelka pleé kulturowa jest performatywnoscia, co prowadzi do obalenia hegemo- nicanych roszezeh meskie} wigkszosci heteroseksualnej do istnienia pew- nych poczatk6w czy drédel, ktére nastepnie podlegaja imitacji. Inacze} m6- ‘wige, kategoria heteroseksualnosci zajmujaca w spoteczetistwie pozycje he- ‘gemoniczng sama w sobie stanowi imitacje, ktora musi bezustannie nawig- zywaé do idealizacii, na ktérych sie opiera. Koniecznosé ciaglego ustana- wiania kategorii heteroseksualnosci na nowo wskazuje na istnienie w jej obrebie pewnych sprzecenosci, ktérych nie da sie tatwo praezwycigzye. Swiad- czy to réwniez 0 niepewnosei identyfikacji heteroseksualnych i zajmowa- nych przez ludzi pozycji zwigzanych z ptciq kuleurowa. ‘Trzeba jednak za- uwadyé, ze Butler powoluje sig tylko na jeden rodzaj dziatalnosci wywroto- we, stwierdzajac, Ze zjawisko drag jest zawsze ambiwalentne i samo w so- bie moze stanowié powt6rzenie i potwierdzenie ,prawa ojca” i norm hete- roseksualnych. Dyscyplina i fikeja tozsamosei. Rozwaéania Butler nad kategoriami toésa~ ‘mosei, a w szczegélnosci nad zjawiskiem queer, budza jednak uzasadnione ‘watpliwosci. Pojecie queer ma wiele réénych znaczei i jest artykutowane na r6ine sposoby, na przyklad przez ACT-UP, Queer Nation i inne spotecznosci politycane, ktdrych celem jest zlikwidowanie jego negatywnych konotaciii prae- Isztaicenie go w symbol oporu. Butler twierdzi jednak Ze tego rodzaju kate- gorii tozsamosci nie da sig w zaden sposdb reartykutowaé (praedefiniowaé). Co wiecej, nie da sig kontrolowae rezultatdw tego rodzaju reartykulac}i zna- czeft, gdyi zawsze moga one staé sig obiektem dalszych przeksztalcer. ‘Zakoficzona powodzeniem préba nadania pojeciu queer wydéwieku po- zytywnego prayniosta znaczne korzyéci polityczne. Nadal jednak w okresle- niu tym pobrzmiewa pewne echo wezesniejszych uzyé pejoratywnych. Bu- tler podkresla ponadto, ée nalezy zwraca¢ uwage na wykluczenia i odrauce- nia, ktore wywoluje kaida kategoria, Dotyczy to rownie# pojecia queer, kt6- re _ jak sig uwaéa ~ stwarza pozoma jednosé miedzy homoseksualnymi ‘meéczyznami i kobietami, ktéra nie musi przenosié sig na wszystkie spo- ecznosei. Pleé, podmiotowos¢ i reprezentacja 345 Y Wedlug Butler, wscystkie Kategorie toesamosei sq Aika, Rtdre — eseamsie ed puigoees cropra eee ea MEZCZYZNI | MESKOSC Wigks2a czeSé tego rozdziatu poswigcamy kobietom oraz ni oraz nieustajacym de- batom nad kobiecoscia w obrebie feminizmu i studi6wr ttanerpdh toe wadaniach nad zjawiskiem spotecznego konstruowania pici naledy sig jed- nak odnies¢ r6wniez do mezczyzn. Jak pisze Giddens: ais, preynajmniej w kulturze zachodniej, po raz pierws ea dy mezczyéni odkrywaja, ze sa mneeceyanum, cl dostaegaa protieny zwigzane z kategoria ,meskosei". WezeSniej medczyéni zakladal, 2 ich dzia- Jania tworza ,historie’, podczas gdy kobiety istniejg niemal poza czasem, robige zawsze to samo, co robity wezesnie} (Giddens, 1992: 59). " Znaczenie bycia meiczyzng zmienia sig w czasie : e asie i przestrzeni, tal meskos¢ naledy rozumiet jako konstrukt kulturowy. ae Y Chodet swhasccza oto, 2e camiast o pojedyncee) meskosel powinno si race) moi co réénych jej rodzajach — smeskosciach aca s fled cipal eo ‘acy sam (Conse, 1995) Ceca meskosct jest jj wenetrene crbénicowanie, Praekonanie, Ze meskose nie jest czymé niezmiennym i da nat srywollorounge zainteesowanic badaweae Kwestami meictyen| mle. Johnson i Meinhof, 1997; Nixon, 1997; Pfeil, 1995; Seidler, 1989). Do gtéw- nych obszaréw zainteresowah mona tu zaliczyé kwesties ‘+ kulturowych sposobéw praedstawiani : wwiania medcayan i meskoSci; { taklego tycia meécyzn, jakim oni je doswiadezaja; “ probleméw stojacych przed mezczyznami we wspélczesnej kulturze. Ogénie rzeca biorac, pojecie meskoscitradycyinie oznacza mi aero ja hy Wada sly, alan kool zl nots samowyotarczalnosé mask payasf/koleteistwo i praca, Wine sie to2 depreicamaczeni rwgehow miedeyudskc,umieenoii wera yeh, dycia domowego, cule, Komunikowana, kobit i die. Méwige rie) szzegdlowo, zaineresowanie metczyanlovestami rz, Kor toll dytansy (zob, Barker i Galasinsk, 2001) sanovi pragaw szerszych iyskurs6w meskosci, rozpowszechnianych w kontekicie nowoczesnosei 346 Studia kulturowe — teoria i praktyka ‘Wskaz tomb prayklady medceyen,Keorey uleesniaa tradyeyne wartosci wy tmlenione powyee. “Jake rodcaje meskosel, Kfbeace sie tym tradyeyjym! wicerunkar, mosna obserwowad we wspdtecesne Kulturce? 0d czas6w ofwiecenia mezczyéni tradycyjnie kojarzyli meskosé 2 meta- forami rozumu (Seidler, 1989). Filozofia oSwieceniowa oraz dyskursy no- ‘woczesnosci opowiadaly sie za ,rozumem’” jako 4rédiem postepu i wiedzy. Do jego praejawéw naledata nauka oraz zwigkszony poziom produkeji ma- terialnej. Ceng za rozkwit przemystu i nastanie racjonalnych procedur po- dejmowania decyzii byto podporzadkowanie ludzi rygorystyczne} dyscypli- nie oraz pojawienie sie 2jawiska miejskiej anonimowosci. Tym samym w no- wym spoleczeristwie wytworzyly sig nowe formy podmiotowosci. ‘Tak wige zarzadzanie fabrykami pray wykorzystaniu czasu zegarowego, ‘a nie rytmu sezonowego, wigzato sie z koniecznoscig wprowadzenia pew- nej dyscypliny i kontroli. Nadzorey i biurokraci, glownie mezczyéni, mieli funkejonowaé w obrebie bezosobowych zasad hierarchicanych, ktérych ce- Tem byto wykonanie okreslonego zadania. Nowroczesnosé to jednak epoka nie tyiko kontroli zewngtrznej, ale i wewnetrznej, dlatego ,mezczyénie trudno jest nie byé «maniakiem kontroli». Taka historig odziedziczylismy” (Seidler, 1989: 63). Rozum, kontrola i dystans naleza do ghéwnych metafor wspélczesne) ‘meskosci. Chodzi tu o kontrolg nad innymi i nad samym soba oraz dystans ‘wobec innych i wobec siebie. Kojarzona z meskoscig racjonalnosé obejmuje ssslaszcza samodyscypling i dystans w stosunku do jezyka emogji Powszechna jest Swiadomosé, ze mezezyéni ,ukrywajq” uccucia, Bardziej trafnie bytoby jednak méwie o braku umiejetnosci postugiwania sie jezykiem emoci. Rela- Ge, w ktérych uczestnicea medczyéni, opisuje sie w zwigzku z tym najeze- Sciej przy uzyciu metafor przestrzennych, na przyklad ,dystansu” emocjo- nalnego i ,kontroli nad wlasna przestrzenia’, ktére ujawniaja niedostatek ‘umiejetnosci komunikacyjaych, W nastepstwie wprowadzenia modernistycznego systemu podziatu pra- ‘cy meéczyznom preydzielono role dostarczania srodkow przetrwania, a ko- bietom — wychowywania dzieci i prowadzenia domu. Jezyk nowoczesnosci wskazuje wige istnienie rozziewu miedzy éefiskim kodem swiata prywatne- go i meskim kodem publicznym. W odniesieniu do tego drugiego mozna stwierdzié, Ze proces akulturacji meéczyzn wiaée si¢ 2 dazeniem do zdoby- cia szacunku na drodze sumiennego wykonywania obowiazkéw publicanych i realizacfi wlasnych zamierze, Moze ono przyjaé wiele form: od przemocy poprzez sport do zdobycia wyksztatcenia i wysokiego statusu zawodowego. Jednoczesnie jedna z mozliwych konsekwencji takiego stanu rzeczy moze by¢ hiperindywidualizm, zwigkszona rywalizacja i odrzucenie relacyjnosci, nantowad tm kta dziata iestem ia”. i to ia” 2dobede wspaniaia nagrode. Plet, podmiotowos¢ i reprezentacja 347 ‘Tego rodzaju zorientowanie na dziatanie - pocaawszy od pracy, a skoriczywszy na seksualnosci ~przejawia sie z jednej strony w wygérowanych ambicjach, az drugiej w gtebokim poczuciu niedoskonatosci i depresii (poniewai: po- dejmowane dziatania nigdy nie sq wystarczajqco wybitne, by zaspokoie we- vwnetrene dgéenia). Tradyeyjne wartoéi zwigzane z meskoscia nie odpowiadajg sytuacjiwspot- czesnych medczyzn, Niekt6re z probleméw, praed ktorymi staje pleé meska, moéna rozumie¢ jako skutek rozbieznosci pomigdzy dominujacymi pogla-

    You might also like