HEMIJA I PRIPREMA NAFTE I GASA

NAFTA
FOSILNA GORIVA: Organogene sedimentne stijene, potpovršinski fluidi i gasovi koji se mogu
koristiti kao gorivo.

PODJELA fosilnih goriva:

- Petrobitumije (nafta, gas, naftni pijesak),

- Karbobitumije (ugljevi)

- Kerobitumije (uljni šejlovi, škriljci)

S I R O V A N A F T A:

Kompleksna smjesa tečnih, gasovitih i čvrstih ugljovodonika akumulirana u porama stijena u

sedimentnim basenima (“rezervoarima”).Pod normalnim uslovima se nalazi u tečnom stanju,
lakša je od vode i mnogo viskoznija. Zapaljiva je i sagorljiva, a odlikuje se velikom toplotnom
vrijednošću.

Z E M N I G A S:

Smjesa ugljovodonika koji se pod normalnim uslovima većinom nalaze u gasovitom stanju. Osim
ugljovodoničnih gasova, sadrže još i CO2, N2, H2S i He. Pri “normalnim” uslovima (20 oC, 1 atm) :

C 1 - C 4 gasoviti ugljovodonici

C 5 - C17 tečni ugljovodonici

C18+ polučvrsti i čvrsti ugljovodonici

FIZIČKE OSOBINE NAFTE:

Opšte ( gustina, viskoznost, rastvorljivost)

Optičke (boja, fluorescencija, optička aktivnost)

Mehaničke (relativna gustina, viskoznost,zapreminski koeficijent)

Termičke (tačka stinjavanja, toplotna vrijednost, tačka ključanja)

Električne (dielektričnost)

Miris
Viskozitet predstavlja mjerilo unutrašnjeg trenja tečnosti u kretanju i zavisi od temperature i
hemijskog sastava fluida.Tečnost koja ima veći viskozitet je manje pokretna a ona sa manjim
viskozitetom je više pokretna tečnost.

Razlikuje se :

a)apsolutni (dinamički i kinematički) b)relativni viskozitet.

Apsolutni dinamički viskozitet (σd) se u SI sistemu izražava u jedinicama Pa·s i jedan Pa·s
predstavlja viskozitet fluida koji struji laminarno i u kome se između dva paralelna sloja,
udaljena 1m,sa razlikom u brzinama strujanja od 1m/s javlja napon smicanja od jednog Pa.

σd=μ·s·Δv/Δt

gdje je : μ-koeficijent viskoziteta ;s-površina kontakta slojeva koji struje; .Δv-razlika u brzinama
strujanja slojeva; .Δv/Δt -gradijent brzine. U tehnologiji nafte se češće koristi tzv. Kinematički
viskozitet (σk) koji predstavlja količnik dinamičkog viskoziteta i gustine fluida :

σ k= σd /ρ , izražava se u m2/s.

Kinematički viskozitet nafte se kreće u širokom opsegu a na 20 0C najčešće se kreće od 40-60

mm2/s.Mjerenje apsolutnog viskoziteta je dosta složeno i zato se u inženjerskoj praksi češće
koristi relativni viskozitet koji predstavlja odnos viskoziteta ispitivane i neke standardne
supstance. Određuje se mjerenjem vremena isticanja određene zapremine tečnosti(najčešće
200 ml tečnosti čiji viskozitet određujemo) i iste zapremine druge tečnosti ( najčešće
destilovane vode). U praksi se često koriste empirijske formule pomoću kojih se na osnovu
određene vrijednosti relativnog viskoziteta ,sa zadovoljavajućom tačnošću, izračunava apsolutni
viskozitet. Za eksperimentalno određivanje relativnog viskoziteta se najčešće koristi
tzv.Englerov viskozimetar.

Rastvorljivost tečnih ugljovodonika koji čine naftu jednih u drugima je velika i zato nafta
predstavlja molekulsko-disperzni sistem.Jedino asfalteni nisu dobro rastvorni i oni sa naftom
grade koloidno-disperzan sistem.

Nafta sadrži rastvorene i različite gasove:H2.CO,CO2,N2,H2S a dio alkana (C1-4) sadržanih u njoj je
u gasnom agregatnom stanju.Njihova rastvorljivost opada sa porastom temperature a raste sa
porastom pritiska (zakon Henrija). Nafta je malo rastvorna u vodi a dobro je rastvorna u
organskim rastvaračima
Optičke osobine:

BOJA – od svijetlo zelene, žute ili crvenkaste do različitih nijansi smeđe (najčešće mrke do crne).
Zavisi od hem.sastava (asfaltne mat. i aromati daju tamniju boju). Lake nafte su često svjetlije.

FLUORESCENCIJA –sposobnost supstance da pri osvjetljavanju preliva boje u odbijenoj svjetlosti

nafta fluorescira različitim prelivima boje (najčešće plava, zelena ili ljubičasta). Zavisi od stepena
zrelosti nafte, a manje od hem. sastava, pri dužem dejstvu sunčevih zraka nestaje.

OPTIČKA AKTIVNOST – svojstvo nafte da ravan polarizacije svjetlosti skreće u desno. (Osobina
koja je bila jedan od dokaza organskog porijekla nafte)

Indeks prelamanja (refrakcije)svjetlosti se kreće od 1,39-1,49 i zavisi od gustine nafte.Raste sa

porastom molekulske mase komponenata kod parafina ili brojem prstenova u molekulu kod
cikličnih ugljovodonika. Gotovo sve sirove nafte su optički aktivne i skreću ravan polarizovane
svjetlosti u desno.

Provodnost nafte: Nafta ne provodi struju (dielektrik)

Miris nafte:Miris nafte je različit i zavisi od njenog sastava.Lake nafte imaju miris benzina što je
posljedica prisustva lakih ugljovodonika parafinskog reda i naftenskog reda.Nafta sa velikim
sadržajem aromatičnih ugljovodonika ima prijatan-aromatičan miris. Neprijatan miris nafte
može poticati od prisustva jedinjenja sumpora-merkaptana i sumporovodonika

Termičke osobine nafte

Temperatura zamućenja je temperatura na kojoj se opaža prvo zamućenje u nafti koje je

posljedica izdvajanja parafina veće molekulske mase u čvrstom agregatnom stanju.
Temperatura stinjavanja-stinište je temperatura na kojoj nafta gubi odlike fluida i ne može više
da teče.Ona je obično niža za 2-3 0C u odnosnu na temperaturu zamućenja.Ove temperature su
različite za različite nafte i kreću se u opsegu od –20 do 320C.Stinjavanje nafte nije promjena
hemijskog sastava nafte već promejne agregatnog stanja viših parafina iz tečnog u čvrsto
Zgušnjavanje nafte se dešava kada se isparavanjem lakih frakcija nafte promijeni njen hemijski
sastav pa i rastvorljivost viših parafina usljed čega se oni izdvajaju u čvrstom stanju.
Temperatura paljenja je temperatura na kojoj se nafta pali.Ona je za većinu nafti u opsegu
izmedju 30 i 700 C. Nafta sa temperaturom paljenja ispod 200 C spada u klasu lako zapaljivih
tečnosti i rukovanje sa njom uključuje specijalne mjere predostrožnosti.Plamište je temperatura
na kojoj će pare iznad nafte planuti kada im se primakne plamen gorionika. Gorište je
temperatura na kojoj se pare iz nafte izdvajaju (kontinualno) takvom brzinom da mogu
stacionarno da gore. Ovi podaci se određuju eksperimentalno u praksi.Toplotna vrijednost
(kalorična moć) predstavlja količinu toplote koju oslobodi jedinica zapremine (za gasna) ili
jedinica mase (za tečna i čvrsta goriva).

- za naftu iznosi između 44000-48000 kJ/kg

- za zemni gas 31000-50000 kJ/m3.

- Određuje se eksperimentalno u laboratoriji u kalorimetru ili se računa na osnovu

hemijskog sastava nafte.

Poznavanje termičkih osobina nafte je neophodno zbog sprečavanja pojave požara i

eksplozija.

HEMIJSKE OSOBINE NAFTE

Ove osobine određuje kvalitativni i kvantitativni sastav nafte.Osnovne vrste supstanci koje ulaze
u sastav nafte su:

1. Ugljovodonici (organska jedinjenja C i H)

2.Heteroatomska organska jedinjenja - jedinjenja u čiji sastav ulaze, pored C i H, i drugi

elemenati i to: S, N i O.

3. Metaloorganska ili organometalna jedinjenja -organska jedinjanja u čiji sastav ulaze i

metali (najčešće V i Ni);

4. Voda

5. Mineralne soli

6. Soli organskih kiselina

7. Mehaničke primjese (pesak, krečnjak i glina).

Nafta je složena smjesa različitih jedinjenja,uglavnom ugljovodonika: alkana, cikloalkana I

aromatičnih ugljovodonika.Sastav nafte se mijenja u zavisnosti od porijekla i nalazišta.Prirodna
nafta sadrži : od 90 do 99 % ugljenika i vodonika, od čega 83 do 88 % otpada na ugljenik.
Hemijski sastav nafte:

Hemijski sastav nafte je izuzetno složen. U njen sastav ulazi veliki broj hemijskih elemenata,
od kojih je najzastupljeniji ugljenik (C):

 ugljenik (C) 82 – 87 %)
 vodonik (H) 11 – 14 %
 sumpor (S) 0,01 – 6 %
 kiseonik (O) 0,005 –1,5 )
 azot (N) 0,001 – 2 %

Pored pomenutih u nafti se javljaju i sljedeći elementi i elementi čija ukupna zastupljenost
ne prelazi 1%. To su sljedeći elementi: Fe, Ca, Mg, Al, Si, V, Ni, Na, P, Al, Si, V, Ni, Na, P, Mn,
Ag, Au, Cu, Zn, K, Sb, Cr, Ti, Mo, Co i dr. Hemijski elementi se u nafti nalaze pretežno u obliku
hemijskih jedinjenja (složenih i vrlo složenih-kompleksnih hemijskih jedinjenja. Jedinjenja
ugljenika sa vodonikom čine osnovnu komponentu nafte i zemnog gasa.

Elementarni sastav nafte (prosječni)

Prirodni gas

Prirodni gas je zapaljiva smjesa ugljovodonika, različitog sastava. Osnovni sastojci prirodnog
gasa su: zasićeni ugljovodonici (metan, etan, propan, butan i dr.). Pored njih u prirodnom gasu
mogu da se nalaze i : H2S, CO2, N2, He, Ar, Hg, organska jedinjenja sumpora(CH3SH-metantiol i
C2H5SH-etantiol). U prirodnom gasu su prisutne i nečistoće: čvrste (pijesak) i tečne (nafta, voda).

Hemijska stabilnost nafte

U samoj nafti se tokom stajanja pod uticajem vazduha, vlage ,sunčeve svjetlosti, toplote
dešavaju hemijske promjene.Reakcije oksidacije i polimerizacije – stvaraju se smeđe obojeni
(rjeđe bezbojni) viskozni fluidi, tzv.osmoljavanje.Brzina njihovog stvaranja kao i njihova količina
je veća što je sadržaj nezasićenih ugljovodonika u nafti veći. Prisustvo ovih smolastih materija u
derivatima nafte je nepoželjno (zapušavanje cjevovoda,dizni ,ventila itd.) i mora se strogo
kontrolisati:npr.auto benzini smiju da sadrže maksimalno 10 mg/100cm3 goriva a avio benzini
samo 1mg/100cm3.

Koroziono dejstvo naftnih derivata

Pri manipulisanju naftom tokom eksploatacije,transporta ili prerade, u industrijskim

postrojenjima, se dešava i hemijska promjena koja se naziva korozija. Korozija se definiše kao
hemijska promjena pri kojoj se neka supstanca (metal,nemetal,njihova neorganska ili organska
jedinjenja) razara pod dejstvom supstance iz spoljašnje sredine. U inženjerskoj praksi vezanoj za
eksploataciju nafte i preradu nafte najprisutnija je korozija metala.

Izazivači korozije su :

1. Soli i organskih i neorganskih kiselina. Pri povišenoj temperaturi soli hidrolizuju i daju kao
proizvod reakcije hidrolize kiseline koje su veoma agresivne. Najprisutnije soli su hloridi i
njihova hidroliza se može prikazati sljedecim jednacinama:

MgCl2+H2O↔MgOHCl+HCl

MgOHCl+ H2O↔Mg(OH)2+HCl

Sadržaj soli u nafti i derivatima nafte se mora kontrolisati i odredjuje se eksperimentalno u

laboratoriji ekstrakcijom pomoću vode.

2. Kiseline i organske i neorganske jer djeluju agresivno na metalne površine i njihov sadržaj u
nafti i derivatima mora biti sveden na minimum.Najbolje je da su derivati (goriva i maziva)
neutralni tj. da je pH=7.Sadržaj kiselina u njima određuje tzv.neutralizacioni broj koji predstavlja
masu KOH potrebnu za neutralizaciju 100 cm3 goriva ili 1 g ulja.Sadržaj kiselina u derivatima
mora biti strogo kontrolisan i propisan je standardima:neutralizacioni broj ulja za avio motore je
maksimano 0,02mg KOH/g ulja a za automobile 0,2mg KOH/ g ulja.

3.Jedinjenja sumpora koja nastaju pri procesima prerade nafte i imaju koroziono dejstvo.To su
najčešće merkaptani i sumporovodonik koji čine tzv.aktivni sumpor čije prisustvo je neophodno
kontrolisati.Njihovo prisustvo u derivatima se eksperimentalno utvrđuje pomoću srebrnih i
bakarnih listića koji se uranjaju u naftu (ili derivat ) zagrijanu na 50-100 0 C .Ukoliko sumpora
nema na ovim pločicama nema sivih ili crnih mrlja.Za procese korozije je posebno štetno
istovremeno prisustvo i soli i sumpora. Npr.brzina korozije čelika pod dejstvom soli-hlorida je 5-
20 mm/godišnje ali istovremeno prisustvo soli i sumporovodonika ubrzava koroziju čelika 3-4
puta.

4. Gasovi koji su rastvoreni u nafti (O2,Cl2 ,NO2,SO2,HCl,H2S,CO2 ) koji takodje mogu da budu
izazivači korozije hemijske korozije.

5.Sadržaj smole i asfalta - svježe destilovana goriva i maziva u pravilu ne sadrže smole i asfalte.
Pod uticajem vazduha, svjetlosti, toplote i vlage može doći do njihovog stvaranja. Sadržaj smole
štetno utiče na rad motora jer zapušava dizne. Standardima su propisane dozvoljene
vrijednosti, npr. Za avio-benzin toleriše se najviše 1mg/100 cm 3 , a za auto-benzine 10mg/100
cm3 goriva.
Zaštita od korozije Izvodi se : obradom korozione sredine

-uklanjajem supstance izazivača korozije (kiseline se neutrališu,uvode se inhibitori

korozije itd.),

- stavljajem zaštitnih prevlaka (metalne-Cu,Cr,Ni ili nemetalne-boje ili lakovi) I

- elektrohemijski (predmet koji želimo da zaštitimo učinimo katodom i na njemu se

odigrava redukcija).

UVOD U ORGANSKU HEMIJU

Organska hemija je nauka koja izučava jedinjenja ugljenika sa drugim elementima (organska
jedinjenja), sa izuzetkom malog broja njegovih jedinjenja, koja pripadaju grupi neorganskih
jedinjenja (ugljen-dioksid, ugljena kiselina, karbonati, cijanovodonična kiselina, metalni karbidi).
Hemijska jedinjenja:

Neorganska Organska

Jedinjenja svih elemenata Jedinjenja ugljenika

Oko 1 milion jedinjenja Preko 10 miliona jedinjenja

Molekulska formula Strukturna formula

Sve vrste veza Kovalentna veza

Mineralno porijeklo i neživi svijet Živi svijet i sintetička jedinjenja

Vrste hemijskih formula:

Specifičnosti i brojnost organskih jedinjenja:

• Specifičnosti:

- u sastav organskih jedinjenja (koja su inače vrlo brojna) ulazi mali broj elemenata (uvijek C i H,
a pored njih samo mali broj drugih elemenata :O, S, N, P),

- pojava izomerije,

- u veoma velikom broju organskih jedinjenja hemijska veza između atoma u molekulu ima
izražen kovalentni karakter,

- temperature topljenja organskih jedinjenja nisu visoke,

-brzine hemijskih reakcija u kojima učestvuju organska jedinjenja su dosta male.

• Brojnost organskih jedinjenja je posljedica:

- jedinstvene sposobnosti C atoma da se jedine jedni sa drugima (međusobno) jednostrukim i

višestrukim vezama formirajući pri tome otvorene lance i prstenove različitih veličina,

- sposobnosti atoma C da obrazuje čvrste veze sa drugim elementima,

-pojave izomerije.

Valentnost C atoma i hemijske veze u organskim jedinjenjima

 • U organskim jedinjenjima atomi C su četvorovalentni, tj. grade 4 kovalentne hemijske
veze sa susjednim atomima. Veza koju atomi C grade sa drugim atomima C je nepolarna,
a veza koju C atomi grade sa atomima drugih elemenata (H, O, N, S) je polarna.

Svaki atom C u molekulima organskih jedinjenja gradi 4 kovalentne veze preko tz. „hibridnih“
orbitala (HO), ili preko hibridnih i „običnih „ atomskih orbitala (AO).

• Atomi C u organskim jedinjenjima mogu da budu povezani međusobno prostom ili

jednostrukom vezom (σ-vezom), dvostrukom ili dvogubom vezom (sastoji se od 1 σ i 1 π
veze) i trostrukom ili trogubom vezom (sastoji se od 1 σ i 2π veze):
Izomerija
• Izomerija je pojava da više organskih jedinjenja ima isti kvantitativan i kvalitativan
sastav, tj. istu molekulsku formulu i istu molsku masu, a različite osobine. Ova pojava je
izazvana različitim rasporedom i načinom vezivanja atoma u molekulima. Postoje 2
osnovna oblika izomerije i to su strukturna i prostorna ili stereoizomerija.

I) Vrste strukturne izomerije su:

1. Skeletna izomerija u koju spadaju izomerija lanca ili niza i izomerija prstena.

2. Izomerija položaja, ili položajna izomerija.

3. Izomerija funkcionalnih grupa, ili funkcionalna izomerija.

II) Vrste prostorne izomerije su:

1. Optička izomerija

2. Geometrijska izomerija u koju ubrajamo Z/E izomeriju i cis-trans izomeriju.

Klasifikacija-podjela organskih jedinjenja:
• Sva organska jedinjenja sadrže atome C i H, ali u njihov sastav, pored ovih atoma, mogu
da ulaze još: N, S, O, P, kao i atomi nekih metala.

• Jedinjenja koja sadrže samo atome C i H nazivaju se ugljovodonici i njih ima više vrsta
(alkani, alkeni, alkini, cikloparafini, aromatični).

• Najvažnije klase jedinjenja koje sadrže pored atoma C i H i atome O su: etri, alkoholi,
fenoli, kiseline, estri, aldehidi, ketoni,

• Klase jedinjenja koje pored C i H sadrže i N su: nitro jedinjenja, amini, amino kiseline.

• Klase jedinjenja koje pored C i H sadrže i S su: tioli, tioetri, organski disulfidi.