Antropologija Postsocijalizma

Etnološka biblioteka
Knj. 34
Urednik
Miroslav Nikanovi
Recenzenti
Dr Bojan iki
Dr Milo Milenkovi
Ureivaki odbor
Prof. dr Mirjana Proi-Dvorni (Northwood University Mid-

lend, /SAD/), prof. dr Ivan Kovaevi (Filozofski fakultet Uni-
verziteta u Beogradu), prof. dr Bojan iki (Filozofski fakultet
Univerziteta u Beogradu), prof. dr. Duan Drljaa, Beograd,
prof. dr. Mladen Šukalo (Filozofski fakultet Univerziteta u
Banjaluci), dr Petko Hristov (BAN), dr Mladena Preli (Etno-
grafski institut SANU), Beograd.
ANTROPOLOGIJA
POSTSOCIJALIZMA
Zbornik radova
Uredio
Dr Vladimir Ribi
Beograd
2007
Re urednika
Ovaj zbornik je proizašao iz naunog skupa Tranzicija i po-

stocijalizam: antropološka istraživanja, koji je održan 24. no-
vembra 2007. godine, u organizaciji Odeljenja za etnologiju i
antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
Sastoji se od dvanaest radova jedanaest autora iz bivše Jugosla-
vije, to jest, iz Srbije, Hrvatske, Slovenije i Makedonije. Ue-
snici su temu skupa shvatili vrlo široko, o emu svedoi sadržaj
zbornika. To je omoguilo ne samo da se proui irok spektar
društvenih fenomena, ve i da se sagleda kako se, u društvenim
uslovima postsocijalistike tranzicije, razvila antropologija u
postjugoslovenskim državama. itaoci e moi da se uvere ka-
ko antropolozi pristupaju istraživanju dinaminih fenomena, ka-
kvi su karakteristini za periode radikalne društvene promene, i
kako se, pri tome, koriste iskustvom antropologije, ali i drugih
društvenih i humanistikih nauka.
Vladimir Ribi
Vladimir Ribi
Odeljenje za etnologiju i antropologiju
Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu
O ekonomskoj tranziciji iz
makroistorijske perspektive1
Apstrakt: Dok na mikroistorijskom nivou nastojimo da ob-
jasnimo velike društvene strukture i procese, kao i njihove suk-
cesivne forme, na makroistorijskom nivou pokušavamo da uoi-
mo kontakte pojedinaca i društvenih grupa sa tim strukturama i
procesima da bismo razumeli kako su ih ljudi stvarno doživeli.
Od samog njenog nastanka, u kapitalistikoj privredi se smenju-
je dominacija dva trenda: jaanje državne intervencije i težnja
ka liberalizaciji. Takve promene u sferi ekonomije su u vrstoj
vezi sa smenjivanjem oblika imperijalne hegemonije.
Kljune rei: tranzicija, državna intervencija, liberalizacija

tržišta, imperijalna hegemonija
1
Tekst je rezultat rada na projektu Kulturni identiteti u procesima
evropske integracije i regionalizacije (br. 147035), koji MNZŽS RS
finansira u celosti.
Vladimir Ribi
Prema arlsu Tiliju, analizom na makroistorijskom nivou,

"nastojimo da objasnimo odreene velike društvene strukture i
procese, i da naznaimo njihove sukcesivne forme". S druge
strane, na mikroistorijskom nivou "tragamo za kontaktima poje-
dinaca i društvenih grupa sa tim strukturama i procesima da bi-
smo objasnili kako su ih ljudi stvarno doživeli".2 Na makroisto-
rijskom nivou nalazimo manifestacije kulturnih idioma, ijom
se interpretacijom bavi antropologija. Meutim, moramo biti
svesni da makroistorijski procesi utiu na strukturne uslove pre
svega na globalnom, ali i na nacionalnom i lokalnom nivou. Iz
neosporne injenice da, u tim strukturnim uslovima, pojedini
kulturni idiomi (politiki, ekonomski, rodni i drugi) doživljava-
ju svoju društvenu afirmaciju ili bivaju tragino neprilagoeni,
možemo zakljuiti da je za antropologiju više nego korisno ako
uzme u obzir i makroistorijske procese.
Pristupajui fenomenu tranzicije iz makroistorijske perspekti-
ve, Moris Godelie je izrazom period prelaza oznaio "posebnu
fazu u evoluciji jednog društva, fazu u kojoj ono sve više nailazi
na unutrašnje ili spoljašnje teškoe u reprodukciji ekonomskih i
društvenih odnosa na kojima poiva i koji mu daju logiku funkci-
onisanja i specifinog razvoja, i gde se u isto vreme pojavljuju
novi društveni i ekonomski odnosi koji e više ili manje brzo, više
ili manje silovito, postati opšti i postati uslovi funkcionisanja jed-
nog novog društva". To znai da "faze prelaza stvaraju epohe od iz-
uzetnog znaaja u stvarnom životu društva", odnosno da predsta-
vljaju "trenutak kad se naini proizvodnje, naini mišljenja, indivi-
dualnog ili kolektivnog rada, suoavaju bilo sa unutrašnjim bilo sa
spoljašnjim granicama i poinju da se cepaju, da gube znaaj, da
se rašlanjuju, gotovi da vekovima vegetiraju na manje znaajnim
2
arls Tili, Suoavanja sa drutvenom promenom. Makro društvene
strukture, procesi i komparacije, Filip Vinji, Beograd 1997, 76.
7
O ekomomskoj tranziciji ...
mestima, spremni da se ugase sami po sebi ili sistematskom vo-

ljom društvenih grupa koje se protive njihovoj reprodukciji u ime
drugih naina proizvodnje, mišljenja i rada iji razvoj žele".3
Namera mi je da ispitam da li propast socijalistikog eko-
nomskog sistema i erozija države društvene brige, kao i dostiza-
nje vrhunca unilateralne imperijalne hegemonije Sjedinjenih
Amerikih Država (SAD) ukazuju na postojanje tranzitornog
procesa koji se može okarakterisati kao jedan od onih istorijskih
trenutaka "koji više nego drugi ine ili rezimiraju istoriju"4, ili
smo svedoci promena "iji je krajnji cilj da reprodukuju stari si-
stem proizvodnje i društvene organizacije, prilagoavajui ga
unutrašnjim ili spoljašnjim promenama koje su proizašle iz nje-
gove evolucije"5.
Tranzicija iz feudalizma u kapitalizam svakako predstavlja
fundamentalnu i epohalnu promenu. Iako naglašava da feudali-
zam nije bio "naturalna privreda", kao i da ga "ne smijemo zami-
šljati kao antitezu trgovini", Imanuel Volerstin (Valerštajn)6 kon-
statuje da je feudalni sistem "mogao podržavati samo ogranieni
opseg vanjske (meuregionalne) trgovine – za razliku od unutra-
šnje (lokalne) trgovine". To znai da su proizvodnja hrane i zanat
bili glavne privredne aktivnosti, kao i "razmjena tih proizvoda
unutar malih ekonomskih podruja".7 Kako Karl Polanji naglaša-
va, trgovina je bila ograniena na gradove i obavljala se ili lokal-
3

,

,

, !. XXXVIII, " 1989, 203.
4
Isto.
5
Isto, 208.
6
Prevodioci dela ovog autora na srpski jezik njegovo prezime
transkribuju i kao Volerstin i kao Valerštajn.
7
Immanuel Wallerstein, Suvremeni svjetski sistem, CEKADE,
Zagreb 1986, 22-23.
8
Vladimir Ribi
no, kao susedska trgovina, ili na velike daljine. Važno je da su ta

dva oblika trgovine bili strogo razdvojeni, kao i da nijednom "nije
bilo dozvoljeno da se širi izvan gradova". To strogo razdvajanje
lokalne od izvozne trgovine bilo je "reakcija urbanog života na
pretnju pokretljivog kapitala da dezintegriše institucije grada", što
znai da su gradovi "stvarali sve mogue prepreke za formiranje
nacionalnog ili unutrašnjeg tržišta, na kome je kapitalista-veletr-
govac insistirao". Stanovnici gradova su, održavajui nekonku-
rentsku lokalnu trgovinu i nekonkurentsku daljinsku trgovinu od
grada do grada, "spreavali ukljuivanje seoskih oblasti u trgo-
vako podruje, kao i uspostavljanje neograniene trgovine izme-
u gradova zemlje". Polanji poentira da je, zbog takve ekonom-
ske politike gradova, teritorijalna država postala instrument za
konstituisanje "nacionalnog" tržišta i unutrašnje trgovine8:
Promišljenom delatnou države u petnaestom i šesnaestom veku
nametnut je merkantilni sistem žestoko protekcionistikim gradovima i
kneževinama. Merkantilizam je uništio zastareli partikularizam lokalne
i meugradske trgovine, rušei barijere koje su odvajale ta dva tipa ne-
konkurentske trgovine i rašiavajui tako put ka nacionalnom tržištu,
koje je sve više zanemarivalo razliku izmeu grada i sela kao i izmeu
raznih gradova i pokrajina.9
Meutim, kako Polanji istie, ne samo da su nacionalna tržišta

uspostavljena državnom intervencijom, ve je to sluaj i sa slo-
bodnim tržištem, prema kojem je put bio "otvoren i održavan po-
mou ogromnog porasta intervencionizma, stalno organizovanog
i kontrolisanog iz centra".10 Naime, princip laissez-faire je namet-
8
Karl Polanji, Velika transformacija. Politika i ekonomska ishodi-
šta našeg vremena, "Filip Vinji", Beograd 2003, 73-75.
9
Isto, 75.
10
Isto, 141.
9
nula država, tako što su, u tridesetim i etrdesetim godinama 19.

veka, nastupila "mnogobrojna ukidanja restriktivnih propisa, ali
isto tako i ogromni porast administrativnih funkcija države, koja
je sada posedovala centralnu birokratiju sposobnu da izvrši sve
zadatke koje su joj postavljale pristalice liberalizma".11 Posledica
toga je bilo uspostavljanje meunarodnog ekonomskog poretka, u
ijoj osnovi su se nalazile meunarodne finansijske ustanove, ne-
zavisne od vlada pojedinanih država i njihovih centralnih bana-
ka, ali u snažnoj interakciji s njima. Najvea opasnost za novi me-
unarodni poredak slobodne trgovine bio je mogui rat izmeu
velikih sila, dok kapitalisti nisu imali ništa protiv manjih i izolo-
vanih ratova. Rezultat je bio do tada nezapameni period "Stogo-
dišnjeg mira" od 1815. do 1914. godine, u ijem su prvom delu
nastajue srednje klase predstavljale revolucionarnu snagu koja je
ugrožavala mir i koju je suzbijala reakcionarna Sveta alijansa. U
drugom delu perioda "Stogodišnjeg mira", nacionalno-internacio-
nalni karakter nove ekonomije je prouzrokovao da srednje klase
postanu nosioci mirovnog interesa.12
Polanji naglašava da je, u tom periodu, i u zemlji i u ino-
stranstvu, važio princip neintervencije države u privatni biznis,
što znai da se od vlade "u zemlji nije oekivalo da se meša u
privatnu trgovinu, niti od ministarstva spoljnih poslova da pri-
vatne interese u inostranstvu posmatra drugaije nego u širem
nacionalnom okviru. Agrarna kriza i velika depresija od 1873.
do 1886. godine uslovile su uvoenje itavog niza zaštitnih in-
stitucija ija je namena bila da ograniavaju svestrano delovanje
tržišta. Došlo je do toga da uvozne carine koje je uvela jedna ze-
mlja spreavaju izvoz druge, koja je time bila naterana da traži
nova tržišta u "politiki nezaštienim regionima". Takav eko-
11
Isto, 140.
12
Isto, 17-31.
10
Vladimir Ribi
nomski imperijalizam bio je, pre svega, "borba izmeu velikih

sila da prošire svoju trgovinu na politiki nezaštiena podruja".
Usled jagme za zalihama sirovina, pojaan je izvozni pritisak, a
vlade su podržavale svoje graane koji su imali poslove u zao-
stalim zemljama. Takoe, unutar nacionalnih granica, konku-
rentska tržišta su pretvarana u monopolistika, a ljudi i kapital
su se udruživali u nekonkurentske grupe.13
Od 1900. godine, intenzivirao se proces raspadanja svetske
privrede, koji je kulminirao izbijanjem Prvog svetskog rata,
1914. godine. Nakon rata, formirana je Liga naroda, iji je zada-
tak bio da obnovi system ravnoteže moi, ali to, kako Polanji
konstatuje, nije bilo mogue zbog jednostranog razoružavanja
poraženih nacija. Što se tie ekonomije, Liga naroda je pokuša-
vala da "obnovi meunarodnu valutnu i kreditnu organizaciju
kao jedino mogue obezbeenje mira meu suverenim država-
ma".14 Meutim, uskoro je takvim nastojanjima došao kraj:
U ranim tridesetim naglo je došlo do promene. Njena obeležja bila

su napuštanje zlatnog standarda u Velikoj Britaniji; petogodišnji plano-
vi u Rusiji; uvoenje Nju Dila; nacional-socijalistika revolucija u Ne-
makoj; rušenje Lige u korist autarkinih imperija. Dok su na kraju Ve-
likog rata najvažniji bili ideali devetnaestog veka i dok je njihov uticaj
dominirao i u sledeoj deceniji, do 1940. godine nestao je svaki ostatak
meunarodnog sistema i, izuzev nekoliko enklava, nacije su živele u
potpuno novim meunarodnim okolnostima.15
Kriza Volstrita je dogaaj kojim je zapoeto rušenje meu-

narodnog ekonomskog sistema. Istovremeno, prestala je da se
održava Konferencija o razoružanju, da bi, 1934. godine, Ne-
13
Isto, 209-212
14
Isto, 34-35.
15
Isto, 36.
11
maka napustila Ligu naroda i, zajedno sa Italijom i Japanom,

pobunila se protiv status quo. Radikalne politike promene su
nastupile i unutar samih država, tako što su dvopartijski sistemi
zamenjeni jednopartijskim vladama ili, ponekad, vladama naci-
onalnog jedinstva. Tako je u Rusiji uveden "socijalizam u dikta-
torskom obliku", dok je liberalni kapitalizam napušten u "ze-
mljama koje su se pripremale za rat, kao što su Nemaka, Japan
i Italija i, u manjoj meri, takoe u Sjedinjenim Državama i Veli-
koj Britaniji". Meutim, kako Polanji istie, jedina slinost iz-
meu tih novih režima fašizma, socijalizma i Nju dila, bila je u
tome "što su odbacili principe laissez-faire".16
Hobsbaum daje slinu klasifikaciju politikih odgovora na re-
cesiju od 1929. do 1933. godine, s tim što marksistikom komu-
nizmu i fašizmu pridodaje savez umerenih socijalnih demokrata
iz nekomunistikog radnikog pokreta s kapitalistima "ija je vera
u optimalnost slobodnog tržišta ostrigana", za koji naglašava da
se pokazao kao najefikasnija opcija.17 Takoe, Hobsbaum istie
da su, posle 1945. godine, sve zemlje kapitalistikog, komunisti-
kog i Treeg sveta "praktino odbacile suprematiju tržišta i sve su
verovale u aktivnu ulogu države u upravljanju i planiranju privre-
de"18 i objašnjava:
...Kapitalistike vlade su bile ubeene da jedino ekonomski inter-

vencionizam može da sprei povratak ekonomskih katastrofa kao onih
izmeu ratova, i da se jedino njime izbegava opasnost od ljudi radikali-
zovanih do te mere da izaberu komunizam, kao što su nekad izabrali
Hitlera. Zemlje Treeg sveta su verovale da jedino državna akcija mo-
16
Isto, 235.
17
Erik Hobsbaum, Doba ekstrema. Istorija Kratkog dvadesetog ve-
ka 1914-1991, DERETA, Beograd 2002, 85-86.
18
Isto, 137.
12
Vladimir Ribi
že da uzdigne njihove privrede iz zaostalosti i zavisnosti. U dekoloni-

zovanom svetu, koji e slediti inspiraciju iz Sovjetskog Saveza, oni e
put napred videti kao socijalizam. Sovjetski Savez i njegova novoproši-
rena porodica, nisu verovali ni u šta drugo do u centralistiko planira-
nje. A sva tri svetska regiona su stupala u posleratni svet sa ubeenjem
da je pobeda nad silama Osovine, izvojevana politikom mobilizacijom
i revolucionarnom politikom isto kao i krvlju i gvo#em, otvorila novu
eru društvenog preobražaja.19
Tokom Drugog svetskog rata, britanski i ameriki zvaninici

su razmatrali razne ideje o posleratnom poretku. Najvažnija raz-
lika je bila u tome što su se Amerikanci zalagali za rekonstruisa-
nje otvorenog trgovinskog sistema, dok su Britanci želeli osigu-
ranje pune zaposlenosti i ekonomske stabilnosti, pa su, stoga,
nameravali da ouvaju sistem imperijalnih preferencija i bilate-
ralnog trgovanja. Dakle, jedna strana je zastupala nediskrimina-
torni, multilateralni trgovinski sistem, dok se druga zalagala za
preferencijalno ekonomsko grupisanje.20 Postignuti anglo-ame-
riki sporazum o meunarodnom ekonomskom poretku je olia-
vao jedinstvenu mešavinu laissez-faire principa i intervencioni-
zma, to jest, liberalnog multilateralizma i države društvene bri-
ge. Može se zakljuiti da je taj poredak omoguio funkcionisa-
nje relativno otvorenog sistema trgovine i plaanja, kao i podr-
šku punoj zaposlenosti i društvenoj brizi.21
Anglo-ameriki sporazum o globalnom ekonomskom poret-
ku je usvojen na konferenciji u Breton Vudsu, održanoj u julu
19
Isto.
20
G. John Ikenberry, A World Economy Restored: Expert Consen-
sus and the Anglo-American Postwar Settlement, International Organi-
zation, Vol. 46, No. 1, Knowledge, Power, and International Policy
Coordination., Winter, 1992, 289.
21
Isto, 294.
13
1944. godine, na kojoj su osnovane dve kljune meunarodne

finansijske institucije: Meunarodni monetarni fond – MMF
(IMF) i Meunarodna banka za rekonstrukciju i razvoj (IBRD),
kasnije nazvana Svetska banka. Fond je usmerio svoj rad na
kratkoronu stabilizaciju i borbu protiv inflacije, dok je Banka
nastojala da pribavi dugoroni kapital za investicije u velike
projekte, poput onih u oblastima energije, rudarstva i transpor-
ta.22 Opšti sporazum o tarifama i trgovini (GATT) je osnovan
1947. godine, kao trea meunarodna institucija na kojoj je tre-
balo da poiva posleratni ekonomski poredak. GATT je formi-
ran sa ciljem da se "podigne životni standard i da se postigne
puna zaposlenost, stvaranjem recipronih i uzajamno povoljnih
aranžmana usmerenih na supstancijalnu redukciju tarifa i drugih
trgovinskih barijera, kao i na eliminaciju diskriminatornog tret-
mana u meunarodnoj trgovini".23 Od 1995. godine, GATT je
transformisan u Svetsku trgovinsku organizaciju (WTO).
Suštinska karakteristika novog ekonomskog globalnog po-
retka bila je reforma koja je stvorila "mešovitu privredu", ija je
uloga bila da omogui državi da planira i upravlja ekonomskom
modernizacijom, kao i da povea potražnju. Vlade su bile vrsto
privržene punoj zaposlenosti, ali i smanjivanju ekonomske ne-
jednakosti, tj. opredeljenju za društvenu brigu i socijalnu sigur-
nost, što je prvi put "obezbedilo masovno potroako tržište za
luksuzne proizvode koji su se sada mogli prihvatiti kao neop-
22
Richard E. Feinberg, The Changing Relationship Between the
World Bank and the International Monetary Fund, International Orga-
nization, Vol. 42, No. 3, Summer, 1988, 548.
23
Douglas A. Irwin, The GATT in Historical Perspective, The
American Economic Review, Vol. 85, No. 2, Papers and Proceedings
of the Hundredth and Seventh Annual Meeting of the American Econo-
mic Association Washington, DC, January 6-8, 1995., May, 1995, 325.
14
Vladimir Ribi
hodne potrepštine".24 Hobsbaum rezimira da je posleratni kapi-

talizam "bio neka vrsta braka izmeu ekonomskog liberalizma i
socijal-demokratije (ili, amerikim renikom ruzveltovska poli-
tika Nju dila), sa važnim pozajmicama od Sovjetskog Saveza,
koji je prokrio put ideji ekonomskog planiranja"25 Rezultat ta-
kvog privrednog poretka bio je nastanak država društvene brige,
oko 1970. godine. To su države "u kojima su izdaci za društve-
nu brigu – zaštitu dohotka, zdravstvenu zaštitu, obrazovanje,
itd. – postali najvei deo ukupnih javnih izdataka, a ljudi anga-
žovani u delatnostima društvene brige su obrazovali najveu
grupu od svih državnih nameštenika". Do kraja sedamdesetih
godina 20. veka, sve napredne kapitalistike zemlje su postale
"države društvene brige".26
U takvim uslovima, naroito od šezdesetih godina, stvorena
je transnacionalna privreda iji su najoigledniji vidovi bili:
transnacionalne firme (to jest, multinacionalne korporacije), no-
va meunarodna podela rada i ofšor (offshore) finansiranje. Ter-
min "ofšor" je uveden šezdesetih godina "da bi opisao praksu
registrovanja legalnog sedišta firme na nekoj, obino malenoj i
fiskalno velikodušnoj teritoriji koja je dozvoljavala preduzetni-
cima da izbegavaju poreze i druga ogranienja koja im je name-
tala njihova sopstvena zemlja". Što se tie multinacionalnih kor-
poracija, njihova glavna funkcija je bila da "internalizuju tržišta
preko nacionalnih granica", odnosno, da se emancipuju od naci-
onalne države i njene teritorije. Ta tendencija je postala još izra-
ženija kada je industrijska proizvodnja poela da se izmešta iz
Evrope i Severne Amerike. Rezultat toga je da nove industrije u
Treem svetu nisu više snabdevale samo lokalna tržita, ve i
24
Erik Hobsbaum, 204-205.
25
Isto, 206.
26
Isto, 216.
15
svetsko tržište, bilo tako što bi izvozile artikle koje je u potpu-

nosti proizvela lokalna industrija, bilo tako što bi postale deo
transnacionalnog procesa.27
Nakon 1970. godine, globalizacija je temeljno podrila model
države društvene brige, prepuštajui vlade nacionalnih država
na milost liberalizovanog globalnog tržišta, na kojem su važila
sledea pravila igre:
Postoji jedan pravilan put za efikasnu raspodelu dobara i usluga.

On ukljuuje, pre svega, rušenje prepreka slobodnoj trgovini i slobod-
nom protoku finansijskog kapitala. I to u smislu da postoji ostatak re-
gulatorne uloge, koja je tu da se zaštiti svojina, i materijalna i intelektu-
alna; da se osigura otvoreni, nediskriminatorni pristup; da se dozvoli
investitorima da kupe ili prodaju bilo koju aktivu ili izvezu svaki profit
bilo gde u svet; da premeste i zaštite subvencije i ostale distorzije od
laissez-faire cenovnog sistema; da rasture ono što je preostalo od save-
zništva državnih industrija.28
Neki korporativni ideolozi su bili spremni da prihvate da dr-

žava može da ima odreenu ulogu u subvencionisanju obrazo-
vanja i obuavanju radnika, ublažavanju periodinih dislokacija,
finansiranju istraživanja tržišta i pružanju smanjenih oblika so-
cijalne pomoi. Meutim, korporativna zajednica je insistirala
na tome da preostale državne aktivnosti moraju biti usklaene s
primenom u privatnom sektoru. Zahtevalo se i uspostavljanje
niskih i relativno ravnih poreskih nivoa, održavanje minimalnog
deficita državnog sektora, kao i otklanjanje stabilizacionih eko-
27
Isto, 211-213.
28
Robert Kutner, Uloga vlade u globalnoj ekonomiji, u: Vil Haton
i Entoni Gidens (priredili), Na ivici. Živeti sa globalnim kapitalizmom,
Plato, Beograd 2003, 197.
16
Vladimir Ribi
nomskih politika koje sprovode države, "osim u sluaju mone-

tarne politike iji je glavni cilj da osigura stabilnost cena".29
Takva ekonomska orijentacija se našla u osnovi takozvanog
"Vašingtonskog konsenzusa", to jest, saglasnosti Meunarod-
nog monetarnog fonda, Svetske banke i Trezora SAD o tome
koje su ekonomske politike adekvatne za zemlje u razvoju. Re-
zultat je bio sistematski program umanjivanja involviranosti dr-
žave u ekonomiju, putem liberalizacije tržišta, privatizacije i re-
duciranja javne potrošnje, pa se može zakljuiti da je "Vašing-
tonski konsenzus" zasnovan na shvatanju da su "nesavršena tr-
žišta uvek bolja od nesavršenih država".30 Meutim, takva ori-
jentacija je osporena uspehom istonoazijskih novoindustrijali-
zovanih zemalja, u ijoj je ekonomskoj politici državni inter-
vencionizam imao kljunu ulogu. Umesto da svoja tržišta pre-
puste dominaciji ustanovljenih industrijskih sila, ove zemlje su
zaštitile svoje strateške industrije, da bi ubrzale proces struktur-
ne promene, što je bilo neophodno za budui razvoj. Takoe, iz-
voz, domaa potražnja i meunarodne socioekonomske veze su
imali važnu razvojnu ulogu.31
29
Isto, 198. Ovde treba podsetiti na Hobsbaumovu tvrdnju da je
veina neoliberalnih vlada "bila primorana da upravlja i podstie svoje
privrede, dok su tvrdile da samo podstiu snage tržišta ". Vlada Marga-
ret Taer je oporezovala britanske graane "nešto teže nego što su bili
oporezovani pod laburistima ", dok je ameriki predsednik Ronald Re-
gan "koristio kejnzijanske metode da probije izlaz iz depresije 1979-
1982, tako što se upusito u divovski deficit i angažovao u podjednako
divovskom naoružavanju ". Videti: Erik Hobsbaum, 312.
30
Ziya Onis and Fikret Senses, Rethinking the Emerging Post-Was-
hington Consensus, Development and Change, Vol. 36, No. 2, 2005, 264.
31
John Brohman, Postwar Development in the Asian NICs: Does the
Neoliberal Model Fit Reality?, Economic Geography, Vol. 72, No. 2,
April, 1996, 107-130. Kada je re o uspehu ekonomske politike istonoa-
17
"Vašingtonski konzensus" je najviše kompromitovan isto-

noazijskom krizom iz 1997. godine, kao i neuspehom ekonom-
ske tranzicije u Rusiji u 1990-im godinama. Liberalizacija trži-
šta finansija i kapitala u odsustvu odgovarajuih regulatornih
principa dovela je do naglog odliva novca iz zemalja Istone
Azije, dok je sprovoenje privatizacije pre uspostavljanja prav-
ne infrastrukture rezultovalo razvlaenjem državne imovine u
Rusiji.32 Zbog toga, Fukujama konstatuje da su politiari vezani
za "Vašingtonski konsenzus" nedovoljno "upozoravali na opa-
snosti od liberalizacije u odsustvu pravih institucija", kao i da je
krajem 1980-ih i poetkom 1990-ih, "vladalo opšte mišljenje da
je bilo koji stepen liberalizacije bolji od nedostatka liberalizaci-
je".33 Težnja da se isprave nedostaci "Vašingtonskog konsenzu-
zijskih zemalja, treba podsetiti na Fukujamin stav da "znaaj državnog

sektora varira u velikoj meri zavisno od kulturnih inilaca ", odnosno da
"potreba za intervencijom države zavisi dosta i od osobenosti kulture i
socijalne strukture društva koju ona nadzire ". Videti: Frensis Fukujama,
Sudar kultura. Poverenje. Društvene vrline i stvaranje prosperiteta, Za-
vod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1997, 26.
32
Džozef E. Stiglic, Protivrenosti globalizacije, SMB-x, Beograd
2002, 101-173.
33
Frensis Fukujama, Graenje države. Upravljanje i svetski poredak
u dvadesetprvom veku, Filip Višnji, Beograd 2007, 28. Ovde treba skre-
nuti pažnju na Viliamsonovo podseanje da je "Vašingtonski konsenzus
" geografski i istorijski spicifian, odnosno da predstavlja predlog eko-
nomskih reformi namenjenih Latinskoj Americi, 1989. godine. Kao je-
dan od autora "Vašingtonskog konsenzusa ", Viliamson navodi da bi sli-
ne mere bile predložene i u Africi i Aziji, kao i da su, zbog toga, neki za-
kljuili da su one predviene da budu važee za sva mesta i sva vremena.
Videti: John Williamson, What Should the World Bank Think about the
Washington Consensus?, The World Bank Research Observer, Vol. 15,
No. 2, August 2000, 254-255.
18
Vladimir Ribi
sa" dovela je do formulisanja ekonomske politike "Postvašing-

tonskog konsenzusa", u ijoj je osnovi uverenje da država treba
da igra važnu ulogu u razvojnom procesu, kao i da su države i
tržišta komplementarni.34
Možemo zakljuiti da, od kada je prevaziena politika i
ekonomska rascepkanost feudalnog poretka, postoji ciklina
smena trendova državnog intervencionizma u privredi i liberali-
zacije tržišta. Važno je konstatovati da su te cikline promene
ekonomskih trendova praene promenom oblika imperijalne he-
gemonije. U prvim vekovima modernog doba, "merkantilistiko
državništvo ukljuivalo je sakupljanje resursa sa itave nacio-
nalne teritorije da bi se postigla mo u spoljnoj politici".35 Pro-
tekcionistika ekonomska politika je pružila podršku takmie-
nju i meusobnim sukobljavanjima evropskih država, što je,
1815. godine, rezultovalo stvaranjem "pentarhije", odnosno po-
tvrdom multilateralne imperijalne hegemonije pet država: Fran-
cuske, Habzburškog carstva, Pruske, Britanije i Rusije.36
U narednim decenijama, nastupili su erozija carinskih barijera
i drugih merkantilistikih mera, kao i širenje ideja o slobodnoj tr-
govini i meunarodnoj harmoniji, što je dovelo do stvaranja inter-
nacionalnog poretka, iji su elementi bili: "rast meunarodne pri-
vrede, produktivne snage koje je oslobodila Industrijska revoluci-
ja, relativna stabilnost Evrope, postepena modernizacija vojne i
pomorske tehnologije, izbijanje samo lokalizovanih i kratkotraj-
nih ratova".37 Takve okolnosti su naroito odgovarale Britancima,
34
Ziya Onis and Fikret Senses, 275.
35
Karl Polanji, 75.
36
Videti: Pol Kenedi, Uspon i pad velikih sila. Ekonomska prome-
na i ratovanje od 1500. do 2000. godine, CID, Podgorica; Službeni list
SCG, Beograd, 2003, 53-168.
37
Isto, 171-172.
19
koji su "ve dostigli znaajan stepen prvenstva ve do 1815. godi-

ne, zahvaljujui svojoj spretnoj kombinaciji gospodarenja mori-
ma, finansijskog kredita, trgovake strunosti i diplomatije". Za-
pravo, Industrijska revolucija je samo "pojaala položaj zemlje
koja je ve bila krajnje uspešna u predindustrijskim, merkantili-
stikim borbama osamnaestog veka, a koja se zatim preobrazila u
drugaiju vrstu sile". Britanija je postala drugaija "vrsta sile",
zbog toga što je ideologija laissez-faire politike ekonomije, koja
je cvetala u periodu rane industrijalizacije, propovedala "veiti
mir, male državne izdatke (posebno na odbranu) i smanjenje dr-
žavne kontrole nad privredom i pojedincem". Zbog toga, do sredi-
ne 19. veka, uticaj Britanije "ne može biti meren tradicionalnim
kriterijumom vojne hegemonije". Britanija je svoju imperijalnu
hegemoniju zasnivala na superiornoj kontroli nad morima, uvea-
nju kolonijalnog carstva i snazi finansijskih institucija.38
Od 1860-ih godina, industrijalizacija poinje da se širi izvan
granica Britanije i odreenih delova kontinentalne Evrope i Se-
verne Amerike. Naroito je ojaala položaj Nemake, "koja je
1870. godine ve imale 13 odsto svetske industrijske proizvod-
nje i Sjedinjenih Amerikih Država, koje su ak i tada imale 23
odsto te proizvodnje".39 Izmeu 1870. i 1914. godine, Sjedinje-
ne Amerike Države i Nemaka su znatno proširile svoju indu-
strijsku bazu, nadmašivši Britaniju. Nakon toga, usledila su dva
svetska rata, koje Imanuel Volerstin (Valerštajn) sagledava kao
jedan "tridesetogodišnji rat", koje su, u suštini, vodile SAD i
Nemaka za prevlast u svetskom sistemu.40 Vei deo perioda iz-
meu 1870. i 1945. godine karakteriše dominacija ekonomske
38
Isto, 178-187.
39
Isto, 222.
40
Imanuel Volerstin, Opadanje amerike moi, CID, Podgorica
2004, 19-20; 35-36.
20
Vladimir Ribi
politike državnog intervencionizma u privredi, koja svoj vrhu-

nac dostiže 1930-ih i tokom Drugog svetskog rata.
SAD su bile jedina vea industrijska sila koja je iz Drugog svet-
skog rata izašla neošteena, ak i ojaana. Posleratni svetski pore-
dak, u kojem je ova država dominirala kao hegemon, definisan je na
sastanku Ruzvelta, erila i Staljina, održanom na Jalti 1945. godi-
ne. Tom prilikom je postignut neformalni dogovor izmeu SAD i
SSSR da njihove sfere interesa u Evropi budu odreene linijom raz-
dvajanja njihovih trupa u trenutku završetka rata. Takav preutni
dogovor je primenjen i u Aziji, o emu svedoi amerika okupa-
cija Japana i podela Koreje. Zbog svega toga, Volerstin (Valer-
štajn) zakljuuje da je Jalta "predstavljala dogovor o statusu kvo u
kojem Sovjetski Savez kontroliše otprilike jednu treinu sveta, a
Sjedinjene Države sve ostalo".41 Obe supersile su prihvatile takvu
"neujednaenu, ali, u suštini, neosporavanu ravnotežu snaga", pa
se može zakljuiti da je osobenost "Hladnog rata" bila "u tome
što nije postojala neizbežna opasnost od svetskog rata".42 Poput
"Stogodišnjeg mira", "Hladni rat" je omoguio stvaranje liberali-
zovanog svetskog ekonomskog poretka, koji karakteriše unilate-
ralna imperijalna hegemonija jedne sile, u ovom sluaju SAD.
Dakle, trend dominacije državnog intervencionizma predsta-
vlja ekonomsku osnovu multilateralne imperijalne hegemonije,
odosno konfrontacije velikih sila, dok je trend liberalizacije trži-
šta praen unilateralnom imperijalnom hegemonijom i stabilno-
u svetskog politikog poretka. injenica da je ponovno uspo-
stavljanje državne kontrole nad energetskim resursima omogu-
ilo Rusiji da se reafirmiše kao svetska sila43, kao i uspeh kine-
41
Isto, 20-21.
42
Erik Hobsbaum, 174.
43
Videti: Martin Walker, Russia v. Europe: The Energy Wars,
World Policy Journal, Vol. 24, No. 1, Spring 2007, 1-8.
21
skog "tržišnog socijalizma", svedoe nam da smo na poetku

novog uspona ekonomske politike državnog intervencionizma i
borbe "izmeu dve glavne države oko toga koja e, postajui
primarno mesto akumulacije kapitala, postati naslednik prethod-
ne hegemonistike sile".44 Ako je to tako, onda propast socijali-
stikog ekonomskog sistema i erozija države društvene brige,
praeni unilaternom imperijalnom hegemonijom SAD, predsta-
vljaju pokazatelj dostizanja vrhunca jedne etape u neprekinutom
viševekovnom kontinuitetu globalne kapitalistike privrede.
Vladimir Ribi
OF ECONOMIC TRANSITION FROM A

MACRO-HISTORICAL PERSPECTIVE
While at the macro-historical level we strive to elucidate large sca-

le structures and processes in societies and their successive forms, on a
micro-historical level attempts are made to distinguish individual and
group contacts with these structures and processes so as to grasp how
the public essentially perceived them. From its very beginnings, capita-
list economy has been the grounds of interchange between two domi-
nant trends: the strengthening of state intervention and the strive to-
wards liberalisation. Such alterations in the field of economics are in
correlation with the substitution of the modes of imperial hegemony.
44
Imanuel Valerštajn, Posle liberalizma, Službeni glasnik, Beograd
2005, 30.
22
Ines Prica
Institut za etnologiju i folkloristiku
Zagreb
Problem interpretacije tranzicije iz

"nerealnog socijalizma"
Apstrakt: Cilj rada je naznaiti temeljna pitanja i probleme
(antropološke) interpretacije postsocijalizma, poevši od prepo-
znavanja njegova inicijalnog momenta, odnosno identifikacije
dogaaja koji oznaavaju poetak tranzicije kao društvenog, po-
litikog i kulturnog procesa. Nakon predoavanja okolnosti tu-
maenja tranzicije kao promjene globalnog karaktera, posebna
e se pažnja posvetiti onim lokalnima: kako se, konkretno u hr-
vatskoj društvenoj znanosti i humanistici, reproducira pitanje
"prebacivanja" u novi društveni kod s obzirom na specifinost
tradicije socijalizma jugoslavenskoga tipa.
Kljune rei: antropologija, postsocijalizam, tranzicija, pro-

cesi, nterpretacija,
Ines Prica
Prema tezi Williama Outhwaita i Larryja Raya, iz njihova

uvodnika knjizi Društvena teorija i postkomunizam (Social
Theory and Postcommunism) iz 2005. godine, pitanje interpre-
tacije postkomunizma, ali i stanja ope društvene teorije1 nakon
1989, odreeno je nesnalaženjem društvenih znanstvenika
"uhvaenim u iznenaenju" pred svjetskim promjenama koje ni-
su bili u stanju odmah identificirati i imenovati2. Nije rije samo
o neprepoznavanju tranzicijske prirode onih društvenih sukoba
na prijelomu stoljea koji su bili iskljuivo tumaeni kao nacio-
nalistiki recidivi. Nesnalaženje i iznenaenje, dapae, bili su
vezani uz iznimno brz i gladak prijelaz društvenog sustava, prije
svega u nekadašnjem Sovjetskom Savezu.
Na taj se nain problem primarne teoretizacije tranzicije
ukazao paradoksalnim: polustoljetna podjela svijeta nestala je,
kako se inilo, u trenutku, zajedno s radikalnom razlikom dvaju
politikih, ekonomskih i društvenih sustava. Umjesto svjedoe-
nja spektakularnim revolucionarnim dogaajima kao poetku
mukotrpnog procesa transformacije, sada je prije svega valjalo
istumaiti kako to da se prijelaz odvio toliko glatko a društva
postosocijalizma stala tako brzo "sliiti" na ona zapadna. Ovdje
je teorija povratka normalitetu odigrala privremenu ulogu, ako
ništa drugo, onda u pokušaju "normalizacije" poljuljanih dru-
štvenih teorija. Po tom je naime mišljenju pozadina iznenauju-
e brzinske preobrazbe "kroz adopciju standardnih politikih i
drugih društvenih formi diljem bivšega bloka, ležala u opem
1
Koju, prema Dahrendorfu (1990) odlikuje kontekst posvemašnjeg
manjka intelektualne i politike rasprave opih koncepcija društvenog
poretka.
2
"Dok su zapadni sociolozi težili ‘objasniti stvari koje se nisu do-
godile', kao što je imanenti slom kapitalizma, ostali su bez rijei pred
revolucijom 1989" (Dahrendorf 1990 cf. Outhwaite&Ray).
25
Problem interpretacije tranzicije ...
osjeaju da se cjelokupni telos postkomunistike tranzicije sa-

stojao u povratku 'Europi' i 'normalitetu'. Istonoeuropski graa-
ni prošli su društveni i politiki eksperiment i bilo im je dosta.
Postupno pojavljivanje mogunosti pristupanja EU dodatno je
pojaalo postojei trend$ (2005: 3).
No, ipak lapidarno, tumaenje ostavilo je i nadalje otvore-
nim samo pitanje "kolapsa". Bilo da je rije o ideji latentnog
utjecaja i konanog trijumfa ideje Zapada ili pak gotovo auto-
nomnog, unutarnjeg urušavanja sustava, valjalo je objasniti
društvenu kapacitiranost, odnosno proceduralnu osposoblje-
nost za hitru prilagodbu tržišnim zakonitostima i poduzetni-
kim inicijativama. Pitanje "graanske svijesti", individualnog i
grupnog "mentaliteta" i drugih psihokognitivnih okolnosti pre-
strojavanja ostavljeno "na milost i nemilost" razliitim inter-
pretacijama, koje su uzele maha naroito na podruju tzv. so-
vjetologije. Zadirui u konceptualno nezahvalna podruja,
analize su pokušavale dokuiti koliko je "realan" ili pak ironij-
ski bio impakt socijalistikih vrednota (ili kako god da nazvali
život u socijalizmu), te odakle ova, bezupitna i okretna,
spremnost na promjenu društvene paradigme. Ili se impakt to-
talitarne ideologije totalno sveo na proizvodnju "disidentskih
graana" (koji su doduše morali ekati trenutak da im "bude
dosta") ili je stvarao posebno prilagodljive, prevrtljive i zapra-
vo ravnodušne socijalne habituse. Obje su latentne teze imale
svojih odjeka u antropološkom pisanju o tranziciji. Prva je,
pojednostavljeno reeno, zapela na pitanju dokle traje postso-
cijalizam i "što dolazi nakon njega". Društva uspješnih preo-
brazbi, za koja se onda može pretpostaviti da su u njedrima so-
cijalizma održala autentine "prakse normaliteta", ne samo da
ine izlišnim svoj daljnji analitiki tretman nego, u krajnjoj li-
niji, i samu spektakularnost pojma tranzicije odnosno aprior-
nost paradigmatskog razlikovanja sustava (kulturnih vrednota,
26
Ines Prica
diskurzivnih režima, mentaliteta, itd.) koje je i omoguilo

postsocijalistike studije3.
Iz ove je, perspektive, meutim, izostavljen itav kompleks
bavljenja neuspješnim preobrazbama i poraznim posljedicama
"podivljalog kapitalizma". Ovdje je pak osloboeno kraljevsko
mjesto tezi o ozloglašenom socijalistikom mentalitetu, neuklo-
nivom preostatku prošlosti koji se "uvukao u dušu" bivšeg soci-
jalistikog graana, opstruirajui opi napredak, svodei demo-
kraciju na proceduralnu karikaturu, gazei temelje ljudskosti,
zbunjujui analitiare a, nadasve makar i nehotino, otkrivajui
nalije globalnog kapitalizma.
Tranzicija kao "retoriki moment"
Kada je rije o zapadnoj (socijalnoj i kulturnoj) antropolo-

giji koja je svoje iskustvo istraživanja socijalistikog terena
držala pomalo rezervnom djelatnou, rijetko se uspijevajui
probiti u "srce tame Istone Europe", a i onda se fokusirajui
mahom na elemente "pred-socijalistike", ruralne tradicije,
ovakva su i slina pitanja u žižu postavila bolni manjak antro-
3
Ironizirajui ovakve pristupe poljski se antropolog Michal Buchow-
ski u "dilanovskoj maniri" zapitao: "'How many roads must the post-soci-
alist countries go down, before you call them non-post-communist?’
Uhvaeni u diskursu 'bijega od socijalizma', 'prodruživanja Europi', 'iz-
gradnje demokracije' i 'uspostavljanja slobodnog tržišta', ljudi, jednako
na zapadu i u bivšem sovjetskom bloku, pretpostavljaju postojanje regije,
koja se prostire u trokutu izmeu Baltikog, Crnog i Jadranskog mora
kao 'zemlju tranzicije'. To je još uvijek vrsta zagonetnog Bermudskog
trokuta za mnoge na Zapadu" (Buchowski 2001: 9).
27
pološke ali i šire društvene teorije4. Jedan od rijetko osjetljivih

autora za problem "putovanja antropološke teorije na istok"
Michael Buroway upozorava da:
"teoretizacija postsocijalizma i nadalje poiva na socijalizmu kao nega-
ciji ili usporedbi – uglavnom kao slavljenje kapitalistike premoi ili, znat-
no rjee, izvor kritike kapitalizma. Kako se socijalizam povlai u prošlost,
opasnost je da emo biti sve zarobljeniji tim jedinim modelom – idealnom
projekcijom liberalnog kapitalizma – prema kojemu pravimo usporedbe.
(…) Mogue je zamisliti da e se intelektualci bivšeg Sovjetskog Saveza i
istone Europe, reagirajui na vlastitu marginalizaciju u nacionalnim okvi-
rima, još jednom podijeliti u dva tabora – zapadnjake i nativiste. Razoarani
obeanjima zapadne liberalne teorije, nove generacije disidenata bi tako na-
pustile optimizam i teleologiju takozvane tranziciologije i okrenule znatno
srodnijoj postkolonijalnoj teoriji. (…)…Kada humanitarna pomo presah-
ne i nerazvijenost se produbi, tržište i demokracija e izazivati skepsu. Ka-
kvo uroeno teoretiziranje e nastati da istisne i preoblii zapadne importe,
(…), kakvi e biti obrisi postsocijalistike teorije u dvadesetprvom stolje-
u i kako e ta teorija strujati nazad na Zapad?" (Burawoy 2002: 310).
Drugim rijeima, postsocijalistika "teorija", u nužnosti svo-

je inovacije i napuštanja ordinarnog komparativistikog intere-
sa, suoena je s dva temeljna problema. Prvo, tumaenjem kri-
ze, skepse i socijalnih devijacija tranzicijskih društava s kojima
4
Outhwaite i Ray taj manjak teorije smatraju opim: postsocijali-
stiki je moment uinio u potpunosti neuklopivima jednako klasine
socijalne teorije kao i zaokupljenost "'kulturnim obratima', postmoder-
nizmom, dekonstrukcijom, globalizacijom i identitetima", obje koncep-
cije nesposobne za obuhvaanje društvenih procesa novog milenija
(usp. 2005: viii). Teorije izrasle u svijetu industrijskih, imperijalnih i
buržoaskih europskih društava prije drugog svjetskog rata bilo je ne-
mogue prispodobiti ozraju globaliziranog, postkolonijalnog, postin-
dustrijskog svijeta, a pogotovo kroz njih rasvijetliti pad socijalizma ko-
jim su se oito otvorile nove okolnosti tumaenja svjetske povijesti.
28
Ines Prica
je pogotovo bio suoen drugi val njihova istraživanja te, drugo,

otporom insiderskog znanja i nesukladnou intelektualnih tra-
dicija koje e izbiti na vidjelo nakon njihove kratkotrajne faze
prilagodbe, konverzije i "pozapadnjavanja".
Nakon što se rasprava o prispodobivosti, svodivosti i valid-
nosti etnoloških ("istonih") odnosno antropoloških znanstvenih
tradicija, naposljetku svela na meusobne optužbe za ateoreti-
zam, nacionalni autizam i ideološki oportunizam prvih, te pozi-
tivizam, neokolonijalnost i karijerizam drugih5, stanje interpre-
tacije nove svjetske realnosti sve više se razmatra u svjetlu op-
eg "ateoretinog karaktera" promjena koje ne slijede nijedan
povijesni model niti su vezane uz neku revolucionarnu teoriju
(usp. Offe 1991, cf. Outhwaite&Ray). Godina 1989. izgleda da
nije iznenadila samo društvene teoretiare nego i "samu povi-
jest": socijalizam je "presvukao svoju kožu a da nije pripremio
novu u koju e se uvui. Promjene su nastupile bez stvarne teo-
rije o tomu kako ih stvarno provest" (usp. Verdery 1996: 229).
Time paralelno dolazi u pitanje pertinencija liberalnih i drugih
zapadnih pojmova koji su se "prišili" na postsocijalistiko naslje-
e6, kao što, s druge strane, na vidjelo izlaze konceptualne i kul-
5
Iako se specifino ne dodiruju postsocijalistikih okolnosti proiz-
vodnje antropologije, u posljednje vrijeme najšire postavljena rasprava
tenzija centralnog autoriteta i mnoštva "svjetskih antropologija" nalazi
se u lanku Eduarda Restrepa i Artura Escobara (2005).
6
Katherine Verdery govori o velikom manjku znanja o ideološkoj
pozadini socijalizma (koji uzima kao direktnu posljedicu hladnoratov-
ske atmosfere na "sjevernoameriki intelektualni život" (usp. 1996: 9).
Za rijetke istraživae europskog Istoka na taj je nain takoer i upozna-
vanje s marksizmom zapoelo kroz institucionalno-propagandne flo-
skule koje su, kao "bauk vulgarnog marksizma", kružile obrazovnim,
medijskim i politikim žargonom istraživanih zajednica.
29
turne razlike koje su bile tek prikrivene momentalizmom tranzici-

je i koje upuuju da bi se postsocijalizam morao (moi) istumaiti
i iz samog sebe.
Ako su spoznaje Verderijeve otkrile posebnost "socijalistike
eshatologije", kao nesklonost dijakroniji i narativnim praksama
karakteristinim za zapadnu ideju napretka, analize Alexeija Yur-
chaka još snažnije su uputile na zanemareni, retoriki element
uspona i pada sovjetskog socijalizma, onog zbog kojeg je u so-
vjetskoj socijalistikoj retorici bilo posve mogue da je "sve bilo
zauvijek dok nije nestalo". "Što je to bilo u sovjetskom sistemu",
pita se on, "da je 'kolaps' bio ujedno totalno nezamisliv i iznena-
ujue brz ne samo za mnoge zapadne sovjetologe nego i za
mnoge sovjetske graane". Ne bavei se toliko njegovim uzroci-
ma koliko "uvjetima mogunosti", Yuchak u daljnjem istraživa-
nju kulturnog impakta ideoloških dokumenata, uvia nužnost raz-
likovanja perioda i koncepta tzv. kasnog socijalizma, razdoblja
kojih tridesetak godina prije perestrojke koji zapoinje "velikim
zaokretom u diskurzivnom režimu od 'semantikog' prema 'prag-
matinom' modelu ideološkog diskursa" (usp. 2003). Ne što bi taj
uinak doslovnog prenašanja ideološkog teksta u životnu pragmu
predstavljao kraj vjere u ideale i vrednote socijalizma, nego je on
uveo znatno složeniji odnos prema sovjetskom ideološkom obra-
scu. Sve je važnije bilo reproducirati precizne ideološke oblike
nego držati se njihovih preciznih znaenja i upravo su se u tom
odvajanju nevidljivo pojavili uvjeti za kolaps socijalizma – i to
kao društvenog sustava, ali ne i kao niza vrednota. Jer, umjesto
tumaenja toga rascjepa kao "zle", "nemoralne" i "nametnute" na-
ravi komunistikog sustava (a mnogi sovjetolozi upravo u gubit-
ku vjere sovjetskih graana vide njegov krah), Yurchak predlaže
koncept heteronomije, onog oblika "sovjetske hegemonije oblika"
koji je nastao gotovo banalno: doslovnim prenašanjem (kopira-
njem) fragmenata ideoloških reprezentacija koje su, uvijek u raz-
30
Ines Prica
liitom kontekstu, zadobivala drukija znaenja. Paradoksalno,

upravo je repliciranje ideoloških oblika uvelo "element nepredvi-
divosti" (481-482) za sudbinu sustava7.
Bez obzira koliko inzistiranje na retorikom momentu pre-
strojavanja zadovoljavalo apetite društvenih teorija, odnos gra-
ana prema ideološkom tekstu kulture pokazuje se bitnim i za
tumaenje njihova referiranja na novu društvenu realnost, onim
narativnim praksama kojima, kako se uskoro pokazuje, prevla-
dava duboki pesimizam spram vlastita položaja. Osjeaj razoa-
ranja i gubitka, otkriven i prenesen s dalekih postsocijalistikih
terena, ubrzo poinje preplavljivati antropološke tekstove, pri-
družujui se opoj zabrinutosti intelektualnog Zapada. Budu-
nost koja je izgledala "tako radikalno otvorena" svela se na po-
7
in $reprodukcije forme s reinterpretacijom smisla", o kojem ovaj
rad teoretizira kao o heteronimnoj izmjeni, ne može se svesti na otpor,
oportunizam ili pretvaranje; u stvari, ona je dopustila mnogim sovjetskim
ljudima da se nastave držati sovjetskih komunistikih ideala i da sebe vi-
de kao dobre sovjetske graane. Jednoglasna i sveprisutna replikacija
ideoloških oblika, sparena sa sklonou prema mnogim komunistikim
vrijednostima, pridonijeli su da se sovjetska stvarnost pojavljuje kao mo-
nolitna i vjena. Istovremeno, konstantna interna reinterpretacija ideolo-
ških znaenja, koja su bila sam raison d'être sustava, pridonijela je uvjeti-
ma koji su omoguili neminovnu imploziju sustava. Kad je partijsko
vodstvo na elu s Gorbachovom sredinom osamdesetih pokrenulo kriti-
ke javne debate o perestroiki, oni su htjeli samo reformirati socijalizam
kako bi ga pritom ouvali i dalje. Kao i svi drugi, oni nisu uvidjeli interne
"uvjete mogunosti" kakvi su oni stvarno bili, i zato i nisu oekivali ko-
laps. Meutim, uvodei taj novi kritiki diskurs, oni su uinili logiku he-
teronimne izmjene iznenada vidljivom i otvorenom za javnu raspravu,
što je dovelo do nove promjene u diskurzivnom režimu sustava. Perestro-
ika je postala konana javna manifestacija temeljne transformacije koja
se unutar sustava ve dogodila tiho i nevidljivo (usp. isto).
31
znate obrasce: jesu li oni usvajani kao optimalni ili tek kao do-
stupni za imitiranje, je li se sadržaj ideje slobode i demokracije
zauvijek izgubio u procesu krivotvorenja i "divljanju potisnu-
tog", regresiji nacionalizama, religije i bešutnosti koji je od
"godine uda, 1989" uinio "poraz modernosti" (Latour 1991: 8,
cf. Outwaite&Ray).
Bez obzira koliko autentino prenesena, deziluzija (ak i u ob-
liku "eshatološke ideje kraja", usp. Watanabe 1998) jedan je od
tih retorikih momenata koji valja propitati unutar diskurzivnog
statusa antropološkog znanja, posebice onog etnografskog reali-
zma koji je dodatno ohrabren mogunou "ekskavacije" terena
bivšega socijalizma. Inzistiranjem na promašajima kao nemoi
"prijenosa oglednih modela" raste opasnost esencijalizacije post-
socijalistikih društava, zaleenih u neizvjesno produljivom pro-
cesu svoje transformacije – ulozi negativnog ogledala, ali i alibija
globalnog kapitalizma kao stanja normaliteta. Nedavno se, sum-
njajui u uravnoteženost njihovih zakljuaka, maarski antropo-
log Laszlo Kurti upitao "zašto zapadni antropolozi stalno ciljaju
na greške, deformacije i promašaje dok im promiu uspjesi, pozi-
tivni rezultati i znatna postignua. Stalno oplakivanje neuspješno-
sti predstavlja samo jednostrani pogled na svaku stvar" (Kurti
2002: 181). Takva prosudba "normalnosti procesa" pogaa europ-
sku antropologiju na specifino bolan nain, podvlaei podjelu
na "istonu" i "zapadnu" disciplinu te rasprave o vjerodostojnosti
insiderskog odnosno outsiderskog znanja.
No ispostavit e se da prvobitna fascinacija brzinom tranzicije
a onda i razoaranje njezinim posljedicama predstavlja zajedni-
ke okolnosti za oblikovanje negativizama istraživakih pozicija
obiju strana. Kod izvanjskih je uvida, dapae, mjestimino doveo
do znatnog momenta nesigurnosti, ozbiljnog preispitivanja vlasti-
tih polazišta pa i samog dovoenja u pitanje postsocijalistike
transformacije kao oponašanja i modelske aplikacije.
32
Ines Prica
"Iznašli smo da je ono što se ini 'restauracijom' poznatih oblika iz

socijalizma nešto posve drugo: izravan odgovor na inicijative novoga tr-
žišta, proizveden njime, prije nego ostatak starog mentaliteta. Drugim ri-
jeima, iznašli smo da ono što izgleda poznato ima razmjerno nove uzro-
ke. Istodobno, meutim, uvjerili smo se da reakcija ljudi na neku situaci-
ju može esto izgledati kao preostatak upravo stoga što rabi jezik i sim-
bole usvojene u prethodnom ureenju. To ne znai da je njihov svjetona-
zor tako 'korumpiran' socijalistikim iskustvom da ih onemoguuje za
druge oblike života; to znai samo da djelovanje upošljava simbole i rije-
i koji nisu stvoreni de novo nego razvijanjem ve poznatih oblika, ak i
onda kada je to s novim smislom i ciljem" (Burawoy&Verdery 1999: 2).
Mnogi su, s druge stane, a takoer i dio analitiara hrvatske

tranzicijske stvarnosti, zasjeli na tezu o socijalistikom mentali-
tetu kao neotuivom totalitaristikom preostatku/nedostatku ko-
ji muti vodu ideje i prakse opega napredovanja. Zanimljivo je
koliko takav oblik kritike takoer zamuuje i okolnosti intelek-
tualne konverzije postsocijalistikih intepreta i uvjete njihove
nove društvene legitimacije.
Iznenadni dogaaj
"Pravo je udo kako je socijalizam mogao opstati pola stolea pored

mnoštva tako angažovanih antitotalitarnih intelektualaca koji su mu se
'protivili'. Neupueni hipotetiki posmatra bi mogao pomisliti da su iš-
ezle ideologije komunistikih partija imale izvanredno težak zadatak u
suoavanju sa mnoštvom vatrenih brania nacionalne tradicije, liberali-
zma, hrianske demokratije i drugih struja koje su težile demaskiranju
nehumanog karaktera totalitarizma" (Kulji 2001: 368)
S obzirom da u reprezentaciji tranzicije kao "iznanadnog do-

gaaja" i u hrvatskoj analitici prevladava zaplet ex nihillo, to se
onda može (ali i ne mora) smatrati izravnim prijenosom ve us-
33
postavljenih i prihvaenih procedura eksplikacije. Kako naime

ustanovljuje Katherine Verdery, zapadne antropološke naracije
zapletom "velikog praska" impliciraju da "je povijest poela tek
tada, da je prije 1989. to podruje bilo bezoblino i pusto" (Ver-
dery 1996:205). Zanimljivo je pak da u diskursu hrvatske dru-
štvene analitike uvod u tranzicijski scenarij ima još snažniji ka-
rakter epifanije (iznenadne objave), odnosno emergencije (poja-
ve ni iz ega). Preokret se javlja neoekivanou prirodne poja-
ve, to je rez u kojem stari sustav preko noi nestaje, a ljudi se,
"u zoru tranzicije" (Prpi, Despot, Dugandžija 1993), bunovni i
nepripremljeni bude u novome svijetu.
"Stari komunistiki režimi, obilježeni autoritarnim politikim su-
stavima, 'preko noi' su se našli suoeni s novim socijalnim, politikim,
gospodarskim i kulturnim zahtjevima" (Karaji 2000: 201).
"Tako je bilo i poetkom devedesetih godina, kad je jedan cijeli

društveni sustav – socijalizam – preko noi nestao s europskih politi-
kih pozornica" (engi&Rogi 1999: 5).
Osim ve iroko raširenih biološko-tjelesnih metafora o

"slomu", "kolapsu" i "padu" stanja koje prethodi, izravno uvo-
enje simbolike prirodne sile, potresa, vala, vjetra, unosi ambi-
valenciju dogaaja – njegov karakter je nešto poput "katastrofe
s generalno pozitivnim ishodima".
"Socijalistiki je 'projekt' , kao što je poznato, definitivno kolabirao

u svim svojim (istono)europskim inaicama(…), ostavljajui za so-
bom veliko olakšanje, ali i razvaline, krš i pustoš u glavama i srcima
ljudi" (Zeman 1998: 13).
"Svi su se bahatili diljem istone Europe, a onda je stigao vjetar

(nevažno tko ga je, kako i zašto stvorio) te je pomeo sve dotad nedodir-
ljive voe i voice" (Kalini 2005).
34
Ines Prica
Naglasci na uzrocima tako su ostavljeni da pomalo lebde. Je li

više rije o samourušavanju jednoga divovskog zdanja, ili je go-
rostas zaljuljan nekom izvanjskom, takoer pomalo zagonetnom
silom? Konsenzus oko toga oito nije definitivno postavljen i to
uzrokuje snažne fikcionalne izlete objektivnih znanstvenih jezika.
ak i kada se govori u strože ekonomskim metaforama, poput
bankrota socijalizma, pa i izriito ustvrdi da je on uslijedio ne
"poradi snage njegovih unutarnjih ili vanjskih neprijatelja, nego
ponajprije zbog razloga imanentnih njegovoj naravi" (Zeman
1998: 13), ponovno smo ponueni da se potpomognemo nekom
izvanpovijesnom, pa i izvanljudskom imaginacijom.
"Mogli bismo ustvrditi da je 'crna rupa' otvorena terminalnim posu-
stajanjem socijalistikog gospodarstva, koje se na koncu pokazalo ima-
nentno-strukturno nedoraslim zahtjevima koji mu se postavljaju, potko-
pala i sve politike, ideologijske, kulturne, svjetonazorske i druge soci-
jalne konfiguracije te time dovela do spontanog samourušavanja susta-
va" (Zeman 1998: 13-14).
Nešto od mitsko-kozmološkog karaktera ovih "poetaka"

može se pripisati uglavnom retrospektivnoj prirodi socioloških
analiza tranzicije koje se u Hrvatskoj, preokupiranoj realitetom
rata i problematikom uspostavljanja države, pojavljuju uglav-
nom tek duboko u devedesetim godinama, dakle gotovo cijelo
desetljee nakon iznenadnog dogaaja.
Ako su analize hrvatskih ekonomista devedesetih godina go-
vorile o kompleksnim uzrocima rapidnog "trošenja" inae vrlo
dobrih predispozicija Hrvatske za procese tržišne transformaci-
je8, onda su društveni znanstvenici prvenstveno bili upueni tu-
8
"Politika precijenjenog stabilnog nominalnog teaja nacionalne va-
lute potaknula je prekomjeran uvoz, osobito trajne potrošne robe, pa su
pozitivni efekti kreditne ekspanzije uglavnom poništeni rastom vanjskog
35
maenju razloga za rastue trendove negativnih pokazatelja o

stanju ekonomije i društva. No problemi interpretacije društve-
no-kulturnih okolnosti podivljavanja hrvatskog kapitalizma po-
kazuju veliki manjak u samom temelju produkcije znanja i legi-
timacije interpreta nove društvene realnosti.
Prvo, rat na podruju bivše zajednike države dugotrajno je
odgodio uvjete za raspravu tranzicijskih procesa kao temeljno
sistemske promjene te je posebno zamutio injenicu, koju ne-
davno rasvjetljava Sreko Pulig, da ovdje i "nije bilo izravnoga
odluivanja o kapitalizmu" (2007). "Kolaps" u hrvatskom slua-
ju zadobiva karakter kolapsa bivše državne zajednice, a ne glo-
balne paradigme socijalizma, pa se nedostatak praktinih inter-
pretacija i razmatranja praksi društvenih promjena nadomješta
govorom o nacionalnoj državi, bez dostatnoga razmatranja pre-
poznatljivoga i željenoga politiko-ekonomskog sustava koji bi
je identificirao (ako to nije, prema gore navedenoj tezi, jedno-
stavno "povratak normalitetu"). Na taj je nain i ovdje, podrazu-
mijevajui se kao jedini izbor, nediferencirani pojam "zapadne
demokracije" prikrio "paradoksalnu situaciju u kojoj se interio-
rizacija meunarodnih normi interpretira posredstvom norma-
tivnih modela (demokratije, meunarodnog prava, ljudskih pra-
duga. Posljedica je, dakle, bila pad konkurentnosti domaih proizvoaa

zbog makroekonomske politike aprecirane kune u uvjetima liberalizacije
uvoza.(…) Strukturne implikacije tih kretanja znae da e u skoroj bu-
dunosti kada doe vrijeme otplate stranih kredita, izostati devizni priljev
na osnovi izvoza robe i odgovarajuih izvoznih usluga.(…) Garant (drža-
va) bit e prisiljena otplaivati zajmove iz prorauna, to e dodatno po-
tencirati probleme financiranja društvene potronje. Ve danas se dio nje
mora alimentirati prodajom vlasništva domaih proizvodnih potencijala
stranom kapitalu, umjesto da se strani kapital usmjeri na direktno stvara-
nje novog proizvodnog potencijala" (Baleti 1999: 203).
36
Ines Prica
va, tehnološkog i ekonomskog razvoja) koji su i sami u krizi."

(Savi 2001: 17)
Suoavanje s uznemiravajuim pokazateljima državne ekono-
mije i poteškoama da se oni objasne u svjetlu "opega napretka"
stidljivo javlja tek s desetljeem zakašnjenja9, zajedno s koncep-
tom tzv. druge tranzicije koji je, prema Puligu, djelomino uve-
den kao alibi za prikljuivanje politikim procesima liberalne eli-
te nakon i usprkos posljedica "krive", tj. ratne tranzicije (usp. Pu-
lig isto.).
No upravo je to desetljee, obilježeno ratom i nelegalnim
privatizacijama, uzeto oglednim razdobljem za formiranje stere-
otipnih socioloških zakljuaka o "otporu mentaliteta" i ulozi
"lošega sociokulturnog kapitala" u slabostima tranzicijskih stra-
tegija. Kulturalizam tumaenja "divljeg kapitalizma" kao prede-
stinacije hrvatskoga društva kulminira u ideji njezine dvostruke
"hereditarne" optereenosti.
"Hrvatska pripada skupinama europskih društava s relativno niskom
razinom povjerenja, tj. sociokulturno naslijee obuhvaa i pripadnost medi-
teranskom krugu s dominantnim utjecajem katolicizma (ime smo bliski
Italiji, Španjolskoj i Francuskoj), ali i pedesetak godina komunistikog eks-
perimenta" (Rai 1999: 325).
Sljedea utjecajna teza rješenje tra#i u injenici "neautentino-

sti" tranzicije, odnosno nepostojanju prvobitnih uvjeta za njegovu
lokalizaciju – pa tako ni za formiranje povijesnog subjekta njezine
9
Od statusa jedne od zemalja najbolje pripremljenih za tranziciju, Hr-
vatska sustavno pada na dno ljestvice svih pokazatelja privrednog rasta.
Do duboko u 21. st. (ukoliko se nastavi postojei trend), nee dostii svoj
BDP iz osamdesetih godina, krajem devedesetih imala je najveu stopu
nezaposlenosti u srednjoeuropskim zemljama, peterostruki porast deficita
trgovake bilance i udvostruenje vanjskoga duga (Vojni 1999: 389).
37
naracije, odnosno interpretacije10. Zbog toga ni demokratizacija ni-

je bezuvjetno organski nastavak unutrašnje mijene u svakoj tranzi-
cijskoj zemlji, nego prvenstveno meunarodna obaveza, nalog da
se "imitiraju najbolje strane politikih modela što ih primjenjuju ze-
mlje pobjednice u nadmetanju sa socijalistikim blokom.11
injenica da se o tranziciji kao sustavnoj transformaciji niti ov-
dje nije moglo unaprijed raspravljati, niti na bilo koji nain pripre-
miti teren za njezino oživotvorenje, mogla je biti presudna za preu-
zimanje formulacija karakteristinih za zapadnu "tranziciologiju".
No daljnje je optereenje lokalnog zapleta vezano uz nužnost ukla-
panja, sad ve jasno vidljivih, i blago reeno ambivalentnih, poslje-
dica procesa koji su se odvijali pod krinkom postsocijalistike tran-
sformacije. Uvoenje antropološkog momenta poinje dominirati
tranzicijskom egzegezom onda kada valja prestati govoriti o vjetru
koji je jedne noi pomeo svjetsku povijest i skrenuo je na put na-
pretka. Sada e pitanje za koga je onda to tako "dobar" i svrhovit
proces zahtijevati uvoenje ljudskoga subjekta, a za mnoge analiti-
are to e oznaiti tek nužnost prelaska na (zapravo "marksistike")
pojmove ostataka stare svijesti. No duktus tekstova tadašnje sred-
nje struje hrvatske društvene znanosti imao je na umu jedan drugi
retoriki zaokret: ona "prekonona" priroda dogaaja kao da više
10
Zahvaljujui tome, podrazumijevana i u kolektivnom iskustvu
ukorijenjena "težnja da se razore politiki sklopovi i mreže realnog
socijalizma" dovedena je u pitanje, budui (ne sumnjajui u postojanje
opozicijskog kontinuiteta u zemljama post-socijalizma), ostaje notorna
injenica da "nijedan unutrašnji, pojedinani otpor, nije bio dostatno snažan
za navlastiti obraun s poretkom realnog socijalizma$ (Rogi 1998: 38).
11
No u hrvatskom je sluaju model oponaanja osporen injenicom
da osamostaljenje dr#ava iz pograninih federacija nije bio sastavni dio
meunarodnog tranzicijskog projekta ve se, dapae, "isticanje lokalne
racionalnosti" (Rogi 1998: 39) smatralo oblikom politike regresije
38
Ines Prica
ne služi niem drugom do li ukazati kako se ipak ništa ne može po-

stii preko noi.
Uvoenje elementa ljudske svijesti i prakse imalo je dakle
kljunu ulogu u "pesimistinim" tumaenjima društvenoga stanja s
kraja devedesetih godina, kada je "enormna teoretizacija" tranzicije
potvrdila pravilo po kojem "dok neka praksa funkcionira ona ne
zahtijeva refleksiju" (Savi 2001: 18).
Prema naratološkoj shemi koju predlaže Mile Savi, zaetak
refleksije "može biti i trenutak njenog odvajanja od stvarnosti,
tako da joj u procesu vlastite teoretizacije izmie ravan faktikih
dogaanja" (isto: 18). Uloga prie konstitutivna je u tumaenju
društvenih dogaaja jer "socijalne injenice imaju znaenje sa-
mo u kontekstu naracija", ali uz uvjet ispuštanja onih segmenata
dogaaja koji ne mogu biti imenovani u zadatoj interpretativnoj
matrici (isto 12). No upravo se ovi neobuhvaeni, latentni pro-
cesi mogu pokazati presudnima za ishod samoga dogaaja. Koja
je onda to faktika ravan za koju sumnjamo da je "nestala" u
komentaru post-socijalistike realnosti u pokušaju hrvatskih in-
telektualaca i strunjaka da objasne devijacije postsocijalistikih
promjena?
Nerealni socijalizam
Kada je rije o profesionalnom statusu znanstvenih zajednica

postsocijalistikih društava, onda ni ovdje ne treba ispustiti iz vi-
da djelovanje niza retorikih momenata, kao posljedice opih
okolnosti "intelektualne tranzicije" i samorazumijevanja vlastita
položaja u kontekstu ope promjene ideološkog teksta12. Zasigur-
12
Govorei o "konverziji jugaslovenske inteligencije" (2001) To-
dor Kulji govori o dvije osnovne teme njihova samorazumijevanja: a)
39
no bi nas iskušavanje razliitih reperkusija argumenta o "socijali-

stikom mentalitetu" primijenjenog na ovu supstanciju odvelo da-
leko, u najmanju ruku do vjerodostojnosti onih "angažiranih anti-
totalitarnih intelektualaca" koji su "preko noi" obnovili svoj
autoritet u osvit novoga doba. No ostaje neotklonjiva injenica
zaodjevenosti suvremena društvenog komentara oblikom intelek-
tualne "perestrojke", ako ništa onda odlunim distanciranjem od
komformistike pozadine koja je, kako se tvrdi iz istoga izvora,
podrazumijevala izrazitu parcijalnost i funkcionalnost, ako ne i
krivotvorenje tumaenja socijalne zbilje, kao profesionalnu devi-
jaciju unutar znanstvene zajednice u razdoblju socijalizma. Ma
kako se danas trudili objasniti pritajenu prirodu našega participi-
ranja u tome okolišu, korpus znanja i informacija koji nas je uz-
gojio dubinski hibridizira izvor našega ovlaštenja za tumaenje
suvremenosti. Taj procijep uzrokuje zainjanje posve nove prie
$ni iz ega", prie koja je ometena disfunkcijom odreene prakse
(znanstvene i analitike reprezentacije socijalizma) kojoj se, u
svim njezinim oblicima i (unutarnjim jednako kao izvanjskim)
perspektivama, danas, ako se hoe, može dovesti u pitanje vjero-
dostojnost13. Refleksija o vlastitu društvu spremna je sada obliko-
vienju sebe kao žrrtve i b) uvjerenju o neprekinutom vlastitom disi-

dentskom statusu i postojanom idejnom kontinuitetu.
13
Prema najpoznatijem hrvatskom sociologu Josipu Županovu, pro-
blem je u suvremenom nastavljanju trenda što ga je naznaio groteskan
odnos prema znanosti u socijalizmu. Dok socijalistiko državno gospo-
darstvo openito naginje neprofesionalnosti i antiintelektualizmu (gdje se
"direktori s jedva završenom osnovnom školom bave rastjerivanjem
strunjaka"), podržavajui u ranom razdoblju uvoenja samoupravljanja
" neku vrstu fajerabendovskog anarhizma" (Županov 1998: 112), razdo-
blje poslije sloma socijalizma, prema njemu, ne bilježi promjene u bitnim
trendovima. "Postoji, doduše, velika intelektualizacija politike i admini-
stracije, ali to ne znai nikakav prodor znanstvenog pristupa. Kako bi op-
40
Ines Prica
vati se $ni iz ega", a uglavnom kao "ogovaranje" imaginarnih

nositelja starog, socijalistikog mentaliteta – u krajnjoj liniji, pa-
radoksalno izvrui i reproducirajui postupak "unutarnjeg orijen-
talizma" (usp. Buchowsky 2006), u meuvremenu gotovo u pot-
punosti zamijenjenog "patetinim", empatijskim pristupom u uvi-
dima "outsidera". Dok zapadna znanost suosjea s ljudskim su-
bjektom post-socijalizma, domaa je ogorena što se takav još ni-
je ni rodio: u njihovoj prii o poetku doba s kojim su zajedno po-
novno roeni, nedostaje glavni protagonist – jer to nije narod so-
cijalizma, imenovan glavnim uporištem mentalitetno-kognitivnih
prepreka društvenih promjena.
Tipian scenarij "prosvijeene" unutarnje kritike hrvatske
tranzicije barata stoga ponajviše pojmom retradicionalizacije,
odnosno društvene regresije (umjesto oekivane progresije –
modernizacije) pred kojom je tranzicija kao globalni proces i sa-
ma "iznenaena". Ta je tradicija bila jednostavno nataložena u
svijesti ljudi nesposobnih "prolaziti kroz niz funkcionalnih
adaptacija koje vode sve veoj djelotvornosti, (…) sve veoj
specijalizaciji društvenih uloga – kako organizacija, tako i poje-
dinaca (ega e posljedica biti) sve fragmentarniji doživljaj svi-
jeta i uzroka pojedinih dogaaja" (Rimac 2004: 410). Ne shva-
ajui ovakav tip promjene, populacija "koja se zbog prolaska
zenita profesionalne aktivnosti smatra gubitnicima u procesu
tranzicije" (413), sklona je negativnoj procjeni novonastale situ-
acije i traženju "žrtvenoga jarca" za vlastiti položaj. Graani da-
kle ne samo da se pokazuju neuspješnima za shvaanje i provo-
enje promjena nego ih, dodatno, nisu u stanju razumjeti, odno-
sno iskrivljuju stvarnost tranzicije kao društva krize i problema,
te uzroke "smještaju izvan pojedinca i pripisuju devijantnim po-
stali u novim ulogama, ljudi s diplomama i zvunim titulama moraju pri-

hvatiti sasvim drukije kodove ponašanja" (isto: 113).
41
jedincima (kriminal) i posebnim okolnostima (rat), ak i kada ti

uzroci nemaju izravne veze sa stvarnim stanjem" (isto, 413)14.
Ipak, u meuvremenu, i neometano od ovih poteškoa, "u
proizvodnoj sferi formira se nova ekonomska elita koja funkcio-
nira sukladno zakonitostima slobodnog tržišta" (isto: 409). Time
smo izravno dovedeni pred pitanje "kako to da se nakon dese-
tljea zajednikog povijesnog iskustva s realnim socijalizmom u
centralnoj i istonoj Europi nekim ljudima uspijeva otarasiti to-
ga nasljea a drugima ne" (Buchowsky 2001: 17)?
Ako argument zaostatka svijesti, kako ispada, ne vrijedi kada je
rije o rastu društvenih elita na istome prostoru15, onda – uz konti-
14
Uravnoteženiji uvidi dobiveni su transdiciplinarnim istraživanjem
(uvoenjem sociologije, ekonomije, sociobioloških, psiholoških i kultu-
ralnih studija) kojima se izvodi pojam tzv. socioekonomike, s pretpostav-
kom "subjektivne mjere koristi$ kao kljunog problemskog mjesta "sue-
ljavanja sociologije i ekonomike" u studijama tranzicije, usp. Meštro-
vi& %tulhofer 1998: 2). Analize se kreu u smjeru relativiziranja (uvo-
enja kategorije osjeaja) osnovnih aksioma neoklasine ekonomske
analize po kojima su "racionalnost" i "maksimiziranje koristi" (tzv. racio-
nalna sebinost) temelj ekonomskog ponašanja pojedinca. Istraživanja iz-
našaju pojam situacijske racionalnosti (specifina sociokulturna mu-
drost), koji opet snažno rauna na nasljeene faktore ("perzistencija navika
vezanih uz društveni i gospodarski sustav koji je nestao u oblaku postko-
munistike prašine", Štulhofer 2000: 12). Retradicionalizacija hrvatskog
tranzicijskog društva postavljena je u obzor pojma kulturnog kapitala ko-
ji je, jednako kao onaj ekonomski, socijalni i simboliki, nedostatno aku-
muliran, što govori o "nemogunosti ideologijskog normiranja unutarnje
osposobljenosti za temeljne vrijednosti liberalno demokratskog društva"
(Meštrovi&%tulhofer 1998: 4). Na taj nain ponovno "postaje jasno ka-
ko preferencije i navike koje su akteri razvili u okvirima staroga mogu
biti krupan problem za razvitak novog sustava" (Štulhofer 2000: 106).
15
"Uz egzistencijalnu nesigurnost izazvanu ratom, društvo u veli-
koj mjeri preplavljuje homogenizacijski obrazac vezan za identifikaciju
42
Ines Prica
nuitet kategorija "socijalistikog naroda" i "sposobnih elita" – osta-

je posve neizvjesno u emu se sastojao iznenadni dogaaj tranzici-
je. Pria o budunosti koja bi, "da je mogla", nastupila na taj nain
podražava strukturu ideološke naracije koja je funkcionirala na sli-
an nain reklame vlastita postojanja: uspostavljen je još jedan
"obrazac kontinuiteta" socijalnog ponašanja u postsocijalizmu16.
U takvim se okolnostima oblikuje možda i najutjecajnija dru-
štvena interpretacija hrvatske tranzicije okomljena na problem
tzv. neracionalne potrošnje kao jedne od njezinih "niim izazva-
nih" odnosno "iracionalno" uvjetovanih devijacija. Osujeena u
svome emancipatorskom pozivu da ukaže na opasnost manipula-
cije potroakom kulturom, teorija može jedino ustanoviti da "svi
žive ili, kad je rije o siromašnijim slojevima i zemljama, žele ži-
vjeti životom u kojem dominira materijalizam, ekonomizam i
konzumizam, vjerujui da imati više i trošiti više znai #ivjeti bo-
lje" (Markus 2001: 546) 17.
slinu tradicionalnom društvu. U isto vrijeme u proizvodnoj sferi for-

mira se nova ekonomska elita koja funkcionira sukladno zakonitostima
slobodnog tržišta" (Rimac 2004:409).
16
Govorei o $obrascima kontinuiteta " u ex-Jugoslaviji Stef Jansen
izdvaja "paradoksalnu mada neospornu injenicu da sadašnje stanje zrca-
li pojedine aspekte titoistikog perioda, unato, ili ba zbog dramatinih
pokušaja da se postkomunizam jasno odvoji od toga razdoblja. (…). Kao
i komunizam, dominantni diskursi današnjice grade se oko ‘novog poet-
ka’ – i upravo u toj želji da se odmaknu od onoga prije, oni se ne razliku-
ju od revolucionarne jugoslavenske naracije " (Jansen 1998: 102).
17
Zeman tako govori i o instanciji "osloboenog naroda, koji izmu-
en oskudicom i neizvjesnou koja vlada u tranzicijskoj pustinji, uglav-
nom ne žali za samim sužanjstvom nego za punim loncima koje su im
osiguravali njihovi bivši gospodari" (Zeman, 1998, 14). Slino i Josip
Županov govori o "istonjacima koji su se obreli u sinajskoj pustinji jed-
nog neodreeno dugog i munog tranzcijskog razdoblja. Isto kao što su se
43
Tako se kulturna razlika jugoslavenskog "nerealnog socijali-

zma" pojavljuje kao kljuan element odgovora na pitanje zašto
je, dakle, "materijalizam", najgori u skali zapadnih vrednota,
uzet za temeljeni uzorak tranzicijskoga (o)ponašanja?
Jer, suprotno od tranzicijskih društava s iskustvom depriva-
cije materijalnih dobara, ovdje je materijalizam upravo posljedi-
ca kontinuiteta potrošaa nezasluženih dobara, "kroz više nara-
štaja naviklog na nezahtijevan ali i relativno udoban život pod
staklenim zvonom socijalizma" (Markus 2001: 545). Tako ispa-
da da je (jugoslavenski) socijalizam prepreka tranzicije upravo
stoga što je neki oblik "pokvarenog kapitalizma" u kojem, osim
lažnih intelektualca, egzistiraju i "lažni radnici u lažnim tvorni-
cama", "manekeni epohalnog programa oslobaanja", koji su
mislili da "svaka banalnost koju ine mora biti vrlo skupo na-
plaena" (Rogi 1998:54). Dovedena do krajnjih konzekvenci,
kritika prizemljuje u neobinom zakljuku po kojem ispada da
bi, u sluaju da je ovdje socijalizam bio "istinskiji", "realniji" u
rascjepu svoga proklamiranog i stvarnog sadržaja, bio lakši i
vjerodostojniji proces njegove tranzicije. Ovako je koketiranje s
idealom blagostanja jugoslavenskog kasnog socijalizma omogu-
ilo tek da se "s njegova tla spontano ocjenjuje i kapitalizam
kao sustav koji (napokon) oslobaa pravo na grabež i od zadnjih
poteza utopijskim kistom, a oblikuje društvene prilike pogodne
uglavnom za inteligentne razbojnike" (isto 55).
***
Govorei o naporima sovjetologa da objasne unutarnje okol-

nosti raspada sovjetskog socijalizma, Alexei Yurchak ukazuje
stari Izraelci, rogoborei protiv Mojsija i Arona, htjeli sa Sinaja vratiti u Egi-
pat, tako bi 20% istonih Nijemaca htjelo obnoviti DDR" (nav. dj.: 13).
44
Ines Prica
na kontroverzni karakter neprestanog referiranja na homo sovie-

ticusa – tipa ovjeka koji je, ugoen kognitivnim kapacitetima i
komoditetima razliitih promatraa socijalizma, morao obnašati
ulogu protagonista ujedno njegova "uspona" i njegova "pada"18.
U trajnom korištenju opreka kojim se opisivala sovjetska real-
nost (partija i narod, represija i sloboda, prisila i otpor, istina i
prijetvornost, službena ekonomija i siva ekonomija, službena
kultura i kontrakultura, totalitarni jezik i narodni jezik, javni
identitet i privatni identitet), sovieticus jednako može preuzeti
ulogu nositelja i pritajenog disidenta u sveopoj "socijalnoj ši-
zofreniji"19.
18
"U kasnim osamdesetima Francoise Thom je tvrdio da u Sovjet-
skom Savezu lingvistiki 'simboli prestaju(ali) biti djelotvorni', stvara-
jui 'svijet bez znaenja, bez dogaaja i bez humanosti. Nešto recentni-
je, Frank Ellis je otišao dalje: 'Kad su um, zdravi razum i dostojanstvo
dovoljno esto napadnuti, osobnost je tada osakaena, a ljudska se spo-
sobnost shvaanja raspada ili biva unakažena. Barijera izmeu istine i
la#i uinkovito se razara... Odgojen u takvoj atmosferi, zastrašen i lišen
svake intelektualne inicijative, Homo Sovieticus nikada nije mogao biti
više od glasnogovornika partijskih ideja i slogana, koji nije toliko ljud-
sko bie ve prije spremnik koji se može isprazniti i napuniti kako je
partijska politika diktirala". Yurchak se referira na djela Thom, Franco-
ise. 1989. Newspeak: The Language of Soviet Communism. London:
The Claridge Press. i Ellis, Frank. 1998. The Media as Social Engineer.
In Russian Cultural Studies. An Introduction. Catriona Kelly and Da-
vid Shepherd, eds. Oxford: Oxford University.
19
Primjerice, tvrdi se da je obini sovjetski narod "skrivao stvari,
kao što su kasetofoni, oigledno zapadnog porijekla, s obzirom da su
oni povezani s otporom režimu" (Humphrey, 1995:), i da je sovjetski
jezik bio "politika diglosija" izmeu službenog partijskog jezika i pri-
vatnog jezika naroda (Zaslavsky i Fabris, 1982.; Ini, 1984.; Wierzbic-
ka, 1990.; Kupina, 1995.; Epstein, 1991.; 1995.; Jowit, 1992.). Stoga su
za Johna Younga sovjetski graani "ne-pokorni" disidenti, koji se "su-
45
Epistemološki je problem u tim modelima opreka, tvrdi Yur-

chak, da oni, usprkos tomu što opisuju subjekt koji je "podvo-
jen", ironino, reproduciraju zapadnocentrino shvaanje nor-
malne osobe kao odreenog, suverenog pojedinca. Drugi je pro-
blem u tim pristupima njihovo teoretiziranje o djelovanju – oni
povezuju djelovanje s otporom i subverzijom normi, ime se
razotkriva implicitna pretpostavku kako je odreena (zapadna)
koncepcija djelovanja univerzalna. Ponajprije, ono što se može
izgubiti u ovim razmatranjima jest kljuna i paradoksalna inje-
nica da je velik broj ljudi koji je živio u socijalizmu iskreno po-
državao njegove fundamentalne vrijednosti i ideale, iako se nji-
hove svakodnevne prakse mogu initi "dvolinima", jer su oni
doista rutinski prelazili preko mnogih norma i pravila reprezen-
tiranih u službenoj ideologiji toga sustava.
Na taj se nain, omraženi se i neiskorjenjivi lik nastao u ju-
goslavenskom socijalizmu, pojaan svojom balkanskom razli-
kom, pojavljuje kao neki oblik homo sovieticusa "na kvadrat", s
tom razlikom što je homo jugoslavicus dodatno složeno vezan
uz problem samoidentifikacije. Ujedno interioriziran i alijeni-
ran, on je u središtu retorikog oblika kritike (mi ali ne baš mi)
koji u sebi ponajprije krije pitanje statusa i legitimacije postso-
cijalistikog intelektualnog subjekta.
protstavljaju prijevarama vlasti dajui prednost 'injenicama' naspram

službenih izmišljotina" u "razgovorima s frustriranim prijateljima iza
zatvorenih vrata, u znakovnom jeziku koji su izmislili lanovi obitelji
koji sumnjaju da je tajna policija ozvuila njihov stan, u rukopisu ili na
kaseti koja se prenosi od ovjeka do ovjeka... (1991:226).
46
Ines Prica
Navedena literatura:
Baleti, Zvonimir&Zduni, Stjepan 1999. "Stanje hrvatskog gospodar-

stva i izbor razvojne strategije". u Hrvatsko gospodarstvo u tranzi-
ciji. Baleti, Zvonimir et al. eds. Zagreb: Ekonomski institut. s.
203-220.
Buchowsky, Michal. 2001. Rethinking Transformation: An Anthropo-
logical Perspective on Postsocialism. Poznan: Wydawnictwo Hu-
maniora.
Buchowski, Michal. 2006. "The Specter of orientalism in Europe:
From Exotic Other to Stigmatized Brother". Anthropological Qar-
terly, vol. 79 no. 3. s. 463-482.
Burawoy, Michael. 1991. "Afterword". u Uncertain Transition. Ethno-
graphies of Change in the Postsocialist World (Burawoy, Verdery
ur.). Lanham. Boulder. New York. Oxford: Rowman&Littlefield
Publishers, Inc. s. 301-311.
Burawoy, Michel; Verdery, Katherine. 1999. "Introduction". u Uncer-
tain Transition. Ethnographies of Change in the Postsocialist World
(Burawoy, Verdery ur.). Lanham. Boulder. New York. Oxford:
Rowman&Littlefield Publishers, Inc. s1-19.
engi, Drago&Rogi, Ivan. 1999. "Uvod". u Privatizacija i javnost.
engi&Rogi, eds. Zagreb: Institut društvenih znanosti Ivo Pilar.
s. 5-6.
Dahrendorf, Ralf. 1990. Reflections on the Revolution in Europe: In a
Letter Intended to Have Been Sent to a Gentleman in Warsaw.
London: Chatto and Windus.
Jansen, Stef. 1998. "Homeless at Home: Narrations of Post-Yugoslav
Identities. in Migrants of Identity. Perceptions of Home in a World
of Movement. Rapport, Nigel&Dawson, Andrew. eds. Ethnicity
and Identity Series. Oxford, New York: Berg. (p. 85-110)
Kalini, Pavle. 2005. "SAD e završiti kao SSSR". www.iskon.hr
Kuli, Slavko. 1999. "Rekonstitucija društva kao preduvjet restrukturi-
ranja gospodarstva i ukljuivanja u euroatlanske integracije". u Hr-
vatsko gospodarstvo u tranziciji. Baleti, Zvonimir et al. eds. Za-
greb: Ekonomski institut. s. 43-62.
47
Kulji, Todor. 2001. "O konverziji i samorazumevanju jugoslovenske

stvaralake inteligencije". Zbornik radova sa naunog skupa "Soci-
jalno-ekonomske promene u Srbiji/Jugoslaviji: perspektive i ogra-
nienja. Biblioteka Disput. http://147.91.230.48/ifdt/izdanja/knjige/
Zbornik_revipor/download
Kurti, Laszlo. 2002. "Toward an Anthropology of the East in the New Mil-
lennium". in A Post-communist Millenium: The Struggles for Socio-
cultural Anthropology in Central and Eastern Europe. Skalnik, Petr, ed.
Prague: Prague Studies in Sociocultural Anthropology 2. (p. 167-185).
Markus, Tomislav. 2001. "Cijena jednog uspona. Sumrak intelektuala-
ca u masovnim društvima XX stoljea" (The Price of a Rise. The
Disappearance of Intellectuals in 20th Century Mass-Societies).
Društvena istraživanja 3. 527-559.
Meštrovi, Matko; Štulhofer, Aleksandar (ur.). 1998. Sociokulturni kapi-
tal i tranzicija u Hrvatskoj. Zagreb : Hrvatsko sociološko društvo.
Offe, C. 1991. Capitalism by democratic design? Democratic theory fa-
cing the triple transition in East Central Europe. Social Research
58:865-92.
Outhwaite, William& Ray, Larry. 2005. "Introduction: Being Taken by
Surprise". u Social Theory and Postcommunism. Blackwell Pu-
blishing.
Prica, Ines. 2006. "The Construction of Authority in a 'Female' Disci-
pline. Transitional Ethnology under the Rule of Women"(izvorni z-
nanstveni rad). Acta Ethnographica Hungarica. vol 51: 61-72.
Budapest: Akademia Kiado.
Prpi, Katarina; Despot, Blaženka; Dugandžija, Nikola (eds.). 1993.
Croatian Society on the Eve of Transition. Collection of Papers.
Zagreb: Institute for Social Research-Zagreb University.
Pulig, Sreko. ur. 2007. "Mit o tranziciji" (razgovor s Markom Stamen-
koviem, Ovidiu Tichindeleanuom, Elviom Baccarinijem, Hrvojem
Štefanom i Srekom Puligom. u Tranzicija koja tee (Temat). Zarez
205. 3.5. 2007. dostupno na http://www.zarez.hr/205/temabroja2.htm
Rai, Domagoj. 1999. "Zapostavljeni uzorci neuinkovitosti mena-
džmenta u Hrvatskoj". u Hrvatsko gospodarstvo u tranziciji. Baleti,
Zvonimir et al. eds. Zagreb: Ekonomski institut. s. 319-334.
48
Ines Prica
Restrepo, Eduardo i Escobar, Arturo. 2005. "’Other Anthropologies

and Anthropology Otherwise: Steps to a World Anthropologies
Framework". Critique of Anthropology 25(2): 99-129.
Rimac, Ivan. 2004. "Strukturiranje politikih problema i modernizacija
društva". Društvena istraživanja, god. 13, br. 3 (71)405-422.
Rogi, Ivan. 1998. "Tranzicijski trokut: Muka s nedovršenou". u
Privatizacija i modernizacija. Rogi, Ivan&Zeman, Zdenko. eds.
Zagreb: Institut društvenih znanosti Ivo Pilar. s. 36-53.
Savi, Mile. 2001. "Dogaaj i naracija (O procenjivanju karaktera sa-
vremenih dogaaja)". u R/Evolucija i poredak. O dinamici prome-
na u Srbiji. Spasi, Ivana; Suboti, Milan. eds. Beograd: Institut za
filozofiju i društvenu teoriju. pp.11-22.
Štulhofer, Aleksandar. 2000. Nevidljiva ruka tranzicije. Ogledi iz eko-
nomske sociologije. Zagreb: Biblioteka "Socijalna ekologija". Raz-
voj i okoliš.
Verdry, Katherine. 1996. What Was Socialism and What Comes Next.
Princeton: Princenton University Press.
Vojni, Dragomir. 1999. "Zemlje u tranziciji: od konca osamdesetih do
konca devedesetih". u Hrvatsko gospodarstvo u tranziciji. Zagreb:
Ekonomski institut. s. 363-397.
Watanabe, Hibi. 1998. "The Triad of Post-socialism, Post-colonialism,
and Postmodernism? Fragmentary Memoranda from Southern
Siberia". u Out of the Ruins. Cultural Negotiations in the Soviet -
Aftermath. (ur. Nancy Ries & Cathy Warner). The Anthropology of
East Europe Review 16(2). s. 128-136 elektronskog izdanja k
Yurchak, Alexei. 2003. "Soviet Hegemony of Form: Everything Was
Forever, Until it Was No More". Comparative Studies in Society
and History 45/3: 480-510.
Zeman, Zdenko. 1998. "Antinomije moderne. Filozofske i sociologijske
refleksije". u Privatizacija i modernizacija. Rogi, Ivan&Zeman,
Zdenko. eds. Zagreb: Institut društvenih znanosti Ivo Pilar. s. 11-34.
Županov, Josip. 1998. "Kulturni kapital – Kategorija informatikog
društva". u Sociokulturni kapital i tranzicija u Hrvatskoj. Meštro-
vi, matko&Štulhofer, Aleksandar. eds. Zagreb: Hrvatsko sociolo-
ško društvo. (s. 109-114)
49
Ines Prica
THE PROBLEM OF INTERPRETING TRANSITION

FROM AN "UNREAL SOCIALISM"
The goal of the paper is to denote the fundamental questions and -

problems of the (anthropological) interpretation of post socialism,
commencing from its initial moment, that is, the identification of the
event that indicates the establishment of transition as a social, political
and cultural process. After assessing the circumstances of interpreting
transition as a change of a global nature, particular consideration will
be focused upon the local: how, principally in the Croatian social and
humanist sciences, the question of "shift" is being reproduced con-
sidering the idiosyncrasies of the Yugoslav socialism.
50
Bojan Žiki
Filozofskog fakulteta u Beogradu
Ljudi (koji nisu sasvim) kao mi. Kulturna

konceptualizacija pojma privatnik u Srbiji1
Apstrakt: Za razliku od drugih tranzicionih sredina, zemlje
bivše SFRJ imale su iskustva s privatnim preduzetništvom u
svom ''predtranzicionom periodu'', tj. u vremenu koje je pretho-
dilo njihovoj kapitalistikoj transformaciji, u ekonomskom, dru-
štvenom i kulturnom smislu. Privatni preduzetnici u Srbiji imali
su uvek poseban status sa pravnog, društvenog i kulturnog kog-
nitivnog aspekta. U radu se razmatraju uslovi i razlozi toga sa
stanovišta kulturne konceptualizacije.
Klune rei: kognitivna antropologija; tranzicija; privatno -

preduzentištvo; Srbija
1
Rad je rezultat uestvovanja u Projektu 147035, u potpunosti
finansiranom od strane MNZŽS.
Bojan iki
Uvod
Apologete samoupravnog socijalizma titoistiko-kardeljev-

skog tipa hvalile su se, izmeu ostalog, pluralizmom svojinskih
odnosa: pravni sistem SFRJ poznavao je društvenu, državnu i pri-
vatnu svojinu. U uslovima koji su vladali u tom društvu, nikad ni-
ste mogli sa sigurnou rei ta tano razlikuje prva dva svojinska
oblika – na opštem nivou ili u nekom konkretnom sluaju. Za raz-
liku od toga, privatna svojina bila je jasno titulisana – u pravnom,
ali i u kulturno kognitivnom smislu. Nešto je neije, kad se zna
ije je – tj. kome pripada – slušao sam u detinjstvu i ranoj mlado-
sti esto. Ono što je ostajalo nedoreeno, meutim, kako u nor-
mativnom, tako i u smislu kulturne percepcije, bilo je to – na koje
i kakve naine se može doi do onoga to e biti oznaeno nepo-
bitno kao privatno. Postojala su odreena zanimanja, kao što zna-
mo, koja su se smatrala domenom pravno i kulturno prihvatljivog
sticanja privatne imovine, a njih nije bilo baš tako malo, kao što
bi neko mogao da pomisli, možda2. Pored raznovrsnih zanatskih
delatnosti, taksista i tome slino, u tu kategoriju ubrajali su se
sportisti, estradni i tzv. slobodni umentici itd.
Ljudi su odlazili na rad u inostranstvo, takoe, po razliitim
osnovama – od gastarbeita u klasinom smislu, do njegovih
vidova koji nisu bili etiketirani tim nazivom. Imovina se mogla
2
Fantastino odreenje pojma privatno preduzetništvo dala je Ildi-
ko Erdei; iako je to odreenje dizajnirano za tranzicioni model našeg
društva, smatram da važi, zapravo, za najbolji opis toga kako se dati
pojam doživaljava u kulturnoj kogniciji tog društva. V. *

,
"+

-
–

- <+
=
+ !>+?
, @+? ( .), G <=
-

+
J+ + = <
-, -
J
<=
, L<
+, " 2005, 215.
53
stei – i sticala se – i radom u državnoj službi, odnosno društ-

venim preduzeima, tako da nije postojao pravni ili kon-
ceptualni kvalifikativ koji je izjednaavao privatnu imovinu i
privatni posao. Privatnicima su nazivani svi oni koji su imali s-
opstvenu preduzetniku delatnost, sopstveni biznis, kako je to -
ušlo u kolokvijalni govor još tokom 80-ih godina prošlog veka.
Naravno, kategorija koju je oznaavao izraz privatni biznis š-
irila se vremenom, popunjavajui se razliitim delatnostima od
sredine prošlog veka, na primer, do danas, tako da nema smisla,
zapravo, navoditi iscrpno sva zanimanja na koja se gledalo kao
na privatno preduzetništvo u poslednjih etrdesetak godina.
Ono što je reeno za privatni biznis, važi i za privatnike, o-
dakle se neu baviti definijentnim ili klasifikatornim poslom, v-
e u pokušati da pokažem gde je, kakvo je i zbog ega je takvo
njihovo mesto u kulturnoj konceptualizaciji u Srbiji3.
Ko dobija platu, a ko je zarauje
Društvena frazeologija i kulturni žargon predstavljaju relativ-

no pouzdan izvor za kulturnu kognitivnu predstavu o nekom fe-
nomenu4. Naini na koje se nešto oznaava ne moraju biti ''tani''
3
Ovo nije rad o tranziciji po sebi, ve o emama u kognitivnom
smislu, koje pripadnici neke zajednice imaju o neemu – u ovom slua-
ju o odreenim pojmovima koji su bitni za tranziciju. Slino razmatra-
nje u srpskoj antropologiji imala je Jana Baevi, samo na primeru raz-
voja turizma u knjaževakom kraju. Upor. Q "Y+
Y, -

-,
=

-:
- +-
= @!-
>+, * LIV, 2006, 377-388.
4
U tom smislu, D’Andrade ukazuje na (zajednike) radove Berlna,
Breedlovea i Ravena, na primer, dok u našoj antropologiji pionirski po-
54
Bojan iki
u tom smislu da govore o pravoj prirodi tog neega, ali teško da

su znaenjski nasumini; uvek su motivisani na odreeni nain.
Uzmimo izraz koji je kod nas uobiajen još uvek, kada je u pita-
nju isplata linih dohodaka, na primer. Uglavnom se kaže do-
bio/la sam platu, pita se jesi li dobio/la platu i tome slino. Ono
što je konotirano ovim izrazom, nesumnjivo, jeste isplata zarade
steene obavljanjem odreene delatnosti u datom vremenskom
periodu, koja bi trebalo da se vrši u regularnom kalendarskom rit-
mu. Ta zarada predstavlja, dakle, finansijski ekvivalent koncepta
nadoknade za uloženi trud u vezi obavljanja nekog posla. U tom
smislu, zapravo, deo je šireg koncepta ugovornog odnosa izmeu
onog koji obezbeuje posao i onog ko ga obavlja. Sledei logiku
konceptne derivacije5, dalje, može se rei da izraz koji je u pita-
nju opisuje, u stvari, taj odnos – iz ugla osobe koja obavlja posao.
Toliko o vidu kulturne percepcije odgovarajue injenice.
Kada je u pitanju njena kognitivna evaluacija, meutim, da bi-
smo je razumeli, potrebno je da poznajemo kontekst koji je de-
terminiše, na izvestan nain, a to je privredni sistem socijalisti-
kog samoupravnog društva pokojne Jugoslavije. Pozvavši se na
svojevrsnu epistemiku povlaenost u tom pogledu, može se
izneti tvrdnja da je dobijanje plate bila distinktivna karakteristi-
ka zaposlenih u državnom i društvenom sektoru. Privatni sektor
bio je organizovan do poetka 90-ih godina prošlog veka na ta-
kav nain da nisu postojala preduzea koja su zapošljavala,
duhat predstavlja rad Dragane Antonijevi; v. Roy D'Andrade, The De-

velpoment of Cognitive Anthropology, Cambridge University Press,
Cambridge 1995, [
-+
Y-G-
Y, =
> -

>
, VI, 57-61, 1985.
5
Nee biti detaljnije obrazlagana na ovom mestu, v. "- \

Y, -

- II: + = ,
J
,
J <
<
!.8, " 2002, 65-71, 141 i dalje, 242-243.
55
praktino, bilo koga osim njihovih vlasnika i lanova vlasniko-

vih porodica; tako je bilo barem u kvantitativno dominantnom
broju sluajeva. Posmatrano u tom svetlu, dobijanje plate pred-
stavlja odreeni koncept, koji govori i o tome kakva je priroda
nareenog odnosa izmeu poslodavca i zaposlenog.
Dobijanje plate ne odnosi se samo na isplatu linog dohotka, da-
kle, ve konotira odreenu vrstu ekonomske zbrinutosti zaposlenih:
poslovi su (bili) stalni, a radniko zakonodavstvo štiti zaposlene od
razliitih oblika mogueg ''ugnjetavanja'' od strane poslodavca u to-
likoj meri da otpuštanje nije mogue, praktino, ni u sluajevima
izuzetno teških povreda radne discipline i discipline uopšte6. Da-
lje, pomenuta zbrinutost proteže se i duž vremenske ose buduno-
sti, pošto je poslodavac taj koji izdvaja sve doprinose za zaposle-
ne (penzione i zdravstvene, pre svega, ali plaa i porez), a u mate-
rijalnom smislu u stanju je da prevazie kvantitativna ogranienja
linog dohotka (mogunost uzimanja razliitih, veoma povoljnih
kredita, obezbeživanje zimnice, regresi, obroci i slino). Koncept
poslodavca predstavlja, znai, prilino benevolentnog agenta li-
ne dobrobiti zaposlenih, nekoga (ili nešto) što vodi rauna o nji-
ma i njihovim osnovnim socio-ekonomskim potrebama.
Kako na faktografskom nivou, tako i na nivou društveno-eko-
nomskog konteksta, dobijanje plate korespondira, sledstveno, s
konceptom beneficija zaposlenja u društvenom ili državnom sek-
toru7. Proizlazi to da kulturna kognitivna logika, koja je iznedrila
6
Ovakva situacija dostiže vrhunac od polovine 70ih godina prošlog
veka, nakon donošenja dva, za to bitna, pravna akta, Zakona o pravima
i obavezama radnika u udruženom radu, Službeni glasnik SR Srbije 6,
1974 i Zakona o udruženom radu, Službeni list SFRJ 53, 1976.
7
Od regresa za godišnji odmor, preko bonova za topli obrok koji je
to zaista bio esto, do jednostavnijeg ostvarivanja prava koja su proiz-
lazila iz doprinosa na dohodak po osnovi socijalnih davanja, te izuzea
56
Bojan iki
ovakvu konceptualizaciju, zaista pravi razliku izmeu predstave o

dobijanju plate i predstave o njenom zaraivanju. Dok drugo nije
potcrtano na tako jasan nain, pa emo ga odrediti u smislu pro-
tivstavljanja prvome, dobijanje plate vezano je, sasvim jasno, za
takvo shvatanje odnosa izmeu poslodavca i zaposlenih u kojem
je sva briga u vezi orgnaizacije posla, infrastrukture, investicije,
rizika, tehnologije itd. na poslodavcu. Odatle, niju udno to što je
na njemu i briga za finansijskom nadoknadom zaposlenih, tj. za
njihovo zbrinjavanje, u krajnjem sluaju. Još jedna izreka iz sa-
moupravnog socijalistikog vremena naglašava to dodatno: niko
me ne može platiti onoliko malo koliko malo mogu da radim.
Zaposleni je pozicioniran u ovom vidu kulturne konceptualiza-
cije tako da zavisi od poslodavca, doduše – gde je poslodavac per-
sonifikacija društva, države i sistema, zapravo – ali na takav nain
da to predstavlja obavezu onog drugog. Kako taj drugi svoje obave-
ze u pogledu zaposlenog izvršava na takav nain da je ovaj njima
zadovoljan – zbilja ili na retorikom, odnosno koncpetualnom ni-
vou8, proizlazi da je njegovo krajnje odreenje takvo da ga možemo
opisati kao benevolentnost, u najmanju ruku. Kulturna kognitivna
šema izjednaava, dakle, sistem, državu kao njegovog titulara i od-
iz sistema plaanja poreza, praktino – brojne su bile prednosti toga bi-

ti zaposlen u društvenoj ili državnoj radnoj organizaciji.
8
Diskurs koji je dominirao u pogledu toga u SFRJ, sugerisao je si-
gurnost i zbrinutost zaposlenih, koje obezbeuje sâm sistem putem
svojih posrednikih titulara zapošljavanja. Pogled iz tranzicione per-
spektive – bilo u vreme Miloševia, bilo danas – samo je pojaao na-
glašavanje društvene, ekonomske i uopšte životne dobrobiti ''obinih
ljudi'' u vremenu samoupravnog socijalizma. Adekvatnost takvih tvrd-
nji faktografiji 70ih ili 80ih godina prošlog veka, na primer, može se
proveriti na razliite naine; predlažem analizu štampe, satistikih po-
kazatelja, diskusionih temata na sastancima i kongresima SK, kao i in-
formante neoptereene mitologijom Zlatnog doba.
57
govarajui privredni sektor sa predstavom o voenju rauna o ljudi-

ma. U tom smislu, privatnici i njihov posao predstavljaju nešto što
štri izvan tog sistema, na izvestan nain i neka to bude preliminar-
na analitika postavka datog vida konceptualizacije.
udesni svet privatluka9
Kako oceniti takvu poziciju privatnika, meutim, u odgovaraju-

em sistemu kulturne kognicije? S jedne strane, to bi se moglo ui-
niti jednostavnim suprotstavljanjem naina na koji se evaluira(la)
njihova kognitivna šematska suprotnost – društveni/državni sek-
tor, sa svim svojim konotacijama, dok s druge strane, ne postoji
verbalni izraz koji bi to inio upadljivim, analogno s onim koji
govorio o nainu isplate linog dohotka. U prvom sluaju, ishod
bi bio taj – da se radi o negativnoj evaluaciji, dok drugog sluaja
ne bi bilo u pravom smislu, tj. nema vidljive faktografije bilo koje
vrste da ga podupre. No, to što faktografija nije vidljiva, ne znai
da je nema, baš kao što bi jednostavno oslanjanje na formiranje
znaenjskih opozicija ''na prvu loptu'' vodilo nepotpunom zaklju-
ivanju. Stoga u se okrenuti omiljenom delu metodološkog in-
ventara interpretativnih antropologa, ma kog teorijskog usmere-
nja – usputnoj etnografiji, u koju u ukljuiti memoarski narativ.
U interpretativnu mo toga poslednjeg ne verujem sasvim, ali ako
su kolege i koleginice širom sveta bili/e spremni/e da se oslone na
kazivanja sopstvenih kunih pomonica, mogu i ja na svedoan-
stvo jednog antropologa u ije pamenje i znanje o odreenim
stvarima se pouzdajem – na sebe samog10!
9
Naziv albuma Elvis J Kurtovicha iz 1988. godine.
10
I sve to van ‘'plemenitih napora'' za kritikovanjem pojma kulture,
a iz sasvim ''sebinog'' poriva – obezbediti (sebi) kakvu-takvu injeni-
58
Bojan iki
Srpski predtranzicioni svet11, koji se podudara s mojim proto-

antropološkim, nije poznavao eksplicitno šematsko kognitivno
evaluiranje privatnika. Njihov odnos prema poslu, nain obavlja-
nja delatnosti, a pre svega, njihovo imovno stanje nisu bili pred-
met i deo javnog govora, na nain na koji e to postati tokom 90-
ih godina prošlog veka, recimo12. Tokom tih, ''proslavljenih'' 90-
ih, pomenute kategorije elemenata za kulturno konceptualno
vrednovanje privatnika postaju prisutne u javnom govoru, domi-
niraju njime, ak, kada je u pitanju razmatranje šireg spektra fe-
nomena od znaaja za društveni i ekonomski preobražaj društva
(a sa njim i kulturni, tek da se ne zaboravi), ali ne postoji tako
ekspresivno jasna evaluativna formulacija poput one o dobijanju
plate (iako sam naišao na dosta konzistentan stav o tome, o emu
kasnije), dok kako se bližimo današnjici, privatnici kao da nestaju
polako, kao distinktivna kategorija kulturne kognitivnosti.
U poslednjoj deceniji pred raspad SFRJ, doživljavanje privatni-
ka i njihove delatnosti išlo je ka tome, uglavnom, da su u pitanju oni
nu osnovu za (kakvo-takvo?) tumaenje baš te kulture, koja postoji, u

kojoj živimo, koja utie na nas, ali na koju i sami utiemo. Kao ozbilj-
nije razmatranje na datu temu, v. *+ @+?+
Y, *
+
-

-

?
, J
<=
. . . 1 +. 1, 2006, 17-34.
11
Ovde koristim pojednostavljeno odreenje tranzicije u smislu so-
ciokulturne periodizacije, zapravo takvo, koje predstavlja neku vrstu
socio-ekonomske i kulturne liminalnosti na konceptualnom nivou, u
odnosu na socijalisitki samoupravni sistem i ovaj koji imamo na delu
danas. Za one koje tranzicija zanima kao takva, a uzimaju je kao jedin-
stvenu kategoriju, na primer, smatram korisnim to da se obaveste o po-
tencijalno korisnim implikacijama razlikovanja faza u okviru nje, ba-
rem; v. npr. *+ @+?+
Y, ]

<

=,
J
<=
, . . +. 2 . 1, 2006, 17-18.
12
Ne ulazim zbog ega je to bilo tako; nije predmet ovog razmatranja.
59
koji svoje poslove obavljaju na nekakav drugaiji nain od onoga

na koji to ine velike firme, odnosno društvena i državna preduze-
a. Na kakav tano nain – nisam siguran da je u tome postojala
tako jasna predstava u onom smislu u kojem su ljudi znali, na pri-
mer, kako izgleda proizvodnja u društvenoj fabrici ili kako tee
platni promet izmeu društvenih firmi, ma i u najopštijim crtama.
Predstava o privatnicima kao o onima koji su izvan sistema, na
odreeni nain, uticala je na izvesnu sumnjiavost, kao osnovnu
crtu naina na koji se gledalo na to kako rade i koliki imetak su u
stanju da steknu. Ne mogu rei da je postojala baš negativna eva-
luacija, ali sam siguran, prilino, da je nezinteresovanost predsta-
vljala pozitivni kraj pretpostavljenog kontinuuma kognitivnog od-
nosa prema tom privrednom sektoru i njegovim nosiocima. U
tom smislu, ak je i radna etika privatnika doživljavana kao nešto
što treba sažaljevati, u najblažem, poto je oigledno da komuni-
stiko propagiranje pozitivnih vrednosti posveenosti poslu nije
uspelo da se nametne u sudaru sa konceptom i praktinim posle-
dicama pominjanje zbrinutosti (ne)radnog naroda.
U 90-im se formulišu dva jasna, oprena stava o privatnici-
ma – pozitivni i negativni. Pozitivni poiva na usvajanju radne
etike privatnika, u smislu prihvatanja toga da platu treba zaradi-
ti, da ne postoje poslovi kojih se treba stideti, a da lina inicija-
tiva može doneti i materijalno poboljšanje line dobrobiti. Mi-
slim da neu pogrešiti ako kažem da u datom periodu dominira
negativni stav ipak, koji može da se opiše izrazom na koji sam
naišao tokom terenskih istraživanja, uglavnom u Vojvodini, ma-
da i u Beogradu, privatnik je lopov. Ovaj stav odlikuje sumnji-
avost prema tome na koji nain je neko došao do svog imetka,
tanije u pogledu toga da li je do odreenog imetka mogue do-
i, uopšte, na pošten nain, uverenje da se posao obavlja tako
što se muva, te da je lako onima koji se time bave, odnosno da
se do materijalnog uspeha dolazi na lakši nain, nego poštenim
60
Bojan iki
radom, tj. u društvenoj/državnoj firmi ili na nain koji odgovara

tome.
Napokon, danas – danas su gotovo svi privatnici, tako da sve
reference na ovu temu imaju reminiscentni karakter, zapravo. Po-
sveene su seanju na stara dobra ili stara loša vremena, svejedno,
te na njihovo poreenje sa današnjim stanjem, eventualno. U tom
smislu, privatnici i njihov biznis nisu više predmet, ve možda, pre,
sredstvo javnog govora – kada se želi nešto opisati, potcrtati, upo-
rediti i tome slino, u kontekstu prie o društveno-ekonomskom si-
stemu, ponekad i o njegovim kulturnim vrednostima.
Pria o privatnicima predstavlja, na odreeni nain, priu ''o
sebi'', tj. o pozicioniranju nekog prosenog Ja u diskurzivni pro-
stor konceptualnog vrednovanja, primenjenog na društveno-eko-
nomski sistem u kojem se živi. Na tu ''priu'' utiu, ali je ne obja-
šnjavaju sami po sebi, sledei parametri: odnos prema transfor-
maciji pominjanog društvenog i ekonomskog sistema, te oznaa-
vanje i vrednovanje ''dobrotvora'', tj. onog koji zbrinjava pred-
stavnike kognitivne kategorije prosenog graanina, statistiki
dominantne u svakom društvu, a narativno i diskurzivno faovri-
zovane u tolikoj meri da se svaki oblik kulturne komunikacije sa-
obražava njoj kao evaluativno referentnoj normi. Drugim reima,
evaluacija privatnika i njihove delatnosti, koja proizlazi iz odgo-
varajue konceptualizacije, oslikava stavove nekog prosenog,
društveno preovlaujueg â prema potrebi, nužnosti, ciljevima,
eventualnim prednostima i manama, opasnostima dalje izgradnje
i/ili promene društva i ekonomije na kojoj je zasnovano, kao i
prema tome na kakav nain se obavlja zbrinjavanje.
Ti stavovi nisu u ovom sluaju, meutim, toliko od one vrste sta-
vova kojima je posveena socijalna psihologija, na primer, koliko
predstavljaju pokušaj formiranja odreene vrste modela u kulturnom
kognitivnom smislu. Njihovo kulturno poreklo i uslovljavanje znat-
no je dublje nego što ga takvim predstavlja povezivanje s jasnom so-
61
ciološkom kategorijom socio-ekonomskog sistema. Njihovo ispolja-

vanje na individualnom nivou odaje, esto, izuzetno veliku emotivnu
investiranost onih koji ih zastupaju i izražavaju, takvu koja je analog-
na onome što se u nekim drugim kontekstima opisuje kao vera ili
ideologija. Oni predstavljaju, pre, sliku takvog odnosa izmeu kul-
turnog reprezentovanja i psiholoških procesa, koji su neki vid me-
šavine rezonovanja po kulturnom modelu i hipokognitivizacije, od-
nosno sleenja tavke logike mišljenja koja je nominalno podudarna
s modus ponensom i modus tollensom, ali dozvoljava interpetaciju
koja je voena logikom aproksimacije, a ne striktno kauzalnosti – i
nedostatka svesnog iskustva o kulturno ispoljenoj emociji13.
Drugim reima, ilustracije radi, iskljuivo, ako bismo uzeli kao
polazne postavke konceptualnog mišljenja stavove poput, na primer,
(ako) društvene/ državne firme predstavljaju moju socioekonomsku
sigurnost, (onda) svrstavam se u one koji smatraju da je na delu do-
borhotni društveno-ekonomski sistem koji ih favorizuje, ili (ako) dru-
štveno-ekonomski sistem jasno favorizuje društveni/ državni sektor u
privredi, a to funckioniše, (onda ne) ima razloga/ prostora za jaanje
privatnog sektora u privredi – mogli bismo da gradimo logiku osno-
vu za ''otkrivanje'' naina mišljenja o datoj problematici, ali do njega
ne bismo bili u stanju da doemo samo zahvaljujui tome, ve bi-
smo morali da obratimo pažnju na interferenciju neracionalnih ele-
menata u datu osnovu, poput toga, recimo, da bi logika bila skrenu-
ta u jednom trenutku, sa tautologije na emotivnu ukljuenost u pro-
blematiku, gde bi ta emotivnost, opet, bila izražena na takav nain
da bi je nain njenog izražavanja maskirao, da se tako izrazim14.
13
V. D’Andrade, n. d. 196 i dalje, 223 i dalje.
14
Nešto slino pravilima iskazivanja afekata, v. Paul Ekman and W. V.
Friesen, The Repertoir of Nonverbal Behavior: Categories, Origin, Usage,
and Coding, in Adam Kendon (ed.), Nonverbal Communication, Interac-
tion and Gesture: Selections from Semiotica, Mouton, The Hague 1981.
62
Bojan iki
Da li je rad upropastio majmuna?!
Kako god da bilo, meutim, kao što sam ve rekao, reeno po-
maže u opisivanju, više nego u objašnjavanju. Kulturna kognitiv-
na šematizacija privatne poslovne delatnosti jeste zasnovana na
identifikovanju, apostrofiranju, hipostaziranju i evaluaciji socioe-
konomskog ''dobrotvora'', te na linom emotivnom ukljuivanju u
logiku kulturne konceptualizacije koja produkuje odreene stavo-
ve u pogledu svega toga, ali ta šematizacija poiva, po sebi, na
nekim drugim vidovima kulturne konceptualizacije. Oni se tiu
morala (ukljuujui i radni moral), materijalnog bogatstva i eva-
luativno-komparativnog pozicioniranja sopstvene zajednice (u
društvenom, ekonomskom, kulturnom smislu, pre svega) u od-
nosu na druge, gde prva dva koncepta predstavljaju fokus pri-
marne koncpetualizacije, dok je trei posledica toga, praktino.
Nezabilazno mesto, u tom smislu, predstavlja koncept egali-
tarizma, koji je prisutan u našem društvu tokom veeg dela dva-
desetog veka, a i ranije, verovatno. Taj koncept obuhvata odnos
prema materijalnom bogatstvu po sebi, ali i prema društvenom
statusu, pravu na odluivanje i širini toga na šta bi se dato pravo
odnosilo, meusobnom pozicioniranju u kognitivnoj šematizaci-
ji svakodnevnih odnosa itd. Jedan ''pogled izvana'' vidi korene
dominantnosti tog koncepta u kulturnom kognitivnom svetona-
zoru srpskog društva u istorijskim uslovima, odnosno tumaei
nepostojanje jasne klasne strukturiranosti u tom društvu odsu-
stvom odgovarajuih društvenih okvira i ustanova uobliavanja
neautarhinih ekonomskih sistema u dužem vremenskom perio-
du15.
15
Upor. Džoel M. Halpern, Srpsko selo. Društvene i kulturne pro-
mene u seoskoj zajednici 1952-1987, Etnološka biblioteka SGC, Po-
sebna izdanja, knj. 2, Beograd 2006, 159-161.
63
Drugi pogled, onaj više ''iznutra'' i vremenski bliži ovom izlaga-

nju, posmatra egalitarizam kao ideologiju koja predstavlja element
tradicionalne slike sveta seljaka u Srbiji16. Ta slika sveta bila je
ohrabrivana u pogledu koncepta koji nas ovde zanima – egalitari-
zma – od strane hrianstva tokom izuzetno dugakog vremenskog
perioda, a u novije vreme bila je poduprta egalitarizmom socijali-
zma. Na stranu to, na primer, što neki od temelja seljakog kul-
turnog kognitivnog svetonazora nisu mogli da budu u saglasnosti
ni sa hrianstvom ni sa socijalizmom, kada je u pitanju odnos
prema materijalnom blagostanju i svojini uopšte, smatram da ega-
litarizam treba uzeti u obzir kao koncept koji je uticao na koncep-
tualizaciju privantika u našoj kulturi u znatnoj meri.
Naime, s jedne strane, jasno je da koncept odnosa prema materi-
jalnoj svojini, pre svega, odgovara onome što su leviarski teoreti-
ari (pogrdno?) nazivali sitnosopstvenikim odnosom17. S druge
strane, meutim, taj koncept i u takvom obliku, ne sugeriše eko-
nomsku diversifikaciju meu ''sebi ravnim'', osim u smislu line us-
putne etnografske beleške iz 1990-ih, možda, koja bi odnos prema
sticanju materijalne i finansijske dobiti, a recimo, u svetlu osnovne
cost-benefit postavke, opisivala kao ja da radim za hiljadu maraka,
a (vi) svi za po sto. Kao ilustracija toga može da posluži istraživa-
ko zapažanje iz poslednje decenije prošlog veka i s poetka ovog,
16
Upor. *

, G J!

+ =-
<
-
– + <+

=J+, [
_ -
?
Y ( .), ]

+ =
<, G*
* 49, " 2003, 193.
17
Poslednji detaljni (a kakvi bi bili osim toga ?!) etnografski izve-
štaji o tome kako je izgledalo privreivanje u onome što smatramo tra-
dicijskom kulturom Srba datiraju iz vremena nakon II svetskog rata, a
oni govore u prilog izuzezno malog obima svakojake ekonomske delat-
nosti, v. npr. Halpern, n. d. 63-104.
64
Bojan iki
koje na interpretativnom nivou uspostavlja analogiju izmeu na-

ina voenja tzv. malog privatnog preduzea i tržišne pozicije tog
preduzea u smislu ruralne ekonomije sitnosopstvenikog tipa18.
Koncept egalitarizma koji je na delu ovde, dakle, ne poiva na
ideji o društvenom ureenju, ekonomskom sistemu, milenaristi-
koj ideologiji, niti na bilo emu što uzima u obzir kategorije op-
šteg. On poiva na pozicioniranju sebe i drugih, odnosno na fi-
nom konceptualnom balansiranju tog odnosa izmeu kooperativ-
nosti i kompetativnosti, tanije – u ekstremnom vidu – izmeu #elje
za linim napredovanjem i straha od toga da se u tome nee uspe-
ti, da e drugi biti bolji, od ismevanja, neshvatanja, gubljenja li-
nog ugleda itd. Otuda i prividno nesaglasje izmeu kognitivnog
šematizovanja elemenata koncepta morala koji se odnose na datu
problematiku: rad je dobar i treba raditi, ali materijalno bogatstvo
nije pozitivna vrednost, sama po sebi – što je vrsta konceputalnog
normativa koji se proteže od vremena prvih verodostojnih i de-
taljnih etnografskih beležaka, do poetka ovog veka, praktino.
Diskurs koji obrazlaže koncept rada sugeriše koji element tog
koncepta jeste ukljuen u poimanje morala. To je rad kao vred-
nost, u smislu vrline. Rad kojim se stiu materijalna i finansijska
dobrobit treba da bude pošten i naporan, bez obzira na to što ne
postoji elaboracija sadržine tih pojmova u smislu kulturno delje-
nog obrasca19. To spada u sferu onoga što se podrazumeva, opšte-
poznatog, pretpostavljenog itd. To znai, zapravo, da u ovom slu-
aju, pošteno i naporno nisu atributi koji opisuju sociokulturnu
realnost samu po sebi, neki proces koji se u njoj odvija, ustanovu
ili bilo ta, ve, od kategorija koje bismo mogli da oznaimo kao
18
Upor.
J
Y, G
+
J+ + =-
- <
-
. @ =
- = =
J`! -
+ ==
J+, Antropologija 3, 2007.
19
Za detaljnu faktografiju i njena tumaenja, v. *.
, n. d. (2003).
65
zajednike ili deljene. Nedostatak sadržinske elaboracije pošte-

nog i napornog upuuje na to da je u pitanju evaluativna konota-
cija linosti, tj. osobina koje se kod nje cene, a samim tim što se
cene, moraju biti i pretpostavke askriptivnog povezivanja sa dru-
gim po sebi pozitivno vrednovanim konceptom, a to je rad.
Kružna definicija? Ne, pre bih rekao Moebiusova traka, odno-
sno na taj nain bih opisao funkcionisanje konceptne derivacije, ko-
je jeste zasnovano na konceptu šeme, ali ne sledi logiku jednosmer-
no determinisane hijerarhinosti. U svakom sluaju, konceptuali-
zacija koja objedinjuje rad i linost jeste predstava o radnoj etici,
koja upuuje na to da se rad smatra sredstvom izgradnje linosti,
tanije da se i sam smatra bogatstvom, u odreenom smislu, bu-
dui da funkcioniše i kao sredstvo i kao cilj20. Mišljenja sam da
odatle potie i svojevrsna moralistika nota koja se provlai kroz
narative koji govore o odnosu prema materijalnoj svojini, odno-
sno pre ambivalentan nego negativan odnos prema prema materi-
jalnom bogatstvu, luksuzu kao vidu potrošnje i tome slino21.
Svaki svoga ubijte subašu
Odnos prema radu jeste ambivalentan, dakle, na odreeni nain,

odnos prema materijalnim dobrima takoe, slino važi i za proces sti-
canja bogatstva, a verovatno bi se ova opaska mogla protegnuti i na
koncepte unapreenja, razvojnosti i tome slino22. Ono što predsta-
vlja metu te ambivalentnosti, meutim, jeste konotacija položaja po-
jedinca u – za naše prilike – veno ne do kraja strukturiranom socioe-
20
Isto, 193.
21
Upor. *.
, n. d. (2005), 226-227.
22
Kao što je implicirano, na izvestan nain, u .
Y n. d. na
primer.
66
Bojan iki
konomskom univerzumu. Nije u pitanju bilo koji pojedinac, ak, ve

nosilac osnovnih društvenih uloga, pre svega u sferi privreivanja.
Priznajem, pomalo podsea na strukturalistiku tezu o temeljnom eg-
zistencijalnom ambigvitetu društvenog i kulturnog bia oveka, s
jedne strane, te njegove prirodne i bološke osnove, s druge strane,
mada ono o emu je re ovde ne može da se opiše baš kao prevazila-
ženje, a i pripada sferi društvenog, odnosno kulturnog, nepobitno.
vrsto stojim iza toga da u mišljenju koje predstavlja osno-
vu kulturne konceptualizacije u našoj sredini ne postoji jasno
profilisana ideologija koja bi se odnosila na vezu izmeu poje-
dinca kao društvene linosti, rada, sticanja bogatstva i moralnog
pozicioniranja svega toga u koherentan idejni sistem; nema ni-
eg poput protestantske etike, a hrianski, komunistiki ili sli-
ni utopijski svetonazori nisu uspeli da utiu do kraja na jasno
profilisano formiranje takvog neeg ni na diskurzivnom nivou.
To se odnosi na aktuelni, tranzicioni period, socijalistiki samo-
upravni period, vreme do II svetskog rata, obrenovievsku Srbi-
ju, a verovatno i na vreme koje je teže identifikovati, a kamoli
dokumentovati u sociokulturnom smislu. Ne postoji odatle, na-
ravno, ni sasvim precizno pozicioniranje pojedinca u smislu to-
ga ta se oekuje od njega kada je u pitanju postizanje društve-
nog uspeha, izraženog materijalnim sredstvima, pre svega, ali
mislim da je jasno to da neka opšta životna oekivanja od poje-
dinaca ne treba mešati sa onima koja bi bila meritorna po pita-
nju toga da li se u životu uspelo ili nije23.
Drugim reima, kulturna kognitivnost naše sredine nije uspela
da formuliše, ako ne baš pojam uspeha u životu po sebi, onda ve-
zu izmeu linih (kreativnih) pregnua i toga. Jasno je da postoji
23
Ovo se odnosi, pre svega, na oekivanja tipa ''školovati se, zapo-
sliti, zasnovati porodicu'', gde lanovi formule mogu da variraju u zavi-
snosti od vremena o kojem je re.
67
veza izmeu rada i postignua, ali ne i kakva je njena znaenjska

priroda, u onom smislu u kojem se uspostavlja izmeu kulturno
konstruisanih i/ili pripisanih vrednosti, na primer. Kljuna – neo-
dumica, prepreka, protivrenost, ve kako hoete – jeste u pogle-
du toga, ponovo, da li se plata dobija ili zarauje. Razmatranje
odgovarajue konceptualizacije, na ovom mestu. dopuniu slede-
im: ako je kljuna predstava bila ona o voenju rauna o ljudi-
ma, tj. o njihovom zbrinjavanju, bez obzira na to što je apostrofi-
ran titular tog postupka, treba istai da postoje dve osnovne linije
mišljenja koje govore o tome – kako se to ini. Raširenija sugeri-
še neko drugi e se postarati za to, ali postoji i ona koja veli sam
u. Kada se primene na konceptualno promišljanje uspeha, poma-
žu da se odgovori na pitanje zbog ega je postojao toliki zazor od
privatnika u našoj društvenoj i kulturnoj sredini, ak i onda kada
ih društveno-ekonomski sistem nije disfavorizovao same po sebi.
Naime, pojam privatnika kakav danas poznajemo – tanije,
kakav smo poznavali – formirao se tokom socijalistikog perioda,
ali na njega jesu uticale odreene evaluativne predstave, prisutne
u našoj sredini znatno pre tog perioda. Odatle i smatram da je
koncept uspeha u životu – ponavljam, meren njegovom vidljivom
stranom, materijalnom dobrobiti – bitan za tumaenje toga na koji
nain se kulturno kognitivno obrauju oni koji sopstvenim predu-
zetništvom iskau u bilo kom smislu izvan onoga šta njihova sre-
dina smatra, pa, recimo – uobiajenim, u datom trenutku. Za to je
bitno sledee: kako se dolazi do uspeha i na koji nain se uspeh
kulturno komunicira. Ono drugo zavisi od kulturnih postavki
(društvenog) sistema, da se tako izrazim, dok prvo predstavlja re-
lativnu konstantu.
Usudio bih se da kažem, a to važi barem za dvadeseti vek,
da postoje (ili su postojala) tri osnovna modela kulturnog mi-
šljenja u korelaciji sa odgovarajuim modelima privreivanja i
idejama o vezi izmeu društvenog sistema i ekonomije. To su
68
Bojan iki
autarhini model seoske privrede, demagoški model socijalisti-

ke privrede i kompetativni model kapitalizma. Za prvi je karak-
teristina orijentacija ka sebi i svome, bez dubljeg interesa za ši-
re tržište, odnosno ostatak sveta. Drugi favorizuje širok pogled
na svet, ali iz relativno udobne pozicije nekoga ko se ne bavi ni-
im osim samim sobom, praktino, dok trei polazi od sebe, ali
je prinuen da vodi rauna o drugima, makar u smislu tržišta,
kompetativnosti itd. Rad je bitan inilac uspeha u sva tri mode-
la, makar na diskurzivnom nivou, a uspeh se komunicira u zavi-
snosti od orijentacije datog modela ka sferi privatnog ili ka sferi
javnog, odnosno od akcenta koji se pri tom stavlja.
Kada je u pitaju kulturno komuniciranje uspeha, prvi i trei
model slinu su utoliko što to ine manje-više javno. Drugi mo-
del sam i nazvao demagoškim zbog toga što insistira na radu, ali
ne i na njegovim rezultatima kada je u pitanju ''neposredni pro-
izvoa'', pri tom izmeštajui odluivanje kao koncept, proces i
in izvan domena tog ''neposredni proizvoe''. U drugom mo-
delu, uspeh koji se komunicira javno jeste onaj koji pripada ide-
ologiji, a ne pojedincu. Dok je izgled kue, na primer, element
komuniciranja uspeha u prvom i treem modelu, u drugom mo-
delu e to biti njena unutrašnjost – pokustvo pre fasade. Brojni
su korektivi toga, naravno, kada je u pitanju socijalistiki mo-
del, ali ono što im je zajedniko, jeste prenošenje javnog mani-
festovanja kompetativnosti iz uže ekonomske u širu socijalnu
sferu – usled odgovarajuih uslova društveno-ekonomskog si-
stema koji ne pogoduju javnom eskponiranju pojedinca24, a po
logici stvari, nekako – pojedinac = privatnik!
Kada je u pitanju postizanje uspeha, na diskurzivnom nivou
postoji konsekventna veza izmeu rada i uspeha, tanije izmeu
24
V. *+ @+?+
Y, =

- =

II. + =
J+, J <
<
q, !. 4, " 2001, 166-177.
69
rada i sticanja bogatstva. Pokazuje se, meutim, da je taj nivo izu-

zetno ''propustan'' i za objašanjavanje sticanja bogatstva drugai-
jim nainima od rada po sebi. U tom smislu, ta ''objašnjenja'' više se
podudaraju s konceptom zbrinjavanja, no samog rada i to važi za
sva tri modela, bez obzira na to što, kada je zbrinjavanje po sredi,
trei stavlja naglasak na individualnom delovanju, drugi na društve-
ni sistem, a trei kombinuje individualno delovanje i višu silu25.
Vrste i naini posredovanja postizanju uspeha nisu jedno-
znani, dakle, što kada se poveže sa konotiranjem položaja po-
jedinca ukazuje na jedan konceptualizovani model relativne ne-
sigurnosti u smislu sopstvenog položaja u društvenom, kultur-
nom i ekonomskom sitemu, pre svega u pogledu odnosa koji se
uspostavljaju sa drugima, tj. sa drugim pojedincima, slinim su-
bjektima i istovremeno objektima kulturnog mišljenja. Možda
deluje kao otkrivanje tople vode kada se kaže to da nareeni
kognitivni model uzima u obzir u potpunosti antagonizam i ko-
operaciju kao principe delovanja pojedinaca-aktera, baš kao i
lino pregnue i intervencije koje dolaze izvan tog domena kao
katalizatore i sudbinske determinante rezultata takvog delovanja
istovremeno, ali smatram da je u pitanju posledica nedovršene
kulturne konceptualizacije koja bi davala sistemske odgovore na
pitanja koja se tiu svega onoga što bi moglo da se oznai kao
ekonomija: rad, proizvodnja, uspeh, akteri itd. Drugim reima,
umesto toga da datu sociokulturnu praksu posmatramo kao pro-
izvod kulturne konceptualizacije, izgleda da tu konceptualizaci-
ju treba posmatrati kao neku vrstu nakndande racionalizacije,
odnosno kao odgovor na zateeno stanje.
Poslednje reeno upuuje na to da sam mišljenja da je kul-
turna konceptualizacija o kojoj je ovde re poela da se razvija
25
U odsustvu irigacionih sistema, na primer, za useve je uvek od-
govorna sila izvan ljudskog društva – priroda, Bog i tome slino.
70
Bojan iki
u relativno skoroj prošlosti, verovatno sredinom dvadesetog ve-

ka ili u njegovoj drugoj polovini. Na to upuuje i nedoreenost
pozicioniranja pojedinca, koja se u ovom kontekstu manifestuje
kao odsustvo jasnog opredeljenja za dosledno hijerarhinom ili
egalitarnom postavkom. Privatnici jesu ljudi kao mi, ali oni koji
se od nas razlikuju po tome što su pomalo marginalizovani od
strane privrednog sistema (socijalistiki period), izgrauju sop-
stveni privredni sistem (devedesete), koji postaje funkcionalno
dominantan (danas), odakle njihova ekonomska mo i materijal-
no stanje predstavljaju neto o emu se ne zna previše (socijali-
stiki period), ali im se pripisuje izuzetno veliki potencijal (de-
vedesete), odnosno preuzimanje dominantne uloge u raspodeli
društvenog dohotka (danas).
Ti ljudi kao mi postaju, tako, neko ko je ''opasan'', ali ne u
smislu zamišljanja nekakve onostrane opasnosti ili neko ko je
zbilja opasan; ''opasnost'' jeste u domenu socioekonomskog sta-
tusa, koji je danas nalik onome u njihovoj neposrednoj okolini,
a sutra može biti izdignut iznad njega, nainom iji mehanizmi
joj nisu do kraja jasni, oito. Smatram da upravo ta nejasnoa
jeste jedan od bitnih inioca nedovršenosti i nedoreenosti kul-
turne konceptualizacije, o kojoj je ovde re26. U nekom procesu
prilagoavanja strukturnim promenama i vrednostima koje ih
prate27 – a za šta bi mogla da se primeni i re ''stanje'', u ovda-
26
Možda je prerano to zakljuiti nakon analize ovako malog obi-
ma, ali pretpostavljam da je u pitanju osnova ija elaboracija vodi na-
stajanju onoga što se naziva rastegljivim kategorijama i intuitivnim te-
orijama, v. "- \

Y,

?
-

, * xIII, 2005, 69-70.
27
Iako ne mislim da mogu da se povuku analogije izmeu ovog
sluaja, na primer i onoga o emu je pisala Antonijevi, na tu temu v.
Dragana Antonijevi, Merkantilne legende postindustrijskog društva, u
71
šnjem sluaju, imajui u vidu uestalost i ponavljanje toga –

razvijaju se razliiti oblici kulturnih odgovora; neki od njih po-
primaju obrise legende i pripovesti, druge nalazimo u onome što
se naziva uvreženim mišljenjem, a što nije ništa drugo do nain
ispoljavanja koncepata kulturne kognicije.
Umesto Zakljuka
Kulturna koncpetualizacija pojma privatnik u Srbiji govori o

tome, naravno, kakav odnos ovdašnja sredina ima prema odre-
enoj vrsti preduzetništva. Bitna karakteristika tog odnosa jeste
izvesna evaluativna ambivalentnost, koja se javlja, zapravo, kao
neka vrsta najboljeg naina da se opiše kakav je odnos prema
ekonomskim pitanjima na delu, uopšte – a što je razmotreno,
pre svega, na primerima konceptualizovanja naina privreiva-
nja, ostvarivanja dohotka, postizanja (materijalnog) uspeha i to-
me slino. Nain evaluativnog gledanja na sve te stvari menja
se, u izvesnom smislu, u skladu sa promenama koje se dešavaju
u društveno-ekonomskoj formaciji, ali ne postoji koherentna
kulturna logika koja bi dala vrst referentni okvir konceptuali-
zaciji, možda baš zbog toga što je bilo nekoliko bitnih promena
u datoj formaciji u relativno kratkom vremenskom periodu, od
tek nešto više od jednog veka, a pomenuti okvir oigledno nije
postojao kada je u pitanju privreivanje u tradicijskoj kulturi28.
Saša Nedeljkovi (ur.), Antropologija savremenosti, Zbornik radova,

Etnološka biblioteka knj. 23, SGC i Filozofski fakultet, Beograd 2007.
28
Smatram da je korisno napomenuti da esto tradicijsku kulturu
uzimamo kao pojam koji je sadržinski i stvarnosno objedinjuju za po-
jave, procese i ustanove iz prošlosti, kada ih razmatramo ne po sebi i za
sebe, ve u kontekstu dijahrone komparativnosti, recimo, što može
72
Bojan iki
Svestan sam toga da se ovakva interpretacija može smatrati

pomalo nategnutom, možda, ali osim toga što se to može rei za
svako tumaenje koje prevazilazi nivo fizike realnosti. postoje
razlozi zbog kojih insistiram na njoj i u epistemološkom smislu.
Za poetak, verodostojnost i apsolutna validnost nisu sinonimi;
prvo se odnosi na faktografiju, drugo na njeno simboliko tu-
maenje. Dalje, kako društvene nauke ne poznaju zakonome-
rnost i zakone onako kako to jeste u prirodnim naukama (bez
obzira na patetine pretenzije nekih od njih), kada se nešto ra-
zmatra, ne treba polaziti od toga da to važi u baš svim
sluajevima. Antropologija jeste u stanju da razmatra fenomene
po sebi, baš i kao da se bavi ljudima kojih se ti fenomeni tiu –
zar iko ozbiljan misli da kada se kaže, na primer, da pripadnici
neke zajednice veruju u nešto, da baš svaki muškarac i žena -
veruju potpuno, bez rezervi i na isti nain – u vile, vitamine ili -
duha šume, sasvim svejedno. Napokon, da okonam ovu samo-
podršku; ako ne verujete tumaenjima koja su saznovana na an-
alizi konceptualizacije dobijanja plate, obratite pažnju na s-
ledee: postoji vrednosno neutralan izraz primio/la sam platu, a-
li ne i takav koji bi konotirao to da je ta plata zaraena, u stvari!
imati metodološko opravdanje u odreenim sluajevima, ali ne treba

smetati s uma da taj pojam ne možemo koristiti u analitike svrhe ona-
ko kako to zamišljaju, možda, oni koji govore o helenskoj kulturi, me-
sopotamskoj kulturi ili actekoj kulturi, na primer. Nijedna od tih kul-
tura (ukljuujui i ovdašnju tradicijsku) nije bila jednoobrazna, gledano
prostorno ili vremenski, svejedno, o emu treba voditi rauna kada se
daju tumaenja koja bi trebalo da su preciznija od nivoa uopštavanja.
73
Bojan iki
PEOPLE WHO ARE NOT (ENTIRELY) LIKE US.

CULTURAL NOTIONS OF THE TERM
ENTREPRENEUR IN SERBIA
Unlike other transitional milieus, countries of the former Yugoslavia h-

ave had contact with privately owned business in their pre transitional peri-
od, i.e. in the era that preceded their economic, social and cultural
transformation into capitalism. Private entrepreneurs in Serbia have always
had a unique status from a legal, social, and culturally cognitive position. In
the essay, preconditions and motives, through a cultural conceptualization
viewpoint, are discussed.
74
Ildiko Erdei
Dimenzije ekonomije:
prilog promišljanju privatizacije kao
socio-kulturne transformacije
Apstrakt: Proces privatizacije, odnosno pretvaranje nekadašnje
društvene u privatnu svojinu, predstavlja jedan od elemenata "tranzicij-
skog paketa". U razmatranjima i analizama privatizacije u politikim i
ekonomskim, vladajuim i strunim krugovima, ovaj proces se naje-
e smešta u kontekst ekonomsko-politikih analiza.
Iz perspektive koju primenjuju brojni antropolozi koji istražuju u
postsocijalistikim društvima, proistie da e privatizacija proizvesti ne
samo novi tip vlasništva i novu vrstu "biznisa", ve pre svega novi tip
društvenih osoba, od kojih se oekuje da opredmeuju nov ekonomski i
društveni poredak, da u njega budu uspešno "uklopljene" kako bi ga re-
produkovale. U radu e ova pitanja biti razmotrena na primeru privati-
zacije jedne lokalne pivare, koju je 2003. godine privatizovao jedan od
svetski poznatih, mada ne vodeih, proizvoaa piva i osvežavajuih
napitaka.
Kljune rei: tranzicija, privatizacija, antropologija, pivara

u Panevu

Ildiko Erdei
" To je ogromna gnjavaža, to je neverovatno do kojih detalja oni idu,

to je nenormalno, moraš da šalješ mnogo izveštaja dnevno, za jedno, za
drugo, za tree, to je mnogo i teško. Meutim, veremenom se navikneš na
to. Navikneš se da je to, jednostavno, neka vrsta kontrole. Kontrolišeš rad-
nike, kontrolišeš mašine, kontrolišeš svoj rad, a oni kontrolišu nas…"
jedan od zaposlenih u Panku
" For there is no such thing as economic growth which is not, at the sa-
me time, growth or change of a culture; and the growth of social consciou-
sness, like the growth of a poet’s mind, can never, in the last analyses, be
planned."
E. P. Thompson, Time, Work Discipline,
and Industrial Capitalism
Preispitivanje logike na kojoj pojedinci zasnivaju ekonom-

ske odluke i ustanovljavaju razliite oblike ekonomskih aran-
žmana dugo je prisutno u antropologiji, a u poslednjih trideset
godina, ponajpre u radovima Maršala Salinsa i Meri Daglas,
ovo preispitivanje je dobilo oblik kritike figure Homo Ekonomi-
kusa, kao centralne osobe ekonomske teorije i suštinski ap-
straktne ekonomske logike koja se ovoj teorijskoj figuri pripisu-
je. Antropološka istraživanja ukazivala su ne samo da se eko-
nomski odnosi, fenomeni, dogaaji, rituali ne mogu razumeti iz-
van društvenog i ekonomskog konteksta iji su deo, ve na su-
štinski društvenu i kulturnu konstituisanost onih oblika društve-
nog ponašanja koje obino nazivamo "ekonomskim".
Iako se ova debata, koja bi se mogla razumeti kao deo širih
rasprava o univerzalnosti i partikularnosti, nomotetskom i/ili
ideografskom karakteru discipline, uopštavanju ili kontekstual-
nom razumevanju, vodi bar od poetka 20. veka, a svoje nagla-
šenije trenutke u ekonomskoj antropologiji doživljava u vreme
"velike debate" izmeu "formalista" i "supstantivista", noviji
istorijski kontekst, olien u promenjenim politikim, ekonom-
77
skim, društvenim i kulturnim odnosima nakon pada Berlinskog

zida, ponovo aktualizuje pitanja odnosa društva, ekonomije i
kulture. Situacija "posle socijalizma" takoe nas suoava sa ob-
novljenim nastojanjem da se promoviše i u razliitim društvima
aplicira univerzalistiki model ekonomskog organizovanja, oli-
en u kapitalizmu, ovog puta u njegovoj poznoj, neoliberalnoj
fazi. Tako se ponovo se javlja opasnost upadanja u zamku Ho-
mo Ekonomikusa i univerzalizma, koji savremena antropologija
pokušava da izbegne. Problemi koji proistiu iz vrste "uveza-
nosti" društva, ekonomije i kulture, deo su pitanja i problema
"postsocijalistike" istraživake i naune paradigme, koji uklju-
uju: svojinsku transformaciju, transformaciju državno kontroli-
sane ekonomije u u pravcu tržišne ekonomije, politiku liberali-
zaciju i ustanovljavanje sistema zasnovanog na vladavini prava i
poštovanju ljudskih prava i sloboda, odnos prema totalitarnoj pro-
šlosti (pitanje ratnih zloina i razliitih oblika državne represije).
Da bih ukazala na ovaj složeni splet promena kroz koje srbi-
jansko društvo prolazi nakon pada Berlinskog zida, a naroito po-
sle 2000. godine, upotrebljavau termin transformacija, koji sma-
tram širim pojmom sa veim analitikim potencijalom nego što
ga poseduje termin "tranzicija", kojim se inae iroko raspolaže
kako u strunim tako i u laikim interpretacijama ovih procesa. U
ovom pogledu se slažem sa autorima kao Ketrin Verderi, Dejvid
Stark, Majkl Berovoj, koji se sa puno opreza odnose prema eks-
plikatornim i analitikim potencijalima koncepta "tranzicije",
shvaene kao "prelaz" iz jedne definisane društvene strukture u
drugu jasno definisanu društvenu strukturu, odnosno u ovom slu-
aju iz socijalizma u kapitalizam. Ovakvo shvatanje je najzastu-
pljenije u radovima politikologa i ekonomista, odakle se proširilo
na kolokvijalnu upotrebu ovog termina i na razumevanje njego-
vih sadržaja. Kako istie sama Verderi, transformacija bivših so-
cijalistikih društava u poslednjoj deceniji XX veka "e stvoriti
78
Ildiko Erdei
niz raznih oblika, od kojih e neki možda biti slini kapitalisti-

kim ekonomijama, a mnogi nee" (Verdery, 2005: 35) 1. Ovime
navedeni autori žele da ukažu na ideološku obojenost i teleološki
karakter pojma tranzicije, koja se shvata kao niz projektovanih i
1
U vreme kada je pisala ove redove, sredinom devedesetih (prvo iz-
danje knjige "What was Socialism and What Comes Newt" objavljeno je
1996. godine; prevod na srpski objavljen je skoro deceniju posle, 2005.
godine), Verderi nije uzimala u obzir mogue doprinose postsocijalisti-
kim iskustvima i antropologiji postsocijalizma iz perspektive bivših jugo-
slovenskih republika – sada samostalnih država. Istraživanja raena na
ovim prostorima pokazuju da post-jugoslovenski post-socijalizam posto-
jeim složenostima zabeleženim u literaturi dodaje dimenziju postkon-
fliktne, duboko traumatizovane egzistencije, intenzivnu ukljuenost me-
unarodne zajednice u izgradnju državnih institucija i posredovanju "po-
mirenja " (Bosna), istovremeno postojanje razliitih temporalnosti (ori-
jentacije na prošlost, sadašnjost i budunost) i njihovo ukljuivanje u po-
novno promišljanje pozicije pojedinaca i društvenih grupa u promenje-
nom socijalnom, kulturnom, ekonomskom i politikom kontekstu; nemo-
gunost opstajanja socijalistike temporalnosti u kapitalistikom svetu, i
njena evidentna slabost u susretu sa kapitalistikom kompresijom vreme-
na i neprestanim ubrzanjem njegovog linearnog kretanja, u postjugoslo-
venskom kontekstu dodatno su izoštrene, budui da se post-jugosloven-
ski post-socijalizam "poklopio" sa najnovijim ubrzanjem kapitalizma u
njegovoj razvijenoj globalistikoj fazi, što je još više pojaalo efekat
"istovremenosti". U Srbiji je rezultat takve vremenske konfiguracije spe-
cifina vremenska "kompresija" u kojoj neki elementi "kapitalizma" stižu
u lokalnu sredinu istovremeno sa radikalnim oblicima svoje kritike (neki
put radikalna kritika ak prethodi postojanju razvijenih oblika onoga što
kritikuje, na primer antikorporativna svest pre znaajnog prisustva "pra-
vih" korporacija u Srbiji ), sažimajui na taj nain godine, pa ak i dece-
nije... Ovo su samo neke od tema i ideja koje su pokrenute na radionici
"Towards An Anthropology of Hope? Comparative Post-Yugoslav Et-
hnographies" održanoj 9-11. novembra na Univerzitetu u Manesteru.
79
oekivanih koraka ka "najboljem od postojeih i poznatih sveto-

va" – tržišnom kapitalizmu i liberalnoj demokratiji zapadnog tipa.
Oni predlažu razvijanje "etnografske osetljivosti" za "posebna
svojstva onoga što se pomalja" iz "ruševina socijalizma" i zalažu
se za sagledavanje nastajanja novih ekonomskih i politikih obli-
ka "oima onih koji lino doživljavaju njihov nastanak" (Verdery,
2005: 25). Takav pristup e omoguiti da se nastavi ispitivanje i
promišljanje fenomena i koncepata kao što su "privatizacija", "tr-
žište", "civilno društvo", "pomirenje" i slino, a ne da im se, kako
kaže Verderi, neuvianjem njihovog ideološkog znaenja i razu-
mevanjem ovih fenomena kao neupitnih, "prirodnih" (ili, što je
uobiajeniji termin, "normalnih") ishoda, "nepromišljeno uveava
važnost".
"Postsocijalistika" paradigma ponovo oživljava i ojaava
uverenje, prisutno još od formalistiko-supstantivistikih rasprava
u prvoj polovini 20. veka, da nije mogue u potpunosti razdvojiti
ekonomsku i kulturalnu analizu. To je podržano i kretanjima unu-
tar same ekonomije koja u poslednjih 20 godina postaje sve više
"kulturalizovana", odnosno snažno oslonjena i zavisna od slika,
vrednosti i fantazija koje predstavljaju gradivo "životnih stilova"
potrošaa ili su pak "prevedeni" u norme i orijentišue ideje kom-
panijskih ili korporativnih kultura. Iz te perspektive, društveni i
politiki diskursi koji se formiraju oko procesa ekonomske tranzi-
cije u Srbiji (i pomou kojih, izmeu ostalog, ekonomska prome-
na biva konstituisana) od državno kontrolisane ka (idealno zami-
šljenoj) deregulisanoj tržišnoj ekonomiji, otkrivaju popularne
konceptualizacije o "autentinoj (našoj) kulturi" naspram "veta-
ke (strane) kulture", o "strancima / neprijateljima", o "privatizaciji
/globalizaciji-kao-kulturnoj devastaciji". Posebno je zanimljivo
pratiti na koji nain se konceptualizuje samo tržište, kao glavni
regulator ekonomske sfere i, kako se esto zamilja, kljuni medi-
jator opštije društvene promene.
80
Ildiko Erdei
Privatizacija u Srbiji
Iako je privatna svojina u bivšoj Jugoslaviji postojala, kao

jedan od Ustavom zajamenih ravnopravnih oblika svojine, ona
je bila marginalna u odnosu na društvenu i državnu svojinu, ko-
ja je predstavljala dominantan oblik vlasništva i jedan od legiti-
macijskih principa socijalizma. Stoga kada govorimo o privati-
zaciji, imamo na umu proces pretvaranja u privatnu svojinu ne-
kadašnjih velikih, srednjih i malih državnih i društvenih predu-
zea, koji je iniciran poetkom devedesetih, nakon održavanja
prvih višestranakih parlamentarnih izbora posle II svetskog ra-
ta. Tokom devedesetih, kako beleži i Mladen Lazi, u ekonomiji
se odvija "ubrzani proces razgradnje komandnog sistema, uz
istovremeno nesputano bujanje privatnog sektora (...). Privati-
zacija preduzea u državnoj/društvenoj svojini je neprestano
odlagana, a državna kontrola nad ekonomijom koriena je za
masovnu konverziju resursa iz javnog sektora u privatno vlasni-
štvo doskorašnjih pripadnika nomenklature i njihovih ratno-po-
litikih saveznika" (Lazi, 2005: 24). Ovi xazievi navodi po-
tvreni su kroz više empirijskih istraživanja nove ekonomske
elite, (Lazi, 1994, Lazi, 2000, xazi, Cveji, 2004) koja su
pokazala na koji nain je "politiko-položajna mo" poetkom
decenije konvertovana u ekonomski kapital. Lazi period deve-
desetih zbog ove usporene privatizacije kao i zbog njenog ka-
raktera, naziva periodom "blokirane tranzicije".
Period iju "nultu taku" predstavljaju opšti izbori u SRJ
2000. godine, na kojima je poražen Slobodan Miloševi i na ko-
jima su trijumfovali predstavnici dotadašnje opozicije, mogao bi
se, u tom duhu, nazvati "odblokiravanjem tranzicije". Ovo bi
znailo da politika, ekonomska, socijalna i kulturna liberaliza-
cija društva mogu da se odvijaju bez unutrašnjih prepreka, jer su
i na izborima legitimisane snage koje su bile spremne da se veli-
81
kom brzinom integrišu u glavne evropske tokove.2 U periodu

nakon demokratskih promena u 2000. poinju agilniji i siste-
matskiji pokušaji kako u smeru normativnog i institucionalnog
regulisanja, tako i ohrabrivanja privatizacije. Donošenje seta
privatizacionih zakona i osnivanje posebnih tela (ministarstava i
agencija) trebalo je da pospeše privatizaciju postojeih društve-
nih i državnih, ali i osnivanje novih malih i srednjih preduzea.
Time je nova demokratska vlast jasno pokazala da ekonomska
pitanja predstavljaju jezgro budue društvene transformacije u
Srbiji.
Druga faza procesa privatizacije, otpoeta nakon 2000. do-
stigla je jedan od vrhunaca u 2003. godini, kada je znaajan broj
državnih kompanija privatizovan. Prema jednom istraživanju, te
godine je oko 1080 državnih i javnih kompanija prodato u pro-
cesu privatizacije za ukupan iznos od 1,3 milijarde dolara. Naj-
2
Tranzicija u smislu u kome se koristi u politikom i ekonomskom
diskursu, nije ideološki neutralan termin. U antropologiji termin se naj-
ee vezuje za Morisa Godelijea, koji ga koristi da bi ukazao na slože-
ne i protivurene procese koji obeležavaju prelaz iz feudalnog u kapita-
listiko društvo. U savremenom, post-1989. diskursu, "tranzicija" obu-
hvata proces u kome bivše socijalistike države prihvataju i primenjuju
liberalni "paket", koji sainjavaju "slobodno tržište", "vladavina zako-
na" i "civilno društvo", namenjen da, kako kaže Kris Han, "zameni zla
totalitarizma" (Hann, 1998: X). Ovo otkriva da koncepcija tranzicije
kao jednolinijskog kretanja od autoritarnog, nedemokratskog društva sa
planskom ekonomijom, ka pluralistikom, demokratskom društvu i tr-
žišnoj ekonomiji predstavlja zamišljeni idealni model. Osnovna pretpo-
stavka ovog modela koji je trebalo da opiše iskustvo "velike transfor-
macije u Drugom svetu na kraju 20. veka", bila je da principi liberalne
demokratije kakvi su razvijeni u Severnoj Americi i Zapadnoj Evropi,
predstavljaju optimalni okvir za transformaciju postkomunistikih dru-
štava.
82
Ildiko Erdei
vee privatizacije su se te godine desile u duvanskoj industriji,

industriji piva i u oblasti prometa naftnih derivata. Neke od pri-
vatizacija izazvale su veliko interesovanje ne samo strune ve i
široke publike, javno otvarajui pitanje odnosa izmeu politike,
kulture i ekonomije. Javnost je uzburkana osporavanim i u prvi
mah nedovršenim privatizacijama velikih "nacionalnih" predu-
zea, poput fabrike "Knjaz Miloš" ili trgovinskog lanca "C-mar-
ket", i zbog glasnih debata ovim povodom privatizacija kao pro-
ces bila je dodatno kompromitovana u srbijanskoj javnosti, ina-
e veoma osetljivoj na pitanja svojinske transformacije nekada-
šnjih "društvenih preduzea" i u stalnom strahu da e te privati-
zacije dodatno doprineti društvenom raslojavanju i bogaenju
"ve bogatih". Ovakvom raspoloženju išle su na ruku brojne in-
formacije o sudbini preduzea i zaposlenih nakon privatizacije,
kada novi vlasnici nisu bili u mogunosti, ili su izbegavali, da
ispune preuzete obaveze, što je izazvalo talas socijalnog neza-
dovoljstva i štrajkova. â u se, meutim, ovom prilikom usred-
srediti na primer jedne uspešne privatizacije3, ne samo da bih
pokazala da je mogue pronai takav sluaj u savremenoj Srbiji,
ve i da bih na tom primeru ukazala da je mogue jedan na prvi
pogled jednodimenzionalni proces ekonomske i poslovne tran-
sformacije, posmatrati kao prostor kulturnog kontakta i procesa
3
Izraz "uspešna "koristim da bih napravila razliku u odnosu na broj-
ne glasno osporavane i dokazano problematine sluajeve privatizacija.
Jasno je, meutim, da je sam koncept "uspešne privatizacije" pozicioni i
relacioni koncept, odnosno da procena "uspešnosti" zavisi od prethodnih
oekivanja, od kriterijuma kojima se procenjuje "uspešnost" i, svakako,
od pozicije onoga ko taj "uspeh" procenjuje u samom procesu privatiza-
cije, kao i od ishoda privatizacije na njegovu/njenu linu situaciju. Na taj
nain $uspešna privatizacija" predstavlja zaista problematian koncept,
ime se ovom prilikom neu detaljnije baviti.
83
kulturne promene koji takav kontakt pokree i posreduje, i u ko-

me se odvija pregovaranje izmeu razliitih (lokalnih i nadlo-
kalnih, "domaih" i "stranih", "istonih /socijalistikih" i "za-
padnih / kapitalistikih") predstava, ideja, modaliteta znanja,
uverenja, vrednosti i praksi – ukratko, izmeu onoga što bi an-
tropolozi uobiajeno nazvali kulturama. Naime, tokom 2003.
godine 3 meunarodne kompanije privatizovale su 4 srbijanske
pivare, meu kojima i onu koja e biti predmet analize u ovom
radu, a pored toga je osnovana i jedna privatna fabrika piva kao
deo domae kompanije, poznate po lancu trgovina. Ubrzo su e-
tiri nova "igraa" poela borbu za pozicioniranje na tržištu, dok
su ostale pivare stagnirale, u nemogunosti da pariraju ovim
kompanijama.
Oblikovanje novog tržišta piva u Srbiji (tada još Srbiji i Cr-
noj Gori) zahtevalo je da stare fabrike prou kroz složeni proces
organizacionog restruktuiranja, a ovo je, osim tehnikih, tehno-
loških i finansijskih promena, zahtevalo da se preispituju i po-
novo definišu mnoge kulturne kategorije, i to ne samo one u ve-
zi sa oblau rada i proizvodnje, ve i bazine kulturne kategori-
je poput prostora, vremena i ideje osobe. Otvorena je i mogu-
nost da se kroz ekonomsku promenu ponovo promisle pitanja
odgovornosti, slobode, kreativnosti, samostalnosti, izbora, i da
se ova pitanja postave u kontekst procesa promene modela mo-
dernosti, od razvijene socijalistike modernosti (kao obliku "so-
lidne modernosti", u terminologiji Zigmunta Baumana) ka mo-
dernosti kasnog kapitalizma, kao obliku baumanovske "fluidne
modernosti" ("liquid modernity"), koji je u toku. Iz ovakve per-
spektive, koju primenjuju brojni antropolozi koji istražuju u
postsocijalistikim društvima, proistie da e privatizacija pro-
izvesti ne samo novi tip vlasništva i novu vrstu "biznisa", ve
pre svega novi tip društvenih osoba, od kojih se oekuje da
opredmeuju novi ekonomski i društveni poredak, da u njega
84
Ildiko Erdei
budu uspešno "uklopljene" kako bi ga reprodukovale i kako bi

bile u stanju da što duže ostanu "u igri".4
U radu e biti analiziran primer privatizacije jedne lokalne pi-
vare u Vojvodini (u tekstu u koristiti naziv Panko), koju je 2003.
godine privatizovao jedan od svetski poznatih, mada ne vodeih,
proizvoaa piva i osvežavajuih napitaka (za koga u, takoe,
zbog anonimizacije, koristiti ime Viti) . Privatizacija e biti pred-
stavljena kao niz postupaka i metoda ureivanja i "disciplinova-
nja", izvoenih u cilju ostvarivanja "efikasne poslovne transfor-
macije". Novi vlasnici kompanije i njeni glavni rukovodioci
("menadžeri") vide ishod transformacije koju oblikuju i sprovode
kao "normalizaciju" poslovnog okruženja (prostor), ritmova pro-
izvodnje i ukupnog poslovanja (vreme), i kao proizvodnju novih
ekonomskih subjekata (osobe). Iz do sada reenog, može se videti
da proces "normalizacije" veoma podsea na fukoovske mehani-
zme stvaranja i delovanja miija razlika izmeu socijalizma ("sta-
rih, prošlih vremena") i kapitalizma ("novog vremena").
4
Ovde bi se mogla uoiti jedna protivurenost: "privatizacija ", kao što
je ranije navedeno, predstavlja deo "tranzicijskog paketa ", u kome se nalaze
takoe i $liberalizacija tržišta " i "poveana mogunost potroakog izbo-
ra ". Otuda nije retko da ono što se na radnom mestu posmatra kao žrtvo-
vanje, ili kao "nepravedna poslovna politika ", donosi u konanom skoru
boljitak na linom planu za one koji su ostali u firmi, kroz redovnije i vi-
še zarade. Ovo se pre svega odnosi na radnike, koji zbog automatizacije
proizvodnje uglavnom postaju "tehnološki višak ", ali su i inae uobia-
jeno konceptualizovani kao oni koji se "teško menjaju ", pa se u njih i ne
investira kao u nove kategorije kadrova, kao što su prodavci i zaposleni u
marketingu. Otuda je kod radnika, i uopšte kod osoba zaposlenih u sekto-
ru proizvodnje, svest o "gubitku " mnogo izraženija od svesti o moguim
"dobicima " koje privatizacija donosi. Tako su radnici prinueni da "mire
" "gubitke " na poslu, u sferi proizvodnje, sa "dobicima " koje ostvaruju u
privatnoj sferi i koji se realizuju kroz poveanu mogunost potrošnje.
85
Trijumfalni kapitalizam u potrazi za "osobama

koje nedostaju"
Kao pionirka teoretizovanja masovne potrošnje u antropolo-

giji, Meri Daglas je znaajno doprinela preispitivanju ideje Ho-
mo Ekonomikusa i sa njim povezane teorije o univerzalnom ra-
cionalnom izboru. Koncipiranjem alternativnog pogleda na eko-
nomiju, i to kako unutar antropologije, tako i unutar ekonomije,
gde uz pomo Barona Išervuda osvetljava one delove ekonom-
skih teorija i istraživakih tradicija koji ine most ka društvenim
naukama, Daglas podvrgava kritici ne samo ekonomski koncept
"apstraktne racionalnosti", i ne samo ekonomistiku racionalnu
(izolovanu) individuu, ve i zapadni liberalni filozofski koncept
osobe, izjednaen sa idejom individue koja se oslobaa od "ste-
ga" društvene odreenosti. Ona smatra da je ovaj koncept nedo-
statan da objasni razliite alternativne teorije osobe koje postoje
u nezapadnim društvima, kao i da nije kadar da obuhvati razlii-
ta iskustva društvenosti koja postoje u zapadnim društvima, a
kamoli sposoban i dovoljan da objasni ponašanje, pa i ekonom-
sko ponašanje u nekapitalistikim društvima. Umesto Homo
ekonomikusa, koji, po Daglas, predstavlja model racionalne in-
dividue zapadne društvene nauke, ona predlaže da se uspostavi
model "društvene osobe", iji je osnovni cilj da komunicira
(Daglas, Nej, 2003: 48) i koja je "bitno društvena", budui da je
za njeno konstituisanje "najvažnija aktivnost osobe interakcija
sa drugim osobama" (Daglas, Nej, 2003: 83). Daglas pledira za
uspostavljanje ove "celovite osobe" u razmatranjima društvenih
nauka i istie da je, u odnosu na druge društvene nauke, antro-
pologija po ovom pitanju uinila "fundamentalne iskorake"
(isto, 20). Na istom mestu ona, sa mešavinom indignacije i kri-
tike pozornosti, upozorava na implikacije ušanenosti u model
racionalne individue, reima: "Strašno je imati nedruštveno bie
86
Ildiko Erdei
u središtu takozvanih društvenih nauka" (isto, 20). U svom po-

znatom analitikom modelu "matrica-grupa" ("grid-group") Da-
glas izdvaja etiri osnovna tipa društvenosti, koji, po njenom
mišljenju, oblikuju razliite tipove osoba. Ideja koja stoji u
osnovi ovog modela analize jeste da se svi mnogoliki naini or-
ganizacije društvenosti mogu svesti na 4 osnovna tipa, koje ona
pronalazi u tako razliitim oblicima ljudskih aktivnosti kao što
su religijska praksa i simbolizacija kod afrikih plemena i potro-
aka praksa savremenih Britanaca. Na osnovu dijagrama koji
se dobija kombinacijom osa stepena umreženosti i grupne lojal-
nosti Daglas identifikuje 4 tipa društvene strukture, koje e u
kasnijem razvoju modela nazvati "tipovima društvenosti" (u
analizi potrošnje), "životnim stilovima" i, konano, "kulturnim
tipovima" (kroz saradnju sa Aronom Vildavskim). Osnovna dva
oblika društvene strukture (društvenosti, kulturnog tipa) jesu in-
dividualizam i hijerarhija ("kutije" A i C), a preostala dva su
izolacionizam i egalitarizam ("kutije" B i D).
B) IZOLACIONIZAM C) HIJERARHIJA
Jaka matrica Jaka matrica
Slaba grupa Jaka grupa
Izolacija nametnuta ili vrsto inkorporiran,
nenemetnuta poštuje hijerarhiju
A) INDIVIDUALIZAM D) EGALITARIZAM
Slaba matrica Slaba matrica
Slaba grupa Jaka grupa
Aktivni individualizam, vrsto inkorporiran
kompetitivnost Bez hijerarhije
Model "društvene osobe" koji nudi Daglas može se povezati

sa procesima "normalizacije" privatizovanih preduzea, ako se o
87
privatizaciji razmišlja kao o procesu proizvodnje drugaijeg tipa -

"društvene osobe" nego što je bio sluaj u prethodnom periodu
(socijalizmu). Nekadašnja poslovna ("business") i radna ("work-
ing") kultura socijalizma, koja je decenijama odreivala radne
identitete zaposlenih, u procesu postsocijalistikih privatizacija se
ubrzano menja, u skladu sa zahtevima koje postavlja nova,
liberalna ekonomska ideologija i njene organizacione i radne pr-
akse. Kao što je u izvrsnoj etnografiji privatizacije poljske fabrike
za proizvodnju deje hrane "Alima" pokazala Elizabet Dan (-
Elizabeth Dunn), ono što su zapadni menadžeri postavili kao cilj,
bila je promena naina razmišljanja zaposlenih, promena naina
na koji su zamišljali sebe, firmu u kojoj rade i odnose sa kole-
gama. U osnovi ovakve projektovane promene stajale su supr-
otstavljene predstave o svetovima socijalizma i kapitalizma,
zasnovane na nizu opozicija i operacionalizovane u ideologiji no-
vog, inostranog menadžmenta. Dan se poziva na istraživanja
Ladislava Holija u ehoslovakoj, koji pokazuje da su nove pos-
lovne prakse i oblici upravljanja koji se uvode u privatizovana pr-
eduzea obino interpretirana kroz lokalne kategorije i lokalna
iskustva, i da je iskustvo rada u socijalizmu i planiranoj eko-
nomiji najee suprotstavljeno kapitalistikoj ekonomiji i tržišn-
oj privredi. U sluaju poljske fabrike deje hrane, ona je za-
beležila sledei niz dihotomija (Dunn, 1999: 128-29)
Socijalizam Kapitalizam
zaostalost modernost, civilizacija
statinost dinamizam, pokretljivost
neprilagodljivost fleksibilnost
starost mladost
jednolinost raznobojnost
deprivacija zadovoljenje potreba
88
Ildiko Erdei
Socijalizam Kapitalizam
poslušnost kritiko samopreispitivanje
kolektivizam individualizam
pokloni rasprodaje
personalizovani odnosi Impersonalni odnosi zasnovani
zasnovani na ’vezama’ Zasnovani na racionalnim
kalkulacijama
Zadatak menadžera jeste da "inertne i kolektivistiki nastro-
jene" radnike socijalistikih preduzea pretvore u "aktivne i ra-
cionalne individualce" kapitalistikih kompanija. Ukratko, po
logici liberalnog kapitalizma, privatizacija bi trebalo da proizve-
de tip osoba koje u prvi plan stavljaju interese, i koje se u svim
daljim aktivnostima rukovode tim linim interesima (Dunn,
1999: 125), što je garant da e se razviti efikasne "moderne" po-
slovne prakse i poslovna kultura. Ili, ako bismo ovo ponovo
preveli u analitike kategorije Meri Daglas, potrebno je da se
osobe sa desne strane njenog dijagrama (u kategorijama gde je
pripadnost grupi izražena) prevedu, kroz resocijalizaciju na rad-
nom mestu, na levu stranu, i to u donju levu "kutiju" koja obu-
hvata liberalne individualiste, nesputane granicama grupe i neo-
ptereene odnosom prema drugim osobama.
Meutim, kako pokazuje i istraživanje Elizabet Dan i mnoga
druga etnografski zasnovana istraživanja, svojinska transformaci-
ja i uvoenje nove, zapadnjake, poslovne prakse, i sa njom po-
vezane ideologije osoba i njihovih odnosa, ne znae da e odree-
ni oblik organizacije biti u potpunosti i u nepromenjenom vidu
prenet sa Zapada. "Rather, these practices and ideologies are fil-
tered through local cultural formations and historical experien-
ces. They can then be constantly negotiated in those terms. In a
manner similar to the way decollectivized agricultural land beco-
mes "fuzzy property" in Romania, privatized firms and their ma-
89
nagement practices in Poland become "fuzzy" arenas for dispute

and interpretation rather than imposed structures identical to
those found in the West" (Dunn,1999:126). Iako se u menadžer-
skim praksama "disciplinovanja" i "unošenja reda" iskustvo rada
u socijalizmu i neki oblici socijalistikih radnih praksi koriste kao
negativna referenca, mnogi zaposleni koriste iste ove resurse za
drugaije identitetske projekte. Ukazujui da pravila poslovanja i
radna etika koju donose novi vlasnici nije baš "toliko nova" i da
nije nepoznata u njihovim radnim sredinama, oni pokazuju kako
su mnogi aspekti poslovanja koji se sada prikazuju kao "radikalna
promena" postojali i u socijalizmu. Negodujui protiv "brisanja"
prethodnih tradicija rada i poslovanja, oni koriste iskustvo rada u
socijalizmu i kao oblik kritike postojeeg stanja u preduzeu, ali i
kao afirmaciju sopstvenih identiteta i jaanje samopoštovanja, u
situaciji u kojoj je najvei deo njihovih života, iskustava i postig-
nua ozbiljno diskreditovan.
Privatizacija i transformacija lokalne pivare "Panko"
Transformacija lokalne pivare je posledica privatizacije,

odnosno prodaje inostranoj kompaniji sa meunarodnom re-
putacijom u proizvodnji piva i znaajnim udelom na takozva-
nom evroazijskom tržištu (Turska, neki delovi bivšeg Sovjet-
skog saveza, Rusija, Ukrajina, Rumunija i Moldavija; ukupan
broj tržišta na kojima ova kompanija operiše, dakle, dostigao je
est, ukljuujui i Kazahstan, jedno od najveih tr#ita u cen-
tralnoj Aziji). Lokalna pivara u Vojvodini je u trenutku kupo-
vine predstavljala do tada najzapadniju taku u njihovom ire-
nju na evropskom tržištu. Ova fabrika važila je za jedno od
naprednijih preduzea u proizvodnji piva sve do kasnih osam-
desetih godina XX veka, kada je profit poeo da opada, usled
90
Ildiko Erdei
nedostatka investicija i nemogunosti prilagoavanja novim

makroekonomskim pravilima, koja su zahtevala razvijeniji
marketing i tehnike prodaje. U prvom talasu privatizacije, po-
etkom devedesetih, pivara je transformisana u deoniarsko
društvo, akcije su podeljene svim zaposlenima (koji su, faktiki,
postali vlasnici fabrike), ali nisu uraene nikakve bitnije
promene u poslovanju, niti je rukovodstvo uspelo da obezbedi
investicije potrebne za ozbiljnu modernizaciju preduzea. Z.E,
tada lan uprave, kaže da su posledice prve privatizacije bile
"nastavak samoupravljanja". On ka#e da u to vreme veina
radnika nije znala ta znai posedovati deonice, niti kakva prava
i obaveze proizlaze iz toga.
"Mi smo bili akcionarsko drutvo i tada u veinskom vlasništvu

malih akcionara, meutim, ja nisam imao oseaj pripadnosti, #elje da
se mi oseamo kao vlasnici ovoga, nego smo mi ono, usput, jedno-
stavno, radimo i mislim da nam je najvažnije bilo radno mesto i plata, a
ono, kao vlasnici, jednostavno, nam je bilo usput samo da kažemo da
smo vlasnici, ali niim nismo doprinosili smanjenju trokova, ili ne
znam ni ja ega, da bi to moglo da se unapreuje." (Z.E.)
M.I, sadanji direktor Odeljenja za pravna pitanja i lanica

uprave "Panka" tokom devedesetih godina, potvruje stav svog
kolege, objanjavajui jo detaljnije stanje u kompaniji pre
privatizacije:
"Mi smo od 2003. poeli polako da padamo u teškoe finansijske,
prosto su poeli da se gomilaju dugovi za porez; to nam je, zapravo,
bio najvei problem, nismo pravili neke dugove prema dobavljaima,
ali nismo mogli pratiti ritam plaanja poreskih obaveza, one su se go-
milale, kamate su rasle i mi smo tako došli u situaciju da mnogo dugu-
jemo državi i ona je mogla svaki as da nas blokira i da nam zaustavi
rad. To smo nekako bili premostili davanjem imovine u hipoteku drža-
vi, ali smo prionuli na traženje strateškog partnera. Moram da kažem
91
da su ranije, tokom '90-tih godina, oko naše kompanije obletali strani

pivari, da kažem, sve vodee pivare svetske su dolazile, bile su zainte-
resovane, dolazili su i Hajneken i Karlsberg. Nisu samo pivari dolazili,
dolazili su i bankari svetski, dolazili su predstavnici raznih investicio-
nih fondova, bilo je zaista jako puno razgovora, pregovora inicijalnih.
Neki su bili vrlo uporni. Meutim, mislim da je u našim glavama to bi-
lo još uvek daleko. U glavama menadžera prosto je važila ona deviza:
možemo mi i sami. Ne treba nama strani partner, ne treba nama strani
kapital. To je u to vreme bilo glavno razmišljanje, da bi, kad smo kre-
nuli da idemo dole sa svim rezultatima poslovanja, prosto proradila
svest da nam zaista treba svež kapital i strateški partner i onda smo na
našoj Skupštini doneli odluku da idemo da ga tražimo." (M.I.)
Tokom devedesetih, postalo je jasno da nee biti mogue na-

staviti sa radom ukoliko ne doe do ozbiljnih ulaganja u fabriku.
Nakon što je stara uprava gotovo deceniju odbijala ideju o sklapa-
nju ugovora sa inostranim partnerom, i nakon što su odbijeni svi
potencijalni veliki kupci koji su se interesovali za fabriku (Inter-
brew (sada Inbev), Karlsberg, Hajneken), pivara je prodata u leto
2003. godine poznatom turskom proizvoau piva i osvežavaju-
ih napitaka Viti. U tom trenutku, kada su prihodi proizvoaa pi-
va naglo opali, jedina druga opcija bila bi spor, ali neizbežan,
krah preduzea. Nakon preuzimanja, Viti je otpoeo uvoenje op-
sežnih promena. Najpre je postavljen novi generalni direktor fa-
brike P.A., sa dugim stažom u pivarskoj industriji i sa višegodi-
šnjim iskustvom poslovanja "u regionu". U Vojvodinu je došao sa
mesta generalnog direktora nikike pivare koju je nekoliko godi-
na ranije privatizovala belgijska kompanija "Interbrew", i sa so-
bom je doveo nekoliko "mladih lavova", koji su odmah postavlje-
ni na rukovodea mesta u sektorima prodaje i marketinga. Finan-
sijski i tehniki direktor došli su iz Turske, dok su svi ostali ruko-
vodioci (i u domaem poslovnom ambijentu je preuzet termin iz
engleskog jezika "menadžeri", koji je potpuno odomaen) glavnih
92
Ildiko Erdei
sektora firme mladi ljudi sa znaajnim ili jedinim radnim isku-

stvom u intrernacionalnim ili stranim kompanijama. Za P.A. do-
voenje mladih i "uspešnih" ljudi je trebalo da omogui prenoše-
nje i investiciju njihove line poslovne "harizme" (još jedan izu-
zetno interesantan koncept, koji bi se dao uporediti sa konceptima
"energije", "vitalnosti", "životne sile", poznatim u antropološkim
istraživanjima lokalnih kosmologija i predstava o proizvodnji
osoba) kao i "harizme" zapadnjakih poslovnih ambijenata koje
su predstavljali, u transformaciju lokalne pivare. To su bili mladi
ljudi koji su na prethodnim poslovima savladali jezik "poslovnih
interesa", drugaije radne etike, odnosa privatnih i poslovnih pre-
okupacija i koji su usvojili novu filozofiju "uspeha" i "stalnog na-
predovanja". P.A. ovako objašnjava svoju odluku:
"Doveli smo i dosta novih menadžera, mladih ljudi, za oblasti kao

što su ljudski resursi, marketing, ljude iz uspešnih kompanija. Doveo
sam ljude iz Koka Kole, lanaca brze hrane i slinog, mlade ljude koji
su ve radili u razliitim sredinama – možete to nazvati zapadnom sre-
dinom, ali u svakom sluaju visoko uspešnim i produktivnim kompani-
jama. Ako želite, naroito radnicima, da pokažete da su promene mo-
gue, morate dovesti uspešne ljude. Ako donesete uspeh, npr. dobre
trenere u fudbalu, igrai e se potruditi kad igraju. Ako je trener dobar,
teren dobar, ulaže se, javlja se novi duh. To je ono što smo mi ovde
uradili." (P.A.)
Samo na nekolicini rukovodeih mesta, i to uglavnom u eša-

lonima "srednjeg upravljakog sloja" nalaze se domai strunjaci
koji su radili u fabrici i pre privatizacije. Njihove pozicije su
uglavnom mesta koja zahtevaju poznavanje lokalnih propisa
(pravno-administrativni sektor) ili mobilisanje postojeih socijal-
nih mreža i socijalnog kapitala da bi se proširivala i unapreivala
prodajna mreža (regionalna prodaja). Promena u strukturi zapo-
slenih bila je povezana sa znaajnim promenama u organizacio-
93
noj strukturi firme, u proizvodnom procesu, kao i u sektorima di-

stribucije, marketinga i prodaje. Kako iznosi M.I, u vreme istraži-
vanja direktorka sektora za pravne poslove, koja je imala priliku
da poredi naine upravljanja pre i posle privatizacije:
"Mahom su menadžeri mlai ljudi koji su došli iz kompanija koje

su ve bile privatne ili ranije privatizovane, gde je ve došao strani ka-
pital i oni su ve navikli da rade za gazdu, oni imaju o tome razvijenu
svest i, prosto, ponašanjem, nekom organizacijom, nainom rada oni
ovo prenose, tako da se to usvaja definitivno i ovde. Kod nas je od do-
laska Efesa došlo do fluktuacije radne snage, mahom su ljudi koji su
imali više godina radnog staža i stariji, otišli. Imali smo dva programa:
2003. kad je došao Efes i prošle godine (2004. I.E.) jedan program i
kroz ta dva programa viška zaposlenih uglavnom su otišli ljudi koji su
imali preko 30 godina staža. A i preko 20 godina staža. Da kažem da
je, znai, firma sada prilino mlada. Uglavnom su otišli ljudi koji su
hteli da odu, jer su bili svesni da, prvo, nee da rade za gazdu – to je,
znai, ona vrsta svesti da to više nije njegova firma, ne pripada njemu,
tu je sad neko drugi, a on za nekog drugog nee da radi; drugo, bilo je
onih ljudi koji su bili svesni da nisu tog kvaliteta da mogu da udovolje i
da e kad-tad morati otii, pa možda bolje što pre. Znai, kroz ta dva
programa se, ustvari, proistilo i ostali su uglavnom mlai ljudi koji,
opet, lakše prihvataju nešto novo i kojima je, opet, drugaije, samim
tim što nisu radili u ono vreme samoupravljanja, ne postoje kod njih ti
neki koreni koji ih možda vraaju nazad." (M.I.)
Istovremeno sa odlaskom starih radnika, u fabriku je primljen

veliki broj novih radnika, sasvim druge "demografije". Bili su to
mladi ljudi koji su zapošljavani u sektorima prodaje, i koji su bro-
jem daleko nadmašili nekada zaposlene u proizvodnji. Marketing
i prodaja postali su najvažniji delovi firme, što je naišlo prvo na
iznenaenje a zatim i na tiho negodovanje preostalih radnika iz
nekada visoko vrednovane proizvodnje. Prodavci su postali deo
prodajne mreže na nivou cele Srbije, jer je i koncepcija prodaje
94
Ildiko Erdei
promenjena – od nekadašnjih lokalnih i subregionalnih "zaštienih"

oblasti u kojima se prodavalo odreeno lokalno pivo, danas se "lo-
kalni" brendovi svetskih proizvoaa koji su privatizovali domae
pivare prodaju u celoj Srbiji, pa i šire. Osim praktine uloge koju su
imali u novoj poslovnoj politici privatizovane kompanije, osobe za-
poslene u prodaji i marketingu bitne su zbog još neega – za razliku
od radnika iz proizvodnje koji se lako postoveuju sa "prošlim vre-
menima" i koji se smatraju "inertnima" i "teže promenljivima", one
opredmeuju "vreme promena" i mogunost neprestanog usavrša-
vanja i linearnog kretanja koji se povezuje sa kapitalizmom. Kako
pokazuje i Elizabet Dan u etnografiji privatizacije fabrike hrane
za decu u Poljskoj, nove tehnike upravljanja treba da proizvedu
"aktivne osobe", rukovoene "interesima" i spremne da "preizi-
maju inicijativu" u susretu sa izazovima okruženja (Dunn, 2004).
Meutim, novi oblici disciplinovanja i odgovornosti zaposlenih,
predstavljali su tek trei korak u procesu "normalizovanja" rad-
nog ambijenta, kome su prethodili strukturalna reorganizacija fir-
me i preureenje radnih prostora (pre svega službenih prostorija
uprave i administracije) i promene u proizvodnom procesu.
Strukturalna reorganizacija firme – kako je "fabrika" postala

"kompanija"
Prva stvar koja je uinjena nakon preuzimanja, u organizaci-

onom smislu, bila je restruktuiranje fabrike. Danas, firma je po-
deljena na osam odeljenja: Osoblje, Finansijsko, Snabdevanje,
Proizvodnja, Logistika, Pravna pitanja, Marketing i Prodaja.
Neka od ovih odeljenja, kao što su marketinško i logistiko tek
su osnovana, dok su drugima pridodate nove funkcije. Takoe
se promenio i relativan znaaj odeljenja, prema novoj ekonom-
skoj logici. Ovo je znailo da e više pažnje biti pridavano mar-
95
ketingu i prodaji, u odnosu na prethodni akcenat na proizvodnji.

O.L., koja je u vreme istraživanja (2005. godine) upravljala ode-
ljenjem za ljudske resurse, naglašavala je da su marketing i logi-
stika po važnosti izjednaeni sa proizvodnjom. Odeljenje za
prodaju je takoe drugaije organizovano. Ranije, prodaja je vr-
šena "iz fabrike". Danas, ona se ne može ni zamisliti bez rada
na terenu i direktne komunikacije sa prodavcima i drugim po-
trošaima. Mada su ovo logine posledice novog orijentisanja
kompanije i njenog prilagoavanja uslovima i pravilima makro-
ekonomije, nisu baš dobrodošle meu radnicima u proizvodnji.
Jedan od radnika ima utisak da je proizvodnja potcenjena u
novom ustrojstvu kompanije, i ne slaže se sa time. Takoe je ja-
ko nezadovoljan onim što vidi kao veliku razliku izmeu zarada
zaposlenih u marketingu i prodaji, i onih koji su zaduženi za
proizvodnju osnovnog proizvoda. On to ovako objašnjava:
"Ko god se danas zaposli u Viti (pod tim se podrazumeva ne-

proizvodnja), dobije u startu dva puta veu platu nego proizvodnja. Mi
smo se borili protiv toga u komunizmu, zar nismo, da ne bude toliko
neproizvodnih radnika, i sve nam je pare "pojela" birokratija, a sada smo
došli na isto. Odnos zaposlenih u proizvodnji i ne-proizvodnji je 1: 3, ako
ne i vie. â sam mislio, i zalagao sam se za to da doe gazda, mislio sam
da e on da se brine o firmi, o svima nama, i da e da bude bolje nego
ranije. Kad ovo, došao on, ništa ne zna ko sam ja, šta se dešava u firmi,
kako se stvari dešavaju, jedino što njega zanima to su brojke. On samo
lupa crtice koliko je prodato i koliko je para zaradio." (L.C.)
Meu prvim stvarima koje je uinilo novo rukovodstvo bilo je

redizajniranje fabrikog kruga i upravne zgrade, u cilju, kako su
isticali, stvaranja "normalne radne sredine" Ono što se prvo uoi
prilikom prilaza fabrici su ogromni logoi Panka i Vitija, posta-
vljeni na velike prazne površine proizvodnih pogona. Kada se pri-
bližite fabrici, bilbordi sa istim logoima ekaju vas na ulazu. Sli-
96
Ildiko Erdei
no je i u upravnoj zgradi, u kojoj se nalazi vrh rukovodstva kom-

panije. Svugde u zgradi, na ulazu i svim zidovima nalaze se po-
steri grupe Viti, koji predstavljaju njihove ideje vodilje i principe
poslovne politike. Na nekoliko mesta, vide se posteri na kojima
su predstavljeni svi brendovi koje Viti danas "pokriva". Zgrada je
neposredno nakon privatizacije renovirana, sveže okreena a kan-
celarije su preureene tako da deluju jednostavno ali funkcional-
no. Svi "viškovi" nameštaja ili papira izbaeni su, a enterijerom
dominiraju beli isti zidovi, svetli laminatni podovi i jednostavan
kancelarijski nameštaj. Svetlost i istoa emituju poruku o mo-
dernosti radnog prostora, što se povezuje sa racionalnou i efika-
snou koje treba da karakterišu aktivnosti koje se u tim prostori-
ma odvijaju. U poreenju sa nekadašnjim nainom ureenja kan-
celarija, koje su bile pretrpane stvarima, novi nain ureenja delu-
je "asketski", a u tom pogledu ak ni kancelarije najviših rukovo-
dilaca ne odudaraju od ostalih. One su jedino vee, ali zato što se
u njima nalazi prostor za sastanke rukovodeih timova. Prostor
nije dozvoljavao da se realizuje ideja o velikoj zajednikoj kace-
lariji koji bi delio veliki broj zaposlenih, i koja bi oliavala tran-
sparentnost poslovanja ali i vizuelnu dostupnost i kontrolu zapo-
slenih, veoma nalik Bentamovom panoptikumu5. Ipak, osnovna
ideja modifikovana je u skladu sa postojeim mogunostima kroz
pravilo da najvei deo vremena vrata na svim kancelarijama,
ukljuujui direktorovu, treba da budu otvorena, a zaposleni do-
stupni. Kako nam otkriva P.A., generalni direktor, preureenje
kancelarija bilo je neophodno iz više razloga, prvenstveno zbog
"promene u duhu kompanije".
5
Otuda i nije sluajno da su u radu istaknuti naini "disciplinova-
nja" unutar privatizacije kao procesi proizvodnje novih ekonomskih su-
bjekata, jer proces proizvodnje "novog tipa osoba" veoma podsea na
fukoovske mehanizme stvaranja i delovanja mikromoi.
97
"Dakle, druga stvar je bila promeniti duh. Seam se hladnih kance-

larija…Nisam želeo da slikam, ali sve je bilo prljavo, stolovi stari, sve
je otpadalo. Morate da napravite novo okruženje. Dakle, prva stvar ko-
ju smo uradili bio je nov parket, sve novo, stolovi, stolice, ali ništa pre-
skupo. Rekao sam: "Hou da bude isto, izbacite sve, okreite u belo,
ništa skupo ali isto, ne luksuzno, ali…Male stvari kao što je ponovno
ureenje mogu da naprave znaajnu razliku. Sada postavljamo nov par-
ket na donjem spratu, i renoviramo zgradu koja je pored ove u kojoj
sad sedimo i radimo, jer je tamo ranije bila kuhinja. Ujutro ste mogli
osetiti sve te mirise iz kuhinje, mast, tako da sam kuhinju premestio na
drugo mesto. Ovo je poslovna zgrada, tako da – okruženje mora da bu-
de isto. Dodali smo i aparat za espreso, tako da je sad normalno radno
okruženje. Roletne, erkondin{Ako ete provoditi osam ili devet sati
u ovoj zgradi, neophodno je da se u njoj oseate dobro." (P.A.)
Posebno je istakao da je cilj renoviranja i reorganizacije

radnog prostora bio usmeren ka stvaranju "novog radnog okru-
ženja". Ovo je takoe znailo da e na radnim mestima biti usta-
novljena nova pravila ponašanja, novi standardi i procedure. U
osnovi, svi ovi potezi bili su usmereni ka "normalizaciji" radnog
okruženja ("napravili smo od njega normalan radni prostor"),
pri emu treba imati u vidu da bi, da je detaljnije ispitivano, po-
stalo jasno u kojoj meri je ta pretpostavljena "normalnost" za-
pravo problematian koncept.6 Kada je re o reakcijama zapo-
slenih na ove promene, on smatra da
6
Na primer, ono što direktor smatra znaajnim elementom "norma-
lizacije" radnog ambijenta, izbacivanje menze iz upravne zgrade, krae
i fleksibilnije pauze uz mogunost da se nešto prezalogaji i kafa (iz
automata) pije na radnom mestu, za veinu radnika je potpuno nepri-
hvatljiva promena, koja nije "normalizovala" ve "destabilizovala" nji-
hove navike i socijalne odnose sa kolegama, koji su ranije bili ustano-
vljavani prilikom zajednikih obroka u menzi i svakodnevnih ritualnih
"ispijanja kafe" (da ne spominjemo pivo i ostale vrste alkohola).
98
Ildiko Erdei
"Radnici to vide ovako: oni koji su otišli pomalo zavide, a oni koji
ostaju uoavaju promene i neki sa njima mogu da se nose a neki ne. To je
zbog toga što nisu navikli. Ali ja se nadam da e se navii vremenom. Dau
vam jedan primer, koji može biti veoma glup, ali trebalo je zameniti toalete
koji su jako prljavi, napraviti nešto novo. Kažem, važi, ja poštujem vaše
okruženje ali to morate i vi, morate da vodite rauna. Ranije, u bivim
socijalistikim dr#avama va#ilo je da sve pripada svakome i nita
nikome. Sada, morate da vodite rauna o mestu gde radite."
Meutim, na poetku je mnogo više bilo uloženo u renovira-
nje i opremanje upravne zgrade, dok su prostorije zaposlenih u
proizvodnji (ili kako neki od njih kažu: "Panku") ostale neprome-
njene. Kontrast je zaista uoljiv, i mogao bi se ak prevesti u tem-
poralne kategorije, jer ako upravna zgrada simbolizuje linearno
vreme i princip kretanja i napredovanja, onda se zgrada proizvod-
nje može posmatrati kao simbol "zaustavljenog vremena". Opšta
derodiranost prostorija dodatno je naglašena detaljima koji pred-
stavljaju oštar kontrast enterijeru upravne, kako ljudi iz proizvod-
nje kažu, "žute zgrade". Zidovi požuteli od duvana (iz vremena
kada je pušenje još bilo dozvoljeno u službenim prostorijama, ali
i sada zabrana pušenja kao da se odnosi samo na upravnu zgradu;
u zgradi proizvodnje, osim u pogonima, ljudi još uvek puše), goli
prozori, stari nameštaj, izlizani itisoni. Dva detalja su za mene
najpreciznije predstavila razliit tretman menadžera i radnika, i
temporalne redove sa kojima su povezani: dok su na zidovima
hodnika i kancelarija upravne zgrade izložene moderne fotografi-
je u elegantnim, transparentnim ramovima, koje na apstraktan na-
in reprezentuju osnovne vrednosti kompanijske kulture "Vitija"
– timski rad, kvalitet proizvoda ("dedication and commitment",
"excellent execution through focused growth targets"), u kancela-
riji šefice proizvodnje na zidu je visio poster sa porodinim sta-
blom dinastije Karaorevi i gotovo arheološki raritet – stara re-
klama za lokalno pivo na ogledalu, iz šezdesetih godina. Ova raz-
99
lika nije vidljiva samo "spoljašnjim posmatraima", uoavaju je i

sami ljudi iz proizvodnje.
"Eto ti, eto ti opet, proizvodnja i, šta ja znam, ta, kako ih zovu Žuta
zgrada. Ajd' sad vi meni objasnite što je sad onaj tamo neko kvalitetniji
od mene| Po emu| Zato to, Bože moj, sedi u onoj zgradi i sad mu
treba i da ga 'ladi, i da ga greje. Pa ta| Neka i meni omogue uslove
normalne, neka i ovaj sprat urede. Kako ja da ne budem besna kad
vidim svako jutro G.O. vozi našim kolima ženu na posao i pored mene
proe, ja idem peaka i doem u pivaru peaka, on pored mene doe i
proe i tu se parkira kod fermentora". (S.T.)
Razgovor o razliitom tretmanu onih koji rade u "žutoj" i

zgradi proizvodnje, otkrio je i sledeu epizodu:
" S.T.: Svake godine za Novu Godinu su radnici uz platu dobijali
po jedan kalendar i olovku. Prve godine kad je doš'o Viti, ne daju.
(neimenovani radnik): Štedi na troškovima. Štedi na 500

kalendara, on je uštedeo neke troškove, i na prekovremenim satima on
je uštedeo, nemam pojma, hiljadu.....
S. T.: I onda pukne neka cev i potopi im sve kalendare i olovke,

sve što su imali, jao, što mi bilo milo...
(neimenovani radnik): Bog ih kaznio. Sve propalo.

S. T.: Meni ne treba. Ja lino, dobijem kalendar od ovog, od onog,
ali mi je stvarno žao tih radnika.
(neimenovani radnik): 5000 dinara ako je za celu firmu...
S. T.: I onda radnici dou: "Imaš neki kalendar da nam daš, samo
da stavimo u kancelariju, na zid", znaš, ili negde u pogon dole da ljudi
mogu da vide koji je datum"
100
Ildiko Erdei
Pravila i procedure – oblikovanje novih radnih ritmova

proizvodnje i poslovanja
Ono to istra#ivau postaje primetno tek na drugi pogled, a

za vlasnike i upravu je sigurno najva#nije, jesu koliina i
kvalitet investicija u fabriku. Svi ispitanici koji su ovo pome-
nuli, nezavisno do toga da li imaju dugogodišnji staž u fabrici ili
su u nju došli tek posle privatizacije, slažu se da je investicija od
6 miliona evra ta koja je omoguila dalji razvoj. %taviše, ona je
omoguila "Vita Pankou" da postane jedan od etiri velika
igraa u srpskoj industriji piva danas.
"Ideja je bila da damo nekoliko jakih kapitalnih investicija, popravi-

mo kvalitet piva, kako mi to kažemo "oživimo" marku, naroito onu koja
je vezana za kompaniju (lokalni brend nazvan po porodici osnivaa piva-
re), i tako oživimo ovaj brend. U ovom poslu smo raunali na tradiciju,
jer je ovo najstarija pivara na Balkanu, osnovana 1722. Dakle, ono što
smo želeli je zasnovano na tradiciji, kvalitetu i novom imidžu. To smo i
uinili. Prvo sa tehnike strane, kvalitet, novo pakovanje, poboljšali smo
pivo, tako da mislim da je u osnovi svako primetio da je u ovoj kompani-
ji odjednom poelo nešto da se dešava.
Druga stvar, neu sad da u detalje govorim o tehnolokim in-
vesticijama pošto bi predugo trajalo, ali recimo samo da smo sve ura-
dili da bi pivo bilo bolje. A recept za spravljanje piva? To je tradici-
onalan recept, iz prošlosti…U pravljenju piva uvek treba slediti tradi-
ciju. Problem je bio u tome što nije bilo kontrole kvaliteta, pa je on
varirao. Sada je stabilan. Razliiti procesi, razliiti naini upravljanja.
Uvek koristimo najbolje sirovine, dobru vodu, filtriranje, fermentacija,
sve je pod kontrolom. I proces je zatvoren. xjudi iz xaboratorije ue-
stvuju u svakom koraku, sve do kontrole kvaliteta." (P.A.)
Kada su u pitanju novi standardi rada, rukovodioci koji su op-

stali u obe "postavke" Panka tvrde da je preuzimanje od Vitija do-
nelo itav niz novih standarda u svim oblastima poslovanja. Ge-
101
neralni direktor u vreme privatizovanja kaže da je za njega najva-

žnije bilo osnivanje odeljenja za informacione tehnologije, i sveo-
buhvatna kompjuterizacija firme. Na odreenom nivou, kompju-
teri su bili prisutni u firmi i ranije, ali danas je zaposlenima omo-
gueno ne samo da budu povezani unutar firme, ve da obavljaju
poslove i transakcije sa najrazliitijim partnerima van nje. M.I.
potvruje stav svog kolege, naglašavajui znaaj IT odeljenja ko-
je omoguuje meusobnu komunikaciju zaposlenima iz cele Viti
grupe. Ovo ini da se osoba osea povezano, što po njenom mi-
šljenju predstavlja izvor zadovoljstva. Sledee to treba pomenuti
su standardi u vezi sa proizvodnjom koji su rezultirali investira-
njem u kvalitet konanog proizvoda. Konani proizvod mora
imati stalan nivo kvaliteta, što je obezbeeno automatizacijom
procesa proizvodnje. Trea grupa standarda odnosi se na kvalitet
sastojaka, i automatski je regulisala odnos kompanije sa snabde-
vaima. Oni koji nisu ispunjavali standarde koje je postavio Viti
nisu više mogli da sarauju sa pivarom. Ukratko, novi standardi
su doneli i novo poimanje vremena svima koji su ukljueni u po-
slovanje "Viti Pankoa": uz kvalitet, postalo je važno i poštovanje
rokova isporuke, što je doprinelo stabilizaciji radnih ritmova
preduzea. Pored toga, umrežavanje kompjutera na nivou "Viti
Pankoa", ali i mogunost direktne komunikacije sa kolegama u
centrali i drugim pivarama unutar sistema "Viti", doprineo je ka-
ko "uštedi" vremena (jer se razmena informacija odvija neupore-
divo brže nego ranije) tako i afirmaciji oseanja "istovremenosti"
(mogunosti da se "bude u toku" i da se maksimalno skrati vreme
i put od neke ideje do njene realizacije i da se obezbedi pristup
razliitim informacijama i resursima) kao snažne vremenske ori-
jentacije kasne modernosti.
"Ima onih koji više ne rade, nisu mogli da se prilagode, ima onih
koji su pitali pa, kako to da mi više ne radimo, pa lepo, nije to moja
102
Ildiko Erdei
volja. Ima onih koji ne mogu da udovolje zahtevima novih vlasnika.

Recimo, nismo radili godinu dana dok se nije privatizovala, sad radimo
sa sladarama iz okruženja. Mi smo uvozili slad prve godine, ne zbog
toga što smo mi to hteli, nego zato što smo mi njima (dotadašnjim
snabdevaima, domaim firmama, prim. I.E.) poslali ovako: Ovo je
specifikacija Vitijevog slada. Možete li ovo da proizvedete? Oni kažu
ne možemo. Stalno su priali: Pa znaš, to je zato što sorte jema nisu
dobre, nije to do nas. Viti to ne interesuje. Mi emo to za dve-tri go-
dine. E, pa onda emo da radimo." (Z.E.)
"Imam odline odnose sa snabdevaima. Na poetku, oni se drže

svog pristupa. A mi samo jasno stavimo do znanja koja su pravila igre.
Sada nema nikakvih problema sa snabdevaima, zato što su im pravila
igre jasna – znaju da tražimo kvalitet i cenu. Odgovarajui kvalitet i ce-
na, ako to imate, onda se dogovaramo. I nemamo ekskluzivne, ve ne-
koliko snabdevaa. Uvek smo otvoreni. Konkurencija je dobra, ak i
meu snabdevaima." (P.A.)
Konano, ono što se izmenilo su osnovna "pravila igre".

Umesto regulisanog tržišta i kontrolisane ekonomije, nadmeta-
nje i težnja ka usavršavanju ušli su u polje poslovanja. Ovo je
oblikovalo znatno dinaminije poslovno okruženje, u kome se
mora neprestano voditi rauna i o sopstvenom kvalitetu, prodaji,
nainu reprezentacije, i o konkurenciji:
"Ranije, svako je imao svoj atar u koji je isporuivao pivo. Sad

imamo pivo koje dolazi iz Apatina, elareva..iz celog sveta, a to radi-
mo i mi, idemo svugde. Dakle, re je o borbi, o nadmetanju. Ranije nije
bilo konkurencije, pošto je tržište bilo zaštieno. Sad je to, pa ne bih
možda baš mogao nazvati džunglom, ali svako mora da se bori. I ako
nisi jak, nee preživeti. Ako nisi finansijski ili ekonomski jak, ili pa-
metan u vezi sa brendom, umree. Mi to zovemo borba za život, a na
neki nain ona to i jeste." (P.A.)
103
Jedan od aspekata restrukturacije bilo je uvoenje novih

procedura, odnosno "novog poretka" koji je trebalo da obezbedi
uspešnije funkcionisanje. Neka od ovih pravila postojala su i ra-
nije, ali nisu poštovana usled prilino "labave" atmosfere u pret-
hodnoj kompaniji. Naroito se radi o pravilima koja se odnose
na zabranu pušenja u radnim prostorijama i konzumaciju alko-
hola u proizvodnom postrojenju. Dakle, novina nije bila u uvo-
enju novih pravila, ve u uveravanju zaposlenih da su ovaj put
ona stvarna, i da e njihovo kršenje donositi posledice. Za samo
nekoliko meseci, nova uprava uspela je u onome u emu stara
nije godinama – da odgovornost postane važna i aktuelna stvar.
Prema jednom od ranijih rukovodilaca, nije bilo velikih prome-
na u nainu poslovanja, pošto u tom domenu i nema puno "iz-
mišljanja" – može se samo usavršavati i poboljšavati. Ali, zato
je bilo odreenih stvari u vezi sa postojeim principima rada i
upravljanja:
"To je opšte poznato kod nas, to je mentalitet kulture srpskog naroda,

koji je, otprilike, takav da kada se donesu pojedini zakoni, mi ne gledamo
da poštujemo zakon, nego gledamo kako emo da ih izvrdamo. Kad je
donesen zakon da je kazna za pojas (propis o obaveznom vezivanju poja-
sa tokom vožnje automobila, prim. I.E.) hiljadu dinara, mi smo se svi bu-
nili zašto je tolika, ja sam rek'o ne, uopšte ne razmišljam o tome. Kažu
mi 'da, ti imaš pare'. Ja kažem 'ne, nego ja sednem u kola, stavim pojas i
ne razmišljam o tome.' Mi imamo taj problem i problem u smislu upra-
vljanja, voenja fabrike, je bio taj što smo mi donosili raznorazne odluke
i te odluke nisu sprovoene, ili su stajale na pola puta, nešto se ispreava-
lo, uvek je tu bio neki subjektivni faktor, vreme i ostalo. Ovo su sad pra-
vila koja su taksativno jasna, zna se ko šta treba da radi – i onda se to
znalo, samo što sad znaš i kako, odnosno dokle su ti ovlaenja i granice,
kreativnost je dozvoljena bila i onda i sada – i, naravno, to se mora pošto-
vati do kraja. U tome je razlika." (Z.E.)
104
Ildiko Erdei
Od ostalih noviteta, izgleda da je novo radno vreme pomoglo

da mnogi radnici svojevoljno napuste kompaniju, pošto nisu mogli
da se prilagode radnom vremenu od 8 do 17 asova, koje je znailo
da e provoditi gotovo ceo dan na poslu. Za mnoge od njih, koji su
radili u polju posle radnog vremena, i ije je prisustvo i odsustvo sa
posla bilo pod velikim uticajem ciklinih agrarnih ritmova seoske
poljoprivredne proizvodnje, te otuda nekompatibilno sa
novouvedenim ritmovima poslovanja "Viti Pankoa", ova promena
nije delovala obeavajue te su otili. Neki od starih rukovodilaca
predvideli su ovo još na samom poetku privatizacije:
"Pošto sam ja bio u mnogo pivara, ne samo Vitinih, nego i svih

ostalih, i video sisteme rada, znai meni nije trebao neko da mi da neke
papire da ja vidim sad neku organizaciju i sistematizaciju, ako ste malo
promuurni, vi vidite kakva je suština rada, znao sam da neki od ljudi
nee moi da rade. Prošlost je bilo vreme da mi radimo u fabrici, ali
imamo i zemlju i kad doe sezona kopanja ili branja kukuruza da vi uz-
mete bolovanje i odete to da radite. Ili radite od šest do dva, ustvari se
odmarate na poslu, pa idete kui da radite. Tim ljudima je to bio pro-
blem. Prvo, promenjeno je radno vreme, od osam, nije više bilo od
šest, praktino ceo dan ste angažovani i to je mnogim ljudima bio pro-
blem. Oni koji su, jednostavno, našli sebe, ne mogu o tome da priam,
možda imaju i tamo neke prihode, verovatno su prihvatili da dobiju tu
otpremninu i da idu, pretpostavljam, da se bave tim poslovima koje su
imali. Mada, lažem, ima i onih koji se nisu snašli, tih ima uvek, oni su
mogli da se snau samo u socijalizmu, onakvom kakav je bio." (Z.E.)
S druge strane, nove uprava pokušala je da uvede i drugaije

rasporeene pauze, tako da budu fleksibilnije, ali da ometaju tok
rada u najmanjoj moguoj meri. }eneralni direktor smatrao je da je
ova promena bila nu#na, i da je uraena na dobrobit zaposlenih. Iz
njegove izjave takoe se mo#e videti i ta zapadni menadžment
smatra preduslovima "dobre radne atmosfere":
105
"Danas mislim da se ljudi sve više i više navikavaju na ovo. I

mnogo im je prijatnije kad dou u kancelariju. isto je, uredno, može
da se uzme kafa iz aparata, imate lepe ae, vodu, sve to je potrebno
da bi se stvorila dobra radna atmosfera". (P.A.)
Ipak, ovi pokušaji nisu naišli na jednako entuzijastian odgovor
meu zaposlenima. Nekima od njih nedostaje vreme kada su imali
manje posla a više slobodnog vremena koje su provodili sa kolega-
ma u restoranu. Jedan od njih, L.K., požalio se kako ovih dana o-
vek ne može da ima pristojan obrok, pošto nema vremena da ga na
miru pojede. Tužno je pokazao na lan paket ispred sebe, koji, pre-
ma novim propisima, treba da bude pojeden na radnom mestu. Sa
radou se sea zajednikih doruaka u fabrikom restoranu, koje
opisuje kao trenutke predaha i druženja. "Sada moramo da jedemo
na radnom mestu", ogoreno kaže ovaj radnik, kao da je to najne-
pristojnija mogua stvar. Primeuje takoe da sada ima mnogo više
posla. Sve je manje vremena za druženje na radnom mestu, a kon-
trola od strane nadreenih postala je uestalija i efikasnija. Stoga,
L.K. doživljava promene kao "ograniavanje slobode", pošto on i
mnoge njegove kolege sada moraju da misle o posledicama kvalite-
ta svog rada. "Ranije nas ništa nije brinulo. Sada oseamo kao da
nam ograniavaju, oduzimaju slobodu".
Ukratko, može se zakljuiti da nove tehnologije i novi standardi
rada doprinose reartikulaciji dominantnih temporalnosti u preduze-
u i formiranju novih vremenskih orijentacija, koje naglašavaju
oseanje "istovremenosti". Ovo dovodi do postojanja višestru-
kih temporalnosti, koje postoje i funkcionišu u razliitim aspek-
tima poslovnog procesa. Tako, dok je u procesu kreiranja no-
vog/starog lokalnog brenda dominantno oslanjanje na "tradici-
ju" i široko eksploatisana istorija proizvodnje piva i ugled poro-
dice osnivaa pivare i proslavljaa robne marke, u nekim dru-
gim aspektima poslovanja prisutne su drugaije temporalnosti.
Informacione tehnologije donele su "prodor" istovremenosti u
106
Ildiko Erdei
najvei deo svakodnevnih poslova onih iz upravljakih slojeva.

Radni ritmovi su ustaljeni u poreenju sa prethodnim "pulsiraju-
im" ciklusima velike tražnje i nedostatka posla (mimo stan-
dardnih sezonskih varijacija u obimu proizvodnje koji karakteri-
šu proizvodnju piva), naroito u poreenju sa periodom devede-
setih kada je, u temporalnom smislu, zabeleženo znaajno
"usporavanje", a konano i dominantan oseaj "stagnacije", koji
je i doveo do odluke o traženju strateškog partnera. Meutim
iako su radni ritmovi u preduzeu u velikoj meri stabilizovani i
ustaljeni, poneki radnici smatraju da su i dalje prisutni neregu-
larni ritmovi proizvodnje, karakteristini za socijalizam, što do-
vodi do izvesnog razoaranja u nove vlasnike.
Disciplina, nove mogunosti i preoblikovanje osoba
Komunikacija: engleski jezik i stil komunikacije koji je

opušteniji, neformalniji
êdna od najdubljih promena za domae slu#benike, na-

roito srednju generaciju, bila je uvoenje engleskog kao rad-
nog jezika kompanije. Pored niskog nivoa komunikacijskih
sposobnosti u domenu profesionalnih odnosa, ovo je preds-
tavljalo najveu prepreku u razmeni ideja izmeu stare i nove
uprave. Mada su asovi engleskog bili organizovani za svakog
ko je hteo, a obavezni za sve lanove srednjeg i visokog sloja
uprave, na njima su se pojavljivali mahom pripadnici rukovo-
deeg sloja. Mnogima od starijih rukovodilaca koji su ve bili u
kasnim etrdesetim i pedesetim godinama teko je padalo da
ponu da ue osnove engleskog. Ipak, bili su savreno svesni da
bez znanja jezika nee moi da zadr#e svoje polo#aje, a jo
manje da znaajnije napreduju. Ovo je povezano, takoe, sa jo
107
jednim va#nim aspektom promene koji naroito dotie ruko-

vodstvo. Odnosi se na profesionalno i intelektualno razvijanje
zaposlenih, što otkriva promenjenu koncepciju vrednosti znanja
i permanentnog obrazovanja u poslovanju.
" Da, tu ima dve stvari. Jedno su stvari vezane za menadžment, a
drugo su stvari koje su vezane za radnike. Menadžment je sasvim dru-
gaije pozicioniran, ima sasvim drugaija razmišljanja. U tom smislu,
pre svega kroz sisteme rada kompanije, vi morate da napredujete, mo-
rate da usavršavate svoja znanja, jer ako ih ne usavršavate, što kroz ono
što vas oni teraju, kroz posao... recimo ja nisam znao ni jednu re da
kažem na engleskom. Znai, ni jednu jedinu re. Prvi put sam uo da se
ono ita /d/, ja sam it'o 'the'. I, naravno, teško mi je. Mislim, u 43-44
godini uiti jezik je teško, i to je posle posla, ništa za vreme posla. Po-
sle posla, ovde je organizovano, to je nedovoljno, posle kod kue, i to
je još uvek problem. Ja sam svestan toga da ako ne budem znao jezik
da neu moi da radim ni ovde, ni negde drugde. Meutim, imate ne-
koga ko to želi i hoe, kao to sam ja, imate nekog ko to ne može, ne
želi, ko nije svestan toga da e mu za godinu, ili dve, da e doi u pro-
blem da on više ne može da radi u dobroj firmi." (Z.E.)
Meutim, upotreba engleskog jezika i, možda još više, lako-

a i ležernost njegove upotrebe u svakodnevnim situacijama, a
posebno sposobnost da se pojedini engleski izrazi "ispravno"
koriste u poslovnoj konverzaciji koja se vodi na srpskom jeziku,
otkrivaju da engleski jezik u ovoj firmi (a i u mnogim drugim
firmama, kao i u svakodnevnom životu obinih ljudi) postaje
nešto više od sredstva komunikacije, naina prenosa informacija
i ideja. Engleski jezik postaje simbol modernosti jedne sredine,
njene sposobnosti da funkcioniše kroz kategorije druge kulture,
a takoe je i sredstvo distanciranja od, naroito poslovnih i kul-
turnih, tradicija lokalne sredine. Tako je u mnogim intervjuima,
naroito sa osobama iz sektora marketinga i prodaje, zabeležena
uestala upotreba engleskih termina i kovanica, koju bih ja pro-
108
Ildiko Erdei
tumaila kao prikazivanje profesionalne kompetencije i ovlada-

vanja strunom terminologijom "zapadnog" poslovanja. U tom
pogledu, najilustrativniji je bio razgovor sa mladim brend mena-
džerom (sve kompanijske funkcije su, inae, prevedene u za-
padni profesionalni format, i odgovaraju zapadnoj biznis takso-
nomiji), iji je govor prošaran engleskim strunim terminima,
koje mnogo radije upotrebljava bez obzira što se tokom razgo-
vora ispostavlja da za mnoge od njih postoje odgovarajui pre-
vodi na srpski: "jer ja sam, otprilike, finance guy, sada sam po-
stao marketing guy, sa finansijskim backgroundom"; "kod mene
je uvek je bio onaj full commitment"; "poeo sam da radim kao
marketing assistent, posle 3 meseca sam postao promo coordi-
nator"; "marketing assistent je podrazumevalo slati faksove, no-
siti CD-ove, slati i primati mejlove, znai, baviti se uglavnom
logistikom u ofisu, a kada sam postao promo event coordinator,
to je ve znailo organizovanje promocija, dogaaja, dešavanja,
sajmova,i slino. Posle još tri meseca sam postao zadužen za
koordinaciju nabavke reklamnog materijala i visibility, a sve je
to bilo uz approval brend menadžera"; "nedostaje posveenost,
nedostaje neki dedication"; "ali ja sam, znai, jako time-orien-
ted"; "da vam kažem opis posla? Job description?". S druge
strane, generalni direktor, iako zna srpski, odbija da ga govori,
jer smatra da bi komunikacija na srpskom brzo dovela do "ne-
formalizacije" poslovnih odnosa (po logici: "ako govori ‘naš je-
zik’, onda e možda pristati i na ‘naše’ naine voenja poslova i
‘naš’ nain komunikacije"), što je on nastojao da izbegne.
Pored toga, ono što je generalni direktor nameravao da uve-
de kao sastavni deo transformacije je drugaiji vid komunikaci-
je, odnosno naina na koji se odvijaju kontakti i diskusije izme-
u najviših i nižih nivoa uprave, kao i meu radnicima. Kako je
naglasio, ova koncepcija je uglavnom njegova lina, i nema di-
rektne veze sa kompanijom (Viti). Kako je imao iskustva u
109
kompanijama i na "Zapadu" i na "Istoku", može da uporedi raz-

liite naine poslovanja, te tako i da osmisli sopstveni, u skladu
sa kulturom i društvom u kom obavlja posao u datom trenutku.
"Još jedna stvar je otvorena komunikacija – kritikuj, ali budi i otvo-
ren za kritiku. Ja sam vrlo otvoren. Nisam u fazonu filozofije: ja sam
gazda te sam uvek u pravu – to nije komunikacija. Mogu da pogrešim.
Otvorena komunikacija znai slušanje toga šta drugi imaju da kažu, a tek
onda donošenje odluka. Ja mogu da imam svoj stav, sopstveno mišljenje,
ali sam otvoren i za tua. Ovde se radi i o uenju ljudi da misle. U pro-
šlosti nije se od njih oekivalo da misle, ve samo da izvršavaju. Ja ka-
žem, pa, prvo emo da mislimo, smislimo ta e da bude, a onda to uradi-
mo zajedno. " (P.A.)
"Prva stvar koju sam rekao bila je, nisam ja gospodin (reeno na srp-
skom, I.E.), ve me zovete po imenu. Svi me zovu linim imenom, ne
gospodine taj-i-taj. U turskom sistemu, koji je pun poštovanja, kolege i
nadreene zovete poštovani, ‘bei’. U Belgiji, obraate se svima ime-
nom." (P.A.)
Po nekim preašnjim rukovodiocima, otvorenost i pristupa-

nost generalnog direktora olakšala je protok poslovnih ideja i do-
prinela popuštanju potencijalne napetosti izmeu stare i nove
uprave.
Kako je ceo vrh rukovodstva imao znaajno radno iskustvo u
inostranstvu, a onda došao u okruženje u kom je "zapadna" po-
slovna kultura tek u zametku, nije se retko dešavalo da mlai me-
u njima dožive neku vrstu "kulturnog šoka" kada se susretnu sa
staromodnim nainom poslovanja. Naroito su ilustrativne rei
N.I.-ja, lokalnog brend menadžera. On kaže da mu je naroito bi-
lo teško da ustanovi razliku izmeu naina na koji posluju doma-
e (kompanije u državnom ili društvenom vlasništvu) i strane
(privatne) kompanije, pošto sa prvima nije imao iskustva. Iako
povremeno njegove rei deluju previše naivno (budui da su mu
110
Ildiko Erdei
roditelji, po njegovim reima, radili u državnim firmama), i kao

nain da potcrta svoju potpunu posveenost "zapadnom" modelu
poslovanja, on tvrdi kako nije mogao da shvati nain rada nekih
njegovih prijatelja, koji su od osam sati provedenih na poslu tri
radili a ostatak se bavili razliitim socijalnim aktivnostima. Na-
glasio je da su to oni koji rade za državne, dok veina njegovih
prijatelja radi za privatne, kompanije "zapadnog tipa" koje zahte-
vaju potpunu posveenost. N.I. opisuje svoje navikavanje na sre-
dinu u Panku kao "teško iskustvo", objašnjavajui:
"Jako teško. Nisam doživeo, nego još uvek doživljavam. Jer ja sam
ipak doao u Nikiku pivaru 4 godine nakon to je privatizovana, znai
Belgijanci su bili prisutni ve 4 godine, i naredne etiri godine koliko
sam ja ostao, taj sistem se samo dalje razvijao i produbljivao. Ja sam
sada doao u firmu u kojoj je taj proces tek na poetku, a taj sam period
u nikikoj pivari preskoio. U prethodne etiri godine sam nauio da
razmišljam skroz "zapadno", skroz "biznis", skroz "sistematski". I sada
želim da nastavim tako da razmišljam i u ovoj kompaniji, nailazim na
probleme, ali...mislim da e to proi." (N.I.)
Pojašnjavajui na ta se odnosio "kulturni šok" kroz koji je

prolazio, N.I. kaže da ga je najviše iznenadilo koliko jako se ljudi
opiru promeni. Bio je "šokiran"susretom sa "neodgovornim ljudi-
ma", nenaviknutim da poštuju strog vremenski raspored. "Bili su,
tako da kažem, upravo kako su ih opisivali u našim starim udžbenicima
iz vremena socijalizma: svi rade sve, bez funkcionalne specijalizacije,
jednaka raspodela odgovornosti i prihoda, itd."
Ono što smatra da nedostaje lokalnoj poslovnoj kulturi je po-
sveenost. Kao da nema prave motivacije, ljudi se ponašaju kao
da im posao nije bitan. Jednostavno reeno, postoji previše "la-
bav" odnos prema poslu, u kom ljudi – mogue kao naslee soci-
jalizma – i dalje oekuju da im posao ne bude izvor samo profesi-
onalnog, ve i socijalnog ispunjenja.
111
Promenjene temporalnosti i proizvodnja novih, aktivnih osoba
Pored toga što se od zaposlenih oekuje da naue zvanini

jezik kompanije, engleski, i da usvoje nove stilove komunikaci-
je, koji nalažu kombinaciju ležernog ophoenja i gvozdene di-
scipline i odgovornosti, oni moraju i da se prilagode novoj do-
minantnoj temporalnosti, linearnom vremenu i onome što Ver-
deri naziva kratkim (i sve kraim) radnim ritmovima kapitali-
zma. Privatizacija tako u sebe ukljuuje i sudar "socijalistikih"
i "kapitalistikih" temporalnosti, i oni koji njome rukovode na-
stoje da nametnu linearnu temporalnost i potisnu sve ostale ob-
like i doživljaje vremena. Kako navodi Ketrin Verderi, za kon-
ceptualizaciju vremena u socijalistikoj Rumuniji karakteristi-
na je ciklinost i usporavanje vremena, što u jednom trenutku
dovodi i do snažnog oseaja stagnacije, nepokretljivosti. Ovome
je suprotstavljeno linearno, deljivo vreme, segmentirano na ma-
nje jedinice kojima se može manipulisati, pa otuda i izrazi kao
"štednja" ili, sa druge strane, " gubljenje " vremena. Možemo
pretpostaviti u kojoj meri je susret sa "brzim" tehnologijama po-
remetio vremenske cikluse starih zaposlenih u "Panku". Kom-
pjutersko umrežavanje i prelazak na elektronsko finansijsko po-
slovanje uinio je da se "za nekoliko milisekundi obave bankar-
ske transakcije za koje bi njihov finansijski sistem zahtevao sate
i dane rada, dopisivanja i zavoenja dokumenata" (Verderi,
2005:74). Ovo je otvorilo prostor za uvoenje kriterijuma "efi-
kasnosti", "profitabilnosti" i implicitno (a kod nekih i vrlo eks-
plicitno) vrednovanje maksime "vreme je novac".
Oni koji su ve ranije uspešno adaptirani u linearnu temporal-
nost kapitalistikog vremena, što je bio sluaj sa svim predstavni-
cima visokih rukovodilaca i najveim brojem srednjeg ešalona,
imali su problem u komunikaciji sa onima koji još uvek nisu pre-
terano marili što "gube vreme", otežui izvršavanje posla, ili teže-
112
Ildiko Erdei
i da na radnom mestu praktikuju kombinacije poslovnog i prija-

teljskog kontakta, što je "zapadno" orijentisanim rukovodiocima
izazivalo "nelagodu", a ponekad uzrokovalo kulturna nerazume-
vanja. Mladi brend-menadžer koji je u "Panko" doao iz ve "za-
padnjaki ustrojene" nikike pivare, prisetio se kako je na poet-
ku imao problem sa negativnim reakcijama na njegov direktan
stil komunikacije. Dok su njegove nekadašnje kolege i saradnici u
Nikšiu bili naviknuti na ovakvu komunikaciju, zasnovanu na br-
zini i efikasnosti, u novoj radnoj sredini ovo je naišlo na svojevr-
stan otpor. Uskoro je N.I. shvatio da su ljudi iz ovog kraja bili na-
viknuti na duže razgovore koji ispunjavaju kako poslovne tako i
socijalne funkcije. Budui da se rukovodi pravilom da je vreme
novac, N.I. nije ni razmišljao o odustajanju od svog naina komu-
nikacije, ali je shvatio da pozivanje na stereotipne osobine crno-
gorskog "nacionalnog karaktera" kao što je zbunjenost i nedosta-
tak suptilnosti daje rezultate. Ono što su na poetku doživljavali
kao grubost i nepristojnost, novi saradnici postali su spremni da
tolerišu jednom kada im je pruženo kulturalno objašnjenje za
ovakvo ponašanje u kontekstu raširenih i popularnih "teorija o
mentalitetu". Ovde su u igri "višestruke temporalnosti", pošto je
oigledno korienje vanvremenske (i aistorine) koncepcije
"mentaliteta" u funkciji legitimisanja i uvoenja "kapitalistikih
radnih ritmova". Iako se artikuliše kao pitanje "kulture", u cicero-
novskom smislu "prefinjenosti, uglaenosti, kultivisanosti", ovde
se radi o dobroj ilustraciji uloge nove temporalne svesnosti u pro-
izvodnji novih osoba.
"Meni je reeno da sam malo i nekulturan za ovu sredinu, jer su
ovde ljudi navikli da komuniciraju kao: "Dobar dan, dobar dan, kako
ste, šta radite, kakvo je vreme u Panevu i Beogradu" i da se dobrih pet
minuta išaskamo, i da tek onda kažem da vas ja zovem zbog toga i to-
ga...Meutim, ja imam jako malo vremena, i kada sam uo da ete vi
doi ja nisam bio nimalo srean, i jo kada sam uo da ete ostati sat do
113
sat i po vremena, bio sam malo... jer meni je, znai, razmišljam u tom
pravcu da je meni vreme novac. Pa sam pitao šta sad ona hoe, ko je
ona, sat i po vremena je meni jako bitno, a onda su mi objasnili šta je i
kako... ali ja sam, znai, jako time-oriented (engleski izgovor, I.E), i
ne želim sada da gubim vreme, tipa mi se ujemo kako ste, šta radite,
nego odmah kažem šta me zanima. Ja sam zbog takvog stava imao pro-
blema ne samo ovde, ve sa svima sam imao u kompaniji problema. I
kad doe do toga da mi prebacuju, ja se uvek izvlaim na svoju crno-
gorštinu. I kažem, kod nas u CG, mi smo malo drvenasti, ne umemo da
razgovaramo, "vadim se" na svoj mentalitet, jer ja i dalje kada mi je
neka frka, razgovaram direktno, bez ikakvog uvoda. A kada me pitaju:
"Što si takav", ja kažem "Mi smo u CG takvi." (N.I.)
"Deljivost" osoba i unapreenje kvaliteta proizvoda i osoba
Mnogi rukovodioci u "Viti" opisae suštinu poslovnih i orga-

nizacionih promena nakon privatizacije kao "orijentaciju na kva-
litet" – sa tim je povezan itav niz standarda u razliitim aspekti-
ma poslovanja o kojima je do sada bilo rei (kvalitet osnovnih sa-
stojaka piva, tehnologije proizvodnje, sistemi kontrole kvaliteta
tekuine, ujednaeni izgled boca itd.). Iako ovde nije re o jed-
nom izuzetno složenom i razvijenom obliku upravljanja, pozna-
tom pod imenom TQM (Total Quality Management), o kome pi-
še Elizabet Dan i koji je zastupljen u pivarama koje su privatizo-
vali veliki proizvoai, kao Hajneken, može se rei da se i u slu-
aju "Vite" može prepoznati tendencija da se "uspostavi funda-
mentalna slinost izmeu radnika i sirovih materijala, pri emu e
se i osobe i proizvodi tretirati kao ‘procesi’" (Dunn, 2004: 94).
Ovo znai da je granica izmeu osoba i stvari zamagljena, jer se
osobe zamišljaju kao "zbir kvaliteta" koji se mogu odvojeno raz-
matrati, procenjivati, meriti, usavršavati i unapreivati. Kako pri-
meuje Dan, "ovo otvara aspekte osoba za aktivnosti menadžera,
114
Ildiko Erdei
trenera, ak i svesnog rada na sebi. Znajui koji kvaliteti treba da

budu ‘unapreeni’, zaposleni mogu da uzimaju asove, itaju
knjige, ili da menjaju navike da bi postigli bolji uspeh na evalua-
cijama poslovnih postignua, i na taj nain uinili sebe i svoj rad
još boljom robom" (isto:114)
I u ovom aspektu promene mo#e se uoiti razlika izmeu
radnika i menadžera, kao predstavnika dva sloja zaposlenih koji
opredmeuju razliite temporalnosti i razliite vrednosti pove-
zane sa prethodnom i novom poslovnom kulturom. Mada je is-
taknuta važnost neprestanog usavršavanja za sve zaposlene, po-
stoji znaajna razlika izmeu vrste edukacija za radnike i eduka-
cija za menadžere – menadžeri dobijaju edukaciju (tzv. "meke"
veštine, poput komunikacije, pregovaranja, upotrebe jezika i sl.)
koja im omoguuje da definišu situaciju za ostale zaposlene, i
da ovladaju "jezikom" i "pravilima" nove situacije i nove po-
slovne kulture. Menadžeri, dakle, pomou itavog niza edukaci-
ja, stiu kulturni kapital sa kojim ustanovljavaju znaajnu razli-
ku izmeu sebe i ostalih zaposlenih, budui da ih to ini sposob-
nijim za ovladavanje kodovima nove poslovne kulture nego što
je to sluaj sa radnicima, koji tako postaju uglavnom pasivni
primaoci promene. Posmatrano u ovom kontekstu, može se rei
da se osobe menadžera ee konceptualizuju kao "deljive", sa-
mim tim podložne usavršavanju i daljem napredovanju, za razli-
ku od radnika u proizvodnji, ije se osobe konceptualizuju kao
"monadne", nefragmentisane, inertne i teško promenljive. Krea-
tivnost koja se pripisuje menadžerima i sastavni je deo njihovog
opisa posla, ne samo da se ne traži od radnika, ve se, kako tvr-
de neki od njih, tretira kao nepoželja osobina. ak i kada poku-
šavaju da budu "kreativni" imaju utisak da takva "kreativnost"
nije dobrodola, o emu svedoi primer jednog radnika iji je
predlog da premosti kvar jedne od mašina u energani (uslovi ra-
da u socijalimu, nedostatak novca i opreme podsticali su domi-
115
šljatost, veštinu i kreativnost radnika, i proizveli specifinu gra-

nu svakodnevne kreativnosti poznatu kao "budženje") sa indig-
nacijom odbijen, te je, po njegovom mišljenju sasvim bespo-
trebno, potrošen novac koji je mogao biti ušteen i usmeren za
"nešto potrebnije".
Završna razmatranja
Cilj ovog rada je bio da ukaže na višedimenzionalnost eko-

nomije i na slojevitost privatizacije kao jednog njenog naroito
izraženog elementa u transformaciji postsocijalistikih društava.
Polazei od tvrdnje da privatizacija predstavlja složen proces u
kome se ne sprovodi samo svojinska i vlasnika transformacija
preduzea, i da promena u toku ne može da se svede samo na
njen tehniki, tehnološki i finansijski aspekt, u radu je ukazano
da se, kroz susrete razliitih organizacionih i poslovnih kultura,
koje se u lokalnom idiolektu prepoznaju kao radne kulture soci-
jalizma i kapitalizma, transformišu i mnoge kulturne kategorije,
meu kojima je posebno skrenuta pažnja na prostorno-vremen-
ske promene i promene u konceptualizaciji osobe kao ekonom-
skog aktera. Da bi ostvarili uspešnu organizacionu i poslovnu
tranformaciju, pripadnici rukovodstva su primenili nekoliko
standardnih procesa i procedura "disciplinovanja", koji su za cilj
imali "normalizaciju radnog ambijenta", u tri koraka: "normali-
zacija radnog prostora", "stabilizacija radnih ritmova proizvod-
nje i poslovanja", "proizvodnja novih tipova osoba" koje e biti
sposobne za stalni razvoj i profesionalno usavršavanje.
Za poetak, okupili su tim mladih, entuzijastinih menadže-
ra, sposobnih da restrukturišu preduzee u relativno kratkom ro-
ku, i istovremeno doveli generalnog direktora sa znaajnim is-
kustvom rada u regionu. Zahvaljujui akulturaciji koju je pret-
116
Ildiko Erdei
hodno prošao u Crnoj Gori, on se pokazao kao kljuna osoba za

zapoinjanje transformacije, koja do danas nije bitno dovedena
u pitanje. Iz istraživanja se može videti da je ovaj proces tek na
poetku, kao i šta mu pomaže a šta odmaže. Takoe se mogu vi-
deti naini na koje je vrh rukovodstva konstituisao nova znae-
nja kljunih aspekata strukture, procesa i aktera u organizaciji, u
pokušaju da "drugima stvori novu stvarnost" (Salaman, 1997:
237). U ovom smislu, ovi menadžeri deluju kao "kulturni po-
srednici", igrajui aktivnu ulogu u pridavanju odreenih znae-
nja radnom okruženju, te tako ne utiu samo na poslovanje ve i
na kulturu. Salaman tvrdi da "rukovodioci imaju kljunu pozici-
ju ‘lidera transformacije’, budui da manipulacija kulturom i
simbolima iz kojih se sastoji postaje, prema kulturnim konsul-
tantima, njihov osnovni zadatak" (Salaman, ibid: 263). Narav-
no, Salaman je u pravu kada zakljuuje da "kao što je uvek slu-
aj sa ovakvim pokušajima definisanja realnosti za druge, oni
ka kojima su ovi pokušaji usmereni interpretiraju ih i na njih re-
aguju u svetlu ve postojeih stavova i iskustava, esto ‘konzu-
mirajui~ ove predstave u oblicima koji znaajno odudaraju od
onih koje je rukovodstvo zamislilo" (ibid: 237). Tako, na pri-
mer, u pivari ima, naroito meu radnicima, interpretacija tran-
sformacije koje je ne doživljavaju kao poboljšanje u efikasnosti
i kvalitetu, ve kao "ograniavanje slobode" i u osnovi neprave-
dan proces iji "uspesi" nee biti jednako podeljeni meu svim
zaposlenima. Takoe su zabeležene i drugaije interpretacije is-
kustva rada u socijalizmu, koji se, nasuprot ideologiji menadž-
menta, ne doživljava kao potpuno ravo iskustvo, niti kao "pot-
puni promašaj", ve se ukazuje na one njegove elemente ("krea-
tivnost radnika", "fleksibilnost u obavljanju poslova", "prilago-
dljivost razliitim radnim ritmovima") koji su potencijalno upo-
trebljivi u radnom procesu, ali služe i kao izvor samopoštovanja
zaposlenima.
117
Kao posebno problematino pitanje, koje nije posebno raz-

matrano u ovom radu, mada predstavlja osnovni okvir ovde iz-
netih problematizacija, postavlja se pitanje transformacije kon-
cepcija samog rada. Analizirajui razliite koncepcije rada –
onu koju imaju menadžeri koji su je smislili i uveli, i onu koje
se vrsto drže radnici, istraživau se mogu ukazati razliiti eko-
nomski procesi kao mogui izvor ovih razlika. Može se jedno-
stavno rei da su u ovom konkretnom sluaju na delu dva isto-
vremena procesa. Na nivou globalne, ili makroekonomije, vla-
dajua logika je stari marksistiki strah da se "sve vrsto pretva-
ra u vazduh". Ovo znai da nestaje starog oseanja konkretnosti
i solidnosti, a umesto njega ostaju neodreene, fluidne, menjaju-
e stvarnosti. Jedan od domena stvarnosti koji prolazi ovu pro-
menu je sam rad, kao i proizvodnja koja se ranije zasnivala na
koncepciji teškog i konkretnog rada. Gubei supstancijalnost,
rad gubi i svoju relativnu vrednost u organizacijama, tako da da-
nas sektori marketinga i prodaje igraju znaajniju ulogu u pro-
cesu davanja vrednosti proizvodu, nego sama proizvodnja. Za
radnike je teško da se pomire sa ovom injenicom, uzevši u ob-
zir da je u prošlosti, a naroito u društvenom i ideološkom okvi-
ru socijalizma, rad bio smatran vrhunskim izvorom vrednosti, a
radnici postavljeni na vrh društvenog imaginarijuma. Sa trenut-
nom devalvacijom rada kako u celokupnom srbijanskom dru-
štvu tako i u pojedinim organizacijama, najvažniji izvor identi-
teta radnika doveden je u pitanje, a njima je oduzeta oblast iz
koje su crpli autoritet. Stoga, nove pozicije obespravljuju radni-
ke koji još uvek nisu sposobni da u potpunosti razumeju nove
okolnosti u okviru kojih rade (a ako i jesu, nisu u stanju da pro-
mene retoriku od socijalistiko-upravljake ka klasino sindi-
kalnoj, više klasno utemeljenoj) i koji još uvek zahtevaju legiti-
mitet za, sada drastino promenjenu, poziciju radnika u proiz-
vodnji.
118
Ildiko Erdei
"Koliko shvatam, veliki deo razoarenja kod radnika potie od toga

što su privatizaciju shvatali kao novac koji dolazi sa Zapada, direktno do
njih i odmah se vraa raniji standard, ili još bolji. A to je, to je…Što se ti-
e mojih oekivanja, znao sam kad sam dolazio da u se ovde suoiti sa
istim stvarima kao u Crnoj Gori. Pitali ste za radnike, i bilo je pogrešnih
predstava, nesporazuma sa radnicima oko plata. Plate su bile prema obra-
zovnom stepenu, svi su otprilike dobijali jednako, nije bilo velike razlike
izmeu vrha i dna. Radnici, naroito, ne mogu da shvate kako mlai ljudi
mogu ponekad da zarauju mnogo više od njih. To je jedna stvar. Drugo,
mnogo je vea razlika izmeu vrha rukovodstva i radnika. Druga stvar
koju ne mogu da shvate je da, ako neko ima auto, kao trgovaki putnik,
to ne mora da znai da mu je #ivot mnogo lakši ." (P.A.)
S druge, mikroekonomske strane, kada je u pitanju usposta-

vljanje novog ekonomskog poretka u kompaniji, radnici se suo-
avaju sa procesom obrnute logike: pravila i propisi na osnovu
kojih kompanija funkcioniše postaju vri. Ponovo dolazimo
do potpuno drugaijeg naina voenja posla, sa naglaskom na
jasnim pravilima i posledicama njihovog kršenja. Novo iskustvo
rada i sa njim povezanih oekivanja, kao što je potpuna posve-
enost, sposobnost da se pažnja usmeri na zadatak i da se odloži
sve što sa njim nije u vezi, prvenstvo posla u odnosu na privatni
život i slino, u jakom su kontrastu sa maglovitim propisima i
zahtevima koji su postojali ranije. Kao što je navela veina ispi-
tanika, i ranije su postojali propisi i zahtevi, ali i prostor u kome
je postojala mogunost da se prekrše bez posledica. U socijali-
zmu, postojala je ak i fraza koja je esto koriena da se obja-
sne neuspesi u razliitim poslovnim poduhvatima: "objektivne
okolnosti i subjektivne slabosti". Drugim reima, socijalna stra-
na rada bila je u veini sluajeva na prvom mestu, a njegova
profesionalna i ekonomska strana zanemarivane su koliko je to
bilo mogue. Promene koje je donela privatizacija doprinele su
jaanju i ovrivanju radne sredine, koja je, kao i druge oblasti
119
društva u vreme socijalizma – bila obolela od onoga što je Kun-

dera nazvao "nepodnošljivom lakoom postojanja".
Ovakav poredak stavio je rukovodstvo u dvostruko povolj-
nu, a radnike u dvostruko nepovoljnu poziciju. Ekonomske i or-
ganizacione transformacije idu u prilog rukovodilakom kadru,
budui da se njihove sposobnosti i znanje vrednuju u okviru no-
ve radne filozofije. Pored toga, menadžerima je bilo lako da se
identifikuju sa dominantnim preduzetnikim diskursom, dok su
radnici – naroito srednje i starije generacije – nenaviknuti na
preduzimanje velikih inicijativa, a esto su i esencijalizovani u
ovoj svojoj poziciji. Tako su se radnici našli "izgubljeni u tran-
ziciji" jednako na makro-, i mikroekonomskom nivou, bilo
usled pomanjkanja informacija ili sopstvene nevoljnosti da pri-
hvate pravila nove (i vodee) igre.
Mnogi ispitanici povezivali su ovu vrstu konceptualizacija
sa nasleem socijalizma, koje je još uvek jako u Srbiji i Crnoj
Gori, uprkos jasnom anti-komunistikom diskursu vodeih li-
nosti na politikoj sceni. Tako je naslee socijalizma uoljivo u
razliitim sferama transformacije, od oekivanja preko kontakta
i odnosa. Ono se predstavlja kao važna, i veinom prepoznata,
konceptualna prepreka željenim promenama, pri emu je jedan
od najuoljivijih aspekata socijalistikog naslea vremensko
usporavanje, koje je, u poreenju sa kapitalistikom temporal-
nou liearnog, sve ubrzanijeg kretanja, prepoznato kao "izgu-
bljeno vreme", veliki jaz koji je potrebno premostiti:
"Mislim da je ova zemlja na odreeni nain jedinstvena, zato što je
u ostalim bivšim komunistikim zemljama životni standard danas viši
nego što je bio pre, a ovde je mnogo niži. Standard života je jako opao,
i trebae jo nekoliko godina dok se ne vrati na raniji nivo. Tako da,
nekako, ljudi u Rumuniji i Bugarskoj su bili došli dotle da stvari mogu
da idu samo na bolje, tako da se trude, ulažu jako u promene i pobolj-
šanje zato što je ranije stanje bilo jako loše. U ovoj zemlji ljudi su esto
120
Ildiko Erdei
razoarani privatizacijom zato to su oekivali da se raniji standard

vrati preko noi. Mi kažemo – ne, to nije mogue; morae jo mnogo
da se radi. Dobro, krenuli smo, ali to je tek poetak. I mislim da su ino-
strane investicije kljuna, i ujedno i najteža stvar, za ovdašnje ljude da
razumeju. Oni nas pitaju: šta se dešava? Izbacili ste ljude na ulicu, pla-
te nam nisu dosegle nebo, rastu ali sporo, stoga, šta smo dobili od stra-
nih investicija? A mi im odgovaramo: Da, ali za to treba vremena.
(naglasila I.E.) Sunovrat je bio brz, nakon pada…, pošto je Tito umro,
išao je jako, jako na dole, a sad se treba oporaviti. I trebae puno vre-
mena, zbog sankcija, embarga, ova zemlja je, nažalost, izgubila mno-
go vremena i stvari. (naglasila I.E.)" (P.A.)
"Nekad su svi imali dobar, ili bar nekakav posao, i dobre plate, ne-
zavisno od toga da li su radili ili ne. Svako je išao na odmor, uživao u
životu. I imali su stambeni kredits (reeno na srpskom), i stanove, i
sve, ili bi barem nekad imali sve. U osnovi, bili su u rukama vlasti, dr-
žave, kompanija koje su sve bile u državnom vlasništvu, država ih je
vodila. Sada, vlast im kaže: nemamo više puno novca, žao nam je, mo-
raete sami da se snalazite. A za to treba vremena. Puno vremena.
(naglasila I.E.)" (P.A.)
"Da mi nismo imali tog samoupravljanja, ili tako dugo i na taj
nain postavljeno samoupravljanje, verovatno bi ljudi br#e... da je to
bila dr#avna svojina, pa da je mo#da i dr#ava bila tu neki titular vei u
firmama, možda bi to bilo brže, ali pošto je to bilo definitivno, pošto su
radnici imali sva prava, teko je to. Naroito je to teko kod starijih
ljudi, naravno, kod mlae generacije mnogo je to br#e, kod starijih
ljudi jako teko. â se seam da sm imala jako puno problema kad je
prvi zakon, ja sam, praktino, dola u pivaru kad je ukinut ZUR. 1.
juna '89. je stupio na snagu prvi zakon o preduzeima posle Drugog
svetskog rata. Praktino je on, na neki nain, ukinuo samoupravljanje.
Ali, opet za nijansu samo. I onda sam ja pokušala ovim ljudima da
objasnim da više nema zborova radnih ljudi, da ne postoji Radniki
savet, skuptine, upravni odbori, ovo, ono, jeste to mo#da drugaije se
zove, to je po njima samo, ali da pokušaju tako i da razmišljaju. Ne
mogu svi da se pitaju za sve. Naravno, postoje organi koji vode firmu.
121
Pa i tadašnji direktor, Braca, i on je pokušao to nekako – prvo nama,

koji smo bili tu menadžeri, pa onda da prenosi na neke niže slojeve –
prosto kroz neku alu, predstavljajui sebe kao her Hansa, tako smo ga
simpatino zvali:"‘Zamislite da sam ja gazda, ne direktor, nego gazda
ove firme, da je ovo sve moje u da ja o ovome brinem na najbolji mo-
gui nain, jer imam interes, hou profit, samo profit iz ove firme i
hou da svi radite tako da ja kao gazda imam profit i pokušajte tako da
razmišljate". Tako je on nama, bar nama menadžerima koji smo to hteli
da shvatimo i da prihvatimo, prilino usadio i ugradio u nas. Ali nije
mogao na neke niže strukture to da prenese." (M.I.)
Drugim reima, transformacija lokalne pivare "Panko" uka-

zuje na odreeni ambigvitet kao rezultat socijalistikog naslea.
U tom smislu, istorijske posebnosti jugoslovenskog socijalizma
mogu biti posmatrane jednako kao prednost i prepreka projekto-
vanim ekonomskim i društvenim promenama. Jugoslovenska
pozicija "izmeu Istoka i Zapada" i ranija ekonomska liberaliza-
cija (u odnosu na ostale zemlje komunistikog bloka), pomogle
su lakše prepoznavanje i delimino uvoenje "zapadnjake"
ekonomske kulture. S druge strane, specifinost ekonomskog
poretka u samoupravljanju, koji je održavao iluziju da su radnici
vladnici preduzea, delovao je kao bitna prepreka. Drugi važan
element socijalistikog naslea, precenjenost proizvodnje kao
glavnog izvora društvene vrednosti i osnove društvenih odnosa,
pojavio se kao glavna kulturna razlika izmeu onih koji su
osmislili i izveli poslovnu i organizacionu transformaciju, i onih
koji je njome trebalo da budu obuhvaeni. Stoga, kljuna kultur-
na razlika je izmeu "kulture proizvodnje" i "kulture potrošnje",
i sistema vrednosti i pogleda na svet koji sa njima idu. Najva-
žniji "kulturni obrt" izveden je pod palicom novog generalnog
direktora sa zaokretom od "logike proizvodnje" prema "logici
potrošnje". Ovo je, kako rezultati istraživanja pokazuju, izazva-
lo najviše otpora i nerazumevanja meu zaposlenima, naroito
122
Ildiko Erdei
radnicima. Takoe, ovo je jedna od oblasti u kojima se najjasni-

je vidi znaaj ne samo ekonomskih, ve i kulturalnih dimenzija
transformacije, uzevši u obzir da je za rukovodioce postalo
kljuno da mogu da "upravljaju" znaenjima nekoliko kljunih
koncepata, meu kojima je koncept rada spadao u najvažnije. U
vezi sa njim bila su i pitanja vrednovanja sposobnosti zaposle-
nih, i na njemu zasnovane nove raspodele autoriteta i moi. Dok
je u prethodnom, komunistikom periodu, marljiv rad bio ideo-
loški i društveno naglašavan, u novom ekonomskom poretku –
zasnovanom na zadovoljavanju potrošaa – radnici su bili naj-
manje važni. Postoji i funkcionalna logika ovog procesa: ono
što je nekada zavisilo od sposobnosti radnika, danas je automa-
tizovano; ono što je spadalo u njihov autoritet, danas je pitanje
kompetencije menadžera. Sam rad, i njegova povezanost sa ko-
nanim proizvodom, redefinisani su. Sada je oigledno (mada
ne baš svima razumljivo) da najviše vrednovan nije rad u proiz-
vodnji, nego u prodaji i marketingu, koji se stalno dovodi u pi-
tanje od strane radnika i ak nekih pripadnika nižih slojeva
uprave. Kako ukazuje Elizabet Dan u analizi privatizacije fabri-
ke deje hrane u Poljskoj "privatizacija firmi podrazumeva i
‘privatizaciju’ osoba" (Dunn, 2004: 128), što znai da e zapo-
sleni kroz proces ekonomsko-socijalno-kulturne promene zna-
ajno transformisati konceptualizaciju rada, kao i odnos izmeu
rada i proizvoda rada. Naime, ideologije rada u socijalizmu pro-
izvodile su uverenje da je osoba, investirajui svoj rad u proiz-
vod, stvorila neku vrstu produžene vezanosti i za proizvod i za
neposredno okruženje proizvodnje (fabrika ili radno mesto uop-
te). Ono do ega dovodi privatizacija jeste stvaranje svesti o
odvajanju rada od proizvoda, i "privatizacija" rada, koji se pre-
poznaje kao svojstvo individua kojim one mogu raspolagati, pa
i "vezati" ga za sasvim druga radna okruženja i proizvode. Ova-
kvu "privatizaciju" i "komoditizaciju" rada mnogo teže shvataju
123
radnici u proizvodnji, koji su svoj radni identitet u najveoj meri

gradili na identifikaciji sa finalnim proizvodom, i teško mogu
da zamisle situaciju u kojoj svoja znanja i umea "prodaju" dru-
gim poslodavcima ili ih koriste za proizvodnju nekih drugih
proizvoda.7
Na kraju, nakon svih ovih razmišljanja o prirodi transforma-
cije, nainima "disciplinovanja " i konceptima kulture koji se
koriste da bi promenu omoguili i objasnili, ne želim da završim
ovaj rad a da sa itaocima ne podelim utisak koji je preovlai-
vao tokom svih razgovora, a koji se posebno nametao nakon ka-
snijih preslušavanja intervjua. Iako nijednom nije eksplicitno
pomenuto tokom razgovora, kada smo razmatrali mnoge druge
teme, jedno pitanje je sve vreme bilo prisutno: pitanje straha.
7
Sline primere možemo pronai u drugim privatizacijama pivara u
centralnoj Evropi. Recimo, u sluaju privatizacije jedne lokalne pivare u
eškoj, poslovoe u proizvodnji su pružale veliki otpor nameri vlasnika
da sve funkcije saobrazi korporativnom formatu. Kako pokazuje Kamil
Mare, u eškoj se pridaje veliki simboliki znaaj rukovodiocima u pro-
izvodnji, koji tradicionalno nose naziv "glavnih pivara" ("main brewer"),
te se za njihovo preimenovanje u "menadžere u proizvodnji" smatra da
na potpuno neadekvatan nain održavaju njihovu kljunu ulogu u proce-
su proizvodnje piva i garancije njegovog kvaliteta. Mareš nacodi sledei
primer: "In the Starobrno Newspaper (2006), issued monthly by the PR
department, we can see, under the picture of the brewer and main brewer
proudly holding a certificate from one of the Czech beer brands awards,
the caption: "Manager of the Starobrno brewery and main brewer ... ".
The legend is not referring to different working identities but to different
names of the same position. A brewer is broadly conceived by the Czech
beer drinking culture to be the most important person in the brewery, the
person brewing the beer. There are some breweries in the Czech Repu-
blic that use signatures of their brewers on beer bottle labels to "guaran-
tee " the quality of their beer. " (Mareš, 2007: 20)
124
Ildiko Erdei
Re je svakako o egzistencijalnom strahu od nepoznate i ne-

predvidive budunosti, (najjae ga oseaju domai zaposleni,
kako u upravi tako i u proizvodnji), u kom svaki dan donosi ne-
sigurnost oko toga kako e se završiti. Ovaj strah roen je iz
kraha nekadašnjeg sveta, koji je doživljavan kao mnogo sigurni-
je i bezbednije mesto, i u kom je bila njihova "druga kua", ka-
ko su nazivali pivaru, koja je danas pretvorena u mesto kojim,
kao i u celom velikom kasno-modernom svetu, vladaju nesigur-
nost i neizvesnost.
Ova mešavina prepoznatih i neprepoznatih strahova preplie
se sa svakodnevnim strepnjama, ali i sa nadom koja se ogleda u
moguem "zamišljanju lokalne budunosti" u poznatom okruže-
nju, sa poznatim ljudima, pod uslovima koji su promenljivi, ali ne
i potpuno netransparenti i nepodložni nekoj vrsti "kalkulacije".
Bibliografija:
Burawoy, Michael and Katherine Verdery (eds.) 1999 Uncertain Transi-

tion. Ethnographies of Change in the Postsocialist World. Lanham,
Boulder, New York, Oxford: Rowman & Littlefield Publishers, Inc.
Daglas, Meri, Nej, Stiven, 2003 Osobe koje nedostaju, Beograd:
Samizdat Free B92.
Dunn, Elizabeth 1999 Slick Salesmen and Simple People: Negotiated
Capitalism in a Privatized Polish Firm. u: Michael Burawoy and
Catherine Verdery (eds.), Uncertain Transition, Ethnographies of
Change in the Postsocialist World, New York, Oxford: Rowman &
Littlefield Publishers, Inc. Lanham, Boulder., 125-149.
Dunn, Elizabeth 2004 Privatizing Polland. Cornell University Press.
Hann, Chriss, 1998 'Foreword'. In: Surviving post-socialism, Local stra-
tegies and regional responses in eastern Europe and the former Sovi-
et Union. Sue Bridger and Frances Pine, (eds.) London and New
York: Routledge. Pp. X.
125
xazi, Mladen (ur.) 1994 Razaranje društva. Beograd: Filip Vinji.

xazi, Mladen 2000 Elite u postsocijalistikoj transformaciji srpskog
društva. U: M. xazi, Raji hod. Beograd: Filip Vinji.
Lazi, M, S.Cveji 2004 Promene društvene strukture u Srbiji: sluaj
blokirane postsocijalistike transformacije. U: A. Mili (prir.) Dru-
štvena transformacija i strategije društvenih grupa: svakodnevica
Srbije na poetku treeg milenijuma. Beograd: ISI FF.
xazi, Mladen 2005 Promene i otpori. Beograd: Filip Vinji.
Kamil Mareš, Starobrno Brewery: from Socialism to Internationalism,
www.dioscuri.net
Verderi, Ketrin 2005 Šta je bio socijalizam i šta dolazi posle, Beograd:
Fabrika knjiga
Salaman, Graeme 1997 Culturing Production, u: Paul du Gay (ed.),
Production of Culture, Cultures of Production, Sage Pblc, London,
Thousand Oaks, New Delhi, in association with The Open Univer-
sity, 235-284
Ildiko Erdei
DIMENSIONS OF ECONOMY: A CONTRIBUTION

TO THE REFLECTION OF PRIVATIZATION AS
SOCIO-CULTURAL TRANSFORMATION
The process of privatization, in other words the transformation of the

former state owned, into private property, represents an element of the
"transitional package" that brings about expectations of procurement for
the ex-socialist societies into a state of "new economic normality" that is,
in today’s societies and economy, represented by liberal capitalism. In
the examination and analysis of the privatization through the economic,
governing and expert milieus, this process is frequently situated in the
context of economic and political study. In doing that, the investigation
of the social and cultural implications of the process that stems from
privatization representing not only a modification of the ownership
structure, but a complex process in which there is an encounter of the
126
Ildiko Erdei
different business and organizational cultures of "east" and " west", and
through which they are subject to a reexamination and revision of some
of the basic cultural categories, such as time, the idea of a person,,
concept of production, labor, as well as the questions of responsibility,
freedom, creativity, independence, is recurrently being disregarded.
From such a perspective, that is pursued by many anthropologists
who deal with post-socialist countries, it comes about that privatization
will foster, not only, a novel mode of ownership and a new breed of
business, but primarily, a new category of social individuals, that are
expected to epitomize the new economic and social order, in which they
are successfully integrated, so as to reproduce it. In other words, the
"disciplining" of the manufacturers, is intrinsically linked to the
transformation of the logic of economy that is based upon the
"independent consumer" that twists privatization into an ambiance in
which questions of responsibility, choice, freedom and coercion, are
discussed and negotiated. In this paper such queries will be inspected
through a privatization of a local brewery in 2003, by a known, but not a
leading world beer and beverage producer.
127
Vlado Kotnik
University of Primorska, Koper
Bizarre Academism and Science in

Slovenia: Elements for Anthropological
Study of Postsocialism and Transition
Abstract:This article addresses some of the aspects the academic
sphere, science and intellectual culture under postsocialism offer for
the understanding of transition issues in contemporary Slovenia. It
starts with the surprise that has been caused by the bizarre commodifi-
cation and domestication of anthropology in Slovenia, particularly at
Slovenian universities, after 1990s, and tries to reflect social recep-
tion, institutional organization and academic status of anthropology in
this country. Furthermore, through a specific case study of a violent
debate which recently took place in Slovenia concerning the reasons
for the absence of Slovenian universities on the notorious list of top
500 world universities, it tries to illustrate the essence of how acade-
mic spheres in transitional societies function. The conclusion presents
some elements of social hypocrisy and discrepancy. It reveals certain
facts that have taken place within the last few years, and thus helps us
understand the contribution of the Slovenian state administration for
science to the process of systematic transformation of this autonomo-
us social domain of highly intellectual work into a turbo-neoliberal
enterprise of wageworkers, academic lumpenproletarians, anti-intel-
lectual jobbers, profiteers and money-spinners.
Keywords: anthropology, postsocialism, transition, academism,

Slovenia.
Vlado Kotnik
Anthropology in Non-Anthropologists’ Hands:

Postsocialism of Anthropology1
Massive changes have taken place in the former socialist co-

untries in the last twenty years. According to the Slovenian social
anthropologist Irena Šumi, the political singularities, such as the
creation of numerous new nation-states, the emergence of thou-
sands of kilometres of new international borders, and radical
changes of political systems within the newly created and deline-
ated state formations, no doubt held promise of exceptional social
situations which offered unique and unprecedented insights into
human sociality (Šumi 2004: 76). Namely, in the wake of the col-
lapse of the former Soviet bloc, the socialist states from Eastern
Europe and the Balkans have introduced a variety of novel polici-
es and political arrangements indicating radical social, cultural
and economic changes. However, as postsocialist and late-socia-
list states implemented new political values and social initiatives,
they acted upon complex social and cultural systems that respon-
ded in quite different, also unpredictable ways and unexpected re-
versals (Phillips 2005: 437-438). This often happened because
Western political elites, supported by their globally dominant di-
sciplines of economics, political science, transitology or other
kind, promoted models for the postsocialist countries that bear lit-
tle connection to the social realities of their own countries (for
more about this aspect of Eastern transition see Anderson & Pine
1
This contribution has been made on the basis of my research pro-
ject "Problems Faced by Science, Education and Intellectual Culture in
Post-Socialist Societies: The Slovenian Case ", carried out in 2007 at
the Institute for Anthropological Research in Ljubljana. For more
information about this project see Outline of Anthropological Projects.
Bulletin IAR 1 edited by Martin Žužek Kres.
129
Bizarre Academism ...
1995, Borneman 1998, Bridger & Pine 1998, Buchowski 2001,

Hann 1993: 1-26, Stark & Bruszt 1998). Westernization of
Eastern societies was among the most crucial emancipatory poli-
tical paroles of Western as well as Eastern political and academic
elites and, thus, well known to all of us who lived in ex-socialist
places. However, the everyday moral communities of socialism,
such as excessive political control, confiscations, absence of con-
sumption and markets, limited freedom of public speech, have
been undermined after 1990s but replaced with new "epidemic
societal diseases", such as postsocialist corruption, criminality,
new social inequalities.2 Many academic disciplines have addres-
sed these changes, and in some cases, notably that of economics
and political science, disciplinary paradigms have been utilized
not merely to explain what has been unfolding but also to make
changes happen in a particular way. Yet, after more than a deca-
de, many deficits remain in social science understandings of the
"transition". As Chris Hann points out anthropology can provide
the necessary corrective to the deficits of "transitology", and, furt-
hermore, the anthropological discipline can profit from attention
to the emerging studies of postsocialism (Hann 2002: 1). The en-
tire field of postsocialism studies is, according to Šumi, today or-
ganized "around the idea that the times of global flourishing of
(very diverse) absolutist regimes commonly denominated as soci-
alist, and their rather thespian demise in Europe after 1989 re-
present social turbulences of such magnitude that they must have
had profound, easily discernible, and mutually comparable im-
2
For more insightful understanding of broader societal consequen-
ces caused, directly or indirectly, by drastic political turbulences and
transformations in the East European countries see the following wri-
tings: Kideckel 1995, Müller 1993, Burawoy & Verdery 1999, Bernik
1994: 45-60.
130
Vlado Kotnik
pact on the societies in question" (Šumi: 2004: 76). Maybe

anthropologists were not prominent in the study of these major
processes that have taken place, in some cases quite dramatically
and brutally, in socialist and post-socialist societies of Eastern
Europe and the Balkans, but recently they have started contribu-
ting significantly to this field. Some of the reasons for this hesita-
tion or neglect probably derived, as Hann presumes, "from the di-
scipline’s origins and its overriding concern with ‘exotic’ tribal
societies in regions colonized by European powers" (Hann 2002:
2). No doubt the sphere of science and academic culture was,
among many other social domains, strongly marked by these so-
cio-economic and geopolitical changes that caused a break of so-
cialism and the rise of a new social order, imported from the
West into this culturally diverse but geographically contiguous
area (Halpern & Kideckel 1983: 377). Ethnographies and anthro-
pological studies of Eastern Europe and the former Soviet Union
published in the last decade have been shaped at least by three
major societal circumstances: by the political upheavals of No-
vember 1989 in Eastern Europe, more precisely in Eastern Ger-
many, and of August 1991 in the Soviet Union, and by dramatic
disintegration of Yugoslavia in the early 1990s. The anthropology
of postsocialism and the anthropology of Eastern Europe, two
subfields of anthropological study of recent changes on the Euro-
pean continent, have in the past decade experienced significant
growth. Although Daphne Berdahl (2000: 1-13), in her introduc-
tion to the edited volume entitled Altering States. Ethnographies
of Transition in Eastern Europe and the Former Soviet Union,
writes that the "ethnographic corpus of postsocialist transitions is
sparingly small", it seems that there is a growing number of
anthropologically informed accounts of events and lives in the
postsocialist areas. Anthropological or anthropologically related
descriptions of postsocialist societies that explore the terrain of
131
everyday life in general or specific social domains in order to ma-

ke claims about the nature, process and essence of postsocialist
and "transitional" social, cultural and economical transformations
continue to grow.3 Some writings, among them particularly those
of Hann (1994: 229-249), Hann & Humphrey & Verdery (2002:
1-28), Wolfe (2000: 195-216) and Phillips (2005: 437-442), have
also provided useful readings of the anthropological literature on
Eastern Europe that appeared in the decade after the demise of so-
cialism. This literature has grown sufficiently in recent years to
generate a number of useful surveys, reviews (Ziker 2004: 163-
175), and reflections on the subfield of postsocialist anthropology.
Here, I limit myself to only a small number of recent anthropolo-
gical and related studies on postsocialism and transition, as the
majority of them is, implicitly or explicitly, committed to the
methodology of ethnographic fieldwork, which is usually seen as
an imperative of an "anthropological" work still generating a uni-
que and valuable form of knowledge. However, although the he-
terogeneity of this subfield stays remarkable, there are vast areas
of social domains which still need to be investigated more syste-
matically and meticulously. One, among many, is a critical reflec-
tion on postsocialist academic spheres, their scientific policies
and practices, as well as on research agendas and ideologies that
have taken place in newly established "transitional" realities.
Let me begin with a specific case revealing bizarre domestica-
tion and neoliberal commodification of anthropology that has ta-
ken place in postsocialist Slovenia. The field of social sciences
and humanities in Slovenia, especially in its part supposedly rela-
3
A hyper-production of different kinds of academic literature on
these issues speaks for this argument: for example, Berdahl & Bunzl &
Lampland 2000, Burawoy & Verdery 1999, Humphrey & Mandel
2002, Svašek 2006, Verdery 1996, Hann 2002, etc.
132
Vlado Kotnik
ted to or identified with the Anglo-American anthropology, has

been suffering continuously from the consequences of its aphasia
traditionally present in the domains of theory and principles. The
ideological constraint of vulgarized Marxism institutionalized un-
der the former communist regime was very successful in establis-
hing discipline (and preserving it for half a century) in the circles
showing the little social and humanistic curiosity and disobedien-
ce which, before 1945, might still had kept pace with the rest of
the world. After the WWII, the weak pre-war anthropological
thought collapsed completely; it diverged into two directions, i.e.
the Slovenian ethnologic "socialist" nationalism on one hand, and
the "Marxist" post-war Slovenian sociology born out of specific
historical situation on the other. Since approximately the early
1990s, i.e. after the collapse of Yugoslavia and with the begin-
ning of the so-called transitional phase in the newly established
state, the Slovenian academic sphere has been marked by a cer-
tain "rebirth"4 of anthropology, and especially its socio-anthropo-
logical and cultural-anthropological orientations. But, according
to Irena Šumi, it is the very social and cultural anthropology that
have been most profoundly marked by the unpleasant and typical
consequences of transitional processes, becoming in a way a
synonym for the social and humanistic thought renovated in ac-
cordance with disintegration of the socialist regime (Šumi 2000:
376). According to the same author’s analytic contextualisation
of this state which she has presented in another text, a very com-
plex "battlefield" was formed in Slovenia even before the "collap-
se of socialism", where the battle for the appropriation of the
newly arising field of "new", neo- or post-socialist professional
4
The Slovenian sociologist Drago Braco Rotar was one of the first
to apply his efforts to the "return of anthropology " to Slovenia (Rotar
1991: 67-70).
133
social "scientific activity" was being fought. She considers the

goal of such action to be understandable and banal: it was about
the appropriation of institutions, educational programs, career po-
sitions, etc. It is interesting to notice that an important part of di-
scussions within the framework of this academic battle concer-
ning the entire field of social sciences and humanities in the end
of the 1980s and in the first half of the 1990s were actually di-
rectly related to "anthropology" and have been, since then, also
often developed on its shoulders. On one hand, this "newly disco-
vered" social and humanistic discipline appeared as an alternative
to, for example, ethnology, a part of academic sociology, human
biology, etc., while, on the other hand, it seemed a suitable "coat"
covering a whole range of specialised thematic fields and mostly
imported disciplinary and problem denominations which were not
firmly established in the Slovenian academic hierarchy of that pe-
riod. These transitional pseudo-scientific domestications of
anthropology and its disciplinary body, which were imported into
the Slovenian university circles as a carrier of new scientific dre-
ams for many intellectually badly formed or completely disorien-
ted humanistic and social scientists who were simultaneously ca-
reerist enough to consider them as a good opportunity to get laun-
ched among national scientific stars, are, from time to another, so
naive and ambitious that they can even provoke a certain amount
of pathos. A detailed description of the course of many battles
will have to wait for another occasion, while we can state right
away that the consequences of this activity are more than bizarre.
The current situation is as follows: on one hand, Slovenia has fa-
ced the proliferation of "anthropological institutions". I hope not
to make an error in counting when claiming that, since the collap-
se of socialism, Slovenia has obtained at least two university (un-
dergraduate) programs of (social/cultural) anthropology and at le-
ast three postgraduate programs in this field; a private postgradu-
134
Vlado Kotnik
ate faculty with specialised anthropological programs; two or

three national associations of anthropologists and at least one or
two additional ones with anthropologists as their members; some
five or six research institutes, departments or centres established
by the state and containing the word "anthropology" in their name
or program; a private research institute specialised in anthropo-
logy in the broadest sense of the term; some academic periodicals
containing the word "anthropology" in their title or activity de-
scription; and a whole range of under- and postgraduate courses
which are, in one way or another, supposed to transmit a kind of
specialised anthropological knowledge. But Irena Šumi, who has
been so far the first and only person to write about these specific
institutional domestications of anthropology in Slovenia, notices
that, despite multiplication of institutional bodies in the field of
anthropology, no synergy ever appears which could lead to refor-
mation or extension of the existing institutions; on the contrary, it
is obvious that only one possible way exists in the Slovenian aca-
demic province, i.e. continuous establishing of new institutions to
form temporary unions of a small number of people sharing the
same views. Another structural characteristic set out by Šumi is
related to the fact that hardly any of these "anthropological insti-
tutions" has not experienced in its lifetime a sort of dissolution of
its "anthropological collective" resulting into the already predicta-
ble "circulation" of personnel and the formation of new institutio-
nal coalitions.5 However, it should be pointed out that the "cyclic
5
I mainly owe this chapter to the observations made by Irena Šumi
(2004: 61). I would only like to add to her analysis above another structu-
ral element which has recently become a key reflex in the process of
establishing new institutions and research collectives. Nowadays, the si-
tuation in many academic environments is as follows: when young peo-
ple receive their PhD, they are overnight, and almost as a rule, left witho-
135
calendar" of transitional births and collapses of research centres is

not characteristic only for the Slovenian anthropology. One can
notice the same instincts to produce institutions instead of actual
contents also in other fields of the academic scene (if we only
mention the fashion of establishing new universities and higher
education institutions in the last five or ten years) as well as in a
broader context. However, the transitional appropriations of
anthropology in Slovenia have reached such extremes that anthro-
pology has been transformed into a sort of "reservoir" for
anything. Thus it has happened that the new "anthropological"
departments and centres of the Slovenian universities and natio-
nal scientific institutions, especially the new ones established on
the base of new social needs and economic interests of transition
and which have been stimulated by the state, have extensively fil-
led up with people whose professional formations, scientific/rese-
ut a job or a research engagement within established institutions which

are (especially those working in the field of social sciences and humaniti-
es) already overfilled with the cadre even without them, or they are for-
ced to work on the extreme margin of these institutions. In the last few
years, many young Slovenian anthropologists have shared this destiny as
well; consequently, establishing alternative research organisations may
be actually partly due to their efforts to resolve the questions of survival
and to trace a way for continued work and professional development.
The establishment of the Institute for anthropological research in Ljublja-
na was also due to the above-mentioned situation. Some anthropologists
with a guaranteed regular academic job find these new institutions a little
confusing. With other words, they look down upon them and do not even
consider the reasons which are pushing their professional colleagues into
this kind of projects. I consider this kind of incapacity to understand bro-
ader contexts of institutionalisation of anthropology as a deficit in anthro-
pological formation and perspective which is difficult to excuse and gro-
und from the professional point of view.
136
Vlado Kotnik
arch orientations and epistemologies have not much to do with

either the most basic anthropological education or the epistemolo-
gical paradigms and practices of anthropology, and who have
been chosen on the basis of some bizarre personnel choices and
non- or semi-transparent social circumstances. During a conver-
sation on this topic, a colleague, geographer, unconsciously pro-
vided me with an exemplary and typical reproduction of the tran-
sitional "constitution" of anthropology:
Among us, geographers, it is perfectly clear who is geographer, what
is geography and which contents are geographical, while as for you,
anthropologists, it seems that anthropology is like floating in the air, it is
somewhat vague, like a sort of disciplinary umbrella which can cover
everything that cannot be classified under any other discipline.
The transitional constitution of anthropology on the level of

university programs and scientific institutions, which has been,
from many aspects in a completely unprofessional way, suppor-
ted by the most vulgar neoliberalism and clientelistic realisation
of survival strategies, has consequently lead to declassified recep-
tions of anthropology presuming that this discipline can be simul-
taneously understood as everything or nothing. The background
of this destructive process can be explained by the following di-
lettante logic: what cannot be "squeezed" into history, philo-
sophy, geography or any other traditionally recognized and ho-
mogenised discipline in the Slovenian space, can be classified un-
der anthropology. As an anthropologist by education, I had
myself opportunity to observe this process of disfiguration and
abolition of anthropological discipline in one of the Slovenian
scientific institutions. Thus in many Slovenian higher education
institutions which, in ambitious and "innovative" way, try to pro-
mote a certain "anthropological character" in their educational
programs, anthropology has been falling through a steep cascade
137
down to the level of an empty etiquette of conjuncture. To facili-

tate the understanding of the problems related to the social recep-
tion of anthropology, we have to examine in a more detailed way
the background of the transitional constitution of the academic
anthropology within the Slovenian university programs offering
anthropological education. My sample consists of four Slovenian
faculties of social sciences and humanities carrying out educatio-
nal programs in anthropology either on undergraduate or postgra-
duate level. The selected faculties mainly cover the education of
anthropologists and the production of anthropological profiles in
Slovenia. For analytical reasons, I will not mention the names of
the selected institutions, but even a quick glimpse into the structu-
re of the pedagogical personnel employed in their anthropological
departments or programs in the study years 2005/06, 2006/07 and
2007/08 is not only pretty indicative but probably even shocking
from the viewpoint of anthropological departments formed accor-
ding to standards of foreign universities.
Faculty Faculty Faculty Faculty

No. 1: No. 2: No. 3: No. 4:
Graduate Post- Graduate Post-graduate
Education graduate Education Education in
in Anthro- Education in in Anthro- Anthro-
pology Anthropology pology pology
(2006-07) (2006-07) (2005-06) (2007-08)
Teachers 46% 22% 40% 58%
Anthro-
pologists
Teachers 54% 78% 60% 42%
Non-
Anthro-
pologists
Table 1: Percentage of university teachers-anthropologists within educa-

tional programs in anthropology carried out by Slovenian faculties.
138
Vlado Kotnik
The data cover an overview of pedagogical capacities, i.e.

university teachers who form the backbone of educational pro-
grams in anthropology by covering the basic or obligatory su-
bjects/core modules within the chosen programs. My classifica-
tion of teachers into the categories of those who can/cannot be
described as anthropologists is based on the following objective
biographic and content criteria: field of scientific publication
and activity (bibliography) as the most relevant, then academic
formation (PhD in anthropology), and field of the achieved aca-
demic qualification (habilitation) as less relevant, because it can
be performed as formally obtained label but cannot necessarily
fit the reality of the work. I consider the afore-cited indicators
as possibly reliable enough to be used as a barometer to judge
the scientific competences of people in question. Furthermore, it
has to be pointed out that all of the four faculties carry out pro-
grams in the field of socio-anthropological or cultural-anthropo-
logical branch of the anthropological discipline. Statistical data
show that three out of four educational programs in anthropo-
logy are only to a very small extent carried out by university te-
achers who have specialised in social/cultural anthropology or
anthropology in general. Such pedagogical constitution of aca-
demic anthropology is undoubtedly a challenge to Western mo-
dels of constitution and organisation of anthropological courses
and departments. Moreover, it also raises the question of quality
of these programs, as well as the question of competences, espe-
cially when taking into account that some particular anthropolo-
gical programs have been "inhabited" by experts who lack the
most basic anthropological education as well as bibliography
which could prove their scientific/research activity within this
discipline, and, as we suppose, also do not possess sufficient
knowledge and know-how needed for understanding of anthro-
pological epistemology and effective use of anthropological fi-
139
eld methods. These non-anthropologists who have suddenly, in

a transitional way, additionally become experts in anthropology,
are actually people with certain academic formation: they in fact
do carry out researches, but in other fields of humanities, from
the pretty cognate ones, like sociology, ethnology, archaeology
or philosophy, to the more remote ones, like theology, religio-
logy, kinesiology, political and defence science, etc. According
to their bibliographies, they are not connected by any clear epi-
stemology and elaborated methodology, which are the condition
and the essence of any pertinent practising of anthropology. I
have been following the situation in this field for years and I ha-
ve been continuously haunted by the feeling that the academic
anthropology in Slovenia actually consists of an undefined
sandpit which can be used by any "coincident" passer-by who
can have some fun playing in it, while no-one points out any
competences and consequences of such "playing" with a disci-
pline which has been actually formulated and based on the abi-
lity of systematic reflection on achievements and mistakes wit-
hin the discipline itself and other cognate disciplines. Many pe-
ople still do not realise that modern anthropology is neither an
undefined pile of confused theories deriving from various disci-
plines nor a broad landscape which could suck up all sorts of
products of human imagination, but a serious discipline in the
field of humanities and, from time to another, social sciences,
with its own clearly defined scientific principles, rigorous refle-
xive epistemology, and, above all, specific methodology based
on fieldwork and elaboration of ethnography as "tickets" to en-
ter the world of creation of the theory and scientific judgements
concerning the subject matter.
The most eloquent is the proportion between university teac-
hers with anthropological formation and those without it em-
ployed at the faculty No 2: the proportion of university teachers
140
Vlado Kotnik
who do not have much to do with practising anthropology em-

ployed at this faculty is as high as 78%. This discovery becomes
even more shocking if taking into account that this faculty is ca-
rrying out a postgraduate program and that in such cases one co-
uld expect (without much modesty) that the discipline will be
conducted by real experts and not only occasionally inspired or
in any other way "anthropologised" dilettantes. Even those who
do not think that such commodification and domestication of
anthropological science on the Slovenian universities is very
problematic might have some problems imagining similar situa-
tions in some other areas, e.g. departments of geography lead by
anthropologists or philosophers, programs in physics occupied
by chemists or biologists, etc. Let me add right away that my
pleading for anthropology in this article does not tend to create
a "pure discipline" – such action would be an unacceptable aca-
demic purism – but is about raising the question of disciplinary
pertinence which can only be provided by application of suita-
ble competence, criteria, standards, and, last but not least, scien-
tific sensibility when elaborating educational programs. As a
matter of facts, the phenomenon described here is so kitschy
that it calls for at least the very basic academic hygiene – if not
a more profound scientific scrutiny.
Activity of Employer 2003

All Temp. Job
Research in Humanities 1 1
University Teaching 3 3
All Temp. Job
141

All Temp. Job
All Temp. Job
All Temp. Job
Let me add another significant specification to illustrate this

university "anthropological" kitsch which has been put together
with a certain lack of sensibility: the table below shows the total
number of demands for the profile of anthropologist with a PhD
formulated by universities and scientific research institutions in
Slovenia in the last few years.
The table above, which contains the data on the actually re-
ported (openly published) vacancies for anthropologists with a
PhD on the part of employers covering the field of humanities
and university education in Slovenia, lead us to two conclusions.
Firstly, despite an increasing number of new anthropological, or
at least "anthropologically commenting", university programs in
Slovenia, the reported demand for anthropological profile on the
part of university institutions is almost negligible. Besides, the
eight vacancies in the field of university teaching of anthropology
in the years 2003-2007 also reveal a pretty bad fluctuation of per-
sonnel. All these observations significantly complete our data
from the Table 1 which indicates that anthropological programs
mainly employ non-anthropologists. And even more surprisingly,
142
Vlado Kotnik
in all the cases where vacancies were published by university em-

ployers only fixed-term employments were offered. Such situa-
tion could be more easily explained within the category of rese-
arch in the humanities (where most of vacancies depend on indi-
vidual state projects) than in the category of creation of new em-
ployments in the field of university pedagogy. Moreover, the ta-
ble below (if compared to the one above) also indicates a negligi-
ble participation of academically educated anthropologists outsi-
de the academic world, e.g. in state administration, economy, me-
dia, non-governmental organisations and similar, where their
knowledge could no doubt be useful and, above all, it could con-
stitute an important analytical mirror.
Year Type of Employment Number of Vacancies

All 1
2002 Temporarily 1
All 4
2003 Temporarily 4
All 2
2004 Temporarily 2
All 2
2005 Temporarily 2
All 2
2006 Temporarily 2
All 1
2007 Temporarily 1
Reported vacancies for anthropologists with a PhD (Source: Analytical

Office of the Employment Service of Slovenia, June 2007).
Let us add another particularity of the Slovenian space into

the bargain: anthropology is being implemented as a sort of fas-
143
hionable caprice which brings a taste of novelty, difference and

exoticism (I perceive the latter as a fascinating interiorisation of
the colonial approach which was in the past embodied by tradi-
tional anthropology). From time to another, certain non-anthro-
pologists thus decorate their study subjects or researches with
the popular expression "anthropology" (just as if it was an arbi-
trary denomination) although they may offer the contents which
are miles away from any kind of anthropology. Consequently,
we can claim that the Slovenian postsocialist academic ivory to-
wer practices and understands the well-known holistic principle
of anthropology in a very literal and, above all, incorrect way.
Slovenian Academic Yearnings for the List of Top 500

World Universities: Academic Sphere in Transition
The dominant focus in transition studies to date has been

more on economic and political factors through analyses gene-
rally conducted at the national or international level, while a
closer look at what has been happening in everyday life in urban
contexts of postsocialist societies has not been brought up very
often. It is actually anthropologists who, by using ethnographic
methods, make visible problems and challenges that have until
now been obscured, tabooed, or taken for granted; from synago-
gue restoration in Eastern Europe to gay sex tourism in Prague,
or, to the politics of rock music in Hungary (Berdahl & Bunzl &
Lampland 2000). All these anthropologically informed accounts
have shown that specific issues and local topics can lead resear-
chers to confront complex questions of individual agency and
collective practices in the move away from socialism. The field
of transitional science and academic arenas also gets more and
more visible position in postsocialism studies. Amy Ninetto, for
144
Vlado Kotnik
example, has examined the shifting and contradictory role of the

post-Soviet state in science and in the lives of scientists. Her re-
search has been concerned with the ever-changing boundary
between the laboratory and society as well as with the move-
ment of migrating scientists and the meanings attached to such
academic mobility (2000: 37-41). Her exploration of intersecti-
ons of the state and the market within contemporary Russian
sciences challenges the common view that Russian scientists are
overly "nostalgic" for the glories of Soviet science past. Instead,
Ninetto demonstrates how scientists and scientific institutions
creatively forge a range of relationships with state and market
structures in order to adapt to the low levels of state funding
available to them in the 1990s. In fact, Ninetto argues, the pri-
vatization of Russian science in the Siberian science city of
Akademgorodok requires the active participation of state actors.
In this inquiry she highlights the power relations that move
knowledge production to the supposedly "non-ideological"
sphere of science. In her examination of postsocialist forms of
governmentality, she argues that, in transforming "structures
that were available under socialism into hybrid state-private
ventures", scientists have "reconfigured, and in some cases even
strengthened, the relationship between state power and the pro-
duction of knowledge. Seeing ‘the state’ as it is constituted in
Russian scientists’ discourse challenges Western models of the
autonomy of science." (Ninetto 2005: 443). Ninetto’s research
maybe reveals the unexpected or less expected results of market
reforms in arenas such as science and academia from Western
point of view. Certainly, this is not something what would re-
ally surprise, as many Eastern researchers have been watching,
from a "native" point of view, similar process of the transitional
reconfiguration and even decomposition of science that has ta-
ken place in many postsocialist countries in the last fifteen
145
years. Thus, the Russian example is maybe notorious due to the

central role this country had played for the entire Eastern bloc,
but is certainly not an isolated island where such transitional
processes have restructured numerous domains of scientific life
and work. Ironically, the very social processes that were suppo-
sed to remove or displace state control over science have invited
the state back into science in different and, predominantly, not
transparent ways in many East-European countries and their
academic arenas.
Due to this, it is not surprising that postsocialist governances,
formal democracy, capitalism, neoliberalism, international allian-
ces and formations (European Union, NATO, etc.) and common
European projects (such as the Bologna reform and Lisbon stra-
tegy) do not give quite so much credence to the unique social, po-
litical, formal, and ideological reconfiguration of transitional
European societies. In many postsocialist countries, certain fields
like academic arenas, scientific policies, practices of scientists,
and the role of intellectuals are hardly a topic carried out in any
manner by any public or serious research agenda; same goes for
social sciences and humanities in Slovenia. Among several rese-
arch projects in social science and humanities that the national
ministry in charge of financing research has backed in the last de-
cade, not a single one has specific "transitional problems of scien-
ce" in its title.6 In Slovenia, constant politically and ideologically
6
If I remember well, an international project "The importance of so-
cial capital for young researchers " led by Anuška Ferligoj was conduc-
ted in 2004 at the Faculty for Social Sciences of the University of Lju-
bljana in cooperation with Germany, Belgium, Spain and Great Britain.
According to the questionnaire I received as a young researcher I assume
that despite its promising title, the research completely avoided (from the
empirical aspect and from the viewpoint of its contents) the study of the
146
Vlado Kotnik
connoted discussions on "Slovenia’s bright future", Slovenian so-

ciety as a "learning society" "based on knowledge and profici-
ency", "national priorities of science", "inherent importance of
science for Slovenian social progress and cultural development",
"inputs and outputs of Bologna reform", etc. – the slogans which
have sent all recent dominant Slovenian "scientific", "academic"
and "political" noblesse into raptures – are actually paradigmatic
representations of ideological terror that falsifies and mystifies
the real status and the very social position of science and acade-
mism in the country. These democratised totalitarian ideas, initia-
tives, expressions, and new administrative ecumenism in science,
university, academia, and research – playing the role of an "ideo-
most urgent problem faced by young researchers, i.e. their possibilities

for a professional career and development after completing their postgra-
duate studies. On the contrary, it only concentrated on the study of inter-
subjetive relations and micro-social networks during the period when
they were still formally a part of research groups. I think it is necessary to
stress this point because one of the declared goals of this research was to
study elements which exerted an influence on the academic success of
young researchers. I am not sure if the research explained the reasons
why more and more young researchers in Slovenia have to register at the
Employment Service after having received their master or doctoral de-
gree, and thus interrupt formal contacts with their research organisation.
They have to look for new possibilities for employment from the position
of unemployed persons which significantly weakens their position in ne-
gotiations. This fact was pointed out by an unemployed person with a
PhD during the conversation with journalist Ksenja Hahonina: "Compa-
nies do not publish offers for employment. They prefer waiting for a per-
son with the right profile to register at the Employment Service. In this
way the candidate’s starting point for negotiations are significantly wor-
se. He almost must accept the employment offered regardless to the con-
ditions set by employer. " (Hahonina 2006).
147
logical setting" which serves exclusively to the needs of the local

political "despots" and their academic and scientific adherents
and souffleurs, as well as their protected and submissive protago-
nists – were during the last fifteen years of the Slovenian "transi-
tion period" imported to Slovenia very successfully and without
any critical reflection from the United States, while the EU scien-
tific policies remained ignorant of this politically inspired neoli-
beral academic "instruction". Let us limit ourselves to only one
such phenomenon pointed out by the anthropologist Irena Šumi:
The fact that the librarian service offered by a private and very profit-
oriented company from the USA Thompson ISI (with high charges for its
services also in Slovenia) could have become the alpha and omega of the
Slovenian national system of evaluating scientific production is
screaming for a sociological analysis of the Slovenian provincialism.
Nevertheless, from the practical viewpoint, such decision in our country
is mainly a consequence of pressure exerted by the so-called "hard",
"natural" science. The objections formulated by experts proving that the
production of knowledge within most of these sciences is, by its essence,
technological and not epistemic (the latter should be understood as a
paradigmatic and theoretically based and accomplished procedure while
the first one consists of writing reports on actually experimental
laboratory procedures "directly" from the work bench which are mainly
shorter than an average article published in daily press...), while the
production of knowledge in social sciences and humanities is, by its
nature, reflexive [...] and it vitally depends on theoretical production
(since laboratory methods are inaccessible in this domain and would be
no doubt unethical). (Šumi 2003/04: 154-155)
Although transferring Western institutions (democracy, mar-

kets, consumerism, profitable science, etc.) to non-Western set-
tings is a constant topic in political and economic discourses, it
still offers a fascinating ground to analyze. Most anthropologists,
as Hann points out, have been critical of policies based on the
148
Vlado Kotnik
transfer of Western models, which overlook institutional contexts

and the strong threads of continuity that mark even the most dra-
matic of social ruptures (Hann 2002: 5). However, economists,
politicians and other local specialists who have tended to dismiss
such points have also forgotten to ask themselves how expectati-
ons of transition, which have consistently not been fulfilled all
over Eastern zone, have been produced in the wake of state socia-
lism and how they have been intensively reproduced after it.
Peggy Watson puts forward an argument to show how an idea of
the West and of liberal freedom is at stake in the interpretation of
the events of postcommunism (Watson 2000: 185). Namely, an
idea of how to transfer achievements of Western societies, such
as western freedom, in itself presupposes that identities and cultu-
res under democratic and communist regimes are the same –
what, later on, have underpinned many tensions in West-East
communication. Let me add only another observation concerning
the conceptual and probably even "confessional" bases of the
whole evaluation system used for scientific production in Slove-
nia – the latter being practically fully absorbed into the state ad-
ministrative system. It is impossible to work as a scientist or rese-
archer outside the academic network put forward by state institu-
tions which should only "administrate" science, but it seems that
they create suitable circumstances for the monopoly of the
"hard", "real" science over the "soft", "unnecessary" science. In
Slovenia, this "totalitarianization" to which, under influence of
"hard" sciences, are submitted not only social sciences and huma-
nities but also the whole academic sphere, is not perceived as a
problem. No matter how hard the Slovenian scientific policy tries
to domesticate the greatest possible number of neoliberal admini-
strative "innovations" from the American academic enterprise,
the last years constantly served us with an annual "shock" for the
Slovenian academic and media sphere: we are talking about the
149
list of top 500 world universities and the persistent absence of all
of the Slovenian universities from this list. Once again in the be-
ginning of July 2006, the publication of this list brought trouble
into the local academic circles. All of the national and commer-
cial media, even the most tabloid ones, jumped on this news from
abroad. The interest of a broader audience was even more stimu-
lated by the titles and commentaries in newspapers, on TV stati-
ons and in Internet media, announcing in a sensationalist style:
"In the last few days, a cold shower not only for the minister for
science Mr. Zupan but also for our universities", "Annual lists of
top 500 world universities disappointed our academia once again
this year", "Our universities absent from the most renowned lists
of top 500 world universities, like those established in Shanghai
and Madrid or the one published by the British newspaper Ti-
mes". Journalists rushed to see the minister and the rectors of the
Slovenian universities to get further explanations on this topic:
why the Slovenian universities are absent from this list? The mo-
re or less unsure statements made by the competent spokesmen
when asked about this list all revealed a sort of dejection and di-
sappointment. Thus the media reported that the absence of the
Slovenian universities from the "top list" was especially disappo-
inting for Andreja Kocijani, rector of the biggest Slovenian uni-
versity, University of Ljubljana, since, as a candidate for this
post, she had promised the return of the University of Ljubljana
on the top list. According to media reports, the same disappoint-
ment was shown by minister Zupan who believed that at least the
biggest Slovenian university should be included on the top list,
especially as the state gave it an opportunity to cooperate with ex-
cellent foreign experts within the research groups formed at our
universities. On the other hand, Jože Mencinger, the former rector
of the University of Ljubljana, suggested in the interview for the
Slovenian newspaper Mladina (November 10, 2006) – when the
150
Vlado Kotnik
journalist asked him about the absence of the University of Lju-

bljana from "that miserable list of top 500 world universities" –
the following "hocus pocus solution" of the problem:
I myself would not make too much fuss about that list established
in China although, of course, I would prefer to be ranked 100th. With
regard to the criteria used for establishing the list, the problem could be
resolved in a relatively easy way: let’s buy a retired professor who has
won the Nobel Prize.
The obsession with this kind of lists which are used more for
the promotion of particular academic elites and clienteles with an
already established global reputation than for proving the quality
of scientific research could not leave indifferent even the Slove-
nian expert council for science and technology. Its annual reports
and the last years’ minutes (e.g. the one from October 14, 2005)
reveal an increased attention devoted to "the research criteria as
well as the quality of research at the Slovenian universities (in re-
lation to the list of top 500 world universities)." (p. 3-4). Further-
more, the selected sages to whom the trying navigation between
Scylla and Charybdis towards the desperately longed-for high se-
as of globally renowned media lists had been entrusted gave their
blessing to the suggestion formulated by their captain Tomaž Pi-
sanski, the Number One among those with the same yearnings,
that "the expert council for science and technology, in coopera-
tion with the expert council for high school education, should
establish a common working body which would formulate some
directives to raise the quality level of research at the universities
... with the purpose that one or another of our universities could
be, after a certain period, included on the list of top 500 world
universities." The teleology of this new administrative national
body was founded on the necessity to carry out the following
task: "Such working body could prepare an evaluation of the Slo-
151
venian faculties; any of the faculties figuring on the list of 200

European universities from the list of the top 500 could, for
example, choose 20 comparable European faculties it wishes to
be compared with. The results of such comparisons could then
show the quality of each university through the quality of its indi-
vidual members (its smaller units)." (p. 4). Regardless to the con-
fusion in verbalisation of the vision itself, it is even more intere-
sting to observe the fact that people proposing these measures
only strive for inclusion on that "magic" list which is obviously
supposed to resolve all the problems of the Slovenian science,
while they do not mention the striking need for a thorough institu-
tional and expert review of the Slovenian scientific institutions
necessary to improve the conditions of work and study on the
Slovenian universities and, consequently, also the possibilities for
employment of their graduates. The directives elaborated by the
above-mentioned state organ lead us to a very surprising conclu-
sion, i.e. that the changes of the Slovenian academic sphere are
necessary because of an overly mediatized list, and not because
of the actual circumstances which are far from being enviable.
This indicator is probably reliable enough to convince us that the
academic "elite" confirmed by the state has not yet overgrown all
the transitional diseases, especially those related to the "enthrone-
ment" of appearance over contents, to the monopole of declared
and fictive reality over the actual one, and to the provincial forma
mentis.
And to end this chapter, the story takes a fresh turn: at the
very moment when I was finishing this article, on August 17,
2007, the leadership of the University of Ljubljana published
the news on its website and in the national media that the first
Slovenian university "has been ranked once again among the
top 500 world universities also according to the ‘Shanghai’ list,
which is, beside the ‘Times’s’ THES list which ranks the
152
Vlado Kotnik
University of Ljubljana 362nd, the most recognized way of

ranking universities in the world. The Shanghai ‘judges’ have
estimated that the University of Ljubljana is to be ranked 402nd
to 508th for its quality." The Slovenian media have not forgotten
to add to this joyous news that Slovenia is the smallest country
with its university on this list. In sum: all is well that ends well
– at least for a year or until the following list is published. And
thus the Slovenian and the global academic caravan roll on,
while some of the problems described in this as well as in other
articles most probably remain intact.
Minister’s "Over-Educated Science":

Intellectualism in Danger
It was, among other, the work of Julia Kristeva, a Bulgarian

theorist living in France, that importantly and with a fine intellec-
tual power challenged the question, definitely still actual in these
days, "to what purpose serve the intellectuals", scientists, resear-
chers, scholars, etc. (see Kristeva 1977: 20-26). Familiarised with
the contexts of life in a real-socialist Balkan country, she knew
perfectly how it was to live as intellectual in an environment of
continuous and constant fight and risky personal engagements
against the power and the terror of anti-intellectualism and anti-
academism as well as against human regression of all kinds. Furt-
hermore, there is a newly installed (under the guise of "democra-
tic" and "modern" political vocabulary) pathological resistance,
on the institutional level, against the two profiles of citizen, na-
mely against critical intellectual and engaged scientist in almost
all postsocialist East-European and Balkan countries.
Consequently, the real intellectual work and scientific refle-
xivity seem to become more and more difficult; even more, the
153
rise of a new conservatism and "neoliberal newspeak" (accor-

ding to Bourdieu and Wacquant 2001: 6-7) triumphing and do-
minating all spheres of contemporary societal life evokes in the-
se newly installed European "democracies" a sophisticated risk
and danger for all those who would like to practice serious, re-
flexive and responsible intellectual as well as socially engaged
scientific work. No doubt, this social fact is in great contradic-
tion with the political vocabulary represented by common EU
projects and scientific policies (among them, particularly the
Bologna and Lisbon reforms). Ironically, this internationally ho-
mogenised ideological vocabulary is directly opposed to the real
social situation in science, research and intellectual activity in
postsocialist milieus.7 Apparently, this trans-nationally homoge-
nising European ideological discourse of "neoliberal newspeak"
dominating all contemporary sciences, has nothing to do with
the reality; but it has – through its more and more powerful and
aggressive mechanisms of cultural, economical, political, social
and symbolic domination – a lot to do with fabrication and de-
formation of the reality. The Slovenian case is an excellent and
probably a paradigmatic example of this mental terror that urges
mystification and transformation of the real conditions in post-
socialist science, intellectualism, university habitus, and educa-
tion agendas.8 What seems to be characteristic for many postso-
cialist European societies (inside or outside the EU) is the follo-
wing: there exists a process of dilettantism of all sorts, a deep
7
For more about the practices and ideologies, illusions and delusions
of the Slovenian transitional scientific policy see Kotnik 2005: 67-92.
8
Recently, two Slovenian scientists, sociologist Drago Braco Rotar and
historical anthropologist Taja Kramberger, have given some reflexive and
critical accounts of problems in the realm of Slovenian scientific provincia-
lism: Kramberger 2001: 21, 2003: 77-95; Rotar 1997: 34, 2004: 15-37.
154
Vlado Kotnik
social atrophy and a concerning destruction and disintegration

of the autonomous domains of science, university work and re-
search running parallel to a supranational political discourse of
"united Europe" and of "enlarged Europe" that enjoys full sup-
port also from national media and academic representatives and
not only from politicians, bureaucrats, policy-makers and other
up-to-date "carriers of European dreams". Obviously, all this is
happening in order to put some "cosmetics" on the concrete
postsocialist reality. As far as I can estimate, there are probably
hundreds of scientists, scholars, researchers and intellectuals
(among them particularly junior ones), laboratories, research
centres, and scientific institutions which are paying a high price
for the "political experiment" of "transitional hocus-pocus" cha-
racterised by newly made or re-created social inequalities in sci-
entific and other related cultural and intellectual domains. Ac-
cording to my best knowledge, insights and experiences, the
main problem lies in the fact that so many postsocialist disinte-
grative processes and destructive aspects9 remain marginalised,
hidden, or simply not reflected enough; same goes for the exi-
9
For better understanding of the recent transitional academic anti-
intellectualism and anti-academism in Slovenia I recommend a com-
prehensive and ground-breaking anthropological study revealing the
shocking and brutal disintegration of scientific community at Institu-
tum Studiorum Humanitatis – Ljubljana Graduate School of Humaniti-
es where the author of this article was employed for certain period of
time. This book entitled Monografija o ISH. Neposredna zgodovina:
dogodki na ISH. Elementi za refleksijo [Monograph about ISH. Imme-
diate History: Events at ISH. Elements for a Reflexive Study], and sup-
ported by rich ethnographic material, identifies certain aspects of hu-
man farce that took place at the above-mentioned anthropological fa-
culty during the first half of 2004 with elements of violent anti-intellec-
tualism, irrationalism, and primitivism.
155
stential strategies of intellectuals and scholars which are remai-

ning curiously under-communicated or even entirely tabooed.
After redundant political negotiating about the "role" and the
"importance" of national science and academism for postsocia-
list societies’ future in changing Europe – as it was an intensi-
vely communicated topos of political attention in the 1990s –
the majority of discussions taking place recently not only in
Slovenia but in the EU in general have, not surprisingly, turned
toward an absolute neoliberal trivialisation of the intellectual
work and an applicative banalisation of science.
Thus, we are facing an unconcealable fall and a highly con-
testable decrease of social value of the real intellectual work
and of the serious analytical science as well as an enormous
lack of social responsibility in science and research. The neoli-
beral and commercial reduction of the scientists’ work to the
condition of temporary employees running from project to pro-
ject, appears as normal, accepted and totally unproblematic "so-
cial norm". To paraphrase Bourdieu (1998: 3), this exploitation
without limits is exactly the essence of contemporary academic
neoliberalism. The situation is even more problematic if scien-
tists, scholars and researchers themselves perceive these exploi-
tive "norms" and social processes as the naturally given histori-
cal necessity and as something what needs to be done for "their"
vision of making and contributing to "better world".
Indeed, in Slovenia as well as in comparable postsocialist co-
untries, it still seems difficult to work as a researcher outside
traditional academic institutions – the socialist academic masto-
dons determining the whole scientific and intellectual habitus.10
10
For the provincial intellectualism and anti-intellectualism in the Slo-
venian academic sphere see Irena Šumi's fruitful article "Intelektualno delo
v provinci, kaj je to? " [Intellectual Work in the Province, What is this?].
156
Vlado Kotnik
The Slovenian postsocialist society seems to be a perfect exam-

ple illustrating the fact that both, the intellectual sphere and the
monopolistic university habitus (e.g. University of Ljubljana,
University of Maribor, Slovenian Academy of Sciences and
Arts) are tightly wrapped in the old traditional structure of nati-
onalised academism. Roughly speaking, the Slovenian scienti-
fic, academic and intellectual socialist habitus has not been re-
structured and re-organised yet. In Slovenia, no profound re-
structuring has been yet undertaken of the traditional structure
of dominant state scientific-research and higher education insti-
tutions, among which a great majority are based on an inflexible
and hierarchized organisation designated to a defined clientele,
as well as on an even more indistinguishable fluctuation deter-
mined within a certain closed community. The previously de-
scribed facts are a consequence of the way of personnel recruit-
ment which is often based on fictive public employment offers,
and results into the present situation where many young resear-
chers and younger scientists, who have been already included
into the system and have been fully engaged in the process of
scientific or research work, suddenly find themselves deprived
of basic means for survival (which is due to unsettled systemati-
sation of working posts that does not concern only these institu-
tions but above all the state itself – because of the already de-
scribed aberrations of the Slovenian scientific policy concerning
projects in combination with some other similar reasons), while
many of them are threatened by dismissal, termination of their
contract of employment, or even abolition of laboratories, cen-
tres and institutes.
In reality, many young researchers, younger scientists and
young doctors who have just begun their career on faculties or
in various institutes and other educational institutions and who
should be, in normal circumstances and with the support offered
157
by their senior colleagues, the most vital and agile force in the
work process, have instead found themselves deprived of basic
means for survival and have to look for employment outside the
research (and generally scientific) sphere, while more and more
frequently also outside Slovenia – thus obviously devaluing the fi-
nancial investment of the state to form their "scientific capital". The
whole story about the success of the Slovenian "knowledge-based
society" is ridiculed by young experts with scientific degrees vege-
tating at employment services as they cannot find a suitable em-
ployment. And this is not all: the situation is getting such catastrop-
hic dimensions that employment services are not at all prepared to
the more and more massive arrival of personnel with more than
average education, specialist qualifications and scientific degrees,
which is especially the case of profiles in the domain of social sci-
ences and humanities. It actually seems that the latter would do best
if they stopped existing, the sooner the better: they are socially we-
ak, which is the more obvious the more profiled and critical is their
discourse and the more scientific and intellectual is their thought.
The last fact is related to the following bizarre situation: this per-
sonnel with highly-developed intellectual potential and rich symbo-
lic capital is becoming bigger and bigger problem for the Slovenian
society and state since it is almost impossible for these people to
find suitable employment because they are supposedly over-educa-
ted and thus less and less "useful" and wanted on the part of the
Slovenian employers who can be, in a great majority, characterized
by mediocre intelligence, clientele social connections, blindness
concerning their own interests and a lack of suitable epistemologi-
cal tools for social reflection and reflection of their own acts (Kot-
nik 2004: 18). A counsellor for first-time job seekers at the Em-
ployment Service of Slovenia has described the devaluation of edu-
cation, which is a consequence of the most vulgar and degenerated
capitalism in transition, as follows:
158
Vlado Kotnik
The holders of MSc degrees do not enter their master degree into the-
ir employment booklet anymore because they believe this could reduce
their employment possibilities (Hahonina 2006).
When I was talking to another counsellor at the Employment
Service, she added the following:
I had some cases when young holders of a PhD admitted that they
did not tell anything about their doctor’s degree at a job interview
because they believed that would deteriorate their position in nego-
tiations with the employer.
As we can see, the process of "turbo-neoliberal" logic has al-
ready firmly established in this area and has defined the fate of
many individuals. Let us check the data concerning the unem-
ployment of anthropologists with a scientific degree in Slovenia
in the past few years.
Waiting period Dec. 2 Dec. 03 Dec. 04 Dec. 05 Dec. 06 Dec. 07
Up to 3 months
3 to 6 months
6 to 9 months
9 to 12 months 1
1 to 2 years 1 1 1
2 to 3 years 1 1
3 to 5 years 1
5 to 8 years
8 years or more
SUM 1 0 1 2 2 1
Average No data 1y 1y 2y 2y
waiting period / 1m 10 0m 2m
0d 21 d 18 d 3d
Number of registered unemployed anthropologists with a PhD on De-
cember 31, sorted by years (Source: Analytical Office ofthe Employment
Service of Slovenia, June 2007)
159
In Slovenia, where anthropology has a very marginal posi-

tion in academic enterprise and is practically completely unre-
cognized and unknown science outside this circle, any unem-
ployed anthropologist is a great shame. Statistically speaking,
the data gathered in the table above which show the number of
unemployed anthropologists with a PhD are certainly not that
significant, especially if taking into account the production of
this profile and the level of its specialisation. On the contrary,
analytically speaking, the data concerning the waiting period
between the moments when an anthropologist loses his job and
finds a new employment are very significant. These data show
that the waiting period for individuals has been prolonging in
the past years. The fact that highly qualified experts and even
holders of scientific degrees cannot find a job for two years and
more is no doubt alarming.
The Slovenian scientific policy of transition has brought the
administration of science to some incredible absurdities which
create institutional discrimination and unjust segregation of aca-
demic personnel. Thus in Slovenia, the unemployed or tempora-
rily unemployed, as well as freelance scientists and researchers
(among them also those excluded from the academic establis-
hment or from institutions in general), cannot stand as candida-
tes for national projects since only registered research organisa-
tions can apply for them. Due to such organisation, the state ac-
tually uses a systematic approach to favour the already em-
ployed university pedagogues who are also the only ones to
enjoy social security provided by the state and to whom the pos-
sibility to stand as candidates for these projects is only an addi-
tional dollop of cream on the top of their full pedagogic engage-
ment. Both, university teachers and researchers, have to go thro-
ugh comparable cyclic controls and periodic requests for pro-
motion within the system of pedagogic and scientific titles, but,
160
Vlado Kotnik
contrarily to pedagogues, researchers are being continuously

forced into competition for projects which usually represent the-
ir basic means for survival and, furthermore, into a frenetic race
for foreign (especially EU) project funds which, when they fi-
nally get them, actually do not represent for them any increased
social security but only an increased work load. In practice this
means that all the time of a fully employed researcher is actu-
ally divided between applying for projects and writing reports
about them. When, in 2004, I was conducting ethnography abo-
ut this phenomenon, some of Slovenian scientists working in
the fields of social sciences and humanities, as well as technical
and natural sciences, encouraged me to contact the then minister
for science, education and sport in the previous left government
of the Republic of Slovenia Slavko Gaber and ask him if he was
familiar with this problem. Since I was not allowed to meet him
in person, I called him by telephone and drew his attention to
the guarantees of discrimination provided by the system itself
when fixing conditions to apply for state projects, I described
him to which extent the way the existing administrative nomen-
clature functions actually effects the professional work of rese-
archers, and asked him if it was in any way possible to suppress
these anomalies. I was a bit surprised when I noticed that the
minister’s explanations could not in any way change my estima-
tion concerning the described state discrimination: instead of
this, our conversation confirmed what I have already establis-
hed. The minister could not hide his private conviction that,
concerning these affaires, the instinct of self-preservation is
much stronger than the real readiness for suppression of the di-
scriminatory standards. No doubt the changes necessary to abo-
lish the inequalities and the existing disproportions in the field
of competition for projects are very likely to provoke strong
pressures on the part of those who are, due to these disproporti-
161
ons, now a-priori attributed a privileged position at the distribu-

tion of public funds. But nonetheless, sooner or later it is still
the responsibility of the minister to react. What shocked me
even more than the minister’s unconvincing excuses for such
system discriminations was his advice that, if we were not satis-
fied in Slovenia, we should "go ahead and go abroad". "Go-
ahead-and-go-abroad"-type demagogy is undoubtedly cynic ar-
rogance trying to draw attention from the responsibility for non-
action and mistaken actions of the political elites and to conceal
the non-readiness of these same elites to face the real situation
and especially the consequences of their activity for the national
community as a whole. In sum, this conversation only proved to
me that in Slovenia there exist scientists and researchers who
are, due to the "decrees" issued by the state administration for
science, additionally "punished" for their unequal social situa-
tion in science, unprivileged from the institutional point of vi-
ew, and socially stigmatised. Not even the acquired academic
and administrative statuses conferred by the state administration
itself in order to systemise the state register of researchers can
resolve this situation. If, for one reason or another, a scientist
loses his job or if he finds himself outside any institution which
could cover his activities, the state behaves as if he simply cea-
sed being a scientist, as if he lost his competences overnight. I
consider such paradoxes (frequently encountered in Slovenia
and in other countries) as typical "bizarreries" of transitional so-
cieties with badly formed and differentiated social systems.
Participation in science is today subject to serious imbalan-
ces: the gap between those who are safely installed on their re-
gular university positions at one of the Slovenian universities,
enjoying the cosiness of having a clearly defined working status
which goes along with suitable social commodity and working
conditions, and those to whom frenetic search for projects is the
162
Vlado Kotnik
only source of social security in science, is enormous and is get-

ting even larger. Without any doubt, the highest price of this im-
balance caused by the "transitional scientific policy" is to be
paid by young people who have just entered the field of science
and who – without any responsibility or guilt on their part – are
daily pushed by actual circumstances to inhuman humiliations,
devaluations of their work and struggles for survival (Kotnik
2004: 18). Furthermore, young people are also most vulnerable
in the struggle for jobs, continued work and career development
since they frequently work on temporary projects. In 2006, I di-
scussed this topic by telephone with the minister for high educa-
tion, science and technology of the Republic of Slovenia Jure
Zupan, but I unfortunately had to state that the new, right go-
vernment does not care much more about the problems of its ci-
tizens who are expected to support it on the elections.
To present the phenomenon of unemployment among the
most educated citizens, especially young doctors, a journalist of
the Slovenian weekly newspaper Mladina tried to contact them:
the young doctors could use their presence in the Slovenian
press as a sort of self-promotion. But it turned out that the few
among them who were ready to talk to the press accepted to co-
operate only under condition of anonymity and strict confidenti-
ality. A young doctor described his feeling of helplessness when
he lost his job as follows (before that, he felt that by achieving a
PhD he already did something in his life):
Then I registered at the Employment Service, I found myself there
with other unemployed people, and I found out that I actually did nothing.
I have fallen into the class of "lumpenproletariat" and I sell myself as an
auxiliary worker without any status (cit. Hahonina 2006).
In Slovenia, a certain number of individuals achieve their PhD

every year: in 2002, this number was 318, in 2003 367, in 2004
163
355, and in 2005 369. In my ethnography, I have also taken into

account the experiences of people working at the Employment
Service of the Republic of Slovenia where my informer, a coun-
sellor for employment, told me that the so called "real posts for
doctors" do not exist:
People with a PhD who find themselves at the Employment Service

perceive the labour market from the viewpoint of intellectual power –
which is understandable since they had to go through a long and usually
extremely targeted education process. This is why these people want to find
a job within their professional field. Nowadays, some students continue
their studies at postgraduate level only because they cannot find a job after
graduating, while others mainly expect that they could find a job with their
highly qualified knowledge, but it turns out that a PhD is not a "ticket for a
job" like it used to be.
One cannot ignore the fact that the previously described imba-
lance in Slovenia results from intentional cohabitation of two situa-
tions: an absence of a plan on the part of the state system and a
union of the political, bureaucratic and scientific mediocre local cli-
entele. Nowadays, the universalised and institutionalised "egalita-
rian" representation of the social world of science and academic
sphere actually implements the respect for the images conceived on
the basis of the collective definition of inequality. This is why,
again and again, we have to deal with the production of new inequ-
alities that exclude the social agreement and abolish what has been
already achieved. From this viewpoint, the Slovenian scientific po-
licy is a perfect example of a symptomatic (re)production of new
(or the "old new") inequalities and of privileging some people over
others.
Unexpectedly or not, many EU regulations, administrative di-
rectives, and Europeanised political discourses about equal partici-
pation in science face or produce counter-productive effects in
164
Vlado Kotnik
postsocialist societies. The research which would pursue what are

the reasons for such discrepancies still needs to be done. Following
this dilemma, it has to be stressed that the state multiplication of for-
malisms and bureaucratic decrees and ordinances in postsocialist
scientific policies (usually "following" standards and trends of the
most developed Western societies) is only a symptom of the
lack/absence of elaborated criteria which reflects the incapability of
the "transitional societies" to deal with the regimes of their own so-
cial reality and singularity.
Conclusions
This short account seems to bring us to the point where we can

rather pose more new questions than give answers. The engaged
intellectual and the critical scientist, do they exist in postsocialist
transitional contexts? How are they possible? And why are they
necessary? To what purpose therefore serve the scientists today? Is
this maybe science or something else? To what purpose serve the
contemporary researchers? To real research agendas or rather to the
fascination over the project applying rituals? What are the
intellectuals for? Why are they predominantly forced to meet social
margins of all kinds in "post-modern" EU social enterprise?
(Kotnik 2004: 143-151). Is the conception of Sartre’s "engaged
intellectual" or Gramsci’s "organic intellectual" still relevant or
maybe too idealised, abstract and inappropriate "personification" of
today’s forms of intellectualism and reflexivity? Many recent
ethnographies on postsocialism offer a powerful critique of the dis-
course of "transition". Ethnographic perspective can provide crucial
information and data which can function as profound critiques of
ideology, in this case exposing the discourse of transition to be both
a regime of signs employed to justify the subordination of these
165
nations and their academic elites to the imperatives of global trade

and finance, and a poorly designed and executed blueprint to bring
about a new social order. Anthropological ethnographies also have
the virtue of reminding us what the discourses of transition and
postsocialism really are: theories which in the collective euphoria
and drama between 1989 and 1991 received the force of fact
(Wolfe 2000: 197-198, Berdahl 2000, Verdery 1996, De Soto &
Dudwick 2000). Anthropologists are skilled to come into contact
with real people, their social practices and predicaments. Although
anthropological perspectives are mainly organized around and
focused on specific practices at the micro level, they invariably
carry wider implications, as it was intended to be shown in this
writing.
Literature
Anderson, David G. & Frances Pine (Eds.) (1995) Surviving the Transi-
tion: Development Concerns in the Postsocialist World, special issue
of Cambridge Anthropology, 18(2).
Berdahl, Daphne (2000) "Introduction: An Anthropology of Postsocia-
lism". In Daphne Berdahl & Matti Bunzl & Martha Lampland (Eds.)
Altering States. Ethnographies of Transition in Eastern Europe and
the Former Soviet Union. Ann Arbor: University of Michigan Press,
pp. 1-13.
Bernik, Ivan (1994) "Politics and Society in Postsocialism". International
Journal of Sociology, vol. 24, issue 2/3 (Summer-Fall 1994), pp. 45-60.
Borneman, John (1998) Settling Accounts: Violence, Justice and Accoun-
tability in Postsocialist Europe. Princenton: Princeton University
Press.
Bourdieu, Pierre (1998) "L'essence du néolibéralisme. Cette utopie, en
voie de réalisation, d'une exploitation sans limite". Le Monde
Diplomatique, March 1998, p. 3, Paris.
166
Vlado Kotnik
Bourdieu, Pierre & Loïc Wacquant (2001) "Neoliberal Newspeak: Notes

on the New Planetary Vulgate". Radical Philosophy, no. 108
(translated into English by David Macey from "La nouvelle vulgate
planétaire". Le Monde Diplomatique, 554, May 2000, p. 6–7).
Bridger, Sue & Frances Pine (Eds.) (1998) Surviving Postsocialism:
Local Strategies and Regional Responses in Eastern Europe and the
Former Soviet Union. London: Routledge.
Buchowski, Micha (2001) Rethinking Transformation: An Anthropolo-
gical Perspective on Post-Socialism. Pozna: Wydawnictwa Huma-
niora.
Burawoy, Michael & Katherine Verdery (Eds.) (1999) Uncertain Transi-
tion: Ethnographies of Change in the Postsocialist World. New
York: Rowman & Littlefield Publishers, Inc.
De Soto, Hermine & Nora Dudwick (Eds.) (2000) Fieldwork Dilemmas:
Anthropologists in Postsocialist States. Madison: University of Wi-
sconsin Press.
Hahonina, Ksenija (2006) "Brezposelni doktorji znanosti" [Unemployed
PhDs]. Mladina, 9 September 2006.
Halpern, Joel Martin & David A. Kideckel (1983) "Anthropology of
Eastern Europe". Annual Review of Anthropology, 12: 377-402.
Hann, Christopher Michael (1994) "After Communism: Reflections on
East European Anthropology and the "Transition". Social Anthropo-
logy, 2(3): 229-249.
Hann Christopher Michael (1993) "Introduction: Social Anthropology
and Socialism". In C. M. Hann (Ed.) Socialism: Ideals, Ideologies
and Local Practice, pp. 1-26. London: Routledge.
Hann, Christopher Michael (Ed.) (2002) Postsocialism. Ideals, Ideologi-
es and Practices in Eurasia. London: Routledge.
Hann, Chris & Caroline Humphrey & Katherine Verdery (2002) "Intro-
duction: Postsocialism as a Topic of Anthropological Investigaton".
In Christhopher Michael Hann (Ed.) Postsocialism: Ideals, Ideologi-
es and Practices in Eurasia, pp. 1-28. London: Routledge.
Humphrey, Caroline & Ruth Ellen Mandel (Eds.) (2002) Markets and
Moralities: Ethnographies of Postsocialism. Oxford: Berg Publis-
hers.
167
Kideckel, David A. (Ed.) (1995) East European Communities: The

Struggle for Balance in Turbulent Times. Boulder: Westview Press.
Kotnik, Vlado (2004) "emu rabijo znanstveniki in intelektualci?" [To
What Purpose Serve the Scientists and Intellectuals?]. Monitor ZSA –
Review of Historical, Social and Other Anthropologies, vol. 6, no. 1-
2, pp. 143-152. Ljubljana: Anthropological Association Tropos.
Kotnik, Vlado (2005) "Miti, tabuji, hipokrizije in drugi problemi v znan-
stveni politiki in v družbenem statusu znanosti v Sloveniji: Prispevek k
antropologiji zablodelega sveta" [Myths, Taboos, Hypocrisies and Ot-
her Problems in Scientific Policy and in the Social Position of Science
in Slovenia: Contribution to the Anthropology of a Delusive World].
Družboslovne razprave, vol. 21, no. 48, pp. 65–92. Ljubljana: Slove-
nian Sociological Association & Faculty of Social Sciences Ljubljana.
Kotnik, Vlado & Taja Kramberger (Eds.) (2005) Monografija o ISH. Ne-
posredna zgodovina : dogodki na ISH. Elementi za refleksijo [Mono-
graph about ISH. Immediate History : Events at ISH. Elements for a
Reflexive Study], special issue of Monitor ZSA – Review of Histori-
cal, Social and Other Anthropologies, vol. 7, no. 1-4. Ljubljana:
Anthropological Association Tropos.
Kramberger, Taja (2001) "Grotesknost ljudske znanstvene domanosti"
[The Grotesqueness of Popular Scientific Homeliness]. Veer, 21. 5.
2001, p. 21, Maribor.
Kramberger, Taja (2003): Od Joining the Club h grotesknosti slovenske
adaptacije na neoliberalizem [From Joining the Club to the Grote-
squeness of Slovenian Adaptation of Neoliberalism]. Družboslovne
razprave, vol. 19, no. 43, pp. 77–95. Ljubljana: Slovenian Sociologi-
cal Association & Faculty of Social Sciences.
Kristeva, Julia (1977) "À quoi servent les intellectuels?". Le Nouvel Ob-
servateur, no. 656, June 1977, pp. 20–26, Paris.
Müller, Birgit (Ed.) (1999) Power and Institutional Change in Post-
Communist Eastern Europe. Canterbury: CSAC.
Ninetto, Amy (2005) "’An Island of Socialism in a Capitalist Country’:
Postsocialist Russian Science and the Culture of the State". Ethnos –
Journal of Anthropology, vol. 70:4; Dec. 2005, pp. 443-464. London
& New York: Routledge Journals, Taylor and Francis.
168
Vlado Kotnik
Ninetto, Amy (2000) "The Natural Habitat of Science: Shifting Locati-

ons of Freedom and Constraint among Migrant Russian Scientists".
Anthropology of East Europe Review, 18(2): 37-41.
Petryna, Adriana (2003) "Science and Citizenship under Postsocialism".
Social Research, vol. 70, no. 2 (Summer 2003), pp. 551-578. Repu-
blished in Jonathan Xavier Inda (Ed.) (2005) Anthropologies of Mo-
dernity: Foucault, Governmentality, and Life Politics, pp. 158-177.
Oxford, UK & Malden, MA, USA: Blackwell Publishing Ltd.
Phillips, Sarah D. (2005) "Postsocialism, Governmentality, and Subjecti-
vity: An Introduction". Ethnos – Journal of Anthropology, vol. 70:4,
Dec. 2005, pp. 437-442. London & New York: Routledge Journals,
Taylor and Francis.
Rotar, Drago B. (2004) "Kdo bo dajal naloge znanosti?" [Who Will Set
Tasks for Science]. Foreword to Slovenian Translation of Pierre Bour-
dieu, Znanost o znanosti in refleksivnost [Science de la science et réfle-
xivité], pp. 15–37. Ljubljana: Liberalna akademija [Liberal Academy].
Rotar, Braco (1991) "Vrnitev antropologije" [The Return of Anthropo-
logy]. Borec – Revija za antropologijo, zgodovino in literature [Bo-
rec – Review for Anthropology, History and Literature], vol. 43, no.
1-3, pp. 67–70, Ljubljana.
Rotar, Braco (1997) "Znanosti in obinstvo" [Sciences and Audiences].
Delo, no. 26, 1. 2. 1997, p. 34, Ljubljana.
Stark, David & László Bruszt (1998) Postsocialist Pathways: Transfor-
ming Politics and Property in East Central Europe. Cambridge:
Cambridge University Press.
Svašek, Maruška (Ed.) (2006) Postsocialism: Politics and Emotions in
Central and Eastern Europe. Oxford & New York: Berghahn Books.
Šumi, Irena (2000) "’Antropološke teorije’ za slovensko tranzicijsko ra-
bo" [‘Anthropological Theories’ for the Slovenian Transitional Use].
Teorija in praksa, vol. 37, no. 2, pp. 376-389. Ljubljana: Faculty of
Social Sciences.
Šumi, Irena (2004) "Intelektualno delo v provinci, kaj je to?" [Intellectual
Work in the Province, What is This?]. Emzin – Arts Magazine, vol.
14, no. 1-2 (June 2004), pp. 60-65. Ljubljana: Institute of Creative
Production.
169
Šumi, Irena (2003/2004) "Nekateri premisleki o postopkih izbora pro-

gramskih skupin in temeljnih raziskovalnih projektov v letu 2004"
[Some Reflections on the Selection Procedures of Programme Gro-
ups and Basic Research Projects in 2004]. Monitor ISH, vol. 5, no.
3–4, pp. 149–155. Ljubljana: ISH.
Šumi, Irena (2004) "Postsocialism, or What? Domestication of Power
and Ideology in Slovenia". Anthropology of East Europe Review,
vol. 22, no. 2, pp. 76-83.
Verdery, Katherine (1996) "Nationalism, Postsocialism, and Space in
Eastern Europe". Social Research, vol. 63, no. 1 (Spring 1996), pp.
77-95.
Verdery, Katherine (1996) What Was Socialism, And What Comes Next?
Princeton: Princeton University Press.
Watson, Peggy (2000) "Re-thinking Transition: Globalism, Gender and
Class". International Feminist Journal of Politics, 2:2, Summer
2000, pp. 185-213. London & New York: Routledge Journals,
Taylor and Francis Ltd.
Wolfe, Thomas C. (2000) "Cultures and Communities in the Anthropo-
logy of Eastern Europe and the Former Soviet Union". Annual Revi-
ew of Anthropology, 29: 195-216.
Ziker, John P. (2004) "Anthropology of Eurasia, Postsocialism and
Beyond". Reviews in Anthropology, vol. 33, pp. 163-175. London &
New York: Routledge Journals, Taylor and Francis Ltd.
Žužek Kres, Martin (Ed.) (2007) Oris antropoloških projektov. Bilten
IAR 1 / Outline of Anthropological Projects. Bulletin IAR 1. Ljublja-
na: Institute for Anthropological Research.
170
Vlado Kotnik
Vlado Kotnik
BIZARNI AKADEMIZAM I NAUKA U SLOVENIJI:

ELEMENTI ANTROPOLOŠKE STUDIJE
POSTSOCIJALIZMA I TRANZICIJE
lanak se bavi nekim aspektima ponude akademskog miljea,

nauke i intelektualne kulture tokom postsocijalizma, spram razu-
mevanja tranzicionih pitanja u savremenoj Sloveniji. Zapoinje sa
iznenaenjem prouzrokovanim bizarnom komodifikacijom i do-
mestiifikacijom antropologije u Sloveniji, naroito na Slovena-
kim univerzitetima, posle devedesetih, kao i promišljnjem dru-
štvene prihvaenosti, institucionalne organizacije i akademskim
statusom antropologije u ovoj zemlji. Štaviše, kroz specifian ca-
se study žestoke debate koja se u skorašnje vreme odigarla u Slo-
veniji a ticala se odsustva Slovenakih Univerziteta sa ozloglaše-
ne liste 500 najboljih svetskih univerziteta, pokušava se ilustrova-
ti srž funkcionisanja akademskih sfera u tranzicionim društvima-
njihova protivreja i nesaglasija. Zakljuak razobliava neke ele-
mente društvenog licemerja. On otkriva injenice koje su imale
znaajne uloge u poslednjim godinama, i shodno nam pomaže u
razumevanju uloge Slovanake državne naune administracije u
procesima sistematske transformacije ove nezavisne društvene
oblasti visoko naunog rada, u turbo-neoliberali poduhvat nadni-
ara, akademskog lumpenproletetiata, anti-intelektualnih dilera,
profitera i špekulanata.
171
Ljupo S. Risteski, Ph.D.
Institute of Ethnology and Anthropology
Faculty of Natural Sciences and Mathematics
University St. Cyril and Methodius – Skopje
Republic of Macedonia
Ethnography of "socially marginalized

groups". Mapping and community based
research study on most at-risk adolescents
to hiv/aids/stis in macedonia.
Methodological issues
Apstrract: The main target group in the research are the

most at-risk adolescents (MARA) to HIV/AIDS and STIs in
Macedonia at the age of 13 to 18. Having in mind the specifics
of the target group which belongs in the so-called hard-to-reach
target groups, in our case due to the social and cultural context
that the research took place in R.. Macedonia one can say
extremely hard-to-reach target groups, especially when it is
aboutsome specific target groups and for the smaller places in
Macedonia, it was necessary to involve more adult members of
the target groups at the age from 19 to 22.
Key words: HIV, research, Macedonia, Most At-Risk

Adolescent
Ljupo S. Risteski
CONTEXT
Due to recent political transitions in the region and sub-

sequent social and economic upheaval, Macedonia is one of the
countries that has been identified as at potential risk of a sig-
nificant epidemic of HIV and other STI (CPAP, UNICEF,
2005-2009). While available data does not indicate an im-
pending crisis, there is also a lack of adequate information on
populations that are most at risk within the country, including
on their behaviour, social context, and the structural factors that
may enhance their vulnerability (National AIDS Strategy, 2003-
2006).
Preliminary research and project evaluations suggest that
among populations most at-risk from HIV infection, the greatest
percentage comprise young people. In particular, young people
who sell sex, inject drugs, or engage in unprotected male-to-
male sex have been considered to be at particular risk within the
Macedonian context. Among young people, adolescents (aged
13-18) may experience the greatest degree of risk as they are
less likely to have access to appropriate information and
services to reduce their vulnerability. Furthermore, this category
of most at-risk adolescents (MARA) have not been included as
a separate target group in the second generation behavioural and
serological surveillance for HIV/AIDS.
UNICEF therefore selected MARA as a priority group for
their HIV and STI prevention measures and thus commissioned
the study "Mapping and community based research on MARA
to HIV/AIDS/STIs in Macedonia" in order to provide in-depth
information on MARA including their risk-taking behaviour,
social environment and networks, and health-seeking with a
view to contributing to the development of appropriate risk-
reduction intervention activities.
173
Ethnography of "socially marginalized groups". ...
Previous research on MARA in Macedonia
Some basic literature exists on the three target groups in

Macedonia ( Arnaudovski and others., 1996; Choneva 1994;
Angeleski 1994; Trajkovski 2003; Jovev 2002; Tomovski 1994;
Tulevski 1997; Veljanov – Kunovska 1996; Todorovska –
Gjurcevska 1996; Gajdasic-Knezevik and others 2003; Tulevski
– Shekutkovska 2004). These studies demonstrate that interest
in marginalised populations as a topic of social science
investigation has grown in recent years, partly due to the recent
emergence of international and nongovernmental organisations
responding to social and poitical changes in Macedonia since
the dissolution of Yugoslavia.
Some international health institutions (UNICEF, WHO)
have further focused their research on specific sub-populations
among those considered to be at risk, such as adolescents(RAR
on HIV/AIDS among EVYP in SEE, 2002; HIV/AIDS Among
Youth in FYR Macedonia, 2004). Formative research has of-
fered a general picture of the context in which HIV is trans-
mitted in Macedonia and the effectiveness of the national re-
sponse. For instance, in 2006 an evaluation was conducted of
services available to young people, including a basic assessment
of the availability and quality of health and social services
target at MARA.
However, until now, research has primarily taken a "health
services" approach and has not considered HIV/STI from a
community-based perspective that could give a broader
understanding of the social context in which risk occurs and the
factors that protect or exacerbate vulnerability. These previous
studies did not actively elicit information from the community
members themselves.
174
Ljupo S. Risteski
OBJECTIVES AND SUBJECT OF THE MAPPING AND

THE RESEARCH
The research targeted most at-risk adolescents (MARA) in

respect to contracting HIV/AIDS and STIs in Macedonia,
within the age range 13 to 18. As this target group was as-
sumed to be particularly hard-to-reach, recruitment into the
study included some young people aged 19-22 engaged in the
specified risk-taking behaviours, as they could provide retro-
spective information on their experiences. They were also likely
to be part of the same social networks as MARA. Key
informants (KI) were also sought out for each sub-group, re-
gardless of age and sex. In keeping with UNICEF’s wider pro-
ject focus, MARA were defined as:
A. adolescent males that have sex with men (MSM), with a
special emphasis on those who have unprotected sex with men;
B. adolescent males and females who sell sex (AWSS);
C. adolescents injecting drug users (AID).
The basic aims of study were:

1. To produce knowledge on the existence of MARA and
describe their locations, behaviours, social context and the prob-
lems they face.
To locate different MARA sub-groups and collect
information on their experiences at individual level, at
commuity level and structural level with information from the
community itself.
2. To identify case studies illustrating how legal frameworks,
social programmes, public authorities, and available harm re-
duction initiatives facilitate or pose barriers to optimal use of
appropriate services for MARA.
175
To analyse the information gathered from MARA that

reflect all the factors influencing their individual risky
behaviour and health-seeking or preventive measures.
The overall goal of the research was to translate the findings
into feasible recommendations for the Macedonian context that
could inform the development of appropriate policies and
programmes for HIV and STI prevention among adolescents,
including:
1)Identification of appropriate intervention strategies for
HIV and STI prevention among MARA;
2) Adoption of relevant policy change and/or legislative
reform to create an enabling environment for optimal use of
HIV and STI related services by MARA;
3) Advocacy to raise public awareness on local levels of
HIV/AIDS and STI risk;
4) Strengthening the capacity of stakeholders and partners to
implement appropriate "best practice" approaches to HIV/AIDS
and STI prevention for MARA.
METHODOLOGY
Study Design
Due to a lack of information on adolescents’ participa-

tion in the behaviours of interest and poor access to their social
networks, the only feasible research approach was to conduct
exploratory, formative research that would establish initial
contact with MARA. Qualitative methods are particularly
appropriate for generating new knowledge on neglected topics,
and for initiating links to marginalised populations for which it
is not possible to establish a sampling frame for quantitative
176
Ljupo S. Risteski
surveys. In addition, qualitative methods draw on the "emic"

perspective from anthropology, which privileges the knowledge
and outlook of "insiders" within a given community and aims to
distil a holistic understanding of their own attitudes, behaviours
and interpretation within a specific context (Neuman Lawrence,
2003: 140). This can offer insight into social and cultural
processes and positions individuals within a wider social
framework consisting of relationships, networks, and structural
parameters that shape behaviour. Although not statistically
representative of the population under study, qualitative data
provides a basic understanding of a given situation that can then
direct subsequent quantitative investigation, if required.
Research locations
All available information on AID, AWSS and MSM

populations was reviewed in order to identify potential regional
variations in composition and behaviour of MARA, as this
could have influenced selection of study sites. However, the
experience of nongovernmental organizations did not indicate
significant diversity between populations. As a result sites were
selected to reflect locations with sizable populations of target
groups and evidence that the research team would be able to
identify and make contact with MARA; this usually relied on
the presence of an NGO working with the target group that had
established good rapport and trust with hard-to-reach commu-
nities. Most NGOs are active in the capital Skopje, and while
most have initiated some programmes in the interior of Mace-
donia, these are often on a smaller scale and rely on the avail-
ability of funding. Furthermore, NGO contact with each sub-
group varies according to location. Most HIV/AIDS and STI
prevention programmes for young people focus on drug use,
177
particularly injecting drug use (i.e. in Skopje, Kumanovo,

Strumica, Gostivar). Organizations that work with adolescent
males and females who sell sex are concentrated in Skopje,
although there are NGO in other cities such as Strumica that do
not have special services for sex workers but have initiated
contact with some members of the community through related
work. Organzations working with the MSM population,
especially in relation to HIV/AIDS and STIs prevention are
almost non existant in the interior of Macedonia.
In order to maximise access to the study populations, therefore,
and to ensure that research findings could be feasibly translated
into interventions and capacity building activities for local service
providers, the research was limited to sites with established
contact. As a result, this study does not provide new evidence on
MARA in cities or rural areas that do not currently have NGO
activity working with these specific hard-to-reach populations,
and findings can not be generalised throughout Macedonia.
The study was conducted in the following sites:
MARA Groups Cities

Adolescent males that have Skopje, Strumica,
sex with men (MSM) Gostivar, Tetovo
Adolescent males and Skopje, Strumica
females who sell sex (AWSS)
Adolescents injecting drug Skopje, Gostivar,
users (AID) Kumanovo
Sampling and Recruitment
As mentioned previously, the hidden nature of the study

populations, the choice of qualitative study design, and the
178
Ljupo S. Risteski
targeted site selection within Macedonia all precluded

achievement of a representative sample. Instead, the study
employed purposive sampling guided by the concept of
theoretical representativeness, whereby respondents are se-
lected to contribute a diverse range of experiences based on
known or hypothesised differences in characteristics (sex,
ethnicity, socio-economic background, choice of drugs,
social network, residence, use of services, etc.). These
categories remain flexible throughout the research and can
be adapted as new information is gained.
During the development of the study protocol, there was
concern that it might be particularly difficult to reach ado-
lescents aged 13-18 within the target populations. Younger
members of at-risk communities often feel particularly
vulnerable, particularly as their legal status as "minors" can
put them in an additionally marginalised position with police
and other authorities. This apprehension can translate into a
reluctance to participate in research, which can be perceived
as an attempt to identify illegal activity for prosecution or
mandatory contact with social services. The sampling
strategy therefore extended eligibility for participation
through age 21, with the justification that slightly older
respondents could (1) provide retrospective information on
their experiences a few years earlier, (2) share many of the
same behaviours, perceptions and traits of younger peers,
and (3) facilitate access to adolescents in their social
networks.
Field researchers were selected from among NGO staff who
had been working among the target population long enough to have
established contact and rapport, and were thus able to recruit
respondents directly. In some cases, former IDU were employed as
fieldworkers and were also able to access potential respondents.
179
The initial study protocol anticipated the use of Venue-Based

Sampling, involving careful mapping of locations frequented by
MARA, repeat visits to observe the nature of activity, types of
people congregating, and differences throughout the day.
However, as fieldworkers already had "privileged access" to the
target populations, this formal approach to locating respondents
proved unnecessary in most sites. Direct requests for participation
in the study was complemented with "snowball sampling"
whereby respondents were asked to refer their peers and social
contacts to the study. The majority of study participants were
recruited through this chain referral method. This ensured access to
group members without recent contact with services or outreach
workers and may have helped limit the bias introduced by working
with a convenience sample of individuals already known to the
NGO, although qualitative research experience shows that
respondents often refer others with similar characteristics, and may
not be networked with the most marginalised among target groups.
To triangulate and expand on data received from community
members, the study identified a range of potential informants with
direct or indirect contact with MARA, such as staff from NGO and
state institutions, health and education providers, social services,
police, and local community members (taxi drivers, hotel staff,
drug dealers, middlemen, clients etc.).
The table presents the sampling framework across sites
During the course of fieldwork, 89 interviews were conducted

with community respondents and key informants, as well as four
focus group discussions, four life narratives, nine observations of
activity in sites frequented by MARA, and five registry checks, as
summarised below:
180
Ljupo S. Risteski
Field
SAMPLING Age Research Recruitment Research
FRAMEWORK Techniques Units
STRATEGY
Main Target
group MARA:
Young Injecting
Drug Users
Skopje 13-18 Interviews; Direct contact
Gostivar 13-18 Focus Group Snowball
Discussions Venue-based 30
Kumanovo 13-18 Observations methods
Young Men
having Sex with
Men
13-18 Focus Group Snowball
Strumica 13-18 Observations methods
Gostivar/ 13-18
Tetovo
Young
Commercial Sex
Workers
Focus Group Snowball
Strumica 13-18 Discussions Venue-based 35
Observations methods
181
Target group Most At

Risk Adults:
Young Injecting Drug Users
Gostivar 19-22 Focus Group Snowball
Kumanovo 19-22 Discussions Venue-based 5
Young Men having Sex with
Men
Strumica 19-22 Focus Group Snowball
Gostivar/Tetovo 19-22 Discussions Venue-based 5
Young Commercial Sex
Workers
Strumica 19-22 Focus Group Snowball
Target group of other
Stakeholders
Professionals Working with
MARA
Interviews;
Focus Group
Direct contact
Snowball
18
Key Informants related with Discussions Venue-based 18
specific groups of MARA on Observations methods
different way (taxi drivers,
hotel staff, drug dealers
182
Ljupo S. Risteski
MSM population
Total
Research technique Research units per cities research
units
Interview Skopje 22
Strumica 9
36
Tetovo with 5
Gostivar
Key informant interview Skopje 1
Strumica 0
1
Tetovo with 0
Gostivar
Observations and mappings Skopje 2
Strumica 0
Tetovo with 0 5
Gostivar
General for MK 3
Focus group interview Skopje 0
Strumica 1
1
Tetovo with 0
Gostivar
Total 43
183
AWSS population
Research units per cities Total research
Research technique
units
Interview with AWSS Skopje 11

17
Strumica 6
AWSS Autobiographical life Skopje 3

story
4
Strumica 1
Focus group Skopje

1
3
Strumica
2
Key informant interview Skopje 6
(3 NGO Field workers, taxi
driver, hotel staff, café 5
staff) 11
Strumica
(Pimp, café staff, taxi
driver, Social Worker from
CSW, NGO representative)
Observation Skopje 1
1
Strumica 0
Registry check Skopje 3

(MOI, CSW, SOS helpline
5
of Megjasi) 2
Strumica
Total 41
184
Ljupo S. Risteski
METHODS AND TECHNIQUES FOR COLLECTING

INFORMATION
Four data collection methods were employed throughout the

study:
1. Mapping: In each study site, locations where each risk-
taking activities are known to occur were identified, mapped
and visited. Sites were characterised according to what kinds of
people visited them, what interactions took place, and the demo-
graphic composition of community members.
2. Fieldworker note taking: During data collection,
fieldworkers recorded the location in which research took place,
the types of participants and their activities, the availability and
conditions of facilities, the time of data collection, and the emo-
tional state/ mood of participants.
3. In-depth interviews: MARA and other key informants
were invited to participate in in-depth interviews lasting
between 1-2 hours. With participants’ permission, interviews
were recorded with digital voice recorders, and later transcribed
and entered into Atlas.ti for analysis.
4. Group discussions: Where possible, peer groups of
MARA were brought together for informal discussions to give
additional contextual information in which to frame individual
experiences elicited through interviews.
One of the most important issues during fieldwork preparation

was training research staff to perform fairly standardized data
collection to maximise comparability of findings between sites.
As field staff came from the local community and were familiar
with its context, and in some cases were former target group
members themselves, it was a challenge for them to suspend their
own interpretation of MARAs experience and needs, but to
185
approach the research from a position of open enquiry, and to

explore similar topic areas across sites, even when they did not at
first seem relevant to the local setting.
Mapping
The field research began with a mapping exercise to

establish basic information such as location of MARA commu-
nities, their distribution across locations, and comparative
numbers at different times and places. Direct observation,
knowledge from key informants, and information received in
early interviews and focus group discussions provided the data
during the mapping phase. Observation was further structured to
collect data on the following attributes of each location:
1. Premises: physical area or locations

2. Participants: people involved
3. Activities: set of activities realized by the people
4. Facilities: physical existing objects
5. Act: individual activities performed by the people
6. Event: set of linked activites undertaken by the people
7. Time: sequence taking place in definite time
8. Aim: the things that people try to achieve
9. Feelings: felt and expressed emotions
Given that observation requires the fieldworkers’

presence among socially marginalized groups engaged in elicit,
and in the case of drug use and sex work, illegal, activity, this
component of fieldwork posed certain dangers to the fieldwork
team and therefore field observations were limited, although at
least two structured observation sessions were conducted for
each of the three MARA target groups.
186
Ljupo S. Risteski
Interviews
All interviews were semi-structured and open-ended, and

followed the principles of qualitative methodology, including:
Using exploratory, flexible, open questions that encouraged

respondents to shape their own narrative according to their view
of events;
Avoiding leading questions, boundaries on topics of
interest, or passing judgment on the experience and perceptions
of the respondents;
Building rapport with respondents through informal
conversation, including sharing experiences and information
between researcher and respondent;
Exploring topics fully before moving to a new subject area;
Comprehensive note taking to document the content as
well as the process/ atmosphere of the interview
Where permission was granted, interviews were tape
recorded for subsequent transcription.
Group discussions
Focus groups or group interviews are useful additions to

other ethnographic data collection methods as they demonstrate
the way in which people discuss shared experiences, express
behavioural norms, characterise group identity, and interact.
Fieldworker note-taking
Fieldworkers were trained in taking comprehensive notes,

not just in cases where interview respondents did not agree to
187
recording but during all data collection. Field notes consisted of

four parts, and a standardised fieldwork note taking form was
used for each research activity:
¾ Condensed description of the research (The

fieldworker notes a short summary of the research activity
immediately at the end of the data collection to ensure as much
detail is captured. These proved useful for subsequent
expansion of notes.)
¾ Extended description of the research (Using the
summary as a guideline, the fieldworker expands the notes to
record the details of the activity including the setting in which
data collection occurred and the content of findings.)
¾ Autoreflexive reflections (Fieldworkers’ own emotional
responses are noted regarding the topics covered and the
process of conducting the research in order to address personal
concerns or bias. These notes are taken to assist the process of
fieldwork research and are available only to the assistant
researchers and supervisor. The fieldworkers have the opportunity
through this method to reflect on their experiences, difficulties
in fieldwork, and emotional stress that may be caused by
exploring sensitive and potentially upsetting subject matter..)
¾ Analysis and interpretation of the received results
(Fieldworkers provide initial interpretation of the data and
reflect on what the findings indicate so far, and what additional
avenues of exploration may yet be required.)
For internal management, a process monitoring form was

also filled in after each data collection activity, to maintain an
up-to-date record of the study’s progress.
188
Ljupo S. Risteski
ETHICS
The Institute of Ethnology and Anthropology from the

University "Ss Cyril and Methodius" in Skopje is an accredited
education and scientific institution and according to the legal
framework in Macedonia, ethical approval from additional in-
stitutions was not required to conduct the study, particularly as
there was no clinical component and no biological specimens
taken from study participants. However, the research team es-
tablished a Supervisory Committee to advise on ethical proce-
dures and provide oversight throughout the study development
and implementation. While Macedonia does not have its own
codes for research ethics, the study sought to comply with ethi-
cal guidelines available from international organizations such as
the American Anthropological Association (Statements on
Ethics, Counsil of American Anthropological Association,
http://www.aaanet.org), the Association of Social Anthropologists
of the United Kingdom and Commonwealth (Ethical Guidelines
for Good Research Practice; http://www.theasa.org/). Fieldworker
training covered basic principles of ethical research and research
supervisors ensured they were adhered to during data collection.
Some specific issues related to this study are described below:
Protection of the physical, social and mental wellbeing of the

respondents and their personal integrity and privacy.
This research specifically focuses on behaviour among

adolescents that is either illegal (IDU, SW) or highly stigmatised
(MSM) and therefore could potentially place research participants
at risk of legal prosecution or other harmful consequences. As a
result, ensuring confidentiality was of critical importance. This
implies complete protection from identification of participants, and
189
therefore any information received had to be presented in a way

that could not lead to subsequent harm or abuse; this includes
publication of study findings that could potentially lead to reper-
cussions against study communities. Fieldworkers were given
special training on privacy and confidentiality, and did not record
any identifying information on study participants, even if they were
known to fieldworkers through outreach services. All data was
therefore anonymised at the time of collection.
During study planning, the research team discussed a range of
ethical concerns, including how to ensure confidentiality should
representatives from the Ministry of Information (MOI) or other
law enforcement institutions request access to the primary data
which, according to routine practice, would be kept in the
university’s data archives. As in many international research stud-
ies, the original data transcripts become part of the public domain
through the archive system and could potentially be used in ways
harmful to respondents or their wider community. Similarly, the
research team addressed whether writing up the research findings
could itself draw unwanted attention to already marginalised
groups or used in law enforcement, for instance through the identi-
fication of popular venues for IDU, SW or MSM. This could po-
tentially drive specific communities "underground" where they
would be even harder to reach with accessible services.
The decision made was to conduct the research as thoroughly as
possible and to submit the full findings, including locations, time,
duration and other characteristics of the three target groups and their
behaviour, in the report submitted to the UNICEF Office in Skopje,
which commissioned the study, as well as to the research Supervisory
Committee. Subsequently, any drafts prepared for publication would
require disguising the names of specific locations and identifiable
details in order to maximise confidentiality and anonymity at
community, as well as individual, levels.
190
Ljupo S. Risteski
Finally, the study adhered to principles of informed consent

and offered each person approached for recruitment into the study
timely and complete information regarding the aims and process of
the study and requested confirmation of voluntary participation.
Fieldworkers described the objectives of the study, the expected
results, and how results could be disseminated to respondents prior
to commencing data collection. Fieldwork could not start until
rapport and understanding had been established between the
researcher and respondent and informed consent obtained, except
in the few cases of direct observation where the researcher did not
elicit information from specific individuals, but rather recorded
characteristics and activities in a given venue.
Remuneration for the respondents (Incentives)
Previous research with MARA, especially AWSS and AID, has

demonstrated that members of these communities are particularly
aware of any financial rewards available to them, such as through
participation in research. Offering an incentive for both agreeing to
provide data and recruiting peers into the research would make
a significant difference to raising awareness and interest in the
study, and would also demonstrate that researchers valued the
views, knowledge and time commitment of MARA, who are
often seen as worthless by society. This needed to be carefully
balanced against inadvertently coercing vulnerable young
people into cooperation that was not truly voluntary. Giving
gifts rather than cash was considered, but rejected due to
difficulties in selecting items that would be appreciated by all
respondents and did not further stigmatise them (such as by
giving condoms to sex workers who might not identify solely as
sex workers, or products that might imply a lack of hygiene
among participant groups, etc.). As a result, a symbolic
191
financial contribution was offered in the sum of 150 MKD

(approximately US $ 3 or 2.4) to motivate, but not unduly
influence, potential respondents. This proved successful,
although most MSM did not accept the incentive, saying such
motivation was not necessary. During group discussions, re-
freshments were also provided to participants.
Advice and referral
During training, fieldworkers were instructed how to re-

spond if requested to give opinions, advice, or help.
Considering the specific target groups, this was anticipated as a
likely occurrence. Field researchers were instructed to first
complete data collection, in order to avoid introducing bias and
the to refer the respondent to an appropriate institution dealing
with the issue raised. The problem that emerged most frequently
was ignorance about how and where to access good information
on health, rights, and services.
Personal safety
The field work among the three MARA target groups in

many cases involved data collection "on-site". As mentioned
previously, relevant venues, night-time activity, and the types of
people present had the potential to pose risks to research staff as
they attempted to observe events or directly contact
respondents. Fieldworkers were trained in how to identify risky
situations and resolve conflicts among members of target
groups, or handle situations that become difficult (due to i.e.
police intervention, misunderstanding with clients, interruption
by outsiders, etc.). Most field researchers already worked in
NGOs with direct experience of these settings, but there were a
192
Ljupo S. Risteski
few cases during study implementation where research staff

experienced dangerous circumstances and even physical assault.
Research staff were advised to avoid on-site data collection
where possible and to arrange interviews in safer location.
ADVANTAGES AND DISADVANTAGES OF THE

METHODOLOGY
Strengths
This study design proved practical, feasible and appropriate

for exploring the contextualised experiences of extremely hard-
to-reach target groups such as MARA. It brought together a
range of stakeholders for the improvement of HIV prevention
and health promotion interventions, including governmental and
nongovernmental institutions, and an academic department with
extensive experience of social science research. The research
questions and methods were thus developed in line with current
policy priorities, and to contribute information relevant to
design of recommendations and programs.
Another important advantage of the methodology was the
involvement of field researchers, who were either directly
involved with the target groups of MARA through projects and
services, or were current or former members. Fieldworkers
played an important role in planning the sampling and recruit-
ment strategy. They were well acquainted with local conditions
and had open access to MARA and could thus build the requisite
trust to encourage participation. It is unlikely that fieldworkers
without this "privileged access" would have been able to collect
data on such sensitive issues. Using "snowball sampling" on top
of this direct recruitment further penetrated social networks of
193
hard-to-reach groups, allowing initial respondents to refer peers

who might not have any contact with services or go to the venues
commonly associated with drug use, sex work, and MSM.
Interviews proved useful to data collection as both fieldworkers
and respondents felt comfortable with the method; as a result, the
majority of the study findings emerged from interviews. There
was initial scepticism toward focus groups during protocol
development, as fieldworkers were concerned that MARA may
not wish to discuss issues in front of others, might find public
identification with a marginalised population unacceptable, or
might not wish to socialise with others who might be in direct
competition (particularly in the case of individuals who sell sex).
These apprehensions proved unfounded, and fieldworkers found
that while it could sometimes be difficult to organise a time and
venue for a focus group, with adequate preparation and careful
selection of respondents they were a feasible method.
Weaknesses
Venue based research involving the presence of field-

workers in locations frequented by hard-to-reach groups proved
impractical and very risky for the field researchers. In the
course of data collection, field researchers encountered danger-
ous situations on several occasions and in one instance a field-
workers was physically attacked. Luckily this did not result in
serious consequences, but it was quicky decided to immediately
discontinue of this planned component of the study.
Similarly, using interactive methods drawn from par-
ticipatory research approaches (PR) such as role plays, mapping
activities, visual diagrams etc., did not prove successful,
primarily as respondents’ lacked interest in participating.
194
Ljupo S. Risteski
References:
+

., 1996. +
?, +, <
, -

,
-,

, *G_,
- : _<
?
+ +!
-
--

, 1996

1994.
,
-,

-

-
, @-
[@ +
- +

=

-, . 1, < .
2 (1994), . 388-397.
-+ – @+ 1996.-+, ?=

@+,
+
-,

-

!

! : (
-

-

" ) : "< , .
36, < . 1-2 (-
1996), . 98-107.
-
-@>+

2003. -
-@>+
, +
, G-
?, , ++,
-, +-] -+, ,
+, , +, , *
+, [
#-

:
:
[ / $ - $ %] *G_ : -
- :

, 2003
Q++ 2002. Q++, Q , &

:
-
,

*G_, - : q +-

- +

, 2002
] +- ?+ 1996. ] +- ?+, <
'-

-

*! , @[@
+
- +

=

- . 3, < . 1-2 (=-
+
1996), . 318-327.
]=+
1994. ]=+
, "J, + : !

,
- : + , 1994
] -+
2003. ] -+
,
=
, -

-

:
J < -

.@. 56 (2003), . 447-459.
195
]+
1997. ]+
, *+, 0

-

! : !

, 'G_..,-, *-

+ J+
-, 1997.
]+
– + 2004. ]+
, *+ .: , -
+
, +,
*G_ : -
- : L >

-
<

-, 2004
+ 1994 a. +, <
, 0 "
-

, . "< , .
34, < . 2 (-
1994), . 312-321.
+ 1994 b. +, <
, 1

-

. "< ,
. 34, < . 3 (=+
1994), . 479-490.
CPAP UNICEF. UNCEF Skopje, CPAP HIV/AIDS and Young Peoples
Programme Plan of Action, 2005-2009, 2005.
National AIDS Strategy 2003-2006
Ministry of Health, National HIV/AIDS Strategy, 2003-2006, Skopje, 2003.
Neuman LAWRENCE W. Neuman LAWRENCE, Social Research Met-
hods: Qualitative and Quantitative Approaches, Fifth Edition, 2003.
HIV/AIDS Among Youth in FYR Macedonia, HIV/AIDS Among Youth
in FYR Macedonia, Rapid Assessment and Response (RAR) and Par-
ticipatory Action Research (PAR) for the Project "What Every Ado-
lescent Has a Right to Know" 2002/2003, UNICEF, 2004.
RAPID ASSESSMENT AND RESPONSE ON HIV/AIDS among
EVYP in SEE. Rapid Assesement and Response on HIV/AIDS
among Especially Vulnerable Young People in South Eastern Euro-
pe, Prepared by Elsie Wong, UNICEF, 2002.
196
Ljupo S. Risteski
Ljupo S. Risteski
ETNOGRAFIJA DRUŠTVENO MARGINALIZOVANIH

GRUPA. ISTRAŽIVANJE ADOLESCENTSKE ZAJEDNICE
NAJPODLOŽNIJE RIZIKU HIV-AIDS-STI INFEKCIJE U
MAKEDONIJI. METODOLOŠKA PITANJA.
Ciljna grupa istraživanjanja bile su adolescentske (13 do 18 godi-

na) zajednice najpodložnije riziku (AZNR) HIV/AIDS/STI infekcije u
Makedoniji. Uzimajui u obzir specifinosti ciljne grupe koja pripada
takozvanim teško dostupnim zajednicama (u našem sluaju, a s obzi-
rom na kulturni kontekst u kome se istraživanje odvijalo u Makedoniji,
možemo rei i izuzetno teško dostupnim zajednicama), a naroito kada
su u pitanju specifine grupe u manjim sredinama u Makedoniji, bilo je
neophodno inkorporirati i starije pripadnike grupacije, dakle one koji
imaju izmeu 19 i 22 godine. U istraživanje su ukljueni i drugi kljuni
informanti (KI)bez obzira na njihovu dob i pol, oslanjajui se na pret-
postavke kako saznanja koja poseduju mogu imati veliki znaaj za is-
traživanje (adolescenti sa predvodnikim i drugim specifinim pozici-
jama unutar ciljni grupa, osobe koje rade na terenu sa pripadnicima
ciljnih grupa, osobe koje su na bilo koji drugi nai u kontaktu sa cilj-
nim grupama).
U mapiranju, i na zajednicama baziranom istraživanju, uestvovale
su sledee podkategorije AZNR HIV/AIDS/STI u Makedoniji:
a. adolescenti muškarci koji upražnjavaju seks sa muškarcima, sa
fokusom na one koji upražnjavaju nezaštieni seks
b. adolescente muškarce i žene seksualne radnike
c. adolescente intravenozne narkomane
Kljuni ciljevi istraživanja bili su:
1. Dolaženje do informacija o postojanju AZNR i opisivanju njiho-

ve lokacije, ponašanja, društvenog okruženja, i teškoa sa kojima se
suoavaju.
197
a. Lokalizovanje razliitih AZNR podgrupa i prikupljanje podataka

o njihovom linom iskustvu, zajednikom iskustvu, kao i na struktur-
nom nivou, podataka od same zajednice.
2. Produkovanje više case studija koje e pokazati kako pravna re-
gulativa, policijske aktivnosti, ili trenutne društvene okolnosti ometaju
integrisanje AZNR.
a.Analiza podataka dobijenih od AZNR za promišljanje faktora ko-
ji utiu na njihova, individualna rizina ponašanja, kao i rizina pona-
šanja na nivou grupe, sparam strukturalnih faktora.
Konani ciljevi istraživanja, da na osnovu dobijenih rezultata i pre-

poruka predloži odgovarujue savete zarad popravljanja opšteg stanja
AZNR stanovništva u kontekstu visine rizika i rizinih situacija ili pre-
nošenja HIV-AIDS i STI u Makedoniji:
Razvoj odgovarajuih strategijaza intervenciju koja bi poboljšala

prevenciju širenja HIV/AIDS i STI meu AZND.
Pomo zakonodavstvu prilikom donošenja amandmana i oblikova-
nja državnih smernica namenjenih stvaranju boljih uslova za korienje
usluga prevencije namenjenih AZNR.
Pomo u oblikovanju kampanja podizanja svesti o nivoima rizika
od HIV-AIDS i STI i u lokalnim zajednicama.
Pomo u procesu ojaavanja kapaciteta razliitih kljunih faktora
ukljuenih u sprovoenje procesa dostatnih strategija i intervencija u
spreavanju širenja HIV-AIDS i STI meu AZND.
198
Tomislav Pletenac
Odsjek za etnologiju i kulturnu antropologiju
Filozofski fakultet Sveuilita u Zagrebu
Od Morlaka do postsocijalizma. Tranzicija

kao element mimikrijskog diskursa
Apstrakt: Razumijevanje postsocijalizma kao specifine kul-
ture nastale na ostacima politiko-društvenih ureenja istoka
Evrope i Azije bilo je jedno od važnih interpretativnih mjesta za-
padne antropološke teorije, ali i etnografske prakse. Širenje te is-
traživake paradigme vrlo esto se ostvarivalo nauštrb lokalnih
interpretativnih praksi. One su esto oznaene teorijski neobavije-
štenima ili nacionalistikim, a sluaju Balkana ak i posredno od-
govornima za rat i etniko ienje. Takvo poricanje lokalnog
diskursa otvorilo paradoks u kojem je socijalistika matrica odgo-
vorna za nacionalizam, premda se ona ideološki utemeljuje na
klasnom, a ne nacionalnom identitetu. No taj paradoks proizvod
je dublje antropološke uvjetovanosti prosvjetiteljskom etikom
ugraenom u nastanak antropologije. Poricanje tuih praksi i
uvoenje "racionalnih, boljih, obavještenijih i naprednih" uvjet je
za konstrukciju antropološkog drugog. Iako se na prvi pogled ini
kako se u sluaju antropologije post/socijalizma radi o reinvenciji
takvog prosvjetiteljskog/kolonijalnog diskursa može se pokazati,
na primjeru opisa Dalmacije Alberta Fortisa i Ivana Lovria, kako
je proces zapoeo davno prije, gotovo u sam osvit antropologije
na istoku Europe.
Kljune rei: Postsocijalizam, antropologija tranzicije,
etnografska praksa, Morlaci
Tomislav Pletenac
$Takva je nesigurnost omoguila konstrukciju istone Europe kao

paradoksa istodobnog ukljuivanja i iskljuivanja, Europu ali ne
Europu…" (Wolff. 1994: 7)
"Such uncertainity encouraged the construction of Eastern Europe

as a paradox of simoultaneous inclusion and exclusion, Europe but not
Europe..." (Wolff, 1994:7)
Referiranjem na radove poput onih Asada, Fabiana, Cliffor-

da, Marcusa i Fishera, ve je postalo gotovo ope mjesto uzima-
ti antropološki diskurs kao metaforu koja prikazuje (i prokazu-
je) ujedno i kulturnu reprodukciju svojih tvoraca. Iako je prije
tridesetak godina prodor poststrukturalistikog argumenta u po-
lje antropologija proizveo niz esencijalnih pitanja koja su spo-
znajne mogunosti i uvjete reprodukcije etnografskog pisanja
bila u stanju dovesti do granice epistemološkog (pa i moralnog)
legaliteta, danas kao da se na njih troši sve manje prostora, u
ime razliito pravdanih urgencija koje su pred antropologiju sta-
vljene injenicama novoga stanja svijeta. Tako se njezinim "po-
spremanjem pod tepih", umjesto radikalnim ukljuivanjem u
stanje teksta, razvodnjava upitnost antropološkog diskursa te
prešutno podupire nastavak etnografske produkcije koja kao da
je prespavala razdoblje svoje dubinske epistemološke kritike.1
To posebno teško pada etnografijama nastalima na prostorima
koji su bili uobiajeni "case studies" interpretativnih dosega an-
tropologije, u skladu s kojima su se, naposljetku, i znatno tran-
sformirale. Antropolozi su, naime, uvijek raunali na taj "doma-
i$ uvid u kulturu: od Malinowskog nadalje pothvat prenašanja
1
Neki autori doduše smatraju kako je postmodernizam u antropo-
logiji, naroito tzv. kriza reprezentacije otpoetka bila osuena na
ogranien doseg , sveden na jedan manji dio amerike antropologije.
201
Od Morlaka do postsocijalizma ...
iskustva "bivanja tamo" temelji se, više ili manje uspješno ili
vjerodostojno, na etnografskoj metodi sudjelujueg promatranja
kojom bi se imao uspostaviti dijalog kultura na temelju (takoer
kasnije dovedene u pitanje), subjektne instancije zapadnih znan-
stvenih zajednica i svjetske "zajednice drugih". No problem tzv.
domae teorije, kolažne, prilagodljive i, po mnogim mišljenjima
"second hand" interpretativne prakse nikad dovoljno sukladne
elitnom europskom uvidu, rijetko je (ak i nakon dubokih za-
hvata Michaela Herzfelda u praksu grke etnologije i njezinim
dovijanjima da istodobno udovolji unutarnjim zahtjevima i
europskim apetitima), valoriziran kao uvjet proizvodnje antro-
pološkog znanja. Svedena na distorziju, parcijalnost i oportuni-
zam, lokalna znanstvena i intelektualna praksa do danas se (ili
pogotovo danas) shvaa kao nalije taksonomijsko-komparativ-
ne snage "panoramskih uvida" i "pravih" antropoloških kultura,
iako se domaa antropologija, prema instruktivnom pisanju Jo-
hannesa Fabiana (2002) poinje stvarati ve samom injenicom
kolonijalne povijesti te se poput sjene uvlaiti u spoznajnu ma-
tricu ozakonjenog znanstvenog diskursa.
Ta je situacija, meutim, bila jo slo#enija na podruju
Europe u kojoj se konstrukcija tzv. autohtonog drugog oblikuje
naknadno, i to pod jurisdikcijom nacionalnih etnologija. Antro-
poloki diskurs u Europi nailazi na podruje viestoljetne ad-
ministrativne dominacije razliitih europskih imperija. Post-
kolonijalna kritika od Asada i Saida nadalje utemeljila je klju-
ne toke na kojima se dalo evidentirati diskurzivno kolonizi-
ranje drugog. No s druge su strane ostale relativno neosviještene
identifikacije europskih drugih. Pratt e, recimo, upozoriti na to
kako se diskursi stvoreni za klasifikaciju prirode referiraju na
planu odnosa nacionalne države spram svojih subalternih
subjekata, poput seljaštva, radništva i žena. No koliko god da je
postkolonijalna kritika uspijevala otvoriti prostor razumijevanja
202
Tomislav Pletenac
reprezentacije kao temeljnog akta i alata kolonijalizma, problem

unutarnje kolonizacije ostao je relativno zatamnjen, posebno u
kontekstu istonoeuropske etnologije.
To se pak, u svakom sluaju, ne odnosi na rad Larry Wolffa,
koji je dvije svoje knjige ("Inventing Eastern Europe" i "Venice
and the Slaves") posvetio upravo "proizvodnji istoka" u zapad-
nim tekstovima kao i, sada ve opeg mjesta kritike zapadnog
diskursa, knjigu Marije Todorove "Imaginarni Balkan". Ovi
autori (posebno Wolff), pratei putanju Foucaulta i Saida, anali-
ziraju diskurzivne prakse koji su pridonijele današnjem razumi-
jevanju i geopolitikom pozicioniranju istoka i jugoistoka Evro-
pe. Ono što ipak, ali i razumljivo, nedostaje u tim tekstovima
jest rasprava problema unutarnjeg "hrvanja" s problemom repre-
zentacije, emu kao
otežavajua okolnost svakako pridonosi i ono stanje domae
teorije koje hrvatski teoretiar Vladimir Biti opisuje kao "pripi-
tomljavanja predmeta do stanja danosti, koje se služi uhodanim
iskustvenim shemama, a da to nije sposobno samo prepoznati"
(Biti, 1989:253). Svako autorefleksivno remeenje uhodanog
sklada spoznaje predstavlja ovdje "strano tijelo pripovijedanja",
što je, kada je rije o hrvatskoj etnologiji, posebno uoljivo u
odlunim etnološkim postulatima Branimira Bratania. On u
svom pothvatu rekonstrukcije tradicijske prošlosti neprestano
otklanja mogunost teorijskog narušavanja "prirodnog" stanja
predmeta pa takvim restrikcijama neminovno (iako možda i ne-
hotice) otvara polje za izravnu kontaminaciju izvanznanstvenim
sadržajem. Etnografski teren postaje mitskim mjestom zahvaa-
nja u bezvremeno stanje tradicije neizreenog, ali podrazumije-
vanog etnikog podteksta.
Dugo se smatralo da je dualizam etnografskog diskursa u
hrvatskoj etnologiji plod prodora zapadne teorije koja svoj uspjeh
ima zahvaliti politikoj klimi nadnacionalnog socijalizma.
203
Meutim, pokazalo se kako se upotreba jednakog epistemološkog

sustava lako pripisuje kako "nacionalnoj", tako i "nenacionalnoj"
etnologiji, zahvaljujui podrazumijevanim sadr#ajima koje
privremeno iznaša sam pojam kulture2. Tako, još iz vremena
tekstova Kusa Nikolajeva i Rudolfa Biania (tridesete godine
prolog stoljea) u hrvatskoj etnologiji postoji i etnografija koja
teži razumijevanju kulture u sklopu kontekstualne adaptacije (pri
emu je kontekst sveden na onaj ekonomski).
S druge strane, domaa etnološka teorija kao i da nema neku
svoju autonomnu povijest. Najbliža difuzionizmu, ona svoje puta-
nje uglavnom ravna prema izvanjskim zahtjevima i utjecajima pa
je njezino paradigmatsko stanje proizvod neke vrste znanstvene
transkulturacije, dok se interpretacija prilagoava lokalnim uvjeti-
ma. Tako žilavost Graebnerovih difuzionistikih metoda, adopti-
ranih u domaoj praksi "kulturnopovijesne škole", više pokazuje
akademski odnos snaga nego li njihovu stvarnu teorijsku vrijed-
nost u društvenoj interpretaciji. No shvaanje etnologije kao neka
vrste "samoznanstva" (što je stari Radiev koncept), modela ko-
jem naginje (ili je bar naginjala) istonoeuropska etnologija, za-
posjeda i druga egzistencijalna mjesta, koja se, pogotovo od post-
socijalistikog momenta, oblikuju i kao mjesta otpora.
Morlaka antropologija
U 17. stoljeu se, jaanjem europske podjele na istok i za-

pad, poela mijenjati i dubinski oblikovati ideja istone Europe
2
"Promjena u poimanju kulture omoguit e nam i analizu hrvat-
ske kulture, ne u smislu njezine geneze i u njoj prisutnih kulturnih slo-
jeva, nego u smislu njezinih specifinosti spram drugih etnikih kultu-
ra, u smislu istraživanja kulturnih kategorija kojima se pridaje znaenje
etnikih simbola.$ (apo, 1991:14)
204
Tomislav Pletenac
i njezine porozne, ambivalentne granice prema europskom i

svjetskom ostatku. Dok su Afrika i obje Amerike "prazni pro-
stori", istok i jugoistok Europe prošarani su znakovima civiliza-
cije usred svoje prevladavajue zaostalosti. Praznina prostora u
kolonijalnom diskursu obino otvara vrata prisvajanju, promjeni
simbolikog poretka krajolika, odricanju domorodake racional-
nosti i dovoenju u pitanje njihova naina života. No istok
Europe upravo zbog nepripadanja njezinu Imperiju, ostaje pro-
stor u sjeni, prostor nasluivanja Orijenta u zaleima gradova i
izvan dominantnih putova. Na tim se zabaenim mjestima javlja
koncept Morlaka koji su vrsto prikovali Balkan na mentalnu
mapu Europe. Iako je znanje o njima u Veneciji postojalo rela-
tivno dugo, za njihovu je popularizaciju zaslužan opat Alberto
Fortis iji je putopis "Put po Dalmaciji" postao bestseler netom
po izlasku i bio preveden na sve važne europske jezike.
Uspjeh putopisa tumaio se na razliite naine, no injenica
je da pravu popularnost stjee tek malo poglavlje knjige, ono u
kojem Fortis opisuje obiaje Morlaka. To poglavlje posveeno
je jednom od financijera njegovog putovanja (Lord of Bute),
meceni Jamesa Macphersona, tvorca Ossianovih mitova. Upra-
vo je ovaj posljednji zatražio od Fortisa da opiše obiaje i pje-
sme na koje e na svom putovanju naii, kako bi potvrdio tezu o
mogunosti ouvanja usmene predaje kroz više stoljea te time
potvrdio, ve upitnu, autentinost svojih rekonstrukcija. S druge
strane, Venecija u ratovima s Turskom u 18. stoljeu stjee no-
ve prostore naseljeno stanovništvom o kojemu se nije ništa zna-
lo. Putovanje u prostor europskog istoka i jugoistoka usposta-
vlja se, na taj nain, i kao putovanje u njezinu prošlost. Na to
skree pažnju Larry Wolff opisujui susret mladog diplomate
Segura s Frederikom u Potsdamu, u kojem Segur opisuje ono
što je vidio nakon prelaska granice Prusije i Poljske:
205
"...ogromna zemlja gotovo potpuno pokrivena zimzelenim jelama,

ali stalno tužna, tek s vremena na vrijeme prekinuta intervalima kultivi-
ranih biljaka, poput otoia raštrkanih u oceanu; siromašno, neslobod-
no stanovništvo; prljava sela; barake sline onima divljaka; sve izgleda
kao da ste se vratili deset stoljea unatrag te se nalazite izmeu horda
Huna, Skita, Slavena Veneta i Sarmata." (Segur, prema Wolff;1994;19)
Nekoliko glavnih toaka rasuivanja prostora otkriva se, da-
kle, na samom poetku toga opisa. Divljina zelenog "tužnog" dr-
vea tek je mjestimice prekinuta poljima, što direktno prikazuje
ekonomsku zaostalost ljudi koji žive u kuicama nalik kolibama
izvaneuropskih divljaka. Putujui tako u vremenu dok obilazi am-
bivalentni europski prostor Segur ocrtava obrise prosvjetiteljskog
rasuivanja o prezentnosti evolucijskog razvitka dohvatljivog u
slici divljaka koji "žive u drugom vremenu". Ovome shvaanju,
po rijeima Fabiana, treba malo dodati, "kada je rije o separaciji
i odvajanju u praksi kolonijalizma koji svoje ideološko opravda-
nje pronalazi u prosvjetiteljstvu i kasnijem evolucionizmu." (Fa-
bian, 1994;27). Takav odnos i istonu Europu direktno ukljuuje
u diskurzivne procedure koje e kasnije doi na udar postkoloni-
jalne kritike. No Segur pronalazi i analogije vezane uz prošlost
koju smatra vlastitom: on "šee kroz vlastiti srednji vijek". Istok
Europe upisuje se u identitet Zapada kao živua prošlost, u slua-
ju Morlaka i Fortisa, prošlost antike i antikih pisaca.
Morlaci tako postaju ujedno baština koju treba uvati i civili-
zacijski manjak koji valja eliminirati, ambivalencija koja je trajno
sauvana u "domaoj teoriji", stavljenoj pred paradoksalni zahtjev
istodobne proizvodnje i poricanja autohtonog drugog (neksus pre-
poznat kao sukob romantiarske i prosvjetiteljske etnologije3).
3
Ta se binarizacija prepoznaje kasnije kod Belaja kao panonska
Kollarova i Chavanneova zapadna etnologija. Pri tome ih Belaj razliku-
je prema ciljevima. Jednoj je u fokusu interesa etnika povijest, dok je
206
Tomislav Pletenac
Time se internalizira ambivalencija srodna diskursu egzotike,

jednako kao i prakse koje Homi Bhabha naziva mimikrijskima.
"Unutar ove konfliktne ekonomije kolonijalnog diskursa ko-
jeg Edward Said opisuje kao napetost izmeu sinhronine panop-
tike vizije dominacije – zahteva za identitetom, onim stasis – i
protiv pritiska dijahronije, istorije, promena, razlike – mimikrija
predstavlja jedan ironian kompromis" (Bhabha, 2004:161).
Za razliku od kolonijalne mimikrije kao strategije hibridiza-
cije kolonijalnog subjekta ("istog, ali ne sasvim", prema Bhab-
hinoj formulaciji), u transkulturaciji imperijalnog antropološkog
diskursa nema mjesta "domaoj teoriji", pa se njezine strategije
oprisutnjenja mogu uzeti i oblikom otpora, ma kako "zastarje-
lom" i kolažnom mogla izgledati njezina metodologija u kanon-
skim terminima. Ta "poludivlja misao" domae etnologije bode
katkad besprijekornu znanstvenu povijest europske antropologi-
je, kao i njezin logiki red narušen oazama "prošle sadašnjosti".
No prilagodbama socijalnom kontekstu ne može izbjei ni ona,
pa se žargoni dominacije, izbaeni kroz vrata, vraaju kroz pro-
zor realnosti obilježene "jakim paradigmama" politike povije-
sti i ideologija. Jednako kao i mimikrijskim strategijama koloni-
zatorskih upravitelja, narativi politikih i nacionalnih elita pro-
izvode "efekt ambivalencije" (usp. Bhabha, 2004:262).
Na tom mjestu blijede upravo temeljne metodološke pred-
nosti etnografskog projekta, a da manipulacija iskustvom "su-
djelovanja s promatranjem" nije invencija dvadesetog stoljea
nego nužan nusprodukt kulturne razlike, vidljivo je i u pozna-
tom odgovoru Albertu Fortisu Ivana Lovria, gdje se i on slaže
da "prosvijetljen narod stvara sreu sebi i svojem vladaru." (Lo-
drugoj univerzalna povijest ovjeka što dovodi do kasnijeg razlikova-

nja etnologije od antropologije. (Belaj, 1990)
207
vri, 1949; 180) Koliko god je Fortis ustrajao opisivati u pre-

zentu, poštujui botaniku i njezinu taksonomiju, toliko mu je
Lovri parirao dijakronijom i evolucionizmom. Projekt usposta-
vljanja nacije mora se oslanjati na vlastitu povijest a ta povijest
je uvijek i povijest dominacija. Instancija domaih elita koju
djelomino preuzima i "samoznanstvo" poznaje rascijep homo-
logan ravanju kolonijalnog diskursa: "rascep izmeu kontinu-
istke, akumulativne temporalnosti pedagoškog i repetitivne, re-
kurzivne strategije performativnog" (Bhabha, 2004:270). Do-
mai etnografski diskurs taj rascjep proizvodi naknadno i in-
verzno: zamjenjujui prirodu povijeu, teritorij tradicijom.
Prvotne reprezentacije europskog istoka ostavile su dubok
trag, pojaan treskom željezne zavjese i skretanjem prema "pri-
rodnoj" povijesti svijeta. Time kao da je zapeaen $prostor
vjene tranzicije" i njezina "domaeg majstora" samotumaenja.
Socijalizam/postsocijalizam i njihov drugi
Nakon pada Berlinskog zida socijalistiko razdoblje uzima

se uglavnom metaforom društvene degeneracije ili u najboljem
sluaju stagnacije, pa se i znanostima stasalim u socijalizmu pri-
pisuju jednako "željezne" karakteristike. Pa ipak, etnologija je
postojala u svojim raznim oblicima, esto i mimikrijskim, budu-
i da je mjestimino u potpunosti odstupala od "socrealistikih"
oekivanja. Kada je rije o hrvatskoj znanosti, možemo, zajedno
s Dunjom Rihtman Auguštin (2001:125-139), rei kako je dobar
dio etnologije jednostavno napustio javnu scenu i nastavio svo-
jim davno utabanim stazama istraživanja etnike povijesti koja
nije dodirivala aktualnu politiku.
Takva formulacija oslonila bi se na neke ve uspostavljane in-
terpretacijske gabarite koji dominiraju tumaenjem socijalizma,
poput Havelove ideje "života u laži". Ta paradigma formira soci-
208
Tomislav Pletenac
jalistiko stanje kao život s "figom u džepu". Ljudi su pristajali na

sudjelovanje na razliitim socijalistikim javnim skupovima, po-
stajali lanovima komunistike partije bez vjere u ideologiju ve
su štitili svoj društveni integritet. Privatno su imali sasvim druga-
ije mišljenje koje nisu smjeli javno izgovarati. Etnologija i njen
predmet bi u takvom poretku pripadali toj prikrivenoj, neaktual-
noj i u duboku povijest odbaenoj sferi koja je ostala netaknuta
zahvaljujui znanstvenom autoritetu. Time bi se mogla etnologija
oznaiti kao vrst alternativnog diskursa proklamiranim ideološko-
politikim temeljima.
No, tome ipak nije bilo tako, etnologija u svojoj kulturno
povijesnoj varijanti, mogla je biti išitavana na razliite naine
bez obzira na povijest uporabe ili pokušaj kontrole njenog zna-
enja. To dovodi do razumijevanje etnografskog diskursa i
objekta kao mjesta na kojem su se mogao upisivati razliiti smi-
sao. Želja Rihtman Auguštin da ga uspostavi kao nepromijenje-
ni i okoštali sustav neosjetljiv na društveni kontekst u kojem se
nalazi, više pokazuje do koje mjere ona sama gradi svoj inter-
pretacijski autoritet na suprotstavljanju takvoj paradigmi. Po-
dvojenost etnografskog diskursa koja se ogledavala tijekom us-
postave njenog akademskog života kao refleks odomaivanja
stranih teorijskih i interpretativnih koncepta našla je svoju novu,
nepredvidljivu, varijantu unutar socijalizma. Takav stav kolidira
s Yurchakovom tezom o performativnosti socijalizma koji svoj
kraj ima zahvaliti formiranju bogatstva interpretacija koje su se
ostvarivale upravo na javnom poricanju interpretacije kao i svo-
jevrsnom službenom strahu od interpretacije. Upravo "poslu-
šno" sudjelovanje u takvom jeziku otvara mogunost razliitim
naknadnim privatnim interpretacijama socijalizma. "...kako je-
zik nije bio dio nadgradnje, njime se nije moglo automatski pre-
i preko revolucionarnih prepreka kako je obeao Marr; i s ob-
zirom da jezik nije bio orue za proizvodnju, njegova politika
209
manipulacija nije bila nain za stvaranje komunistike svijesti.

Umjesto toga je komunistiki jezik, tvrdio je Staljin, morao biti
shvaen u skladu s "objektivnim znanstvenim zakonima" i tako
ga je trebalo koristiti." (Yurchak, 2006) Možda je jednaka fasci-
nacija objektivnim znanstvenim zakonima imala za posljedicu
ouvanje etnologije u njenoj taksonomjskoj, upitnikoj varijanti
koja je jednako tako patila od straha od teorije i bivala perfor-
mativna unutar etnografske proizvodnje. Ono što ju je meutim
razlikovalo od ostatka pozitivne znanosti upravo je njen naslije-
en kompleks dvojnosti u kojem nije proizvela (barem ne od-
mah) niz razliitih interpretacija, ve jednu koja je imala svoju
specifinu povijest i pretke.
S druge strane etnografski projekt bilježenja i klasificiranja
stvarao je ujedno i ideološki potencijal. Izmicanje kulturnih ele-
menata iz prostora u kojima se proizvode u svrhu išitavanja ši-
rokih kulturnih procesa (uglavnom povijesti migracija) koji su
nestali iz povijesnih dokumenata omoguavali su i oficijelnoj
vlasti da nadomještava manjak koji je ostajao na mikro-razina-
ma. Dok je na jednoj strani bavljenje takvom etnografijom bilo
razumijevano kao ouvanje etnikog identiteta (vidi Pletenac,
1999) s druge se otvarala i slika "prirodnog" stanja klasne se-
ljake svijesti u kojoj je sukob nepoznat, a solidarnost osnova
društvenog života, te u kojem je svijest o etnikoj pripadnosti
strano tijelo. Takav se stav vrlo brzo realizirao u razliitim kul-
turno umjetnikim i folkornim društvima koja su njegovala na-
rodnu pjesmu i ples. Mo neinterpretativne etnologije da bude
istovremeno klasna i nacionalna mnogo je više pogodovala nje-
nom ouvanju nego li izmicanje iz politike i javne sfere4.
4
Proces je to kojeg identificira i Prica (Mala europska etnologija)
kada se hvata u koštac s pojmom tradicije. Interpretativna potentnost
tog pojma upravo leži u njegovoj praznini, "velikom ništa".
210
Tomislav Pletenac
Ipak, strana teorija, koja je trebala popuniti interpretativni ma-

njak kada se etnologija suoila sa socijalistikim svakodnevljem br-
zo je od strane akademske etnologije prepoznata kao nova opasnost
jasnoi podataka koji su još uvijek živjeli nadomak gradskih sredi-
šta (usporedi Bratani,1976). Ta identifikacija "strane" teorije nešto
je što se, doduše, moglo prepoznati i na drugim poljima, a ne is-
kljuivo u etnologiji. Umjetniki projekti stalno su nastajali unutar
iste binarne opreke "naše" i "njihove" umjetnosti. Uvelike je ta opre-
ka poprimala one iste elemente kojima su se odlikovale prve postko-
lonijalne zemlje. Za mnoge od njih cijeli pokret kolonijalnog oslo-
boenja zapoinjao je reinvencijom tradicije kao dominantne razli-
ke koja je trebala ostvarit revoluciju. U Hrvatskoj odlian primjer
jest grupa EXAT okrenuta u to vrijeme progresivnom konstruktivi-
zmu, što je izazivalo stalnu raspravu o njihovom društvenom, od-
nosno socijalistikom statusu. Naime, takva umjetnost se doista
mogla u svjetskom kontekstu nazvati avangardnom, no unutar soci-
jalizma stvarala je kontroverzu jer je njena neinterpretabilnost osta-
la nasukana na ideji umjetnosti za radniku klasu. S druge strane
nije se mogla jednostavno niti poricati s obzirom da su meunarod-
na priznanja pribavljala legitimaciju režimu (Fowkes, 2006).
Etnologija socijalizma empirijske provenijencije je pronašla
svoj "novi" objekt istraživanja na mjestima koji je jednako tako bio
izmaknut socijalistikom kontekstu. Naime ukoliko se pretraže et-
nografije nastale u socijalizmu u njima ima malo socijalizma koji je
ipak bio dominantna kontekstualna odrednica. Emprijska etnologi-
ja jednako se izmicala socijalizmu kao i ona akademska i pregova-
rala s politikom i ideologijom. Simptomatian je primjer unosa teo-
rije Antonia Gramscia iskljuivo kroz utemeljenje dviju kultura5,
5
S jedne strane je to bilo uporište kako bi se Radia te time možda i
srži etnologije povezalo sa ljeviarskim teoretiarima, ali i ideološko
opravdanje istraživanja meusobnih utjecaja visoke (elitne) kulture i one
211
ali govori vrlo malo o hegemoniji koji je centralni koncept njegove

interpretacije društvene dijalektike. Naime, ukoliko bi se prakse
hegemonije istraživale na socijalistikom prostoru, vrlo bi se brzo
pokazali razliiti modaliteti ideološke introjekcije koje bi proka-
zale režim. A i razumijevanje društva kao komunikaciju elita i
podreenih kao i akademska etnologija doba socijalizma odbacu-
je u prošlost. Unos strukturalizma i interpretativne antropologije
morao je jednako kao i difuzionizam pregovarati sa kontekstom u
koji se unosio. Etnologija socijalizma stoga se vjerojatno lake i-
ta kroz althussierovski koncept simptomatinog itanja, naime
kroz ono što je nereeno, kroz taboo teksta.
Jednako kao što to vrijedi za Yurchakovu prazninu forme i in-
terpretacijsko bogatstvo, isto se odnosi i na antropologiju socijali-
zma kojoj ostaje naknadna, postsocijalistika rekonstrukcija, od-
nosno reinvencija. A ona se i dalje ostvaruje u kolonijalnoj per-
spektivi u kojoj strani majstori antropološkog diskursa ulaze u
prostor koji im je bio zabranjena zona na nekim mjestima gotovo
jednako dugo kao i sama povijest antropologije. Kulturne oznake
socijalizma na zapadu se u postsocijalistikoj perspektivi miješaju
sa heterogenim iskustvima i konceptima nastalima unutar samih
socijalistikih društava od kojih su samo neki uspjeli izboriti jav-
ni status (vidi Yurchak, 2006). A takva situacija dovodi do razu-
mijevanja etnologije/antropologije u i o postsocijalizmu u migra-
cijskom modelu.
Prema tranzicijskoj etnološkoj paradigmi
Rije je o migracijskom iskustvu etnologije iz socijalizma u

postsocijalizam gdje joj je identitet iskljuivo zagarantiran ekvi-
podreene što je bila jedna od slabije istraženih domena akademske etno-

logije iako ne i sasvim zapostavljena.
212
Tomislav Pletenac
distancom prema svojoj povijesti, ali i mjestom na kojem se na-

šla: "Migrantska kultura onog iz-meu, položaj manjine, drama-
tizuje aktivnost neprevodivosti kulture, i to inei, ono pitanje o
usvajanju kulture pomera s onu stranu snova asimilacioniste, ili
nonih mora rasiste, 'potpune isporuke predmeta', i ka jednom
susretu s ambivalentnim procesom cepanja i hibridnosti koji
obeležava identifikaciju s razlikom kulture." (istaknuo T.P.)
(Bhabha, 2004:405,) Ono na što Bhabha upozorava kada govori
o identitetu migranta lako se može primijeniti na lokalne postso-
cijalistike etnologije i antropologije. Dovoljno je promijeniti
novi prostor migranta vremenom postsocijalizma. U tom se tre-
nutku upravo socijalizam pojavljuje kao neprevodivi višak. An-
tropologija, pak, postsocijalizma u svojoj ugnije#enoj želji za
znanstvenom normalizacijom želi nadomjestiti povijesni dis-
kontinuitet i istovremeno uspostaviti svoj koncept socijalizma
kao jedini valjan. Takav postupak ima za cilj identifikaciju Za-
pada na istonoeuropskim zastranjenima i konano privoenje
istone etnologije, kao i njenog objekta k antropološkom teorij-
skom razumu. No istovremeno takva mimikrijska strategija mo-
ra završetak svog projekta odgoditi koliko je god to mogue ka-
ko bi mogla važiti cjelovita slika zapadne povijesti. Stoga se u
nekim navratima i odriu kako je samo socijalizam zaslužan za
neke elemente postsocijalistike kulture ve bi se radilo o starim
obrascima koji se koriste na potpuno nov nain ne bi li društva
odgovorila na nove izazove (Burawoy, Verdery, 1999). Time
mogu postsocijalizam održati na trajnijoj distanci koja omogu-
ava stalni poduhvat antropološke normalizacije. No jednako ta-
ko vrijedi i obrat u tom prevoenju istonih etnologija i antro-
pologija na antropološki jezik zapada "njihovi su diskurzivni i
kulturni naini oznaavanja u meusobnom sukobu, težei da
iskljue jedni druge. Komplementarnost jezika kao komunikaci-
je mora se razumeti kao da nastaje iz stalnog stanja osporavanja
213
i promene prouzrokovanog diferencijalnim sistemima društve-

nog i kulturnog oznaavanja." (Bhabha, 2006:410) U tom pro-
cesu radi se o stalnom iznevjeravanju originala u kojem forma i
sadržaj više nemaju nikakvog jedinstva kako socijalizam u per-
spektivi postsocijalistike antropologije, tako niti zapadna an-
tropološka teorija u postsocijalistikom svijetu. Meutim i jedna i
druga pozicija na tome mogu graditi akademske tekstove i kuri-
kulume. Kao što to vrijedi za antropološku teoriju jednako vrije-
di i za cjelokupnu ideju translacije/tranzicije, ovdje se ne radi o
uspostavljanju neke povijesne evolucije kako antropologije, ta-
ko ni ekonomije koja je bila narušena pedesetogodišnjom vlada-
vinom devijacija i promašaja ve o "novosti koja ulazi u svijet".
Literatura:
Asad Talal (ur),. Anthropology and the Colonial Encounter. (New York:
Humanities Press, 1973)
Bhabha, Homi, Smeštanje kulture, Beogradski krug, Beograd, 2004.
Biti, Vladimir, Pripitomljavanje drugog, Hrvatsko filozofsko društvo,
Zagreb, 1989.
Bratani, Branimir, Pogled na 200 godina etnoloke znanosti, Izvjea,
god. V I VI, Zagreb, !976., 5-55.
Burawoy, Michel; Verdery, Katherine, Introduction, u: Uncertain
Transition. Ethnographies of Change in the Postsocialist World
(Burawoy, Verdery ur.). Lanham. Boulder. New York. Oxford: Row-
man&Littlefield Publishers, Inc. 1999, 1-19.
Fabian, Johannes, Time and the Other. How Anthropology Makes its
Object, Columbia University Press, 2002.
Fowkes, Reuben, Croatia/Hungary. Socialist Realist Art Criticism at the
Crossroad in the 1950s., Third Text, Vol. 20, Issue 2, 2006, 201–210.
Pratt, Mary Louise, Imperial Eyes, Travel Writing and Transculturation,
Routledge, London and New York,1992
214
Tomislav Pletenac
Pletenac, Tomislav, Etnologija u službi politike: pozadina sukoba Frani

– Gavazzi. Studia Ethnologica Croatica, vol 7/8 (1995/1996),
Zagreb,1999., 83-91.
Rihtman Auguštin, Dunja, Etnologija i etnomit, Naklada Publica,
Zagreb, 2001.
Wolff, Larry, Inventing Eastern Europe. The Map of Civilization on the Mind
of the Enighment, Stanford University Press, Stanford, California, 1994.
Wolff, Larry, Venice and the Slavs. The Discovery of Dalmatia in the Age of
Enlightenment, Stanford University Press, Stanford, California, 2001.
Tomislav Pletenac
FROM MORLOKS TO POST SOCIALISM
The acknowledgement of post socialism as a specific culture that

rose upon the remnants of the political and social system of Eastern
Europe and Asia, was until the 90's, a marker of Western anthropological
theory, as well as its ethnographic terrain. The proliferation of such a
anthropological paradigm was frequently executed undermining the local
practices. They were perceived as uninformed or nationalistic, and in the
case of the Balkans, even indirectly responsible for the war and ethnic
cleansing. Such denial of the local discourse, on the other hand has
unlocked a contradiction through which it is perceived that the socialist
matrix was responsible for nationalism, even dough it was based upon
class, and not a national identity. But such a paradox is a product of a
more fundamental anthropological embeddedness in the Enlightenment
etiquette that was built into the foundations of anthropology. Negation of
the practices of others, and the introduction of "rational, better, more
informed and advanced", is a precondition for the formation of the other in
anthropology. Even if it seems that in the anthropology of post socialism
we perceive a reinvention of such Enlightenment/colonial discourse, it
can be exposed through the examples of the Dalmacija depiction by
Albert Fortiss and Ivan Lovric that such development commenced long
before, almost at the dawn of anthropology in Eastern Europe.
215
Vladimir Ribi
Antropologija raspada Jugoslavije:

o etnikom nacionalizmu
Apatrakt: U osnovi graanskog rata i raspada Jugoslavije
nalazi se sukob razliitih etnikih nacionalizama, što je znaaj-
no uticalo na sadržaj mnogih antropoloških radova posveenih
društvenim fenomenima koji su se pojavili u kontekstu nestanka
te multinacionalne države Južnih Slovena. Heuristiki najplod-
niji postupak za antropološko prouavanje nacionalizma zasniva
se na interpretaciji nacionalistikog idioma u kontekstu struktur-
nih uslova na nacionalnom i globalnom nivou. U sluaju raspa-
da Jugoslavije, višedecenijski proces decentralizacije te države,
kao i kulminacija procesa denacionalizacije na globalnom ni-
vou, uslovili su da partikularistiki nacionalizmi nesrpskih naro-
da imaju prednost u sukobu sa integralistikim nacionalizmom
koji su zastupali Srbi.
Kljune rei: raspad Jugoslavije, etniki nacionalizam, de-

nacionalizacija, politiki partikularizam, politiki integralizam

Tekst je rezultat rada na projektu Kulturni identiteti u procesima
evropske integracije i regionalizacije (br. 147035), koji MNZŽS RS
finansira u celosti.
Vladimir Ribi
}eopolitike promene koje su nastale 1989. godine donele

su nestanak etiri evropske dr#ave. êdna od njih (Istona
Nemaka) se integrisala sa drugom (Zapadna Nemaka) u zaje-
dniku nacionalnu dr#avu, dok su se preostale tri (Sovjetski
Savez, ehoslovaka i ûgoslavija) dezintegrisale na više ma-
njih etnonacionalnih država. U osnovi graanskog rata i raspada
ûgoslavije nalazi se sukob razliitih etnikih nacionalizama,
to je znaajno uticalo na sadr#aj mnogih antropolokih radova
posveenih drutvenim fenomenima koji su se pojavili u
kontekstu nestanka te multinacionalne države Južnih Slovena.
Robert Hejden konstatuje da, u veem delu istone Evrope,
"ono što je nasledilo državni socijalizam nije bila ideja o demo-
kratiji kao zajednici jednakih graana, ve pre o stvaranju naci-
onalne države za lokalnu, etniki definisanu veinu". U takvoj
konfiguraciji, pravo etnonacionalne veine na samoopredeljenje
predstavlja opravdanje za postojanje države ija ustavna kon-
cepcija obezbeuje da etniki definisana nacija "dobija državu,
teritoriju sa vladom". U tako definisanoj državi se ispoljava
ustavni nacionalizam – politiki koncept koji "predvia vladavi-
nu jedne vrste ljudi, koju ta vrsta ljudi sprovodi u ime iste vrste
ljudi, iji suverenitet mora biti zaštien od svih drugih koji bi ga
mogli narušiti, a naroito od onih koji su bili sugraani u socija-
listikoj državi".1 Na osnovu toga, Hejden zakljuuje:
Ustavni nacionalizam manifestuje pokušaj da se pomire dva proti-

vurena shvatanja suvereniteta: teritorijalno i (etno)nacionalno. Budui
da su ustavi na koncu politike platforme izražene pravnim terminima,
dok je politika suština ustavnog nacionalizma puni suverenitet domi-
nantnog naroda, manjine u takvom sistemu pokazuju realizam kada
1
Robert M. Hejden, Skice za podeljenu kuu. Ustavna logika jugo-
slovenskih sukoba, Samizdat B92, Beograd 2003, 30-31.
217
Antropologija raspada Jugoslavije ...
pretpostavljaju da nema izgleda za primenu onih odredbi u kojima se

tvrdi da e se prema njima postupati na ravnopravan nain. Iz tog raz-
loga ini se verovatnim da e režimi ustavnog nacionalizma, i pored to-
ga što se pravdaju "pravom na samoopredeljenje" i što javno prihvataju
demokratiju i ravnopravnost, otuivati manjinske populacije i da nee
donositi demokratiju ili slobodu, ve graanski rat i iz njega proisteklu
autoritarnu politiku – traginu sudbinu postsocijalistike Jugoslavije.2
Hemel uoava "samo tri rešenja za nedoslednosti stvorene

definisanjem etniki heterogenih državnih zajednica u mono-et-
nikom smislu": pomeranje granica države, pomeranje etnikih
grupa i istrebljenje. Kao rešenje koje je retko isprobavano, He-
mel izdvaja "odricanje od etnikog definisanja državne zajedni-
ce" ili deklaraciju o "irelevantnosti etnike pripadnosti za poli-
tiki status, reju, graanstvo, državljanstvo".3 Beti Deni obja-
šnjava koliko je jugoslovenski prostor daleko od razlikovanja
etnikog od nacionalnog:
Da bi shvatio jugoslovenske raspre o etnikoj pripadnosti i držav-

nosti, Amerikanac mora da prepozna razliita znaenja koja se daju
pojmu "nacija" i, prema tome, pojmu "država-nacija". Na južnosloven-
skim jezicima, re narod (kao Volk na nemakom) oznaava i "narod"
(engl. "people") i "naciju" (engl. "nation"). Otuda se pojam "država-na-
cija" pridaje odreenoj "naciji" ili "narodu" shvaenom kao etnika po-
pulacija. Neusaglasivost ove definicije sa amerikim pojmovima oi-
gledna je u pitanju koje su mi postavljali mnogi Jugosloveni kad bi ot-
krili da sam Amerikanka: "Šta ste po nacionalnosti?" "Amerikanka",
odgovarala bih. "Ali Amerikanka nije nacionalnost", redovno su uzvra-
2
Isto, 103-104.
3
E. A. Hemel, Pouke iz jugoslovenskog lavirinta, u: Džoel M. Hal-
pern i Dejvid A. Kajdikel (priredili), Susedi u ratu. Jugoslovenski etni-
citet, kultura i istorija iz ugla antropologa, Samizdat B92, Beograd
2002, 57-58.
218
Vladimir Ribi
ali, "nego samo državljanstvo. Vi Amerikanci svi ste se doselili odne-

kud. Odakle je došla vaša porodica?" Izjednaavanje pojmova "people"
i "nation", sadržano je u jednoj jedinoj rei, rei narod, ne pruža nika-
kvu mogunost da se nacionalnost odvoji od predaka. Nedostaje osnov-
no ameriko poimanje da je nacionalnost izvedena iz državljanstva
(engl. "citizenship"), bilo po roenju, bilo po linom izboru.4
U takvom razdvajanju nacionalnosti od državljanstva na

jugoslovenskom prostoru, Hejden vidi uspeh srednjoevropske
nacionalistike ideje, za koju je karakteristian stav da
...država, kao niz politikih ustanova sa vlau nad ogranienom te-

ritorijom, manifestuje suverenitet jednog etniki definisanog, "naroda".
Po ovoj definiciji, drugi mogu biti graani, ali nisu deo suverenog kor-
pusa; dok "samoopredeljenje" ne ostvaruje korpus graana, nego ga
ostvaruju samo graani iz veinske etnonacionalne skupine...5
Beti Deni uoava da je cilj titoistikog slogana "bratstvo i je-

dinstvo" bio da se zakrpe "bratoubilake podele meu etniki de-
finisanim nacijama Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata".
Meutim, u zvaninoj politici je postojala ambivalencija oko toga
kako treba definisati "naciju", kao "i oko toga da li e ûgoslavija
evoluirati prema zajednikoj nacionalnoj kulturi koja e ukljuiti
i kategorije prošlosti". Iako su se u svom programu iz 1958. godi-
ne jugoslovenski komunisti opredelili za kretanje prema "socijali-
stikoj jugoslovenskoj svesti, u uslovima društvenog zajedništva
naroda", ve ranih šezdesetih zvanina politika je odbacila "po-
jam jedne sveobuhvatne jugoslovenske nacionalnosti". Zato se na
4
Beti Deni, Rasturanje multietninosti u ûgoslaviji: mediji i
metamorfoza, u: Džoel M. Halpern i Dejvid A. Kajdikel (priredili), 63.
5
Robert Hejden, Skice za podeljenu kuu. Ustavna logika jugoslo-
venskih sukoba, 18.
219
popisima stanovništva i za druge službene svrhe od graana "oe-

kivalo da se izjasne o svojoj etnikoj pripadnosti".6 Štaviše, kako
Edit Petrovi istie, "politiko vostvo bilo je toliko obuzeto ta-
kozvanim procesima etnogeneze, da su u drugoj Jugoslaviji
(1945-1991) stvorene tri nove ‘nacije’ (makedonska, crnogorska,
i muslimanska)".7
To ne znai da je bilo nemogue izjasniti se kao "Jugoslo-
ven". Hemel podsea da su se na ovaj nain izjašnjavale tri ka-
tegorije ljudi: "ljudi posveeni jugoslovenstvu, lanovi Komuni-
stike partije koji su želeli da se izmaknu od etnike pripadno-
sti, i muslimani koji su želeli da izbegnu da se identifikuju kao
takvi, slino onome što Jevreji esto ine na Zapadu".8 Andrej
Simi skree pažnju na to da su se Srbi iz Hrvatske i Bosne i
Hercegovine esto deklarisali kao "Jugosloveni" usled straha od
diskriminacije, "te je taj izraz esto služio kao sredstvo maskira-
nja njihovog istinskog nacionalnog identiteta". Iz injenice da
se u ruralnoj Srbiji bukvalno niko nije izjašnjavao kao "Jugoslo-
ven", a da je u Makedoniji to inilo manje od 1 odsto stanivni-
štva, ovaj autor izvodi zakljuak "da je oigledno da u tim obla-
stima nije bilo potrebe da ovek krije svoj etnicitet".9
Usled ekonomskog sukoba izmeu razvijenih i manje raz-
vijenih delova ûgoslavije, vostvo hrvatskih komunista je 1971.
godine zahtevalo veu decentralizaciju federalne vlasti. Paralelno
s tim, hrvatski nacionalisti su se protivili stapanju regionalnih
6
Beti Deni, Rasturanje multietninosti u Jugoslaviji: mediji i me-
tamorfoza, 64-65.
7
Edit Petrovi, Etnonacionalizam i raspad Jugoslavije, u: Džoel M.
Halpern i Dejvid A. Kajdikel (priredili), 215..
8
E. A. Hemel, 43.
9
Andrej Simi, Nacionalizam kao folk-ideologija: sluaj bive
Jugoslavije, u: Džoel M. Halpern i Dejvid A. Kajdikel (priredili), 142.
220
Vladimir Ribi
dijalekata u jedinstven srpskohrvatski jezik i "isticali razlike kao

osnovu za odvojen hrvatski jezik". Beti Deni naglaava da je ta
polemika o jeziku podrazumevala povratak teoriji o nacionalizmu
iz devetnaestog veka na osnovu koje se smatralo da je distinktivni
jezik dovoljna osnova za to da odreena "etnika" nacija stekne
pravo na zasebnu državu. Isti autor konstatuje da je, radi ouvanja
partijskog monopola nad državom, Tito bio "spreman da žrtvuje
potencijalnu nacionalnost Jugoslavije", tako što je u jugo-
slovenski Ustav iz 1974. godine kooptirao zahteve prethodno po-
raženog hrvatskog nacionalistikog pokreta:
...U bukvalnom "paktu s avolom" nacionalizma, najvei deo vlasti fe-

deralne vlade raspodeljen je republikama koje su bile samo labavo poveza-
ne federalnim telima u kojima je svaka republika imala mo da izrekne ve-
to. Utkan u sve institucije na svim nivoima, Savez komunista zadržao je
monopol nad javnom politikom i medijima koji su uticali na javno mnjenje.
U ravni praktinog, novim jugoslovenskim Ustavom iz 1974. prekinute su
ekonomske i institucionalne veze uspostavljene širom Jugoslavije.10
Takvi dezintegracioni procesi nastavljeni su i u poslednjoj

deceniji postojanja Jugoslavije. O tome Edit Petrovi pie:
...Osamdesetih godina, kako je država postajala sve decentralizova-

nija, republike su podsticane da jaaju svoju nacionalnu orijentaciju u
10
Beti Deni, Rasturanje multietninosti u Jugoslaviji: mediji i meta-
morfoza, 65-66. Mirjana Proi-Dvorni ima slino vienje jugosloven-
skog Ustava iz 1974. godine, za koji istie da je "navodno sastavljen da spre-
i raspad zemlje", a da je, ustvari, ozakonio partikularizaciju, dajui $nacio-
nalnu državnost" republikama i autonomnim pokrajinama. Prema Mirjani
Proi-Dvorni, taj ustav je $obezbedio legalnu osnovu za potonje otce-
pljenje republika/država, koje je pothranjivalo poltiko suparništvo izme-
u elita na vlasti u njima". Videti: Mirjana Proi-Dvorni, Srbija: pria
iznutra, u: Džoel M. Halpern i Dejvid A. Kajdikel (priredili), 400-401.
221
okviru federacije. To je znailo, isto tako, da su se asimilativnim i inte-

grativnim procesima otelovljenim u idiomu pan-jugoslovenske unifika-
cije suprotstavili procesi etnikog/nacionalnog partikularizma i osobe-
nosti. Drugim reima, homogenizaciji postignutoj kroz federalizam, na
ideološkom i normativnom nivou suprotstavila se etno-kulturna hetero-
genost šest republika i dve autonomne oblasti u državi...11
Hejden konstatuje da je, u septembru 1989. godine, Slovenija

prva osporila i efikasno eliminisala saveznu vlast, "usvajajui
amandmane na svoj ustav kojim se zahtevalo da savezni ustav
prestane da važi za Sloveniju". Zbog takvog ponašanja Slovenije,
"opstanak jugoslovenske federacije je postao nemogu u ustav-
nom, a iz tog razloga i u politikom smislu, što je izbijanje unu-
trašnjeg rata uinilo neizbežnim".12 Hejden objašnjava da je odlu-
ka slovenake vlade da "ospori saveznu strukturu i da time pokre-
ne raspad jugoslovenskog ustavnog poretka" prouzrokovana
usponom "militantno nacionalistikog i agresivnog predsednika
Srbije Miloševia", kao i "unutrašnjim pritiskom nacionalista u
samoj Sloveniji". Takoe, nedostaci i "konfederalna" struktura ju-
goslovenskog ustava iz 1974. godine olakšali su slovenakim po-
litiarima da "ruše savezni poredak, umesto da pokušaju da zau-
stave Miloševia u okviru njega". Stoga, Hejden zakljuuje:
...Ukoliko se prisetimo da je poetkom 1990. godine veina
Slovenaca #elela da ostane u labavijoj ûgoslaviji, mogue je da su
nejasne odredbe i nedoslednosti ugraene u Ustav iz 1974. godine dale
ruilakom ponaanju slovenake vlade legitimnost koju inae ne bi
imalo. Iako možda nikakva savezna struktura ne bi bila kadra da obu-
zda politike pritiske u ûgoslaviji od 1989-1991, nedostaci u Ustavu iz
1974. poslu#ili su da se osigura da ti pritisci postanu nesavladivi, inei
11
Edit Petrovi, 215.
12
venskih sukoba, 45.
222
Vladimir Ribi
na taj nain graanski rat gotovo neizbe#nim. Odgovornost za rat stoga

mora biti podeljena izmeu Slovenaca, ije je ponašanje uništilo
federalno ureenje, Miloevia, ija je agresivna politika podsticala
Slovence na takvo ponašanje, i autora ustava koji su postigli da se
himera "konfederacije" uini razumnim ustavnim ureenjem.13
Beti Deni rasporeuje odgovornost za krvavi raspad Jugosla-
vije na još vei broj ljudi, nego što to ini Hejden. Ona istie da su
Jugoslaviju "raskomadali lideri koje su na kljunim izborima i refe-
rendumima bezmalo jednodušno podržala etnika biraka tela", pa,
zbog toga, "velik deo stanovništva mora da podeli sa svojim lideri-
ma krivicu za katastrofu".14 S druge strane, postoje i autori koji su
sebe poštedeli teškoa u vezi s raspodelom odgovornosti izmeu vi-
še "krivaca". Tako, Rajko Muri naglašava da se Jugoslavija ras-
pala zato što nije bila mogua njena demokratizacija nakon pro-
pasti "samoupravne" ekonomije, socijalistike ideologije i siste-
ma "koji je obezbedjivao paritet njenih konstitutivnih federalnih
jedinica". Prema ovom autoru, nacionalizam nije bio uzrok, ve
posledica borbe za "Titovo naslee". Takoe, Muri ne smatra
da su ratovi u bivšoj Jugoslaviji bili etniki, instistirajui na tome
da su to bili "ratovi za teritorijalnu ekspanziju koju su pod pla-
štom naziva ‘Jugoslavija’ otpoeli Srbi". Prema takvom vienju,
maksimalni cilj srpskog režima bio je da uspostavi kontrolu nad
celom bivšom Jugoslavijom, a ako to ne uspe, zadovoljio bi se sa
kontrolom nad što veim delom teritorije ili, u gorem sluaju,
kontrolom nad Kosovom i Vojvodinom.15 Muri objašnjava:
13
Isto, 70.
14
Beti Deni, Rasturanje multietninosti u Jugoslaviji: mediji i me-
tamorfoza, 62.
15
Rajko Muri, ûgoslovenska mrana strana ljudske prirode: po-
gled iz slovenake slepe mrlje, u: Džoel M. Halpern i Dejvid A. Kajdi-
kel (priredili), 83-84.
223
Ako nova ujedinjena Srbija ne bi postala upravljaki deo jugoslo-

venske federacije, i ako bi ostale republike pokušale da se "otcepe", onda je
Srbija planirala da anektira sve teritorije izvan Republike Srbije nastanjene
Srbima (njihova "drevna ognjišta"). Eto zašto su Jugoslovenska armija i
"paramilitarci" uništavali svete verske spomenike i spaljivali nesrpska sela.
U Bosni i Hercegovini nije dolazilo do provala strasti. To je bio planirani
genocid koji je retko kad bio motivisan starim mržnjama.16
Muri kritikuje shvatanje prema kojem su "sve nacionalne

politike i politiari u bivoj Jugoslaviji bili podjednako odgovorni"
i tvrdi da se nivo hrvatskog nasilja protiv srpskih civila ne može
porediti "s nasiljem militantnih Srba protiv hrvatskog civilnog
stanovništva", kao i da isto važi za Bosnu i Hercegovinu i sukob
Srba i Muslimana. Isti autor nas obaveštava da je rat militantnih
Srba protiv ne-Srba proistekao iz srpske frustracije zbog poraza na
Kosovu 1389. godine, kao i zbog injenice da srpski politiki lideri
u Titovoj Jugoslaviji "vie nisu bili vodea nacionalna elita kao što
su to bili njihovi prethodnici". Prema Muriu, Srbi su ventil za
svoju frustraciju pronašli u nasilju na Kosovu, a, kasnije, i u
Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.17 Naroito je zanimljivo
Murievo tumaenje da Srbi van Srbije nisu mogli da prihvate
status manjine, poto su se bojali da e "nove vlasti u Hrvatskoj i
Bosni i Hercegovini postupati s njima kao što su srpske vlasti
postupale sa Albancima na Kosovu".18
Za razliku od Muršia, neki autori smatraju da je stvarnost ras-
pada Jugoslavije znatno složenija. Tako, Hejden kritikuje "pravo-
verje" po kojem je Miloševi "probudio srpski nacionalizam kako
bi zapretio ostalim narodima u Jugoslaviji, te je na taj nain prisilio
ostale republike da se otcepe", da bi "potom aktivirao plan za Veli-
16
Isto, 84.
17
Isto, 101.
18
Isto, 108.
224
Vladimir Ribi
ku Srbiju, napadajui najpre Hrvatsku, a potom Bosnu, i inei ge-

nocid u obema zemljama".19 Ovaj autor istie da su nacionalistike
stranke ili koalicije pobedile u svim jugoslovenskim republikama,
na izborima održanim 1990. godine, kao i da su razne nacionalisti-
ke vlade "svoju privlanost za birae prvenstveno zasnivale na šo-
vinizmu, obeavajui da e se odluno pozabaviti žrtvenim jarci-
ma, lokalnim manjinama, i da e uvesti programe koji e potvrditi
identitet republike kao nacionalne države dominantnog naroda".20
Hemel tvrdi da Miloevi nije #eleo opstanak ujedinjene
Jugoslavije u kojoj bi on morao da deli vlast21, ali i konstatuje:
...Nijedan pažljivi posmatra jugoslovenske scene nije propustio da

predvidi reakciju krajiških Srba na hrvatsku deklaraciju nezavisnosti,
praenu, kao što se dogodilo, erozijom srpskih kulturnih povlastica i
autonomije, i flagrantnog isticanja kulturnih simbola istovetnih onima
koji su upotrebljavani tokom ustaškog proganjanja Srba u Drugom
svetskom ratu. Bolja diplomatija i baratanje simbolima mogli su predu-
prediti provalu uzbunjenog nasilja koja se dogodila u Kninu. Time što
bi krajiškim Srbima ponudio neposredne ustupke i umirenje, Tuman
bi izgubio deo politike podrške na desnome krilu, ali garancije za lo-
kalnu autonomiju, koje ga ne bi stajale ništa na levom, možda bi spre-
ile ustanak u Kninu, bandite na putevima, ubijanje u Borovom Selu, i
ono što je usledilo kad je jugoslovenska armija pod srpskom kontrolom
uletela da spasava svoju brau. Pomenute garancije su u stvari bile date
– ako ne premalo, svakako prekasno. Po jednom cininom gledištu,
Tumanova prividna nesposobnost bila je smišljeno lukavstvo da se
podstakne nasilje i prizove upad kako bi Tuman uvrstio svoj politiki
položaj i pribavio podršku Zapada.22
19
venskih sukoba, 35.
20
Isto, 84-85.
21
E. A. Hemel, 49-50.
22
Isto, 51-52.
225
U slinom duhu, Beti Deni naglašava da je Tumanova Hr-

vatska demokratska zajednica (HDZ) oživela "ideje i simbole koji
su dovoeni u vezu s pronacistikim ustašama koji su u Drugom
svetskom ratu poinili genocid nad Srbima, Jevrejima i Cigani-
ma", kao i da je ista stranka "nastojala da redefiniše republiku Hr-
vatsku kao nacionalnu državu etnikih Hrvata, u kojoj bi ne-Hr-
vati, kao ‘manjine’, bili srozani na niži status".23 Beti Deni pod-
sea da je, prema titoistikoj formulaciji, Republika Hrvatska bila
pažljivo definisana kao "nacionalna država Hrvatskog naroda i
Srba u Hrvatskoj", kao i da je promena ustavnog statusa Srba i
njihovo proglašenje "manjinom" simbolizovala nepravinost pri
raspodeli moi i prava na državu, "koja je, na svim stranama,
shvatana kao primarni izvor i politikih i ekonomskih resursa".24
Nezadovoljan zbog takvih pokušaja izbalansiranog razumeva-
nja krvavog raspada Jugoslavije, Bojan Baskar je napisao da, uz ne-
koliko izuzetaka, antropolozi koji su istraživali u Srbiji "nikada nisu
zauzeli vrsto stanovište da antropologija može da doprinese pre-
venciji rata (ili barem da sprei njegovo dalje širenje, ili da antro-
pologija mo#e da uini nešto da predupredi potencijalne sline
genocidne projekte nekog budueg srpskog režima)".25 Ova Ba-
skarova kritika poiva na shvatanju antropologije slinom onom
na kojem se zasniva stav Nensi Šeper-Hjuz da antropolozi treba da
proizvode "politiki komplikovane i moralno zahtevne tekstove i
predstave sposobne da prodru kroz slojeve prihvatanja, sauesni-
23
Beti Deni, Rasturanje multietninosti u ûgoslaviji: mediji i
metamorfoza, 76-77.
24
Bette Denich, Dismembering Yugoslavia: Nationalist Ideologies
and the Symbolic Revival of Genocide, American Ethnologist, Vol. 21,
No. 2, May, 1994, 377.
25
Bojan Baskar, Anthropologists Facing the Collapse of Yugosla-
via, Diogenes, No. 188, Vol. 47/4, 1999, 52.
226
Vladimir Ribi
štva i neiskrenosti koji dozvoljavaju da se patnja i umiranje nasta-

ve".26 Šeper-Hjuz nastavlja da pažljivo i oseajno gledanje, sluša-
nje, dodirivanje i beleženje može predstavljati in solidarnosti. S
druge strane, izbegavanje da se gleda, dodiruje i beleži može biti
neprijateljski in, kao i in ravnodušnosti i okretanja glave na
drugu stranu.27
Slinu poziciju su zauzeli i hrvatski antropolozi koji su se
bavili prouavanjem posledica rata iz devedesetih godina 20. ve-
ka na život ljudi, što najeksplicitnije izražavaju Maja Povrzanovi i
Renata Jambrei Kirin:
Angažujui naše kritike sposobnosti, ali ne distancirajui se od naših
emocija, nastojali smo da uoimo i interpretiramo itav opseg iskustava –
od onih koja imaju ljudi koji su povreeni, proterani ili su svedoci progona
lanova svojih porodica, do iskustva onih ljudi koji su se držali svakodnev-
ne rutine kao jedinog naina da, u dometu raketa, sauvaju sopstveni inte-
gritet i normalan život. U tom naporu, ohrabrili su nas antropolozi koji tvr-
de da odsustvo emocija ne rezultuje nužno jasnijim razumevanjem, da ne-
pristrasna, suva analiza može biti podjednako problematina, kao i da kri-
tike uvide treba kombinovati s moralnom zainteresovanou...28
To je znailo da, u kontekstu ratne svakodnevice, hrvatski an-

tropolozi treba da zazmu poziciju antropologa-insajdera, što je
"istinski nestandardno, izuzetno zahtevajue i optereeno sumnja-
26
Nancy Scheper-Hughes, The Primacy of the Ethical: Propositions
for a Militant Anthropology, Current Anthropology, Vol. 36, No. 3, Ju-
ne 1995, 417.
27
Isto, 418.
28
Maja Povrzanovi and Renata Jambrei Kirin, Negotiating Iden-
tities? The Voices of Refugees between Experience and Representa-
tion, u: Renata Jambrei Kirin and Maja Povrzanovi (Editors), War,
Exile, Everyday Life, Institute of Ethnology and Folklore Research,
Zagreb 1996, 4.
227
ma u svrhu i komplikovanou sopstvenog rada", i što je, kako Ma-

ja Povrzanovi istie, donelo "dobrodošao iskorak izvan limita pro-
fesije".29 Taj iskorak je uinjen zato što, za hrvatske antropologe,
"pitanje nativne antropologije i njenih pristupa krizi i ratu" nije bilo
akademsko pitanje, ve je predstavljalo "izazov za svakoga da sa-
uva sopstveni lini integritet".30 S druge strane, Slobodan Naumo-
vi je, iz autsajderske perspektive, izložio osnovne karakteristike
hrvatske antropologije iz devedesetih godina 20. veka:
...Vidljivi procesi koji su karakterisali hrvatsku etnologiju/antropologi-
ju na poetku devedesetih godina prošlog veka bili su: a) izrastanje reflek-
sivnog autorskog pristupa, b) ponovno otkrie njene nacionalne misije, v)
brzi razvoj primenjene (odnosno društveno i politiki primenjive) nauke, g)
pomeranje tematskog fokusa ka aktuelnim "neetnološkim" društvenim pro-
blemima, na prvom mestu pitanjima izmenjenog svakodnevnog života u
ratnim uslovima i problemima izbeglištva.31
Isti autor zakljuuje da je "redefinisanje uloge nacionalne nau-

ke uz pomo teorijskih i retorikih sredstava post-realistike kon-
29
Maja Povrzanovi, Culture and Fear: Everydaylife in Wartime,
u: Lada ale Feldman, Ines Prica and Reana Senjkovi (editors), Fear,
Death and Resistance. An Ethnography of War: Croatia 1991-1992, In-
stitute of Ethnology and Folklore Research; Matrix Croatica; X-Press,
Zagreb 1993, 125.
30
Dunja Rihtman-Auguštin, People Cheated by History Live on
Both Banks of the Drina River, u: Renata Jambrei Kirin and Maja
Povrzanovi (Editors), 275.
31
< =+
Y,

-
| G-

-/
- <
-

+- = +
+
+

+ +, : @+?
(
), G <=

+
J+ + =-
<
-, `!
-

-

+
" , " 2005, 27.
228
Vladimir Ribi
cepcije antropologije" bilo najoriginalnije dostignue hrvatske

primenjene etnologije/antropologije. Prema Naumoviu, sa reali-
stike take gledišta, ponovna nacionalizacija nauke je umanjila
njene izglede da "doprinese valjanom objašnjavanju uzroka i pri-
rode sukoba u Hrvatskoj i udela srpske i hrvatske strane u njego-
vom zapoinjanju".32
Vezu izmeu insajderske antropologije i nacionalne nauke us-
postavila je i Dajen Luis, poredei istorijske kontekste u kojima
su radili evropski etnografi iz 19. veka i antropolozi iz Treeg
sveta. Poput evropskih nacija ranije, nacije Treeg sveta i etnike
manjine u Sjedinjenim Amerikim Državama su se, šezdesetih i
sedamdesetih godina 20. veka, borile da afirmišu "novi koncept
sopstva i nacionalne ili etnike kulture". Slino evropskim etnogra-
fima iz 19. veka, antropolozi-insajderi Treeg sveta su podržali te-
žnje svojih nacionalnih i etnikih zajednica, suoavajui se s nacio-
nalnim i ljudskim problemima.33 Meu antropolozima koji su pi-
sali o problemima u vezi sa raspadom Jugoslavije, Rajko Muri
je jedan od onih koji se izdvajaju svojim prihvatanjem uloge "na-
cionalnog" naunika. Ovaj autor postavlja retoriko pitanje:
Da li je svako ispoljavanje nacionalizma "ravo" po sebi? Ja pripa-
dam jednoj maloj evropskoj naciji, i ne mogu da zamislim da napustim
svoju osobenu nacionalnu identifikaciju. Slovenaka je kultura stešnje-
na u procep izmeu germanskog i romanskog sveta. Ova zemlja se, isto
tako, nalazi na granici sa ostalim Južnim Slovenima. Pošto ona zbog
svega toga predstavlja krhki entitet, ne mogu da zamislim sebe nezabri-
nutog za "opstanak" svoje nacije. Da li sam ja nacionalista?34
32
Isto, 32-33.
33
Diane Lewis, Anthropology and Colonialism, Current Anthropo-
logy, Vol. 14, No. 5, December, 1973, 588-589.
34
Rajko Muri, 99.
229
Muri nastavlja tvrdnjom da sloboda, ljudska prava i samoo-

predeljenje nisu protivreni, kao i da univerzalnost prava na sa-
moopredeljenje ini da veliina zajednice koje traže autonomiju
bude nevažna. Isti autor naglašava da je jedna višenacionalna dr-
žava demokratska "onoliko koliko u njoj ima slobode za njenu
najmanju naciju, ili bilo koju manjinu", što je, prema njemu, "go-
tovo nemogue objasniti nekome ko nije u stanju da se stavi u po-
ložaj pripadnika male nacije koja u devetnaestom veku nije bila u
stanju da ue u istoriju’".35 Na osnovu takvih stavova, Muri
gradi i svoje vidjenje Jugoslavije i jugoslovenstva:
U jugoslovenskom iskustvu, "jugoslovenstvo" je moglo biti moguna
alternativa za razne unutrašnje nacionalizme. Ispostavilo se, meutim, da je
ono orue hegemonizacije koje su upotrebljavali Srbi, najvea južnoslo-
venska nacija. Srbi su se izjašnjavali najviše kao "Jugosloveni". Oni su na-
stojali da višenacionalnu i višekulturnu Jugoslaviju definišu prema sopstve-
noj slici. Konana istina o "jugoslovenstvu" može se videti u spaljenim i
opljakanim kuama i ostacima poklanih stanovnika bivše Jugoslavije.36
Iako insistira na univerzalnosti prava na samoopredeljenje,

Muri ne podiže osudu hegemonizma na univerzalan nivo, te
nam ništa ne kaže o tome da li hegemonija Kastilje, Pruske, Pa-
riskog basena i Engleske delegitimizuje postojanje Španije, Ne-
make, Francuske i Velike Britanije. Naime, Hemel konstatuje
da je, od svog osnivanja, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca,
odnosno Jugoslavija "doživljavala isti proces centralizacije
upravljanja i hegemonije kulturnih simbola koji je od šesnae-
stog veka, a u nekim oblastima i od ranije, bio obeležje veine
evropskih država"37, dok Beti Deni ukazuje na to da je preovla-
35
Isto, 102.
36
Isto, 100.
37
E. A. Hemel, 38.
230
Vladimir Ribi
ujua srpska predstava o državnosti bila hegemonistika, u

skladu s modelom izgradnje nacionalnih država drugde u Evropi,
"gde su politika jezgra uspela da inkorporiraju razliite regional-
ne kulture pod svoje okrilje".38
Zanimljivo je da su politiki lideri Bošnjaka (nekadašnih Mu-
slimana) zastupali ideje bosanskog unitarizma, insistirajui na to-
me da nezavisna Bosna i Hercegovina bude "centralizovana, je-
dinstvena država", u kojoj bi pokrajine imale samo upravne funk-
cije. Isti ti politiari su 1991. godine predložili konfederalizaciju
Jugoslavije, tako što bi "sve centralne ustanove bile zavisne od
republikog veta zbog uslova da se odluke donose jednoglasno".
Hejden uoava slinu nedoslednost u stavovima o federalizmu i
konfederalizmu i kod drugih nacionalnih lidera i naglašava da,
"posle 1989., nijedna vladajua nacionalistika stranka u bilo ko-
jem delu bivše Jugoslavije nije prihvatala neki oblik zajednike
vlasti, izuzev ukoliko je verovala da bi u takvoj državi mogla da
dominira". Zbog toga, Hejden ukazuje da je odluka meunarodne
zajednice da prizna nezavisnost Slovenije i Hrvatske poivala na
stavu da "graani Slovenije" ili "narod Hrvatske" imaju pravo na
samoopredeljenje, pri emu je propušteno "da se prizna kako je
opravdanje za osnivanje samih republika bio državni šovinizam,
gde je svaka republika Heimat (domovina) svoje veinske nacio-
nalnosti koja je, pak, nosilac suvereniteta".39
Treba naglasiti da je karakter nacionalne države odreen ka-
rakterom nacionalizma koji je tu nacionalnu državu stvorio. No-
vonastale države na prostoru bivše Jugoslavije istorijski su se le-
gitimisale, tako što su se, u preambulama svojih ustava, deklarisa-
38
Bette Denich, Dismembering Yugoslavia: Nationalist Ideologies
and the Symbolic Revival of Genocide, 372.
39
venskih sukoba, 170-172.
231
le kao etnonacionalne države. Samo po sebi, to ne mora da izazo-

ve ozbiljnije konflikte, pogotovo ako se u normativnom delu usta-
va garantuje politiko-pravna ravnopravnost svih graana, bez
obzira na njihovo etniko poreklo. Zbog toga, smatram da Hejden
preoštro prosuuje kada istie da "logika nacionalne države spre-
ava opstanak nacionalnih manjina u njoj"40. Meutim, isti autor
je potpuno u pravu kada istie da "proces razgradnje države izme-
šanih naroda skoro uvek iziskuje nasilje velikih razmera i da e
verovatno proizvoditi antidemokratske, autoritarne režime".41
Hejden se sasvim opravdano pita "kako je bilo ko mogao da po-
veruje da bi se podela jedne nacionalno heterogene regije na po-
sebne nacionalne države mogla ostvariti bez etnikog ienja"42 i
objašnjava:
Osnovni problem je u tome što su, sa uspehom ideologije etnike dr-

žave, mnoge populacije koje se mogu identifikovati odbile da budu zadr-
žane u okviru postojeih granica. Tamo gde stanovništvo nije bilo previ-
še izmešano, podela se mogla obaviti relativno isto, kao što je bilo sa
odvajanjem eške od Slovake, ili Slovenije od Hrvatske. Ali, gde je sta-
novništvo bilo izmešano, to što državu odbacuje veliki deo njenog na-
vodnog stanovništva jedino je moglo da znai katastrofu. Njegovo otce-
pljenje dovelo bi do isterivanja nove manjine, ali bi ouvanje granica na
terenu, a i na papiru, iziskivalo potinjavanje grupa koje odbacuju državu
ili, pak, njihovo isterivanje.43
Na drugom mestu, Hejden konstatuje da je "logika samooprede-

ljenja" u Jugoslaviji legitimisala homogenizaciju stanovništva, dok
40
Isto, 175. Pod nacionalnom državom, Hejden ovde podrazumeva
etnonacionalnu državu.
41
Isto, 180.
42
Isto, 186.
43
Isto, 177.
232
Vladimir Ribi
je "tok rata pratio ovu logiku, uspostavljajui nacionalne države

eliminacijom manjina".44 U nastavku, ovaj autor podsea da je et-
nika istota Poljske, eške i Maarske smatrana njihovom pred-
nou u dostizanju postsocijalistike "demokratije", kao i da je
ameriki ambasador u Hrvatskoj smatrao da je proterivanje Srba
iz te zemlje "pozitivan korak u rešavanju jugoslovenskog konflik-
ta". Na osnovu toga, Hejden zakljuuje da je "etniko ienje" u
Evropi "fenomen koji se pokazao uspešnim i u ponovnom stvara-
nju društvene realnosti i u dostizanju politike prihvaenosti".45
Mogue je da se politika elita u etniki homogenizovanim
državama distancira od etnocentrine politike. Primer za to je pri-
sustvo najviših hrvatskih državnih funkcionera na proslavi pravo-
slavnog Božia, kao i obeanje albanskih politikih lidera da bu-
due nezavisno Kosovo nee biti definisano kao etnonacionalna
država. ak iako je iskrena, dugoroni rezultat takve politike mo-
že samo da bude depolitizacija jedino manjinskog (u oba sluaja,
pre svega, srpskog) etniciteta i njegova dogledna asimilacija. To
je zato što je osnovni razlog postojanja svih novonastalih država
na prostoru bivše Jugoslavije politika emancipacija veinskog
etnonacionalizma. Hipotetiki je mogue i alternativno rešenje,
po kojem bi se država distancirala od sopstvene etnonacionalne
legitimacije, depolitizacijom iskljuivo veinskog etniciteta, uz
ouvanje celokupnog korpusa politikih i kulturnih prava nacio-
nalnih manjina. Naravno, takva politika bi izazvala frustraciju ve-
inske etnike zajednice i njenu politiku radikalizaciju. Na etni-
ki mešovitim teritorijama, deetnifikovana nacionalna država se
može stvoriti samo ujedinjenjem više etnonacionalnih država, na
44
Robert M. Hayden, Imagined Communities and Real Victims:
Self-Determination and Ethnic Cleansing in Yugoslavia, American Et-
hnologist, Vol. 23, No. 4, November 1996, 795.
45
Isto, 796-797.
233
osnovu pannacionalistikog pokreta koji zahteva depolitizaciju

svih etniciteta. Iako je, kako Hemel naglašava, Jugoslavija bila et-
nika država južnih Slovena, jugoslovenski nacionalizam je na-
stojao da transcendira i potisne etnike nacionalizme. Meutim,
usled nepovoljnih unutrašnjih i globalnih strukturnih uslova, ju-
goslovenski nacionalizam je poražen u svim svojim manifestaci-
jama, dok su separatistiki i partikularistiki orijentisani nesrpski
etnonacionalizmi, stvaranjem sopstvenih etnonacionalnih država,
dostigli najviši stepen politike emancipacije. Smatram da su
ekonomska globalizacija i denacionalizacija presudno uticali na
stvaranje takvih strukturnih uslova.
Ekonomska globalizacija je dovela do ekspanzije ofšor cen-
tara smeštenih u gradove-države (Singapur i Hong Kong) i dru-
gih malih zemalja (Kuvajt), ali i do smanjivanja znaaja nacio-
nalnih privreda velikih zemalja. Prema Hobsbaumu, politike
posledice su bile sledee:
Ova situacija e pružiti sve brojnijim etnikim pokretima poznog

dvadesetovekovnog nacionalizma neubedljive argumente za životnu
sposobnost jedne nezavisne Korzike ili Kanarskih ostrva. Neubedljive,
jer jedina nezavisnost koja se postiže secesijom jeste ona koja se posti-
že odvajanjem od nacionalne države sa kojom su ovakve teritorije pret-
hodno bile udružene. Ekonomski, separacija bi ih skoro izvesno naini-
la zavisnijim od transnacionalnih entiteta koji su sve više odreivali
ovakve stvari. Najpogodniji svet za multinacionalne džinove je svet na-
stanjen patuljastim državama ili uopšte bez država.46
Za razliku od Hobsbauma, Alesina, Spolaore i Vaciarg ne

kažu ništa o prirodi nezavisnosti secesionistikih država, ve sa-
mo konstatuju da u uslovima trgovinskih ogranienja, politike
46
Erik Hobsbaum, Doba ekstrema. Istorija Kratkog dvadesetog ve-
ka. 1914-1991, DERETA, Beograd 2002, 214.
234
Vladimir Ribi
granice jedne zemlje utiu na veliinu njenog tržišta, a time i na

nivo produktivnosti. Nasuprot tome, slobodna trgovina ini da
veliina država postane irelevantna za veliinu tržita, zbog e-
ga veliina zemlje nije u vezi s njenom produktivnou. Iz sve-
ga toga sledi da su broj država i stepen ekonomske integracije
meuzavisni.47 Isti autori naglašavaju da proces ekonomske
"globalizacije" pogoduje politikom separatizmu, kao i da e, u
svetu "globalnih" tržišta, koncept relativno velike i centralizo-
vane nacionalne države sve više biti ugrožavan regionalnim se-
paratizmima i rastom supranacionalnih institucija.48
Hobsbaum konstatuje da novi separatistiki nacionalizam
predstavlja kombinaciju tri fenomena. Prvi je otpor postojeih
nacionalnih država njihovoj degradaciji, što je postalo oigled-
no osamdesetih godina 20. veka "u pokušajima lanova ili po-
tencijalnih lanova Evropske zajednice, ponekad sasvim razlii-
tih politikih boja, kao što su Norveška ili Britanija gospoe Ta-
er, da u okviru sveevropske standardizacije zadrže svoju regio-
nalnu autonomiju u stvarima koje su smatrali važnim". Iako se,
u to vreme, protekcionizam povukao pred globalnom slobod-
nom trgovinom, neke države su uspevale da razviju mehanizme
odbrane od strane konkurencije, za šta je najupeatljiviji primer
"uspeh Italijana da zadrže lavovski deo svog domaeg tržišta
automobila u italijanskim rukama (tj. u rukama Fiata)". Protek-
cionistike težnje su bile još snažnije onda kada "u pitanju nije
bio samo ekonomski, ve i kulturni identitet". Tako su se Fran-
cuzi, a donekle i Nemci, borili da sauvaju "ogromne dotacije
za svoje seljake, ne samo zato što su seljaci imali kljune glaso-
47
Alberto Alesina; Enrico Spolaore; Romain Wacziarg, Economic
Integration and Political Disintegration, The American Economic Revi-
ew, Vol. 90, No. 5, December, 2000, 1277.
48
Isto, 1294.
235
ve, ve to su istinski oseali da bi uništenje seljake zemljorad-

nje, koliko god ona bila neefikasna i nekonkurentna, znailo i
uništavanje krajolika, tradicije, dela nacionalnog karaktera".49
Takoe, iako su mnoge države otvorile svoje granice da bi izvu-
kle korist od uea u globalnom tržištu, njihove vlade se odupi-
ru kulturnoj homogenizaciji, odnosno razvodnjavanju nacional-
nog identiteta. To je naroito došlo do izražaja tokom pregovora
o stvaranju zajednikog kanadsko-amerikog slobodnog tržišta
(CUSFTA) i zajednikog severnoamerikog slobodnog tržišta
(NAFTA) u prvoj polovini devedesetih godina 20. veka, kada je
Kanada insistirala da radio, televizija, film, izdavaštvo, kao i vi-
deo i muzika produkcija budu izuzeti iz sporazuma. Slino je
bilo i tokom Urugvajske runde GATT (General Agreement of
Tariffs and Trade), kada se Evropska unija (EU), pod vostvom
Francuske, izborila za izuzee audiovizuelnih industrija iz ugo-
vora. Takvo kanadsko i francusko stanovište proistie iz pretpo-
stavke da industrija kulture može da igra glavnu ulogu u kon-
struisanju politike zajednice, odnosno, da daje znaajan dopri-
nos (re)produkciji i perpetuiranju ideje Kanade, ideje Francuske
ili ideje Evrope.50
Drugi fenomen inherentan novom nacionalizmu je kolektiv-
ni egoizam bogatih, koji odražava sve vee ekonomske nejedna-
kosti unutar kontinenata, država i regiona. Naime, vlade nacio-
nalnih država i nadnacionalnih tvorevina, kao što je Evropska
unija, nastoje da ujednae optereenje i korist na teritorijama za
koje su odgovorni. To znai da bogatiji i napredniji regioni tre-
ba da subvencionišu siromašnije i zaostalije, što je rezultovalo
49
Erik Hobsbaum, 322.
50
Patricia M. Goff, Invisible Borders: Economic Liberalization and
National Identity, International Studies Quarterly, Vol. 44, No. 4, De-
cember 2000, 533-562.
236
Vladimir Ribi
ekspanzijom egoistinih separatistikih nacionalizama, poput

hrvatskog, slovenakog, eškog, katalonskog, baskijskog i lom-
bardijskog.51 Mihael Cirn svodi pokrete za autonomiju u eko-
nomski uspešnim regionima koji nisu u politikom središtu na
društvenu denacionalizaciju. Prema ovom autoru, "društvena
denacionalizacija nastaje kada se tesne društvene i privredne tr-
govinske veze prošire i izvan nacionalno-državno definisanih
granica"52, a denacionalizacija privrede smanjuje znaaj nacio-
nalnih tržišta za bogate regione. Zato ti regioni dobijaju "eko-
nomski podsticaj da teže ka veoj nezavisnosti, da bi u interna-
cionalnoj utakmici mogli da vode samostalnu, od nacionalnih
predujmova nezavisnu politiku ne bi li izbegli dužnosti nacio-
nalne preraspodele".53 Tako je, u sluaju kvebekog nacionali-
zma, trgovinska globalizacija i liberalizacija pružila dodatni
kredibilitet vienju po kojem kanadska federacija više ne nudi
korisnu ekonomsku zaštitu, emu je naroito doprineo ve spo-
menuti Ugovor o slobodnoj trgovini izmeu Kanade i Sjedinje-
nih amerikih država (CUSFTA).54
Oživljavanje regionalizma u Evropi javlja se s jaanjem poli-
tike i ekonomske integracije EU, ali i sa intenziviranjem eko-
nomskih dispariteta unutar i izmeu evropskih regiona. Takav ne-
51
52
Mihael Cirn, Upravljanje sa one strane nacionalne države. Globali-
zacija i denacionalizacija kao šansa, Filip Vinji, Beograd 2003, 8. Cirn
pretpostavlja pojam "denacionalizacija " pojmu "globalizacija, koji je,
prema njemu, suštinski neprimeren, pošto, iako mnogi procesi razmene i
proizvodnje prelaze granice i teritorijalno i u pogledu ukljuenih izvršila-
ca, "veina njih je daleko od globalnosti ". Videti: Isto, 10.
53
Isto, 83.
54 Stephane Dion, The Quebec Challenge to Canadian Unity, PS:
Political Science and Politics, Vol. 26, No. 1, March 1993, 38-43.
237
ujednaen ekonomski razvoj dovodi do regionalnih politikih

konflikata u nekim državama. Takoe, sama regionalna politika
EU se preorijentisala na podršku regionalizma. U devedesetim
godinama 20. veka, Evropska komisija se fokusirala na stvaranje
Planova regionalnog razvoja, dok je formiranje Komiteta evrop-
skih regiona omoguilo direktan uticaj subnacionalnih vlada (i lo-
kalnih i regionalnih) na donošenje odluke i formulisanje politike
unutar EU. Konano, princip "Evrope regiona" je pružio legitimi-
tet zahtevima brojnih regionalnih politikih partija.55
Što se tie socijalistikih zemalja u Evropi, u njima je zva-
nina politika uvrivala etnonacionalne identitete, što je naro-
ito bio sluaj u tri federacije: Sovjetskom Savezu, ehoslova-
koj i Jugoslaviji. U tim državama, glavne nacionalne grupe su
imale svoje republike, a princip nacionalne razliitosti je bio za-
štien ustavnim ureenjem. Kako piše Ketrin Verderi, moglo bi se
rei da su etnonacionalni identiteti bili možda glavni oblik "kolek-
tivne svesti" koji je socijalizam stvorio.56 Upravo zbog toga, nakon
propasti socijalizma, mnogi politiari su dokazivali da nacija treba
da teži zadovoljenju sopstvenih, autentinih interesa, osloboena
od "teške i ometajue ruke" državnog centra.57 Važno je i to da je
za socijalistike države bila karakteristina forma kompeticije za
55
Benito Giordano, "Institutional Thickness ", Political Sub-Cultu-
re and the Resurgence of (The "New ") Regionalism in Italy: A Case
Study of the Northern League in the Province of Varese, Transactions
of the Institute of British Geographers, New Series, Vol. 26, No. 1,
2001, 28-29.
56
Katherine Verdery, Transnationalism, Nationalism, Citizenship,
and Property: Eastern Europe Since 1989, American Ethnologist, Vol.
25, No. 2, May 1998, 293-294.
57
Katherine Verdery, Beyond the Nation in Eastern Europe, Social
Text, No. 38, Spring 1994, 13.
238
Vladimir Ribi
pristup resursima u društvenom poretku u kojem je vladala ende-

mina ekonomska oskudica. Naime, socijalistika država je, u slu-
aju krize odreene firme, intervenisala pomažui joj i ne dozvolja-
vajui joj da bankrotira, što je dovelo do toga da su sve proizvodne
jedinice želele više ulaganja nego što su mogle da dobiju. Rezultat
je bila intenzifikacija svih vrsta lokalizma, ukljuujui i nacionali-
zam, pošto su razne grupe nastojale da maksimizuju kontrolu nad
snabdevanjem i protokom roba, tako to e ih zadržati unutar "svo-
jih" mreža, grupa ili rejona.58
Ekonomski partikularistiki nacionalizam u Jugoslaviji postaje
uoljiv u periodu od 1963. do 1965. godine, kada se javlja konflikt
meu republikama "oko ekonomskih resursa, projekata razvoja i fi-
nansiranja nerazvijenih republika i regiona".59 Kasnije, od 1967. do
1971. godine, Hrvatska je vodila borbu iji je cilj bio rušenje "eko-
nomske moi" Beograda, oliene u deviznom sistemu, bankama i
takozvanim "reeksporterima", to jest, eksport-import preduzeima
za koje se tvrdilo da eksploatišu Hrvatsku. Hrvati su, pri tome, bes-
kompromisno insistirali na "istim raunima", žalei se da je Beo-
grad ekproprisao hrvatski "višak vrednosti".60 U osamdesetim godi-
nama, Slovenija je predvodila otpor zahtevima da se ojaa federal-
na vlast i da se u Narodnoj banci Jugoslavije uvede veinsko odlu-
ivanje umesto konsenzualnog, što je bilo uslov za sprovoenje sta-
bilizacionog programa MMF.61 Jedan od najvažnijih rezultata te
borbe bio je sporazum iz novembra 1986. godine, prema kojem je
58
Isto, 14-16.
59
Vesna Pei, Rat za nacionalne države, u: Nebojša Popov (prire-
dio), Srpska strana rata. Trauma i katarza u isorijskom pamenju I deo,
Samizdat B92, Beograd 2002, 45-46.
60
Isto, 49.
61
Suzan Vudvord, Balkanska tragedija. Haos i raspad posle Hlad-
nog rata, Filip Vinji, Beograd 1997, 57-92.
239
"federalni budžet bio finansiran samo iz prihoda koje ostvaruje fe-

deracija", ime je "republikama i pokrajinama dat fiskalni suvereni-
tet".62 Suzan Vudvord uoava meunarodne okolnosti koje su po-
godovale takvoj slovenakoj politici:
...Slovenako stremljenje ka nezavisnosti ubrzalo se posle 1985, sa
odgovarajuim poveanjem mogunosti za trgovinu, finansije i politiko
udruživanje u Zapadnoj Evropi. Tokom 1988, austrijsko ekonomsko
otvaranje, sa uspostavljanjem etiri filijale svojih banaka u xjubljani,
ukazivalo je Sloveniji na realnu opciju ako odlui da napusti federaciju.
Ovi poslovi nisu Sloveniji davali razloga za kompromis u pogledu
njenih zahteva za republikom suverenou.63
Uopšte, na primeru eške i Slovenije vidimo da je, krajem

osamdesetih i poetkom devedesetih, borba zemalja Centralne i
Istone Evrope za "svoje priznanje na Zapadu i (pretpostavlje-
no) ukljuivanje u Evropsku zajednicu" stvorila kontekst u ko-
jem su bogatije republike savezne multinacionlane države oseti-
le "privlanost oslobaanja od teškog tereta zaostalijih i krizom
ozbiljnije pogoenih partnerskih republika".64
Trei element novog nacionalizma se javio u multietnikim
državama u kojima, kako naglašava Hobsbaum,
...politika identitetskih grupa nije bila stvarno povezana sa "nacio-
nalnim samoopredeljenjem", tj. sa težnjom da se stvori teritorijalna dr-
žava identina sa posebnim "narodom", težnjom koja je bila suština na-
cionalizma. Secesija nije imala smisla za amerike crnce ili Italijane,
niti je bila deo njihove etnike politike. Ukrajinska politika u Kanadi
nije bila ukrajinska, ve kanadska.
62
Isto, 78.
63
Isto, 103.
64
Ivan Berend, Centralna i Istona Evropa 1944-1993. Iz periferije
zaobilaznim putem nazad u periferiju, CID, Podgorica 2001, 341.
240
Vladimir Ribi
U stvari, suština etnike ili sline politike u urbanim, tj. skoro po de-
finiciji heterogenim društvima, bila je u takmienju sa ostalim takvim
grupama oko udela u sredstvima neetnike države, korienjem politi-
kog uticaja koji ima grupna lojalnost. Politiari kandidovani za izbore u
gradske vlasti Njujorka, bili su rasporeivani da obezbede posebno pred-
stavništvo za Latino, istonjaki ili homoseksualni glasaki blok, od ko-
jih je svaki tražio više, a ne manje od grada Njujorka.65
Takoe, društvena denacionalizacija znai i poveanu propu-

stljivost granica nacionalnih država za robu, sredstva plaanja,
štetne materije, informacije, ugrožavanja i ljude. Od sredine se-
damdesetih godina 20. veka, u svim državama sa visoko razvije-
nom industrijom poeo se smanjivati broj radnih mesta, što je do-
velo do uveanja nezaposlenosti i socijalne marginalizacije. To je
izazvalo prvi talas neprijateljstva prema strancima, što su instru-
mentalizovale desne ekstremistike partije (a u Francuskoj i ko-
munisti) u izbornoj borbi, zbog ega evropske vlade preduzimaju
mere iji je cilj spreavanje useljavanja. Takoe, od sredine
osamdesetih godina, a u Evropi naroito posle završetka sukoba
izmeu Istoka i Zapada, raste broj ljudi koji u zapadnim industrij-
skim državama traže azilantska i izbeglika prava.66
Mogunost da, zahvaljujui novim informacionim i komuni-
kacionim tehnologijama, useljenici održavaju kontakt s kultu-
rom zemlje iz koje potiu, dovela je do poveanja svesti o kul-
turnim diferencijama. Kod domaeg stanovništva se javio strah
ne samo od gubljenja radnog mesta zbog useljenika i podrivanja
nacionalnog sistema blagostanja, ve i od porasta kriminala. To
je dovelo do izbornog uspeha desnih ekstremistikih partija koje
su podsticale neprijateljska oseanja prema strancima, ali i do
toga da su vlade nastojale da ojaaju svoju poziciju igrajui na
65
66
Mihael Cirn, 208-209.
241
nacionalnu kartu. Istovremeno je došlo do ukidanja tradicional-

nih radnikih naselja, usled poburžoazenja radništva, kao i do
smanjenja apsolutnog broja industrijskih radnika zbog promene
privredne strukture. U prazne stanove su se uselili imigranti, a
sve je to dovelo do raspada stare radnike kulture i njenih soci-
jalnih mehanizama kontrole, kao i do uveanja nezaposlenosti i
kriminala.67
Slian oblik politikog partikularizma mogue je uoiti i u Slo-
veniji, tokom osamdesetih godina, o emu Suzan Vudvord piše:
...Mada je Slovenija još uvek oseala nedostatak radne snage (ona

je bila jedina republika u Jugoslaviji koja je zadržala punu zaposlenost
u celom posleratnom periodu, stvarno uvozei radnu snagu radi eko-
nomske dobiti), vlasti su utvrdile da je broj Bosanaca i Albanaca, kao
radnika u Sloveniji (skoro etvrtina radne snage Slovenije) dostigao so-
cijalni maksimum. Razlozi su bili kulturni – strah od gubitka slovena-
kih nacionalnih razlika i kulturnog identiteta ako doe još više "južnja-
ka" i ekonomski – pretpostavka da bi dodatni troškovi stanovanja, soci-
jalnog osiguranja i drugih oblasti infrastrukture mogli ugroziti slove-
naki životni standard. Slovenaki politiari su ignorisali federalnu
kontrolu linih dohodaka i dozvolili rast plata, da bi podstakli povratak
visokokvalifikovanih slovenakih radnika i strunjaka, koji su, radi bo-
lje zarade, radili u inostranstvu, posebno u Austriji.68
Navedene manifestacije politikog i ekonomskog partikula-

rizma javile su se u kontekstu formiranja liberalizovanih nadna-
cionalnih tržišta i slabljenja državnog intervencionizma u pri-
vredi. Zbog toga, možemo zakljuiti da tržišne integracije na su-
pranacionalnom nivou stimulišu samostalno politiko i ekonom-
sko nastupanje subnacionalnih entiteta, bez posredovanja osla-
67
Isto, 209-210.
68
Suzan Vudvord, 69.
242
Vladimir Ribi
bljene nacionalne države. Takve okolnosti su pogodovale nesrp-

skim etnikim nacionalizmima u Jugoslaviji koji su, usled svog
partikularistikog karaktera, težili stvaranju nezavisnih etnona-
cionalnih država. S druge strane, poraz je bio neminovna sudbi-
na integralistikog srpskog nacionalizma koji se zalagao za ou-
vanje Jugoslavije, odnosno za ostanak Srba u jednoj državi.69
Vladimir Ribi
THE ANTHROPOLOGY OF THE YUGOSLAV

DISINTEGRATION: ETHNIC NATIONALISM
At the root of the civil war and the disintegration of Yugoslavia lies a
clash of different ethnic nationalisms that considerably influenced the
content of many anthropological debates dedicated to social phenomena
which appeared in the context of the disappearance of the multinational
state of the South Slavic peoples. Heuristically, the most productive
method for an anthropological assessment of nationalisms is based upon
an interpretation of the nationalistic idiom in the context of the structural
preconditions on the national and global scene. In the Yugoslavia, a
process of state decentralization that lasted several decades, as well as the
culmination of the denationalization processes on a global scale, have
preconditioned the advantage of the particularistic nationalisms of non-
Serbian peoples, confronted by the integrated Serb nationalism.
69
O srpskom nacionalizmu u kontekstu raspada Jugoslavije pisao sam
u: Vladimir Ribi, Srpski nacionalizam na kraju dvadesetog veka, u:
Saša Nedeljkovi (urednik), Antropologija savremenosti, Odeljenje za
etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogra-
du; Srpski genealoški centar – Etnološka biblioteka (Knjiga 23), Beo-
grad 2007, 150-171.
243
Senka Kova
Recepcija novog državnog praznika u

tranziciji: primer Sretenja1
Apstrakt: U ovom radu, saopšteni su rezultati istraživanja

recepcije jednog praznika u tranziciji – Sretenja, dana državno-
sti Republike Srbije. Tokom istraživanja ovog praznika analizi-
rani su odgovarajui komunikacijski kanali, forma i sadržaj po-
ruka u javnoj komunikaciji. Od 2004. do 2007. godine, istraži-
vanje je bilo usmereno ka primaocima ovih poruka, ka komuni-
kacijskom kolektivu, odnosno javnosti. Sagledala sam kakva je
recepcija jednog praznika u tranziciji i da li su poruke primarnih
pošiljalaca doista postigle željeni cilj.
Kljune rei: praznik, Sretenje, recepcija, tranzicija
1
Ovaj rad je nastao kao rezultat rada na nauno-istra#ivakom
projektu "Antropologija u dvadesetom veku: teorijski i metodološki
dometi", koji finansira Ministarstvo nauke i zaštitne životne sredine
Republike Srbije (Broj projekta 147037).
Senka Kova
Srbija je na poetku treeg milenijuma u periodu tranzicije2 do-

bila novi državni praznik – Sretenje, dan državnosti Republike Srbi-
je. Stari državni praznik velike države, 29. novembar, polako se ga-
sio i graani Srbije bili su nekoliko godina zbunjeni3 zato što to
"zvanino" više nije bio državni praznik, a vlast ga je sporo ukidala
odgovarajuim zakonskim aktima. Graani Srbije uživali su, uglav-
nom, u neradnom danu, poneko seajui se "starih dobrih vreme-
na". Jedan novinar je na lokalnoj radio stanici rekao, da je taj nerad-
ni dan i te godine kada još zvanino nije bio ukinut praznik, "dobro
došao u vreme svinjokolja". Predlog za novi državni praznik Repu-
blike Srbije potekao je od jedne "elitne grupe" koju je imenovala
Vlada Republike Srbije. Predlog ove Komisije bio je znaajan za pi-
sanje "Zakona o državnim i drugim praznicima u Republici Srbiji",
2
Ivan Kovaevi je, odreujui tranziciju, napisao: "tranzicija je, bez
nepotrebnog pametovanja, proces prelaska iz sistema koji je sebe nazivao
"socijalistiki" u sistem koji sebe ne naziva "kapitalistiki" i koji je pret-
hodio "socijalistikom". U veini zemalja koje su prošle kroz tranziciju
"vreme socijalizma" je trajalo manje od pola veka i vreme "posle socijali-
zma" se približava polovini "vremena socijalizma". "Produžavanje" traja-
nja tranzicije, osim što produžava život "tranzitologiji" i tranzitolozima",
održava prisutnim sam pojam "socijalizma" što jeste strategija jedne poli-
tike orijentacije, koja se reflektuje i u tranzitologiji. U tim zemljama se
uglavnom i zna kada je zapoela tranzicija jer je mogue istorijski odre-
diti onaj kratak period od pada Berlinskog zida do održavanja prvih slo-
bodnih izbora i demontiranja socijalistike vlasti. U manjem broju zema-
lja, u koje spada i Srbija, vremensko lociranje poetka demontaže socija-
lizma nije lako odrediti zato što su pojedini elementi tog poretka imali
razliit vek trajanja pa je, na primer, jednopartijski sistem ukinut Usta-
vom iz 1990. godine, a društvena svojina Ustavom iz 2006. godine"
(Ivan Kovaevi, Antropologija tranzicije, Beograd, 2007, 8 ).
3
Još jedan državni praznik polako se gasio – 27. april, dan koji je
obeležavao donošenje "žabljakog ustava" .
245
Recepcija novog državnog praznika u tranziciji : primer Sretenja
koji je donela Narodna skupština 10. jula 2001. godine4. Sretenje,

dan državnosti Republike Srbije, praznuje se 15. februara "u spo-
men na dan kada je na zboru u Orašcu 1804. godine dignut Prvi srp-
ski ustanak i dan kada je u Kragujevcu 1835. godine izdan i zakle-
tvom potvren prvi ustav Knjaževstva Srbije". Prvi put je 2002. go-
dine Sretenje proslavljeno kao državni praznik Republike Srbije.
Predmet mog istraživanja od 2002. godine bile su poruke
predlagaa ovog novog državnog praznika5. Istražila sam kako
4
Ukaz o proglašenju Zakona objavljen je u Službenom glasniku,
br. 43, od 17. jula 2001. godine. " U Republici Srbiji praznuju se slede-
i verski praznici: 1) prvi dan Božia (7.januar); 2) Vaskršnji praznici
poev od Velikog petka zakljuno sa drugim danom Vaskrsa. U Repu-
blici Srbiji praznuju se radno Sveti Sava (27. januara) kao Dan duhov-
nosti i Vidovdan (28. juna) –spomen na Kosovsku bitku".
Po ovom Zakonu "zaposleni imaju pravo da ne rade: katolici i pri-
padnici drugih hrianskih verskih zajednica – na prvi dan Božia i u
dane uskršnjih praznika, poev od Velikog petka i zakljuno sa drugim
danom Uskrsa; pripadnici islamske zajednice – na prvi dan Ramazan-
skog bajrama i prvi dan Kurbanskog bajrama: pripadnici jevrejske za-
jednice – na prvi dan Jom Kipura".
5
Zahvalna sam prof. dr Radošu Ljušiu što je u razgovoru sa mnom 13.
12. 2002. godine , izneo zanimljive injenice o predlozima za novi državni
praznik koje su razmatrali lanovi Komisije. Predlog za novi državni pra-
znik u okviru ove grupe potekao je od prof. Ljušia i on je jedan od onih koji
su kritikovali proslavljanje ovog praznika. Kako navodi Ljui, 2003. godi-
ne "svevišnjom voljom vladinih ljudi skinut je sa liste govornika na prosla-
vi u Orašcu (Radoš Ljui, Angažovana istoriografija, Beograd, Narodna
knjiga; Alfa, 2004, 240). Po mom mišljenju Ljušieva kritika je bila
oštrija u periodu dominacije Demokratske stranke u koaliciji koja je
2000. pobedila na izborima, a slabija u vreme dominacije DSS. Razlog je
svakako i taj što je u prvom periodu (2004) obeležen znaajan jubilej
(200 godina od podizanja Prvog srpskog ustanka) Ta proslava je, po mi-
šljenju profesora Radpša Ljušia, mogla da bude bolje organizovana.
246
Senka Kova
se oblikovala ideja o jednom prazniku, kako se usvojila u formi

zakona, poruke koje je država slala preko javnih linosti (stru-
njaka za pojedinu oblast ili uglednih profesora) biranjem odre-
enih praznika, svojoj zajednici i Evropi ili svetu. Interesovalo
me je kako institucije i predlaga zakona "uestvuju" dalje u ko-
munikaciji i prenose informacije o prazniku.
Od 2004. godine, pažnju sam usmerila na "primaoce poruka",
ono što u lancu komunikacijskog procesa izdvajam kao komuni-
kacijski kolektiv ili javnost. Pored 2004. godine, koja je bila zna-
ajna kao "jubilarna godina", izdvojila sam i ovu 2007. godinu jer
je, ukazom Predsednika Srbije Borisa Tadia od decembra 2006.
godine, Sretenje postalo i dan Vojske Srbije. Zanimalo me je da li
je moj komunikacijski kolektiv ( javnost ) uoio ovu promenu.
Na obeležavanju Dana državnosti i Dana vojske Republike Srbije
premijer Vojislav Koštunica bio je u Orašcu, a predsednik Repu-
blike Srbije Boris Tadi na vojnoj sveanosti u Beogradu.
Recepcija Sretenja – dana državnosti Republike Srbije
Istraživanje je izvršeno na ukupnom uzorku od 150 studenta

etnologije i antropologije i medicine, uzrasta od 19 do 37 godi-
na iz Beograda, Sremske Mitrovice, Smedereva, Aleksinca,
Kruševca, Užica i 50 ispitanika razliitog pola i zanimanja iz
Beograda, Vrnjake Banje, Kruševca i ievca. Ova grupa ispi-
tanika imala je od 28 do 75 godina. Anketa koju sam obavila
2004. godine raena je u poslednjem kvaratalu, najviše u no-
vembru. Istraživanje je obavljeno u tom periodu zato što je ta
godina bila jubilarna, pa su se razliite manifestacije organizo-
vale i posle 15. februara (centralna crkvena proslava bila je u
maju u Beogradu ). Drugi razlog bila je injenica da je u no-
vembru bio "stari državni praznik".
247
Instrument istraživanja bila je anketa sa 9 pitanja otvorenog tipa

i 3 pitanja sa ponuenim odgovorima. Ispitanici su imali mogu-
nost da upišu ime i prezime, ili ukoliko to ne žele da upišu pol.
Istraživanje je pokazalo da 50% ispitanika, bilo da sam
anketni list davala lino ili je to radila obuena osoba u mestima
izvan Beograda, vraalo prazan anketni list.
Praznik Sretenje je državni praznik Republike Srbije. Navedi-

te datum proslavljanja bilo je prvo pitanje u mom upitniku. U
grupi studenata etnologije i antropologije, koje sam anketirala
2004. godine, samo petoro studenata je znalo datum novog držav-
nog praznika. Isti broj studenata medicine "prepoznalo" je 2004.
godine datum novog državnog praznika, a svi ankteni listii osta-
lih ispitanika iz navedenih gradova imali su taan datum prazni-
ka. U grupi anketiranih 2007. godine 16 studenata etnologije i an-
tropologije znalo je taan datum ovog državnog praznika.
Na pitanje od kada je Sretenje državni praznik, samo troje

studenata etnologije u grupi anketiranih 2004. godine naveli su
godinu kada je zvanino uveden zakonom, a samo dvoje je na-
velo prvu godinu zvaninog proslavljanja (2002).
Samo jedan student medicine naveo je tanu godinu uvoe-
nja ovog praznika.
Godina uvoenja Sretenja nepoznata je grupi anketiranih
studenata etnologije i antropologije 2007. godine. Ovo polje u
anketi uglavnom je prazno. Ineteresantan je odgovor jednog stu-
denta roenog 1979, da je Sretenje državni praznik od 1945. go-
dine sa jednim upitnikom pored tog datuma.
Šta se Sretenjem obeležava? – pitala sam svoje ispitanike. U

jubilarnoj 2004. godini, više od 80% anketiranih studenata etno-
logije nije popunilo anketni list na ovom mestu. Bilo je i sledeih
248
Senka Kova
odgovora: "Apsolutno nemam predstavu o ovom prazniku" ili

"Zaboravila sam precizne podatke"; Žao mi je, ali stvarno ništa ne
znam o prazniku Sretenje, iako mi je poznato da se taj praznik
kod nas obeležava, ali ne znam kada ni kako". U grupi onih koji
su dali neki odgovor podjednak broj odgovora odnosio se ili na
obeležavanje Prvog srpskog ustanka ili Sretenjskog ustava. Nije-
dan student u svom odgovoru nije naveo oba jubileja. Jedna stu-
dentkinja prepoznala ga je samo kao verski praznik ( "Sretenje
gospodnje" ). Aketirani studenti medicine odogovorili su da se
praznikom obeležava "Sretenjski ustav", a jedna studentkinja da
se tim praznikom obeležava "Prvi srpski ustanak".
Ostala grupa anketiranih u grupi starijih, odgovorila je da se
tim praznikom obeležava "zaetak srpske državnosti" i "prvi
srpski ustanak".
Na ovo pitanje više od 50 % anketiranih studenata etnologije
i antropologije 2007. godine nije dalo nikakav odgovor. U grupi
onih koji su odgovorili na ovo pitanje povezivali su praznovanje
ovog dana sa "Sretenjskim ustavom", "ustavnou" ili "novim
ustavom". Samo jedan student odgovorio je da se Sretenjem
obeležava Prvi srpski ustanak, a samo jedan da se njime obele-
žava "susretanje leta i zime". Nijedan anketirani u ovoj grupi ni-
je povezao ovaj praznik sa novim sadržajem – od decembra
2006. to je i Dan vojske Republike Srbije.
Anketirani studenti etnologije i antropologije 2004. godine

uglavnom nisu odgovarali na pitanje: da li je dobro izabran praznik
Sretenje kao državni praznik. Sedmoro studenata je potvrdno odgo-
vorilo, a troje je odgovorilo "ne" i jedan odgovor "ne znam". Stu-
denti medicine smatraju da je dobro izabran ovaj praznik. Dvoje je
smatralo da nije. Isti broj negativnih odgovora bio je i u grupi anke-
tiranih studenata 2007. godine, uz porast broja onih koji su dali od-
govor "da" (15) . Vei broj studenata nije odgovorio na ovo pitanje.
249
Na pitanje šta smo izborom ovog praznika pokazali svetu6

studenti etnologije i antropologije (2004) odgovarali su "ništa",
a jedna studentkinja je napisala "Ne znam kako oni o tome raz-
mišljaju. Mislim da je naša vlast želela da naglasi poetak borbe
za nezavisnu državu, koja bi trebala da bude moderna budui da
kaskamo, još uvek postoje tendencije da to bude moderna drža-
va s kraja 19. veka i poetka 20. veka, a ne moderna parlamen-
tarna demokratija". Jedna studentkinja je primetila: "mislim da
nije bitno šta tim praznikom pokazujemo svetu, ne sme se zabo-
raviti da je to crkveni praznik i da on kao takav ne sme izgubiti
svoj smisao, a naroito se ne sme zloupotrebljavati".
Studenti medicine uglavnom nisu odgovarali na ovo pitanje.
Nekoliko studenata odgovorilo je "ništa", uz pitanje "kom sve-
tu?". Jedna studentkinja je napisala: "pokazali smo svetu uspo-
stavljanje pravne države".
Stariji ispitanici su 2004. godine naveli da smo izborom
ovog praznika pokazali svetu "da srpski narod ima takvu pro-
šlost koja zaslužuje poštovanje". Neki ispitanici su odgovorili
"ništa posebno", "suviše smo mali da bi naši praznici uticali na
svet"; a jedna 65-godišnja ispitanica je napisala da "srpski narod
ima svoju prošlost koja zaslužuje poštovanje, mada svet to uop-
šte ne interesuje, jer smo mi za taj svet druga interesna sfera".
6
Prethodno istraživanje je pokazalo da su javne linosti koje su
uestvovale u oblikovanju novih praznika u Srbiji poslale, putem razli-
itih komunikacijskih kanala, poruke da su "praznici koje predlažu pri-
hvatljivi ujedinjenoj Evropi" (Više podataka u radu Senka Kova,
"Znaaj Sretenja – novog državnog praznika u oblikovanju kulturnog
identiteta stanovništva savremene Srbije", Problemi kulturnog identite-
ta stanovništva savremene Srbije, EtnoAntropološki problemi,Zbornik
radova (urednik Senka Kova, Beograd, 2005,114).
250
Senka Kova
Samo 11 studenata etnologije i antropologije, anketiranih u

novembru 2007., odgovorilo je na ovo pitanje. Smatraju da pro-
slavljanjem ovog praznika "držimo do tradicije"; "da znamo svoju
istoriju (neki od nas)"; "cenimo samostalnost"; "pokazujemo da je
Srbija još u 19. veku imala svoj ustav"; "da smo nebeski narod";
"ideja je verovatno bila da se Srbija svrsta u takozvane moderne
evropske graanske države koje su tokom 19. veka stekle svoje
moderne ustave". Neki anketirani "ne veruju da smo išta pokazali
svetu"; da "je išta i trebalo da bude pokazano"; "verovatno ništa
specijalno, smatram da se svet ne interesuje za ovakve stvari po-
gotovo u Srbiji... ali recimo da je to pokušaj Srbije da pokaže da
ima šta da slavi i ime da se ponosi".
Na pitanje šta smo izborom ovog praznika pokazali unutar

Srbije?7, jedna studentkinja etnologije i antropologije je 2004.
odgovorila "da želimo nacionalnu demokratsku državu u duhu
romantizma", a druga da "nemamo pojma šta radimo, nije nam
stalo do njegovog liturgijskog i eshatološkog smisla, ve samo
služi da istakne "naš nacionalni identitet". Jedna studentkinja
navodi da "(...) nijedan praznik ne doživljavam kao narodni, ne-
go više individualno i zbog toga i ne razmišljam šta on može
znaiti drugima, ve samo meni lino".
I studenti medicine nisu odgovarali na ovo pitanje. Dvojica
studenata napisala su "ništa", a dve studentkinje da se "poštuje
tradicija"; " da se seamo Karaora".
Stariji anketirani (2004) naveli su da se "izborom ovog pra-
znika unutar Srbije pokazalo "da se budunost treba da gradi i
7
ista elitna grupa je tim predlogom poruila komunikacijskom ko-
lektivu (javnosti) unutar Srbije da su praznici koje predlažu, prihvatljivi
veem delu stanovništva, jer su to praznici koji ne provociraju ideološke
podele ( isto, 114).
251
na svetlim nacionalnim tradicijama"; to je "uspostavljanje konti-

nuiteta sa prvom modernom srpskom državom"; "da imamo
svoju prošlost na kojoj treba graditi budunost". Neki su povezi-
vali praznovanje ovog praznika i sa verskim praznikom. Jedan
37 godišnji nastavnik iz ievca napisao je: "pitajte politiare o
tome. To je dokaz da politika odreuje, bez pitanja naroda, šta
e da se praznuje u Srbiji". U istoj grupi ispitanika bilo je i onih
koji su davali odgovor " ne znam" ili "ništa".
Samo devetoro studenata etnologije i antropologije anketi-
ranih 2007. godine odgovorilo je na ovo pitanje. Po nekima je
to "vraanje prošlosti i tradiciji". Izborom ovog praznika poka-
zali smo unutar Srbije da "cenimo duhovne vrednosti"; "da po-
štujemo svoju istoriju" "da smo i tada pratili evropske tokove";
"obeležili smo verovatno jedan od bitnijih dogaaja u našoj
istoriji"; "da nemamo jasan identitet po pitanju zvaninih pra-
znika, te tragamo za istim".
U listi ponuenih odgovora iz kojih izvora su dobijali infor-

macije o prazniku samo 13 anketiranih studenata etnologije i
antropologije (2004) informisalo se o ovom prazniku sa televi-
zije ili novina ili iz oba izvora. Vei broj nije odgovorio na ovo
pitanje. Jedna studentkinja je navela: "uglavnom su svi mediji
priali o Sretenju, ali izgleda ne dovoljno interesantno, ni zna-
ajno tako da nisam ništa upamtila".
Studenti medicine su se o ovom prazniku informisali preko
tv stanica ili iz novina, a jedna studentkinja navela je kao druge
izvore "informaciju o neradnom danu na fakultetu".
I grupa ostalih ispitanika iz navedenih gradova dobijala je
informacije o prazniku iz štampe ("Politike"), sa televizije
("nacionalne televizije") ili iz drugih izvora (nisu naveli kojih).
U grupi anketiranih studenata etnologije i antropologije
(2007), 15 studenata se o ovom prazniku informisalo sa televi-
252
Senka Kova
zije8, ili iz novina. Dvoje studenata informisalo se pored televi-

zije i novina i "iz porodice", odnosno "sa asova istorije".
I pored ovih izvora informacija anketiranim studentima et-
nologije i antropologije u jubilarnoj 2004. godini nije bilo po-
znato u kom mestu je bila centralna crkvena proslava (samo
jedna studentkinja je odgovorila tano na ovo pitanje), a u kom
mestu državna proslava Sretenja.
I studentima medicine nije bilo poznato u kom mestu su bile
centralna crkvena i centralna državna proslava Sretenja.
U grupi ostalih aketiranih samo mali broj nije naveo mesta
crkvene i državne proslave Sretenja 2004. godine.
Nijedan anketirani student (2007) godine nije odgovorio na
ovo pitanje.
Stavovi o linom ueu i mogunosti da naprave program

za obeležavanje ovog praznika
U jubilarnoj 2004. godini bilo je polemikih tonova o kon-
cepciji centralne proslave9. Studenti etnologije i antropologije
nisu davali potpuniji odgovor na ovo pitanje. "Nemam potpunu
predstavu o ovom prazniku i žao mi je zbog toga" – navodi jed-
na studentkinja; "verovatno sveano".
Studenti medicine su navodili "ne" kao odgovor na ovo pitanje.
Ostali anketirani naveli su da bi pravili program "uz vee
uee mladih"; "bez prevelike pompe", a bilo je odgovora "ne
znam" i "nisam razmišljao o tome".
8
Ove 2007. godine, državna televizija je uz direktan prenos iz Ora-
šca imala, po mom mišljenju, izuzento kvalitetan komentar prisutnog
konsultanta istoriarke dr Suzane Raji, docenta na Odeljenju za
istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu.
9
Senka Kova, navedeno delo, 118-120.
253
I anketirani studenti etnologije i antropologije 2007. nemaju

odgovor na ovo pitanje "nikada nisam bila u prilici i ne znam
ta bih uinila tim povodom" "verovatno neku vrstu proslave,
sveanog sastanka.... prvo bih se informisala bolje, pa bih onda
radila na planu proslave".
2ta za vas lino znai ovaj praznik?

U grupi anketiranih studenata etnologije i antropologije
(2004) vei broj studenata nije odgovorio na ovo pitanje. Oni koji
su odgovarali navodili su da ne znaju mnogo o tom prazniku. Jed-
na studentkinja u ovom prazniku vidi "deo tradicije koju teba po-
štovati, ali ne i živeti za nju". Za jedan broj ispitanika Sretenje
"ima bitnu ulogu kao crkveni praznik"; "više mi znai kao crkve-
ni praznik, nego kao državni" "osim religijskog karaktera da me
podseti na prvi ustanak tolikih razmera na Balkanu i na uveni
"Sretenjski ustav". Pored ovih odgovora anketirani su navodili:
"Ne znai mi ništa jer ga ne obeležavam"; "neradni dan".
Najei odgovor studenata medicine bio je "ništa", uz jedno
podseanje da je to "intimna stvar" anketirane; " to je dan kada
spavam do 11, jer nema fakulteta"
U grupi ostalih anketiranih (2004 godine) najee im ovaj
praznik više znai kao verski, a manje kao državni. To je "jedan
od simbola države"; "vraa nadu u budunost, da e srpski na-
rod pronai sebe, naroito mladi"; u vreme nedoumica oko naci-
onalne himne i nacionalnih znamenja, znai hrabrost i nadu";
"ništa posebno, jer svaka nova vlast menja praznike prema
svom nahoenju".
Anketirani studenti etnologije i antropologije (2007) naje-
e nisu odgovorili na ovo pitanje. Oni koji su odgovorili naje-
e su napisali: "ništa"; "ništa posebno"; "jedan od državnih pra-
znika"; "duhovnost"; "jedan od neradnih dana".
254
Senka Kova
Šta ( ne) radite na Sretenje?

Anketirani su kod ovog poslednjeg pitanja u upitniku imali
etiri ponuena odgovora sa mogunou da zaokruže jedan ili
više odgovora (Na Sretenje: pripremam bolji ruak, odlazim u
posetu prijateljima, samo se odmaram, ne obeležavam ovaj pra-
znik).
Studenti etnologije i antropologije (2004) uglavnom nisu od-
govarali na ovo pitanje, 11 je odgovorilo da "ne obeležava ovaj
praznik", a etvoro "da se samo odmaraju", jedna studentkinja
je odgovorila da na Sretenje "priprema bolji ruak".
I studenti medicine najee ne obeležavaju taj dan, koriste
ga kao dan odmora ili dan kada odlaze u posetu prijateljima.
Ostali ispitanici iz nekoliko gradova u Srbiji te 2004. godine
najee nisu obeležavali taj praznik, neki su ga koristili kao
dan odmora, ili kao dan kada odlaze u posetu prijateljima.
Studenti etnologije i antropologije 2007. godine nisu uglav-
nom odgovarali na ovo pitanje. Od onih koji su odgovorili 12
studenata ne obeležava ovaj praznik, etvoro se odmara, a samo
po jedan student odlazi u posetu prijatelju ili priprema bolji ru-
ak.
Umesto zakljuka
Predlagai novog državnog praznika – Sretenja – imali su u

vidu dva važna istorijska dogaaja iz prošlosti Srbije. Kao ta-
kav, novi državni praznik je konstruisan. Obeležava se u isti dan
kao i verski praznik, a ima i svoje "narodno tumaenje". U gru-
pama koje sam anketirala, Sretenje se u ovih nekoliko godina
sporo prepoznaje kao državni praznik. Mojim ispitanicima nije
sasvim jasno šta je u osnovi ovog državnog praznika. Recepcija
255
ovog praznika u ispitivanoj grupi može se objasniti znaenjem

rei praznik10.
Moji ispitanici vide novi državni praznik Sretenje kao besa-
držajan. Kao takav, razlikuje se od nekih državnih praznika u
prethodnom periodu. Predrag Šarevi je istakao da je Prvi maj
"ponikao i razvijao se u okrilju socijalistiki orijentisanog rad-
nikog pokreta, on u sebi nosi i brojne injenice narodne kultu-
re, kao i niz elemenata baštinjenih iz ranijih projekata tzv. revo-
lucionarnih praznika koji se javljaju od francuske revolucije na
ovamo". Uoavajui sve promene koje je ovaj praznik pretrpeo
u analiziranom periodu, "od borbenog dana radnike klase (pre-
ma originalnoj formulaciji), transformisao se (....) u praznik u
bukvalnom smislu (dan kada se ne radi)". 11 Benifand navodi da
su nekim praznicima (na primer Prvom maju) u periodu socijali-
zma u Sovjetskom Savezu "snagu udahnule "narodne mase", cr-
vena zastava i Crvena armija".12
Poetno istraživanje recepcije novog državnog praznika Sre-
tenja na istraženom uzorku pokazuje da ipak, poruke primarnih
pošiljalaca u proteklom periodu nisu postigle željeni cilj.
10
Ilustrativan je navod Aleksandra Viktorovia Benifanda da re
"prazdnik" u ruskom jeziku dolazi od staroslovenskog "prazd" i znai
besposlienje, nerad, dokolienje, odmor. On navodi da se u savreme-
nom jeziku znaenje pojma praznik izdvaja od rei "prazdn" koji mno-
gi autori tumae kao "besciljan" "besadržajan (. . "
, G -

, ,

, + =, @ , 1986, 10)
11
Predrag Šarevi, "Prvomajske proslave u Beogradu (1893-
1988) – Praznik i politika, Tokovi, asopis Instituta za istoriju radni-
kog pokreta Srbije, 1/ 90, Beograd, 1990, 71-71.
12
A. V. Benifand, navedeno delo, 115-116. On navodi da bi "dru-
štveno planiranje praznine kulture" doprinelo razvitku praznika u dru-
štvu i stvorilo povoljne uslove za njihovu realizaciju.
256
Senka Kova
Senka Kova
THE RECEPTION OF HOLIDAY IN TRANSITION:

"SRETENJE" EXAMPLE
In the paper, the result of field inquiry concerning the reception of

"Sretenje"-Serbias national day holiday, in times of transition, are
presented. Through a five year research of this public holiday,
communication channels, form and contents of the community messa-
ges were being analyzed.
From 2004-2005 the research was focused upon the recipients of
these messages, towards a communication collective, i.e. the public.
The study was performed in Belgrade, Krusevac and Vrnjacka Banja. I
examined the reception of a holiday in transitional times, as well as the
fulfillment of the prime objective of the messages.
257
Lidija Radulovi
Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu
Tranziciona budunost: politika upotreba

proroanstava u Srbiji devedesetih
Apstrakt: Medijska propaganda na razliite naine revitalizuje
mitove i koristi ih za pospešivanje nacionalistikih oseanja. Pro-
roanstva narativi u medijima uestvuju u konstrukciji i rekon-
strukciji mitologije srpskog naroda u novim istorijskim okolnosti-
ma. U ovom radu se na osnovu analize diskursa medijske propa-
gande proroanstva ukazuje na njihovu upotrebu u društvenom i
politikom kontekstu devedesetih. U prorokoj retorici prepozna-
ju se mitski motivi kao što su: mit o sudbini muenika i srpskom
narodu kao žrtvi prokletstva; o posebnosti nacije koja se ogleda u
natprirodnim i parapsihološkim moima; o "zlatnom dobu" koje
se u najveem broju sluajeva povezuju sa vladavinom Miloševi-
a kao jedino sposobnim da nas u to doba i odvede. Proroanstva
legitimišu postojee odnose vlasti i politike dominacije, konstru-
išu nove mitove ili reinterpretiraju stare dajui im nove funkcije
politikih mitova koji predstavljaju deo važne nacionalne "mito-
logije opstanka i identiteta". Analizirane su klasine metode pro-
pagande u proroanskim porukama vidovnjaka i ukazano na nji-
hovu instumentalizaciju putem propagiranja magijskog modela
mišljenja koji je oslobodjen dogme, ali se oslanja na efekte psiho-
loškog šoka i straha.
Kljune rei: politika, religija, proroanstva, propaganda, mediji
Lidija Radulovi
Uvod
Promene koje su zahvatile postmoderna društva Evrope, u

poslednje dve decenije XX veka, nisu mimoišle ni Srbiju kada
je re o pojavi alternativnih oblika religijskog života. Traganje
za nekim oblikom religije koji bi u promenjenim okolnostima
dao životu odredjen smisao naroito je karakteristian za Srbiju
devedesetih godina. Tranzicija se ispostavila kao neizbežan, ve-
oma traumatian proces sa posledicama kao što su, izmeu osta-
lih, anomija, neizvesnost i strah od budunosti. Prosean graa-
nin nije u stanju da anticipira neke aspekte budunosti tranzicije
nezavisno od sadašnjosti, odnosno, nisu dovoljna obeanja i
predvidjanja politiara kako bi shvatio tranzicionu budunost
ukoliko ve nema neke potvrde te budunosti u sadašnjosti. Al-
ternativna verovanja i prakse izražene kroz forme kao što su vi-
dovnjaštvo, isceliteljske prakse, astrologija, ezoterijski i spiritu-
alni kultovi imali su odredjene uloge u kontekstu društveno po-
litikih previranja i krize devedesetih, pokazali su se kao neiz-
bežna pratea pojava tranzicije u veini istonoevropskih zema-
lja. U ovom radu razmatram politiku instrumentalizaciju proro-
anstava vidovnjaka i proroka u cilju sediranja javnosti. Naime,
vlast koristi mesijanska predvianja proroka, naizgled, za opšte
dobro, tako što predvidjanja psihološki utiu na ublažavanje
oseanja straha i panike, ali na taj nain vlast istovremeno legi-
timiše i sopstvene pozicije moi.
Istorija pokazuje da su godine ratova i krize plodno tlo za re-
vitalizaciju i bujanje ne samo okultizma ve i razliitih religij-
skih oblika. Veliki broj naroito mladih ljudi odgovore traži u

259
Tranziciona budunost ...
alternativnim oblicima religijskog života dok, na drugoj strani,

oficijelna religija i crkva nude spas u povratku "izvornoj" religi-
ji i pravoslavlju. O sprezi politike i religije, pre svega, zvanine
pravoslavne religije i politike, u oblasti društvenih nauka i hu-
manisitikih disciplina napisano je više rasprava i knjiga. Vei-
na se bazira na analizi politizacije religije i religizaciji politike
na prostorima bivše Jugoslavije, razmatra tradicionalnu ulogu
tri velike konfesije (katolike, pravoslavne i islamske) u obliko-
vanju nacionalne kulture i konstrukciji nacionalnog identiteta. S
jedne strane, uoena je sprega izmedju intenziteta revitalizacije
religije i intenziteta obnove nacinalizma1, religijske institucije
su se politizovale i, mogue ak iz dobrih namera, mešale u rat-
ne sukobe pri emu je svaka sagledavala pripadnike svoje vere
kao žrtve u sukobu, s druge strane državne vlasti su na razliite
naine instrumentalizovale religiju u politikim i ratnim sukobi-
ma. Dakle, pažnja je posveena instrumentalizaciji oficijelnih
religija dok e u ovom radu biti rei o instrumentalizaciji alter-
nativnih verovanja u mo modernih proroka, vidovnjaka i astro-
loga, odnosno, politikoj upotrebi proroanstava. Proroanstva
devedesetih, u tom smislu, analiziram kao jedan vid logistike
podrške i konstruisanja ideologema kojima se vlast služila u ci-
lju utemeljenja i legitimizacije politike. Naizgled, laka i jeftina
zabava za široke narodne mase zahvaljujui medijima, pretvara
se u jednu od politikih strategija tako što se putem proroansta-
va konstruiše stvarnost u kojoj Miloševi dobija nedvosmislenu
podršku ili se kao deo opšte medijske propagande politikog
projekta "Svi Srbi u jednoj državi" aktuelizuju eshatološki mito-
vi, ideje spasenja i ideje o izabranosti srpskog naroda. Poznato
1
Vrcan S., Religija i politika: simptomatini primjer bivše Jugosla-
vije devedesetih godina 20. stolea, u Republika, god. XV, br. 320-
321. 2003.
260
Lidija Radulovi
je da se mitski nain mišljenja izražava kroz razliite narativne

obrasce i da je, kako smatra Balandje2, sociocentrian to omo-
guava da se interpolira u razliite sadržaje, na primer, politiki
govori su paradigmatian primer iz proteklih vremena. Na istoj
strani nekog lista mogli smo da proitamo izjavu ili govor ne-
kog politiara, mišljenje nekog politikog analitiara ali i pred-
vidjanja tranzicione budunosti vidovnjaka i proroka. Svi ovi
narativi esto su bili strukturirani prema zakonitostima mita. Po-
litizacija svih segmenata kulture pa i religije, kao i religizacija
politike, konstatovani od strane mnogih autora, uglavnom se
kreu u granicama promišljanja složenog odnosa izmedju crkve
i politike. Medjutim, upravo se u jednoj široj perspektivi politi-
ka poima i formuliše na nain paganske religioznosti, u smislu
koji joj pridaje Ože, kao duboko politikoj i vezanoj za ovo-
zmeljske interese i društvenu zajednicu3. Reaktuelizacijom ne
samo "paganskog naina mišljenja", sintagme koju esto koriste
mnogi autori, ve uopšte poimanja sveta na iracionalan nain,
stvoren je prostor za instrumentalizaciju alternativnih verovanja
i prakse koja u konvencionalnoj i javnoj retorici obino ima ko-
notaciju "sujeverja" ili "praznoverja".
Na osnovu istraživanja fenomena alternativnih religijskih po-
kreta i kultova u Srbiji devedesetih i njihovog praenja do danas,
veoma složene pojavne oblike, oliene u liku i delu vidovnjaka,
proroka, ekstrasensa, psihoenorgoterapeuta, bioenergetiara, belih
magova, iscelitelja, spiritualnih uitelja i drugih, odredila sam kao
magijske i spiritualne kultove. U vidovnjakoj i prorokoj praksi
preovladjuju elementi magijskih kultova iako njihova složenost
2
Balandje Ž. Politika antropologija, Beograd:XX vek, 1997.
3
Auge M., Genie du Paganisme, Edition Galimard, Paris, 1990.
Navedeno prema: orevi ^., Kultura kao inilac tranzicije i moderni-
zacije, u: Teme, g. XXIV, br. 3-4, Niš, 2000. 265.
261
prevazilazi prosto svodjenje na revitalizaciju "sujeverja" i pagan-

stva, budui da se radi o sinkretizmu i eklekticizmu veoma razli-
itih ideja, iz razliitih religijskih tradicija koje samo jednim de-
lom poivaju na revitalizaciji tradicionalnih nehrianskih vero-
vanja i praksi. Medjutim, upravo taj segment je i najee instru-
mentalizovan od strane politike grupacije na vlasti, oslanjanjem
na tradiciju vezanu za najuspešnije proroke i vidovnjake.
U delu rada koji sledi, pokušavam da bar donekle objasnim
kako je došlo do politike upotrebe proroanstava s obzirom na
odnos koji vlast i crkva imaju prema alternativnim religijskim
konceptima i kultovima i njihovoj velikoj popularnosti u Srbiji
devedesetih. Koji su razlozi strategije duplog aršina spram pro-
rokog kulta s jedne strane i spiritualnih kultova s druge? U dru-
gom delu rada medijsku propagandu predvidjanja tranzicione
budunosti od strane vidovnjaka i proroka razmatram iz per-
spektive istraživakog pristupa – analize diskursa. Kao izvor
koriena je uglavnom dnevna i periodina štampa i to: Politika,
Glas javnosti, Veernje novosti, Zona sumraka, Tree oko, 3u-
do. Analiza diskursa se odnosi na proroanske narative pri emu
imam u vidu i sociokulturni, politiki i istorijski kontekst.
Sociokulturni i politiki kontekst
Odnos izmedju države, crkve i alternativnih religijskih kon-

cepata, pokreta i kultova je esta tema naunih rasprava. Ovaj
veoma složeni odnos zavisi od niza poltikih, socijalnih, eko-
nomskih, pa i kulturnih inilaca. U tom smislu, razliit tretman
u društvu koji imaju pojedini alternativni religijski koncepti i
kultovi, konkretnije magijski i spiritualni kultovi, možemo obja-
sniti vezom izmedju religije i politike kulture. Naime, religijski
fundamentalizam se vezuje za desne pokrete, i obrnuto, dok sin-
kretizam i ekumenizam alternativnih i novih religijskih pokreta
262
Lidija Radulovi
i kultova podržavaju odreene leve i liberalne ideologije. Upra-

vo u tome Jelena orevi vidi razlog zbog kojeg se novi po-
kreti i transformacije u tipu religioznosti shvataju kao organizo-
vana zavera centara svetske moi, a ne kao posledica društvenih
i psiholoških transformacija koje je donela tehnološka i medij-
ska civilizacija4. Tome bih dodala da su upravo desne politike
partije u Srbiji devedesetih godina XX veka, podržavale religij-
ski fundamentalizam pravoslavne crkve na sline naine na koje
su to inile katolika crkva i islamska zajednica na prostorima
bivše Jugoslavije. Iako razvijenija društva, kao što je Amerika,
imaju veoma tolerantan stav prema alternativnim religijskim ve-
rovanjima i praksama kao i prema novim religijama, sektama i
kultovima u mnogim državama ovaj odnos je veoma zaoštren.
Nijednoj oficijelnoj crkvi nee odgovarati da u svom okruženju
ima alternativne religije kojima mogu da se okrenu njihovi ver-
nici. To posebno važi za hrianstvo koje u svojoj ideologiji i
eshatologiji nastupa kao kosmopolitsko, vaseljensko i pravover-
no na osnovu uenja po kojem jedino ono ima odgovore na ovo-
zemaljska pitanja i patnje. Ovakvo gledište implicira da su sve
druge religije, religije nevernika, jeretika i sektaša. Poznati su
mnogobrojni primeri kroz istoriju da su crkve i države ujedinje-
ne zarad zajednikih interesa i ciljeva progonile jeretike, spalji-
vale na lomaama veštice, vodile ratove.
U Srbiji devedesetih godina, iako se za režim Slobodana Mi-
loševia ne bi moglo rei da je posebno ili javno podržavao cr-
kvu, neki zajedniki interesi vodili su do politizacije religije.
Odnos Miloševia prema pravoslavnoj crkvi ostao je nedefini-
san. Kako neki analitiari smatraju nakon posete Hilandaru Mi-
loševi se našao "izmedju dve vatre", s jedne strane, bio je pod
4
orevi ^., Ibid., 265-267.
263
uticajem konzervativnog "desnog" krila socijalistike partije

olienog u ministru vera, Dragojloviu, "preobraeniku u pravo-
slavnu veru i etnonacinalistiku ideologiju", s druge strane, levi-
arsko krilo nacionalsocijalista na elu sa njegovom suprugom
Mirom Markovi.5 Ako je suditi po nekim njenim izjavama da-
leko su joj bili bliži alternativni kultovi nego pravoslavna crkva.
Porodino interesovanje za astrologiju i njena sklonost ka vero-
vanjima u natprirodne sile i moi izgleda da nisu u koliziji sa
njenim ateistikim samodeklarisanjem.6
Veliki broj sociolokih istra#ivanja statistiki svedoe o
poveanju broja religioznih.7 Medjutim, u ovim istraživanjima
uglavnom su zanemareni alternativni religijski oblici, te se ne
dobija prava slika novih tipova religioznosti, na primer, nekoga
ko se izjašnjava kao pravoslavac, krsti se poetkom devedese-
tih, ali pritom veruje i praktikuje neke segmente iz istonjakih
religija, ita okultnu literaturu i poseuje kurseve za razne spiri-
tualne tehnike. U mojim istraživanjima bilo je više od 50% ispi-
tanika koji bar u nekom segmentu nalikuju ovom idealtipskom
modelu "novog vernika".8 U tom smislu, trebalo bi dovesti u pi-
5
Perica V, Balkanski idoli: religija i nacionalizam u balkanskim
državama II, Beograd: Biblitoeka XX vek, Knjižara Krug, 2006. 20-21.
6
Djuki S., On, Ona i Mi: kraj srpske bajke, Samizdat Free B92,
Beograd 1999. 289.
7
Videti: Pravoslavlje izmedju neba i zemlje, priredio D.B. orevi,
Niš: Gradina, 1991; Povratak svetog, Niš: Gradina, 1994; Panti D., Kla-
sina i svetovna relgioznost, socijalno-psihološko istraživanje stanovnika
beogradskog regiona, Beograd: Univerzitet u Beogradu – Institut dru-
štvenih nauka, Centar za politikološka istraživanja i javno mnjenje, 1988;
Blagojevi M., Približavanje pravoslavlju, Niš: Gradina, JUNIR 1995.
8
Izuzetno veliki procenat krštenih u nekim pravoslavnim crkvama u
Beogradu (82,8% u toku 1992. u odnosu na 1981. godinu) nije dovoljan
podatak ukoliko se ne ispita motivisanost i razliita znaenja koja ljudi
264
Lidija Radulovi
tanje rezultate koji pokazuju veoma mali procenat alternativnih

oblika religijskog života i pored velike medijske popularnosti,
zapravo problem leži i u terminologiji jer se uglavnom ispituje
pripadnost malim verskim zajednicama. Kuburi je opravdano
postavila pitanje zašto se pripadnici malih verskih zajednica ne-
rado tako i izjašnjavaju. U njenom istraživanju samo 0,01 posto
se izjasnilo da pripada proorijentalnim kultovima9. Istina, alter-
nativni oblici religijskog života u Srbiji nisu imali snagu religij-
skog pokreta nalik pokretima u zemljama u kojima su nastajali.
Pre bi se moglo govoriti o kultovima koji se stihijski pojavljuju
i na isti nain nestaju ili bivaju zamenjeni drugim. Medjutim, da
li bi alternativni pokreti i kultovi u Srbiji devedesetih godina, na
inae plodnom tlu potrebe za revitalizacijom religije, uhvatili i
dublje korene da nije bilo sprege izmedju crkve i nacionalne po-
litike u konstrukciji nacionalnih identiteta i pospešivanju anta-
gonistikih odnosa na temelju verskih razliitosti? Ovo je, na-
ravno, pitanje na koje odgovor teško mogu dati sociološka i an-
tropološka istraživanja religije post factum, budui da je bilo
malo interesovanja za istraživanja u toku devedesetih. Mobiliza-
cija etnikog i verskog nacionalizma u njegovoj ekstremnoj va-
rijanti, kao i podrška konzervativnim politikama od strane crkve
pridaju ovom inu. Naime, znaenja mogu biti sasvim nereligijske priro-
de, a motivi bez sakralne konotacije. Videti: Radulovi x, Crkveni rituali
životnog ciklusa: krštenje i venanje, u: Obiaji životnog ciklusa u grad-
skoj sredini, posebna izdanja knj. 48, Etnografski institut SANU, Beo-
grad 2002: 77-93. Videti: Radulovi x., Okultizam ovde i sada: magija,
religija i pomodni kultovi u Beogradu, Beograd: Srpski genealoški cen-
tar, Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta, 2007.
9
Kuburi Z., Verske zajednice u Srbiji i verska distanca, u: Religija i
Tolerancija br.5, Novi Sad: Žurnal centra za empirijska istraživanja
religije, 2006. 54-55.
265
i države zamagljuju sliku o revitalizaciji religije i autentinoj re-

ligioznosti. Iznenadna revitalizacija religije u modernim društvi-
ma, kako smatra Berger, povezana je sa politikim pokretima
koji religiju koriste u cilju legitimizacije politikih programa za-
snovanih na nereligijskim interesima.10 U takvoj klimi, na jed-
noj strani, država, odnosno, režim na vlasti preutno toleriše al-
ternativne kultove ili ih, pak, koristi za sopstvene interese. Na
drugoj strani, crkva otvoreno i javno izražava svoju netrpelji-
vost kroz javno žigosanje i antikultne kampanje u kojima se
proglašavaju satanistikim sektama. Istovremeno, crkva vidov-
njaštvu, prorokovanju pridaje konotaciju "sujeverja" i "prazno-
verja" koje nije u skladu sa modernim pogledima na svet i istin-
skom pravoslavnom verom.
Dva fenomena koja sam istra#ivala imali su razliit tretman,
ali na kraju istu ili slinu sudbinu koju im je definisala nova
vlast, novim zakonom, u novom milenijumu. Vidovnjaštvo ili
tanije magijski kultovi i spiritualni kultovi bujali su u Srbiji
devedesetih ne samo iz razloga što je tradicionalna religija
imala slab uticaj u društvu i nije zadovoljavala potrebe vernika,
niti što je misionarska aktivnost koja je dolazila sa zapada bila
dobro organizovana i posebno uspena, ve, pre svega, zato što
su imali naizgled tolerantnu državnu vlast. Naime, u nedostatku
pravnih i zakonskih regulativa i slabosti državnih institucija rad
vidovnjaka, ekstrasensa, iscelitelja, astrologa, spiritualnih uitelja,
energopishoterapeuta bio je dozvoljen i legalan. Medjutim, i pored
velike popularnosti alternativni kultovi nisu izazvali korenite
promene u verskom životu. Kako pokazuje studija Sabrine Ramet
misionarenje i netradicionalni kultovi cvetali su u postko-
munistikim zemljama Istone Evrope i u bivšem SSSR-u, medju-
10
Berger P., Securalism in retreat, National Interest , 1996-97. 3-
12. Navedeno prema: Perica V, n.d. 203.
266
Lidija Radulovi
tim, nisu mogli da ugroze konsolidaciju tradicionalnih vera koje su

se pokazale kao protivnici liberalizacije i podstrekai nacionali-
zma.11 Dok se neuspeh spiritualnih kultova i alternativnih religij-
skih pokreta jednim delom može objasniti upravo na ovaj nain,
velika popularnost vidovnjaka i njihova agresivna promocija u me-
dijima, mogu se objasniti kako revitalizacijom uz oslanjanje na pro-
roku tradiciju i specifian fatalistiki odnos prema sudbini i potre-
bi da se ona otkrije, tako implicitnim a esto i eksplicitnim podrža-
vanjem nacionalistikog diskursa.
Prve agencije koje su se bavile proricanjem sudbine regi-
strovane su u opštinama kao i bilo koje drugo privatno preduze-
e. Po najuestalijim nazivima ovih agencija može se zakljuiti
da su se ne samo deklarisale kao astrološke agencije ve su i
taktiki birali imena koja upuuju na astrologiju: "Zvezdano
oko", "Zvezdane staze". Razlog tome je u velikoj popularnosti
koju astrologija ima, ali i u preovlaujuem mišljenju da je ona
nauka, a ne "sujeverje" ili "praznoverje", konotaciju kakvu obi-
no imaju drugi, slini oblici proricanja. Jednom reju, rad astro-
loga se nije dovodio u pitanje što važi i danas kada i pored za-
kona o zabrani mnoge televizije emituju kontakt programe sa
astrolozima, tarot majstorima, numerolozima. Tek nedavno je
usledila "preporuka" Saveta Republike radiodifuzne agencije
da se "uzdrže" od emitovanja, nekategorizovanih programa kao
što su programi zasnovani na proricanju sudbine, tumaenju ho-
roskopa i slinim sadržajima. "Budui da postoje osnovne indi-
cije da se ova vrsta programa zasniva na zloupotrebi lakoverno-
sti gledalaca i na odredjenoj vrsti finansijske zloupotrebe nasta-
11
Videti: Ramet S., Nibil Obstat: Religion, Politics, and Social
Change in East-Central Europe and Russia, Durham, NC: Duke Uni-
versity Press, 1998, poglavlje 13. Navedeno prema: Perica V., Bal-
kanski idoli 2, op.cit. 206.
267
le zbog neobaveštenosti gledalaca (što je regulisano lanom 68,

stav 6 Zakona o radiodifuziji), Savet preporuuje emiterima da
ovu vrstu programa izbace iz programske šeme"12, kaže se u
preporuci. Nažalost, malo televizijskih stanica je "preporuku"
sprovelo u delo.
Sredinom devedesetih, vidovnjacima i raznim religijskim al-
ternativcima koji su podsticali magijske kultove obezbedjen je
veliki medijski prostor i propaganda. Na drugoj strani, spiritualni
kultovi imaju takodje slobodu rada, ali ne tako veliku medijsku
popularnost jer su i od strane države, a pre svega od strane cr-
kve, tretirani kao sekte. Zaista je simptomatina ova strategija
duplog aršina, ali postaje jasnija kada se analiziraju neke izjave
vidovnjaka date u medijima, njihove emisije, ili "kolumne" u
specijalizovanim asopisima. S druge strani, spiritualni kultovi
su apolitini i po definiciji okrenuti pojedincu koji je iskljuivo
zainteresovan za razvoj i integritet sopstvene linosti.
Iracionalno u službi politike
Godine u kojima su deo svakodnevog života postali ratovi,

egzistencijalna nesigurnost, izbeglištvo, bombardovanje, inflacija,
nezaposlednost ili gubitak zaposlenja ostavile su ozbiljne posledi-
ce i na psihiko i fiziko zdravlje stanovništva Srbije. Istraživanje
mentalnog zdravlja koje je Dragan Popadi sa grupom saradnika
obavio u Beogradu 2000. godine pokazuje da su najea osea-
nja strah, strepnja i razoaranost. Kod veine gradjana su prisutni
razliiti oblici depresivnog i anksioznog stanja. Ono što medju-
tim, iznenadjuje je veliki procenat verovanja u negativnu energiju
znaka target (40%), prokletstvo koje e sustii zemlje NATO
12
http://www.rra.org.yu/srpski/preporuka-eticki.htm
268
Lidija Radulovi
zbog bombardovanja Srbije (50 %)13 i razne oblike "sujeverja"14.

Pravi izvor ovakvih verovanja nemogue je utvrditi, ali na osnovu
analize štampanih medija izvesno je da su mnogima kumovali
proroci i vidovnjaci.15 Psiholozi, izmedju ostalog, potrebu da se
unapred sazna i umilostivi sudbina objašnjavaju upravo navede-
nim dominantnim oseanjima nesigurnosti, brige, straha. Popadi
smatra da autoritarna klima posebno pogoduje "sujeverju" koje se
smatra jednom od devet komponenti autoritarne linosti, a "prois-
tie iz sklonosti pojedinca da odgovornost pripisuje spoljašnjim
silama van vlastite kontrole".16 Prijemivost za alternativna vero-
vanja i praksu, jednim delom, može se objasniti navedenim razlo-
zima. Medjutim, ovakvo stanje korieno je i za ostvarenje poli-
tikih ciljeva vladajueg ražima.
Spiritualni kultovi su pre svega komercijalni kultovi, po defi-
niciji apolitini. Medjutim, nekoliko organizacija pod plaštom spi-
ritualnosti ili duhovnosti organizuje susrete koji imaju za cilj, pre
svega, odbranu od neprijatelja i preusmerenje negativnih energija
koje stižu iz zapadne kuture. Jedna od tih grupa je i udruženje gra-
ana "Univerzalni duhovni preporod". U toku 1993. i 1994., u vi-
še navrata, ova grupa je uspostavljala telepatski most sa grupom u
Londonu. U pozivu upuenom graanima najavljen je kratki pro-
13
Istraživanje je na primer pokazalo da medju ispitanicima sa završe-
nom osnovnom školom 60% veruje da e NATO zemlje ispaštati, dok je
medju visokoobrazovanim 30%.
14
Popadi D., O mentalnom zdravlju naroda, u : Republika 233, Beograd,
2000. www.yourope.com/zines/republika/arhiva/2000/233/233_26.html
15
Beli mag xav }erman na primer tvrdi kako se nesrea koja je
snašla srpski narod prenela i na zemlje koje su nam nanele zlo preko
velikog broja emigranata koji su preneli negativnu energiju. Zona
sumraka, 11.januar 2000. 5.
16
Ibid.
269
gram duhovne muzike nakon kojeg grupa ulazi u "vodjenu medi-

taciju, prihvata duhovne energije i sprovodi ih, izgradjenom sve-
tlosnom mrežom, u sva krizna mesta bivše Jugoslavije".17 Mediji
su obznanili i navodno postojanje tima srpskih vojnih eksperata u
oblasti parapsihologije, koji otkriva negativnu energiju na ratnim
prostorima bivše SFRJ. Takozvana "Grupa 69" trebalo bi da nas
odbrani od negativnih energija bez oružja, tako što je po principu
ogledala vraa pošiljaocu. Postupak tzv. "srpskog ogledala" za-
snovan je na tajnim otkriima Nikole Tesle. Tokom višegodišnjih
istraživanja "otkrili" su da negativna energija ima svojstvo samo-
uništenja. Naime, njihova "teorija" se zasniva na ideji da je osnov
kosmosa energija a da rei i misli nose informacionu energiju ko-
ju ekstrasensi navodno mogu da "uhvate" i prepolarizuju. Ovoj
grupi se, inae, pripisuje obaranje nekoliko aviona NATO samo
usmerenom mentalnom energijom18. "Grupa 69", medjutim, nije
impresivna samo po svojim natrpirodnim moima, ve i po sasta-
vu eksperata razliite provenijencije, od intelektualaca, politiara,
proroka, astrologa, do vojnih lica nekoliko specijalnosti. Medju
njima, posebno mesto pripadalo je Milji Vujanovi kao i Spasoju
Vlajiu, najeksponiranijem ideologu ove grupe kome se pripisuje
navodno tano predvianje bombardovanja Srbije19.
Instrumentalizacija proroanstava
Podršku režimskom prorokovanju pružale su televizije kojima

su rukovodili aktivni lanovi JUL-a ili, ak. visoki funkcioneri
ove partije. U tome su prednjaile dnevne novine Politika, Glas
17
Tajne, br. 9. 1994. 47.
18
Na više mesta, videti na primer: Duga, br. 521, 19. 2-4. mart
1994. 55–56; Dosije X br. 31, god. II, 15 oktobar 1998.
19
Zona , br. 170, 11. 10. 2003.
270
Lidija Radulovi
javnosti, Zona sumraka, Tree oko, 3udo i drugi specijalizovani a-

sopisi; zatim, TV Politika i TV Pink, ali i državna televizija (RTS),
koja je, najpre, od januara 1993. godine, angažovala Milju Vujano-
vi da u svojim emisijama, u udarnom terminu u 20h, sistematski i
promišljeno brani nacionalne interese. asopisi i dnevne novine, u
više navrata tokom devedesetih, pokreu feljtone i objavljuju repor-
taže o proricanju ili predskazanjima poznatih svetskih i naših proro-
ka.20 U to vreme lansiran je i deda Miloje, sa eksplicitnim aluzijama
na najvee proroke tradicijske kulture, brau Tarabie, kao prethod-
nica modernim vidovnjacima.21 Deda Miloje je jedan od prvih pro-
roka-simpatizera Miloševia koji mu upuuje nedvosmislenu podr-
šku u apokaliptinoj viziji Srbije ukoliko mu oduzmu vlast budui
da je on jedini, kako smatra deda Miloje, ko može da se nosi sa a-
volom, "on nikakako ne sme da padne, ako ga smene za Srbiju je
gotovo".22 Postoje indicije da se radilo o fiktivnom proroku iz pe-
ra jednog novinara. Da li je preterano rei da iza "velikih" proro-
ka stoji manipulatorska politika Miloševievog režima i vlasti?
injenica je da ništa nije uradjeno da se sprei irenje velike
"pandemije" vidovnjaštva i magijskih kultova, naprotiv, medijsko
prorokovanje imalo je svoju ulogu u smirivanju naroda predvia-
jui svetlu budunost Srbije kao male Švajcarske. Ako je verovati
izjavama jedne proroice vlast je od vidovnjaka tražila da ne go-
vore ništa ružno o njoj i da šire pozitivnu energiju.23 Proroanstva
20
Na primer, u toku maja 1998. Glas objavljuje feljton "Predskaza-
nja poznatih naših i svetskih proroka".
21
Mati P., Deda Miloje prorok iz Pomoravlja: Bie tumbanje po
celom svetu, drugo dopunjeno izdanje, Beograd: M&S, 1993.; Mati
P., Tajne proroka, Beograd:Dereta, 1987.
22
Ibid. 154.
23
Vreme br. 478, 4.mart 2000; }ruji ^., Milosevic wields psychic
weapon, The institute for War Peace Reporting, 6. jun 2000.
271
sa "pozitivnom energijom" zapoinju odmah nakon izbijanja su-

koba u bivšoj Jugoslaviji serijom utešnih proroanstava kao što
su predvianja vidovite Vave o ekonomskom oporavku zemlje u
listu Politika.24 Kleopatra je u intervjuu za Telegraf, nakon VII
kongresa proroka u hotelu "Prag", u decembru 1994., izjavila da
je Miloševi #ivi svetac i prorekla mu vladavinu do 2000. godine.
Ovo proroanstvo se, kao što znamo, pokazalo tanim, medjutim,
tome dodaje da e posle Miloševia moi da vlada samo žena, a
ona je svima ve poznata. Daleko važnija je njena izjava, da ne
samo što joj veruje narod, ve i visoke državne ustanove. "Ja sam
dobila zlatnu i srebrnu plaketu od grada i republike za svoju hu-
manost".25 Pored toga, kako tvrdi proroica, mnogi politiari ne
donose odluke bez konsulatacija sa njom. Iako je "režimska pro-
roica", Kleopatra u 1997. najavljuje pad vlade, ali za greške op-
tužuje Miloševieve saradnike, dok o Miloševiu izjavljuje: "Slo-
bu lino cenim i poštujem i zato mi je žao, jer se oko njega na-
množila gamad i poprimila ogromne razmere. On je zaista pošten
ovek, ali linosti koje ga okružuju iritiraju graane Srbije".26 Ista
proroica menja politiki kurs pa u 2002. godini izjavljuje više u
formi saveta, a ne proroanstva: "Narodu savetujem da veruje go-
spodinu iniu i da ne veruje u afere koje mu se pripisuju".27
24
Politika, 4.septembar 1995. 13. Vava je jedna od prvih medijskih
proroica poetkom devedesetih sa kojom sam razgovarala neposredno
pre emisije emitovane u redovnom terminu na radiju Politika. Inae,
Vava je "zaslužna" za razvoj tzv. prorokog turizma jer su poetkom
devedesetih organizovane oping ture, naroito za 8. mart, na kojima je
Vava proricala sudbinu turistima.
25
Telegraf, 28.decembar 1994. 41.
26
Blic, 6.jun 1997.
27 NIN, 7. februar 2002.
272
Lidija Radulovi
Grmljavina na sv. Savu 1995. godine podsetila je na verovanja

iz tradicijske kulture u predskazanje nesree i rata pa su mediji na-
široko pisali o ovom "savindanskom meteorološkom incidentu"
konsultujui proroke i vidivnjake. Predvidjanja su uglavnom ohra-
brujua osim "zlosutne prognoze" Nikole Kitanovia, poznatijeg
kao Raul Amon, koji i ne spada u vidovnjake ve u "uitelja" spiri-
tualnog kulta. Naime, u prvoj polovini godine predvidja gradjanski
rat koji poinje u Beogradu, kratko traje i dovodi do smene vlasti.28
Vavina proroanstva po pravilu idu na ruku režimu zbog ega je i
dobila nadimak "komunistika i režimska proroica". Za 1995. na-
javljuje daleko bolju situaciju jer e Avramoviev program biti još
kvalitetniji, mirniju godinu i smirivanje rata u Bosni. Kleopatra po-
ruuje "ljudima da mirno spavaju, rata sigurno biti nee".29
Astrolozi, vidovnjaci, astronumerolozi, proroci obino su naj-
angažovaniji pred nastupajuu godinu kada mediji vrve od raznih
proroanstava. Veina se "trudi" da umiri i uteši javnost donosei
esto proroanstva koja u Miloševiu i dalje vide jedinog lidera ko-
ji može da donese prosperitet. Astrolog u asopisu Vidovnjaci tvrdi
da je "dotinog gospodina izabralo samo nebo da sredi nagomilani
haos i IZVRŠI PREOKRET".30 Milena Timi Stojanovi, astrolog,
u decembru 1999. godine, predvidja da e se održati izbori na koji-
ma e Miloševi jo jednom izboriti pobedu. Kako e to nezado-
voljni narod u prvim trenucima izbora preokrenuti dogadjaje u svo-
ju korist, astrolog ne navodi, ali tvrdi da e se održati novi izbori na
kojima e trijumfovati ponovo Miloševi, medjutim, mnogo toga
e preokrenuti na bolje, smirie gnev naroda i ostati na vlasti.31 U
28
Telegraf, 1.februar 1995. 49.
29
Ibid.
30
Vidovnjaci govore, Beograd: BISI, 1994.
31
"%ta nas eka, kako nam se pie", u: udo, 31. decembar 1999.
br.43 godina II. 5.
273
Glasu javnosti slede proroanstva poznate vidovnjakinje Branke,

koja krajem 1999.godine prorie da e Miloševi vladati dok Bog
bude tako hteo, dok beli mag Lav Geršman u februaru 2000.godi-
ne, najavljuje debakl opozicije na eventualnim izborima.32 Veina
vidovnjaka otvoreno podržava režim Miloševia i svojim proroan-
stvima najavljuje njegovu vladavinu, po nekima, ak do 2010. go-
dine.33 Daleko manji broj vidovnjaka na mestu Miloševia "vidi"
nekog opozicionog lidera ili povratak monarhije i kralja.34 Vojvo-
djanska proroica Vesna u decembru 1997. kaže: "Katastrofa i
skandal! Ja sam ogorena što su se na vlasti održali crni SPS i još
crnji JUL vidim da su izbori pokradeni.... Ne vidim da e biti pro-
speriteta. Narod e pasti u jos veu krizu, bie socijalnih nemira,
gladi i bede, ...nee skinuti sankcije.. ja sam u duši opozicionarka i
jedina koja u svojoj branši ne propagira SPS".35
U skladu sa diskursom iz devedesetih o novim formama pa-
rapsihološkog rata i budunosti u kojoj e Srbi imati posebno
mesto u svetu, Miloševi postaje reprezent srpske nadmoi nad
Haškim tribunalom kroz narativ o njegovim okultnim moima.
Verovanja u okultnu superiornost Miloševia podstiu lanci u
toku 2002. u kojima se navodi da je u toku boravka u haškom
32
Glas javnosti, novembar 1999; februar 2000.
33
Kleopatra u vreme bombardovanja Srbije optužuje hodže i
derviše koji su "radili o glavi Biljane Plavi, a to sad ine nama, u
aprilu se sve razrešava i posle pregovora predsednik ostaje na vlasti".
Zona sumraka, 20.april 1999.; Vreme, br. 478, 4.mart 2000.
34
Vidovita Nela, na primer, na prestolu "vidi" Drakovia zajedno
s naslednikom loze Nemanjia. Naslednici Karaorevia pokuae da
preuzmu presto, ali neupešno. Upravo zbog "puno muke i problema"
vidovnjakinja nije u stanju da vidi o kojem je Nemanjiu re. }las
javnosti, 26. novembar 1999.
35
Zona sumraka, 30 decembar 1997.
274
Lidija Radulovi
zatvoru ovladao okultnim moima. Izvor informacija su opet

domai, ali ovog puta i svetski astrolozi, ekstrasensi, kao što je
ukrajinski beli mag Oskar Potapenko. On donosi informacije iz
"prve ruke" lino od svog prijatelja poznatog ruskog okultiste
koji je obuavao Miloševia i izjavio da je on jedan od njegovih
najtalenotvanijih uenika. Ukrajinski beli mag otkriva da smo
svi mogli da se uverimo u mo koju ima nad svedocima, sudija-
ma i televizijskim gledaocima zahvaljujui nekim telepatskim
sposobnostima, ali i magijskim obredima.36
Vetaka mitizacija budunosti bazira se na klasinim mit-
skim motivima. Medijska propaganda na razliite naine revita-
lizuje mitove i koristi ih za pospešivanje nacionalistikih osea-
nja. Proroanstva, ili tanije proroanski narativi vidovnjaka,
podstiu i uestvuju u konstrukciji i rekonstrukciji mitologije
srpskog naroda u novim istorijskim okolnostima.U njihovim
priama preovladjuje diskurs o srpskom narodu kao žrtvi i sud-
bini muenika koji je svagda žrtvovan, pa i sada kada velike sile
crtaju novu kartu Evrope. U verzijama novokomponovanih pro-
roka srpski narod obino figurira kao žrtva kolektivnog proklet-
stva koje je baeno ili u prošlosti ili od strane monika novog
svetskog poretka koji koriste magijske moi.37 Verovanje u ko-
lektivno prokletsvo koje se sugeriše, nešto što je izvan naših
moi, može da bude dobar alibi za linu odgovornost. Dakle,
razliiti diskursi se prepliu: u ovom sluaju, teorija zavere i
projekcija krivice na spoljnog neprijatelja.
Patriotska retorika prepoznatljiva je u proroanstvima u koji-
ma dominira diskurs o posebnosti nacije. Ovim sui generis miti-
zovanim proroanstvima pridaje se važnost srpskom narodu koji
36
"Sloba u zatvoru ovladao parapsiholokim moima", Zona sum-
raka, 5. mart 2002. br 130. 5-6.
37
Telegraf, 1. februar 1995. 49.
275
upravo odigrava istorijsku ulogu na tako geografski i politiki va-

žnom delu Balkana, ime se zapravo anulira inferiorni položaj u
odnosu na druge razvijenije države Evrope. Paralelno sa ovim
proroanstvima, vidovnjaci i proroci najavljuju, u ne tako dalekoj
budunosti, i prirodne katastrofe u zemljama lanicama NATO
koje e na taj nain "platiti" za sva zla koja su naneli srpskom na-
rodu. Srbija e u vreme kataklizme i ratova "predstavljati mirnu
oazu u okeanu bure".38 Proroanstva o prosperitetnoj Srbiji se na-
stavljaju i posle 2000. godine. Neki od teroristikih napada išli su
na ruku prorocima koji su najavljivali da e zemlje koje su ue-
stvovale u bombardovanju Srbije i same "postati žrtve" dok e za
nekoliko godina trebati "mnogo para da biste došli u Srbiju i tu se
naselili. Stranci e plaati mnogo novca da bi dobili naše drža-
vljanstvo".39 Posebno utešna su predvidjanja u kojima Srbi figuri-
raju kao narod koji poseduje izuzetnost u duhovnom smislu, pa e
se tako, u 2000. godini, duhovnost popeti na petu kosmiku ra-
van, a Srbi e to uraditi prvi u svetu jer je istorija pokazala da su
njihove sposobnosti za to najjae.40
Proroanstva o "zlatnom dobu" u najveem broju sluajeva se
povezuju sa vladavinom Miloevia kao jedino sposobnim da nas u
to doba i odvede. Mesijanska proroanstva u toku 1995. godine
najavila su "mladog, simpatinog i prepametnog" privrednog
mesiju koji e se pojaviti odmah po ukidanju sankcija i svojom
mudrou zadiviti Srbiju.41 Diskurs o "svetloj budunosti" Srbije
38
Jedno od slinih predvidjanja je i ovo Lav Geršmana, u: Zona su-
mraka, 11.januar 2000. Navode se proroanstva amerikih vidovnjaka o
raspadu amerikog kontinenta na dva dela. Zona sumraka, 20. april 1999.
39
Zona sumraka, 13. novembar 2001. 5.
40
Predvidjanja Stanislave %kori u: udo, 31. decembar 1999.
br.43 godina II. 6; Zona sumraka , 20. april 1999.
41
"Razvedri se nebo nad Srbijom", Politika, 4. septemnbar 1995.
276
Lidija Radulovi
nije iscrpljen ni nakon politikih promena; naprotiv, nakon 2000.

godine ovaj diskurs postaje glavna tema u repertoarima modernih
proroka.
Pored novokomponovanih proroka, u toku devedesetih, a
posebno od 2000. godine, veliku medijsku popularnost dobija
Kremansko proroanstvo koje je na razliite naine instrumen-
talizovano u politike i komercijalne svrhe. Doživelo je razliite
interpolacije, prepravljanja i dopisivanja itavih stranica kao i
razliita tumaenja nekih alegorija. Najpoznatija je svakako ona
o tome da e "svi Srbi stati pod jednu šljivu". U vreme ratnih
sukoba ovo proroanstvo pripisivano je politikoj propagandi
hrvatskih vlasti, tanije Jutarnjem listu u kojem je objavljeno.
Postoje neslaganja i razliite verzije da li se radi o tri šljive, jed-
noj ili je mo#da re o kruški.42 I kada se inilo da je kremansko
proroanstvo toliko potrošeno i dovedeno u pitanje razliitim
verzijama, dopisivanjem i falsifikatima, što je omogueno inje-
nicom da je proroanstvo davno zabranjeno i izgubljeno, u
predizbornoj kampanji 2000.godine, pojavilo se proroanstvo
da e na vlast doi "ovek iz naroda koji u svom prezimenu nosi
ime sela iz kojeg potie". Navedena je ak i strana u navodno
izgubljenom kremanskom proroanstvu. Svima je poznato da se
proroanstvo dobro "primilo" u širokim narodnim masama. Vo-
jislav Koštunica se nikada nije eksplicitno izjasnio u vezi proro-
anstva; meutim, posetama koje je upriliio prvo u Koštunii-
ma, a zatim i u Kremni, glasaima upuuje poruku o implicitnoj
podržaci ovakvog diskursa43. Dve godine kasnije, Dušan Kova-
42
Videti: Bokun P., Poreklo kremanskih proroanstava, Beograd:
Dragani 2002; Andri R., Kremansko proroanstvo: potvrde i ospora-
vanja, Beograd: Novosti, 2006; Pevi D., "Kremansko proroanstvo –
izvor novih inspiracija" 2005.
43
"Najavili ga proroci ", u: Glas javnosti, 12. septembar 2000.
277
evi je u izjavi za Blic News priznao da su proroanstvo izmi-

slili Lei i on, te da su i sami bili iznenadjeni velikim uspe-
hom: "Narod voli mitove. Ljudi vole da im se priaju prie pro-
roka, re je o duboko ukorenjenom paganskom tumaenju sud-
bine".44
Proroanstva poetkom devedestih godina XX veka, dakle,
legitimišu postojee odnose vlasti i dominaciju jedne politike
partije i jednog vodje. Mediji lansiraju proroanske narative kao
svojevrsne interpretativne repertoare u kojima instrumentalizuju
mitove i pružaju podršku režimu. Proroanstva iz forme obinih
pria dobijaju na važnosti, postaju popularna i uzdižu se na nivo
mita jer ih priaju "autoriteti" koji imaju vanredne sposobnosti
vidjenja budunosti. Na taj nain, konstruišu nove mitove ili re-
interpretiraju stare, dajui im nove funkcije politikih mitova
koji predstavljaju deo važne nacionalne "mitologije opstanka i
identiteta". Klasine metode propagande kroz proroanske po-
ruke vidovnjaka trebalo je da pažnju javnog mnjenja odvrate od
pravih krivaca za krizu devedesetih.
xidija Radulovi
TRANSITIONAL FUTURE: THE POLITICAL USAGE OF

PROPHECIES IN THE 90'S SERBIA
Media propaganda utilizes and revitalizes myths for their ability to

generate nationalism. Prophesies or statements by psychics in the media,
instigate and participate in the construction and reconstruction of
mythologies of the Serbs in a new historical position. In this paper on the
basis of discourse analysis of media propaganda, its usage in the social
and political context of the nineties, is emphasized. In the prophecies,
44
Blic, 3.januar 2002.
278
Lidija Radulovi
rhetoric mythical motives are being utilized: myth of the martyr and the
destiny of the Serbian people as victims of a curse; the distinctions of the
nation in regards of the supernatural and Para psychological motives;
myth of the "golden age" that is mostly associated with the rule of
Milosevic, widely considered to be the capable of leading the Serbs back
to their past glory. The prophecies legitimize the existing relations of
government and political dominance, construct new, or reinterpret old
myths, ascribing to them new political functions that represent an ele-
ment of the vital, national "mythologies of survival and identity". The
usual methods of propaganda in the prophetic messages of psychics are
being analyzed, and their instrumentalisation for the propagation of a
model of thought magic, that is dogma free, but which relies on the
psychology and the fear, are pointed out.
279
Jana Baevi
Magdalen College, University of Oxford
Oxford OX1 4AU
e-mail: jana.bacevic@magd.ox.ac.uk
Ljubav u doba tranzicije
Apstrakt: Engleski sociolog Entoni Gidens u studiji "Transfor-

mation of Intimacy: Sexuality, Love and Eroticism in Modern So-
cieties" (1992) izneo je teoriju o fundamentalnoj transformaciji li-
nih odnosa u okviru onoga što naziva Drugom modernou. Prema
Gidensu, savremeni lini odnosi sve ee uzimaju oblik "iste ve-
ze" (pure relationship), u kojoj su partneri ravnopravni i vezani is-
kljuivo vremenski kontekstualizovanim meusobnim interesova-
njem. Posmatrajui iste veze kao produkt društvene transformacije
povezane sa krajem modernosti, Gidens i još neki autori (Beck
1992, Beck i Beck-Gernsheim 1995) pripisuju im karakteristike
kao što su otvorenost, reciprocitet, ali i privremenost i nestalnost.
U ovom tekstu, pobliže ispitujem koncepcije ovih autora, a za-
tim, oslanjajui se na sopsteno istraživanje procesa kognitivne kon-
strukcije romantinih veza kod dela beogradske populacije, razma-
tram u kom smislu se može tvrditi da se tranzicija i opšta društvena
transformacija odražavaju na ovaj domen kulture.
Kljune rei: romantine veze; romantina ljubav; tranzici-
ja; lini odnosi; "ista veza" (pure relationship); Entoni Gidens;
Ulrih Bek.
Jana Baevi
Uvod
Svaki narativ o društvenoj promeni neizbežno ukljuuje na-

brajanje domena društvene stvarnosti u kojima se ova promena
odigrava. U društvenim naukama uobiajeno je shvatanje da
društvena promena poinje u domenu ekonomije, odnosno pro-
izvodnje; da je ovaj domen vrsto povezan sa politikom, odno-
sno odnosima moi; i da se zatim promene u ovim sferama
"prelivaju", odnosno reflektuju – ne uvek oigledno niti linear-
no – u svim, ili velikom delu, ostalih ljudskih aktivnosti.
U ove poslednje neizbežno dopada i ono što se široko naziva
privatnim životom. Tako saznajemo da su oblici i organizacija
porodice u velikoj meri direktan proizvod ekonomskih odnosa
koji su vladali na društvenoj sceni u razliitim periodima ljud-
ske istorije (v. Arijes i Dibi, ur. 2000, 2001, 2002, 2003, 2004);
da je posebna pažnja koju roditelji posveuju deci, i uopšte pre-
poznavanje (ili stvaranje) detinjstva kao posebnog dela životnog
ciklusa takoe proizvod vrlo specifinih istorijskih okolnosti (v.
Arijes 1989); i da je romantina ljubav kombinacija, s jedne
strane, posledica restriktivnosti braka u feudalnom društvu, i
trubadurske modifikacije mistikih tradicija arapskih pesnika i
katrenskih jeretika (Rougemont 1974).
Tranzicija kao vid društvene promene konceptualizovana je na
slian nain. U srpskom kontekstu, tranzicija podrazumeva tran-
sformaciju društva iz socijalistikog u kapitalistiko – u domenu
ekonomije, odnosno iz jednopartijskog i (pretpostavlja se) repre-
sivnog u demokratsko. Ova transformacija vrsto je, opet, i dvo-
smerno uzrono-posledino povezana sa esto radikalnim prome-
nama u sferi svakodnevnog života. Drugim reima, narativ o tran-
ziciji pretpostavlja da nijedan domen stvarnosti više nije siguran:
naprotiv, svi su podvrgnuti preispitivanju, obino u obliku kriti-
ke i diskontinuiteta sa prošlou (v. xazi, prir 2000).
281
Ljubav u doba tranzicije.
Problemi tranzicije zauzeli su nezanemrljivu pažnju i u dru-

štvenim naukama u Srbiji. Sažetak i komentar na istovremenu
tranziciju u srpskoj etnologiji i tranziciju srpske etnologije po-
nudila sam u tekstu "Srpska antropologija i suoavanje sa pro-
šlou" (Baevi 2007a), u kom se osvrem na pisanje autora
koji su se problematikom tranzicije u srpskoj etnologiji i antro-
pologiji bavili implicitno ili eksplicitno. Stoga, na ovom mestu
neemo elaborirati tu temu. Meutim, ono što ostaje nedovoljno
pokriveno jeste pitanje na koji nain tranzicija utie na privatni
život, odnosno njegovu percepciju?
Konstatovati da su meuljudski odnosi, i sa njima romantina
ljubav, danas radikalno drugaiji nego što su bili u bilo kom tre-
nutku u prošlosti ne zahteva preveliku teorijsku sofisticiranost.
Razlika izmeu normi i standarda sada, i recimo, u vreme naših ba-
ka, toliko je opšte mesto da je ve skliznulo u mnogo brojne manife-
stacije popularne kulture. Meutim, problem nastaje kada se zapita-
mo na koji nain su, zapravo, drugaiji? Kako je došlo do te pro-
mene i gde se, zapravo, ona reflektuje? Ova, i mnoga druga, pita-
nja ostaju neodgovorena ukoliko se oslonimo samo na površne
feljtonske izveštaje kulturno-komentatorskog tipa. U ovom tek-
stu, zato, ponudiu pregled jednog pravca konceptualizacije sa-
vremenih romantinih odnosa u društvenoj teoriji, a zatim – osla-
njajui se na sopstveno terensko istraživanje ovog koncepta – raz-
motriti da li se on može primeniti na tranzicionu Srbiju, i zašto.
Refleksivna modernizacija
Jedna od najuticajnijih teorija o društvenoj promeni u evrop-

skoj nauci na kraju XX veka skupno je nazvana refleksivnom
modernizacijom. Suština ove teorije nalazi se u dve knjige – Po-
sledicama modernosti Entonija Gidensa (1998), i Rizinom dru-
štvu Ulriha Beka (2001).
282
Jana Baevi
Oba autora istiu kako savremeno stanje u svetu ne zaslužu-

je u potpunosti da bude nazvano post-modernim. Naprotiv, oni
smatraju da institucije i društveni oblici koji su nastali u moder-
nosti i dalje igraju važnu ulogu. Meutim, ono što se promenilo
– radikalno – jeste nain na koji društva i kulture sagledavaju
takve odnose. U tom smislu, oni biraju da savremenost zovu
Drugom, kasnom, ili refleksivnom modernou.
Refleksivnost jedna je od kljunih karakteristika ovog perio-
da. Naime, dok su ranije institucije i društvena pravila bili prihva-
tani zdravo za gotovo, ono što karakteriše savremeni život jeste
duboko promišljanje – i njegova javna narativizacija – u vezi sa
najrazliitijim aspektima koji ovaj život sainjavaju. Bek se
usredsreuje na "rizik", odnosno percepciju opasnosti, kao jedan
od glavnih elemenata kasno-modernog sveta; dok se Gidens bavi
generalnim posledicama globalizacije na savremena društva. Još
u "Posledicama modernosti" on se osvre na pitanje transformaci-
je intimnih odnosa:
Sa ubrzavanjem globalizacije tokom poslednjih pedesetak go-
dina, povezanosti izmeu linog života najintimnije vrste i iskore-
njujuih mehanizama su ojaale (...). Šta to znai za lino povere-
nje? Odgovor na ovo pitanje ima suštinski znaaj za transformaciju
intimnosti u dvadesetom veku. (...) Poverenje na linom nivou po-
staje projekat, nešto "na emu rade" oni koji su u odnos ukljueni, i
zahteva otvaranje pojedinca prema drugom. Pošto ga ne mogu kon-
trolisati fiksirana normativna pravila, poverenje se mora izboriti, a
sredstva za to su pokazivanje topline i otvorenosti. Naša posebna
briga za "odnose", u smislu koji je ta re danas dobila, izražava tu
pojavu. Odnosi su veze zasnovane na poverenju, u kojima pove-
renje nije dato unapred ve se na njegovom sticanju radi, a taj rad
znai uzajamni proces samorazotkrivanja. (Gidens 1998:119).
Gidens se problematikom meuljudskih odnosa posebno ba-
vio u knjizi naslovljenoj Transformations of Intimacy: Sexua-
283
lity, Love and Eroticism in Modern Societies (1992). Pratei li-

niju sopstvenih misli od Posledica modernosti, Gidens ovde pri-
daje poseban znaaj dvema aspektima savremene društvene
transformacije: promeni odnosa moi meu polovima – odno-
sno emancipaciji žena – i pojavi onoga što, zajedno sa još ne-
kim autorima, naziva "plastinom seksualnou". Emancipacija
žena, s jedne strane, rezultat je i istovremeno neodvojivi faktor
modernosti; meutim, tek je post-modernost period u kom je
mogue u potpunosti sagledati razmere i posledice ove radikal-
ne promene rodnih uloga; nije više, dakle, u pitanju samo ženski
rodni identitet, ve i identitet muškaraca. Pored toga što je pro-
mena rodnih uloga u znaajnoj meri – i na vrlo širokom spektru
naina – uticala na savremenu ekonomiju, organizaciju porodi-
ce, i dinamiku svakodnevnog života – ona je takoe – nepovrat-
no – izmenila naine na koje pripadnici suprotnih polova stupa-
ju u interakciju. Ovome Gidens dodaje i pojavu plastine,
"objektifikovane" seksualnosti – sa seksualnim "osloboenjem"
tokom šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka, odnosno ru-
šenjem veine tabua, i svima dostupnom kontracepcijom, seksu-
alnost je izašla iz "špilje naih mranih želja" i postala javan
proizvod (Giddens 1992:4-16).
Sa ovom opštom promenom parametara meuljudskih odno-
sa, menja se i dinamika njihove konceptualizacije. Gidensov
stav je da, ukratko, sopstvo postaje visokorefleksivan projekat
tek na kraju modernosti. Do tada, percepcija sebe bila je relativ-
no fiksirana kategorija – odreena, opet, relativno fiksiranim
parametrima, kao što su pol/rod, poreklo, klasa, nacionalnost,
religija, profesija itd. Meutim, kraj modernosti sa sobom dono-
si i neizbežno, stalno preispitivanje svih parametara koji odre-
uju identitet pojedinca. U tom smislu, izmeu ostalog, govori
se o refleksivnoj modernizaciji. Dakle, karakteristika kraja mo-
dernosti – i poetka Druge, kasne, odnosno post-modernosti –
284
Jana Baevi
jeste upravo relativizacija sopstva, koje postaje refleksivni pro-

jekat (ibid:26-30).
xini odnosi, meu njima na prvom mestu romantine veze,
u današnjem obliku predstavljaju neizbežan rezultat ove celo-
kupne transformacije. Naime, Gidens zakljuuje da se može go-
voriti o potpuno novom obliku odnosa – istoj vezi (pure relati-
onship). Karakteristika istih veza jeste da su osloboene defini-
sanosti eksternim faktorima – kao što su novac, nasledstvo, so-
cijalni status itd. Naprotiv, pojedinci u istim vezama zanitere-
sovani su iskljuivo jedno za drugo; njihov odnos je (esto) nji-
hov jedini, a u svakom sluaju najbitniji, zajedniki projekat. U
tom smislu, iste veze su otvorene, i podložne gotovo beskraj-
nom definisanju i redefinisanju od strane onih koji u njima ue-
stvuju. Drugim reima, fiksirani parametri – kao, na primer, za-
jedniki život ili finasije, kao i podela poslova, koji su ranije ka-
rakterisali partnerske odnose – prosto više ne stoje. Na paru je
da ih osmisli, pregovara i uredi na nain koji njima odgovara.
Naravno, otvorenost i fleksibilnost istih veza ima i lošu (?)
stranu: one su, u odnosu na "klasine" veze, mnogo nestabilnije,
budui da se ne oslanjaju na eksterne determinante. U principu,
iste veze su proizvod savršene kontigentnosti i kompromisa, i
na taj nain mogu u bilo kom trenutku biti raskinute ukoliko je-
dan ili oba partnera to odlue (ibid: 137-139, et passim).
Mada uoava "nezgodne" strane odnosa na ovaj nain oi-
enih od eksternih determinanata, Gidens na ovu transformaci-
ju uopšteno gleda pozitivno. Za njega, iste veze predstavljaju
obeanje, ili mogunost, demokratije: postojanja interpersonal-
nih jednakosti u kojima odnosi nisu rezultat (razliitih vrsta)
pritisaka ve istinskog zajednikog kosenzusa zainteresovanih
strana. Samo u ovakvoj situaciji, smatra on, može se govoriti o
stvarnoj intimnosti. U krajnjoj liniji, demokratizacija linih od-
nosa neizbežan je preduslov demokratizacije celokupne javne
285
sfere (ibid: 184-203); svet u kome su meuljudski odnosi na

ovaj nain "osloboeni", dakle, istovremeno je i svet u kome
mogu da postoje slobode drugih vrsta.
Ljubav, a naroito njene savremene transformacije, glavna
su tema i knjige koju su zajedno napisali Bek i njegova supruga,
Elizabet Bek-Gernshajm (Beck & Beck-Gernsheim 1995),
"Normalni haos ljubavi" (nemaki original objavljen 1990 Das
ganz normale Chaos der Liebe, u engleskom prevodu The Nor-
mal Chaos of Love). Naslov otkriva ono što je osnovna dijagno-
za knjige: da je danas, uslovno reeno, na snazi normalizacija
haotinih i uvek iznova preispitujuih tendencija u domenu pri-
vatnog života. U ovom smislu, Bek i Bek-Gernshajm prate Gi-
densovu liniju u portretisanju odnosa – nekada preuzimajui i
sam termin ista veza: njihova teza je da su meuljudski odnosi
poslednjih decenija u fazi intenzivne promene, koja je još jedna
od manifestacija šire društvene promene obino nazvane reflek-
sivnom modernizacijom. Doduše, autori se prvenstveno usmera-
vaju na brak – i njegov, gotovo neizbežan savremeni ishod, raz-
vod – kako bi demonstirali dinamiku savremenih promena u do-
menu linih odnosa, i u tom smislu, romantine veze kao takve
predstavljaju samo jedno od njihovih interesovanja. Meutim,
kako je Normalni haos ljubavi, u biti, pria o strukturaciji mu-
ško-ženskih odnosa i rodnih identiteta u odnosu na socio-eko-
nomski kontekst, to se može primeniti na bilo koji oblik koji ovi
odnosi poprimaju.
Bek i Bek-Gernshajm prate dinamiku promene linih odnosa
na kraju modernosti. Osvrui se na koncept nuklearne porodice,
oni podseaju da je ovaj oblik porodine organizacije postao do-
minantan relativno nedavno u ljudskoj istoriji – drugim reima,
kada su se sa industrijalizacijom pojavili uslovi za njegovo posto-
janje. Istovremeno, bitna karakteristika nuklearne porodice jeste
da je zasnovana na strogoj podeli rada i razlici meu polovima.
286
Jana Baevi
Muškarac je taj koji "napušta dom" da bi privreivao, odnosno zara-

ivao za izdržavanje svoje supruge i dece. Ženina nadležnost, da-
kle, prvenstveno se svodila na brigu o kui i deci. U ovom periodu
kristališe se i karakteristina modernistika podela na privatnu i jav-
nu sferu – naime, kua odnosno dom bila je privatnost, izolovana
od spoljnjeg sveta, u koju se muškarac povlaio posle napornog
rada u fabrici ili kancelariji. U tom smislu, oni industrijsko, odno-
sno buržoasko društvo, nazivaju "novim feudalizmom": ono je
jednako ograniavajue kao i prethodno ureenje, i u vrlo direkt-
nom smislu zavisno od "tradicionalne" podele uloga (ibid: 23-25).
Meutim, (kao što možemo pretpostaviti), sa krajem moderni-
zacije ovaj "stabilni disbalans" se menja. Emancipacija žena – ne
samo ideoloka, ve i ekonomska i politika – narušava ravnotežu
podele poslova prema rodu. U krajnjoj liniji, u savremenim (raz-
vijenim) društvima i nema potrebe za tako striktnom podelom
uloga: razvoj tehnologije omoguio je da se srazmerno manje
vremena provodi u obavljanju poslova (kao i da njihovo obavlja-
nje sve manje zahteva fiziku snagu obino vezivanu za muškar-
ce) – tako da se pripadnici oba pola mogu slobodno posvetiti, s
jedne strane, radu, a sa druge, negovanju intimnih odnosa.
Nažalost, Bek i Bek-Gernshajm pokazuju kako je ovo samo
u teoriji. U praksi, ideja tradicionalnih rodnih uloga još uvek
igra znaajnu ulogu u svim društvima. Istovremeno, meutim,
navode da sa stopom razvoda raste i stopa drugih (treih, etvr-
tih itd.) brakova; iz ega zakljuuju da ljubav, odnosno bliskost
i intimnost, ostaju fundamentalne ljudske potrebe uprkos sturk-
turalnim konfliktima izmeu polova. Štaviše, Bek i Bek-Gern-
shajm tvrde kako je opstajanje ljubavi kao ideala i orijentacije u
životnim istorijama izmeu ostalog funkcija karakteristika ka-
sne modernosti:
Dok su mukarci i #ene osloboeni tradiconalnih normi i
mogu da traže 'život za sebe', istovremeno su navedeni da traže
287
sreu u intimnim vezama zato to ostali drutveni odnosi mogu

biti prenaporni ili nedovoljno pouzdani. (ibid:26)
U zakljunom poglavlju knjige, autori se bave ljubavlju kao
novom sekularnom religijom. Istiu znaaj intimnih odnosa upra-
vo u istorijskom trenutku kada su oni – barem kako deluje – teži
za održavanje nego ranije. Tvrde, izmeu ostalog, da mogunost
ljubavi pruža nadu u prevazilaženje negativnih posledica kraja
modernosti. Intimni odnosi – romantine veze – dakle, koliko god
da su produkt kasnog i post-industrijskog društva, sa svim njego-
vim manama – toliko mogu da budu put u prevazilaženje tih istih
mana (ibid:168-202). Ovde vidimo, zaista, nešto od hrianske
etike "spasenja" kroz ljubav. Meutim, to ne treba da bude bilo ka-
kva ljubav; kao i Gidens, ovo dvoje autora – mada, naravno, uva-
žavajui potencijalne probleme – vide u novoj formi intimnih
odnosa, "istim vezama", mogunost stvarne demokratizacije i
prevazilaženja okvira društva u pravcu "idealne" individuacije:
Ljubav kao ista veza postaje radikalni oblik line odgovorno-
sti, okvir za mišljenje i delanje, u kome su problemi, planovi, po-
našanje i pravni postupci – zapravo, sve – u rukama onih koji su u
toj vezi. Unutrašnja pravila koja odreuju naine donošenja odlu-
ka u tom smislu su potpuno u skladu sa savremenim mišljenjem o
progresu i prosvetljenju, koje sve što je nekada bilo unapred odre-
eno pretvara u odluku poverenu pojedincima (ibid:194).
Najkrae reeno: Bek i Bek-Gernshajm pridružuju se Giden-
su, i još nekim autorima, u interpretaciji transformacije intimnih
odnosa kao posledici transformacije društva, prvenstveno eko-
nomije. Oni nastali "haos", odnosno nesigurnosti, konflikte i ra-
zilaženja u domenu privatnog života izmeu ostalog pripisuju
tome što je industrijsko društvo zasnovano na tradicionalnoj po-
deli rodnih uloga, dok savremena situacija podrazumeva radi-
kalnu reorganizaciju takvih odnosa. Meutim, upravo iz ovoga
raa se nova religija ljubavi, odnosno vera u mogunost dostiza-
288
Jana Baevi
nja bliskosti sa drugom osobom, izmeu ostalog i kao štit pred

nesigurnostima svakodnevnog života.
Autori knjigu završavaju refleksivnim citiranjem ironinog tek-
sta Elen Gudman, "Poslednji Dan zaljubljenih". Ovde se autorka
osvre na fiktivnu zabranu proslave sv. Valentina i kraj postojanja
ljubavi u Americi, polušaljivo hvalei prednosti potpune racional-
nosti i pobedu nad "ludostima" ljubavi. Mada se može smatrasti
zgodnom socijalno-futurološkom kritikom, ovaj tekst je daleko od
toga da bude u pravu. Naime, i Dan zaljubljenih i ideologije ljubavi
na Zapadu više su nego "živi i zdravi".
U svakom sluaju, ova anegdota daje nam zgodan šlagvort za
prelaz na problematiku savremenih tranzicionih društava. Naime, u
tekstu "Dan zaljubljenih kao Osmi mart tranzicione Srbije? Analiza
jednog (novog?) praznika" (Baevi 2007b) bavila sam se upravo
analizom proslava Dana zaljubljenih u kontekstu tranzicione Srbije.
Ovaj tekst posmatrao je Dan zaljubljenih kao u Srbiji relativno no-
vu socio-kulturnu pojavu. Oslanjajui se na analize nekih prethod-
nih autora komunistikih i socijalistikih proslava Osmog marta,
odnosno Dana žena, uporedila sam ideologije koje stoje iza ova
dva praznika. Slino kao što je Osmi mart maskirao faktiku rodnu
nejednakost i druge nesavršenosti tadašnjeg društvenog ureenja
ideologijom jednakosti – ili ak glorifikacijom žena, Dan zaljublje-
nih iza ideologije ljubavi i njenog izražavanja krije mnogo ozbiljni-
ju, konzumentsku, marketinšku logiku koja partnerske odnose iz-
jednaava sa dinamikom tržita, esto sa vrlo bukvalnim ekonom-
skim posledicama, ako se uzmu u obzir zarade ostvarene prodajom
proizvoda vezanih za Dan zaljubljenih. Istovremeno, proliferacija
Dana zaljubljenih na, uslovno reeno, uštrb Osmog marta – kao i
slinosti elemenata i simbolike koja je u mnogim sluajevima iden-
tina ili preuzeta od ovog drugog – ukazuju na diskurs koji teži da
se "primakne" Evropi i, uopšteno reeno, Zapadu – odakle dolazi
praksa proslavljanja Dana zaljubljenih – i napravi što jai simboli-
289
ki otklon od socijalistike prošlosti, manifestovane, izmeu ostalog,

i u socijalistikim praznicima kao što je Dan žena.
Ovo predstavlja jedan primer kako javni diskurs zadire u pret-
postavljenu privatnu sferu – sferu partnerskih odnosa. U ovom tek-
stu želim da produžim razmatranje nareene problematike. Dakle, u
nastavku u izneti neke elemente koncepcije romantinih veza kod
ispitanika u mom doktorskom istraživanju. Razmotriu kako ovi
elementi koreliraju sa teorijama Gidensa i Bekovih, kao i na koji
nain stupaju u interakciju sa opštim diskursom o tranziciji i dru-
štvenoj promeni opisanim gore.
Ljubav u tranziciji
Empirijski materijal korien ovom tekstu izabran je iz narativa

ispitanika sakupljenih u okviru šireg istraživanja konceptualizacije
romantinih veza u jednom delu beogradske populacije. U tom
smislu, dakle, izjave ovde citirane predstavljaju fragmente mnogo
širih narativa koji se tiu konceptualizacije intimnih odnosa kroz
prizmu sopstvenih životnih istorija i projekcija, kao i interpretacije
životnog okvira. Ispitanici u ovom istraživanju izabrani su kao
predstavnici mlade, urbane, beogradske populacije, uzrasta izme-
u 22 i 35 godina, oba pola, i mogu se smatrati pripadnicima kul-
turne ili intelektualne elite. Ovo je, izmeu ostalog, uticalo na to
da ispitanici imaju tendenciju da kroz priu o sopstvenim iskustvi-
ma reflektuju diskurse o društvenoj i kulturnoj transformaciji, u
Srbiji naroito, i da je kritiki evaluiraju. Meutim, u ovom kon-
kretnom tekstu uglavnom su navoene izjave muških ispitanika,
starosti izmeu 24 i 29 godina1. Razlozi su vrlo jednostavni: oni su
1
Izjave ispitanika uglavnom su navoene u integralnom obliku, sa
minimalnim gramatikim ispravkama u cilju preciziranja znaenja. Iz
tog razloga one sadrže ponekad eksplicitan jezik. Dodatna pojašnjenja,
290
Jana Baevi
bili najskloniji da u narativima o sopstvenim životnim iskustvima

reflektuju na društveni i kulturni kontekst. Ispitanice, i mlai is-
pitanici, iz nekog razloga su ovome mnogo manje skloni.
Na samom poetku, veina ispitanika otkriva ili "priznaje"
samoaskribovanu relativizaciju koncepata kao što su ljubav i
veza. Istiui sopstvenu konfuziju ili barem upitanost na tom
planu, ispitanici potvruju hipotezu da tranzicija – a i kraj mo-
dernosti kao obuhvatniji fenomen – dovode do osipanja tradici-
onalnih vrednosti i slabljenja utvrenih pravila, odnosno da sa-
vremeni intimni odnosi sve manje zavise od fiksiranih skupova
eksternih kriterijuma.
Mnogo mi je bolje od kako sam shvatio da nema savršenog rešenja

i konane istine. Ma to je sad mnogo udno zato to se oseam kao da
sam u nekoj fazi defragmentiranja.....(Nenad, 26).
(Koliko veza si imao?) Definiši vezu?! (Sava, 25).
Ja polazim od toga da, ako me devojka privue, nemam unapred

ustanovljenu varijantu. Znai, mo#e da se desi...ono, potpuno sam
otvoren po tom pitanju (Relja, 29).
â ne znam ta znai voleti nekoga. â sam to znao, zato to postoji
kao neka pravolinijska putanja. Ali sad taj nagon, kao, želiš brak, želiš
decu, sve je to dovedeno u pitanje....koliko je to društvo uticalo na
mene i kao tradicija, a koliko ja to stvarno želim....znaš, sve je
dovedeno u pitanje. (Nenad, 26 god.)
kada su neophodna, data su u zagradama. Pitanja koja sam postavljala

data su u zagradama italikom. Upravni govor, ili pretpostavljeni uprav-
ni govor, dat je italikom. Sva imena ispitanika su izmišljena, i iz narati-
va su ispuštena imena drugih (odnosno treih) osoba, institucija i me-
sta, kako bi se dodatno zaštitio identitet ispitanika.
291
Meutim, odmah na poetku, veina ispitanika direktno ne-

gira Gidensovu tezu o pozitivnosti i demokratinosti odnosa
koji nastaju u takvoj klimi. Naime, kada je u pitanju evaluacija
koju ispitanici imaju o toj transformaciji, jasno je da su njiho-
va mišljenja u nekim sluajevima izrazito negativna:
A trenutno je neka dekadencija, ustvari nisam više ni siguran šta je to,

ono kao devojice od 13 godina su uglavnom sve seksualno aktivne, i (ne-
maju s time) nikakav problem, nikakve ono moralne blokade....mislim to je
ono što meni treba, ne libe se pre seksa da pitaju koliki ti je, pa sa lica me-
sta... nisu one sve takve, naravno, ali ima ih....najgore je što su one društve-
no prihvaene....kao, okej, ona je TAKVA. Ja ne znam više ništa, znaš, hri-
anstvo je poništeno, potpuno je demode....znaš ono, moralne norme mi
uopšte više nisu jasne. A to pravi meni konflikte u glavi. Jer, sa te take gde
ti kree ono seksualne potrebe, ti to želiš; ali vaspitanje i društvo oko tebe i
to ugledanje na druge, šta drugi rade, ine da ti i sebe oblikuješ...(Nenad, 26)
Pazi, sad se dešava ta transformacija, naroito meu mlaim godi-

štima, znai '87, '88, nije ni bitno....ali naša generacija je najveim de-
lom zarobljena u nekom tom ludilu. (Stefan, 26).
Postoji, kao taj Sex sense2, kao moderno mišljenje o tim stvarima....da je
to sve hemijska reakcija, i kao da se ta hemija istroši, i oni su to kao ne-
kako biohemijski objasnili....ali ja se s time ne slažem....jednostavno mi-
slim da nije tako....mislim da je ovek nešto više od biohemije....al znam
da se i gomila doktora sa tim ne slaže, i psihologa, i u fazonu to je neka
propaganda, samo ne znam ko stoji iza toga i zbog ega (Nenad, 26).
Teko da pripisujem neto vie veini odnosa u koje stupam, to
pripisujem groznom vremenu u kome živimo i groznim socijalnim
odnosima...(Filip, 27).
2
Emisija na kablovskom kanalu Discovery, koja se bavi naunim –
obino neurološkim, ali donekle i kulturnim – aspektima ljudske seksual-
nosti.
292
Jana Baevi
Istovremeno, kada se radi o otvorenosti ili iskrenosti u

vezama, ispitanici su esto eksplicitni u stavu da savremene
norme to spreavaju, ili brane:
Mislim da ljudi mogu da budu potpuno iskreni, ali im nešto remeti

rad. (Šta?) Pa propaganda. Svakakva. Bilbordi, Sex and the City, mislim
da sve to ljude uznemirava u istoi nekog njihovog odnosa jer mi jesmo,
ono, seksualna bia i nismo imuni na neiju lepotu. (Nenad, 26).
Zato to jebote kad se opusti od poetka....mi ne #ivimo u toj

iskrenosti. Imao sam ja neke seksualne odnose sa strankinjama, to je
svet koji je mnogo opušteniji, koji nije ni izdaleka konzervativan kao
mi. To je svet gde ti mo#e da ka#e ta hoe, sa ovom strankinjom
sam se tucao na stepenicama....znai, neverovatno gotivno iskustvo....a
zamisli sad kao neka riba tu iz ulice se sad tucala s nekim. To je kao
jedna stvar, prvo svi bi znali, drugo svi bi je etiketirali kao ona je
kurva, tree, mislim zna kakva smo sredina. I kako onda koji kurac ti
da se od poetka postavi iskreno, ako kao prvo riba nije iskrena, i ako
ona hoe da bude u vezi s tobom, ako nee samo da se povatate i
kresnete, ako hoe onda nema problema, onda je iskrena, onda je vie
nikad ne vidi, ali ako hoe da bude u vezi s tobom... (Stefan, 26).
Mi smo bili potpuno iskreni – dobro, mislim, nikada ne možeš da

bude potpuno iskren, ali u meri u kojoj je to mogue kada je dvoje
ljudi u pitanju....(Sava, 25).
....ta neka uzdr#anost, neka ta barijera koja je izazvana isto nekim

društvenim poremeajem....(Stefan, 26).
Ako odemo još dublje, dakle u dinamiku formiranja ro-

mantinih odnosa, pokazuje se kako ispitanici imaju jasnu
svest o prilino fiksiranim pravilima koja upravljaju ovim do-
menom. Prvo, naravno, jeste socijalni pritisak koji postoji ka
formiranju partnerstava:
293
Mislim da je svima negde u glavi taj fazon, hou da imam devojku

da bih imao devojku. To je kao društveno prihvatljivo, društveno nor-
malno da ja imam devojku. Mislim, ono, u stadijumu, godišta ne znam
ni ja šta, kao, da ja imam devojku (Milan, 25).
Drugo, ispitanici istiu relativnu ogranienost kako naina

na koji se veze formiraju,tako – i još bitnije – kruga iz kog bi-
raju potencijalne partnere.
Ne nego, da bi ti smuvao ribu, prvo tu mora da proe neki period, i

onda ti tu nešto tvrdi pazar...To sam sam sebi pokušao da definišem, al'
svi znamo na šta mislim kad kažem tvrdi pazar: daje ti da je maziš, da
uskaš s njom a ti kreneš da je poljubiš – nee....malo kao, uzmi broj
telefona pa je zovi, pa se onda ti kao vidiš s njom par puta, pa je polju-
biš pa a u stvari ona apsolutno želi isto što i ti ali.....(Zašto?) Zato što
smo takva sredina. Zato što ako bi se ona tako ponašala, ona bi bila
kurva. To ti je ono najstarije: lik jebe dvesta riba i on je jeba, gotivan
je, dok riba se jebe sa šest likova – uuuu...drolja, brate, ima kilometra-
žu, znaš ti ko je sve preš'o preko toga...(Stefan, 26).
Uopšte ne želim da se ponižavam kao što mnogo ljudi radi, kao, ti

si meni lepa, ti si meni super, kupiu ti sve, 5ivee kao kraljica...meni
je to krajnje grozno. Ljudi tako funkcionišu i uspevaju. Pa to su oni lju-
di koji idu na splavove tipa Lukas, voze kao auta, i tako to (...) Gomila
riba tako funkcionie, zna da e tu uvek da budu neki udvarai da ne-
što...i to tako funkcioniše, ne znam kako bih ja to nazvao, da li je
to...latentna prostitucija, ne znam šta. (Nenad, 26).
Kako se upoznaje riba? Evo, ovo je moja sestra, i ovo je njena dru-
garica, i njena drugarica ima drugaricu, i ona je mene proverila, i vide-
la je da sam ja dobar deko, i onda sam ja nju proverio, u smislu ima
kilometražu/nema kilometražu, dal' ima neka ludila u glavi, pa smo mi
onda malo priali, pa smo videli da tu ima nekih tenosti, i pazi koja je
verovatnoa da e to da se desi, i onda smo se kao upoznali, pa se smu-
vali i živeli sreno do kraja života (Stefan, 26).
294
Jana Baevi
Ovde ve dolazimo do vrlo bitne stavke. Naime, veina ispita-

nika – mada se nominalno smatra otvorenim, i kree u razliitim
socijalnim okruženjima – uglavnom stupa u partnerske odnose sa
ljudima iz vrlo ogranienog kruga. Ovi krugovi definisani su so-
cijalnim mrežama – ranijim ili posrednim poznanstvima, zajed-
nikim školovanjem ili profesionalnom aktivnou, geografskom
lokacijom ("ribe/likovi iz kraja"). Meutim, ono što je još važnije
jeste da su okviri za formiranje partnerstava, u suštini, klasno ne-
propustljivi (v. Bourdieu 1984). To znai da, od ukupnog broja
partnerskih odnosa pomenutih u mom doktorskom istraživanju –
dakle, ne samo onih ispitanika citiranih ovde – gotovo nijedan se
ne bi mogao podvesti pod kategoriju "sluajnih poznanstava".
Naprotiv: ispitanici gotovo iskljuivo formiraju veze sa osobama
sa kojima se poznaju "od ranije" (preko drugih prijatelja, ili iz
osnovne ili srednje škole), "iz kraja", sa kojima rade, studiraju ili
su studirali, sarauju na odreenim projektima, ili se upoznaju na
planskim aktivnostima neromantinog tipa (seminari, konferenci-
je itd; naravno, neemo ovde ulaziti u to koliko su ovakve aktiv-
nosti zapravo i namenjene formiranju partnerskih odnosa). Di-
rektno reeno, ljudi se kreu u relativno ogranienim krugovima,
i esto menjaju nekoliko partnera u okviru istog kruga. Naravno,
ovi krugovi su – osim profesionalno, nacionalno, geografski i
kulturno – i klasno definisani. Jedan ispitanik, koji je imao više
devojaka iz istog socijalnog kruga – elitne alternativne obrazovne
institucije – to ovako racionalizuje:
Mislim da to nije sluajno, tamo se skupe ljudi prilino kvalitetni
za naše uslove. Moja iskustva su da tamo idu ljudi koji su daleko iznad
srpskog proseka, i neki nereprezentativni uzorak za srpsko društvo, ali
u najboljem smislu te rei....samim time i devojke tamo tu, i elem kad
se to poklopi... (David, 28).
Drugi ispitanik se slaže:
295
Ljudi koje ja znam stupaju u bilo kakve odnose mnogo konzervativ-

nije nego što bi to neko iz novina mogao pomisliti. Poznaju ne baš toliko
puno ljudi, ti ljudi dolaze iz slinih socijalnih krugova ili vrlo slinog mi-
ljea, i niti nemaju neku empirijsku bazu iz koje bi izvlaili bogznakakvu
reflektivnost, niti imaju prilika da je izgrauju. (Filip, 27).
U prilog tezi o klasnoj reprodukciji društva kroz odabir partnera

govori i to da su kriterijumi – kod svih ispitanika – mnogo niži kada
su u pitanju kategorije koje nisu veza, dakle "kres-šema", "kom-
binacija", "one-night stand" i tako dalje. Ovo nam ukazuje na to
da ispitanici, zaista, vode rauna o sopstvenom statusu u društvu
odabirom (zvaninih) partnera, dok se za "nezvanine" – koji, sa-
mim time, nisu javni – rukovode mnogo nižim kriterijumima.
(Kako odluuješ da je neko prava osoba za tebe?)

Uopšte sve neke osobine koje krase tog nekog, a negde sam i pono-
san na sebe (kad sam sa tom osobom)....(Da li bi bio s nekim koga bi
doživljavao kao nižeg od sebe?) U vezi ne. Ne bih mogao da imam ve-
zu. Mogao bih da imam kres kombinaciju. (Milan, 25).
Konzervativnost u odabiru partnera, ili barem društvenih kru-

gova/klasa iz koji se biraju partneri, ukazuje nam na još jednu
stvar. Naime – oigledno je da se u Srbiji, još uvek, radi o odnosi-
ma koji – suprotno teorijama Gidensa i Bekovih – jesu, barem do-
nekle, društveno i kulturno uklopljeni. Mada razvoj svake pojedi-
nane veze, naravno, u velikoj meri zavisi od samih partnera (ma-
da je sigurno a i ovde eksterni faktori igraju ulogu) – na njihovom
poetku, znaaj eksternih kriterijuma je nezanemariv. Pored poro-
dice, prijatelja, i drugih socijalnih mreža, veliku ulogu u vezi igra
i, uopšteno, spoljna evaluacija – odnosno nain na koji partneri
percipiraju da su doživljeni kao par "u javnosti".
U sledeem segmentu dolazimo do percepcije ženske eman-
cipacije, odnosno redefinisanja rodnih identiteta. Mada se me-
296
Jana Baevi
njaju, jasno je da su kriterijumi za žensko ponašanje u domenu

intimnih odnosa i dalje mnogo vri nego za muško. Istovre-
meno, ispitanici imaju jako ambivalentne stavove prema "pla-
stinosti" ženske seksualnosti. Nenad to najbolje sumira:
Shvatio sam u emu je fora: frajeri su sada ribe a ribe su frajeri, i

sve je OK ako to prihvatiš, znai problema nema (....)I taj feminizam i
taj gej lobi.....meni trenutno u našoj zemlji smeta što postoji izražen taj
hejt žena prema muškarcima. I baš poinje ta otvorena...ne mržnja, ali
kao neslaganje meu polovima.
Iz veine narativa jasno je da ispitanici – i to više muškarci

nego žene – percipiraju globalnu promenu na planu rodnih ulo-
ga. Ovo je u skladu sa Gidensovim tezama, naroito sa delom
koji se odnosi na savremenu problematizaciju i redefinisanje
maskuliniteta, odnosno specifino muških rodnih uloga. Meu-
tim, sa druge strane, mnogobrojne prie, ispitanica kao i ispita-
nika – koje zbog opširnost i specifinosti linih detalja neemo
ovde navoditi – otkrivaju kontinuirane konflikte ili barem tenzi-
je u ovom domenu. Emancipacija žena, udružena sa klasom ili
društvenom grupom iz koje dolaze moje ispitanice, kao i prili-
an deo ukupnog broja partnerki mojih ispitanika – podrazume-
va da veina odnosa razmatranih u ovom istraživanju ukljuuje
dve osobe od kojih obe žele karijeru i ekonomsku nezavisnost.
Meutim, na konkretnim primerima, pokazuje se kako, zapravo,
muški ispitanici implicitno oekuju od svojih – sadašnjih ili bu-
duih – partnerki da karijeru podrede njihovoj, ili su u svakom
sluaju nevoljni da razmatraju sopstvene žrtve u korist profesio-
nalnog života svojih partnerki. Jedan odlomak vrlo dobro re-
flektuje nain na koji mladi muškarci ovo percipiraju:
E, imam ja devojku ve tri i po godine, i okej je to, volim ja nju i

sve, ali brate....ima jedna stvar. Ono glavno. Pa ne može da me prati.
297
(Kako to?) Pa vidiš, ja sam mlad, ambiciozan, uspešan, radim od svoje

15. godine....A ona, tako nešto polu-studira, polu-radi...sve nešto po-
lu...razumeš, ne može da me prati. S druge strane, nije da bih voleo da
imam devojku koja je ista kao ja. Još u mojoj profesiji, i da je ista ko
ja, to nema šanse. (Zašto?). Pa nema. Ne bi funkcionisalo. Ali opet, že-
lim neku koja može da me prati (Živko, 24).
Koncept "praenja" je prilino raširen i meu ispitanicima

tokom intervjua i u svakodnevnom govoru, naroito u etnoek-
splikacijama raskida ("Nije mogao/mogla da me prati"). Uop-
šteno govorei, sposobnost "da se neko prati", odnosno neija
sposobnost da prati osobu koja govori, odnosi se na ukloplje-
nost socio-ekonomskog profila "pratioca" u – željeni ili ostvare-
ni – socio-ekonomski profil ispitanika. Kompatibilnost u ovom
domenu, dakle, izražava se kao slinost životnih stilova i ciljeva
meu partnerima; inkompatibilnost kao ideja da je jedan partner
ambiciozniji ili uspešniji od drugog. Na drugi pogled, mogue
je tvrditi da postoje i neke rodne razlike. Naime, žene (opet, u
globalu – ne sve), kada je u pitanju socio-ekonomska kompati-
bilnost, obino teže ka partnerima koje e doživljavati kao jed-
nake, ili ak, uspešnije od sebe. Muškarci, pak, mada esto isti-
u kako se zalažu za jednakost, obino preferiraju partnerke ko-
je su na skali uspeha, ipak, za lestvicu ispod njih, naroito ako
se radi o istoj ili slinoj profesiji (što u svakom sluaju nije po-
željno). Kao što na Živkovom primeru možemo videti, mladi i
uspešni muškarci esto imaju mnogo bukvalniji koncept "prae-
nja" – dakle, uloga partnerke je da bude blizu, odmah iza njih,
radije nego pored ili ispred. Ovo nas navodi na pomisao da kon-
cept "rata" meu polovima – koji predviaju i Gidens i Bekovi
– nije tako daleko od nas. Filip se slaže:
Meni se ini da veliki broj ljudi ulee u emotivne ili seksualne odno-
se sa drugima imajui vrlo razraena oekivanja u petogodišnjem ili de-
298
Jana Baevi
setogodišnjem okviru, i da onda te odnose shvataju kao rat, kao jedan po-
zicioni frontalni odnos gde oni sad pokušavaju da se predstave u najbo-
ljem moguem svetlu, gledaju da vide koja su im realna oekivanja na
drugoj strani, kako to mogu ugraditi u razvojni put u svom životu...
Slika romantinih odnosa u Srbiji na poetku milenijuma

koju imaju ispitanici, dakle, deluje prilino tmurno. Sa jedne
strane, veina ispitanika primeuje ili usvaja diskurs o tome da
je velika socijalna promena, i u sferi intimnih odnosa, u toku.
Meutim, oni su prema ovoj promeni ambivalentni: s jedne stra-
ne, podržavaju neke njene aspekte, ali s druge ih kritikuju. Isto-
vremeno, njihova kritika pogaa i "zaostalost" društva u celini,
naroito u poreenju sa inostranstvom, što u percepciji mojih is-
pitanika podrazumeva prvenstveno Zapadnu Evropu i SAD. Oni
ove regione prepoznaju kao mnogo liberalnije, kada su intimni
odnosi u pitanju, od Srbije ili Beograda u kom žive. Alternativ-
no, ova evaluacija se proteže i na socijalne sfere za koje se pret-
postavlja da su internacionalnije i liberalnije od proseka, na pri-
mer, meunarodne i nevladine organizacije.
Poenta moje prie je da je napolju to sve mnogo opuštenije, jer pazi

imao sam neke kontakte sa gomilom stranaca, i tamo, kako se ljudi, ze-
zaju kako se ponašaju, nema te neke tenzije, a ovde znai globalna ten-
zija postoji... to ti je kao naša realnost. Sad naravno to zavisi u kakvom
svetu se kree.....ako si u N}O svetu ili ako si u tom nekom fazonu ta-
mo su pravila malo drugaija, ali ja nisam kompetentan da o tome pri-
am (Misliš da su liberalnija?)...da. (Stefan, 26).
Kažem ti, ja sam se sa tom ribom (strankinjom) povatao na stepeni-

cama...A takvu stvar možeš ovde da odradiš ili s nekom klinkom koja
'oe, ono, Porše, ako, naravno, imaš Porše, ili ne znam šta treba da ti se
dogodi da naletiš na neku devojku koja e da bude toliko opuštena i da
hoe da se zeza, a ne da ima ludila i barijere u glavi. Tako da, takva smo
jebiga sredina, a sredina dosta utie na te stvari. Sad opet, to se transfor-
299
miše, i taj proces e se promeniti...sad ve postoje svingerske žurke i te

stvari...ovaj grad ima dva miliona stanovnika i kolko god on bio zatvoren
i konzervativan nije mogue...uvek se izdvoji neka grupa ljudi koja voli
da se zajebava. Ali, priam ti kako je to ovde, u kraju – to je ono upoznaš
neku ribu preko nekog prijatelja, koja tebe može da proveri, ti nju, ili ono
znate se iz osnovne škole....pa, kako to utie na mene....kad je meni reko
ortak, kao meni se dopada neka riba, kao ona je fuksa, znaš ti ko je preko
toga prešao, a sad to što zna moj ortak, meni se negde u podsvesti u glavi
se vrti da znaju svi – znaju ili e znati, ili ako nekoga bude zanimalo e
taj i saznati, ja sam ono u fazonu jebote ovo nije isto ovo je prljavo, po-
sle e me zajebavati znaš. Al’ to ne funkcioniše na nekim racionalnim ni-
voima svesti, to ti je ista podsvest zato što si tako nauen od strane oko-
line, zato što je takav sistem vrednosti u tvojoj okolini (Stefan, 26).
I ne mogu da zamislim sa živim s nekim i da imamo decu a da ne

budemo venani. Zbog dece, razumeš. Mislim, Srbija ipak nije Holan-
dija. (David, 28).
Zakljuak
Srbija definitivno nije Holandija. U to smo sigurni. Mada ne

znamo tano kako izgledaju savremeni koncepti romantine ve-
ze u Holandiji (cf. Baevi 2007c), jasno je da veina ispitanika
svoju primarnu sredinu – Srbiju, ili preciznije, Beograd – doži-
vljava kao prilino zatvorenu i konzervativnu, gde je dinamika
formiranja interpersonalnih odnosa u mnogome odreena prili-
no definisanim kompleksom eksternih kriterijuma. Evaluacija
ovih kriterijuma kod ispitanika je donekle u korelaciji sa njiho-
vom percepcijom sopstvene uspešnosti na onome što bi se i u
Srbiji ve moglo poeti nazivati dating market – tržištem part-
nera; ali, ono što dominira nad ovim sitnim razlikama je preo-
vlaujui utisak da je u toku radikalna transformacija u sferi li-
nih odnosa, u kojoj ispitanici imaju problema da se snau.
300
Jana Baevi
Paralele sa opštim narativima i društveno-ekonomskim

okvirima vezivanim za tranziciju su, pretpostavljam, ve oi-
gledne. Naime, u periodu koji percipiraju kao relativnu društve-
nu nestabilnost, ispitanici pokušavaju da – samima sebi, a u
ovom sluaju i meni – objasne i definišu stvarnost. S jedne stra-
ne, oni deklarativno prigrljuju nedefinisanost i pretpostavljenu
liberalnost i demokratinost savremenih veza, verovatno "ose-
ajui" obeanje istih veza o kojima govore teoretiari kasne
modernosti. Meutim, s druge strane, njihovi izvori ostaju pre-
težno konzervativni: biraju partnere iz istog ili slinog društve-
nog miljea, gde potreba za održavanjem klasne distinkcije po-
staje prominentna – ne samo zahvaljujui tome to ve spadaju
u svojevrsnu društvenu elitu. Birajui partnere iz sopstvene kla-
se, ili eventualno malo više, ispitanici pokušavaju da održe – ili
unaprede – sopstveno mesto na socio-ekonomskoj mapi tranzi-
cione Srbije. Naravno, izbor partnera u toj borbi nije jedina stra-
tegija, a još manje najbitnija; meutim, to se takoe reflektuje u
injenici da veina ispitanika – muških, ali i ženskih – sopstve-
ne emotivne odnose doživljava kao donekle podreene, ili ba-
rem uklopljene, u narativ o uspehu ili "životnom putu", koji je
neizbežno centriran na karijeru. Ovde možemo da vidimo izvore
konflikta o kojima Gidens i Bekovi govore kao o (savremenom)
"ratu meu polovima" – rastuu, i potencijalnu, inkompatibil-
nost projekcija koje imaju muškarci i žene, udruženu sa opstaju-
im nejednakostima na tržištu rada i u primanjima. Nezavisno
od toga da li žene zaista pokušavaju da ojaaju sopstvene eko-
nomske pozicije vezama sa uspešnim i bogatim muškarcima –
bitno je da neki od muških ispitanika to percipiraju tako, i to ih
ini ogorenima. Seksualna ravnopravnost, takoe, ili plastina
seksualnost kako bi rekao Gidens, ispitanicima deluje kao ma
sa dve oštrice: sa jedne strane, oni pozdravljaju žensku inicijati-
vu, priželjkujui da je bude više, ali sa druge se plaše dosledne
301
ženske emancipacije u domenu seksualnih aktivnosti – što je vi-

dljivo iz zajedljivih komentara o seksualnom moralu današnjih
"klinki".
Na kraju krajeva, slika koju dobijamo je pravi primer tranzi-
cione modifikacije kasne modernosti. Dakle, ideje i prakse po-
vezane sa kasnom modernou ovde su prihvaene samo deli-
mino (i, da ne zaboravimo, sve vreme se radi o privilegovanoj
klasi); ispitanici prema mnogim elementima imaju ambivalen-
tan ili ak izrazito negativan stav, nekada implicitno ili ekspli-
citno žalei za "starim dobrim vremenima" kada su rodne uloge
u emotivnim odnosima bile definisanije, i, po njihovom mišlje-
nju, normalnije. Kritikujui sopstveno društvo (okruženje, sre-
dinu) kao konzervativnu (esto je kontrastirajui sa mnogo "li-
beralnijim" i "otvorenijim" Zapadom), ispitanici prave otklon
od praksi sopstvenog društva koje doživljavaju kao nazadne i
ne-evropske. Meutim, istovremeno sami kontinuirano prave
konzervativne izbore, naroito u domenu partnera, što ukazuje
na – svesnu ili nesvesnu – želju da se reprodukuje, ili ojaa,
sopstveni klasni i socijalni status.
U ovom smislu, zakljuak do koga se može doi jeste da –
barem u sluaju mojih ispitanika – transformacija savremenih
intimnih odnosa uglavnom ima destabilizujue, ili relativizuju-
e, karakteristike iste veze – ali su "suštinska" liberalizacija i
"obeanje demokratije" o kojima govori Gidens još uvek dale-
ko. Ako ostavimo pitanje da li su uopšte mogui i/ili poželjni po
strani, ostaje nam da konstatujemo da narativi o romantinim
odnosima predstavljaju jedan od naina na koje ispitanici orga-
nizuju sopstvenu socio-kulturnu stvarnost, te, samim time, po-
primaju i neke od karakteristika trenutno pripisivanih toj stvar-
nosti. A koliko je ovaj proces, u suštini, refleksivan, ostaje pot-
puno odvojen
302
Jana Baevi
Jana Baevi
LOVE IN TIMES OF TRANSITION
In the social and humanist disciplines at the end of the XX and the
beginning of XXI century, several influential theories, relating to the
transformation of contemporary personal relations, emerged. In the
later, romantic liaisons occupy an important position, bearing in mind
that in the historical analysis they were mostly interpreted as a Western
idiosyncrasy. English sociologist Anthony Giddens in his study;
"Transformation of Intimacy: Sexuality, Love and Eroticism in Modern
Societies"(1992), presented a theory of a fundamental transformation
of personal relations in the context of, what he describes as Second
modernity. According to Giddens, contemporary personal relations are
frequently shaped as pure relationships, in which partners are equals
and are tied together exclusively through time, contextualized mutual
interests. To that effect, pure relationships signify a shift from the type
of associations that were dominant during the pre modern and the
better half of the modern era, which in fact, represented a function of
social embeddedness of its participants, and the empowerment of their
social networks ("traditional" arranged marriages, are one of the
principal examples). Perceiving the same relationships as a result of the
social transformation interconnected with the passing of modernity,
Giddens and other authors (Beck 1992, Beck in Beck-Gernsheim 1995)
ascribe to them properties such as openness, reciprocity, but also
ephemeralness and incertitude.
In this paper, I closely examine the concepts of these authors, pro-
ceeding with an elaboration of how, and if, they are applicable on the
empirical material collected in Serbia, a society that cannot, unambi-
guously, be described as belonging to the Second modernity. Relaying
on my study of the cognitive construction process of romantic rela-
tionships relating to a segment of the Belgrade populous, I reflect on
how it can be ascertained that the transition and the general social
transformation, are reflected on this cultural domain.
303
Sadržaj
Re urednika ........................................................................... 5

Vladimir Ribi
O Ekonomskoj tranziciji iz makroistorijske
perspektive .................................................................. 6
Ines Prica
Problem interpretacije tranzicije iz "nerealnog
socijalizma" ................................................................. 24
Bojan iki
Ljudi (koji nisu sasvim) kao mi. Kulturna
konceptualizacija pojma privatnik u Srbiji .................... 52
Ildiko Erdei
Dimenzije ekonomije: prilog promišljanju
privatizacije kao socio-kulturne transformacije ..... 76
Vlado Kotnik
Bizarre Academism and Science in Slovenia:
Elements for Anthropological Study of
Postsocialism and Transition .................................... 128
Sadržaj
Ljupo S. Risteski
Ethnography of "Socially Marginalized Groups".
Mapping and Community Based Research Study
on Most At-Risk Adolescents to HIV/AIDS/STIs in
Macedonia. Methodological Issues ........................... 172
Tomislav Pletenac
Od Morlaka do postsocijalizma. Tranzicija kao
element mimikrijskog diskursa ................................ 200
Vladimir Ribi
Antropologija raspada Jugoslavije: O etnikom
nacionalizmu ............................................................... 216
Senka Kova
Recepcija novog državnog praznika u tranziciji:
Primer Sretenja .......................................................... 244
xidija Radulovi
Tranziciona budunost: politika upotreba
proroanstava u Srbiji devedesetih .......................... 258
âna Baevi
Ljubav u doba tranzicije ............................................ 280
306
CIP - @

- <

-
<
<
<
-, "
316.422:39(497.11)"20"(082)
ANTROPOLOGIJA postsocijalizma : zbornik ra-

dova / uredio Vladimir Ribi. – Beograd : Srpski genea-
loški centar : Odeljenje za etnologiju i antropologiju Fi-
lozofskog fakulteta, 2007 (Beograd : Srpski genealoški
centar). – 306 str. : tabele ; 17 cm. – (Etnološka bibliote-
ka / [Srpski genealoški centar] ; knj. 34)
Tiraž 500. – Tekstovi na srp., engl. i hrv. jeziku. – Re
urednika: str. [5]. – Napomene i bibliografske reference
uz tekst. – Bibliografija uz pojedine radove.
ISBN 978-86-83679-47-8 (SGC)
a) [ J+

– J
–
<
- – 21+ – L<

b) <
- – ]

-
– L<

COBISS.SR-ID 145588236
Izdava: "Srpski genealoški centar", Radnika 50, Beograd i Ode-

ljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogra-
du. Za izdavae: Filip Niškanovi i Ivan Kovaevi. Urednik: Miro-
slav Niškanovi. Kompjuterska obrada i štampa: SGC, Beograd.
Beograd 2007.

Antropologija Postsocijalizma

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Antropologija Postsocijalizma

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Etnološka biblioteka

Prof. dr Mirjana Proi-Dvorni (Northwood University Mid-

Ovaj zbornik je proizašao iz naunog skupa Tranzicija i po-

Kljune rei: tranzicija, državna intervencija, liberalizacija

Prema arlsu Tiliju, analizom na makroistorijskom nivou,

mestima, spremni da se ugase sami po sebi ili sistematskom vo-

no, kao susedska trgovina, ili na velike daljine. Važno je da su ta

Meutim, kako Polanji istie, ne samo da su nacionalna tržišta

nula država, tako što su, u tridesetim i etrdesetim godinama 19.

nomski imperijalizam bio je, pre svega, "borba izmeu velikih

U ranim tridesetim naglo je došlo do promene. Njena obeležja bila

Kriza Volstrita je dogaaj kojim je zapoeto rušenje meu-

maka napustila Ligu naroda i, zajedno sa Italijom i Japanom,

...Kapitalistike vlade su bile ubeene da jedino ekonomski inter-

že da uzdigne njihove privrede iz zaostalosti i zavisnosti. U dekoloni-

Tokom Drugog svetskog rata, britanski i ameriki zvaninici

1944. godine, na kojoj su osnovane dve kljune meunarodne

hodne potrepštine".24 Hobsbaum rezimira da je posleratni kapi-

svetsko tržište, bilo tako što bi izvozile artikle koje je u potpu-

Postoji jedan pravilan put za efikasnu raspodelu dobara i usluga.

Neki korporativni ideolozi su bili spremni da prihvate da dr-

nomskih politika koje sprovode države, "osim u sluaju mone-

"Vašingtonski konzensus" je najviše kompromitovan isto-

zijskih zemalja, treba podsetiti na Fukujamin stav da "znaaj državnog

sa" dovela je do formulisanja ekonomske politike "Postvašing-

koji su "ve dostigli znaajan stepen prvenstva ve do 1815. godi-

politike državnog intervencionizma u privredi, koja svoj vrhu-

skog "tržišnog socijalizma", svedoe nam da smo na poetku

OF ECONOMIC TRANSITION FROM A

While at the macro-historical level we strive to elucidate large sca-

Problem interpretacije tranzicije iz

Kljune rei: antropologija, postsocijalizam, tranzicija, pro-

Prema tezi Williama Outhwaita i Larryja Raya, iz njihova

osjeaju da se cjelokupni telos postkomunistike tranzicije sa-

diskurzivnih režima, mentaliteta, itd.) koje je i omoguilo

Tranzicija kao "retoriki moment"

Kada je rije o zapadnoj (socijalnoj i kulturnoj) antropolo-

pološke ali i šire društvene teorije4. Jedan od rijetko osjetljivih

Drugim rijeima, postsocijalistika "teorija", u nužnosti svo-

je pogotovo bio suoen drugi val njihova istraživanja te, drugo,

turne razlike koje su bile tek prikrivene momentalizmom tranzici-

liitom kontekstu, zadobivala drukija znaenja. Paradoksalno,

"Iznašli smo da je ono što se ini 'restauracijom' poznatih oblika iz

Mnogi su, s druge stane, a takoer i dio analitiara hrvatske

"Pravo je udo kako je socijalizam mogao opstati pola stolea pored

S obzirom da u reprezentaciji tranzicije kao "iznanadnog do-

postavljenih i prihvaenih procedura eksplikacije. Kako naime

"Tako je bilo i poetkom devedesetih godina, kad je jedan cijeli

Osim ve iroko raširenih biološko-tjelesnih metafora o

"Socijalistiki je 'projekt' , kao što je poznato, definitivno kolabirao

"Svi su se bahatili diljem istone Europe, a onda je stigao vjetar

Naglasci na uzrocima tako su ostavljeni da pomalo lebde. Je li

Nešto od mitsko-kozmološkog karaktera ovih "poetaka"

maenju razloga za rastue trendove negativnih pokazatelja o

duga. Posljedica je, dakle, bila pad konkurentnosti domaih proizvoaa

va, tehnološkog i ekonomskog razvoja) koji su i sami u krizi."

Sljedea utjecajna teza rješenje tra#i u injenici "neautentino-

naracije, odnosno interpretacije10. Zbog toga ni demokratizacija ni-

ne služi niem drugom do li ukazati kako se ipak ništa ne može po-

Kada je rije o profesionalnom statusu znanstvenih zajednica

no bi nas iskušavanje razliitih reperkusija argumenta o "socijali-

vienju sebe kao žrrtve i b) uvjerenju o neprekinutom vlastitom disi-

vati se $ni iz ega", a uglavnom kao "ogovaranje" imaginarnih

stali u novim ulogama, ljudi s diplomama i zvunim titulama moraju pri-

Prema arlsu Tiliju, analizom na makroistorijskom nivou,

Meutim, kako Polanji istie, ne samo da su nacionalna tržišta

nomski imperijalizam bio je, pre svega, "borba izmeu velikih

Kriza Volstrita je dogaaj kojim je zapoeto rušenje meu-

...Kapitalistike vlade su bile ubeene da jedino ekonomski inter-

1944. godine, na kojoj su osnovane dve kljune meunarodne

Mnogi su, s druge stane, a takoer i dio analitiara hrvatske

duga. Posljedica je, dakle, bila pad konkurentnosti domaih proizvoaa

vienju sebe kao žrrtve i b) uvjerenju o neprekinutom vlastitom disi-

ovakvu konceptualizaciju, zaista pravi razliku izmeu predstave o

Kako oceniti takvu poziciju privatnika, meutim, u odgovaraju-

koje na interpretativnom nivou uspostavlja analogiju izmeu na-

Odnos prema radu jeste ambivalentan, dakle, na odreeni nain,

veza izmeu rada i postignua, ali ne i kakva je njena znaenjska

rada i sticanja bogatstva. Pokazuje se, meutim, da je taj nivo izu-

imati metodološko opravdanje u odreenim sluajevima, ali ne treba

nedostatka investicija i nemogunosti prilagoavanja novim