Fuat Keyman - Değişen Dünya Dönüşen Türkiye

E.
FUAT KEYMAN
E. Fuat Keyman, Koç Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi ve Koç
Üniversitesi Küreselleşme ve Demokratik Y önetim Merkezi'nin direktörüdür. Demokra
tikleşme, küreselleşme, uluslararası ilişkiler ve Türkiye'de devlet-toplum ilişkileri üzeri
ne çalışmaktadır. Keymen'in Türkiye'de ve yurtdışında yayımlanmış çok sayıda kitap ve
makalesi bulunmaktadır. Kitapları arasında, Globalization, State, ldentity/Difference:
Towards a Critical Social Theory of lnternational Relations (Humanities Press, New
Jersey, 1997); Türkiye ve Radikal Demokrasi (Alfa, İstanbul, 2000); Global-Yerel Ek
2000, Ali Yaşar Sarıbay ile birlikte); Liberalizm, Devlet,
sende Türkiye (Alfa, İstanbul,
Hegemonya (Everest, İstanbul, 2002); Türkiye'de Devlet Sorunu: Küreselleşme, Mo
dernleşme, Demokratikleşme (İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2005), Ci
tizenship in a Global World: European Questions and Turkish E:ıcperiences {Küreselle
şen Dünyada Vatandaşlık: Avrupa Soruları, Türkiye Deneyimleri] (Routledge, Londra,
Ocak 2005, Ahmet İçduygu ile birlikte) ve Remaking Turkey: Globalization and Alter
native Modernities {Türkiye'yi Yeniden-inşa Etmek: Küreselleşme ve AlternatifModern
leşmeler) (Lexington, Oxford) adlı eserler bulunmaktadır.
d
••
ISTANBUL Bll.GI ÜNİVERSiTESi YAYINl.ARI
E. FUAT KEYMAN
DECIŞEN DDNYA. DONDŞEN TDRKIYE
lsTANBUL BiLGi ÜNiVERSiTESi YAYINLARI 98

DON-BUGÜN 5
ISBN 975-6176-17·2
KAPAK ERDAC AKSEL, YARIM l<ALMIŞ iMZALAR ÜZERiNE.

CAM, BAKIROKSIDE PiRiNÇ VE DEMiR, YAKLAŞIK YÜKSEKLiK 125 CM., 1987.
Ali KAPAKLAR ERDAC AKSEL

Blrind lllllOm HEYKEL, NEREYE MoslLITE il, KARIŞIK TEKNiK, YAKLAŞIK YÜKSEKLiK 195 CM., 1995.
ikinci ıııııom HEYKEL, BATSIN Bu DÜNYA (MARCEL DUCHAMP ANISINA), KARIŞIK TEKNiK,
YAKLAŞIK YÜKSEKLiK 180 CM., 2000.
OçDncD ıııııom HEYKEL, AYRINTI, YARIM l<ALMIŞ MEKTUPLAR ÜZERiNE,
BAKIROKSIDE PiRiNÇ VE DEMiR, YAKLAŞIK YÜKSEKLiK 160 CM., 1987.
1. BASKI lsTANBUL, MAYIS 2005
© BiLGi iLETiŞiM GRUBU YAYINCILIK MOZIK YAPIM VE HABER A]ANSI LTD. ŞTI.
YAZIŞMA ADRESi: INÖNÜ CADDESi, No: 28 KUŞTE PE ŞiŞLi 34387 lsTANBUL
TELEFON: 0212 311 60 00 • 217 28 62 / FAKS : 0212 347 10 11
www.bllgiyay.com
E-POSTA yayin@bilgiyay.com
DACITIM dagilim@bilgiyay.com
YAYINA HAZIRLAYAN CAN ÜMGIL

TASARIM MEHMET ÜLUSEL
DiZGi VE UYGULAMA MARATON DIZGIEVI
DDZELTI SAIT KIZILIRMAK
BASKI VE CiLT ŞEFiK MATBAASI
MARMARA SANAYi SiTESi M. BLOK No: 291 IKITELLl lsTANBUL
TELEFON: 0212 471 15 00 (3 HAT) I FAKS: 0212 471 15 00
lstanbul Bilgi University Library Cataloging·in·Publication Dala

lstanbul Bilgi Üniversitesi Klitüphanesi Kataloglama Bölümü tarahndan kataloglanmıştır.
Değişen Dünya, Dönüşen Türkiye / E. Fuat Keyman, yay. haz. Can Cemgil.
p. cm.
lncludes bibliographical references and index.
ISBN 975-6176-17-2 (pbk.)
1. Turkey-Foreign relations. 2. Turkey-Politics and govemmenı.

3 . Turkey-Foreign economic relations. 1. Keyman, E. Fuat. il. Cemgil, Can.
DR477.D 42 2005
E. FUAT KEYMAN
DEGIŞEN DÜNYA, DÖNÜŞEN TÜRKiYE

içindekiler
ı Giriş
11 DIŞ POLiTiKA VE DEMOKRATiKLEŞME

13 Türkiye-AB İlişkileri ve Demokratikleşme
19 Türkiye-ABD İlişkileri ve Hegemonyanın Değişen Yüzü
�Ş Küreselleşme, ABD ve Türkiye
31 ABD Hegemonyası ve Tektaraflılık
37 Parçalanan Dünya, Savaş ve Türkiye
41 Savaş Sonrası Dünyada Türkiye'nin Tercihleri (1)
47 Türkiye'nin Tercihleri (il): Niye Avrupa Birliği?
51 Türkiye Savaşı Nasıl Okumalı?
57 "Amerikan Yüzyılı" ve Türkiye
65 Amerikan Dış Politikası, Irak ve Türkiye
67 AKP ve Dış Politika (1)
71 AKP ve Dış Politika (il)
75 Türkiye, Terör ve Güvenlik
79 Türkiye, Kıbrıs, AB
83 Türk Dış Politikası ve AB
87 Türkiye: Kilit Ülke/Bölgesel Güç
91 Küreselleşme ve Türk Dış Politikası
97 NATO Zirvesi, Türkiye ve Demokratik Meşruiyet (1)
103 NATO Zirvesi, Türkiye ve Demokratik Meşruiyet (ll)
109 Türkiye-AB İlişkileri ve Medeniyet Çatışması
115 Türkiye-AB ilişkileri ve Farklı Avrupa Vizyonları
121 Türkiye-AB İlişkileri ve "Hakkaniyet İlkesi"
127 Türkiye-AB İlişkilerinde Dönüm Noktası
131 Korku ve Meşruiyet Arasında Amerika
137 Cumhuriyet Projesi ve Avrupa Birliği
143 Korkunun Zaferi ve Dünyanın Kaygısı
149 Amerikan Hegemonyası ve Irak
153 1 7 Aralık ve Türkiye'nin Avrupa Dönüşümü
vi içindekiler
159 TURKIYE'DE DEMOKRATiKLEŞME VE KiMLiK

161 Türkiye'de Devlet Sorunu ve Demokratikleşme
165 Devlet Merkezcilik, Bireycilik ve Demokratikleşme
171 Cumhuriyet ve Demokratikleşme
177 Siyasal Liberalizm ve John Rawls'u Türkiye'ye Tanıştırmak
183 Türban Sorunu-Demokrasi İlişkisi Üzerine
189 Laiklik ve Demokratikleşme
193 Muhafazakar Demokrasinin 'Kadın'la İmtihanı
197 Küreselleşmenin Nevrotik Vatandaşları
203 Dünyada ve Türkiye'de Sivil Toplum
207 AKP ve Katılımcı Demokrasi
211 TORKIYE'DE iKTiDAR,

MUHALEFET VE SOSYAL DEMOKRASi
213 Farklı "Sosyal-Liberal Sentezler" ve Türkiye
217 Muhafazakar-Liberal Sentez, Demokratikleşme ve AKP
223 3 Kasım, AKP ve Muhafazakar-Liberal Sentez
229 21. Yüzyıl Başında Türkiye ve Sosyal Demokrasi
235 CHP: Çanlar Kimin İçin Çalıyor?
239 2004 Yılında Türkiye ve CHP
243 AKP ve Muhafazakar Demokrasi
247 AKP, CHP ve Türkiye
251 Modernleşme, Demokratikleşme ve Sol Alternatif (1)
255 28 Mart Yerel Seçimleri ve Demokratik Sol Alternatif (il)
261 28 Mart Yerel Seçimleri, Sağ ve Sol
267 CHP ve Üçüncü Yol
271 Sosyal Demokrasi ve Türkiye
277 Türkiyelilik mi, Çokkültürlü Anayasal Vatandaşlık mı?
283 Kaynakça
289 Dizin
Giriş
ürkiye'de siyasal alanın son on yılına kısa bir bakış, farklı ve bir
T birlerine karşıt iki Türkiye tablosunu ortaya çıkartır. 1 995-2000
dönemi içinde karşımızda, ciddi bir siyasal istikrar ve demokrasi eksi
ği sorunu yaşayan, ciddi ekonomik krizlere gebe, kültürel hayatı kim
lik-temelli çatışmalar içeren, bireysel hak ve özgürlüklerin kısıtlı oldu
ğu, devlet seçkinleri ve siyasi aktörler düzeyinde yolsuzluk ve rüşvet
sorunlarının yapısallaştığı, dış politikasında tepkili ve içe kapanık, iç
politikada da milliyetçi ve devlet-merkezci siyaset anlayışının güvenlik
ideolojisi yoluyla demokratikleşme taleplerini bastırdığı bir Türkiye
var. Bu dönemde Türkiye'de siyaset, meşruiyet, temsiliyet ve yönetim
krizlerini eşzamanlı yaşıyor ve devlet-toplum/birey ilişkilerinde ayrım
cılık ve müşteri temelli siyaset yapma anlayışı tamamiyle kendi iç rant
ilişkilerine dönmüş ve toplumsal sorunlara ve taleplere gözünü kapat
mış bir durumda. Yine bu dönem içinde, siyasal istikrar arayışları dev
let-toplum ilişkilerinin demokratik düzenleme mekanizmalarını ara
yan bir zihniyette gerçekleşmiyor. Aksine çözüm, varolan istikrarsız ve
toplumdan kopuk siyasal alan içinde aranıyor ve " merkez sağ ve mer
kez sol partileri kendi içlerinde birleştirme" çabalarına dönüşüyor. Fa-
2 giriş
kat 1995-2000 dönemi bu çabaların içi boş hayallere dönüşmesini or

taya çıkartıyor ve bu yıllar içinde istikrarsız koalisyon hükümetleriyle,
lider sultası altında işleyen siyasi partilerle ve toplumdan kopuk ve
maddi/siyasi çıkar temelinde işleyen bir siyaset yapma anlayışıyla Tür
kiye'nin kötü ve anti-demokratik bir tarzda yönetildiğini görüyoruz.
Sonuçta, bu dönem içinde karşımızda, toplum içinde siyasete "gü
ven"in sıfırlaştığı ve yönetim, temsiliyet ve meşruiyet ekseninde ciddi
bir "siyasal çıkmaz"a girmiş bir Türkiye tablosu duruyor.
2000'den bugüne ise karşımızda farklı ve önemli bir dönüşüm
sürecinden geçen bir Türkiye tablosu var. Tek parti iktidarı içinde si
yasal bir istikrarı yakalama şansını elde etmiş, demokratikleşme süre
cinde önemli yasal reformlar yapan ve bu reformları uygulama girişi
minde olan, ekonomik istikrar için yeni kurumsal düzenlemelere gi
den, dış politikasında aktif ve çokboyutlu bir yaklaşım izlemeye çalı
şan ve en önemlisi demokratikleşme-sürdürülebilir ekonomik kalkın
ma-güvenlik sorunlarını " ilişkisel ve birbirleriyle bağlantılı" düşünen
" farklı, demokratik ve uluslararası ilişkilerinde güçlü Türkiye" tablo
su 2000'li yıllarda, bir ütopya değil, aksine " oluşan bir gerçeklik" ola
rak karşımıza çıkıyor. Bu dönem içinde, değişen dünya içinde dönüşen
Türkiye süreci yaşanmaya başlanıyor. Türkiye değişen dünya içinde,
seküler ve demokratikleşmeye hız vermiş siyasi yapısıyla ve Ortadoğu,
Balkanlar ve Kafkasya bölgelerinin kesişim noktasındaki jeo-politik
konumuyla, " alternatif modernite-kilit ülke" kimliğinde algılanıyor.
Bu dönem içinde, dünya politikasında önemli bir aktör olma kapasi
tesi taşıyan, kendi içinde siyasal, ekonomik ve kültürel istikrar arayışı
içinde olan ve ileriye dönük bir tarzda kendi kimliğini demokratikleş
mede arayan bir Türkiye'nin dönüşüm sürecini izliyoruz. 1 995-2000
döneminin geriye dönük, güvenlik eksenli, toplumdan kopuk, istikrar
sız ve toplum içinde ciddi bir güven kaybı yaşayan siyasal alanın,
2000'den bugüne ileriye dönük, devlet-toplum/birey ilişkilerinin dü
zenlenmesinde demokratikleşme ve ekonomik kalkınma referanslarına
önem veren ve bu temelde aktif bir dış politika izleme çabasında olan
bir siyasal alana dönüşmesi sürecini yaşıyoruz.
giriş 3
Bu noktada yanıtlamamız gereken önemli bir soru ortaya çıkı

yor. Son on yılda yukarıda kısaca açımladığım iki farklı Türkiye tab
losunu yaratan ve Türkiye'de son yıllarda yaşadığımız dönüşüm süre
cini ortaya çıkaran nedenler nelerdir ve oluşan bir gerçeklik olarak ya
şadığımız dönüşüm sürecini nasıl düşünmeliyiz? Değişen Dünya, Dö
nüşen Türkiye, bu soruya yanıt vermeyi amaçlayan yazılarımdan olu
şan bir çalışma olarak okunabilir. Bu yazıları birbirleriyle bağlantılı kı
lan yöntemsel ve kuramsal çerçeveyi, Türkiye' de son yıllarda yaşadığı
_
mız dönüşüm süreci üzerine yapacağım çözümleme içinde okuyucula
ra sunmak istiyorum.
TÜRKİYE'NİN DÖNÜŞÜMÜ
Beş önemli tarihsel gelişmenin 2000'li yıllarda Türkiye'nin yaşamaya
başladığı dönüşüm sürecinin ortaya çıkmasında etkili ve belirleyici ol
duğunu söyleyebiliriz. Bu gelişmeler aşağıdaki gibi sıralanabilir:
(i) Türkiye-AB ilişkileri ve demok ratik leşme: Aralık 1 999 ile
Aralık 2004 arasındaki beş yılda Türkiye'nin AB ilişkilerinde ciddi
bir " derinleşme ve belirginleşme süreci" yaşandı. 1 999 Aralık'ta ve
rilen " aday statüsü" kararı, sonrası 2004 Aralık'ta alınan "Kopen
hag siyasi kriterlerini tamamlaması halinde gecikmesiz tam üyelik
müzakerelerinin başlaması" koşullu kararı ve sonunda, 17 Aralık
2004'te verilen "3 Ekim 2005 'te tam üyelik müzakerelerinin başla
tılması" kararı: tüm bu kararlar, bir tara ftan Türkiye-AB ilişkilerin
de derinleşme ve belirginleşme yaratırken, Türkiye üzerinde de "sis
tem-dönüştürücü" etki yaratan kararlardı. Bu süreç içinde derinleş
me ve belirginleşme, Türkiye'nin Kopenhag siyasi kriterleri dediği
miz, demokratikleşme sürecinde atacağı adımları, yapacağı reform
ları ve bu reformları uygulama sürecine sokmasını gerektiriyordu.
Türkiye bu adımları atma siyasi iradesini gösterdi ve çok önemli de
mokratikleşme reformları gerçekleştirildi ve bu reformların yaşama
geçirilme süreci başladı. Türkiye-AB ilişkileri, bu anlamda, siyasal
a lanın ve devlet-toplum/birey ilişkilerinin demokratik bir tarzda dü
zenlenmesi sürecini başlattı ve " demokratikleşme" siyasetin ana
4 giriş
gündemi, merkezi tartışma noktası ve sistemsel dönüşümün temel re

ferans noktası konumuna geldi;
(ii) Tü rk iye-IMF ilişk ileri ve kurumsal yen iden yapılan ma: Şu
bat 2001 'de ortaya çıkan ve Türkiye'nin tarihinde karşılaştığı en cid
di ve yıkıcı ekonomik kriz ve bu bağlamda derinleşen Türkiye-I MF
ilişkileri, ekonomik olmakla birlikte, özünde Türkiye'de siyasi alanın
1 990'larda güttüğü kayırmacılığa, müşteri ilişkilerine dayalı ve rüşvet
ve yolsuzluk sorunlarını sistemsel-düzeyde yaygınlaştıran populist yö
netimlerin yol açtığı bir "yönetim krizi "ydi. Bu anlamda, ekonomik
kriz sürdürülebilir ekonomik kalkınmanın Türkiye'nin en temel so
runlarından birisi olduğunu yadsınmaz ve ertelenemez bir gerçeklik
olarak gündeme getirirken, bu soruna çözümün de " siyasetin kurum
sal olarak yeniden yapılanmasını" gerekli kıldığını ortaya çıkartıyor
du. 200 1 sonrası dönem, hem makro-ekonomik istikrar yakalama ara
yışları içinde Türkiye'yi I MF'ye bağlarken hem de merkez bankasının
özerkliğinden düzenleme kurumları adı verilen bağımsız e konomik
kurumsal yapının oluşturulması sürecini başlattı. Ekonomik kriz ve
Türkiye-I MF ilişkileri, siyaseti 1 990'lı yıllardaki yapısından kurtarma
ya dönük "kurumsal yeniden yapılanma" sürecini başlattı ve ekono
mik istikrarın "sürdürülebilir ekonomik kalkınma" nın gerçekleşme
sinde yattığı gerçeğini, Türkiye'nin 2000'li yıllarda başlayan dönüşüm
sürecinin en önemli boyutlarından birisi konumuna yerleştirdi;
(iii) 3 Kasım g en el seçimi ve siyasal istik rar: Türkiye'de siyasal
alan içinde siyasi deprem niteliğindeki 3 Kasım genel seçimi, sadece
koalisyon hükümetini oluşturan DSP, MHP ve ANAP'ın değil, muha
lefet partileri DYP ve SP'nin de, anti- demokratik bir nitelikte olan yüz
de 1 O ülke barajı uygulamasının da neticesinde, parlamento dışında
kalmalarıyla sonuçlandı. 1 990'lı yıllarda siyasal alanın çıkmazını ya
ratan tüm bu partiler parlamento dışında kalırken, AKP seçimin gali
bi olarak tek parti hükümetini kurdu, CHP de tek başına ana muhale
fet rolünü üstlendi. 1 995 -2000 dönemi içinde merkez-sağ ve merkez
sol partileri kendi içinde birleştirme yoluyla siyasal istikrar arayışları
nın temelsizliğini, 3 Kasım genel seçimi, bu partileri parlamento dışın-
giriş 5
da bırakarak ve iki partiden oluşan bir yapıyı ortaya çıkartarak gös

terdi. Ve bu anlamda da, tek parti iktidarı ve tek parti muhalefeti ek
seninde işleyen bir " siyasal istikrar" olasılığı ortaya çıktı. Ama daha
da önemlisi, 3 Kasım'da tüm bu partileri parlamento dışında bırakan
oy kaybının, sadece seçmenlerden gelen bir " tepkiyi" değil, aynı za
manda ve daha önemli olarak, sosyal adalet alanında, "gelir, tanınma
ve katılım" temelinde yaşanan ciddi toplumsal sorunlara ve taleplere
yanıt olamayan siyaset anlayışının da seçmen düzeyinde "artık bitme
si gereken bir siyaset yapma zihniy eti" olarak algılandığını simgeleme
siydi. Bu nedenle, 3 Kasım, Türkiye'de, sadece si yasal alanda istikrar
olasılığını ortaya çıkarmadı, aynı zamanda bu istikrarın toplumsal so
runlara çözüm bulan bir siyaset anlayışında yattığı gerçeğini de siyasi
partilere bir ders niteliğinde gösterdi. Türkiye'nin dönüşüm sürecinde
3 Kasım, Türkiye'nin topluma dönük ve sosyal adalet sorunlarına çö
züm arayan bir siyaset anlayışıyla yönetildiği zaman, siyasal istikrarın
sağlanabileceğini göstermesiyle önemli bir ivme kazandırdı;
( iv) Türkiye-ABD ilişkileri ve gü venlik : 1 1 Eylül günü Dünya
Ticaret Merkezi'ne ve Pentagon'a çakılan uçakların yarattığı sonuç, bu
terör eylemini hazırlayanların düşündüğünden çok daha güçlü oldu.
1 1 Eylül'ü sadece bir terör eylemi olarak değil, aksine Amerika'ya kar
şı bir "savaş" olarak tanımlayan Bush yönetiminin terörizme karşı kü
resel savaş adına gündeme getirdiği "önleyici savaş" poli tikası ve bu
politikanın bugüne kadar dünyada, uluslararası örgütler, devletler,
toplumlar/insanlar üzerinde yarattığı sonuçlar, 1 1 Eylül terör eylemi
nin kendisi kadar sonuçlarının da vahim olacağını bize gösterdi. Bu
bağlamda, 1 1 Eylül sonrası dönemde, Birleşmiş Milletler gibi İkinci
Dünya Savaşı sonrası dönemde dünya barışına dönük uluslararası
normların temel taşıyıcı kurumlarının "geçerliliği" tartışılır oldu; I rak
Savaşı temelinde BM Güvenlik Konseyi, ABD ve İngiltere'nin tektaraf
lı dış politika anlayışları yüzünden çok ciddi bir yönetim/meşruiyet
kriziyle karşı karşıya kaldı; benzer şekilde Avrupa Birliği içinde l rak'a
karşı başlatılacak savaş çok ciddi kırılmalara yol açtı; dünya politika
sı içinde Afganistan, I rak, Suriye, İran, Kuzey Kore gibi devletler " hay-
6 giriş
dut devlet" olarak tanımlandı ve Afganistan ve sonra I rak'a karşı tek

taraflı savaş ilan edildi; savaş boyunca sivil insanların ölümü "demok
rasi ihracı" adına meşrulaştırıldı; savaş sonrası dönemde l rak'ta etnik
savaşların ve terörizmin yükselme olasılığı da çok yüksek. Bu süreç ve
sınırları olduğu lrak'a karşı başlatılan savaş Türkiye'yi iki boyutlu et
kiledi. Birincisi, Türkiye-ABD ilişkilerinde, hem Türkiye'nin kendi
toprakları içinde ABD askeri konuşlanmasına izin vermeyen meclis
kararı ile ciddi bir gerilim süreci yaşanmaya başlandı, hem de Kuzey
Irak ve Kürt devleti oluşumu olasılığı içinde ciddi bir güven kaybı so
runu yaşandı. İkincisi, ABD'nin tek taraflı başlattığı savaş, Türkiye'de
devlet-merkezci siyaset anlayışının jeo-politik konum temelinde kur
duğu güvenlik ideolojisini meşruiyet kriziyle karşı karşıya bıraktı.
1 990'larda demokratikleşme sürecinin sürekli olarak ertelenmesinin
meşruiyet kaynağı olan "Türkiye'nin tehlikeli bir coğrafyada yaşadığı
ve jeo-politik konumunu bu nedenle güçlendirmesi gerektiği" tezi,
I rak Savaşı'yla geçerliliğini kaybetti. Aksine savaş ve demokrasi ihracı
söylemi, "demokratikleşmesini sağlamlaştırmış ve ekonomik kalkın
masında istikrar sağlamış" bir Türkiye'nin güvenlik düzeyinde de güç
lü bir Türkiye olacağı gerçeğini ortaya çıkardı. Üstelik, 11 Eylül son
rası dünyada demokratik bir Türkiye'nin jeo-politik kimliğiyle, Orta
doğu, Balkanlar ve Kafkasya üçgeninde, istikrara katkı verecek "kilit
ülke" konumunda algılanması, hem Türkiye-AB ilişkilerinde önemli
bir Türkiye lehinde değişime yol açtı, hem de Türkiye'deki dönüşüm
sürecinde demokratikleşmeyi ve ekonomik kalkınmayı güvenlik ide
olojisine içsel öğeler konumuna getirdi. "Demokratik bir Türkiye hız
la değişen dünyada güvenli bir Türkiye'dir" saptaması, Türkiye'de ya
şanan dönüşüm sürecine önemli bir katkıda bulundu ve
(v) Sivil toplumun g elişmesi ve demok ratik toplum yönetimi:
Tüm bu süreçlerin yanısıra, 2000'li yıllarda yaşanan dönüşüm süreci
ne katkıda bulunan diğer bir olgu ve aktör de, sivil toplum ve sivil top
lum örgütleri oldu. Sivil toplumun gelişimi ve yaygınlaşması ve top
lumdan kopuk devlet-merkezci siyaset anlayışı yerine Türkiye'nin iyi,
etkin ve verimli toplum yönetimine gereksinimi olduğu üzerine yapı-
giriş 7
lan toplumsal talep ve çağrı, sivil toplumu dönüşüm sürecinin önemli

bir alanı ve aktörü konumuna getirdi. Bugün Türkiye'nin yaşadığı dö
nüşüm süreci içinde, nicel olarak yaygınlaşan sivil toplumun nitel ola
rak da iyi ve verimli toplum yönetiminin önemli bir alanı, bir aktörü
konumuna dönüşme sürecini de yaşıyoruz. Sivil toplum hem demok
ratikleşmenin hem de Türkiye-AB tam üyelik müzakerelerinin önemli
bir aktörü olarak algılanıyor. Aynı zamanda da, sivil toplumun nicel
değil, ama nitel anlamda etkin bir aktöre dönüşmesi, 2000'li yıllarda
önemli bir sivil toplum tartışmasını da ortaya çıkartıyor.
Yukarıda sıraladığımız süreçler ve olgular, yaşadığımız dönü
şüm sürecinin beş önemli boyutuna da tekabül ederler: Demokratik
leşme, sürdürülebilir ekonomik kalkınma, siyasal istikrar, güvenlik ve
sivil toplum. Bu boyutlar içinde tartıştığımız dönüşüm içinde, iki
önemli saptamayı da yapmalıyız; dönüşüm süreci içinde siyaseti artık
(a) sadece siyasi partiler temelinde ve (b) sadece ul usal boyut eksenin
de düşünemiyoruz. Bu anlamda, dönüşüm süreci, siyasetin topluma
doğru genişlemesi ve siyasi aktörler olarak siyasi partilerin yanında,
farklı toplumsal sor_ unlar üzerine çalışan, giderek önemleri artan ve
toplum içinde yaygınlaşan sivil toplum örgütleri, töj:> lumsal hareketler
ve vatandaş inisiyatiflerinin kabul edilmesine yol açmıştır. Bu katılım
cı demokrasiye geçiş süreci ve aynı zamanda, siyasal alanın genişleme
si ve siyasi aktörlerin çoklaşması sürecidir.
Aynı zamanda, siyaset dönüşüm sürecinde artık sadece ulusal
boyutla sınırlı da değildir. 1 980'lerden bugüne yaşanan ve ekonomik,
siyasal,kültürel ve güvenlik alanlarında yaşadığımız ve devletler, top
lumlar ve kültürler arası karşılıklı ilişkilerin "yaygınlaşmasını, derin
leşmesini ve hızlanmasını" simgeleyen küreselleşme süreçlerinin siya
set üzerinde ciddi etkileri vardır. Küreselleşme, hem siyasal alanın kü
resel, bölgesel ve yerel ilişkilere açılmasını ortaya çıkartmakta, hem de
siyasi aktörlerin çoklaşmasını yaratmaktadır. Küreselleşme siyasal ala
nı ulusal boyutun gerisinde, "küresel-bölgesel-ulusal-yerel etkileşim
ağına" dönüştürürken, aynı zamanda da ulus-üstü aktörleri (AB, IMF
gibi) ve ulus-altı aktörleri (Uluslararası Af Örgütü, çevre hareketi gibi)
8 giriş
siyasal alanın iç aktörleri konumuna getirmektedir. Bu anlamda, bu

gün Türkiye'de dönüşüm sürecinden ve bu sürecin demokratikleşme,
sürdürülebilir ekonomik kalkınma, siyasal istikrar, güvenlik ve sivil
toplum olarak beş önemli boyutu üzerine konuşmak, sadece siyasal
partilerden ve ulusal düzeyden değil, aynı zamanda da küreselleşme
sürecinin ve küresel aktörlerin siyaset üzerindeki etkilerinden konuş
mak anlamına gelmektedir.
KAMUSAL ENTELEKTÜEL DURUŞ

VE DEMOKRATİKLEŞME
Değişen dünya içinde dönüşen Türkiye'de, dış politika ile iç politikayı
artık birbirinden ayıramıyoruz ve " farklı, istikrarlı ve güçlü bir Türki
ye yaratmak" için, demokratikleşme-sürdürülebilir ekonomik kalkın
ma-güvenlik ilişkilerini beraber ve birbirleriyle bağlantılı düşünmemiz
gerektiğini biliyoruz. Bu anlamda, dünyanın değişimini iyi okuyan ve
bu yolla Türkiye'nin dönüşümünü demokratikleşme temelinde gerçek
leştirecek bir yönetim anlayışı, hem Türkiye'de devlet-toplum/birey
ilişkilerinin etkili ve verimli düzenlenmesinde başarılı olacaktır, hem de
Türkiye'yi "kilit ülke" kimliğiyle 11 Eylül sonrası dünyada barışın ve
küresel demokratik yönetimin kurulmasına katkı veren bir ülke konu
muna getirecektir. Değişen Dünya, Dönüşen Türkiye yukarıda dönü
şüm süreci üzerine yaptığım çözümleme ışığında geliştirdiğim bu öne
rilerimin kapsamlı bir açılımını amaçlamaktadır. Çalışmada bu açılımı
yaptığım yazılarımı üç ana başlık içinde topladım: "Dış Politika ve De
mokratikleşme", "Türkiye' de Demokratikleşme ve Kimlik ", "Türki
ye' de İktidar, Muhalefet ve Sosyal Demokrasi ". Her bölüm birbiriyle
bağlantılı ve yukarıda ortaya koyduğum yöntemsel çerçeve içinde yaz
dığım yazılardan oluşmaktadır.
Daha somut olarak söylersek, Değişen Dünya, Dönüşen Türki
ye, AKP'nin tek parti iktidarı konumuna yükseldiği 3 Kasım 2002 ge
nel seçimlerinden Türkiye'nin AB'den tam üyelik tarihi aldığı 1 7 Ara
lık 2004 zirvesine kadar olan süreçte, Türkiye'nin içinden geçtiği deği
şim ve dönüşüm süreci üzerine yaptığım yorumları ve çözümlemeleri
giriş 9
içeren Radikal İki (ve dördü de Zaman gazetesi Yorum Bölümü için
yazdığım) yazılarımdan oluşuyor. ilk bakışta gazete yazılarından oluşan
bir kitap çalışması olarak gözükse bile, yazılarımın içeriği ve yazılış tar
zı günlük sorunlardan daha çok, daha önce vurguladığım gibi, Türki
ye'nin içinden geçtiği, dış politika ile iç politikanın eklemlendiği ve de
mokratikleşme-sürdürülebilir ekonomik kalkınma-güvenlik ekseninde
oluşan süreçler ve sorunlar üzerine belli bir "kamusal entelektüel du
ruş" u içeriyor. Bu anlamda, çalışmada yer alan yazılar, Türkiye'yi de
mokratikleşme-modernleşme çerçevesinde çözümlemeyi öneren, bu
öneri içinde, yöntemsel olarak, Türkiye'yi iç faktörlere ve süreçlere bağ
lı "yerel ve içe dönük okuma" yerine, "küresel-bölgesel-ulusal-yerel et
kileşim ağı içinde anlama" çabası içinde olan ve demokratikleşmenin
" farklı, istikrarlı ve güçlü bir Türkiye" yaratmanın önkoşulu olduğunu
savunan bir "entelektüel duruşu" kamusallaştırmış yazılar. Hızla deği
şen dünya içinde demokratikleşen bir Türkiye'nin, hem kendi ekono
mik ve sosyal adalet sorunlarına çözüm bulabileceğini, hem kendisini
Avrupa'nın geleceğinde önemli bir oyuncu konumuna yükseltebileceği
ni, hem de kendi bölgesi içinde "kilit konumda bir ülke" olacağını sa
vunan "kamusal entelektüel" bir duruş, Değişen Dünya, Dönüşen Tür
kiye'ye anlam veriyor. Bu nedenle de, 2002-2004 yılı içinde yazdığım
farklı yazılarıma anlam veren bu duruşu bir bütünlük içinde oknyucu
ya sunmak için, elinizdeki kitabımı hazırlama kararı verdim.
Değişen dünya içinde Türkiye'nin 2000'li yıllarda içine girdiği
dönüşüm süreci üzerine "kamusal entelektüel" müdahaleleri içeren bir
çalışma olarak okunabilecek olan Değişen Dü,;ya, Dönüşen Türkiye,
son kertede tüm sorumluluk bende olmakla birlikte, dostlarım ve mes
lektaşlarımla yaptığım tartışmaların bir ürünü olarak düşünülmeli. Bu
bağlamda da, çok kişiye değerli katkıları temelinde teşekkür borçlu
yum. Akademik çalışmalarım yanı sıra, okumalarımı, çalışmalarımı ve
düşünmelerimi kamusal entelektüel düzeye taşımam, Radikal İki yayın
yönetmeni Tuğrul Eryılmaz'ın ve editörü Nilgün Toptaş'ın yazılarımı
yayınlamaktan, düzeltmeye ve başlıklarını daha anlamlı kılmaya kadar
geniş ve olumlu katkıları olmadan gerçekleşemezdi. Tuğrul ve Nilgün'e,
10 giriş
yazılarıma gösterdikleri ilgi ve bugüne kadar hiç yüz yüze karşılaşma

sak bile, " beden olmaksızın arkadaşlık" duygusunu bana verdikleri için
çok teşekkür ederim. Elinizdeki çalışmayı oluşturan yazıların çoğunlu
ğunda, Ziya Öniş, Ömer Sakalsız, Hasan Bülent Kahraman, Soli Özel,
Ahmet İçduygu, Ayşe Kadıoğlu, Ayşegül Öztürk, Tayfur Öztürk, Kemal
Derviş, Deniz Vardar, Derya Sazak, Osman Ulagay, Nermin Abadan
Unat ve Cem Deveci ile yaptığım tartışmalardan faydalandım ve bu de
ğerli katkıları için hepsine müteşekkirim. Aynı zamanda, Cara Murphy
Keyman'a, Elsie Aşkar'a, Gülin Pazaroğlu'na, Lale Duruiz'e, Haluk
Arığ'ya, Nurhan Yentürk'e, Hilmi Dursun'a, Damla Gürel'e, Aslı Çı
rakman'a, Zerrin Tandoğan'a, Sinan Tandoğan'a, Murat Borovalı'ya,
Ahmet Turhan Ayhan'a, Ali Bayramoğlu'na, Gürhan Ertur'a, Can
Cemgil'e ve Selin Açıkgöz'e ilgi ve katkılarından dolayı teşekkürler.
Fahri Aral'a yazıların bir bütünlük içinde kitaba dönüşmesinde göster
diği ilgi ve çok değerli editoryal katkıları için çok teşekkürler.
Annem, Ferdane Keyman, bu kitap içinde yer alan yazılarımı il
giyle okudu, bana düşüncelerini söyledi ve kamusal entelektüel düzey
de yazdığım yazılara devam etmem için en insani duygularıyla beni ce
saretlendirdi. Bu kitabı ona atfetmekten çok mutluluk duyuyorum.
Anneme ...
Dış POLİTİKA
VE DEMOKRATİKLEŞME
Türkiye-AB ilişkileri ve
Demokratikleşme
ürkiye-AB ilişkilerinde çok ciddi bir dönüm noktası olan Kopen

T hag Zirvesi'nde istediğimiz sonucu alamadık. Karar, Türkiye'nin
'
Kopenhag siyasi kriterlerini hem yasal düzeyde hem de uygulamada
gerçekleştirmesine bağlı olarak 2004 Aralık ayı için verilen "gecikme
siz olarak başlayacak müzakere tarihi" oldu. Bu koşullu tarih kararının
üç bağlamda çok önemli olduğunu düşünüyorum. Birinci olarak, alı
nan karar Türkiye'nin AB'ye tam üye olarak katılma sürecine somut ve
tarihsel bir olgu olarak gerçeklik kazandırmış, bu olgunun ciddiyeti sa
dece Türkiye tarafından değil, daha da önemlisi Avrupa tarafından
1
kavranmış ve katılım süreci bugün itibariyle başlamıştır. Bu anlamda,
Kopenhag Zirvesi'nde Türkiye için alınan kararı olumlu karşılamalıyız.
Bu kararla Türkiye'nin AB'ye giriş süreci somut bir temelde başlamış ve
bu sürecin ne kadar uzun ya da kısa olacağı ideolojik ya da kültürel dü
zeyle değil, Türkiye'nin devlet-toplum ilişkilerinin demokratikleştiril
mesi için yapacağı somut uygulamalarla ilintilendirilmiştir.
İkinci olarak, Kopenhag Zirvesi'nde istediğimiz tam üyelik için
kesin müzakere kararını elde etmede sadece siyasi aktörlerin değil, ay
nı zamanda sivil toplum örgütlerinin gösterdiği olağanüstü çaba, çalış-
14 dış politika ve demokratikleşme
ma ve mücadele, Türkiye'de 1 990'lı yıllar içinde ve özellikle 1 999 yı

lından itibaren her gün biraz daha "daralan siyasi alanın canlanması
nı yaratmıştır. " Bir taraftan, Kopenhag Zirvesi için AKP'nin gösterdi
ği tutarlılık, kısa sürede gerçekleştirilen yasal değişiklikler, AB üyesi ül
kelerle yapılan üstdüzey görüşmeler, diğer taraftan sivil toplum örgüt
lerinin ortaklaşa yaptıkları mücadele, yapılan lobicilik faaliyetleri ve
bu temelde Avrupa'ya Türkiye'nin ciddiyetini gösteren tüm bu girişim
lerin hepsi, toplumsal sorunların çözümünde siyasetin ne kadar önem
li olduğunu bize bir kez daha göstermiştir. Kopenhag Zirvesi bu an
lamda da çok önemli olmuştur, 1 9 90'lı yıllarda unuttuğumuz siyasetin
canlanmasına önemli bir katkıda bulunmuş ve bize katılımcı, müzake
reci ve demokratik bir siyaset anlayışının sorun çözücü ve sonuç alıcı
olduğunu göstermiştir.
Üçüncü olarak da, Kopenhag Zirvesi bugüne kadar Türkiye-AB
ilişkileri üzerine yapılan tartışmaları büyük ölçüde belirleyen "Türki
ye elden gidiyor" diyen milliyetçi fantezilerin ve "Türkiye iç dinamik
leriyle değişemez, ancak AB entegrasyonuyla değişebilir" diyen liberal
fantezilerin ne kadar sorunlu olduğunu ortaya çıkarmıştır. Kopenhag
Zirvesi'nde alınan 2004 Aralık ayı için koşullu ama gecikme olmaksı
zın başlayacak müzakere tarihi kararı ve bu kararın Türkiye'nin Ko
penhag siyasi kriterlerini uygulamaya geçirmesiyle sınırlandırılması bi
ze göstermiştir ki, Avrupa Türkiye'nin tam üyeliğini çok ciddiye al
maktadır ve karşısında demokratik ve ekonomik olarak güçlü bir Tür
kiye görmek istemektedir. Bu anlamda Avrupa'nın tam üyelik şartı so
mut ve demokratikleşme süreciyle ilgili uygulamaların gerçekleştiril
mesiyle ilgilidir. Bu şart milliyetçi fantezilere karşın, Türkiye'yi yoket
meyi değil, aksine güçlü ve demokratik bir Türkiye ile tam üyelik mü
zakerelerine başlamayı amaçlamaktadır. Aynı zamanda, liberal fante
zilere karşın, alınan koşullu tarih kararı, topu Türkiye'ye atmakta,
tam üyelikle ilgili kararın Türkiye'nin yapacağı demokratikleşme süre
ciyle ilgili uygulamalara bağlı olduğunu söylemekte ve sonuçta değişi
min kaynağını Türkiye'nin iç dinamiklerinde görmektedir. Bu değişi
me AB'nin katkısı mali yardımın artırılmasıyla sınırlıdır. Türkiye ken-
türkiye-abd ilişkileri ve demokratikleşme 15
di iç dinamikleriyle demokratikleşecek, ekonomik sorunlarını çözecek

ve güçlü bir ülke olarak AB'den gecikmeden tam üyelik müzakereleri
nin başlamasını isteyecektir. Bu karar, Türkiye'nin alacağı karardır. .
B u anlamda, Kopenhag Zirvesi'nde alınan kararı çok ciddiye al
mamız, bu zirve öncesi ve boyunca çok ciddi bir çalışmayı gerçekleşti
ren AKP yönetimini ve sivil toplum örgütlerini kutlamamız ve bu zirve
nin sonuçlarını ideolojik fantezilerin dışında bir alanda ve somut ve ob
jektif bir düzlemde çok kapsamlı bir tartışma sürecine sokmamız gerek
tiğini düşünüyorum. Aynı zamanda, bu tartışmaya başlarken, Kopen
hag Zirvesi'nden çıkartmamız gereken çok önemli iki dersin altını çiz
memiz gerektiğini de belirtmek istiyorum. Aşağıda daha ayrıntılı açım
layacağım bu dersler şunlardır: Kopenhag Zirvesi hem bugün uluslara
rası ilişkilerde işlerlik kazanan "siyasetin değişen niteliğini" bize çok
açık bir biçimde göstermiştir, hem de Türkiye'nin AB ile tam üyelik mü
zakere sürecinde güçlü olmasının temel kaynağının Türkiye'nin dünya
siyasetindeki jeopolitik konumu ya da kültürel kimliği değil, " birincil
olarak demokratikleşme ve ekonomik istikrar/kalkınma" olduğunu or
taya çıkartmıştır. Güçlü Türkiye, devlet-toplum ilişkilerinin demokratik
bir temelde düzenlendiği ve ekonomik olarak istikrarlı bir Türkiye'dir.
Böyle bir Türkiye'nin jeopolitik ve kültürel kimliği kendisinin tam üye
lik sürecinde AB ile müzakere gücünü artıracaktır.
SİYASETİN DEGİŞEN NİTELİGİ

AKP yönetiminin ve sivil toplum örgütlerinin üstün çabasına rağmen
Kopenhag Zirvesi'nde alınan koşullu müzakere tarihi sonucu göster
miştir ki, 1 990'lı yıllardan beri Türkiye'de siyasi alanın daralmasını ve
çıkmazını niteleyen devlet-merkezci, toplumdan kopuk ve teknokratik
anti-siyaset anlayışı günümüzün dünyasında siyaset yapma eyleminin
ve anlayışının değişen niteliğini anlamadıkça, beklentilerle alınan so
nuçlar arasındaki her zaman bir olumsuzluğa dönük fark olacak ve
umutlar yerini hüsrana bırakacaktır. Uluslararası ilişkilerde ve Avrupa
entegrasyonu sürecinde siyaset alanı, farklı çıkarlara ve beklentilere sa
hip aktörler arasında ortak bir noktayı bulmaya yönelik bir müzakere
sürecini içermekte ve farklı aktörler arasında işbirliğini sağlama amacı

nı gütmektedir. Bu anlamda, siyaset yapma eylemi, tabi ki güç ve ikti
dar ilişkilerini içermekle birlikte, aktörlerin müzakere sürecinde kendi
leri için en iyi sonucu çıkarma performanslarıyla ilişkilidir. Buradaki en
önemli nokta, bu siyaset anlayışının, " sıfır noktasına endeksli" mutlak
kazanımlara ya da mutlak kaybedimlere dönük olması değil, "göreceli
kazanım ya da göreceli kaybedim" temelinde hareket etmesidir. Özel
likle AB gibi bölgesel entegrasyon temelinde hareket eden siyasi alanlar
için, bu siyaset anlayışı çok önemlidir, çünkü aktörler için müzakere sü
recinin sonucu mutlak kazanım ya da mutlak kaybedim değil, göreceli
kazanım ya da göreceli kaybedim olduğu sürece, farklı çıkarlara ve is
temlere sahip aktörler arasında demokratik uyum ve verimlilik eksenin
de bir "işbirliği ilişkisi" kurmak olasılık kazanacaktır.
Bu anlamda, Kopenhag Zirvesi'nin Türkiye için sonucu mutlak
değil göreceli bir kazanım,Türkiye'nin istediğini elde edememiş olması
da mutlak değil göreceli bir kaybedimdir. Türkiye zirveden göreceli ka
zanımını, ya hep ya hiç diyen ve siyasi kazanımı ya da kaybedimi sıfır
noktasına endeksleyerek mutlaklaştıran devlet-merkezci siyaset anlayı
şından ilk defa koparak ve katılımcı ve müzakereci yeni siyaset anlayı
şını siyasal aktörleri ve sivil toplum örgütleriyle yaşama geçirerek elde
etmiştir. Bu kazanımda Türkiye'nin Kopenhag siyasi kriterleriyle ilgili
yasal değişiklikleri yapması çok önemli bir rol oynamıştır. Göreceli
kaybedimde de, bu yasal değişikliklerin uygulamaya geçirilememesi
Türkiye'nin müzakere gücünü zayıflatmıştır, ki bu büyük ölçüde dev
let-merkezci, toplumdan kopuk ve teknokratik 5 7. hükümetin Türkiye
AB ilişkileri bağlamında kaybettiği zamanın ve gösterdiği ilgisizliğin bir
sonucudur. Sonuçta, zirve sonucu olumludur, elde edilen görece kaza
nım Türkiye'nin AB'ye entegrasyon sürecini başlatmıştır ve bu sürecin
ne zaman başlayacağıyla ilgili kararı Türkiye alacaktır.
TÜRKİYE, AB VE DEMOKRATİKLEŞME
Müzakere temelinde ve göreceli kazanım/göreceli kaybedim ekseninde
hareket eden yeni siyaset anlayışı üzerine yapılan Kopenhag Zirve-
türkiye-abd ilişkileri ve demokratikleşme 17
si'nden çıkartacağımız ikinci ders, Türkiye'nin müzakere gücünün bi

rincil olarak demokratikleşme ve ekonomik istikrar ile ilişkili olduğu
nun ortaya çıkmasıdır. Türkiye Kopenhag siyasi kriterleriyle ilgili ya
sal değişiklikleri yapma başarısıyla, fakat bu kriterlerin uygulanmasın
da, dolayısıyla yaşama geçirilmesinde yaşadığı eksiklikle zirveye katıl
mış ve sonuçta görece bir kazanım elde etmiştir. Bu şu anlama gelmek
tedir: Türkiye'nin müzakere gücünün temel kaynağı demokratikleşme
ve bu süreçle birlikte gerçekleştirilecek ekonomik istikrar ve kalkınma
dır. Milliyetçi fantezilerin sürekli vurguladığı 1 1 Eylül sonrası dünya
da Türkiye'nin jeopolitik önemi, bu anlamda, zirvede birincil rol oy
namamış ve bu bağlamda yapılan ABD baskısı da olumlu bir sonuç
doğurmamıştır. Bunun temel nedeni de, Türkiye'nin AB'ye tam üyeli
ğinin kısa-dönemli değil, uzun-dönemli bir karar olması ve siyasal ve
ekonomik olarak güçlü bir Türkiye'nin tam üyeliğinin AB için sorun
yaratıcı değil, sorun-çözücü önemi ve niteliğidir.
Bu nedenle, yapılması gereken Kopenhag siyasi kriterlerinin uy
gulanması, dolayısıyla Türkiye'nin demokratikleşmesidir. Bu süreç sa
dece devletin yasal bağlamda demokratikleşmesi, hukukun-üstünlüğü
ilkesiyle toplumu yönetmesi, şeffaflaşması ve topluma karşı sorumlu
bir niteliğe dönüştürülmesiyle sınırlı değildir. Daha da önemlisi, Ko
penhag siyasi kriterlerinin uygulanması, devlet-toplum/birey ilişkile
rinde radikal değişlikleri şart koşmaktadır ve Türkiye'de günlük ya
şamdan başlayarak devletle ilişkilere kadar geniş bir alanda demokra
tik ve bireysel hak ve özgürlüklere dayalı bir ilişki biçiminin yaratılma
sını talep etmektedir. Bu, en somut anlamda, Türkiye'de devlete karşı
görevlerle tanımlanan vatandaşlık anlayışının ve uygulamasının hakla
ra dayalı bir vatandaşlık anlayışına dönüştürülmesi anlamına gelmek
tedir. Kopenhag siyasi kriterlerinin yaşama geçirilmesi, devletin toplu
mu haklara dayalı bir (liberal) vatandaşlık temelinde yönetmesi ve
toplumu oluşturan katmanlara bireysel hak ve özgürlüklere sahip kim
likler olarak yaklaşması anlamına gelmektedir.
Sonuçta, Kopenhag siyasi kriterlerinin yaşama geçirilmesi top
lumsal değişimdir ve " farklı, demokratik ve güçlü bir Türkiye" yarat-
maktır. Önümüzdeki üyelik süreci uzun değil, aksine gerekli bir süre
dir. Ve en önemlisi, demokratik bir Türkiye yaratma kararı Türki
ye'nin, dolayısıyla bizim kararımızdır ve Kopenhag Zirvesi öncesi can
lanan siyaseti canlı tutarak, siyasal aktörlerle sivil toplum arasındaki
katılımcı ve müzakereci işbirliğini sürekli kılarak gerçekleştireceğimiz
bir karardır.
Türkiye-ABD İlişkileri ve Hegemonyanm
Değişen Yüzü
ürkiye çok hızlı bir şekilde kendisi için çok ciddi sonuçlar doğu
T rabilecek birsavaşa sürükleniyor. Başbakan Abdullah Gül'ün Or
tadoğu'da barış olasılığını canlı tutma girişimleri çok önemli olmakla
birlikte, ABD'nin İngiltere ortaklığı içinde lrak'a açacağı savaş her gün
biraz daha gerçeklik kazanıyor. Başladığı zaman, Türkiye savaşın
önemli bir parçası olacak. Bu nedenle, Kopenhag Zirvesi'nden sonra,
Irak sorunu Türkiye'de siyasi, sivil ve akademik söylemin ana madde
si oldu. Bu durumun uzun süreli olma olasılığı çok yüksek.
ABD'nin lrak'a karşı savaş girişimini nasıl değerlendirmeliyiz?
Irak Savaşı'nın Türkiye üzerinde sonuçları nelerdir? Türkiye, ABD'nin
lrak'a karşı başlatacağı savaşa karşı kendisini nasıl konumlandırmalı
dır? Bu sorulara yanıt aranırken, Türkiye'de yapılan tartışmalarda or
taya çıkan eğilim, savaşın kaçınılmaz olduğunun kabulü ve bu kabul
üzerinde savaşın bir olası sonucu olarak ortaya çıkacak Kuzey lrak'ta
bir Kürt devleti kurulması olasılığının Türkiye üzerindeki etkilerini ve
savaşın çok ciddi bir ekonomik krizden geçen Türk ekonomisi için
olumsuz sonuçlarını tartışmak oldu. Bu eğilim doğru olmakla birlikte
sınırlıdır. Sınırlıdır, çünkü Irak Savaşı'nın Türkiye üzerindeki Kuzey
Irak sorunu ve ekonomik kriz bağlamlarındaki olumsuz etkilerini tar

tışırken, ne savaşa ahlaki düzeyde net ve güçlü bir eleştiri getirmekte,
ne de savaşın uluslararası ilişkiler üzerinde, daha da önemlisi Türkiye
üzerindeki uzun dönemli etkilerini tartışmaktadır.
Bu yazının temel önerisini ve sonucunu bu noktada söyleyeyim:
Türkiye lrak'a karşı savaşı çok kapsamlı bir çözümleme sürecine sok
malı ve savaşın kendisi için sonuçlarını uzun-dönemli ve çokboyutlu
düşünmelidir. Bu temelde yapılacak bir çözümleme bizi şu sonuca gö
türecektir: Türkiye hem ahlaki hem de stratejik düzeyde savaşa karşı
bir konum almalıdır ve elinden geldiği kadar savaşın çıkmasını engel
lemelidir, çünkü Irak Savaşı Türkiye üzerinde, sadece Kuzey Irak soru
nu ve ekonomik kriz temelinde değil, uzun-dönemli ve çokboyutlu
olumsuz sonuçlar yaratma potansiyeline sahiptir. Bu potansiyeli gör
mek için, " Bush yönetimi ile başlayan ve 1 1 Eylül ile pekişen ABD he
gemonyasının değişen yüzünü" anlamamız gerektiğini düşünüyorum.
Bu olgu Türkiye' deki tartışmalarda şimdiye kadar pek hesaba katılma
mıştır. Halbuki, aşağıda açımlayacağım gibi, ABD hegemonyasının de
ğişen yüzünü anlamak, Türkiye-ABD ilişkilerinin hem güvenlik temel
.li ve " iki-devlet arası ilişki" biçiminde gelişeceğini görmektir, ki bu tür
ilişki küreselleşen dünyanın çokboyutlu, çoktaraflı ve bölgesel enteg
rasyonu içeren uluslararası ilişkiler anlayışına tezat bir ilişki biçimidir;
hem de, Türkiye-ABD ikili ilişki biçiminin Irak ile sınırlı kalmayacağı
nı ve uzun-dönemli olacağını görmemizi sağlayacaktır, ki bu süreç
Türkiye'nin demokratikleşme, ekonomik olarak güçlenme ve AB'ye
tam üyelik kazanma olasılığını olumsuz bir biçimde etkileme potansi
yelini taşımaktadır.
ABD HEGEMONYASININ DEGİŞEN YÜZÜ

Bush yönetimi ile başlayan ABD hegemonyasının değişen yüzünü anla
mak için, 8 yıllık Clinton dönemine dönerek, bu dönemin ABD dış po
litikasına kısaca bakmamız yararlı olacaktır. Bu dönemde de ABD dış
politikası, dünya yönetimini " baskı ve rıza" temelinde kurma amacın
da olan hegemonik bir dış politikaydı. Fakat Clinton döneminin özgün-
türkiye-abd ilişkileri ve hegemonyanın değişen yüzü 21
lüğü ABD hegemonyasının globalleşme sürecini kendisine referans nok

tası olarak almasından ve dünyadaki sorunlara "serbest pazar+demok
ratikleşme ekonomik modernizasyon" denklemi ile yaklaşmasından
=
kaynaklanmıştı. Daha da önemlisi, Clinton dönemi ABD hegemonyası,

dünya sorunlarıyla ilgilenen ve uluslararası ilişkilerde ulus devletler ka
dar uluslararası örgütlerin de önemli olduğunu kabul eden bir hege
monyaydı. Bu bağlamda iki önemli gelişme, (a) Dünya Bankası gibi
önemli uluslararası örgütler tarafından dünya düzeyinde küresel siste
mi tehdit eder bir konuma gelmiş fakirlik, açlık ve dağılım eşitsizliği so
runlarının ele alınması ve bu bağlamda sınırlı da olsa çözüm girişimle
rinin başlatılması ve (b) Kosova sorunu bağlamında yapılan NATO
müdahalesinin devlet güvenliği yanında " insan güvenliği"nin de " ulus
lararası bir norm" olabileceğini gündeme getirmesiydi. Bu temelde,
Clinton yönetimi " ekonomi-demokratikleşme ilişkisini" hegemonya
süreci içinde önemli bir yere koyan bir dış politika anlayışına sahipti.
Hem ABD ekonomisini canlandırma ve güçlendirme bağlamın
da, hem de ABD'-nin hegemonik dış politikası bağlamında başarılı ol
muş 8 yıllık Clinton yönetiminin sona ermesi, Bush başkanlığında
Cumhuriyetçi Parti'nin başkanlık seçimlerini kazanmasıyla sona erdi.
Fakat sona eren, aynı zamanda ve daha önemli olarak, ABD'nin " in
san hakları, insan güvenliği ve fakirlik" sorunlarını tanıyan ve bu an
lamda güvenliği insani düzeyde de gören ve küreselleşmeyle özdeşleş
miş dış politika anlayışıydı. Bush'un seçim stratejisi tamamiyle bu dış
politika anlayışının eleştirisine dayanıyordu ve Amerika'nın kendi ulu
sal çıkarıyla birebir ilişkisi olmayan (Kosova sorunu gibi) alanlardaki
etkinliğinin gereksiz olduğunu savunuyordu. Amerika küreselleşen
dünyanın sorunlarına ve gereksinimlerine yanıt vermeyi amaçlayan
değil, kendi ulusal çıkarını her şeyin üzerinde gören bir ulus devlet gi
bi hareket etmeliydi. Kendi güvenliğini birincil görmeli, dış politikası
nı da küresel bir devlet gibi değil, ulusal çıkarını koruyan ve bu temel
de hegemonyasını güçlendiren bir ulus devlet gibi formüle etmeliydi.
Bu anlamda, Bush yönetimi dış politikada radikal bir değişimi isteyen,
ulusal çıkarı globalleşmeye, güvenliği ekonomiye, devlet iktidarını in-
sani düzeye, askeri hegemonyayı ekonomik hegemonyaya öncül ve bi

rincil gören bir dış politika anlayışını savunan seçim stratejisiyle Baş
kanlık seçimlerine girdi ve Amerika tarihinin sonuçları açısından en
sorunlu seçimini kılpayı kazanarak ABD yönetimini ele geçirdi.
1 1 Eylül terörist saldırısı, hem bu dış politika anlayışını pekiş
tirdi, hem de Bush yönetimine, ideolojik ve stratejik düzeylerde çok
ciddi bir hareket alanı kazandırdı. Artık ABD hegemonyası yeni bir
yüze ve şahin bir yapıya sahipti. ABD dış politikası, ulusal güvenliğin
korunması temelinde hareket eden ve askeri güce dayanan bir hege
monya biçimine dönüştü. 1 1 Eylül ile pekişen bu dönüşüm ve yeni
yüz, uluslararası i lişkilere güvenlik, ulusal çıkar ve ulus devlet temelin
de yaklaşan bir dış politikayı, Afganistan'dan başlayarak şimdi Irak
üzerinde odaklaşan savaş olgusuyla harekete geçirdi.
Hiç şüphe yok ki, ABD hegemonyasının değişen yüzü, ya sıcak
savaş biçiminde ya da savaş olasılığının sürdürülmesi biçiminde devam
edecektir. Terörizme karşı global savaş söylemiyle kendisini meşrulaş
tırarak ve Irak ile sınırlı kalmayarak uzun dönemli bir savaş ya da sa
vaş olasılığı biçiminde hareket edecektir. Bush yönetimi kendisini ta
mamiyle bu sürece angaje etmiştir ve bu yönetimin gelecek başkanlık
seçiminde tekrardan seçilme olasılığı da bu sürecin devam etmesine
bağlıdır. Dolayısıyla, ABD'nin lrak'a karşı başlatacağı bir savaştan ko
nuşurken, hem ABD hegemonyasının değişen yüzünü hesaba katma
mız, hem de savaş durumunun lrak'ı da aşan uzun bir süreç olduğunu
kavramamız gerekmektedir.
TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ VE
GÜVENLİK-DEMOKRASİ KARŞITLIGI
ABD hegemonyasının değişen niteliğiyle Türkiye-ABD ilişkileri yeni
bir boyut kazanmaktadır. Uzun dönemli sürecek bir savaş(lar) orta
mında yaşanacak ve güvenlik temelli sürdürülecek "iki-devlet arası"
bir ilişki biçimi Türkiye-ABD ilişkilerini tanımlayacaktır. Bu ilişki bi
çiminde, Türkiye'nin gereksinim duyduğu demokratikleşme, ekono
mik büyüme ve Avrupa entegrasyonu süreçlerinin, güvenlik, ulusal çı-
türkiye-abd ilişkileri ve hegemonyanın değişen yüzü 23
kar ve jeopolitik güçlenme süreçlerine karşı ikinci plana atılma olasılı

ğı yüksektir. Bu anlamda, savaşın Türkiye üzerindeki etkileri çokbo
yutlu ve kapsamlıdır. Hem ekonomik krizden çıkma sürecini yaşayan
ve bu anlamda başarılı olma olasılığını yakalayan, hem Avrupa enteg
rasyonu sürecinde önünde 2004 Aralık ayı gibi koşullu bir tarih olan
ve bu anlamda da demokratikleşme süreci için ciddi bir ivme ve top
lumsal hareketlenme kazanmış, hem de çözümlenmesi gereken ciddi
bir Kıbrıs sorunu yaşayan Türkiye için, savaşa endekslenmiş bir dış
politika ile uzun dönemli yaşamak büyük bir şanssızlık ve ciddi bir
olumsuzluk durumudur. Türkiye, ne Kuzey lrak'ta kurulma olasılığı
olan bir Kürt devleti sorunuyla, ne ekonomisinin tekrardan ciddi bir
biçimde sarsılması sorunuyla, ne de demokratikleşme sürecinin sekte
ye uğraması sorunuyla tekrardan yüzleşmelidir. Çünkü, Türkiye'nin
uzun dönemli çıkarları demokratikleşme, ekonomik kalkınma ve Av
rupa entegrasyonu süreçlerinde yatmaktadır. ABD hegemonyasının
değişen yüzü ile bu süreçlerin bir paralelliği, bir kesişme noktası da
yoktur. Aksine, Türkiye'nin de içinde bulunduğu uzun dönemli bir sa
vaş(lar) durumu, 6u süreçler üzerinde çok ciddi olumsuz etkiler yarat
ma potansiyeline sahiptir.
Bu bağlamda, Türkiye-ABD ilişkilerinin değişen niteliğini gör
meliyiz. Türkiye'nin çıkarları ile savaş olgusunun kesişmediğini kabul
etmeliyiz. ABD'den alınacak mali yardımların, savaşın Türkiye üzerin
de yaratacağı uzun dönemli olumsuzlukları karşılayamayacağını bil
meliyiz. Stratejik düzeyde, ABD hegemonyasının değişen yüzünü anla
yarak savaşa karşı konumumuzu almalıyız. Türkiye'de lrak'a karşı sa
vaş üzerine yapılan tartışmalar, "savaşa ahlaki temelde karşı çıkmalı
yız ama . . . " tümcesiyle başlama eğiliminde oldu. " Ama" bağlacını kal
dırmamız ve hem ahlaki hem de stratejik temelde savaşa karşı çıkma
mız ve bu süreci engellemek için elimizden gelen her türlü diplomasi,
sivil inisiyatif ve demokratik tepki girişiminde olmamız gerektiğini dü
şünüyorum.
Küreselleşme, ABD ve Türkiye
ir önceki "Türkiye-ABD İlişkileri ve Hegemonyanın Değişen Yü

B zü" adlı yazımda, Türkiye'nin hem ahlaki hem de stratej ik düzey
de savaşa karşı bİr konumda olması ve bu savaşın çıkmasını engelle
mek için etkili bir diplomasi yürütmesi gerektiğini vurgulamıştım. Bu
öneriyi yaparken, ABD dış politikasının Clinton döneminden Bush dö
nemine gelindiği zaman değişen niteliğini dikkate almamız gerektiğini
söylemiştim. Burada yine Türkiye'nin uzun-dönemli çıkarlarının sava
şın engellenmesinde olduğunu önereceğim ve bu önerimi uluslararası
ilişkilerin bugünkü niteliğini küreselleşme temelinde çözümleyerek
desteklemeye çalışacağım.
BİRİNCİ KÜRESELLEŞME DALGASI VE NEOLİBERALİZM

Birinci Körfez Savaşı'ndan sonra yeni dünya düzeni sloganıyla egemen
ideoloji konumuna gelen küreselleşme, serbest pazar-liberal demokra
si ekseninde dünyanın hem zenginleşeceği, hem de demokratikleşeceği
varsayımı temelinde hareket ediyordu. 1 990'ların sonuna geldiğimiz
zaman, neoliberal hiper-globalizm olarak adlandırabileceğimiz bu ide
olojinin ciddi bir meşruiyet krizine girdiğini görüyoruz. Bu krizin geri-
sinde küreselleşme sürecinin içerdiği farklı ve birbirleriyle karşıtlık iliş

kisi taşıyan bir dizi tarihsel gelişimin olduğunu görüyoruz. Bir taraftan
gelişmiş ülkeler daha zenginleşirken, dünyanın büyük bir kısmının gi
derek daha da yoksullaşması ve sistemden dışlanması yaşandı. Diğer
taraftan da " demokrasinin küreselleşmesi" denilen süreç yaşanırken,
etnik, dinsel ve kültürel mikromilliyetçilik temelinde ortaya çıkan ça
tışmalarda kitle kıyımlarından tecavüze kadar " farklı olanı yoketme"
'
eylemleri dünya "düzeyinde yaygınlaştı. Bu anlamda, küreselleşmenin
sadece ekonomik büyümeye ve demokratikleşmeye katkısı olmadığı,
aynı zamanda da yıkıcı, yokedici, dışlayıcı bir hareket tarzını da içer
diği ortaya çıktı. Bu anlamda, birinci küreselleşme dalgası denilen ne
oliberal hiper-globalizm, 1 990'lı yılların sonunda sistemi tehdit eden
ekonomik kriz, küresel yoksulluk ve mikromilliyetçilik sorunları teme
linde, Joseph E. Stiglitz'in deyişiyle, " büyük hayal kırıklığı" yaratarak
ciddi bir meşruiyet kriziyle yüzleşti.
İKİNCİ KÜRESELLEŞME DALGASI,

KATILIMCI DEMOKRASİ VE GÜVEN
2001 Dünya Nobel Ekonomi ödülünü alan Stiglitz, Küreselleşme: Bü
yük Hayal Kırıklığı"· adlı kitabında bu büyük hayal kırıklığını, neoli
beral hiper-globalizmin en önemli kurumu olan IMF temelinde çözüm
lerken, küreselleşmenin yoksulluk ve güvenliği insani temelde gören
bir tarzda yeniden yapılandırılması gerektiğini vurgular. IMF Güney
Asya'dan başlayarak dünyada farklı yerlere yayılan ekonomik kriz ol
gusuna (Türkiye'de yaşamakta olduğumuz kriz olgusu örneğinde ol
duğu gibi) tek bir (neoliberal) reçeteyle yaklaştığı, farklı çözüm öneri
lerini dinlemediği ve ülkelerin kendi koşullarını gözardı ettiği sürece,
küreselleşme sorun çözücü değil, yıkıcı ve yokedici bir nitelik kazan
maktadır. Dünya düzeyinde sistemsel bir nitelik taşıyan yoksulluk, dış
lanma ve eşitsizlik sorunlarıyla ilgilenmeyen bir küreselleşme anlayışı,
demokratikleştirici değil, yıkıcıdır. Bu tür eleştiriler, sadece Stiglitz ta-
(*) Joseph E. Stigliız, Globalization and its Discontents, W.W. Norton & Company, 2002.
küreselleşme, abd ve türkiye 27
rafından yapılmamaktadır. 1 990'1ı yılların sonunda akademik ve ka

musal söylemde ve anti-küresel muhalefet hareketi içinde de (örneğin
Naomi Klein'ın No Logo başlıklı çalışması)"' neoliberal hiper-globa
Uzm ideolojisinin bu yıkıcı ve dışlayıcı niteliği sürekli vurgulanmıştır.
Porto Alegre Dünya Sosyal Forumu da insani, yapıcı, içerici, sürdürü
lebilir kalkınmacı ve katılımcı demokrasiye. dayanan bir küreselleşme
için yapılan toplumsal talebi ve çağrıyı seslendirmektedir.
Bu insani küreselleşme ve demokratik yönetim için yapılan çağ
rı, küreselleşme üzerine yapılan tartışmalarda "ikinci küreselleşme dal
gası" olarak tanımlanmaktadır. Bu dalga içinde küreselleşme süreci
serbest pazar ideolojisine ve devletler-arası ilişkilere indirgenmemekte
dir. Küreselleşme, daha da önemli olarak, insani düzeye ahlaki ve stra
tejik öncüllük veren bir katılımcı demokrasi anlayışı içinde düşünül
mektedir. İkinci küreselleşme dalgası, bu anlamda, hem uluslararası
örgütlerin (IMF, Dünya Bankası, BM Güvenlik Konseyi gibi) karar-al
ma yöntemlerinin ve ideolojilerinin değişimini, hem ulus-devletin de
mokratikleşmesinil hem de sivil toplum örgütlerinin yönetime etkin
katılımını gerektirmektedir. Katılımcı demokrasi temelinde ve insan
merkezli hareket eden küreselleşme süreci, insani ve demokratik bir
dünya düzeninin kurulmasına önemli bir katkıda bulunacaktır.
11 EYLÜL SONRASI DÜNYA, ABD VE IRAK SAVAŞI

Bununla birlikte altını hemen çizmemiz gerekir ki, ikinci küreselleşme
dalgası ciddi bir toplumsal ve kurumsal desteğe sahip olsa da, hala
söylemsel ve eleştirel düzeylerde hareket etmektedir. Bugünün dünya
sına hala damgasını vuran birinci dalga küreselleşme sürecinin içerdi
ği yıkıcı ve yokedici sorunlardır. Bu bağlamda, 1 1 Eylül terörist saldı
rısı küreselleşme sürecinde ciddi bir kırılma yaratmış ve bugün yaşadı
ğımız ikilemi gündeme getirmiştir. 1 1 Eylül sonrası gelişen savaş-en
deksli Amerikan dış politikası yıkıcı ve yokedici küreselleşmenin pe
kişmesine ciddi bir katkıda bulunurken, diğer taraftan küresel düzey-
(*) Naomi Klein, No Logo, Flamingo, 2001 (Türkçesi: No Logo, Bilgi Yayınları, Ankara, 2002).
de terörizme karşı mücadelenin demokratikleşme, Öarış ve sosyal ada

let temelinde gerçekleştirilmesi üzerine ciddi bir kamuoyu oluşturma
çabaları da başlamıştır.
Bu temelde, 1 1 Eylül saldırısına karşı dünya düzeyinde çok
ciddi tepki oluşmuş ve bu tepki ABD'nin Afganistan'a müdahalesi
ne çokuluslu bir koalisyon niteliği vermiştir. Fakat, bu çokuluslu ko
alisyonun Afganistan ile sınırlı kalması gerekliliği de kuvvetli bir bi
çimde dile getirilmiştir. Buna karşın, ABD dış politikası ise giderek bu
çabaların tam tersine, tamamiyle devlet çıkarına endeksli, insani dü
zeyi ikinci plana atan ve güvenlik sorunsalını demokratikleşme ve
ekonomik kalkınma ilkelerine öncül gören bir nitelik kazanmıştır.
Bush yönetimindeki ABD dış politikası, terörizme karşı küresel mü
cadeleyi savaşa indirgeyen ve medeniyetler çatışması temelinde dün
yaya yaklaşan bir dış politika anlayışıdır. Böylece, yaşadığımız dünya
dost-düşman ve biz-ötekiler karşıtlığı ekseninde Jıareket eden bir dış
politika anlayışıyla yönetilmek istenmektedir.
Sonuçta, Afganistan, sonra Irak, sonra başka bir ülkeye karşı
savaş ya da savaş çıkma olasılığını canlı tutarak dünyayı yönetmek is
teyen bir ABD dış politikası ve bu politikaya karşı küresel düzeyde
oluşan tepkinin bugünün dünyasını tanımladığını söyleyebiliriz. Bu
politikanın küreselleşmenin yıkıcı ve yokedici etkilerini çözmek yerine,
aksine güçlendireceği korkusu, küresel dengelerin değişmesine ve Irak
müdahalesinde ABD'ye İngiltere dışında destek gelmemesine yol açtı.
Fransa ve Almanya ekseninde gelişen savaşa AB tepkisi ve silah denet
çilerine ek süre verilmesi talebi, diğer yandan Rusya ve Çin'in çekim
ser tavrı, Birinci Körfez Savaşı ve Afganistan müdahalesinden farklı
olarak, ABD ve İngiltere'nin Irak Savaşı'nda uluslararası destek bula
mayacağı ya da bulunan desteğin kerhen olacağını ortaya çıkardı.
ABD, TÜRKİYE VE IRAK SAVAŞI

Küreselleşmenin yıkıcı ve yokedici etkilerini güvenlik sorunsalı bağla
mında pekiştirecek ABD dış politikasına karşı bu tavır ve ikinci küre
selleşme dalgasına söylemsel ve toplumsal destek, yakın bir zamanda
küreselleşme, abd ve türkiye 29
gerçekleşmesi büyük olasılık taşıyan Irak Savaşı boyunca ve sonrasın

da da devam edecektir. Küreselleşen dünyada yakın gelecek, insani ve
demokratik bir dünya düzeni isteyen güçlerle, dünyayı dost-düşman
karşıtlığı temelinde ve salt güvenlik ekseninde yönetmek isteminde olan
ABD dış politikası arasındaki mücadele içinde geçecektir. Medeniyetler
arası çatışmaya karşı insan merkezli bir küreselleşme istemi arasında
geçecek bir mücadele, yakın geleceğimize damgasını vuracaktır.
Böyle bir dünya içinde, Türkiye'nin ulusal çıkarları hem ahlaki
hem de stratejik düzeyde demokratikleşmede, ekonomik büyümede ve
sosyal adaletin sağlanmasında yatmaktadır. Türkiye ikinci küreselleşme
dalgasını desteklemeli, insani ve demokratik bir dünya için kendine dü
şen görevi yapmalıdır. Bunu yaparken savaşın çıkmasını mümkün oldu
ğu kadar engellemelidir. Bu olasılık gerçekleşmiyorsa da, BM Güvenlik
Konseyi kararı temelinde hareket etmelidir. ABD hegemonyasının deği
şen yüzünü ve küreselleşmenin bugünkü niteliğini çözümlediğimiz za
man, Türkiye'nin uzun dönemli çıkarlarının savaşın hüküm sürdüğü
bir dünyada değil, �ksine demokrasi, sosyal adalet ve insani düzeyin ön
plana çıkarıldığı bir dünyada yattığını görebiliriz.
ABD Hegemonyası ve Tektaraflılık
em BM'de hem de NATO'da yaşanan krizin ortaya çıkardığı çok

H önemli bir durum var: bugün yaşadığımız sorun sadece Irak'ın
silahsızlandırılmasıyla sınırlı değil, aynı zamanda sorun ABD'nin dün
yayı tektaraflı yönetme isteğini de içeriyor. Diğer bir deyişle, Irak so
runundan konuşurken artık sadece dünyada herkes tarafından 'eleşti
rilen bir dikta rej iminden ve bu rejimin silahsızlandırılmasından ko
nuşmuyoruz. Konuştuğumuz, tektaraflı ve müttefikleriyle dünya üze
rinde hegemonyasını pekiştirmek isteyen ABD dış politikasının ulusla
rarası hukuku, normları ve örgütleri ikinci plana atan dünyayı yönet
me girişimi. Bu anlamda, Irak sorununa siyasi çözüm ve silah denetçi
lerine ek süre verilmesi istemi, öz olarak, sadece lrak'la sınırlı değil,
ABD'nin kendi üstünlüğünü dünyaya kabul ettirmek girişimine dur
demeyi de içeriyor. Türkiye'nin ve AKP yönetiminin kendi ülkesinde
asker konuşlandırmasıyla ilgili kararı verirken, aşağıda anlatacağım
nedenlerden dolayı, sorunu çok boyutlu çözümlemesi, savaşa ahlaki ve
stratejik açılardan karşı çıkma girişimlerini sürdürmesi ve BM Güven
lik Konseyi kararını beklemeden bir karar almaması gerektiğini düşü
nüyorum.
ABD VE 1 1 EYLÜL SONRASI DÜNYA

George W. Bush yönetiminde değişen ABD dış politikasını, bu politi
kanın lrak'a karşı savaş açmak için sürdürdüğü kararlılığı ve geliştir
diği dünya vizyonunu objektif bir temelde incelediğimiz zaman, orta
ya çıkan gerçek şudur: ABD'nin istediği kendi üstünlüğünü dünyaya
kabul ettirmek, kendi normlarını dünyaya yaymak ve dünyayı
"biz/dostlar ve öteki/düşmanlar" olarak iki kucuba ayırarak dünya
üzerindeki hegemonyasını pekiştirmek. Bunu yaparken, ABD dış poli
tikasının üç-boyutlu bir hareket tarzına sahip olduğunu görüyoruz. Bi
rincisi, bugün özellikle ekonomik, kültürel ve insani düzeylerde yaşa
nan ciddi "küresel sorunları" ikinci plana atarak, tüm dünyayı salt gü
venlik ve askeri güce dayanan bir temelde yönetme istemi. Bu bağlam
da, 1 1 Eylül' ün uluslararası ilişkilerde yeni bir dönemi başlattığı ve bu
dönemin tanımlayıcı niteliğinin de "terörizme karşı sürekli küresel
mücadele" olgusu olduğu Bush dönemi ABD dı� politikası yapıcıları
ve sözcüleri tarafından her ortamda vurgulanıyor ve tekrarlanıyor.
İkincisi, ABD dış politikasının hegemonyasını pekiştirme girişi
mi, terörizme karşı küresel mücadele ile ulusal ve uluslararası güvenli
ğin sağlanması arasında bir eşanlamlılık ve eşzamanlılık ilişkisi kuru
yor ve bu ilişkinin tartışılmaz bir veri olarak uluslararası toplum tara
fından kabul edilmesi gerektiğini vurguluyor. 1 1 Eylül sonrası dünya
nın askeri müdahale ve savaşa indirgenmesi anlamına gelen bu vurgu
nun, Jacques Derrida'nın Le Monde Diplomatique dergisinin son sa
yısında çıkan makale!!inde belirttiği gibi, uluslararası hukuka ve ulus
lararası normlara saygılı ya da uygun olması gerekmiyor. ABD "ben
güçlüyüm, dolayısıyla haklıyım" mantığıyla dünyaya yaklaşıyor, ken
di d.ünya vizyonunu uluslararası örgütler ve aktörler üzerine empoze
ediyor ve kendi düşüncesi dışındaki tüm alternatifleri "geçerliliği ol
mayan, dayanağı olmayan, hatta düşmanı rahatlatan" düşünceler ola
rak niteliyor. Hem BM Güvenlik Konseyi hem de NATO'da yapılan
tartışmalar, ABD dış politikasının uluslararası hukuku ve normları
ikinci plana iten, uluslararası örgütlerin önemini ya da önemsizliğini
ABD'nin dünya vizyonuna endeksleyen ve Irak sorunu üzerine farklı
abd hegemonyası ve tektaranılık 33
görüşleri dışlayan eğilimini çok açık biçimde sergiledi. Bu durumun,

BM ve NATO gibi uluslararası örgütler kadar, uluslararası ilişkilerin
önemli aktörleri için de ne kadar rahatsız edici olduğunu geçtiğimiz
haftalar içinde yaşanan krizlerde gördük.
Üçüncüsü, ABD dış politikasının bu yeni salt güvenlik ve güç te
melli yüzü, İkinci Dünya Savaşı sonrası düzeni ve normları ters yüz
edercesine, dünyayı "tektaraflı ve ABD'nin dünya vizyonunu tartışma
sız kabul eden müttefikleriyle işbirliği" yoluyla yönetmek isteminde.
1 929 ekonomik krizini yaratan ve İkinci Dünya Savaşı'nın çıkmasın
da önemli bir rol oynamış " üçüncü ülkelere zarar verici ikili ilişkiler ve
tektaraflılık yöntemi "nin, Irak sorununda ABD dış politikası tarafın
dan yeniden canlandırılması sürecini yaşıyoruz. Bu süreç, hem İkinci
Dünya Savaşı sonrası dünyada giderek geliştirilmeye çalışılan ve ulus
lararası örgütlerin, uluslararası hukukun ve uluslararası normların
üzerine oturtulduğu "çoktaraflılık ilkesi ve devletler-arası işbirliği ya
ratma" olasılığının ciddi bir hasar görmesi anlamına geliyor, hem de
uluslararası örgüt!erin ve sivil toplumun düzen ve barışın sağlanmasın
daki rolünü ikinci plana itiyor. ABD dış politikasının "BM ya da NA
TO kararı olmaması halinde de müttefikleriyle tek taraflı olarak lrak'a
asken müdahalede bulunabileceğini" ve " böyle bir durumda, hem BM _
hem de NATO'nun güvenirliğinin ve geçerliliğinin zedeleneceğini" sü
rekli vurgulaması, ABD hegemonyasının son zamanda geliştirdiği dün
yayı " tektaraflı ve müttefikleriyle yönetme" mentalitesini sergiliyor.
Altını çizmemiz gereken önemli bir nokta da, bu yönetim anlayışı için
de, ABD ile müttefikleri arasındaki ilişkinin, Türkiye'nin ülkesinde as
ker konuşlandırma sorununda yaşadığı ikircikli sürecin gösterdiği gi
bi, karşılıklı ve eşit bir ilişki değil, yine güce, tektaraflılığa ve bağımlı
lığa dayalı bir ilişki olması.
SAVAŞ VE MEŞRUİYET KRİZİ

BM ve NATO'nun ciddi bir krizle karşılaşmasını ortaya çıkartan Irak
sorununa, yukarıda açımladığım ABD dış politikasının dünyayı tekta
raflı olarak yönetme mentalitesini kuran üç-boyutlu hareket tarzını ak-
lımızda tutarak yaklaşırsak, şu önemli sonuçları görebiliriz. Savaş olası

lığının arttığı bugünlerde AKP yönetiminin Irak sorununa yaklaşırken
bu sonuçları hesaba katmasının önemli olduğunu düşünüyorum. Birin
cisi, uluslararası hukuk ve uluslararası normlar temelinde ciddi bir meş
ruiyet krizi yaşayan ABD'nin lrak'ı savaş yoluyla silahsızlandırma ve
Irak rejimini değiştirme politikası, sadece Irak bağlamında değil, ulusla
rarası sistem bağlamında da çok önemli bir sorun haline gelmiş durum
da. Bu anlamda, gündemde olan sadece Irak değil, aynı zamanda BM ve
NATO gibi uluslararası örgütlerin varlığı, Avrupa'nın dünya politikasın
daki konumu, Almanya, Fransa, Rusya, Çin ve hatta Japonya gibi güç
lü aktörlerin ABD dış politikası tarafından yeniden düzenlenmek istenen
uluslararası güç dengelerindeki yerleridir. Bu ülkelerin savaş dışı bir si
yasal yolla lrak'ın silahsızlanmasını istemeleri ve silah denetçilerine ek
süre verme isteminde olmaları, bu nedenle, savaşı engelleme kadar,
ABD'nin yeni hegemonya anlayışını, dolayısıyla 9ünyayı tektaraflı ola
rak, uluslararası örgütlere, hukuka ve normlara uymadan yönetme giri
şimini de engellemeyi içermektedir. Savaşa karşı çıkılırken, bu tektaraflı
yönetim mentalitesine de karşı çıkılmaktadır; bu nedenle, bu ülkelerin
savaş karşıtı konumları ahlaki olmaktan daha çok stratejik bir karardır.
İkincisi, ABD dış politikasının tektaraflı dünyayı yönetme giri
şiminin Irak'la sınırlı kalmayacağı, İran, Kuzey Kore, hatta Pakistan
ve Endonezya gibi diğer ülkelere de yayılacağı giderek geçerlilik kaza
nan bir olasılıktır. ABD'nin terörizme karşı küresel mücadele temelin
de oluşturduğu salt güvenlik temelli hegemonya anlayışı, savaş ve as
keri müdahale olasılığını gündemde tuttuğu sürece kendisine hareket
alanı yaratacaktır. Bu da, savaşın lrak'la sınırlı kalmayacağını ciddi bir
olasılık olarak ortaya çıkartmaktadır. Bu anlamda, Irak'a karşı savaşa
evet demek, diğer yerlerde de evet demeyi zorunlu kılacaktır. Karşıt
olarak, ABD'nin savaş istemini bugün engellemek, uluslararası örgüt
lere ve uluslararası aktörlere gelecek günlerde de oluşabilecek savaş
olasılıklarına karşı direnme olanağını yaratacaktır. Bu nedenle de, Al
manya, Fransa, Rusya ve Çin'in çekimser ve siyasal çözümden yana ta
vırları lrak'la sınırlı görülmeme, uzun-dönemli düşünülmeli ve ABD
abd hegemonyası ve ıekıaranılık 35
dış politikasının tektaraflı dünya yönetimine karşı alınmış tavırlar ola

rak da ele alınmalıdır.
Üçüncüsü, ABD ve İngiltere'nin beklemediği bir biçimde, savaş
karşıtı hareketin dünya ölçeğinde kazandığı ivme, yaygınlık ve güç, Bi
rinci Körfez Savaşı'ndan farklı olarak, bu savaşın sadece uluslararası hu
kuk ve normlar temelinde değil, aynı zamanda hem ahlaki, hem strate
jik hem de dünya kamuoyu açılarından da ciddi bir meşruiyet krizi taşı
dığını çok açık bir biçimde ortaya çıkartmıştır. Bu, terörizme karşı küre
sel mücadeleyi savaşa indirgeyen mentaliteye verilen çok güçlü bir "Siz
güçlüsünüz ama haklı değilsiniz" mesajıdır. Bu mesajı İngiltere'nin biraz
da olsa aldığını görüyoruz. Umarız, ABD yönetimi de bu mesajı alır.
TÜRKİYE VE SAVAŞ
Türkiye'nin her zaman gücü ile ilgili vurguladığı jeopolitik konumu,
bugün temel sorunu oldu. Irak ile sınırı olan Türkiye üzerinde ABD dış
politikasının Irak'a karşı başlatacağı savaşın çok ciddi sonuçları olaca
ğı kesin. AKP yönetimi, özellikle Abdullah Gül bugüne kadar savaşı en
gelleme bağlamın da önemli girişimlerde bulundu. Eğer lrak'ın silahsız
landırılması siyasal bir yolla çözülürse, Türkiye bu anlamda önemli bir
rol oynamış olacak ve uluslararası sistemde önemli bir prestij kazana
cak. Abdullah Gül her fırsatta barış için girişimlerini son noktaya ka
dar götüreceğini söylüyor. Bu noktada, AKP yönetimini eleştirmek de
ğil, desteklememiz gerektiğini düşünüyorum.
Fakat ABD'nin tektaraflı olarak savaşı başlatmak istediği bu
gün, AKP yönetimi bir yol ayrımında; ya ABD askerlerinin Türkiye' de
konuşlandırılmasına ve geçiş hakkına evet diyecek, ya da savaşın çık
maması için girişimlerini sürdürecek ve silah denetçilerinin raporu te
melimde BM Güvenlik Konseyi kararını bekleyecek. Birinci yol, ABD
dış politikasının yukarıda belirttiğim yeni niteliklerini Türkiye'nin ka
bul etmesi anlamına geliyor. Bu yolu Türkiye'nin hem ahlaki hem de
stratejik açılardan seçmemesi gerektiğini düşünüyorum.
İkinci yolun seçimi, Türkiye için gerçekçi seçenektir.
Parçalanan Dünya, Savaş ve Türkiye
ğer Saddam Hüseyin ABD'nin sürgün ültimatomunu kabul etmez

E se, savaş, daha doğrusu ABD ve İngiltere'nin tektaraflı lrak'ı işga
li başlamış olac"a k . Büyük bir olasılıkla da Türkiye, toprakları içinde
yabancı asker konuşlandırılmasına ve hava sahasının açılmasına izin
veren ikinci tezkereyi geçirerek, İngiltere'den sonra savaşa stratejik
destek veren ikinci ülke konumunu kazanacak. Savaşla ilgili yazılarım
da, sürekli olarak Türkiye'nin uzun dönemli ulusal çıkarlarının bu tek
taraflı ve uluslararası meşruiyeti ve desteği olmayan savaşın engellen
mesinde, eğer engellenemiyorsa da Türkiye'nin uluslararası desteği
olan bir harekatın içinde yeralmasında olduğunu vurguladım. Bu dü
şüncemin doğru ve tutarlı olduğunu hala savunuyorum.
Fakat savaş engellenemedi, uluslararası meşruiyeti ve desteği ol
mayan bir harekatın da bir iki gün içinde başlaması kaçınılmaz gözü
küyor. Uzun zamandan beri çok kötü yönetilen, borç batağı içinde
olan ve her gün biraz daha karmaşıklaşan uluslararası ilişkilere yanıt
veremeyen devletçi-siyaset anlayışıyla ciddi bir yönetim krizi yaşan
Türkiye, bu savaşın içinde yer alacak ve kendi ülkesi üzerinde oluşa
cak olumsuz gelişmeleri engellemek için mücadele edecek. Çok riskli
38 dış politika ve demokratikle<;m•
bir döneme girerken, ABD ve İngiltere gibi biz de, bu savaşın çok kısa
sürmesi, sivil kayıpların çok az olması ve bu savaş sonrası hepimizin
üzerinde ciddi tehlikeler yaratabilecek etnik ve dinsel çatışmaların çık
maması için dua edeceğiz. Aksi takdirde, eğer savaş uzarsa ve herkesin
korktuğu gelişmeler bir bir ortaya çıkmaya başlarsa, "Türkiye için en
kötü değil fakat kötüler içinde en iyi seçenek" olarak düşünülen sava
şa taraf olmak seçeneği, bizi içinden kolay kolay çıkamayacağımız bir
bataklığa sokacak. O zaman elimizi uzatamayacağımız bir uluslarara
sı örgütün ya da aktörün desteği de olmayacak. Bu nedenle, sadece ah
laki düzeyde değil, stratejik olarak da, İngiltere'den sonra ABD'nin
ikinci büyük stratej ik destekçisi konumunda olan Türkiye için, bu sa
vaşın kısa sürede bitmesi ve lrak'la sınırlı kalması çok önemli.
PARÇALANAN DÜNYA VE HEGEMONYA

Fakat Türkiye ve AKP unutmamalı ki, bu savaşın dj.inya üzerinde etki
leri devam edecek. BM'nin çok ciddi yara aldığı, ABD-Avrupa ilişkileri
nin ciddi bir kırılmaya gittiği, AB'nin içinde ciddi bir krizin ve çatlağın
oluştuğu, ABD'nin tarihinde görmediği bir yalnızlık ve meşruiyet kriziy
le karşılaştığı bir dünyaya giriyoruz. lrak'a karşı tektaraflı başlatılan sa
vaş çok riskli bir ortamı yaratıyor. Savaş kısa sürede bitse ve lrak'la sı
nırlı kalsa bile, Türkiye'de savaş yanlılarının hesaba katmadığı bir sü
reçle karşı karşıyayız. ABD ve İngiltere'nin lrak'a karşı aldıkları savaş
kararına kadar ve bugün yaşadığımız (yaşayacağımız) gelişmeler göster
di ki, yaşadığımız dünya bir belirsizlik, bir parçalanma dönemine giri
yor. Bu dönem lrak'a karşı savaşla sınırlı kalmayacak. ABD'nin tekta
raflı olarak dünyayı değiştirme istemi ve bu isteme hem uluslararası ör
gütler hem de uluslararası aktörler ve kamuoyu temelinde geliştirilen di
renç sürecek. Dünyayı salt güvenlik ve savaş ortamına indirgeyen ABD
hegemonyasına karşı tepki BM Güvenlik Konseyi, NATO ve AB gibi
uluslararası sistemin çok önemli kurumları içinde sürecek.
Bu nedenle, ABD ve İngiltere'ye karşı geliştirilen Fransa, Al
manya, Rusya ve Çin eksenindeki direnç, sadece savaşın engellenmesi
için yapılan bir eylem olarak düşünülmemelidir. Aksine, yapılan ABD
parçalanan dünya, savaş ve türkiye 39
tektaraflılığını engellemek, engellenemiyorsa da bu süreci lrak'la sınır

lamak girişimidir. Bu anlamda, şu ana kadar gördüğümüz, önce NA
TO'nun, sonra Güvenlik Konseyi'nin ABD hegemonyasına karşı bir
"mücadele alanı"na dönüştürülmesidir. Savaş yanlılarının söyledikle
rinin aksine, belirsizlikler ve parçalanmalar içeren dünyada bu kurum
lar, ciddi bir kriz sürecine girmekle birlikte geçerliliklerini kaybetme
mektedir. Türkiye'de savaş yanlıları tarafından söylenen bu kurumla
rın geçerliliklerini kaybettikleri düşüncesi, analitik ve siyasal zemini ol
mayan bir düşüncedir ve sadece Bush yönetiminin düşüncesini yansıt
maktadır. Uluslararası örgütler ve küresel sivil toplumun önemi aksi
ne artacak, ABD hegemonyasına karşı mücadele ve tektaraflı savaş
olasılığının diğer ülkelere (İran, Suriye, Kuzey Kore gibi) sıçramasına
karşı direnç bu kurumlar temelinde yapılacaktır.
TÜRKİYE, SAVAŞ VE DÜNYA

Türkiye ve AKP yönetimi Irak Savaşı'nı ve bu savaşa gelene kadar ya
şadığımız süreci ççık iyi okumalıdır. Türkiye dış politikasını Irak Sava
şı'yla başlayan dünyanın yeniden yapılanma sürecini ve bu sürecin ta
şıdığı karmaşıklığı, parçalanmayı, çokboyutluluğu ve belirsizliği iyi çö
zümleyerek oluşturmalıdır. Bu okumayı ne AKP ne de Türkiye'de sa
vaş yanlıları şu ana kadar yapamadı. Bunun en önemli örneği Türki
ye'nin ve TBMM'nin ikinci tezkereye "hayır" demesiyle oluşan süreç
ve bu sürecin Türkiye'de farklı dünyada farklı algılanmasıdır. Kuzey
cephesinin açılmasına hayır kararı Türkiye'de bazı çevrelerce çok
olumsuz bir adım olarak algılanırken ve AKP tarafından savunulmaz
ken, dünya kamuoyunda ve savaşa gitme sürecinde üç-boyutlu çok
önemli bir değişimi sağladı. Birinci olarak, tezkereye hayır demek,
ABD'nin tektaraflı savaş girişimini jeopolitik düzeyde erteleyerek, hem
savaşı engellemek isteyen uluslararası aktörlere, hem de küresel sivil
harekete zaman kazandırarak, bu savaşın meşruiyet ve uluslararası
destek zemini olmadığının çok net olarak ortaya çıkmasını sağladı.
İkinci olarak, bu süreç ve gelişen muhalefet hareketi ABD ve İngilte
re'nin istemeden ama zorunlu olarak "Filistin Sorunu"na eğilmelerine
yolaçtı. Üçüncü olarak, ABD'nin Türkiye'nin lrak'ın üniter yapısının

korunması üzerine olan hassasiyetini kabul etmesine neden oldu. Fa
kat, ironik olarak, tezkereye hayır demenin bu önemi Türkiye ve AKP
yönetimi tarafından algılanmadı, aksine tezkereye hayır demek ro
mantik, hayalperest ve stratejik değeri olmayan bir eylem olarak gö
rüldü. Tezkereye hayır kararını Türkiye doğru okumalıdır, çünkü bu
karar ve sonrası oluşan gelişmeler bize şu noktayı gösterdi. Tezkereye
hayır demek hem dünyadaki gelişimlere çokboyutlu etkiler yarattı ve
Türkiye'nin saygınlığını arttırdı, hem de dünyanın karmaşıklaşan ya
pısında Türkiye'nin dış politika tercihlerini uluslararası ilişkileri çok
iyi çözümleyerek ve okuyarak yapması gerektiğini bize gösterdi.
Parçalanan ve belirsizleşen dünya çok önemli gelişmelere gebe
dir. ABD hegemonyasına karşı mücadele devam edecektir. Bugüne ka
dar olan mücadele lrak'a karşı savaşı engelleyememiştir, ama bu sava
şın meşruluk sorununu çok net olarak ortaya koyacak, Bush yönetimi
nin tektaraflı olarak dünyayı yeniden yapılanma girişiminin Irak'la sı
nırlı kalma olasılığını, dolayısıyla engellenmesini güçlü bir olasılık ola
rak ortaya çıkartmıştır. Türkiye ve AKP yönetimi bu süreci çok iyi
okumalıdır. Bu süreçten alınacak en önemli ders de, Türkiye'nin ken
di ekonomik ve siyasal sorunlarını halletmediği sürece ve uluslararası
ilişkilerin karmaşık yapısını iyi okumadıkça, müzakere sürecinde zayıf
bir ülke olarak kalacağı ve dış baskılara boyun eğeceğidir.
Savaş Sonrası Dünyada
Türkive'nin Tercihleri (1)
ürkiye'nin büyük bir çoğunluğunu dehşete düşüren, gördüğümüz

T insanlık dram.ıyla içimizi ağlatan, ruh dünyamızı ciddi bir biçim
de etkileyen, ama aynı zamanda bize Türkiye'nin dünü, bugünü ve ya
rını temelinde ciddi soruları sorduran, Türkiye'de sürekli gözardı etti
ğimiz sorunları tartışmamıza yolaçan ve dünyanın değişen yapısı için�
de Türkiye nerede ve nasıl kendisini konumlandırmalı sorusunu aka
demik ve kamusal söylemin temel gündem maddesi yapan Irak Savaşı
askeri olarak bitti. Tüm bu acılar, dramlar, sorular, sorunlar ve gün
dem savaş sonrası dönemde de sürecek. Tam bir belirsizlik dönemine
giriyoruz. Savaşın askeri olarak bitmesinin siyasi olarak bitmesi anla
mına gelmediğini de biliyoruz. Uluslararası meşruiyeti ve uluslararası
desteği olmayan, lrak'ı kitle imha silahlarından arındırma gerekçesin
den lrak'ı demokratikleştirme ve özgürleştirme girişimine dönüştürü
len, ama asıl gerekçesi Ortadoğu'dan başlayarak tüm dünyayı " Yeni
Amerikan Yüzyılı" adıyla yeniden kurma projesini gerçekleştirmek
olan bu savaşın bitiminin lrak'la sınırlı olmadığını da biliyoruz. ABD
öncülüğünde yapılan savaşta, kazanılan askeri başarının siyasi başarı
anlamına gelmediğini ve bu anlamda askeri zafer deklarasyonunun si-
yasi zafer olmadığını da biliyoruz. Savaş sonrası dönemin karmaşık,

belirsizlikler ve beklenmeyen gelişmelere gebe bir süreç olduğunu ve
bu süreç içinde de askeri olarak kazanan bir tarafın bu kazanımı siya
si kazanıma dönüştürme olasılığı kadar, kazandığı savaşı siyasi olarak
kaybetme olasılığıyla karşı karşıya kalabileceğini de çok iyi biliyoruz.
Savaş üzerine yapılan çalışmaların, aralarındaki farklılıklara rağmen,
ortaklaştığı nokta da, bu yüzden, "savaşların yaşanan sorunlara bir
çözüm olmadıkları, bu nedenle de siyasi çözümün askeri çözüme ter
cih edilmesi gerektiği " saptamasıdır. Irak Savaşı da, bu temelde değer
lendirilmelidir ve şu anda bir bitim noktasını yaşamadığımızı, aksine
belirsizlikleri içeren bir döneme girdiğimizi görmeliyiz. Irak Savaşı
sonrası dönem, özünde siyasi olan, nasıl gelişeceğini ve nasıl sonuçla
nacağını bilmediğimiz, demokrasiden sömürgeciliğe kadar birbirine zıt
olguları içeren çok geniş bir yelpaze içinde yaşanacak bir belirsizlik sü
recini yaşayacaktır. Bu belirsizlik süreci, sadece Kuzey lrak'ı değil, tüm
Irak coğrafyasını ve nüfusunu içermektedir. Bu süreç, olumlu gelişme
ler kadar, insanlık dramlarının tekrardan yaşanma olasılığını da içer
mektedir. Daha da önemlisi, bu süreç siyasi gelişmeler ve oluşumlar
kadar, Irak topraklarının farklı yerlerinde yaşayan insanlara karşı et
nik, dinsel ve askeri terör, yağma, yoketme, tedavisiz ölüme terk etme
ve kıyım gibi insanlığa karşı suç oluşturabilecek olumsuz gelişmelerin
ortaya çıkması ve yaygınlık kazanması olasılığını da içinde taşımakta
dır. Sömürge geçmişi içinde ulus ve devlet olmayan bir ülkenin savaş
yoluyla ulus-devlete dönüştürülme girişiminin dışarıdan ve savaş yo
luyla gerçekleştirilme projesinin başarıya ulaşmasının ciddi zorluğu
içinde, insanlık dramlarının yaşanma olasılığı yüksektir.
SAVAŞ-SONRASI DÖNEM VE TÜRKİYE

Bu anlamda, Saddam rejimi sonrası lrak'ın yeniden yapılanması süre
cinin, askeri başarının savaşta esas olan siyasi başarıya dönüştürülme
girişiminde yaşanacak belirsizlikleri ve beklenmedik gelişmeleri içerdi
ğini, iyi ile kötü, demokrasi ile sömürgecilik, özgürleştirme ile işgalci
baskıcılık arasındaki çok ince ve kaygan bir hat üzerinde yaşanacağı-
savaş sonrası dünyada lürkiye'nin tercihleri (ı) 43
nı kabul etmek zorundayız. Böyle bir süreç içinde Türkiye ne yapma

lıdır ve tercihleri ne olmalıdır? Irak Savaşı'nın kendi içinde bir savaş
olmaması, aksine ABD'nin tektaraflı olarak Ortadoğu'yu ve sonra
dünyayı yeniden yapılandırma projesinin ilk ayağını oluşturması teme
linde, bu bölgede yaşayan Türkiye bir kavşak noktasındadır ve bu so
rulara doğru ve uzun-dönemli yanıtlar bulmak zorundadır. Bu sorula
ra verilecek yanıtlar, Türkiye'nin değişen Ortadoğu için katkısını ve
değişen dünyadaki yerini belirleyecektir. Ciddi bir kavşak noktasına
gelmiş Türkiye, dünyayı iyi okumak ve doğru tercihler yapmak duru
mundadır.
Türkiye'nin Irak Savaşı'na ABD ve İngiltere'nin ikinci büyük
müttefiki olarak katılmama kararı, hem ahlaki hem de stratejik olarak
doğru ve makul bir karardır. Bu karar ve Türkiye'nin bugünkü konu
mu, sadece savaşın meşruluk sorunuyla ve insani düzeyi hiçe sayan ya
nıyla ilişkili değil, savaş sonrası dönemin içerdiği belirsizlikler temelin
de de doğru ve makul bir durumdur. AKP hükümetinin savaş öncesi
dönemde ortaya koyduğu kararsız ve belirsiz tutum hatalı olmakla
birlikte, Türkiye'ni°n savaşın dışında kalması Türkiye'nin zararına de
ğil, aksine kendisinin orta ve uzun-dönemli çıkarları ve konumu açı
sından faydalı olmuştur. Fakat, bugün Türkiye ve AKP hükümeti Tür
kiye'nin dış politikasını belirlerken kararsız, belirsiz ve kısa-dönemli
düşünceler içinde olamaz. Türkiye ve aslında dünya ciddi bir kavşak
noktasındadır ve bu durumda alınacak kararların ve yapılacak tercih
lerin doğru, anlamlı ve tutarlı olması gerekmektedir.
TÜRKİYE'NİN TERCİHLERİ
Türkiye'nin tercihleri temelinde yapılan tartışmalara baktığımız zaman
üç ana. eğilimin ortaya çıktığını görüyoruz. Birincisi, ulusalcı ve izolas
yonist diyebileceğimiz eğilim. Bu eğilim, Türkiye'nin çıkarlarının ABD
ve AB'nin dışında olduğunu söylemekte, ABD-AB eksenini zararlı, ya
yılmacı ve Türkiye için sorun yaratıcı görerek, Türkiye'nin bu eksen dı
şında yeralarak Avrasya denilen oluşuma eğilmesini ve Rusya ve Çin
gibi ülkelerle de ikili ilişkilerini geliştirmesi gerektiğini önermektedir.
İkinci eğilimse, Türkiye'nin savaşta ABD'nin yanında olmamasının çok

büyük bir hata olduğunu, bunun kendisinin "stratejik ortak" konumu
nu yokettiğini ve Türkiye'nin bu temelde değişen dünya içinde çok za
yıf bir konuma düştüğünü söylemektedir. Bu nedenle de, önerilen Tür
kiye'nin ABD ile bozulan ilişkileri hemen düzeltmesi ve onun yanında
yeralmak için gerekli olan ne ise onları tartışmasız yapmasıdır.
Aralarındaki farklılıklara rağmen bu iki yaklaşım da, Murat
Belge'ıiin Yaklaştıkça Uzaklaşıyor mu? (İletişim, İstanbul, 2003 ) adlı
önemli çalışmasında detaylı olarak açımladığı gibi, "monist" diyebi
leceğimiz, tek bir doğru peşinde koşan bir niteliktedir. Böylece, kendi
,
dünya görüşlerini tek doğru kabul edip farklı görüşleri dışlayan ve
karmaşık süreçleri tek bir öze indirgeyen bir yöntemle savaşa ve Tür
kiye'nin tercihlerine yaklaşmaktadırlar. Türkiye, bu yaklaşımlar için
de, abartılı bir biçimde, ya kendi başına yaşayabilecek güçlü bir ülke,
ya da güçlünün söylediğini yapmazsa cezalandırılacak ve dışlanacak
zayıf bir ülke olarak algılanmaktadır. Her iki yakİaşım, dış politika ve
iç politikayı birbirinden kesin hatlarla ayırmakta ve toplumsal talep
lerin dış politikanın belirlenmesinde hiçbir yerinin olmadığını savun
maktadır. Her iki yaklaşım da, Türkiye'nin demokratikleşme, ekono
mik gelişme gibi sorunlarını ikinci plana atarak, ya bu sorunların gü
venliğe ikincil olduğunu söylemekte, ya da bu sorunların çözümü için
ABD'nin istediklerini yapmak gerektiğini önermektedir. Bu temelde,
her iki yaklaşım da kendi monist söylemleri içinde analitik çözümle
melere değil, ideolojik yargılara dayalı bir anlayışla savaşa ve Türki
ye'ye yaklaşmakta ve kendi söylemleri dışında olan çözümlemeleri
dışlamaktadır.
Üçüncü yaklaşımsa, tek doğrulu mutlakçı yaklaşımların eleşti
risinden sonra, çokboyutlu bir anlayışla Türkiye'nin tercihlerine yak
laşmaktadır. Irak Savaşı'ndan Türkiye üç önemli ders almalıdır. Birin
cisi, Türkiye hem ABD hem de AB ile ilişkilerinde güçlü olmak istiyor
sa, mutlaka demokratikleşme ve ekonomik istikrar/kalkınma sorunla
rını çözmelidir. Diğer bir deyişle, Türkiye hızla değişen dünya içinde
sadece jeopolitik konumuna ve güvenliğine endekslenerek güçlü ola-
savaş sonrası dünyada türkiye'nin tercihleri (ı) 45
maz. Aksine demokratikleşme-ekonomik kalkınma-güvenlik ilişkisini

beraber düşünerek kendi sorunlarına eğilen Türkiye, hem Kuzey Irak,
hem Irak, hem de Ortadoğu'nun geleceğine katkıda bulunacak güçlü
bir aktör olacaktır. İkincisi, Türkiye ne kendi başına ve ikili ilişkilerle
uluslararası sistemde varlığını sürdürebilecek çok büyük bir ülkedir, ne
de bir çırpıda dışlanacak ve sadece güçlünün (ABD'nin) yanında yera
larak rahatlayabilecek zayıf bir ülkedir. Türkiye G-20 ülkeleri içinde
olan orta-güçte bir ülke, ama Ortadoğu, Balkanlar ve Kafkasya ekse
ninde, jeopolitik gücü, kurumsallaşmış modernleşmesi ve eksiklikleri
olsa da yapılanmış demokrasisiyle bir kilit ülkedir. Bu anlamda, Irak
ile başlayarak Ortadoğu'nun yeniden yapılandırılması süreci, Türki
ye'yi tamamen dışlayarak yapılamaz. Bu anlamda, Türkiye savaş son
rası dönemi sadece Kuzey lrak'la sınırlı görmemelidir. Ne ulus ne de,
devlet olabilmiş lrak'ın ulus-devlet olma sürecine, Türkiye modernite
si, kurumları ve demokrasisiyle ciddi (askeri değil) siyasi katkıda bu
lunma potansiyeline sahiptir. Türkiye'nin yoğunlaşma alanı da askeri
değil, siyasal ve ekonomik olmalıdır. Üçüncü ve en önemli ders, Tür
kiye'nin Bush yönetimi altındaki ABD ile ortaklığının "stratejik ve
karşılıklı bir ortaklık ilişkisi" değil, "tektaraflı bir güç" ilişkisi olduğu
nun kavranmasıdır. Tüm dünya sisteminde ciddi bir kriz yaratan ABD
tektaraflı hegemonyasının Irak Savaşı'nda Türkiye'den istekleri ve bu
isteklerin Ortadoğu'nun savaş temelinde yeniden yapılandırılmasında
da sürme olasılığı, ne tarihsel ne de siyasi temeli olan stratej ik ortak
lık kavramıyla meşrulaştırılmamalıdır. Türkiye ABD'nin müttefikidir,
tarihsel olarak bu müttefiklik ilişkisi önemli kalmış, belli kesintilere
uğramış ama devam etmiştir. Bundan sonra da devam edecektir. Müt
tefiklik ilişkilerinin iyi olması da her iki ülke için önemlidir. Ama, unu
tulmamalıdır ki, Türkiye-ABD ilişkileri ne coğrafi, ne kültürel, ne eko
nomik, ne de siyasi bir derinliğe sahiptir.
Aksine, Türkiye-AB ilişkileri coğrafi, kültürel, ekonomik ve si
yasi derinliğe sahip ilişkilerdir. Bu anlamda, Türkiye'nin tercihi AB
üzerinde olmalıdır. Türkiye Kopenhag siyasi kriterlerinin uygulamaya
sokulmasını gerçekleştirmeli, demokratikleşme sorunlarını çözme ve
ekonomik istikrarını sağlama girişimine ağırlık vermeli ve kendisini

2004 Helsinki Zirvesi'ne hazırlamalıdır. Bu girişim, Türkiye'nin
lrak'ın ve Ortadoğu'nun sancılı geçme olasılığı yüksek olan yeniden
yapılanma sürecine ciddi siyasal ve ekonomik katkıda bulunmasını
sağlayacaktır. Monist, tek doğru temelinde hareket eden söylemlerden
farklı olarak, bu girişim Türkiye'ye hem ahlaki hem de stratejik temel
de hakettiği demokratik kimliği verecektir.
Savaş Sonrası Dünyada
Türkiye'nin Tercihleri (i l):
Niye Avrupa Birliği?
1 rak Savaşı sonrası dönemde Türkiye'nin tercihlerini irdeleyen bir

önceki yazımda, Türkiye'nin ciddi bir kavşak noktasına geldiğini ve
dış politika tercihlerini çokboyutlu bir anlayışla ve uzun dönemli yap
ması gerektiğini önerdim. Türkiye'nin tercihinin, ABD ile müttefiklik
ilişkilerini geliştirmek ve Ortadoğu'nun kalıcı bir istikrara kavuşması
na siyasi ve ekonomik katkıda bulunmayı içermekle birlikte, esas ola
rak AB üzerinde olması gerektiğini vurguladım. Bu devam yazısında,
bu önerimi Türkiye-ABD ve Türkiye-AB ilişkilerini karşılaştırarak des
teklemeye çalışacağım.
TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ
Daha önce belirttiğimiz gibi Türkiye-ABD ilişkileri önemli bir mütte
fiklik ilişkisi olmakla birlikte, coğrafi, kültürel, ekonomik ve siyasi bir
derinliğe sahip ilişkiler değildir. Avrupa'dan farklı olarak, Türkiye ile
ABD arasında ciddi bir coğrafi uzaklık vardır ve bölgesel oluşumların
çok önemli olacağı küreselleşen dünyada coğrafi yakınlık ülkelerin dış
politika tercihleri için önemli bir faktördür. Kültürel düzeyde de, Tür
kiye'nin modernleşme sürecinin Batılılılaşma temelinde olması ve Av-
rupa projesinin Türkiye'nin geleceği için ana referans noktası olarak

kabul edilmesi, ABD'nin Türkiye'nin kültürel bir ortağı olmadığını
göstermektedir. Türkiye de ABD için kültürel bir referans oluşturma
maktadır. ABD'de yaşayan Türkler nitelikli işgücünü oluşturmaktadır,
ama ABD çokkültürlü yapısı içinde temel bir kimlik değildirler. Türki
ye'nin, AB'den farklı olarak, ABD'nin kültürel kimliğine bir maliyeti
ve önemli bir katkısı yoktur.
Siyasal düzeyde, Türkiye-ABD ilişkileri özellikle güvenlik ve as
keri alanda oluşan bir müttefiklik ilişkisidir. Bir entegrasyon ilişkisi de
ğildir, siyasi bir dönüşümü ya da talebi içeren bir nitelik taşımamakta
dır. ABD için, Türkiye'nin jeopolitik konumu önemlidir, demokratik
ve güçlü bir ülke olması ikincil önemde olmuştur. Ekonomik düzeyde
de, Türkiye, AB' den farklı olarak, ABD'nin ekonomik bir ortağı değil
dir. Türk ekonomisine ABD katkısı ağırlıklı olarak IMF yoluyla ol
muştur. Bu katkı, 19 Şubat krizi sonrası dönemde önemliyken, Türk
ekonomisinin üretim temelinde büyümesine ve istikrarına etkisi sınırlı
bir katkıdır. Dahası, Irak Savaşı sürecinde gördüğümüz gibi, IMF yo
luyla kurulan bu ilişki, ABD'nin Türkiye'den isteklerini gerçekleştir
mede kullanabileceği bir araç niteliğini de taşımaktadır.
TÜRKİYE-AB İLİŞKİLERİ
Aksine, daha önce belirttiğimiz gibi Türkiye-AB ilişkileri coğr'-fi, kül
türel, ekonomik ve siyasi derinliğe sahip ilişkilerdir. Türkiye-AB ilişki
leri bir müttefiklik değil, karşılıklılık esasına dayanan bir entegrasyon
ve bütünleşme ilişkisidir. Bu ilişkiler özünde stratej ik ortaklığa daya
nan, çokboyutlu, kültürel, siyasi ve ekonomik maliyeti, katkısı ve ge
tirisi yüksek ve sistem-dönüştürücü nitelikte ilişkilerdir. "Kültürel ve
coğrafi düzeylerde ", Türkiye-AB ilişkileri Avrupa kimliğinin çokkül
türlü bir moderniteye dönüştürülmesini içeren, ama aynı zamanda da
Türk modernitesinin demokratik ve çoğulcu bir nitelik kazanmasını
talep eden ilişkilerdir. " Siyasi düzeyde" , Türkiye-AB ilişkileri tam üye
lik sürecini içeren ve siyasi bütünleşme olgusunu içeren ilişkilerdir. Ay
nı zamanda da, Türkiye' de devletin demokratik, etkin, şeffaf ve _so-
savaş sonrası dünyada türkiye'nin tercihleri (11): niye avrupa birtiği? 49
rumlu olmasını talep eden ilişkilerdir. Bu anlamda, Türkiye-AB ilişki

leri Türkiye'de devlet-toplum/birey ilişkilerini radikal biçimde değişti
ren, toplumu "haklar dili" temelinde güçlendiren ve çoğullaştıran, si
vil haklar ve özgürlükler alanını genişleterek, yeni bir vatandaşlık an
layışı yaratan ilişkilerdir. "Ekonomik düzeydeyse", AB ülkeleri Türk
ekonomisinin en önemli ve birincil hareket alanını oluşturmaktadırlar.
AB'nin Türkiye'nin ekonomik olarak büyümesine ve kalkınmasına
katkısı çok önemlidir. Bu katkı üretim alanında olup, Türk ekonomi
sine kurumsal ve yasal bir temel oluşturmakta ve yatırımlar için risk
faktörünü minimize ederek ekonomik canlılığa yol açabilecek ilişkiler
dir. Dahası, Türkiye-AB ilişkileri, devlet-toplum ilişkilerinin "haklar
dili" temelinde düzenlenmesini içerdiği için, Türkiye'nin yapısal işsiz
lik ve açlık ve dağılım adaletsizliği sorunlarını çözebilecek ilişkilerdir.
Diğer taraftan, Türkiye de AB için çok önemli bir pazardır. Türk eko
nomisinin canlılığı ve genç nüfusuyla dinamik yapısı, Türkiye'yi AB
ülkeleri için önemli bir pazar konumuna getirmektedir.
Türkiye-AB ilişkilerinin bu olumlu yapısını belirtmek, bu ilişki
lerin taşıdığı çelişki leri, karmaşıklığı ve hatta çatışmaları gözardı et
mek değildir. Şüphesiz ki, Türkiye'nin AB tercihinin gerçekçi olabilme
si, AB'nin Türkiye'ye bakışına bağlıdır. 1 1 Eylül sonrası dünyanın as
keri gücü önplana çıkartan niteliğini ve terörizme karşı küresel müca
deleyi " engelleyici ve önleyici savaş" olgusuna indirgeyen yapısını gö
zardı eden AB, Irak Savaşı'yla ciddi bir sarsıntı geçirdi. İngiltere
ABD'nin ciddi ve savaşa giren en büyük ortağı oldu, bu süreci diğer ül
keler izledi ve bu ülkelerle Almanya-Fransa ortaklığı arasında yaşanan
kriz ortaya çıktı.
Irak Savaşı hem ABD-Avrupa ilişkilerinde, hem de AB içinde
onarılması zaman alacak ve güçlü bir siyasi irade gerektirecek çatlak
lara yolaçtı ve AB'yi de, Türkiye gibi, ciddi bir kavşak noktasına getir
di. AB artık 1 1 Eylül sonrası dünyanın değişen yapısını hesaba katma
dan, kendisi ve geleceğiyle ilgili kararlar alamaz. AB artık genişleme
sürecini sadece demokratikleşme ve ekonomik gelişme ekseninde göre
mez. AB güçlü ve ortak bir dış politika geliştirmek gereksinimindedir.
§O dış politika ve demokratikleşme
Jeopolitik boyut da, demokratik ve ekonomik boyutlar kadar Avrupa

kimliğinin tanımlayıcı ögesi olacaktır. Genişleme süreci ve AB'nin ge
leceği, " demokratikleşme, ekonomik gelişme ve güvenlik" ekseninde
kurulacaktır. Bu anlamda, Türkiye AB için artık sadece kültürel değil
(AB'nin çokkültürlü bir nitelik kazanması bağlamında), aynı zamanda
güvenlik temelinde ve j eopolitik temelde önemli bir ülkedir. AB'nin
önemli bir küresel güç olma yolunda yapacağı tercih, Türkiye'yi içere
cektir.
Tüm bu noktalar temelinde, Türkiye'nin Irak Savaşı sonrası dö
nemde doğru ve anlamlı tercihinin, AB olması gerektiğini önermek is
tiyorum. Bu tercih Türkiye'nin ABD ile müttefiklik ilişkilerini geliştir
mesini engellemez, aksine bu ilişkilerin güçlenmesine ve karşılıklı bir
müttefiklik ilişkisine dönüştürülmesine katkıda bulunur. Türkiye'nin
AB tercihi, Ortadoğu'nun yaşadığı bu belirsizlik sürecine önemli siya
si ve ekonomik katkılarda bulunmasını da dışlamaz. Aksine, demok
ratikleşmesini derinleştirdiği ve ekonomisinde istikrar sağladığı sürece,
Türkiye'nin Ortadoğu'nun yeniden yapılanma sürecine verebileceği si
yasi ve ekonomik katkı da artacaktır.
Türkiye Kopenhag siyasi kriterlerinin uygulamaya sokulmasını
gerçekleştirmeli, demokratikleşme sorunlarını çözme ve ekonomik is
tikrarını sağlama girişimine ağırlık vermeli ve kendisini 2004 Helsinki
Zirvesi'ne hazırlamalıdır. Monist, tek doğru temelinde hareket eden
söylemlerden farklı olarak, bu girişim Türkiye'ye hem dış politikasını
çok boyutlu ve uzun dönemli yapılandırmak, hem de uluslararası sis
tem içinde demokratik bir kimlik kazanma olasılığını verecektir.
Türkiye Savaşı Nasıl Okumall?
avaş üzerine tarihsel, sosyoloj ik ve uluslararası ilişkiler kuramı

S içinde yapılan çalışmalar, aralarındaki farklılıklara rağmen, iki
noktada birleşirler: Birinci nokta, savaşın bir an, bir tarih, bir durum
olarak değil, aksine bir "süreç" olarak ele alınmasıdır. Bu süreç, savaş
öncesi, sıcak savaş ve savaş sonrası dönemlerden oluşmaktadır. İkinci
ve daha önemli nokta, bu sürecin düzgün ve yapılmış planlara göre
ilerleyen değil, aksine çelişkileri, zikzakları, beklenmeyen ve çapraşık
gelişmeleri içerdiğidir. ABD öncülüğünde lrak'a karşı başlatılan, ulus
lararası meşruiyeti ve uluslararası konsensüsü olmayan ve giderek in
sanlığa karşı suça dönüşme olasılığı taşıyan bu savaş bu iki noktayı da
sergilemektedir. Bu durumu hem Irak Savaşı öncesi dönemde, hem de
bugün yaşadığımız sıcak savaş içinde gördük, Irak'ın yeniden yapılan
dırılması olarak tanımlanan savaş sonrası dönemde de göreceğiz.
DÜN, BUGÜN, YARIN

Savaşın çelişkiler ve beklenmeyen gelişmeler taşıyan uzun ve çapraşık
bir süreç olduğunu ilk önce, dünyayı tektaraflı olarak ve salt askeri gü
ce dayanan bir hegemonya anlayışıyla yeniden kurmaya çalışan Bush
yönetimine karşı BM Güvenlik Konseyi içinde ve küresel sivil inisiya

tif tarafından verilen mücadeleyle gördük. ABD'nin "ben güçlüyüm,
bu nedenle haklıyım" yaklaşımı, savaş öncesi dönemde, ne Güvenlik
Konseyi'nde ciddi bir muhalefetle karşılaşacağını, ne de "sen haksız
sın" diyen dünya ölçeğinde başlatılan ve çok büyük çapta gelişen sa
vaşa karşı küresel sivil inisiyatifi düşünmüştü. Savaş kararı alındığı za
man, ABD ve İngiltere'nin beklentilerinin aksine, uluslararası konsen
süs biı savaşın haksız ve meşruiyet zemini olmadığı üzerineydi. ABD
AB ilişkileri; BM, AB ve NATO gibi çok önemli kurumlar ve uluslara
rası ilişkilerin özü olması gereken diplomasi çok ciddi yaralar almıştı.
Savaş sürecinin ortaya çıkardığı bu beklenmeyen duruma karşı
ABD ve İngiltere aldıkları savaş kararına meşruiyet kazandırmak için
üç-boyutlu bir öneri getirdiler. Artık savaşın amacı sadece Irak'ın (o
güne kadar varlığı ispatlanamamış) kitle imha silahlarından arındırıl
masıyla sınırlı değildi; savaş lrak'a demokrasi ve özgürlük getirecekti,
ikinci olarak savaş çok kısa sürecek ve Irak halkı işgalci gücü bayrak
lar ve çiçeklerle karşılayacaktı ve üçüncü olarak da "Filistin soru
nu"nu çözme olasılığı, hazırlanmış olan bir "yol haritasıyla" yaşama
geçirilecekti. Fakat, savaşın kısa değil, uzun süreceği ortaya çıktı.
Irak'ın direnci de giderek artıyor. ABD ve İngiltere lrak'a demokrasi ve
özgürlük değil, aksine yok etme, ölüm ve nefret getiren işgalci ve sö
mürgeci güçler olarak görülüyor. Bu yargı giderek yaygınlaşacak. İsra
il-Filistin sorununun bu süreçten sonra adaletli ve hakkaniyetli bir te
melde çözümlenmesini de bekleyemeyiz. Bu ABD ve İngiltere'nin hesa
ba katmadığı, beklenmeyen gelişmelere paralel olarak, savaşa karşı
hem küresel sivil inisiyatifin gücü ve yaygınlığı sürüyor, hem de Rus
ya, Çin ve Almanya gibi güçlü aktörler ve BM savaşın haksızlığı gö
rüşlerini dile getiriyorlar.
Çelişkilerle dolu bir dönemi, savaş sonrası da göreceğiz. Bu,
eğer o noktaya gelirsek, lrak'ın yeniden yapılandırılması döneminde,
hangi gücün inisiyatifi elinde tutacağı sorusu temelinde yaşanacak.
ABD'nin tektaraflılığını engelleyici yorum daha bugünden ve ilginç
olarak BM'ye bu rolün verilmesini isteyen İngiltere'den geldi. İspanya
türkiye savaşı nasıl okumalı? 53
İngiltere'yi destekledi, Fransa bu dönemin içinde yer almak istediğini

açıkladı. Savaş sonrası dönem de, öncekileri gibi, ciddi belirsizlikleri,
çelişkileri ve mücadeleleri içerecek.
Savaşın bir süreç olarak görülmesi üzerine şu ana kadar yaptı
ğım çözümlemeden, iki önemli sonucun çıkartılabileceğini düşünüyo
rum. Birincisi, lrak'a karşı başlatılan savaş, haksız olmasının ve meş
ruiyet zeminine sahip olmamasının ötesinde, lrak'ta başlayan direniş
le birlikte ve uzadıkça "insanlığa karşı suç"a dönüşme potansiyelini
taşımaktadır. Bu durum, çöl sıcakları başladığı zaman ve susuzluk so
runu derinleştikçe çok ciddi bir olasılık kazanacaktır. Savaşa karşı ko
numumuzu alırken ve savaştan konuşurken, bu olasılığı gözardı ede
meyiz. İkinci olarak, küresel düzeyde alınan savaş karşıtı konum, bel
ki lrak'a karşı savaşı engelleyememiştir, ama Bush doktrininin dünya
yı tektaraflı olarak yeniden kurma girişimine büyük bir darbe vurmuş
tur. lrak'ta yaşanan direniş ve insanlık dramı, ABD savaşı kazansa bi
le, savaşın karmaşık ve beklenmeyen gelişmelerle dolu olduğunu he
saplayamayan Bush yönetiminin yenilgisini ortaya çıkartacaktır.
TÜRKİYE VE SAVAŞ
Türkiye bugüne kadar savaşa dolaysız taraf olmayarak çok doğru bir
karar almıştır. Bilinçli ya da bilinçsiz, savaşın karmaşık ve beklenme
dik gelişmeler içeren uzun dönemli bir süreç olduğunu kavrayarak ve
böylece savaşa taraf olmayarak, Türkiye doğru ve saygın bir karar al
mıştır. Bugün, savaşın gidişatına baktığımız zaman, ABD öncülüğün
deki koalisyon ordusuna karşı giderek artan halk direncini gördüğü
müz zaman, dünya ölçeğinde gücünü koruyan savaş karşıtı küresel si
vil inisiyatifi kaale aldığımız zaman ve en önemlisi savaşın insanlığa
karşı bir suça dönüşme olasılığını ciddiye aldığımız zaman, Türki
ye'nin savaşa taraf olmamasının hem ahlaki hem de stratej ik açıdan ne
kadar önemli olduğunu görürüz. Dahası, Türkiye güçlünün yanında
yeralması gerekir diyen savaş yandaşı tutumun yarattığı, ilk önce ABD
tarafından cezalandırılma, sonra dünyadan izole edilme ve en son ola
rak Arjantinleşme ve ekonomik kriz gibi kabus senaryolarının aksine,
Türkiye'nin Ortadoğu'daki (Kafkasya ve Balkanlar'da da) "kilit ülke"

ve "bölgesel güç" konumu ve jeopolitik önemi de devam etmektedir.
ABD Dışişleri Bakanı Powell'ın yaptığı ziyaret ve Türkiye' den "lojistik
ve insani destek" sağlama için istekte bulunması, Türkiye'nin ABD ve
Ortadoğu için öneminin bir kanıtıdır.
Powell'ın ziyaretinden iki önemli sonuç çıkartmalıyız. Birincisi,
lrak'ta olanlara sadece çıkar-temelli yaklaşan savaş yandaşı konumun
tekrardan gündeme getirmek istediği üçüncü tezkere ve buna bağlı ya
rattığı, Türkiye Kuzey lrak'ta sıcak savaşa girmek zorunda kalacak ka
bus senaryosunun ne kadar havada ve geçersiz olduğunu böylece bir
kere daha görmüş olduk. İkincisi de, Türkiye'nin bu savaşın dışında
kalmasının önemi bir kere daha ortaya çıktı. Savaşın dışında kalan
Türkiye, hem dünya ölçeğinde ahlaki temelde saygın bi� konumdadır,
hem stratejik açıdan kilit bir ülke konumunu sürdürmektedir, hem de
lrak'ın geleceğinde önemli bir rol oynama şansına sahiptir. Umarım
.
Powell'ın ziyaretinden bu noktaları çıkartırız, savaşa çıkar temelli ve
kabus senaryoları yaratarak bakmaktan vazgeçeriz ve savaşın bir "sü
reç" olduğunu kavrayarak Türkiye için gerekli olan ahlaki ve stratejik
düzeydeki tartışmalarımızı devam ettiririz.
Uzun bir süreç olarak bu savaşın yaratacağı ahlaki ve insani so
runları Türkiye taşıyamaz. Esas bu tür sorunları taşıyan Türkiye, cid
di bir uluslararası yalnızlaşmaya gider. Savaşın dışında kalan bir Tür
kiye, daha tutarlı, ahlaki ve ilkeli bir dış politika yürütmüş olacaktır.
Aynı zamanda, stratejik düzeyde de, Türkiye savaş süreci içinde oluşa
cak gelişmelere göre yeni dış politika manevraları yapma olanağına sa
hip olacaktır.
Evet doğrudur, Türkiye yapısal çözümler isteyen çok ciddi eko
nomik sorunlara sahiptir. Evet doğrudur, AKP yönetimi bu güne kadar
tutarlı ve güven inşa edebilecek bir ekonomik yaklaşıma sahip olma
mıştır. Ama unutmayalım ki, bu sorunlar savaşla ortaya çıkmamış,
Türkiye'deki popülist ve devletçi yönetim tarzının yarattığı sorunlar
dır. Bunların çözümünü, Türkiye savaşa endekslememelidir. Bu sorun
lar Türkiye'nin kendisinin çözeceği sorunlardır. Üstelik, yaşadığımız
türkiye savaşı nasıl okumalı? 55
savaş süreci de özünde ekonomik değil, siyasi bir süreçtir ve siyasi ola
rak çözümlenecektir. Türkiye tutarlı bir dış politika sürdürdükçe, ken
di içinde güçlü oldukça ve savaşa insani ve ilkeli yaklaştıkça, bu siya
si çözüm sürecinde önemli bir aktör olarak yer alma şansına sahiptir.
Yapılması gereken kabus senaryoları üretmek, korku ortamı yarat
mak, savaşa sadece güç ve kısa dönemli çıkar temelinde yaklaşmak de
ğildir: aksine ilkeli olmak, uzun dönemli düşünmek ve komşumuzda
ki yangını değil insanlık dramını içimizde hissederek dış politikamızı
belirlemektir.
"Amerikan Yüzyıll" ve Türkiye
" arihi insanlar yapar, ama kendi seçtikleri koşullar altında de-
T ğil." Kari Marx'ın yaptığı bu önemli yöntemsel saptama,
Marx öğretisinin sadece siyasal ekonomi değil, aynı zamanda sosyolo
ji, antropoloji, siyaset kuramı ve tarih gibi önemli bilim alanları için
de de merkezi bir konuma oFurtulmasını sağlamıştır. Marx bu sapta
masında bize şu ikazda da bulunuyor: tarihsel gelişmeler ve değişimler
aktörlerin (devletlerin, siyasal seçkinlerin, liderlerin) kararları temelin
de oluşur, ama bu kararlar aktörlerin seçmedikleri ama içinde yaşadık
ları sistemden, sistemsel dönüşümlerden bağımsız değillerdir. Daha da
önemlisi, sistemi ve sistemsel dönüşümleri doğru hesaba katan karar
ları alan aktörler tarihsel gelişim içinde başarılı olurken, bunu yapa
mayanlar başarısız olurlar.
Türkiye'de devlet-merkezci ve neoliberal görüşler, aralarındaki
farklara rağmen, uluslararası sistemi ve sistemsel dönüşümleri doğru
okuyamamakta veya salt güvenlik temelli gücü abartılmış bir Türkiye
vizyonunu, ya da salt serbest pazar temelli ve zayıflığı abartılmış bir
Türkiye vizyonunu savunmaktadırlar. Bu durum Türkiye'yi sürekli
korkular, cezalandırmalar, yalnızlaşmalar ve krizler içinde yaşayan bir
ülke konumuna sokuyor. Bu vizyonlara karşı, sistemsel dönüşümleri

çözümleyen ve bu temelde dış politika oluşturan alternatif bir yaklaşı
ma gereksinimimiz var. Türkiye'nin tarihini Türkiye'deki aktörler ya
pacaktır, ama kendi seçtikleri koşullarda değil. Bu koşulların kısa bir
çözümlemesini aşağıda yapacağım.
HEGEMONİK ÇELİŞKİ VE 11 EYLÜL

Soğuk Savaş'ın bitiminden beri yaşadığımız uluslararası sistem hızla
değişiyor ve bu değişim içinde 1 1 Eylül ve arkasından Irak işgali ciddi
bir kırılma yarattı. Bu kırılmayı bugün, hem ABD hegemonyasının de
ğişen niteliği ve bu hegemonyanın Irak Savaşı bağlamında yaşadığı çe
lişkiler içinde, hem de Amerika-Avrupa ilişkilerinin giderek farklılaşan
yapısında görüyoruz.
Birinci boyut bağlamında Türkiye'de yapmamız gereken, ABD
hegemonyasının dünyayı tektaraflı olarak "Amerikan Yüzyılı" teme
linde yeniden kurma projesiyle bu projenin yaşama geçirilmesi arasın
da yaşanan belirsizlikleri, çelişkileri iyi okumaktır. Bu projenin en za
yıf halkası olan lrak'la başlayan süreç bugün bu çelişkileri ortaya çı
kartıyor. Irak işgali kapalı bir toplumun liberalleşmesini ve demokra
tikleşmesini değil, aksine otoriter ve sektiler bir tiranın yokedilmesiyle
birlikte ortaya çıkan kaotik, her gün işgal güçlerine karşı saldırıların
olduğu ve dinsel köktenciliğin güçlendiği bir belirsizlik sürecini yaratı
yor. Tiranı yokeden ama demokratikleşme yerine kaosla yüzleşen ABD
bugün, "Vietnam sendromu yeniden canlanıyor mu?" riskini yaşa
makta ve giderek retorikte sürekli vurguladığı " benimle olmayanı ce
zalandırırım" söyleminden vazgeçerek, gerçeklikte "çoktaraflı anlaş
malar yapma" girişimine girmektedir.
ABD'de Bush doktrini üzerine yapılan tartışmalarda Irak işgalini
destekleyenler bile, bu doktrinin tektaraflı niteliğini eleştirmekte ve ABD
için önemli ülkelerle çok taraflı ilişkiler geliştirilmedikçe Amerikan Yüz
yılı projesinin yaşama geçirilmesinin çok zor, hatta olanaksız olduğunu
vurguluyor. Bu anlamda, ne Çin, ne Rusya ne de Türkiye cezalandırıl
makta, aksine anlaşma yapılması gereken ülkeler konumlarını sürdür-
..amerikan yüzyılı" ve türkiye 59
mektedirler. Tam da bu noktada, cezalandırma retoriğiyle çoktaraflı iş

birliğine zorlanma gerçekliği arasındaki farkı ve çelişkiyi görebiliriz. So
nuçta, uluslararası sistemde 1 1 Eylül sonrası değişimi okurken Ameri
kan Yüzyılı projesini çok ciddi olarak çözümlememiz gerektiğini unut
madan, ama bunu yaparken bir taraftan proje ile projenin yaşama geçi
rilmesi sürecinde, diğer taraftan da cezalandırma retoriğiyle çoktaraflı
ilişkilere zorlanma gerçekliği arasındaki çelişkileri hesaba katmamız ge
rektiğini önermek istiyorum. Hızla değişen dünyada önemli bir kavşak
noktasında bulunan Türkiye'nin dış politikasını geliştirirken böyle bir
uluslararası sistem okuması yapması yararlı olacaktır.
Böylece Irak Savaşı sonrası dönemde Türkiye'nin " kilit ülke" ko
numunun devam ettiği ve yakın gelecekte retorikte yeni muhafazakar
ların Türkiye eleştirileri devam etse de "Türk askerlerini gözaltına al
ma" gibi sorunlar yaşansa da, gerçeklikte ABD'nin Türkiye'yle ilişkile
rini geliştirme girişiminde olacağını görebiliriz. Türkiye'nin Irak Sava
şı'na girmemesinin hem ahlaki hem de stratejik temelde önemi ve tutar
lılığı bugün daha da belirginleşmektedir. Türkiye modernite kurumları,
forma) demokrasisi ve ekonomik yaşamıyla siyasi ve ekonomik anlam
daki kilit konumunu Ortadoğu, Balkanlar ve Kafkasya üçgeninde sür
dürmektedir. Bu temelde Türkiye'nin ABD için siyasi ve jeopolitik öne
mi azalmanın aksine artacaktır.
Cennet ve Güç
1 1 Eylül sonrası dünyada uluslararası sistemi ve yaşadığımız sistemsel
değişimi çözümlemede Türkiye için ikinci önemli gönderim noktası
Amerika-Avrupa ilişkileri ve bu ilişkilerde bugün yaşanan ciddi kırıl
madır. Bu bağlamda, çok önemli bir kitap bu yıl, yeni Amerikan mu
hafazakarlarının ideologlarından olan Robert Kagan tarafından Cen
net ve Güç "' adıyla yayımlandı. Kagan'a göre, artık Amerika'nın ve
Avrupa'nın aynı dünya vizyonunu paylaştığı, benzer çıkarlara sahip
olduğu ve temelde İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra gelişen transatlan-
(*) Robert Kagan, Of Paradise and Power: America and Europe in the New World Order, Knopf,
2003.
6o dış politika ve demokratikleşme
tik paktı içinde hareket ettikleri düşüncesinden vazgeçmeliyiz. 1 1 Ey

lül sonrası dünya, Avrupa'nın askeri güç sonrası, demokratikleşme ve
ekonomik kalkınma ekseninde kurduğu bir medeniyet vizyonuyla,
Amerika'nın askeri güç, salt güvenlik ve tektaraflı önleyici savaş ekse
ninde kurduğu bir dünya liderliği vizyonu arasındaki gittikçe artan bir
farklılaşmayı ve kırılmayı simgeliyor. Bugün Avrupa'nın vaadettiği li
beral demokrasi temelinde işleyen bir "cennet" ile Amerika'nın yaşa
ma geçirmeye çalıştığı tektaraflı bir "güç" projesiyle karşı karşıyayız.
Kagan'a göre bu durumu hem Avrupa'nın, hem Amerika'nın, hem de
dünyanın (ve Türkiye'nin) kabul etmesi gerekir.
Kitap bu düşünceyi farklı boyutlarda açtıktan sonra, ki bu bo
yutları Türkiye'de ciddi bir şekilde tartışmamız gerektiğini düşünüyo
rum, iki sonuca varıyor: Birincisi, Amerikan hegemonyası ve askeri
güce dayalı dünyayı tektaraflı olarak yeniden kurma projesi Avrupa
için esas tehditi oluşturuyor; ikincisi, Kagan Avrupa'nın cennetinin
Amerika'nın gücüne, dolayısıyla hegemonyasına karşı duramayacağı
için bu hegemonyayı kabul etmesi gerektiğini öneriyor. Bu sonuçlara
katılmamakla birlikte, Kagan'ın esas Avrupa-Amerika kırılması sapta
masının doğru olduğunu ve bugün uluslararası sistemin değişen niteli
ğinin çok önemli bir ayağını oluşturduğunu düşünüyorum.
Bu ayrım Avrupa'yı ya ABD hegemonyasını kabul etmek ya da
bu tektaraflı güç ve savaş eksenli hegemonyaya karşı güçlü bir alterna
tif oluşturacak ortak bir dış politika ve stratej ik kültür yaratmak ter
cihiyle yüzleştiriyor. Bu durumda, Türkiye Avrupa için sadece " kültü
rel bir test" değil ama aynı zamanda ve daha önemli olarak, "jeopoli
tik bir test"tir. Türkiye'nin Avrupa için artan önemi bu temelde gide
rek artmaktadır. Demokratikleşme ve ekonomik kalkınma sorunlarını
çözmüş Türkiye Avrupa'nın yapacağı ya da yapmaya zorlandığı bu
tercihin içinde önemli bir rol oynamakta ve oynayacaktır.
Evet, tarihi insanlar yapar, ama kendi seçtikleri koşullar altında
değil. Bu koşulları iyi okuyanlar tarihte kazanırlar. Türkiye uluslara
rası sistemin değişen koşullarını iyi okumalıdır. Bu iyi okuma bize,
Türkiye'nin cennet ve güç arasındaki kilit konumunu, kültürel ve je-
"amerikan yüzyılı" ve türkiye 61
opolitik önemini gösterecektir. Kendi iç sorunlarını çözmüş, dünyanın

hızla değişen yapısını iyi okuyan ve yaşadığımız değişimin karmaşık ve
çokboyutlu niteliğini anlayarak dış politikasını yapan bir Türkiye
farklı ve güçlü bir Türkiye olacaktır.
Amerikan Dış Politikası, Irak ve Türkiye
avaşın bir an ya da bir olay değil, aksine karmaşık ve belirsizlikler

S . içeren bir süreç olduğu ve bir savaşı gerçekte kazanan tarafın aske
ri başarıyı siyasal başarıya dönüştüren taraf olduğu gerçeklerini Irak
Savaşı'nda da çok net olarak görüyoruz. Saddam rejimini deviren
ABD liderliğindeki işgal gücünün askeri zafer ilan ettiği günden bugü
ne yaklaşık beş ay geçti. Saddam sonrası lrak'ın yeniden yapılanması
olarak adlandırılan süreç, yeni muhafazakar söylemin içi boş demok
ratikleşme ve liberalleşme söylemlerinin aksine, tam bir siyasal karma
şıklığı ve giderek artan bir biçimde de siyasal bir başarısızlığı içeriyor.
Bir tiranın yokedilmesi lrak'a savaş yoluyla "açık pazara dayalı libe
ral bir düzen" i getirecekti; ama ortaya çıkan, hiçbir denetimin olma
dığı, her türlü terörizme açık, direnmeyle terör arasındaki sınırın orta
dan kalktığı bir terörizm açık pazarı oldu. Bir tiranın yokedilmesi, sa
vaş yoluyla lrak'a "demokrasi" getirecekti; ama gerçekte yapılan pan
doranın kutusunu açmak, farklı etnik/dinsel kimliklerin ortaya çıkma
sına ve kanlı geçme olasılığı çok yüksek bir güç kavgasının başlaması
na katkıda bulunmak oldu. Bir tiranın yokedilmesi, savaş yoluyla Irak .
halkına "güvenlik" getirecekti: ama yaratılan temel gereksinimlerden
yoksun, her an ölüm tehlikesi içinde yaşayan ve güvensizlik duygusu

nu varlığının her alanında hisseden bir Irak halkı oldu.
YENİ MUHAFAZAKARLARIN İKİLEMİ

Yaklaşık bir ay süren Kanada ve Amerika gezimde, hem görsel med
yadan, hem yazılı basından, hem de siyasi aylık dergilerden Amerikan
iç ve dış politikası üzerine çalışmaları ve yorumları izleme imkanını
buldum. Saddam sonrası lrak'ın yeniden yapılanması sürecinin beşin
ci ayında, Arnerika'da artık zaferden değil siyasal karmaşadan, hatta
siyasal başarısızlıktan söz ediliyor. Her gün öldürülen askerlerin yeni
bir "Vietnam Sendromu" yaratma olasılığından bahsediliyor. Ameri
kan askerlerinin ne zaman lrak'tan çekileceği sorusu yavaş yavaş dil
lendirilmekte. 1 1 Eylül'ün ikinci yıldönümü için yapılan programlar
da ve yazılan yazılarda Irak'ta yaşanan siyasal sorunların ve çelişkile
rin yanısıra, Afganistan da tekrardan gündeme getiriliyor ve Taliban'ın
giderek yeniden canlanmasından konuşuluyor. Sorulan soru şu: acaba
Irak gibi, Afganistan da mı bir siyasal karmaşaya sürükleniyor? Baş
kan Bush'un bu hafta yaptığı ulusa sesleniş konuşmasında Irak ve Af
ganistan için istedigi 83 milyar dolarlık ek bütçe cumhuriyetçiler dışın
da ciddi eleştiriler alıyor. Blair kadar olmasa da Bush ve yeni muhafa
zakarlar savaşın asıl nedeni olarak gösterilen kitle imha silahlarının
nasıl hala bulunamadığı sorusuyla sıkıştırılıyorlar.
Bu tür eleştiriler içinde yeni muhafazakarlığın ikilemi yatıyor:
güvenlik ve askeri güç temelli ABD hegemonyasını tektaraflı qlarak
I
dünyada pekiştirme girişiminin işlemediği, daha bu girişimin i lk ayağı
olan lrak'ta ortaya çıkıyor. Üstelik, bu hegemonya pekiştirme girişimi
nin terörizme karşı mücadeleyi engelleyici savaşa indirgeyen ve haydut
devletler diye tanımlanan devletlerde savaş yoluyla rejim değişikliği
yaratmayı amaçlayan hareket tarzı, Irak örneğinde olduğu gibi, istik
rar değil siyasal belirsizlik, güvenlik değil güvensizlik ve terörizmi yo
ketme değil terörizm için uygun, açık ve denetimsiz alanlar yaratmay
la sonuçlanabiliyor. Diğer bir deyişle, yeni muhafazakarlık tektaraflı
olduğu sürece, "ben güçlüyüm istediğimi yaparım" mantığıyla hareket
amerikan dış politikası, ırak ve tlirkiye 65
ettikçe ve dünyaya "dost-düşman ayrımına dayalı bir siyaset anlayı

şı"yla yaklaştıkça, başarısız olmaya mahkum gibi gözüküyor. Yeni
muhafazakarlığın temel tanımlayıcı ögelerinin başında gelen tektaraf
lılık, bu ideolojinin, yine Irak örneğinde olduğu gibi, başarısız olma
olasılığının da temel nedenini oluşturuyor.
Böylece, savaş öncesi "geçerliliğini yitirdi" gözüyle bakılan BM
ve BM Güvenlik Konseyi önemli oluyor, Türkiye dahil farklı ülkeler
den asker isteniyor, ABD liderliğinde çokuluslu bir askeri güç yaratıl
maya çalışılıyor. ABD'de cumhuriyetçiler arasında bile tektaraflılık il
kesine karşı ciddi bir eleştiri yükseliyor, Avrupa'yla, özellikle de Al
manya ve Fransa'yla işbirliği yapılmasının önemi gündeme getiriliyor.
DEMOKRATI.AR VE ÇOKTARAFLILIK
2004 yılında başkanlık seçimi yaşayacak ABD'de yeni muhafazakarla
ra siyasal olarak en güçlü ve medyada en fazla yer bulan eleştiri demok
ratlardan geliyor. İlginç olarak demokratlar, lrak'a karşı savaşı ve Sad
dam rej iminin savaş yoluyla yok edilmesini eleştirmiyorlar. 1 1 Eylül
sonrası dünyada, Afganistan ve lrak'a karşı savaşı destekliyorlar. Kitle
imha silahlarının niçin bulunamadığını da pek sorgulamıyorlar. Genel
demokrat eğilim, "olan oldu, şimdi geriye dönüp savaş üzerine konuş
ma zamanı değil, önemli olan bugün lrak'ta yaşadığımız siyasal karma
şa ve güvensizlikle nasıl etkili bir biçimde ilgileneceğiz ve başarılı bir
kriz çözüm mekanizması geliştireceğiz" tümcesi ve sorusu üzerinde
odaklanıyor. Burada yapılan temel eleştiri, yeni muhafazakarların savaş
:;onrası dönem ve lrak'ın yeniden yapılanmasıyla ilgili ciddi bir hazırlı
ğının olmadığı ve üstelik böyle bir durumda bile tektaraflı davranılarak
Saddam sonrası lrak'ı ciddi bir siyasal karmaşayla yüzyüze bıraktıkla
rı eleştirisi. Bu bağlamda, demokratlar BM öncülüğünde bir çokuluslu
yapının lrak'ı yeniden yapılandırması gerektiğini, Amerika-Avrupa iliş
kilerinin düzeltilmesini ve ABD hegemonyasının güvenlik ekseninde ol
sa bile çoktaraflılık ilkesiyle dünya üzerinde pekiştirilmesini savunuyor
lar. Sonuçta, 2004 başkanlık seçimi hazırlıklarının başladığı bir dönem
de, yeni muhafazakarlar-demokratlar çekişmesi ve ilişkisi içinde Irak te-
mel konu olacak ama, tartışmanın esas odak noktası tektaraflılık-çok

taraflılık ilkeleri arasındaki farklar üzerine kurulacak.
YENİ MUHAFAZAKARLIK, DEMOKRATI.AR VE TÜRKİYE

Türkiye lrak'a asker gönderme kararını alırken çok dikkatli olmalıdır.
İç ve dış politikanın kesiştiği bu dönem içinde ABD'yi çok iyi okumalı,
Irak üzerine oluşan tartışmaları çok dikkatli incelemeli, bu tartışmalar
da yer alan egemen konumları iyi yorumlamalı ve kısa-dönemli değil
uzun dönemli düşünerek kararını vermelidir. Türkiye ve AKP hüküme
ti ne sadece Kuzey lrak'a odaklanan dar bir güvenlik anlayışıyla, ne de
basından okuduğumuz popüler şarkıcıları oraya göndermek gibi alatur
ka yollarla Irak sorununa yaklaşmalıdır. Türkiye'nin lrak'a asker gön
derme kararı etik ve stratejik düzeylerde yapılacak uzun-dönemli çö
zümlemeler temelinde alınmalıdır. Böyle bir çözümleme bizi şu sonuçla
ra vardıracaktır. Birincisi, bugün çok net olarak biliyoruz ki, Türki
ye'den asker talebi sadece yeni muhafazakarlardan değil, aynı zamanda
demokratlardan da gelmektedir. Bu nedenle, 2004 başkanlık seçimini
demokratların kazanması gibi bir olasılık asker talebinde bir değişiklik
yaratmayacağı gibi, benim tahminim, aksine bu talebi fazlalaştıracaktır.
Demokratlar içinde bugün bile Türkiye'nin (Pakistan gibi) lrak'ın yeni
den yapılanmasındaki önemini açıkça ortaya koyanlar vardır.
İkincisi, Amerikan siyasetini ve Irak üzerine tartışmaları dikkatli
ce incelediğimiz zaman şu önemli sonuca da varabiliriz: ABD'nin kendi
liderliğinde hareket edecek çokuluslu bir güç yaratmak için başlattığı
BM Güvenlik Konseyi'ndeki tartışmalar bitmeden Türkiye lrak'a asker
gönderimiyle ilgili kesinlikle bir karar almamalıdır. BM kararı olmadan,
Türkiye ve AKP hükümetinin alacağı bir asker gönderme kararı çok cid
di yanılgılar içeren, hem etik hem de stratejik açıdan çok hatalı bir ka
rar olacaktır. Bugünlerde BM Güvenlik Konseyi'nde çok ciddi tartışma
ların başlayacağını göreceğiz. Türkiye'nin uzun dönemli çıkarları ve
uluslararası normlar açısından, BM öncülüğünde kurulacak bir çokulus
lu güçle lrak'ın yeniden yapılanması gibi bir BM kararı Türkiye'nin
Irak'a asker göndermek konusunda temel ölçütü olmalıdır.
AKP ve Dış Politika (1)
ürkiye' de siyasal deprem etkisi gösteren 3 Kasım seçimiyle tek ba

T şına iktidara gelen AKP'yi en çok zorlayan alan dış politika oldu.
Türkiye'nin demokratikleşmesiyle ilgili çalışmalar, AB'ye uyum yasa
ları altında yapıldı. Radikal İki de "AKP ve Muhafazakar Demokrat
'
lık" üzerine yazdığı yazıda Ahmet İnsel'in çok doğru olarak tespit et
tiği gibi, CHP'den farklı olarak, AB sürecinin dış politikadan çok da
ha fazla iç politika olgusu, hatta Türkiye'nin en temel iç politika gün
demi olduğunu kavrayan AKP demokratikleşme sürecini AB uyum ya
salarıyla bağlayarak, bu alanda çok önemli adımlar attı. Şüphesiz ki,
yasal düzenlemelerin uygulama alanına geçirilmesi, bu demokratikleş
me adımının ne kadar yapısal ve uzun-dönemli olduğunu bize göstere
cek. Benzer biçimde, Türkiye'nin İkinci Dünya Savaşı sonrası dönem
de yaşadığı en ciddi ve vahim ekonomik krizden çıkışla ilgili süreci de
AKP olumlu götürdü. Ekonomik alanda düzelme, büyüme ve krizden
çıkmayla ilgili düzenlemeler AKP döneminde de devam etti. Sağlanan
ekonomik iyileşmenin de ne kadar yapısal olduğunu ve nereye kadar
işsizlik ve yoksulluk sorunlarını çözeceğini göreceğiz. Bununla birlik
te, demokratikleşme ve ekonomik kalkınma alanlarında AKP'nin
olumlu ve çalışkan bir girişimde olduğunu söylemeliyiz. Toplumla or

ganik bağ kuracak projeler üretmeyen, farklı ve demokratik bir Tür
kiye yaratmak girişiminde bulunmayan ve toplumdan kopuk bir dev
let-merkezci siyaset anlayışını hala sürdürme girişiminde olan
CHP'nin de yardımıyla, AKP'nin 3 Kasım'dan beri Türkiye'nin sorun
larıyla ilgili çalışan ve gayret gösteren bir (tek) parti niteliğinde hare
ket ettiğini kabul etmeliyiz.
İLKESİZLİK, FAYDACILIK, BELİRSİZLİK

Fakat, demokratikleşme ve ekonomi alanlarındaki bu durumu dış po
litika alanında göremiyoruz. Aksine, AKP'nin sürdürdüğü dış politika,
belirli bir ilke temelinde hareket etmeyen, belli bir kesinlik ve belirlilik
içermeyen, oldukça faydacı ve kısa dönemli bir nitelik gösteriyor. Kıb
rıs sorununda bunu gördük, ama bu bağlamda en önemli ve anlatıcı
süreç Irak Savaşı oldu. Savaş öncesi ve savaş sonrası dönemlerde AKP,
faydacı, kısa dönemli ve ilkesiz bir dış politika anlayışı sergiledi ve ha
la sergilemekte.
Türkiye' de ABD askerlerinin konuşlandırılması ve kuzey cephe
sinin açılmasıyla ilgili 1 Mart tezkeresinin mecliste kabul edilmemesi
nin Türkiye için hem etik hem de ulusal çıkar açısından ne kadar
önemli ve doğru olduğunu bugün daha iyi görüyoruz. Tezkerenin red
di ve Türkiye'nin haksız ve uluslararası meşruiyeti olmayan Irak Sava
şı'na ABD ve İngiltere' den sonra üçüncü büyük ortak olarak girmeme
si, hem Türkiye'ye uluslararası alanda ciddi bir prestij sağladı, hem de
Türkiye-AB ve Türkiye-Ortadoğu ilişkilerinde Türkiye'yi önemli bir
konuma getirdi. Fakat tezkerenin reddi AKP'nin ilkeli, kararlı ve
uzun-dönemli bir dış politika izlemesi sonucunda oluşmadı. Aksine,
AKP'nin ABD'yle girdiği müzakereler sürecinde izlediği faydacı, belir
siz ve ilkesiz tutum içinde, tezkerenin reddi bir sürprizdi. Üstelik, red
kararı ABD'nin Türkiye'nin yapabileceklerini yanlış anlamasına yol
açan bir müzakere süreci sonucunda alındığı için, Türkiye-ABD ilişki
lerinde de ciddi bir kriz yarattı. Ne savaş öncesi dönemde AKP, "Tür
kiye uluslararası meşruiyeti olmayan bu savaşın dışında kalmalıdır"
akp ve dış politika (ı) 69
gibi net ve ilkeli bir pozisyon aldı ne de net bir dille ABD'ye Türki
ye'nin yapamayacaklarını söyledi. Sonuçta, AKP'nin "artık duygusal
değil realist olmalıyız" söylemine rağmen, tezkere reddedildi. ABD'yle
ciddi bir kriz başladı. Kazanan AKP değil, Türkiye oldu.
Savaş sonrası Irak'ın yeniden yapılandırılması döneminde de
benzer bir süreci yaşıyoruz. Bu sefer sorun lrak'a asker yollama. BM
Güvenlik Konseyi'nde lrak'a asker gönderme ve yeniden yapılandırma
sürecinde BM'nin rolü üzerine tartışmalar yeni başladı. Kofi Annan
yaptığı çok önemli konuşmada ABD tektaraflılığını ciddi bir biçimde
eleştirdi. Bu eleştiri katılımcı ülkeler ve uluslararası ilişkilerde giderek
kabul gören bir nitelikte. Sanki böyle bir durum yokmuş gibi, BM'de
karar alınmadan, AKP yine ABD'yle ikili ilişkiler temelinde müzakere
ler yapıyor, yine faydacı davranıyor_ye_.eri önemlisi savaşın dışında ka
lan Türkiye'nin Ortadoğu açısından kilit konumunu hiç düşünmeden
ilkesiz bir temelde asker gönderme sorununa yaklaşıyor. Ankara'da
Hindistan başbakanı " biz BM kararını bekleyeceğiz" derken, Abdul
lah Gül, BM kararı son kertede önemli değil diyebiliyor. ABD yöneti
minin tektaraflı hareket tarzına karşı hem ABD içinde hem de dünya
da çoktaraflılık ilkesi temelinde eleştiriler varken, AKP tektaraflılıkla
ilgili hiçbir sorun yaşamıyor.
Daha da önemlisi, hangi ilke temelinde Türkiye'nin lrak'a asker
yollayacağını bilmiyoruz. Kuzey Irak sorunu mu, ABD'yle ikili ilişki
ler çerçevesinde yapılan bir antlaşma sonucu mu, yoksa insani amaçla
mı, hangi temelde AKP lrak'a asker yollama sorununa yaklaşıyor, bu
bilinmiyor. Yine bir belirsizlik dönemi, yine net ve kesin bir konum
alınmadan Irak sorununun tartışılma süreci, yine bir ilkesiz ama fay
dacı dış politika anlayışı: Türkiye'nin alacağı çok önemli bir karar
böyle bir ortam içinde verilecek.
İLKESELLİK VE DIŞ POLİTİKA

Hem ABD'de yapılan tartışmalara, hem de Güvenlik Konseyi'ndeki
Fransa, Rusya ve Çin'in pozisyonlarına baktığımız zaman, Türki
ye'nin Irak'a asker yollama talebinden kaçması çok zor. Bu talep gele-
cek. ABD' de sadece yeni muhafazakarlardan değil, demokratlardan da

gelecek. BM kararı da böyle bir talebi açık olmasa da, dolaylı yoldan
içerecek. Dolayısıyla, lrak'ın yeniden yapılandırılması sürecinde barış
ve istikrarın sağlanmasında Türkiye'nin önemli bir rol oynayacağı
farklı uluslararası ortamlarda farklı aktörler tarafından söyleniyor.
Zaten burada önemli olan, asker yollayıp yollamamaktan daha çok,
asker yollamanın hangi ilke temelinde yapılacağı. Hem etik hem de
ulusal çıkar açısından, Türkiye çok net olarak " insani yardım ve insan
temelli barışı yeniden kurma ilkesi" temelinde lrak'a asker yollama so
rununa yaklaşmalı ve bu kararını BM kararını bekleyerek vermeli.
AKP faydacı değil ilkeli olarak, kısa-dönemli çıkarlar değil uzun-dö
nemli ve yapısal çözümler temelinde ve tektaraflılık değil çoktaraflılık
ekseninde hareket eden bir dış politika anlayışıyla lrak'a asker gönder
me sorununa yaklaşmalıdır. Böyle bir dış politika anlayışı savaşın dı
şında kalan Türkiye için tutarlı olan bir anlayıştır, Türkiye'nin Orta
doğu'daki kilit konumunu güçlendiren bir niteliktedir ve en önemlisi
Irak halkı için ilkeli ve inandırıcı bir yapıdadır.
Bismarck siyaseti "olanaklı olanı yaratmak sanatı" olarak ta
nımlar. lrak'ın yeniden yapılandırılması nı4_ olanaklı olan, ilkeli ve in
sani temelde barışı sağlamaktır. lrak'la komŞu olan ve haksız bir sava
şın (işgalin) dışında kalan Türkiye, Irak sorununun çözümü sürecinde
hem bölgesel hem de uluslararası ilişkiler düzeyinde çok önemli bir rol
oynayabilir; tabii ilkeli, etik ve sorunlara uzun-dönemli çözümler ara
yan bir dış politika anlayışıyla.
AKP ve Dış Politika (il)
KP hükümetinin Türkiye'yi çok ciddi ve tehlikeli bir sürece sok

A masını yaşama geçirecek olan "Türkiye'nin lrak'a asker gönder
mesiyle ilgili tezkere" meclise gönderildi. Türkiye için bu kadar önem
li bir konu bir gün içinde, apar topar, gerekli tartışmalar yapılmadan
ve daha da kötüsü kapalı oturumla, dolayısıyla da toplumdan gizli bir
şekilde 358 oyla mecliste kabul edildi. Hükümetin meclisten yetki/izin
aldığı saatlerde, Irak geçici yönetiminin "Türk askerlerinin lrak'a gel
mesini istemediğini" belirten kararını sözlü olarak açıklaması da,
AKP'nin bu aceleciliğinin gereksizliğine ve anti-demokratik tavrına ve
rilen ironik bir yanıt oldu.
AKP çok büyük, aynı zamanda da çok gereksiz, bir kumar oy
nuyor. Yaklaşık 10 bin Türk askeri "düşük yoğunluklu kent savaşı"
denebilecek çok tehlikeli bir bölgeye gönderiliyor; bu sayının yeterli
olabileceği meçhul, asker konuşlandırmanın süresi bir yılla sınırlandı
rılmış olsa bile, bu sürenin uzamasl olasılığı çok yüksek. Üstelik, Türk
askerlerinin Irak'a nasıl gideceği bile, hala ciddi bir tartışma noktası.
Barış gücü olarak tanımlanan Türk askerlerinin Kuzey lrak'a girmesi
ne ve bu yolla görev bölgelerine gitmesine izin verilmiyor. Askerlerin
hava yoluyla ya da Ürdün üzerinden lrak'a yollanma olasılığı tartışılı

yor. Acelecilikle ve anti-demokratik olarak tezkere meclisten geçirili
yor, ama ne Türk askeri barış gücü olarak lrak'ta isteniyor, ne de as
kerimizin oraya nasıl gönderileceği belli. Trajikomik bir durum.
AKP'nin, bu ciddi ve tehlikeli sürece Türkiye'yi sokarken, Irak'a
asker gönderme kararını hangi temelde ya da hangi ilke içinde aldığını
da bilmiyoruz. AKP, BM Güvenlik Konseyi'nde yapılan tartışmaların
sonucunu beklemeden, hatta garip bir şekilde bu tartışmaların uzun
sürmesini eleştirerek, ABD ile ikili bir ilişki içinde ve tektaraflı olarak
asker gönderme kararı alabiliyor. Irak geçici yönetimi Türk askerlerini
istemediğini açıklarken, niçin BM temelinde oluşacak, çoktaraflılık il-
\kesini içeren ve meşruiyet olasılığını ortaya çıkartacak bir kararı bekle
Yerrıeyecek kadar acele bir kararın Türkiye tarafından alınması gereki
yor? Bu çok önemli soruya yanıt olabilecek hiçbir açıklama AKP tara
fından yapılmıyor. Kendisini bugün " muhafazakar-demokrat" olarak
tanımlayan AKP, Türkiye için hayati önem taşıyan bir kararı, katılım
cılığın ve demokr;ıtlığın temel koşullarından biri olan "toplumu bilgi
lendirme" ilkesini gözardı ederek, acele bir şekilde meclisten geçiriyor.
AKP'nin asker gönderme kararı insani durumu temel alan bir
" insani yardım ve insani müdahale" ilkesini içermiyor. Bu karar top
lumun bilgilendirilmesini önemli görmeyen anti-demokratik bir nitelik
taşıyor. Aynı zamanda, uluslararası ilişkiler bağlamında da insani yar
dım ve çoktaraflılık ilkelerini gözardı eden, tektaraflı, etik/ahlaki bir
duruşu dışlayan ve tamamiyle "çıkar temelli" alınmış bir kararı sim
geliyor. Uluslararası meşruiyeti olmayan haksız bir savaşın dışında ka
lan Türkiye'de, AKP'nin Irak'a asker yollama kararını bu kadar acele
ile meclisten geçirmesi, bu kadar "çıkar temelli" ve bu kadar tektaraf
lı olarak alması, gereksiz olduğu kadar, Türkiye'yi tehlikeli, riskli ve
çok büyük bir belirsizlik sürecine sokma potansiyelini de içeriyor.
NİYE ACELECİLİK?
Bu noktada yanıtlanması gereken soru şu: niçin AKP asker gönderme
kararında bu kadar aceleci davrandı? Önceki sayfalarda vurguladığım
akp ve dış politika (ıı) 73
gibi, bu soruya yanıt, AKP'nin ABD tarafından Irak'a karşı tektaraflı

olarak başlattığı savaşın başından beri aldığı ilkesiz ve faydacı dış poli
tika anlayışında yatıyor. Türkiye'nin lrak'a asker göndermesi olgusu
içinde aceleci olması gereken taraf, ne AKP ne de Türkiye, ama ABD ve
yeni muhafazakar Bush yönetimi. Şu anda ABD dışında Türkiye' den bu
kadar aceleci davranmasını talep eden ne devlet düzeyinde, ne uluslara
rası örgüt düzeyinde, ne de sivil toplum düzeyinde bir aktör var. Savaş
sonrası dönemde ciddi bir siyasal karmaşa sorunu yaşayan, savaşın ne
deni olarak gösterdiği kitle imha silahlarını bulamayan, kendi toplu
munda aldığı savaş desteği sürekli düşen Bush yönetimi hızlı bir şekil
de Irak'ta güvenlik ve istikrarı sağlamak zorunda. Bu konuda yapılan
BM Güvenlik Konseyi'ndeki tartışmalara baktığımız zaman görüyoruz
ki, Bush yönetimi ciddi eleştiriler alıyor ve çoktaraflılık temelinde bir
çözüm için çalışmalar da sürüyor. Böyle bir ortamda, aceleci olması ge
reken Bush yönetiminin en önemli desteği Türkiye oluyor. AKP yöneti
minin aceleciliğinin ve meclisten geçen tezkerenin gerçek anlamı, Bush
yönetiminin Türkiye' den Irak'a kısa bir zaman dilimi içinde asker gön
derme talebini yaşama geçirmekten başka bir şey değil.
AKP'nin demokratik ve etik bir dış politika anlayışı sergilemek
yerine, ilkesiz ve faydacı bir biçimde bu talebe evet demesinin gerisin
de, iki neden, daha doğrusu AKP'nin Irak Savaşı boyunca yaptığı iki
ciddi hatanın olduğunu düşünüyorum. Birincisi, son 8.5 milyar dolar
lık kredi sorununda da gördüğümüz gibi, AKP'nin ABD'yle girdiği çe
lişkili ve sorunlu ilişki. Kendi ulusal çıkarları temelinde hareket eden ve
siyasi bir aktör olarak Irak'a karşı savaş başlatan bir devletle ilişkide
yapılabilecek en önemli hata, bu devletle ekonomik yardım ilişkisine
girmektir. Bu devlet süper güç, onunla girilen ilişki de ikili, asimetrik ve
bağımlılık ilişkisi temelinde olunca, bu daha da büyük bir hatadır. 1 1
Eylül sonrası dünyaya siyasi temelde yaklaşan bir aktörle girilen ikili
ekonomik yardım ilişkisi içinde, verilen ekonomik yardıma karşı sizden
talep siyasi olacaktır. AKP'nin ABD ile faydacı bir temelde girdiği iliş
kinin sonucu da, lrak'a insani temelde değil, ABD'nin müttefiki olarak
asker yollama kararını acilen meclisten geçirmek olmuştur.
AKP'nin yaptığı ikinci hataysa, 1 1 Eylül sonrası dünyada ABD

dış politikasının savaş ve güvenlik olguları temelinde hareket eden siya
si niteliğini iyi okuyamayarak, kültüralist bir yaklaşımla Irak sorununa
yaklaşmasıdır. İslami kimliğinin katkısıyla, AKP 1 1 Eylül olayına ve Irak
Savaşı'na başından beri medeniyetler çatışması tezi temelinde yaklaştı.
Dolayısıyla özü siyasi, görüntüsü kültürel olan bir süreci hatalı okudu.
Bugün, sanki Türkiye'nin Müslüman bir ülke olması nedeniyle Türk as
kerlerinin Irak halkı tarafından iyi karşılanacağı gibi kültüralist bir var
sayımla, AKP ABD'nin ikinci müttefiki olma kararını alabiliyor. Bu var
sayımın tam tersinin, dolayısıyla işgalci güçle birlikte hareket eden Müs
lüman bir ülkenin sadece Irak halkıyla değil, diğer Ortadoğu ülkeleriyle
de ilişkilerinin bozulabileceği olasılığının da gerçekçi bir olasılık olduğu
h u, AKP'nin unutmaması gerekir. Irak geçici yönetiminin "Türk askeri
istemiyoruz" açıklaması, bu olasılığın yüksek olduğuna bir kanıttır.
lrak'ta askeri ve siyasi bir işgal sürüyor. Bu sürece, çok ciddi bir hatay
la, siyasal değil kültüralist yaklaşan AKP'ye ilk yanıtı da, ironik olarak,
işgal gücü tarafından kurulan Irak geçici yönetimi verdi.
IRAK VE ETİK/STRATEJİK DIŞ POLtriKA

Bununla birlikte kabul etmeliyiz ki, işgal altında siyasal bir karmaşa
içinde olan lrak'ın uzun süreli bir güvensizlik, istikrarsızlık ve belirsiz
lik içinde kalması ve bugün yaşanan "düşük yoğunluklu kent savaşı"
durumunun uzun süreli olması Türkiye için sorunlu olacaktır; ama bu
durum sadece Türkiye için değil, aynı zamanda Ortadoğu ve uluslara
rası sistem için de geçerlidir. Bugün Irak'ta hem bir işgal, hem bir siya
sal karmaşa, hem de bir insanlık trajedisi yaşanmaktadır. Bosna, Ru
anda ve Somali'den sonra, lrak'ta da "insani yardım ve insani müda
hale"yi gerektiren bir durum vardır. Bu bağlamda Türkiye önemli bir
rol oynayabilirdi. Bu rolün AKP'nin aceleciliğinin ve faydacı tutumu
nun aksine, etik, demokratik ve insan temelli bir dış politika anlayışı
içinde oynanması gerekirdi. Aksine, AKP Türkiye üzerinde çok tehli
keli ve riskli bir kumar oynamayı tercih etti.
Türkiye, Terör ve Güvenlik
ünya Ticaret Merkezi'ne ve Pentagon'a çakılan uçakların yarat

D tığı terör eyleminden bugüne dünyanın yaşadığı değişimlere bak
tığımız zaman görüyoruz ki, bir terör eyleminin kendisinin trajikliği ve
korkunçluğu kadar, bu eylemin yarattığı sonuçlar da vahim olabiliyor.
1 1 Eylül sonrası dünyada bu vahimliği, terörü ABD'ye karşı açılmış
bir savaş olarak algılayan, dünyayı dost-düşman karşıtlığına indirge
yen, önleyici savaş mantığıyla dünyaya yaklaşan, küresel ekonomik
sorunları ikinci plana atan, dünya siyasetini salt askeri güvenlik ide
olojisi olarak tanımlayan ve bu yolla kendi hegemonyasını dünya üze
rinde tektaraflı olarak kurmaya çalışan Bush yönetiminin dış politika
sında gözlemledik. Terörizme karşı küresel savaş adı altında Afganis
tan'la başlayan ve Irak'ın askeri işgaliyle devam eden bu yeni muhafa
zakar dış politika anlayışı, tüm dünya dengelerini sarstı. Uluslararası
örgütlerin üzerine oturduğu normları hiçe saydı. Haydut devlet olarak
tanımladığı devletleri ortadan kaldırma girişimi içinde askeri işgali
meşrulaştırdı.
Bu süreç içinde 1 1 Eylül teröründen daha fazla sivil öldü. lrak'a
savaş yoluyla demokrasi getirilme adına "pandoranın kutusu" açıldı,
Irak etnik savaş potansiyeli taşıyan, terör ile direnişin birbirine karış
tığı ve tam anlamda istikrarsız, güvensiz bir alana dönüştürüldü. İçi
boş yol haritaları söylemi içinde, İsrail-Filistin sorunu tam bir çözüm
süzlük girdabına sokuldu. Ve en önemlisi, dünya siyaseti önleyici sa
vaş ideolojisinin hakimiyeti içinde her gün daha da derinleşen bir meş
ruiyet krizine girerken, uluslararası adalet kuramının öncü isimlerin
den Thomas Pogge'nin vurguladığı gibi, bugün yaşanan küresel boyut
taki insani trajedinin temel kaynağını oluşturan fakirlik ve açlık çok
daha fazla sayıda insanı yok ediyordu.
Bu anlamda, bugün yaşadığımız 1 1 Eylül sonrası dünya, terö
rizmin kendisi kadar sonuçlarının da vahim olabileceği gerçeğini bize
gösteren bir dünya. Terörizme karşı küresel savaş çok önemli bir ol
gu, ama bugün biliyoruz ki, bu savaşın hangi temelde ve hangi yolla
yapılacağı kararı da, yaratacağı sonuçlar açısından eşit ağırlıklı bir
öneme sahip. Bush yönetimi bu kararı uluslararası adalet ve demok
ratik dünya yönetimi temelinde almayı tercih etmedi; tam aksine dün
ya siyasetini savaşa indirgeyen bir dış politika anlayışını dünya üzeri
ne empoze eden bir anlayışla terörizme yaklaştı. Sonuç, güvensizlik,
istikrarsızlık ve belirsizlik içeren bir dünya tablosu oldu. Tam da terö
rizmin istediği, beslendiği bir dünya düzeni, terörizme karşı küresel
savaş adına yaratıldı.
TÜRKİYE'DE 11 EYLÜL
Hiç şüphesiz ki, bir hafta arayla İstanbul'da yaşadığımız korkunç te
rör eylemleri "Türkiye'nin 1 1 Eylülü"dür. New York gibi küresel bir
metropol olan İstanbul'da patlayan ölüm arabaları, en genelde bölge
sel düzeyde kilit bir ülke olan Türkiye'yi istikrarsızlaştırmayı ve belir
sizlik/güvensizlik duygularının hakim olduğu bir risk toplumuna dö
nüştürmeyi amaçlıyor. 22 Kasım'da International Herald Tribune'da
çıkan önemli yazısında Soli Özel'in vurguladığı gibi, öldürme ve ölme
yi fetişleştiren bu eylemler, daha somut düzeydeyse, ilk önce sinagog
lara karşı, sonra, ABD başkanı Bush'un tek büyük müttefiki olan Bla
ir'i ziyaretine tekabül eden günde İngiliz Konsolosluğu ve bankasına
ıürkiye, terör ve güvenlik 77
karşı yapılmaları bağlamında, ABD-İngiltere-İsrail işbirliğinin yarattı

ğı işgalci dünya siyasetine karşı yapılan siyasi bir eylemi simgeliyor.
Aynı zamanda da, bu terörist eylem AB yolunda demokratikleşme ve
çokkültürlü modernleşme sürecini hızlandırma girişiminde olan Tür
kiye'ye karşı yapılan İslami köktendinci bir eylemi içeriyor.
Bugüne kadar terör üzerine yapılan tartışmalar ağırlıklı olarak
bu eylemlerin kimin tarafından yapıldığı ve neyi amaçladığı üzerinde
yoğunlaştı. Bu tartışma, komplo teorilerinden ciddi analizlere kadar
geniş bir yelpazede yapıldı ve yapılmaya devam edecek. Ama Türkiye
için çok daha yararlı olan ve esas tartışmamız gereken, bu eylemin
Türkiye üzerindeki sonuçları ve bu bağlamda Türkiye'nin terörle mü
cadele için nasıl bir yol izleyeceğidir. Yukarda belirttiğim gibi, 1 1 Ey
lül terörizminden sonra Bush yönetiminin kendi hegemonik çıkarları
temelinde aldığı hatalı karar dünyada çok vahim sonuçlar doğurdu.
Türkiye'nin 1 1 Eylül sürecini çok iyi okuması ve çözümlemesi ve bu
yolla terörizme karşı mücadele etme yolunu saptaması gerekmektedir.
Altını çizmemiz gereken nokta şudur: İstanbul'da patlayan bombalar,
terör eyleminin sonuçları açısından, Ahmet İnsel'in vurguladığı gibi,
" AKP'nin İslami terörle imtihanı" nı gündeme getirmiştir.
TÜRKİYE VE GÜVENLİK
Eğer AKP yönetimi 1 1 Eylül sonrası dünyanın ve terörün siyasi niteli
ğini iyi anlasaydı, teröre karşı çok etkili bir biçimde karşı koyuş koya
bilirdi. Hem ılımlı bir İslami kimliği yaşama geçirme, hem de muhafa
zakar-demokrat bir merkez sağ parti olma iddiasında olan AKP, terö
rün adını koymaktan kaçmak ve İslam-terör ilişkisi üzerine duygusal
tepkiler vermek yerine, ikili bir siyasal/kuramsal manevrayla, net bir bi
çimde İstanbul'da yaşanan terör eyleminin İslamcı bir örgüt tarafından
yapıldığını, fakat bu olgunun İslam'a genelleştirilmemesi gerektiğini
söyleyebilirdi. Bu yolla, AKP etkin bir biçimde ne kaynaklı olursa olsun
terörizme karşı mücadele edeceğini ve bu mücadelenin 1 1 Eylül sonra
sı dünyada İslam'ı düşman-öteki olarak kodlayan oryantalist yaklaşı
mın ciddi bir eleştirisini de içereceğini açıkça ortaya koyabilirdi. Böyle
bir yaklaşım, terörizme karşı etkin ve demokratik bir mücadeleyi yaşa

ma geçirir ve Türkiye'yi terörizme karşı güçlü kılar. Aynı zamanda da,
Avrupa'dan Türkiye'ye doğru terör eylemleri sonrası oluşmaya başla
yan yeni tarz ötekileştirme, yani Türkiye'yi İslami terörü içinde barın
dıran tehlikeli bir Müslüman ülke konumuna sokma girişimlerine kar
şı AKP'nin ciddi bir direnç gösterme olasılığını ortaya çıkartır.
Bugüne kadar AKP bu yolu seçmedi. 1 1 Eylül sonrası dünyanın
siyasal niteliğini iyi okuyamayan AKP, Irak işgali öncesi süreç içinde
ABD'yle gereksiz bir ikili ilişkiye girdi. Bu ciddi bir hataydı ve öyle ol
duğu birinci tezkere sürecinde yaşandı. Savaş sonrası dönemde ilkesiz
ve faydacı bir dış politika izleyen AKP, hem ABD'yle 8,5 milyar dolar
lık bir ikili ekonomik yardım ilişkisine girdi, hem de İslami kimliğine
dayanarak Irak'a asker gönderme kararını meclisten geçirdi. Bu da
çok ciddi bir hataydı ve lrak'ta istenmeyen bir Türkiye imajını dünya
ya yaydı. Şimdi, İstanbul'da yapılan ve sonuçları uzun-dönemli etkiler
yaratabilecek bir terör eylemi üzerine etkin bir siyasi mücadele geliş
tirmek durumunda olan bir AKP var. Bu sefer de AKP, kültürel kimli
ğinin kendisine verdiği sınırlamalar içinde teröre ad koymaktan çeki
niyor. Üstelik, etkin bir yönetim anlayışına çok gereksinim duyulan bir
dönemde, yapılan terör eyleminin Türkiye açısından sonuçlarının çok
ciddi olduğunu anlamış görünmeyen AKP, Avrupa'ya ve dünyaya Tür
kiye'nin önemini anlatmada eksik kalıyor. Ve Türkiye bir yönetim kri
zine gebe gibi gözüküyor.
Türkiye, Kıbrıs, AB
1 4 Aralık günü yakın tarihinin en önemli genel seçimini yapan

Kıbrıs, son zamanlarda yaşadığı siyasal belirsizliğin daha da
pekiştiği bir döneme girdi. Seçim sonucunun Annan Planı'nı ve AB'yi
savunan sol partiler blokuyla varolan yapıyı korumaya çalışan sağ ik
tidar partileri blokunun her birinin 25 milletvekili sayısına ulaşmasını
içermesi, Kıbrıs'ı ciddi bir siyasal belirsizlik dönemine sokma potansi
yeli taşıyor. Seçimden birinci parti olarak çıkan CTP'nin 1 998 seçimi
ne göre oylarını üçe katlaması, iktidar partisi UBP'nin yüzde yirmilik
ve DP'nin yaklaşık yüzde ellilik bir oy kaybetmesi, sayısal eşitliğe rağ
men, seçmenlerin Annan Planı'nı tartışarak Kıbrıs sorununa çözüm
bulma ve AB içinde yer alma eğiliminde olduğunu gösterdi. Bununla
birlikte, ciddi oy kayıplarına rağmen, bir anlamda Kıbrıs sorununa çö
züm için Annan Planı'nın masaya yatırıldığı bu önemli seçimde, ikti
dar partilerinin mecliste 25 sandalye çıkartacak oya sahip olması da,
Kıbrıs halkının plan üzerinde ciddi çekinceleri olduğunun tezahürü
olarak yorumlandı. Sonuçta, seçim sonucu üzerine yapılan yorumlar
da genel ve egemen eğilim, Kuzey Kıbrıs halkının cumhurbaşkanı Ra
uf Denktaş'a ve mecliste yer alacak dört partiye, Annan Planı temelin-
8o dış politika ve demokratikleşme
de çözüm için müzakere sürecinin başlamasını isteyen, ama aynı za

manda da bu müzakere sürecinde kimlik, mülkiyet ve güvenlik hakla
rının çok ciddi korunması gerektiğini vurgulayan bir mesaj verdiğiydi.
Bu mesajın hem bu partiler ve Rauf Denktaş, hem Türkiye, hem de AB
tarafından doğru okunması ve içinin doldurulması durumunda, varo
lan siyasal belirsizlikten Kıbrıs sorununda çözüme doğru bir dönüşü
mün ortaya çıkabileceğini düşünüyorum. Bu düşüncem aşağıda sırala
yacağım gerekçelere dayanıyor.
BİR MÜZAKERE SÜRECİ OLARAK SİYASET

Bugünün uluslararası ilişkilerinde, 1 990'lı yıllardan başlayarak gide
rek artan bir biçimde siyaset yapma eyleminin temel alanının müzake
re süreci olduğunu görüyoruz. Bu süreç içinde de, mutlak kaybetme ya
da kazanma yerine müzakere yapan aktörlerin görece kazanımları ya
da görece kaybedimleri siyasetteki başarıyı belirliyor. Türkiye bağla
mında, bir müzakere olarak siyaset Türkiye-AB, Türkiye-IMF, Türki
ye-ABD ve benzeri ilişkilerde kendini gösteriyor. Kıbrıs sorunu da bu
süreçten bağımsız değil, çözüm müzakereyi içeriyor, müzakere masa
sında Kuzey Kıbrıs halkının siyasi kimlik, mülkiyet ve insani güvenlik
haklarını savunmayı ve bu alanlarda mümkün olduğu kadar görece
kazanımlar elde etme çabasını gerekli kılıyor. Annan Planı'nı müzake
re etmeyi reddeden Rauf Denktaş, bu temelde siyaset yapmayı reddet
ti, özünde siyasi bir sorunu dünyaya anlatma yerine kendi içine kapan
mayı tercih etti ve Kıbrıs sorununda çözüm yollarını baştan tıkamış ol
du. Sebepleri ne olursa olsun, müzakere yapmayı reddetmek başından
siyaset yapmayı reddetmek anlamına geldi, siyaseti mutlak kazanım ya
da mutlak kaybedim noktasına indirgendi ve dünya gerçekleriyle ko
puk bir noktada I<" ıbrıs sorunu kitlenmiş oldu. Seçim sonucu, bu an
lamda, hem devlet aktörü olarak Rauf Denktaş'a hem de siyasal aktör
olarak siyasi partilere, siyaset yapın, Annan Planı'nı müzakere edin ve
bunu yaparken Kuzey Kıbrıs halkının görece kazanımlarını arttırmak
için ciddi bir mücadele yürütün mesajını verdi.
türkiye, kıbrıs ve ab 81
EKONOMİK KALKINMA, İNSANİ GÜVENLİK

VE DEMOKRATIKLEŞME
Annan Planı'nı müzakere etmeyi reddeden Rauf Denktaş'ın ve bu ka
rarı Türkiye'de destekleyen devlet-merkezci siyaset anlayışının Kıbrıs
sorununa bakışı, özünde devlet egemenliği ve jeopolitik kaygılara da
yanıyor. Müzakereyi reddeden bu söylem, j eopolitik kaygıyı ekonomik
kalkınma, insani güvenlik ve demokratikleşme sorunlarına karşı ayrı
calıklı bir konuma sokuyor. Ama bu yaklaşımın iki temel sorunu var.
Birincisi, Kıbrıs sprununu uluslararası sistemde tanınmayan bir devlet
egemenliği sorununa ya da Kıbrıs'ın jeopolitik önemine indirgemek,
Murat Belge'nin çok haklı olarak vurguladığı gibi, 1 974 müdahalesi
nin de jeopolitik kaygılar değil, aksine insani temelde yapılan bir mü
dahale olduğu tezinin ikna gücünü zayıflatıyor ve sorunlu bir niteliğe
sokuyor. Jeopolitik boyut vurgulandıkça Kıbrıs sorununu dünyaya an
latmak, müzakere sürecine girmek ve görece kazanımlar temelinde so
runu çözmek zorlaşıyor. İkincisi, eğer Kıbrıs sorunu insani temelde or
taya çıkan bir sorunsa, bu sorunun çözümü Kuzey Kıbrıs halkının
ekonomik refahını, insani güvenliğini ve demokratik siyasal varlığını
güvence altına almayı gerektirir. Bu da, somut düzeyde, Annan Pla
nı'nı reddetmeyi değil, aksine başarıyla müzakere etmeyi gerekli kılar.
Bu anlamda, 1 4 Aralık seçimi, Annan Planı'nı başarılı bir biçimde mü
zakere edin mesajını verirken, aynı zamanda Kıbrıs sorununu devlet
egemenliği ve jeopolitik kaygılara indirgeyen anlayışın da toplumsal
bir eleştirisini içermektedir. Bu mesajı devlet ve siyasi aktörlerin algıla
ması, bugün yaşanan siyasal belirsizliği çözüme doğru bir yola dönüş
türmek için önemli olacaktır.
ANNAN PLANI VE AB
1974'ten bugüne Kıbrıs sorununa uluslararası temelde bir çözüm bul
ma çabaları ve önerileri gündeme geldi. Bu anlamda, Annan Planı ilk
çözüm önerisi değildi, ama, ciddi eleştirilecek ve değiştirilmesi gereken
boyutları olsa da, bugüne kadar yapılan en ciddi ve kapsamlı çözüm
önerisiydi. Birinci olarak, Annan Planı, hem Kuzey Kıbrıs'ın egemen-
lik bağlamında siyasi kimliğini tanıması temelinde, hem de yeni kuru

lacak devletin hareket tarzını belirleyecek yasal düzenlemelerle ilgili
hazırladığı kapsamlı yasal düzenlemeler içinde, bugüne kadar hazırla
nan en ciddi çözüm önerisini sunmaktadır. İkinci olarak, Annan Planı
öne koyduğu çözüm önerisinin demokratik temelde kurulan bir enteg
rasyon projesi olan AB boyutunu bir siyasi referans olarak içermesi ne
deniyle de daha önceki önerilerden farklı bir nitelik taşıyor. Dolayısıy
la, çözüm sağlandığı takdirde Kıbrıs'ın bir bütün olarak AB üyesi ol
_
ması, Kuzey Kıbrıs halkının siyasi kimliğinin ve insani güvenliğinin AB
içinde güvence altına alınması anlamına geliyor ve bu bağlamda da
Annan Planı daha önceki çözüm önerilerinden farklı ve özgün bir ni
telik taşıyor. Bu iki boyut içinde, Annan Planı çözüm için müzakerele
rin yapılması için bir başlangıç noktası oluşturuyor. Aynı zamanda,
planın gündeme getirilmesinden bugüne üç kere değişikliğe uğraması
da, sadece planın değişebilirliğini değil, aynı zamanda, yapılan müza
kerelerde ortaya konulacak ciddi bir mücadeleyle Kuzey Kıbrıs halkı
nın istediği güvencelerin de sağlanabileceğini bize gösteriyor.
Bir müzakere süreci olarak siyaset tam da bu noktada başlıyor.
Annan Planı'nı reddetmek ve masadan kalkmak, siyaseti reddetmek,
günümüzde uluslararası ilişkilerin değişen yapısını tanımamak ve Gü
ney Kıbrıs'a da gereksiz bir şekilde müzakereyi götürmek isteyen taraf
niteliği vermek anlamına geliyor. 14 Aralık seçiminden çıkan toplum
sal mesaj, Kuzey Kıbrıs halkının siyasi kimliğinin, ekonomik refahının
ve insani güvenliğinin güvence altına alınması temelinde Annan Pla
nı'nın müzakere edilmesiyse, bugün yaşanan siyasi belirsizlikten olum
lu bir sonucun çıkması da bu mesajın Kıbrıs sorununun tarafı olan iç
ve dış aktörler tarafından doğru algılanmasına bağlıdır.
Türk Dış Politikası ve AB
4-5 Nisan 2004 günlerinde Hollanda'nın Maastricht şehrinde Koç

Üniversitesi ve Maastricht İşletme Okulu'nun ortaklaşa düzenledi
ği Türkiye ve Avrupa Birliği: Önyargının Gerisinde adlı önemli bir
konferans gerçekleşti. Konferansta Türkiye'yi Bakanlık ve meclis dü
zeyinde Abdullah Gül, Mehmet Aydın, Murat Mercan ve Kemal Der
viş temsil ederken, Hollanda'yı da ekonomiden, AB'den sorumlu dev
let bakanları temsil etti. Aynı zamanda konferansa, hem AB, Avrupa
Komisyonu ve Avrupa Konseyi'nden başkanlık düzeyinde yöneticiler,
hem de Türkiye'den iş dünyasından, akademik dünyadan ve sivil top
lum örgütlerinden önemli isimler katıldılar. Hollanda'nın 2004'ün
ikinci dönemi AB dönem başkanlığını alması ve Türkiye'nin AB'ye
tam üyelik müzakere süreciyle ilgili kararın 2004 sonu Hollanda baş
kanlığı içinde alınmış olması, Maastricht konferansının önemini siya
si ve zamansal olarak daha da arttırdı.
Maastricht'de, Türkiye delegasyonunun yaptığı konuşmalar
hem önemli hem de etkiliydi. Ama özellikle, Abdullah Gül'ün ve Ke
mal Derviş'in yaptığı konuşmalar çok önemliydi ve üç-boyutlu bir et
kiye sahipti: 1 ) Hem Abdullah Gül hem de Kemal Derviş Türkiye'nin
Avrupa için önemini ve bir üye olarak ciddi konumunu ayakları yere
basan bir yöntem içinde vurguladılar; 2) her ikisi de, Türkiye-AB iliş
kilerinin tek taraflı değil, aksine karşılıklı-faydaya ve öneme dayanan
bir ilişki olduğunu tutarlı ve inandırıcı bir temelde açımlamadılar ve 3)
aynı zamanda her ikisi de, Kopenhag siyasi kriterlerinin uygulamaya
sokulmasında hala Türkiye tarafından yapılacak olan ciddi ve inandı
rıcı bir çaba ve çalışmanın olduğunu kabul ederken ve Türkiye'nin bu
bağlamda ciddi bir siyasi iradeye sahip olduğunu söylerken, Avru
pa'nın Türkiye'ye karşı olan muğlak ve ikircikli tutumunu eleştirdiler
ve Gül'ün deyişiyle diğer aday ülkelerden farklı olarak "AB'nin Türki
ye'nin önüne kırmızı bir halı sermediğinin" altını çizdiler.
TÜRK DIŞ POLİTİKASI VE AKTİF OLUMLULUK"

"
Maastricht'te yapılan toplantıda bir kere daha ortaya çıktı ki, kendi
demokratikleşme ve sürdürelebilir ekonomik kalkınma sorunlarına
çözüm arayan ve bunu yaparken de uluslararası ilişkilerin değişen ya
pısını iyi okuyarak "aktif ve olumlu" bir dış politika izleyen bir Tür
kiye kendisini ciddi, güçlü ve kendinden emin bir aktör olarak ortaya
koyma kapasitesine sahip oluyor. Ziya Öniş'le Türkiye-AB ilişkileri ve
Türkiye'de demokratikleşme süreci üzerine yaptığımız çalışmalarda da
belirttiğimiz gibi, ister Türkiye-AB, Türkiye-IMF, Türkiye-ABD ilişki
lerinde, isterse Kıbrıs sorunu ya da Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde
olsun, Türk dış politikası kendisini tamamen güvenlik sorununa en
dekslediği ve böylece demokratikleşme ve ekonomik kalkınmayı ikin
ci plana attığı zaman başarılı olamıyor. Dış ilişkilerinde savunmacı ve
sadece kendisini dışarıya karşı korumaya dönük bir negatif eğilim içi
ne giren Türk dış politikasının etkili olması da olanaklı değil. Aksine
demokratikleşme ve ekonomik kalkınma çabalarını etkili bir dış poli
tika aracı olarak gören, güvenlik sorununa yaklaşırken savunmacı ol
mak yerine aktif olmayı tercih eden ve içe kapanmak yerine dışa dö
nük, yapıcı ve olumlu bir dış politika anlayışını yaşama geçiren bir
Türkiye kendinden emin ve güvenli bir ülke imajına sahip oluyor ve
böyle algılanıyor. Maastricht'te bu çok net olarak ortaya çıktı. Örne-
türk dış politikası ve ab 85
ğin, Maastricht'te vurgulandığı gibi, Türkiye'nin Kıbrıs sorunu teme

linde yaptığı aktif ve olumlu dış politika girişimi, kendisini AB'ye kar
şı güvenli ve güçlü bir konuma soktu. Kuzey Kıbrıs'ta yapılacak refe
randumda çıkan "evet" kararı, artık AB'nin Türkiye'ye muğlak ve
ikircikli değil, kendi deyimleriyle "hakkaniyetli ve nesnel temelde" ve
sadece Kopenhag kriterlerinin uygulamaya geçilmesi ekseninde yaklaş
masını zorunlu kıldı. Bu Türk dış politikasının uyguladığı " aktif olum
luluk" stratejisinin gerçekleştirdiği bir başarıdır.
TÜRKİYE'NİN AB İÇİN ÖNEMİ

Türkiye demokratikleşme ve ekonomik kalkınma sounlarına uzun-dö
nemli çözümler aradığı ve dış ilişkilerine aktif ve olumlu yaklaştığı sü
rece, kendisinin AB için, Avrupa kimliği için ve "nasıl bir Avrupa" so
rusu bağlamındaki önemi de artmaktadır. Dahası, bu önemin ve ciddi
yetin dile getirilmesinde, Türkiye ikna etme gücüne sahip olmakta ve
Avrupa'yı kendisini dinlemeye zorlamaktadır. Bu anlamda, "aktif
olumluluk" stratejisi Türkiye'nin Avrupa'da kendisinin AB'ye tam
üyeliğine karşı çıkan ya da Türkiye ile " imtiyazlı özel üyelik" temelin
de bir ilişki isteyen lobilere ve siyasi konumlara karşı da güçlü bir ya
nıt getirmektedir.
Türkiye'nin Avrupa için öneminin üç-boyutlu olduğunu düşü
nüyorum. Birincisi, Türkiye ağırlığı Müslüman toplumu ve seküler/de
mokratik siyasi kimliğiyle, Avrupa kimliğinin nereye kadar çoğulcu ve
çok kültürlü olacağının en önemli aktörüdür. Türkiye'nin AB'ye tam
üyeliği, Avrupa'nın siyasi kimlik bağlamında geleceğini şekillendirecek
temel referanslardan biridir. İkincisi, Ortadoğu, Balkanlar ve Kafkas
ya bölgeleri arasındaki "kilit devlet ve bölgesel güç" konumuyla Tür
kiye, 1 1 Eylül sonrası dünyada Avrupa için jeopolitik bir öneme sahip
tir. Bu anlamda, Avrupa'nın bugünün dünya politikası ve uluslararası
ilişkileri içinde kendisini nasıl konumlayacağı, diğer bir deyişle ekono
mik ve demokratik anlamda güçlü, fakat içine kapalı ve dış politikada
güçsüz bir kimliğe mi sahip olacağı ya da dünyanın yeniden şekillen
mesinde ağırlığı olan bir küresel güç mü olacağı sorusuna verilecek ya-
nıt içinde Türkiye önemli bir referans noktasıdır. Üçüncüsü, Türkiye

belli ekonomik istikrar ve kalkınma sorunlarına sahip olmakla birlik
te, G-20 ülkeleri içinde yer alan ekonomisi ve genç nüfusuyla, Avrupa
için ekonomik bir öneme de sahiptir. Avrupa'nın Türk ekonomisi için
önemi ve Türkiye'nin Avrupa ekonomisine dinamizm getirecek önemi,
Türkiye-Avrupa ilişkilerine "karşılıklı çıkarlara dayalı bir ilişki" nite
liği vermektedir.
Şüphesiz ki, Türkiye'nin Avrupa için kültürel, jeopolitik ve eko
nomik önemi bir veri, kendiliğinden geçerliliği olan bir olgu değildir.
Dar ve kısır bir güvenlik anlayışıyla kendisini dışa kapatan, dış ilişki
lerine milliyetçi bir şüphecilikle yaklaşan ve demokratikleşme ve eko
nomik kalkınma sorunlarına eğilmeyen bir Türkiye, kültürel, jeo-poli
tik ve ekonomik önemini kaybetmekle kalmayıp, bu alanların her biri
kendisi için ciddi sorun alanına dönüşebilir. Aksine, demokratik ve
ekonomik istikrara sahip bir Türkiye, Avrupa ve 1 1 Eylül sonrası dün
ya için kültürel, jeopolitik ve ekonomik bir öneme sahip olacaktır. Ko
penhag kriterlerini uygulamaya sokmakta ciddi bir siyasi irade göste
ren ve dış ilişkilerine aktif ve olumlu bir stratejiyle yaklaşan Türkiye,
kendisi için hayati önem taşıyan bu dönemi başarıyla tamamlama şan
sına sahiptir. Önyargının gerisinde yapılanmış bir Türkiye-AB ilişkisi,
bu şansın gerçekleşmesine önemli bir katkıda bulunacaktır.
Türkiye: Kilit Ülke / Bölgesel Güç
2 OOO'li yıllarda Türkiye'de artık ne siyaseti ve siyasal alanı hem siya

sal aktörler, hem siyasal stratejiler, hem de siyasal vizyonlar düzeyin
de "iç politika-dış politika ayrımı" yaparak çözümleyebiliriz, ne de Tür
kiye'nin içinden geçtiği siyasal, ekonomik ve kültürel değişim ve dönü
şümü "küreselleşme/bölgesel entegrasyon/ yerel toplumsallaşma süreçle
ri"ni gözardı ederek anlayabiliriz. Gerçekte, Türkiye'de siyasete iç poli
tika ile dış politikayı beraber düşünerek yaklaşma ve modern Türkiye
tarihini de dünyadaki değişimlere bağlantılı çözümleme gereksinimleri
sadece 2000'li yıllara özgü bir gereksinim değil. Özellikle 1 980'lerden
beri yaşadığımız kültürel değişim ve dönüşümleri (kültürel kimlik talep
leri ve sivil toplumun gelişimi bağlamında), ekonomik süreçleri (serbest
pazar temelli ekonomik liberalizmin egemen ideoloji olması bağlamın
da) ve siyasal düzeyin yaşadığı temsiliyet, meşruiyet ve yönetim krizleri
ni (devlet-merkezci merkez sağ ve merkez-sol partilerin toplumsal taban
larını giderek yitirmeleri bağlamında) küreselleşme, bölgesel entegras
yon ve yerelleşme süreçlerinden bağımsız anlayamayız.
Fakat, 2000'li yıllarda dünyadan bağımsız bir temelde Türki
ye'yi düşünmek ve Türkiye'de siyaset yapmak olanaksızlaştı. 1 999
Helsinki Zirvesi'nde alınan aday ülke statüsünden bu yana giderek be

lirlilik ve ciddiyet kazanan Türkiye-AB ilişkileri, artık bir dış politika
değil; iç politikanın temel kurucu ögelerinin başında geliyor. AB artık
bir iç politika aktörü, Türkiye'de devlet-toplum/birey ilişkilerinin de
mokratikleşme temelinde geçirdiği yasal ve kurumsal dönüşümün te
mel referanslarından biri. 2001 ekonomik kriziyle birlikte derinleşen
Türkiye-IMF ilişkileri sadece ekonominin düzenlenmesiyle sınırlı bir
ilişki değil, aksine bu ilişki de devletin ve siyasetin yasal ve kurumsal
yeniden yapılanmasını içeriyor. 2001 'den beri IMF sadece ekonomik
dış politikanın değil, aynı zamanda Türkiye'de siyasetin içsel aktörle
rinden ve kurucu referanslarından biri işlevini görüyor. Benzer olarak,
1 1 Eylül sonrası dünyada Türkiye-ABD ilişkilerinin de, özellikle
ABD'nin Irak'ı işgaliyle ve yaşama geçirmeye çalıştığı " Büyük Ortado
ğu Projesi"yle birlikte derinleştiğini ve iç siyasetin göbeğine oturduğu
nu görüyoruz. Artık ABD Türkiye'nin komşusu, kendi stratejik tercih
leri için Türkiye'den beklentileri var, bu tercihlerin Türkiye içinde
önemli sonuçları var ve bu anlamda Türkiye-ABD ilişkileri Türkiye'de
siyasete içsel bir işlev görüyor, görmeye de devam edecek.
Burada altını çizmemiz gereken nokta da şu; bu ilişkiler birbir
lerinden bağımsız ilişkiler değil, aksine hepsi birbirleriyle bağlantılı ve
birbirlerinin üzerinde ciddi etkiler yaratma potansiyeline sahip ilişki
ler. Bugün, ne Türkiye-AB ne de Türkiye-ABD ilişkilerini birbirinden
bağlantısız düşünebiliriz. Her iki ilişkideki gelişmeler hem transatlan
tik ilişkileri dediğimiz ABD-AB ilişkilerinin niteliğine ve nasıl yeniden
yapılanacağına, hem de ABD'nin " Büyük Ortadoğu Projesi "ne karşı
AB'nin alacağı konuma bağlı. Diğer bir deyişle, Türkiye-AB ilişkileri
ni ABD dış politikasına referans vermeden doğru okuyamayacağımız
gibi, Türkiye-ABD ilişkilerini de Türkiye'nin AB projesinden bağımsız
düşünemeyiz. Türkiye-IMF ilişkilerini de bu tarzda düşünmeliyiz. Üs
telik, Türkiye-AB, Türkiye-IMF ve Türkiye-ABD ilişkilerinin birbirle
riyle " bağlantılı" niteliğinin Türkiye üzerinde " sistem-dönüştürücü et
kiye" sahip olduğunu kabul etmeliyiz ve bu temelde de bu ilişkilerin
2000'li yıllarda Türkiye' de siyaseti "iç politika-dış politika ayrımı yap-
türkiye: kilit ülke / bölgesel güç 89
madan düşünmek" gerekliliğini bir " tarihsel gereklilik" olarak devle

tin ve siyasi aktörlerin önüne koyduklarını görmeliyiz.
AKTİF VE OLUMLU DIŞ POLİTİKA

Zaten bu nedenle de, bu tarihsel gerekliliği iyi okuyamayan DSP, MHP,
ANAP, DYP ve SP gibi partiler 3 Kasım 2002 seçiminde büyük bir ye
nilgi alarak, parlamento dışında kaldılar. Yine bu nedenle, seçimi kaza
nan AKP hükümeti 3 Kasım'dan beri kendisini 2002 Aralık Kopenhag
Zirvesi'yle başlayan çok ciddi bir uluslararası ilişkiler sürecinde buldu.
Bu dönemde, Türkiye-AB, Türkiye-ABD ve Türkiye-IMF ilişkileri çok
karmaşık bir niteliğe büründü; Türkiye Irak Savaşı'yla yüz yüze kaldı;
AB'ye tam üyelikle ilgili Kopenhag kriterlerini gerçekleştirecek uyum
yasaları çıkartma, yasal değişikliklerde bulunma ve bunları uygulama
ya sokma çabasına girdi ve Kıbrıs sorununda çözüm girişiminde bulun
du. Bu karmaşık süreçler hala devam ediyor ve daha da karmaşıklaşa
rak, iç politikayı daha da belirleyerek devam edecekler de. 2004 yılı ve
sonrası Türkiye'de siyaset bu karmaşıklık ve çokboyutlu dış politika
süreçleriyle boğuşacak. 2004 yılı sonunda Türkiye-AB ilişkilerinde tam
üyelik müzakere sürecinin başlaması için Türkiye'nin yapması gereken
ler var. Ama aynı zamanda, bu ciddi dönem içinde, Türkiye'nin Irak Sa
vaşı sonrası dönemdeki gelişmelere ve ABD'nin Büyük Ortadoğu Pro
jesi'ne karşı da ciddi bir strateji geliştirmesi gerekiyor.
2002 Aralık Kopenhag Zirvesi'nde alınan "koşullu ama gecik
meksizin tam üyelik müzakerelerine başlama" kararından beri Türki
ye, hem AB ile ilişkilerinde hem de "Kıbrıs sorunu"na yaklaşımında
çokboyutlu, "aktif, yapıcı ve olumlu" bir dış politika izledi ve başarı
lı oldu. Kıbrıs sorununun çözümüyle ilgili yapılan eşzamanlı referan
dumlardan kuzeyde "evet", güneyde " hayır" çıkması, hem Türkiye'yi
hem de KKTC'yi dünya kamuoyunda sorun çözücü taraf konumuna
getirdi. Bugün, Türkiye'nin geleceğiyle ilgili en önemli referans olan
AB ilişkilerinde, AB'nin karşısında demokratikleşmesi ve ekonomik is
tikrarıyla ilgili ciddi bir çaba içinde olan, Kıbrıs sorununun çözümün
de aktif ve yapıcı bir dış politika uygulamış ve belki de en önemlisi,
90 dı� politika ve demokratikleşme
çok doğru bir kararla Irak işgalinin dışında kalmış bir Türkiye var.
AB'yle ilişkilerinde oyunu doğru oynayan bir Türkiye, artık kendisi
köşeye sıkışan ve defansif olan bir ülke değil, aksine Kopenhag kriter
lerini uygulamaya geçirmede ciddi bir siyasi irade gösterdiği sürece,
Avrupa'daki anti-Türkiye lobilerini ve söylemlerini köşeye sıkıştıran
ve onları ciddi bir meşruiyet krizine iten bir ülke. Aynı zamanda, " 1
Mart tezkeresi"ni destekleyenlerin aksine, Irak işgalinin dışında kalan
Türkiye'nin ne kendi içinde ekonomik ve siyasal istikrarsızlık oldu, ne
de Türkiye'nin ABD dış politikası için önemi azaldı. Aksine, savaşın
dışında kalan Türkiye, ABD'nin Büyük Ortadoğu Projesi dediği yeni
den yapılanmanın kilit ülkelerinden birisi konumunda ve ABD için
önemi giderek artıyor.
KİLİT DEVLET I BÖLGESEL GÜÇ

Türkiye'nin hem AB hem de ABD için önemli konumunu anlamak
için, Türkiye'nin dış politika kimliğini iyi okumak gerekiyor. Kendisi
ni sadece askeri güvenliğe endekslemeyen, aksine demokratikleşme ve
ekonomik kalkınmaya yönelen Türkiye, hem AB hem de ABD için Or
tadoğu, Balkanlar ve Kafkasya üçgeninde "kilit bir devlet", bölgesel
bir güç. Demokratik ve ekonomik kalkınmasında istikrar sağlamış bir
Türkiye, hem modernleşmeyle demokratikleşmeyi beraber götürmüş
bir ülke olarak, hem G-20 ülkelerinden biri olan ekonomisiyle, hem
önemli jeopolitik kimliğiyle, bu coğrafi üçgende barış ve istikrarı ya
ratma potansiyeline sahip bir ülke. Şüphesiz ki bu potansiyel, Türki
ye'nin dış politika kimliğini sadece askeri güvenlik değil, özünde de
mokratikleşme ve ekonomik istikrar temelinde kurmasıyla ve dünya
nın değişen yapısını iyi okuyan çokboyutlu bir dış politika stratej isine
sahip olmasıyla gerçekleşebilir. Böyle bir dış politika kimliğine ve stra
tejisine yaklaşan, iç politika ile dış politikayı bağlantılı gören AKP hü
kümeti, hem Türkiye-AB ilişkilerinde hem de Kıbrıs sorununa çözüm
sürecinde şimdiye kadar başarılı bir tablo çizdi. Dünyayı ve Türkiye'yi
iyi okuyamayanlarsa şaşırmış durumdalar.
Küreselleşme ve Türk Dış Politikası
1 990'lardan bugüne, Soğuk Savaş sonrası dönem dediğimiz zaman

birimi içinde, hem yaşadığımız dünyanın hem de Türkiye'nin hızlı
bir değişim ve dönüşüm sürecinden geçtiğini görmekteyiz. Yaşadığımız
dünyada devletler, toplumlar ve kültürler arası ilişkiler yoğunlaşıyor,
derinleşiyor ve hızlanıyor. Küreselleşme süreçleri olarak adlandırılan
ve ekonomik, siyasal ve kültürel alanlarda yaşanan bu yoğunlaşma,
derinleşme ve hızlanma, bir taraftan ekonomik ve teknolojik zengin
leşmeyi getirirken, diğer taraftan da işsizlik, fakirlik ve yoksulluğu
dünya ölçeğinde bir sorun yapıyor; bir taraftan demokratikleşme ve
özgürlük taleplerini yaygınlaştırırken, diğer taraftan da etnik, dinsel ve
kültürel kimlik temelindeki çatışmalar dünyanın farklı yerlerinde çok
ciddi insani trajediler yaratıyorlar ve bir taraftan modern kültürel bi
çimler, tarzlar, sembolleri küreselleştirirken, diğer taraftan da yerel
kültürlerin ve geleneklerin korunması çabalarını içeriyor. Bu anlamda,
Soğuk Savaş'ın bitimi dünyada, bir taraftan ciddi bir değişim ve dönü
şüm getirirken, diğer taraftan da ciddi sorunları, krizleri, çatışmaları
ortaya çıkardı. Bir dönem bitti ama yeni bir dönem ortaya çıkmadı, es
ki bitti ama yeni doğmadı, devletler arası belli bir çatışma biçimi bitti
92 dış politika "" demokratikleşme
ama yerine barış gelmedi; aksine dünya belirsizliklerle, muğlaklıklarla

ve geleceğe dönük güvensizliklerle dolu bir mekana, bir yaşam alanı
na dönüştü.
2000'li yıllar, 1 1 Eylül ile birlikte, bu belirsizliği, muğlaklığı ve
güvensizliği daha da arttırdı, yoğunlaştırdı, derinleştirdi ve hızlandır
dı. ABD dış politikasının 1 1 Eylül terörünü insanlığa karşı işlenmiş bir
suç olarak değil, kendi ülkesine karşı başlatılmış bir savaş olarak yo
rumlamasından beri, tüm dünya terörizme karşı küresel mücadele adı
altında bir savaş alanına dönüştü. Afganistan ve lrak'a karşı başlatılan
savaşlar, Filistin-İsrail sorunu, Büyük Ortadoğu Projesi söylemiyle ger
çekleştirilen işgaller, dünyada tam bir belirsizlik ve güvensizlik dönemi
başlattı.
2000'Lİ YILLARDA TÜRKİYE

Tüm bu süreçlerden, Türkiye bağımsız değil; aksine dünyada yaşanı
lan bu değişim ve dönüşümün merkezinde yer alan ülkelerden birisi.
Türkiye, 1 990'lardan bugüne, hem kendi içinde ciddi değişimler, kriz
ler, belirsizlikler yaşayan bir ülke, hem de yukarda belirttiğim Soğuk
Savaş sonrası dönem içinde oluşan belki de en önemli dönüşümü ya
ratan 1 1 Eylül terörü sonrası dünyanın en önemli merkez ülkelerinden
biri konumunda. Bu nedenle de, 2000'li yıllarda Türkiye'de artık ne
siyaseti hem siyasal aktörler, hem siyasal stratejiler, hem de siyasal viz
yonlar düzeyinde " iç politika-dış politika ayrımı" yaparak çözümleye
biliriz, ne de Türkiye'nin içinden geçtiği siyasal, ekonomik ve kültürel
değişim ve dönüşümü " küreselleşme/bölgesel entegrasyon/ yerel top
lumsallaşma süreçleri"ni gözardı ederek anlayabiliriz.'2.000'li yıllarda
dünyadan bağımsız bir temelde Türkiye'yi düşünmek ve Türkiye' de si
yaset yapmak olanaksızlaştı. Siyaseti iç politika-dış politika arasında
ki içsel ve karşılıklı ilişki, üç-boyutlu bir niteliğe sahip: (a) 1 999 Hel
sinki Zirvesi'nde alınan aday ülke statüsünden bu yana giderek belir
lilik ve ciddiyet kazanan Türkiye-AB ilişkileri, artık bir dış politika de
ğil, iç politikanın temel kurucu ögelerinin başında geliyor. AB artık bir
iç politika aktörü, Türkiye'de devlet-toplum/birey ilişkilerinin demok-
küreselleşme ve türk dış politikası 93
ratikleşme temelinde geçirdiği yasal ve kurumsal dönüşümün temel re

feranslarından biri; (b) 2001 ekonomik kriziyle birlikte derinleşen
Türkiye-IMF ilişkileri sadece ekonominin düzenlenmesiyle sınırlı bir
ilişki değil, aksine bu ilişki de devletin ve siyasetin yasal ve kurumsal
yeniden yapılanmasını içeriyor. 2001 'den beri IMF sadece ekonomik
dış politikanın değil, aynı zamanda Türkiye'de siyasetin içsel aktörle
rinden ve kurucu referanslarından biri işlevini görüyor ve (c) 1 1 Eylül
sonrası dünyada Türkiye-ABD ilişkilerinin de, özellikle ABD'nin lrak'ı
işgaliy_le ve yaşama geçirmeye çalıştığı " Büyük Ortadoğu Projesi"yle
birlikte derinleştiğini ve iç siyasetin göbeğine oturduğunu görüyoruz.
Artık ABD Türkiye'nin komşusu, kendi stratejik tercihleri için Türki
ye'den beklentileri var, bu tercihlerin Türkiye için de önemli sonuçları
var ve bu anlamda Türkiye-ABD ilişkileri Türkiye'de siyasete içsel bir
işlev görüyor, görmeye de devam edecek.
Burada altını çizmemiz gereken nokta da şu; bu ilişkiler birbir
lerinden bağımsız ilişkiler değil, aksine hepsi birbirleriyle bağlantılı
ve birbirlerinin üzerinde ciddi etkiler yaratma potansiyeline sahip
ilişkiler. Bugün, ne Türkiye-AB ne de Türkiye-ABD ilişkilerini birbi
rinden bağlantısız düşünebiliriz. Her iki i lişkideki gelişmeler hem
transatlantik ilişkileri dediğimiz ABD-AB ilişkilerinin niteliğine ve ye
niden nasıl yapılanacağına bağlı, hem de ABD'nin " Büyük Ortadoğu
Projesi "ne karşı AB'nin alacağı konuma bağlı. Diğer bir deyişle, Tür
kiye-AB ilişkilerini ABD dış politikasına referans vermeden doğru
okuyamayacağımız gibi, Türkiye-ABD ilişkilerini de Türkiye'nin AB
projesinden bağımsız düşünemeyiz. Türkiye-IMF ilişkilerini de bu
tarzda düşünmeliyiz. Üstelik, Türkiye-AB, Türkiye-IMF ve Türkiye
ABD ilişkilerinin birbirleriyle " bağlantılı" niteliğinin Türkiye üzerin
de " sistem-dönüştürücü etkiye" sahip olduğunu kabul etmeliyiz ve
bu temelde de bu ilişkilerin 2000'li yıllarda Türkiye'de siyaseti "iç
politika-dış politika ayrımı yapmadan düşünmek" gerekliliğini bir
" tarihsel gereklilik" olarak devletin ve siyasi aktörlerin önüne koy
duklarını görmeliyiz.
94 dış politika ve demokratikleşmo
KİLİT DEVLET/BÖLGESEL GÜÇ/ALTERNAliF MODERNİTE

Türkiye'nin hem AB hem de ABD için önemli konumunu anlamak
için, Türkiye'nin dünyanın değişen ve muğlaklaşan yapısı içinde olu
şan dış politika kimliğini iyi okumak gerekiyor. Benim düşünceme gö
re, 1 990'lı yıllardan başlayan, ama özellikle 1 1 Eylül sonrası dünyada
Türkiye önemi gittikçe artan " kilit ülke" kimliğine sahip. Kilit ülke sü
per (ABD gibi) ya da büyük güç olmayan (Fransa, Almanya, Rusya,
Çin gibi), ama bulundukları bölgede bölgesel güç olan ülkeleri tanım
layan bir kavram. Kilit ülke, kendi etrafındaki ülkeleri etkileme gücü
ne sahip bölgesel bir güç olmayı ve bu nedenle de uluslararası ilişkile
rin geleceği için önemli bir aktör olarak algılanan bir ülke. Bugünün
dünyasında Türkiye böyle bir güç, kilit bir ülke konumuna ve kimliği
ne sahip bir ülke. Daha somut olarak, kendisini Soğuk Savaş'ın sade
ce askeri güvenliğe endekslenen dış politika anlayışından çıkartan ve
demokratikleşme ve ekonomik kalkınmaya yönelen bir Türkiye, hem
AB hem de ABD için Ortadoğu, Balkanlar ve Kafkasya üçgeninde " ki
lit bir devlet", bölgesel bir güç. Demokratik ve ekonomik kalkınma
sında istikrar sağlamış bir Türkiye, hem modernleşme-İslami kültürel
kimlik-seküler demokratikleşmeyi beraber götürmüş bir ülke olarak,
hem G-20 ülkelerinden biri olan ekonomisiyle, hem de önemli jeopo
litik kimliğiyle, bu coğrafi üçgende barış ve istikrarı yaratma potansi
yeline sahip bir ülke. İslam, modernite ve demokrasinin beraber olabi
leceğini göstermiş "alternatif modern kimliğiyle, içerdiği ekonomik di
namizm potansiyeliyle ve jeopolitik konumuyla Türkiye " kilit ülke ve
bölgesel güç kimliğine" sahip bir ülke. Ama şüphesiz ki bu potansiyel,
Türkiye'nin dış politika kimliğini sadece askeri güvenlik değil, özünde
demokratikleşme ve ekonomik istikrar temelinde kurmasıyla ve dün
yanın değişen yapısını iyi okuyan çokboyutlu bir dış politika strateji
sine sahip olmasıyla gerçekleşebilir. Demokratik ve ekonomik kalkın
masını sürdürülebilir kılan bir Türkiye, bu kilit ülke konumunu, küre
selleşen dünyada ve 1 1 Eylül sonrası dönemde koruyabilir ve yaşama
geçirebilir.
küreselleşme ve türk dış politikası 95
AKP VE AKTİF / YAPICI DIŞ POLİTİKA

3 Kasım 2002 seçiminden tek parti hükümeti kurarak çıkan AKP'nin
ve Türkiye'nin bugüne kadar uyguladığı dış politika anlayışının, " bir
kilit ülke, bölgesel güç ve alternatif modernite olarak hareket eden bir
dış politika kimliğini" yaşama geçirdiğini söyleyebiliriz. AKP hüküme
ti 3 Kasım'dan beri kendisini 2002 Aralık Kopenhag Zirvesi'yle başla
yan çok ciddi bir uluslararası ilişkiler sürecinde buldu. Bu dönemde,
Türkiye-AB, Türkiye-ABD ve Türkiye-IMF ilişkileri çok karmaşık bir
niteliğe büründü; Irak Savaşı'yla yüz yüze kaldı; AB'ye tam üyelikle il
gili Kopenhag kriterlerini gerçekleştirecek uyum yasaları çıkartma, ya
sal değişikliklerde bulunma ve bunları uygulamaya sokma çabasına
girdi ve Kıbrıs sorununda çözüm girişiminde bulundu. Bu karmaşık
süreçler hala devam ediyor ve daha da karmaşıklaşarak, daha da iç
politikayı belirleyerek devam edecekler de. 2004 yılı sonunda Türkiye
AB ilişkilerinde tam üyelik müzakere sürecinin başlaması için Türki
ye'nin yapması gerekenler var. Ama aynı zamanda, bu ciddi dönem
içinde, Türkiye'nin Irak Savaşı sonrası dönemdeki gelişmelere ve
ABD'nin Büyük Ortadoğu projesine karşı da ciddi bir strateji geliştir
mesi gerekiyor.
2002 Aralık Kopenhag Zirvesi'nde alınan "koşullu ama gecik
meksizin tam üyelik müzakerelerine başlama" kararından beri AKP ve
Türkiye, hem AB ile ilişkilerinde hem de "Kıbrıs sorunu"na yaklaşı
mında çokboyudu, "aktif ve yapıcı" bir dış politika izledi ve başarılı
oldu. Kıbrıs sorununun çözümüyle ilgili yapılan eş-zamanlı referan
dumlardan kuzeyde "evet", güneyde "hayır" çıkması, hem Türkiye'yi
hem de KKTC'yi dünya kamuoyunda sorun çözücü taraf konumuna
getirdi. Bugün, Türkiye'nin geleceğiyle ilgili en önemli referans olan
AB ilişkilerinde, AB'nin karşısında demokratikleşmesi ve ekonomik is
tikrarıyla ilgili ciddi bir çaba içinde olan, Kıbrıs sorununun çözümün
de aktif ve yapıcı bir dış politika uygulamış ve belki de en önemlisi,
çok doğru bir kararla Irak işgalinin dışında kalmış bir Türkiye var.
AB'yle ilişkilerinde oyunu doğru oynayan bir Türkiye, artık kendisi
köşeye sıkışan ve defansif olan bir ülke değil, aksine Kopenhag kriter-
!erini uygulamaya geçirmede ciddi bir siyasi irade gösterdiği sürece,

Avrupa'daki anti-Türkiye lobilerini ve söylemlerini köşeye sıkıştıran
ve onları ciddi bir meşruiyet krizine iten bir ülke. Türkiye Avrupa'nın
geleceğinin belirlenmesi sürecine önemli bir katkıda bulunacak bir ül
ke, şüphesiz ki demokratikleşme sürecini uygulamaya tam olarak sok
tuğu zaman. Böyle bir Türkiye, Ortadoğu'nun geleceğinin belirlenme
sinde de önemli bir katkı verme potansiyeline sahip bir kilit ülke. Çok
önemli bir yıl yaşayan Türkiye'de siyaseti, Türkiye'nin bugünün dün
yasındaki " kilit ülke kimliğini" pekiştirmek temelinde tartışmanın ya
rarlı olacağını düşünüyorum.
NATO Zirvesi, Türkiye
ve Demokratik Meşruiyet (1)
ugünden 1 1 Eylül gününe geriye doğru dünya politikasındaki ge

B lişmelere baktığımız zaman iki noktanın kalın bir çizgiyle altını
çizmemiz gerekiyor. Birincisi, güvenlik ve askeri güç temelli ABD he
gemonyasını tektaraflı olarak ve terörizme karşı küresel savaş adı al
tında dünyayı değiştirme girişiminin işlemediği, daha bu girişimin ilk
ayağı olan lrak'ta ortaya çıkıyor. Üstelik, bu girişiminin terörizme kar
şı mücadeleyi haydut devletler diye tanımladığı devletlerde savaş yo
luyla rejim değişikliği yaratmaya indirgeyen hareket tarzı, Irak örne
ğinde olduğu gibi, siyasal istikrar değil, aksine siyasal belirsizlik ve gü
vensizlik yaratıyor; terörizmi engellemiyor, aksine pekiştiriyor. Diğer
bir deyişle, terörizme karşı mücadele tektaraflı olduğu sürece, " ben
güçlüyüm istediğimi yaparım" mantığıyla hareket ettikçe ve dünyaya
"dost-düşman ayrımına dayalı bir siyaset anlayışı"yla yaklaştıkça, ba
şarısız olmaya mahkum gibi gözüküyor. İkincisi, bugün uluslararası
bir norm olarak demokratik meşruiyet ilkesinin ne kadar önemli oldu
ğunu görüyoruz. Savaş öncesinde önemi anlaşılamayan, savaş yandaş
ları tarafından küçümsenen demokratik meşruiyet ilkesinin uluslarara
sı sorunlara çok taraflı, inandırıcı ve farklı toplumsal kesimler tarafın-
dan rıza gösterilen demokratik çozum bulmadaki önemi, bugün

Irak'ta yaşanan trajediye baktığımız zaman çok net olarak ortaya çıkı
yor. Bugün, ABD'nin Afganistan ve lrak'a karşı başlattığı tek taraflı iş
gale meşruiyet bulma için kullandığı " Büyük Ortadoğu Projesi" adı al
tındaki demokratikleşme söylemlerinin bölgesel ve küresel hiçbir inan
dırıcılığı yok. Bu anlamda, Irak Savaşı bize çok net olarak, demokra
tik meşruiyet ilkesi üzerine kurulmayan girişimlerin, söylemleri de
mokratik olsa bile, somut ve uygulama düzeyinde çok ciddi bir inan
dırıcılık ve güvenilirlik krizi yaşayacağını gösterdi.
AKP VE DIŞ POLİTİKA

İşte böyle bir dönemde İstanbul'da NATO Zirvesi olacak. Irak ve Af
ganistan sorunları ve Ortadoğu bölgesinin siyasal yeniden yapılanma
sı NATO üyesi ülkeler tarafından tartışılacak. NATO Zirvesi'ni ve bu
bağlamda Türkiye'nin rolünü nasıl düşünmeliyiz? Bu önemli sorunun
ilk ayağına yanıtım şu: demokratik bir norm olarak uluslararası meş
ruiyet ilkesinin önemi NATO Zirvesi'nde vurgulanmadıkça ve bugü
nün dünyasına yön verme gücünde olan ABD, İngiltere, Almanya,
Fransa, Rusya, Çin gibi önemli aktörler tarafından kabul edilmedikçe,
ne Ortadoğu'nun yeniden yapılanması ne de terörizme karşı küresel
mücadelenin başarıya ulaşma şansı var. NATO Zirvesi içinde söylem
düzeyinde vurgulanan demokratikleşme, bölgesel sorunlara demokra
tik çözüm bulma ve dünya politikasını barış temelinde yeniden kurma
isteminin somut düzeyde gerçekleşmesini, meşruiyet sorununa çözüm
bulunmadığı sürece bekleyemeyiz. Fakat NATO Zirvesi'nin Türki
ye'nin hem Ortadoğu, hem de Irak sorunu bağlamlarında bölgesel ro
lü üzerine beklentilerin arttığı bir zirve olacağını da beklemeliyiz. Bu
zirvede, G-8 Zirvesi'nde olduğu gibi, Türkiye'nin bölgesel rolü tartışı
lacak. Türkiye'den Ortadoğu ve Irak sorunları içinde çözüme dönük
aktif bir rol oynaması istenecek. Türkiye'nin bu rolden kaçamayacağı
nı, etrafındaki gelişmelere, kendisi istese bile, kayıtsız kalamayacağını
kabul etmeliyiz. Bu rol, ABD'de başkanlık seçimlerinde bir yönetim
değişikliği olsa bile, ABD BM'nin lrak'ın yeniden yapılanmasında da-
nato zirvesi, tUrkiye ve demokratik meşruiyet (ı) 99
ha önemli ve etkin bir konumda olmasını kabul etse bile ve AB-ABD

arasındaki transatlantik ilişkilerinde belli bir düzelme olsa bile, Türki
ye'den istenecektir.
Bu anlamda, önemli olan Türkiye'nin bu rolü oynarken nasıl
bir dünya vizyonuna ve dış politika anlayışına sahip olduğudur. Tam
da bu noktada, demokratik bir norm olarak uluslararası meşruiyet il
kesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Ortadoğu'nun yeniden yapılanma
sı, Irak sorununa çözüm ve terörizme karşı küresel mücadele süreçleri
içinde güvenlik ekseninde değil, " demokratikleşme ve ekonomik kal
kınma temeli"nde hareket eden, "demokratik meşruiyet ilkesi"ni ken
dine öncül alan, ABD'nin tek taraflı dış politika anlayışına karşı "çok
taraflı ve çokaktörlü bir dış politika" anlayışını destekleyen ve yaşama
geçiren Türkiye, aktif ve etkin bir rol üstlenebilir: bir kilit ülke olarak
bölgesel ve küresel demokratikleşme sürecine ciddi bir katkıda bulu
nabilir.
Fakat, Türkiye'nin başarılı olma şansı, aynı zamanda AKP hü
kümetinin dış politika anlayışında da bir netleşme olmasına bağlıdır. 3
Kasım'dan beri kendisini çok ciddi dış politika sorunları ve süreçleri
içinde bulan AKP'nin bugüne kadar izlediği dış politikanın olumlu ve
olumsuz ikili bir niteliğinin olduğunu görüyoruz. AKP dış politikası, .
bir taraftan özellikle Ahmet Davutoğlu'nun seslendirdiği dünyanın de
ğişen yapısını iyi okuyan, statükoya karşı değişime öncelik veren, her
şeyi güvenlik ekseninde görmeyen, demokratikleşmeyi önemli bir dış
politika aracı olarak ele alan "aktif, olumlu, sorun çözücü, çoktaraflı
ve vizyoner" bir nitelik içeriyor. Bu niteliği Türkiye-AB ilişkilerinde,
Kıbrıs sorununa çözüm arayışında, Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde,
v.b. alanlarda görüyoruz. Ama aynı zamanda, AKP dış politikası, Baş
bakan Erdoğan'ın seslendirdiği "siyaset ticarettir" söyleminde ve risk
almayı ilkeli olmanın önüne çıkarmasında gördüğümüz ciddi bir
olumsuzluk da taşıyor. AKP'nin bu belli bir vizyona dayanmayan, ama
" ilkesiz ve faydacıl" dış politika anlayışını da, AKP'nin " 1 Mart tez
keresi" üzerine ikircikli tavrında ve Irak işgali sürerken ABD ile yaptı
ğı ikili ekonomik yardım ilişkisinde gördük. Her iki örnek içinde, AKP
dış politikası Başbakan Erdoğan'ın dilinde siyaseti ticaret olarak gö

ren, etik ve ilkeli olmayı ikinci plana atan, tam anlamıyla " faydacıl"
bir nitelik gösterdi. Türkiye için sonuçları açısından çok olumlu ve
önemli bir karar olan 1 Mart tezkeresinde " hayır" sonucu öncesi, sa
vaşa karşı çıkanları duygusallıkla suçlayan, " maaş alamama olasılığıy
la" tehdit eden AKP yönetimi, ciddi bir güven sorunuyla karşılaştı.
Benzer bir biçimde, ciddi bir meşruiyet sorunu yaşayan Irak işgali de
vam ederken ABD ile ikili yardım ilişkisine giren faydacıl ve ilkesiz
AKP dış politikasının sonuçları, "Türkiye'nin 1 1 Eylül'ü" olarak nite
lenebilecek İstanbul'da yaşanan terör eylemlerine kadar gitti.
TÜRKİYE VE DEMOKRATİK MEŞRUİYET

AKP'nin dış politika anlayışının hem olumlu ve vizyon sahibi hem de
olumsuz ve ilkesiılfaydacıl niteliklerinin eşzamanlı varlığını hesaba ka
tarak NATO Zirvesi'ne yaklaşmalıyız. G-8 toplantısı, sonra İKÖ ve
şimdi de NATO Zirvesi: Türkiye'nin Ortadoğu, Balkanlar ve Kafkas
ya üçgeninde bir kilit ülke olarak bölgesel öneminin artığını ortaya çı
kartan bu toplantılar bize iki önemli sonucu vermektedir. Birincisi,
NATO Zirvesi karşısındaki demokratik tepkilerimizi en açık ve en net
göstermemiz gerekmektedir; ama bu bizi Türkiye'nin Genişletilmiş
Ortadoğu Projesinin dışında kalması gerektiği yanılgısına götürmeme
lidir. Terörizme karşı küresel mücadeleyi savaşa ve işgale indirgeyen
anlayışa ve bu anlayışın kendini meşrulaştırma arayışını simgeleyen
NATO Zirvesi'ne karşı tepkimizi demokratik ve ahlaki bir benlik ola
rak koyarken, lrak'ın ve Ortadoğu'nun demokratik temelde yeniden
yapılanmasında Türkiye'nin ne rol oynayabileceğini ve bu sürece ne
tür katkılarda bulunabileceğini de tartışmalıyız. Savaşa ve işgale karşı
geliştireceğimiz etik ve stratejik tavır, eşzamanlı olarak hem NATO
Zirvesi'ne karşı etkili demokratik eleştiriyi, hem de değişen dünya ko
şullarına uygun bir Türkiye'nin dış politika anlayışı üretmeyi içermek
tedir. İkincisi, AKP dış politikasının bugüne kadar çizdiği ikili nitelik
bize şunu göstermektedir: G-8 gibi, NATO Zirvesi'nde de ortaya çıka
cak Türkiye'den Ortadoğu ve Irak bağlamlarındaki bölgesel beklenti-
nato zirvesi, türkiye ve demokratik meşruiyet (ı) 101
!ere AKP ya "ilkesiz ve faydacıl" bir dış politika anlayışıyla ya da "ak

tif, olumlu ve vizyon sahibi" bir dış politika anlayışıyla yanıt verebilir.
Her iki yanıtın da ipuçlarını AKP bugün bize vermektedir. Örneğin,
Başbakan Erdoğan'ın G-8, İKÖ, AB ve de yapılacak NATO toplantı
larını değerlendirirken yaptığı dış politika çözümlemeleri hem siya
set=ticaret=risk temelinde faydacılığı, hem de demokratik meşruiyet,
çoktaraflılık ve çözüm temelinde vizyonerliği içermektedir. Bu neden
le de, savaşa ve işgale karşı geliştirilen demokratik tavır, AKP hüküme
tini vizyoner ve ilkeli bir dış politika anlayışına doğru itmeyi de amaç
lamalıdır. Demokratik meşruiyet ilkesi tam da bu nokta da, bir kere
daha, çok önemli olmaktadır: sadece NATO Zirvesi'nden çıkacak Or
tadoğu ve lrak'ı demokratik temelde yeniden yapılama istemine "inan
dırıcılık" kazandırmak için değil, aynı zamanda Türkiye'nin bu bağ
lamda oynayacağı role "demokratik ve güvenilir" bir vizyon, bir nite
lik vermek için de.
NATO Zirvesi, Türkiye
ve Demokratik Meşruiyet (il)
avaşın sadece askeri bir olay değil, aksine karmaşık ve belirsizlik

S ler içeren bir süreç olduğu ve bir savaşı gerçekte kazanan tarafın
askeri başarıyı siyasal başarıya dönüştüren taraf olduğu gerçeklerini,
bugün ne ulus ne de devlet niteliği taşıyan Irak dediğimiz yerde çok net
olarak görüyoruz. " Saddam sonrası lrak'ın yeniden yapılanması" ola
rak adlandırılan süreç, Bush yönetiminin " Genişletilmiş Ortadoğu
Projesi" adı altında öne sürdüğü içi boş demokratikleşme ve liberalleş
me söylemlerinin aksine, tam bir siyasal karmaşıklığı, günlük yaşam
terörünü ve etnik çatışma olasılığını, dolayısıyla da ciddi bir siyasal
başarısızlığı içeriyor. Bugün Irak, hiçbir denetimin olmadığı, her türlü
terörizme açık, direnmeyle terör arasındaki sınırın ortadan kalktığı bir
terörizm açık pazarı oldu. Sivil insanların her gün öldürüldüğü, savaş
esirlerine insanlığa karşı suç niteliğinde kötü muamele ve işkencenin
yapıldığı bir Irak var karşımızda. lrak'ın işgali özgürlüğe susamış bir
topluma "savaş yoluyla demokrasi " getirecekti; ama ortaya çıkan de
mokrasi adına işkence yapan bir işgal oldu, işgale direnmek adına si
vil insanların televizyonda konuşturup arkasından kafa kesme yoluy
la idam edilmesi oldu ve " pandoranın kutusu"nu açmak, farklı et-
nik/dinsel kimliklerin ortaya çıkmasına ve kanlı geçme olasılığı çok

yüksek bir güç kavgasının başlamasına katkıda bulunmak oldu.
1 1 EYLÜL SONRASI DÜNYA

Ekonomik kalkınmanın demokrasi getireceği anlayışı üzerine kurulan
İkinci Dünya Savaşı sonrası düzen, 1 1 Eylül sonrası dünyada,
ABD'nin tek-taraflı ve savaş temelli dış politika anlayışıyla ciddi bir kı
rılma geçiriyor. Bu kırılma, demokrasiyi ekonomik kalkınma ile değil,
güvenlikle birlikte düşünen bir anlayışın uluslararası ilişkilere yerleşti
rilme girişimiyle gerçekleşti. Bush doktrini dediğimiz yeni muhafaza
kar ideoloji, terörizme karşı küresel mücadeleyi savaşa indirgediği ve
bu indirgemeyi de "güvenlik+demokrasi=barış" denklemiyle meşrulaş
tırmaya başladığı zaman, 1 1 Eylül'ün dünya üzerindeki vahim etkile
rini görmeye başladık. Bir terör eyleminin kendisinin vahimliği kadar,
sonuçlarının da vahim olabileceğini, 1 1 Eylül sonrası dünyada savaş
la, terörle, işkenceyle gördük. Ekonomi-demokrasi ilişkisi yerine gü
venlik-savaş-demokrasi ilişkisiyle dünyaya yaklaşan Bush yönetimi,
yeni muhafazakar ideolojisini önce Afganistan, sonra da Irak'a karşı
başlattığı savaş yoluyla yaşama geçirdi. Fakat her iki örnekte de orta
ya çıkan, savaşın demokrasi değil siyasal istikrarsızlık, terörü engelle
yen değil, aksine pekiştiren bir ortamın ortaya çıkması oldu. "Büyük
Ortadoğu Projesi" ya da "Genişletilmiş Ortadoğu Projesi ", bir taraf
tan Irak ve Afganistan'da yaşanılan bu başarısızlığın üstünü kapatma
ya çalışan bir girişim, diğer taraftan da güvenlik-demokrasi ilişkisini
dünyanın siyasal açıdan en istikrarsız, demokrasi açısından en eksik,
ama ekonomi açısından da emperyalist duygulara en açık bölgesine
yerleştirmeye çalışan bir proje.
Bu anlamda da, "Genişletilmiş Ortadoğu Projesi" hem ABD dış
politikası bağlamında bir başarısızlığı simgeliyor, hem de önemli bir
demokrasi ve dünya düzeni tartışmasını içeriyor. Bu proje demokrasi
söylemi içinde önemli görülmesi ve tartışılması gereken bir proje, ama
projeyi dünyaya sunan aktörün de demokrasi temelinde dünya düze
yinde inandırıcılığının ve güvenilirliğinin olmadığı ve ciddi bir meşru-
nato zirvesi, türkiye ve demokratik meşruiyet (ıı) 105
iyet sorunu taşıdığı bir proje. Dolayısıyla söylem ile söylemi dile geti
ren aktörün kesişmediği bir projeden konuşuyoruz, "Genişletilmiş Or
tadoğu Projesi"ni konuşurken. Tektaraflı ve " ben güçlüyüm istediğimi
yaparım" anlayışıyla dış politikaya yaklaşan, dünyayı " benimle olan
lar ve düşmanlar" gibi iki karşıt kampa ayıran Bush yönetiminin de
mokrasi söyleminin inandırıcılığı ve güvenilirliğinin olmadığı bir dün
yada yaşıyoruz. ABD-Avrupa ilişkilerinin ciddi olarak kırıldığı,
ABD'nin müttefikleriyle ilişkilerinin giderek bozulduğu ve tüm dünya
da ABD'ye karşı tepkinin arttığı bir dönemde, "Genişletilmiş Ortado
ğu Projesi" söylem düzeyinde önemli, aktör düzeyinde ise ciddi meş
ruiyet sorunu olan bir proje. Bu nedenle de, bu proje nasıl daha fazla
güvenilirlik ve inandırıcılık kazanır, nasıl daha fazla aktör tarafından
desteklenir, nasıl siyasi geçerlilik ve meşruluk kazanır, v.b. sorular bu
gün çok önem kazanan sorular. Bu sorulara yanıt içinde de, belli olan
bir gerçek var: Türkiye'nin bu projenin yaşama geçmesinde önemli bir
rol oynayacağı.
NATO ZİRVESİ
İşte böyle bir tarihsel bağlamda NATO Zirvesi Türkiye' de, İstanbul' da
yapılıyor. Ama bu zirvenin içeriğini tartışmadan önce hemen söyleme
miz gerekiyor ki, 1 1 Eylül sonrası dünyanın ne kadar vahim bir dün
ya olduğunu, Türkiye'de bir kere daha bu zirveyle yaşıyoruz. NATO
Zirvesi İstanbul'da günlük yaşamı terörize eden bir yapıda gerçekleşi
yor: güvenlik adına insanların yaşam alanları yok ediliyor, belli yerle
re gitmeleri yasaklanıyor, çalışmaları engelleniyor. NATO Zirvesi için,
bir kere daha bireysel hak ve özgürlüklerimizi devlet çıkarı adına bel
li bir süre ertelememiz isteniyor ve bu traj ikomik durum her gün sivil
insanların öldüğü bir işgali tartışan zirve ile turizm arasında bile ilişki
kurularak devlet ve hükümet tarafından meşrulaştırılmaya çalışılıyor.
Devletin ve hükümetin İstanbul'da yaşayan insanlardan yarattıkları
günlük yaşam sıkıntısı temelinde özür dilemesi gerekirken, aksine bu
zirve için hepimizden fedakarlık istiyorlar; bu zirveye demokratik tep
kilerini koymaya çalışanları eleştiriyorlar, hatta azarlıyorlar ve böyle-
ce NATO Zirvesi de, bir kere daha Türkiye'de, devletin ve hükümetin

normatif temelde ne kadar ciddi bir demokrasi eksiği yaşadığını da or
taya çıkartıyor.
İronik olarak, İstanbul'da günlük yaşamı terörize eden niteliği
nin yanında, NATO Zirvesi en genel anlamda, terörizme karşı küresel
mücadelenin tartışıldığı bir zirve. Somut düzeydeyse, ABD tek-taraflı
dış politikasının siyasi başarısızlığa uğradığı Irak ve Afganistan'da si
yasi istikrarın nasıl sağlanacağı sorusuna yanıt arayan bir zirve. Daha
da önemlisi, siyasi istikrar arayışı içinde; (a) 1 1 Eylül sonrası dünya
da, ama özellikle Irak Savaşı bağlamında bozulan "Atlantik sonrası
ilişkiler" olarak bilinen ABD-Avrupa ilişkilerinin onarılması çabası
içinde olan, (b) Genişletilmiş Ortadoğu Projesi içinde Türkiye'nin ro
lünün ne olacağının tartışılacağı bir zirve, NATO Zirvesi.
DEMOKRATİK MEŞRUİYET İLKESİ

NATO Zirvesi'nde tartışılacak önemli konulardan ikisinin ABD-Avru
pa ilişkilerinin düzeltilme olasılığı ve Türkiye'nin Genişletilmiş Orta
doğu Projesi içindeki rolü olması, içerdikleri somut sorunların dışında,
dikkatlerimizi 1 1 Eylül sonrası dünya içindeki çok önemli bir olgu, bir
sorun üzerine çekiyor: bu da, uluslararası bir norm olarak demokratik
meşruiyet ilkesinin terörizme karşı küresel mücadele içinde ve demok
ratik bir dünya düzeni kurmak için önemi. Savaş öncesi önemi anlaşı
lamayan, savaş yandaşları tarafından küçümsenen demokratik meşru
iyet ilkesinin uluslararası sorunlara çok taraflı, inandırıcı ve farklı top
lumsal kesimler tarafından rıza gösterilen demokratik çözüm bulma
daki önemi, bugün Irak'ta yaşanan trajediye, Afganistan'da yaşanan
istikrarsızlığa baktığımız zaman çok net olarak ortaya çıkıyor. Türki
ye'de de demokratik meşruiyet ilkesinin önemli olmadığını, savaş yan
daşı gazeteci, akademisyen ve ne anlama geldiği pek belli olmayan
"strateji uzmanları " ndan, 1 Mart Tezkeresi öncesi ve sonrası duyduk.
"Meşruiyet uluslararası ilişkilerde önemsizdir" diyen bu yorumcular,
bugün lrak'a, Afganistan'a baktıkları zaman ve yaptıkları yorumlar
dan farklı olarak savaş dışında kalan Türkiye'nin önemininin azalaca-
nala zirvesi, türkiye ve demokratik meşruiyet (ıı) 107
ğı yerde giderek arttığını gördükleri zaman, herhalde en azından etik

düzeyde özeleştiri yapmak gereği duyuyorlardır. Bugün çok açıktır ki,
işgal altındaki lrak'ta yaşanan siyasal istikrarsızlık, günlük yaşamda
sürekli patlayan bombaların altında yaşanan ontolojik güvensizlik du
rumunun, temel nedeni, bu savaşın ve işgalin demokratik bir meşru
iyetinin bulunmamasıdır. ABD'nin Afganistan ve lrak'a karşı başlanı
ğı tek taraflı işgale meşruiyet bulmak için kullandığı "Büyük ya da Ge
nişletilmiş Ortadoğu Projesi" adı altındaki demokratikleşme söylemle
rinin bölgesel ve küresel hiçbir inandırıcılığı olmaması gerçeği de, de
mokratik meşruiyet ilkesinin ne kadar önemli olduğunu bize gösteri
yor. Irak Savaşı bize çok net olarak, demokratik meşruiyet ilkesi üze
rine kurulmayan girişimlerin, söylemleri demokratik olsa bile, somut
ve uygulama düzeyinde çok ciddi bir inandırıcılık ve güvenilirlik krizi
yaşayacağını gösterdi.
NATO ZİRVESİ'NDE TÜRKİYE'NİN ROLÜ

Bu anlamda da, önceki sayfalarda ifade edildiği gibi demokratik bir
norm olarak uluslararası meşruiyet ilkesinin önemi NATO Zirvesi'nde
vurgulanmadıkça ve bugünün dünyasına yön verme gücünde olan
ABD, İngiltere, Almanya, Fransa, Rusya, Çin gibi önemli aktörler ta
rafından kabul edilmedikçe, ne Ortadoğu'nun yeniden yapılanması ne
de terörizme karşı küresel mücadelenin başarıya ulaşma şansı var. NA
TO Zirvesi içinde söylem düzeyinde vurgulanan demokratikleşme,
bölgesel sorunlara demokratik çözüm bulma ve dünya politikasını ba
rış temelinde yeniden kurma isteminin somut düzeyde gerçekleşmesi
ni, meşruiyet sorununa çözüm bulunmadığı sürece bekleyemeyiz. Fa
kat NATO Zirvesi'nin Türkiye'nin hem Ortadoğu, hem de Irak soru
nu bağlamlarında bölgesel rolü üzerine beklentilerin arttığ&. bir zirve
olacağını da beklemeliyiz. Bu zirvede, G-8 Zirvesi'nde olduğu gibi,
Türkiye'nin bölgesel rolü tartışılacak. Türkiye'den Ortadoğu ve Irak
sorunları içinde çözüme dönük aktif bir rol oynaması istenecek. Tür
kiye'nin bu rolden kaçamayacağını, etrafındaki gelişmelere, kendisi is
tese bile, kayıtsız kalamayacağını kabul etmeliyiz. Bu rol, ABD'de baş-
kanlık seçimlerinde bir yönetim değişikliği olsa bile, ABD BM'nin

lrak'ın yeniden yapılanmasında daha önemli ve etkin bir konumda ol
masını kabul etse bile ve AB-ABD arasındaki translantik ilişkilerinde
belli bir düzelme olsa bile, Türkiye'den istenecektir.
Burada esas önemli olan soru, Türkiye'nin bu rolü oynarken
nasıl bir dünya vizyonuna ve dış politika anlayışına sahip olduğudur.
Tam da bu noktada, demokratik bir norm olarak uluslararası meşru
iyet ilkesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Ortadoğu'nun yeniden yapı
lanması, Irak sorununa çözüm ve terörizme karşı küresel mücadele sü
reçleri içinde güvenlik ekseninde değil, "demokratikleşme ve ekono
mik kalkınma temeli"nde hareket eden, "demokratik meşruiyet ilke
si"ni kendine öncül alan, ABD'nin tek taraflı dış politika anlayışına
karşı "çoktaraflı ve çokaktörlü bir dış politika" anlayışını destekleyen
ve yaşama geçiren Türkiye, aktif ve etkin bir rol üstlenebilir: Bir kilit
ülke olarak bölgesel ve küresel demokratikleşme sürecine ciddi bir kat
kıda bulunabilir.
Türkiye, bu nedenle, zirvede, demokratik meşruiyet ilkesinin
önemini vurgulamalı, savaş ve işgal yoluyla demokrasi kurmanın, de
mokratik meşruiyet taşımadığı sürece başarız olacağının altını çizmeli
ve kendinden beklenen rolü savaş-güvenlik ekseninde değil, demokra
tikleşme-ekonomik kalkınma temelinde oynayacağını söylemelidir.
Demokratik meşruiyet ilkesinin terörizme karşı küresel mücadele ve
demokratik dünya düzeni için önemini vurgulayan Türkiye, ABD-Av
rupa arasındaki bozulan Atlantik-ötesi ilişkilerin düzeltilmesinde de
önemli bir rol oynayabilir.
Günlük yaşamımızı terörize eden NATO Zirvesi'nden böyle bir
sonucun çıkması, çektiğimiz eziyeti biraz olsun çekilir kılacaktır.
Türkiye-AB İlişkileri ve
Medeniyet Çatışması
• kinci Dünya Savaşı sonrası dünyaya anlam veren en önemli kav

I ramlardan ve tarihsel süreçlerden biri de "Soğuk-Savaş" olarak bi
linen, ABD ve Sovyetler Birliği gibi iki süper güç arasında yaşanan güç
ler dengesiydi. Soğuk Savaş, sadece dünyanın bu iki süper güç arasın
daki, özellikle askeri güç ve kapasite kullanımı temelindeki "güçler
dengesini" simgelemiyordu; aynı zamanda da, ekonomik düzeyde, ser
best pazara dayalı kapitalizm ile devlet-merkezci ekonomi arasında,
kültürel düzeydeyse liberalizm ile sosyalizm (komünizm) arasında ya
şanan ideolojik savaşı da içeriyordu. Bu anlamda, Sovyetler Birliği'nin
çökmesi ve dağılması ve Berlin Duvarı'nın yıkılması ile biten Soğuk Sa
vaş dönemi de, sadece Amerikan süper gücünün zaferi olarak değil,
aynı zamanda kapitalizmin ve liberalizmin ideolojik zaferi olarak algı
landı. Bu bağlamda da, 1 990'lardan bugüne yaşadığımız "Soğuk Sa
vaş sonrası" dönem, siyasi ve askeri düzeyde ABD'nin süper güç ola
rak alternatifinin olmadığı, ideolojik düzeyde de, serbest pazar kapita
lizminin ve birey nosyonuna dayalı liberal demokrasinin alternatifinin
olmadığı bir dünyayı tanımlıyordu.
Bu oluşuma ilk tepkiler, Soğuk Savaş'ın bitiminin dünyaya ba-
rış, ekonomik gelişme ve demokratikleşme getireceği üzerineydi.

"Düşman öteki" olarak tanımlanan Sovyetler Birliği çökmüş ve kapi
talizm ve liberal demokrasi alternatifsiz kalarak yaşadığımız dünyaya
anlam vermeye başlamıştı. Ülkeler artık dış politikalarını ve iç siyaset
lerini bu gerçeğe göre düzenlemek, dolayısıyla serbest pazarı ve liberal
demokrasiyi kendilerine hedef almak durumundaydılar. Birinci Körfez
Savaşı'ndan sonra, o zamanki ABD başkanı Bush "yeni dünya düze
ni" çağrısını yaparken, dünya ülkelerine de, ya bu sistemin içinde yer
alırsınız, ya da dışlanırsınız ikazını yapıyordu.
MEDENİYETLER ÇATIŞMASI
1 990'1ı yılların başında oluşan, "serbest pazar + liberal demokrasi = ye
ni dünya düzeni" denklemine dayalı çağrılara karşı, en ciddi ve etkili
tepki, yine Amerika içinden, Amerkan devletçi, güvenlik ve çatışma ek
senli dış politika anlayışının önemli isimlerinden Samuel Hunting
ton'dan geldi. Huntington'a göre, Soğuk Savaş'ın bitimi uluslararası
ilişkilerde çatışmanın bitimi ve barışın inşası anlamına gelmiyordu; evet
düşman öteki Sovyetler Birliği yenilmiş ve dağılmıştı, evet ABD askeri
ve siyasi güç üstünlüğü bağlamında dünyada alternatifsizdi, ama çatış
ma bitmemişti. Dünya yeni bir çatışma alanına giriyordu, bu kültürel
düzeyde yaşanacak " medeniyetler arası çatışma"ydı ve düşman Öteki
de genel anlamda Batı medeniyeti dışında kalan medeniyetler, somutta
da İslam idi. Yaşadığımız dünyayı din-kültür ilişkisi temelinde medeni
yetlere ayıran Huntington, hem bu medeniyetlerin kültür temelinde sa
bit bir kimliğe sahip ve tarih içinde değişmez olduğunu söylüyordu,
hem de medeniyetler arasındaki ilişkinin barış, tolerans ve karşılıklı iliş
kiye dayanmayan, özünde çatışma içeren ilişkiler olduğunu öneriyordu.
Soğuk Savaş sonrası dünya kültürün önemli olduğu medeniyetler arası
çatışmayı içeren bir dünyaydı. Bu anlamda da, devletler dış politikala
rını bu çatışmaya göre konumlandırmak zorundaydılar.
Huntington'un medeniyetler arası çatışma kavramı, 1 990'lı
yıllarda ve bugün akademik olarak eleştirilse de, siyasi ve ideolojik
olarak çok etkili bir kavram olarak giderek popülerleşti. Medeniyet-
tUrl<iye-ab ilişkileri ve medeniyet çatışması 111
ler arası çatışma kavram Batı demokrasilerinin Batı-dışı alanlara,

özellikle Ortadoğu ve Güney Asya ülkelerine bakışında çok belirleyi
ci oldu, 1 990'lar da başlayan ve hala süren etnik ve dinsel köktenci
hareketler ve insan kıyımlarının dünyanın farklı yerlerinde ortaya
çıkmasıyla gündeme geldi ve son olarak da 1 1 Eylül teröründe sonra
dünyanın savaş temelinde yeniden örgütlenme girişimin temel refe
ranslarından biri oldu. 1 1 Eylül sonrası dünya da, özellikle ABD için
de, tüm İslam kimliğinin düşman ya da potansiyel terörist öteki ola
rak kurgulanması, medeniyetler arası çatışama kavramının, akade
mik olarak eleştirilse de, siyasi ve ideolojik olarak ne kadar etkili ola
bileceğinin bir göstergesiydi.
TÜRKİYE, "ARADA KALMIŞ" ÜLKE

Soğuk Savaş sonrası dönemi ve medeniyetler arası çatışma kavramı
üzerine yukarıda yaptığım kısa çözümlemenin bir nedeni var: o da
kavramın Türkiye ile bağlantısı ve bugün çok önemli bir dönemece gi
ren Türkiye-AB ilişkiler içindeki yer. Huntington dünyayı farklı ve
özünde çatışma içinde olan medeniyetler içinde düşünürken, karşılaş
tığı temel sorunlardan biri de, yaptığı medeniyetler sınıflamasına uy
mayan ülkeleri ya da alanları nasıl açıklayacağıydı. Bu ülkelerin başın
da da, Türkiye geliyordu. Türkiye modernleşme tarihi içinde ve özel
likle sahip olduğu modern ve laik ulus devlet yapısı temelinde yüzünü
Batı medeniyetine dönmüş, toplumsal yaşam olarak ve kültür olarak
da Müslüman bir ülkeydi. Dolayısıyla Türkiye, devlet-merkezci mo
dernleşmenin taşıyıcı aktörü olan devlet seçkinleri, siyasi ve ekonomik
aktörlerin dilinde Batı medeniyetine yakın, ama günlük yaşam ve halk
kesiminde de İslami medeniyete yakın bir ülkeydi. Huntington'a göre,
bu durum Türkiye'yi medeniyetler-arası çatışma temelinde tanımlanan
dünyada "arada kalmış" (torn country) bir . ülke yapıyordu. Bir yüzü
Batı' da, bir yüzü Doğu'da, bir yüzüyle modern, diğer yüzüyle gelenek
sel ve Müslüman bir ülke.
Buna karşın, Avrupa ülkeleri tek ve aynı Batı medeniyeti içinde
yaşayan, Hıristiyan dinsel kültüre sahip ve kültürel kimlikleri belli, do-
)ayısıyla da arada kalmış ülkeler değillerdi. Huntington'a göre, Avru

pa ülkeleri AB çatısı altında toplanabilirlerdi, çünkü hem siyasi ve eko
nomik seçkinler düzeyinde, hem de halk ve günlük yaşam düzeyinde,
din ve coğrafya temelinde aynı kültüre sahiptiler. Türkiye ise, bir yüzü
Batı da olsa da, Müslüman kimliği yüzünden, " arada kalmış" bir ül
keydi, bir tercih yapması gerekiyordu ve bu tercih, Huntington'un kül
türel olarak sabit ve tarihsel olarak değişmeyen kimlik anlayışı içinde,
Müslüman Doğu temelinde olmalıydı.
TÜRKİYE-AB İLİŞKİLERİ: KİM ARADA KALMIŞ ?

Bu yıl sonunda AB Türkiye ile ilgili tam üyelik müzakerelerine başla
mak kararını alacak. Bu yazıda altını çizmek istediğim nokta şu: bu
karar çok önemli bir karar, çünkü alınacak karar sadece Türkiye'nin
geleceğini değil, Avrupa'nın da geleceğini belirleyecek. Türkiye-AB iliş
kilerine medeniyetler arası çatışma ve arada kalmış ülke kavramları te
melinde baktığımız zaman görüyoruz ki, (a) özellikle AKP iktidarının
tam üyelik müzakerelerine başlama şartı olan Kopenhag siyasi kriter
leri temelinde gösterdiği önemli siyasi irade ve yaptığı başarılı demok
ratikleşme reformları ve etkin dış politika anlayışı ve bununla birlikte
son yıllarda %75'lere varan AB üyeliği için toplumsal destek Türki
ye'nin arada kalmış bir ülke olmadığını, aksine tercihini AB tam üye
liği yanında yaptığını gösteriyor; (b) buna karşın, AB ülkelerindeyse,
" demokratik ve çokkültürlü" bir Avrupa vizyonuna sahip siyasi ve
ekonomik seçkinler Türkiye'nin tam üyeliğini desteklerken, AB'yi din
ve coğrafya temelinde tanımlayan ve Huntigton'un medeniyetler arası
çatışma kavramını dolaylı ya da dolaysız içselleştirmiş siyasi ve top
lumsal kesimler ise Türkiye'ye "özel statü" vermek istiyorlar. Diğer bir
deyişle ve ilginç olarak, Türkiye son yıllarda gösterdiği siyasi ve top
lumsal iradeyle Hungtington'un arada kalmış ülke kavramını yanlış
larken, AB içindeki kültürel Avrupa vizyonunu destekleyenler hem
türban sorununda gördüğümüz gibi içindeki Müslüman kimliğe karşı,
hem de Türkiye'ye karşı tepkileri içinde, Avrupa'yı arada kalmış bir
alana dönüştürme girişimindeler.
türkiye-ab ilişkileri ve medeniyet çatışması 113
Bu nedenle de, AB'nin Türkiye için alacağı karar, Avrupa'nın

geleceğinin nasıl şekilleneceğini belirleyecek bir karar. Yine bu neden
le de, Türkiye ve AKP hükümeti, Türkiye'nin Avrupa için önemi orta
ya koyarak, kendisini 2004 Aralık ayına hazırlamalı. Türkiye AB tam
üyeliğinden önemli kazançlar sağlayacak, ama bilmeliyiz ki, Avrupa
da Türkiye'nin tam üyeliğinden geleceğiyle ilgili çok önemli kazançlar
sağlayacak.
Farkll Avrupa Vizyonlan
ıl sonunda AB Türkiye ile ilgili tam üyelik müzakerelerine başla

Y ma kararını alacak. Bu karar, hem Avrupa'nın, hem Türkiye'nin,
hem de 1 1 Eylül sonrası dünyanın geleceği için çok önemli ve tarihi bir
karar, çünkü alınacak karar sadece Türkiye'nin AB'ye tam üyelik sta
tüsünde katılıp katılamayacağıyla sorusuyla ilgili değil, aynı zamanda
Avrupa'nın siyasi kimliğini ve dünya siyaseti içindeki yerini de belirle
yecek bir karar. Uzun, çelişkili, hatta çatışmalı geçen Türkiye-AB iliş
kilerinin geleceği, 2004 Aralık ayında yapılacak zirvede alınacak ka
rarla belirlenecek. Türkiye, son yıllarda, özellikle AKP iktidarının
2002 Kopenhag Zirvesi'nden bugüne tam üyelik müzakerelerine baş
lama şartı olan Kopenhag siyasi kriterlerinin gerçekleşmesi temelinde
gösterdiği önemli siyasi irade, yaptığı başarılı demokratikleşme re
formları ve etkin dış politika anlayışı ve % 75'1ere varan AB üyeliği için
toplumsal destek temeline, çok açık bir biçimde tercihini AB tam üye
liği yanında yaptığını gösteriyor. Kopenhag kriterlerinin uygulamaya
sokulması için hala yapılması gerekenler olmakla birlikte, Türkiye AB
tam üyeliğine hazır olduğunu, siyasi iradesi ve toplumsal desteğiyle or
taya koyuyor.
FARKLI AVRUPA VİZYONLARI

Buna karşın, AB ülkelerindeyse, "demokratik ve çokkültürlü" bir Av
rupa vizyonuna sahip siyasi ve ekonomik seçkinler Türkiye'nin tam
üyeliğini desteklerken, AB'yi din ve coğrafya temelinde tanımlayan ve
Samuel Huntington'un meşhur "medeniyetler arası çatışma kavra
mı"nı dolaylı ya da dolaysız içselleştirmiş siyasi ve toplumsal kesimler
ise Türkiye'ye " özel statü" vermek istiyorlar. Türkiye AB tam üyeliğiy
le ilgili nesnel koşulları yerine getirse bile, coğrafi ve dini kimlik teme
linde AB'ye tam üye olmaması gerektiğini, ancak " özel statü"ye sahip
bir üye olabileceğini savunuyorlar. Diğer bir deyişle ve ironik olarak,
Türkiye son yıllarda gösterdiği siyasi ve toplumsal iradeyle tercihini
net bir biçimde "demokratik toplumlar arası bütünleşme mekanı" ola
rak gördüğü AB yanında yaparken, AB içindeyse, Avrupa kimliği ve
Avrupalılaşma kavramının algılanması temelinde ciddi bir ayrışma, si
yasi ve kültürel kimlik bağlamında da ciddi bir "arada kalmışlık" du
rumu yaşanıyor. Siyasi Avrupa vizyonunu, dolayısıyla AB'nin demok
ratik normlara sahip çokkültürlü bir bütünleşme mekanı olması gerek
tiğini savunanlar, Avrupa'nın siyasi kimliğinin şekillenmesinde sekü
ler/laik bir devlet sistemine, demokratikleşen bir siyasal rejime ve ağır
lıklı Müslüman bir nüfusa sahip Türkiye'nin önemli bir rol oynayaca
ğını öneriyorlar ve Türkiye'nin AB'ye tam üyeliğini destekliyorlar. Bu
na karşın, kültürel Avrupa vizyonunu destekleyenler, hem " içerideki
öteki" olarak algıladıkları Avrupa'da yaşayan Müslüman kimliğe kar
şı, hem de "sınırdaki-öteki" olarak gördükleri Türkiye'ye karşı özcü
ve dışlayıcı tepkileri içinde, Avrupa'yı coğrafi ve kültürel olarak " bel
li bir dinsel kimliğe sahip ve kendinden farklı olana kapalı bir kültürel
mekan" olarak tanımlıyorlar.
AB VE DÜNYA SİYASETİ
Türkiye'nin AB'ye tam üyeliği için alınacak kararda, bu iki farklı Avru
pa vizyonunun hangisinin belirleyici olduğu, Avrupa'nın dünya siyase
ti içindeki yerini ve önemini de belirleyecek. Demokratik normlar ve
çokkültürlü bir kültürel kimlik/vatandaşlık anlayışıyla hareket eden si-
türkiye-ab ilişkileri ve farklı avrupa vizyonları 117
yasal Avrupa vizyonu, bugün yaşadığımız teröre, savaşa, medeniyetler

arası çatışmaya ve ABD askeri hegemonyasına indirgenmiş uluslarara
sı ilişkilere alternatif bir küresel yönetim anlayışını yaratma ve hayata
geçirme potansiyeline sahiptir. Siyasal Avrupa vizyonu sadece Avru
pa'nın geleceğinin demokratik ve farklı kültürleri içeren bir temelde şe
killenmesi bağlamında değil, aynı zamanda, AB'nin uluslararası ilişki
lerde aktif ve yapıcı bir rol oynayan ve bugün ihtiyacımız olan demok
ratik küresel yönetimin kurulmasına ciddi katkıda bulunan önemli bir
aktöre dönüşmesi için de çok önemlidir. Eğer Avrupa'nın geleceğinin
şekillenmesinde bu vizyon belirleyici olacaksa, bu sürece Türkiye'nin
AB'ye tam üyeliğinin ciddi bir katkısı olacaktır. Demokratikleşme süre
cinde attığı önemli adımlar ve gösterdiği siyasi ve toplumsal iradeyle,
belli sorunlar içermekle birlikte İslam-modernleşme ilişkisini kurmada
ki başarısıyla, 1 1 Eylül sonrası dünyadaki Balkanlar, Kafkasya bölgesi
ve Ortadoğu arasındaki "kilit ülke-bölgesel güç" dış politika kimliğiy
le ve G-20'ler içinde yer alan ekonomisiyle Türkiye, Avrupa'nın hem
kendi içindeki gelişimi, hem de dünya siyaseti içindeki yerinin belirlen
mesine ciddi katkıda bulunabilecek bir aktördür. Bu anlamda da, Tür
kiye'nin AB'ye tam üyeliği, sadece Türkiye için değil, Avrupa'nın gele
ceği için de çok önemlidir. Bu yıl sonu alacağı kararla, AB Türkiye için
değil, aynı zamanda kendisi için de tarihi bir karar alacaktır.
Buna karşın, Türkiye'nin üyeliğini " özel statü" temelinde des
tekleyen kültürel Avrupa vizyonu, Avrupa'nın geleceğini " dışarıya ka
palı, farklı olan kültürleri dışlayan, dinsel ve coğrafi anlamda birbirle
rine benzeyen ülkeler arası ve içe dönük bir bütünleşme mekanına" in
dirgemektedir. Bu anlamada, kültürel Avrupa vizyonunun demokrasi
ve modernite anlayışı da, sadece tek bir dinsel kimliğe dayalı, sınırları
tarihsel olarak çizilmiş ve değişmeyen, ben-merkezci bir siyaset anlayı
şını içermektedir. Bu anlayış, farklı kültürlerin ne kadar siyasi ve eko
nomik alanlarda gelişseler de, kültürel ve coğrafi anlamda modern ve
Avrupalı olamayacaklarını varsaymaktadır. Bu varsayımın Avrupa
içinde tezahürü ise, Avrupa kimliğinin sabit ve değişmez tek bir kimli
ğe indirgenmesi, AB genişleme sürecinin özünde kültürel bir süreç ola-
118 dış politika ve demokraıikleşme
rak algılanması ve Avrupa'nın da içe dönük, kendi içinde ekonomik

olarak güçlü ve sınırları kültürel olarak çizilmiş coğrafi bir mekan ve
bölgesel bir aktör olarak tanımlanmasıdır.
Kültürel Avrupa vizyonu temelinde Türkiye'nin sınırdaki-öteki
olarak dışlanması ve sadece "özel statü"lü bir üye olarak düşünülme
si, tabii ki, Avrupa'nın yapacağı bir tercihtir. Fakat bilmeliyiz ki, ken
disiyle tarihsel bir içsellik içinde yaşayan ve AB tam üyeliği için belir
lenen Kopenhag kriterlerini büyük ölçüde yerine getiren bir ülkeyi
coğrafi ve kültürel kimlik temelinde özel statüye indirgeyerek dışlama
tercihini yapan bir Avrupa, kendisinin dünya siyaseti içindeki yeri ve
küresel demokratik yönetime katkısı için de bir tercih yapmış olacak
tır. Bu Avrupa, küresel bir aktör olması çok zor, uluslararası ilişkiler
içinde aktif ve yapıcı bir siyaset izleme gücü ve kapasitesi az ve küre
sel demokratik yönetime katkısı çok sınırlı bir Avrupa olacaktır. Me
deniyetler arası çatışmaya değil, farklı kültürler arası iletişime; askeri
hegemonyaya ve savaşa endeksli ve sadece güvenlik temelinde tanım
lanan bir dünya siyasetine değil, sosyal adalet sorunlarını çözmüş de
mokratik bir küreselleşme anlayışına gereksinim duyan bugünün dün
yasına, kendi içindeki farklı kültürleri ötekileştiren ve dışlayan bir Av
rupa vizyonunun vereceği aktif, olumlu ve yapıcı katkı çok sınırlıdır.
Kendi içindeki farklılıkları dışlayan, farklı olanı kültürel-öteki olarak
gören bir Avrupa vizyonunun, terör, savaş ve insan trajedileri temelin
de yaşadığımız bugüne demokratik bir anlam ve anlayış vermesi çok
gerçekçi değildir. Bu nedenle de, kültürel Avrupa vizyonu, Türkiye'nin
AB'ye tam üyeliğini değil, Avrupa'nın geleceğini ve dünya siyasetinde
ki yerini de belirleyen bir vizyondur.
TÜRKİYE-AB İLİŞKİLERİ
Bugün Türkiye-AB ilişkileri ciddi bir dönüm noktasındadır. AB'nin
Türkiye için Aralık ayında alacağı karar, sadece Türkiye'nin değil, ay
nı zamanda Avrupa'nın da geleceğinin nasıl şekilleneceğini belirleye
cek bir karardır. Türkiye'nin AB'ye tam üyeliğinden önemli kazançlar
sağlayacağı doğrudur, ama bilmeliyiz ki, Avrupa da Türkiye'nin tam
!ürkiye·ab ilişkileri ve farklı avrupa vizyonları 119
üyeliğinden geleceğiyle ilgili çok önemli kazançlar sağlayacaktır. AKP

hükümeti, diğer siyasi aktörler ve sivil toplum örgütleri, hep birlikte
Türkiye'nin Avrupa için, Avrupa'nın da Türkiye için önemi ortaya ko
yarak, Türkiye'yi Aralık ayına hazırlamalıyız. Türkiye-AB ilişkisinin
"karşılıklı önem ve kazanca dayalı bir ilişki olduğu" bilincine dayalı
yapılacak bu hazırlık ve çalışma, Türkiye'nin kesinlikle kabul etmeme
si gerektiği "özel statü" kimliğine ve kültürel Avrupa vizyonuna karşı
etkin ve tutarlı bir mücadele yapmasına da katkıda bulunacaktır.
"Hakkaniyet ilkesi"
ürkiye-AB ilişkilerinde tarihi dönüm noktasına hızla yaklaşıyo

T. ruz. Bu yılın Aralık ayında, AB Türkiye'nin tam üyelik müzake
relerine gecikmeksizin başlamasıyla ilgi kararı alacak. 1 999 yılı so
nu alınan aday üye statüsünden bu yana bu ilişkiler giderek belirgin
lik ve ciddiyet kazandı. Bu süreç içinde Türkiye tam üyelik müzake
relerinin başlamasıyla ilgili gerekli olan yasal düzenlemeleri yapmak
ve bu düzenlemeleri uygulamaya sokmak konusunda, belli eksiklik
leri olsa da, çok ciddi adımlar attı. Türkiye'nin Avrupa yönünde yap
tığı tercihi belirleyen siyasal ve toplumsal irade giderek belirginlik ve
netlik kazandıkça, AB'nin de Türkiye üzerinde haklı ya da haksız de
ğerlendirmeleri, önyargıları ve oyalama taktikleri farklı bir boyut
kazandı. Türkiye'nin demokratikleşme temelinde verdiği, yine belli
eksiklikler ve sorunlar içermekle birlikte, başarılı sınav, AB'nin Tür
kiye üzerinde ciddi düşünmesine yol açtı. 2000'li yıllarda, 1 990'lı
yıllardan farklı olarak, AB'nin karşısında siyasi irade eksikliği yaşa
yan, " benim özel koşullarım var" söylemi içinde kendi toplumu için
gerekli demokratikleşme hamlelerini erteleyen bir Türkiye yok. Ak
sine, AB'nin karşısında, tam üyelik için şart koşulan Kopenhag siya-
122 dıı politika ve demokratikleıme
si kriterleri üzerinde çalışan, AB' den " hakkaniyetli ve objektif olma

sını" isteyen, kendisini diğer aday ülkelerden farklı görmeyen ve si
yasi ve toplumsal iradesiyle " ben AB'ye eşit şartlarda, diğer aday ül
kelerle aynı konumda üye olmak istiyorum " diyen bir Türkiye. Ar
tık kapıda beklemek istemeyen, AB'yi vermesi gereken objektif ve
hakkaniyetli karar temelinde zorlayan bir Türkiye için AB bu yıl so
nunda karar verecek. Böyle olduğu içindir ki, AB üye ülkeleri arasın
da Türkiye üzerine ilgi bu dönem içinde giderek arttı, Türkiye üzeri
ne sayısız rapor yayımlandı, konferanslar yapıldı. Türkiye için "özel
statü" sesleri Avrupa'da yükselmeye başladı, Avrupa siyasal ve kül
türel Avrupa vizyonları arasında, Türkiye'nin üyeliği üzerinde, "ara
da kalmış ideoloj ik bir mekana" dönüştü. Avrupa'nın geleceği, Av
rupa kimliğinin nasıl şekilleneceği soruları üzerine yapılan tartışma
larda, seküler/laik devlet yapısı, parlamenter demokrasisi ve ağırlık
lı Müslüman kimliğiyle Türkiye temel referans noktası oldu.
KARŞILIKLI-KAZANÇ İLKESİ
Yine 2000'li yıllar içinde yaşadığımız değişim ve dönüşümler, Türki
ye'nin yaşadığımız dünya için önemini arttırdı. 1 1 Eylül teröründen
sonra uluslararası ilişkilerin terör ve savaşa endeksli, medeniyetler-ara
sı çatışmayı körükleyici, sosyal adalet sorunlarını ve demokratikleşme
yi ikinci plana atan yapısı, bu dönem içinde belki de dünyada demok
ratik reform sürecine ağırlık veren tek ülke Türkiye'yi önemli, kilit bir
konuma getirdi. Türkiye yaptığı demokratikleşme hamleleriyle ve bu
hamleleri ileriye götürmek üzerine gösterdiği siyasi iradeyle, " modern
leşme, demokratikleşme ve İslam ilişkisi"nin zorunlu olarak çatışma
içereceğini savunan medeniyetler-arası çatışma tezine alternatif bir ül
ke konumunda oldu. Müslüman bir toplumun seküler bir cumhuriye
te sahip olabileceğini, İsl:im'la demokrasinin beraber yaşayabileceğini
ve modernitenin sadece Batı'ya ait olmadığını, farklı coğrafyalarda da
gelişebileceğini sergileyen Türkiye, 1 1 Eylül sonrası dünyada önemli
ve kilit ülkelerden birisi oldu. Ama hemen altını çizmeliyiz ki, Türkiye
bu kilit konumunu, ağırlıklı Müslüman bir nüfusa sahip olduğu için
türkiye-ab ilişkileri ve "hakkaniyet ilkesi" 123
kazanmadı, tam aksine modern bir siyasal yapıya sahip olduğu için ve
daha da önemlisi bu yapının içerdiği demokratikleşme gereksinimleri
ni karşılamak üzerine yaptığı hamlelerle kazandı. Türkiye'nin 1 1 Ey
lül sonrası dünya içindeki önemi, bu anlamda, demokratik/liberal/mo
dern bir siyasal yapıyla Müslüman bir nüfusun bir arada yaşayabilme
sini sergilediği için ortaya çıktı. Bu nedenledir ki, kadın sorunu teme
linde yaşanan zinanın suç sayılmasını istemek, namus cinayetleri, po
zitif ayrımcılığa karşı olma eğilimleri, demokrasi-İslam ilişkisindeki
dengeyi ikincinin ağırlığı temelinde bozan girişimlerdir. Türkiye de
mokratikleştiği, demokrasiyi hem zihinsel hem de kurumsal düzeyde
toplumsal yaşamda yerleşikleştirdiği sürece, 1 1 Eylül sonrası dünyada
ki önemi ve kilit konumu devam edecektir.
Bu konumun Türkiye-AB ilişkileri üzerinde de ciddi etkileri ol
du. 2000'li yıllara kadar, bu ilişkiden sadece Türkiye'nin siyasal ve
ekonomik fayda sağlayacağını, kazançlı çıkacağını savunan görüşün
'
aksine, bugün bu ilişkilerin "karşılıklı-kazanç ilişkisini" simgelediğini
savunan görüş ağırlık kazanıyor. Avrupa'nın siyasal kimliğinin şekil
lenmesinde, Avrupa'nın ekonomik ve demografik sorunlarının çözü
münde ve belki de en önemlisi Avrupa'nın bugün ciddi bir gereksinim
duyduğumuz demokratik dünya yönetimine katkısının belirlenmesin
de, Türkiye'nin tam üyeliğinin önemli bir yeri olduğu bugün daha net
bir biçimde ortaya konuluyor. Verheugen'in Türkiye'ye olumlu bakışı
nın altında, önemli ölçüde, bu karşılıklı kazanç ilişkisi yatıyor. Bağım
sız Türkiye Komisyonu tarafından hazırlanan Türkiye raporu bu iliş
kiyi farklı boyutları içinde inceliyor ve Türkiye'nin AB için önemini
vurguluyor. Bugün AB'nin karşısında, karşılıklı kazanç ilişkisine gire
ceği ve 1 1 Eylül sonrası dünyanın önemli ve kilit ülkelerinden biri olan
Türkiye var. Fakat unutmamalıyız ki, Türkiye bu konumu, hem iç hem
de dış politikası içinde demokratikleşme üzerine yaptığı hamlelerle,
demokratik bir toplum vizyonuna sahip olma için gösterdiği siyasi ira
deyle ve "demokratikleşme-ekonomik kalkınma ve güvenlik ilişkileri
ni beraber ve bağlantılı düşünmesiyle kazandı.
n
124 dış polilika ve demokralikleşme
HAKKANİYET İLKESİ
Bu bağlamda, hem Verheugen'in, hem de Dışişleri Bakanı Gül'ün
vurguladıkları gibi, Türkiye-AB ilişkilerinin " objektif ve hakkaniyet
li olması" gerekmektedir. Türkiye üzerine bu yıl sonu alınacak karar,
objektif ve hakkaniyetli olmalıdır. Fakat ne Verheugen, ne de Dışişle
ri Bakanı Gül, bu objektifliğin ve hakkaniyetliliğin ne olduğunu açık
lamaktadırlar. Aksine, ben "hakkaniyet ilkesi"nin Türkiye'nin bu yıl
sonu istediği tam üyelik müzakerelerinin gecikmeksizin başlaması
için yaptığı ve yapacağı girişimlerin temel ilkesi, etkin manevra aracı
olduğunu düşünüyorum. AB'den " objektif ve hakkaniyetli" olmasını
isterken, bu kavramların içini doldurmalıyız. Hakkaniyetli olma, bir
ilke olarak, Türkiye-AB ilişkilerini çerçeveleyen temel normatif ilke
olmalıdır.
"Hakkaniyet ilkesi"nin yaşama geçmesi için, üç ana normatif
koşulun yaşama geçmesi gerekir: (i) AB Türkiye ile ilgili kararını alır
ken, "evrensel ve herkese karşı eşit mesafeli " olmalıdır. Bu anlamda,
diğer aday ülkelere bugüne kadar nasıl davranılmışsa (evrensellik),
Türkiye'nin tam üyeliğiyle ilgili karar da aynı temelde alınmalıdır (eşit
mesafelilik). Daha somut söylersek, Türkiye'nin coğrafi ve kültürel
kimliğine referansla alınacak bir karar, hakkaniyetli olamaz. Özel sta
tü talebi bu nedenle de hakkaniyet ilkesine ters bir ilkedir. (ii) Hakka
niyet ilkesi içinde evrensel ve herkese karşı eşit mesafeli olmayı yaşa
ma geçirecek olan temel koşul, Türkiye'nin Kopenhag siyasi kriterleri
ni tam üyelik müzakerelerine başlamak temelinde ne ölçüde bugüne
kadar karşılayıp, karşılayamadığıdır. Burada, Kopenhag siyasi kriter
lerinden ne anladığımız önemlidir. Bu kriterlerin hakkaniyetli ve ob
jektif olması için, devlet-toplum/birey ilişkilerinin demokratikleşmesi
ekseninde tanımlanması gerekir. Siyasal kriterler böyle tanımlandığı
zaman, Türkiye'nin demokratikleşme alanında önemli yasal düzenle
meler yaptığını ve bu düzenlemeleri uygulamaya geçirmede belli eksik
liklerinin olduğunu görürüz. Türkiye bu eksiklikleri tamamlamak için
siyasal iradeyi gösterdiği ölçüde, tam üyelik müzakerelerinin gecik
meksizin başlama istemi objektif ve hakkaniyetlidir. (iii) Çünkü, uygu-
türkiye-ab ilişkileri ve "hakkaniyet ilkesi" 12 5
lama süreci tam üyelik müzakereleri boyunca, hatta tam üye olma
içinde de devam edecektir. Burada da, uygulamadan ne anlaşıldığı
önemlidir. Demokratik toplumlarda, demokratikleşme süreci bitmez,
sürekli olarak kendini-yeniler. Bu nedenle de, uygulama süreci, bugün
AB üye ülkeleri içinde de devam etmek zorundadır. Bu demokratik
toplumları, otoriter ve totaliter toplumlardan ayıran temel özellikler
den biridir. Verheugen'in bir konuşmasında belirttiği gibi, "Türki
ye'den Kopenhag siyasi kriterlerini yüzde yüz uygulamaya sokmasını
beklemek objektif ve hakkaniyetli değildir" O zaman, aynı beklentinin
bugünün gelişmiş demokrasilerinden de talep edilmesi gerekir.
Bu bağlamda, bugün Türkiye AB'den objektif ve hakkaniyetli
olmasını isterken, hakkaniyetli olmayı normatif bir ilke olarak görme
li, içini doldurmalı ve "evrensellik", "herkese eşit mesafelilik", "de
mokratikleşme olarak Kopenhag kriterleri" ve " uygulamanın bir süreç
olarak anlaşılması " temelinde talep etmelidir.
Türkiye-AB ilişkilerinde Dönüm Noktası
1 999 yılı sonu AB'den "aday ülke" statüsünü aldıktan sonra Türki
ye-AB ilişkilerinde ciddi bir " belirginlik" sürecine girildi. 2002 yı
lı sonunda Kopenhag Zirvesi'nde Türkiye'nin tam üyelik müzakerele
rinin başlamasıyla ilgili karar bu belirginliği daha da derinleştirdi, da
ha da netleştirdi. Karar şuydu: 1993 yılında tam üyelik koşulu olarak
yürürlüğe sokulan " Kopenhag Kriterleri"ni karşıladığı takdirde Tür
kiye tam üyelik müzakerelerine "gecikmeksizin" başlayabilecekti. Bu
gün, bu belirginleşme sürecinde bir dönüm noktasına geldik. 17 Ara
lık'ta AB Türkiye ile ilgili kararını alacak. Bu karar öncesi, 6 Ekim'de
Türkiye ile ilgili ilerleme raporu yaptığı tavsiyelerle birlikte kabul edil
di. Rapor müzakerelerin başlamasına ışık yakarken, özellikle demok
ratikleşme ve göç alanındaki belli koşulları da içerdi. Türkiye daha net
bir katılım müzakerelerinin başlaması tavsiyesini hak eder bir durum
da, ama bununla birlikte rapora olumlu yaklaşmalıyız. Rapor Türki
ye'nin Avrupa için önemini vurgulamakla birlikte, Avrupa içindeki
kaygılara da yer veriyor. Fakat, bu raporla birlikte Türkiye'nin tam
üyelik sürecinde yaşanan belirginlik durumunun daha bir netlik ka
zandığını söyleyebiliriz.
6 Ekim 17 Aralık tarihleri arasındaki süreç, Türkiye ile ilgili

-
kararın belirlenmesinde etkili olacak çok ciddi tartışmalar, lobi etkin

likleri ve diplomatik manevralarla geçecek. İlerleme raporu Türkiye ile
müzakerelerin başlaması yönünde bir tavsiye ile çıkacak, ama 1 7 Ara
lık tarihine kadar Türkiye'nin son ciddi diplomatik ataklarını ve lobi
faaliyetlerini yapması gerekiyor. Bu süreci etkin ve verimli değerlendir�
mek, Türkiye'nin istediği ve hak ettiği "müzakerelerin 2005 yılında
başlaması ve AB'nin Türkiye tam üyeliğine hakkaniyetli ve objektif
yaklaşması" sonucunu doğuracak.
Türkiye-AB ilişkilerinde belirginlik süreci derinleştikçe ve net
leştikçe, ilginç olarak, Türkiye'nin çok başarılı bir performans çizdiği
ni, buna karşın Avrupa'nın giderek kafasının karıştığını ve Türkiye'nin
tam üyeliği ile ilgili taşıdığı, genellikle ideolojik ve kültürel endişeleri
dillendirdiğini görüyoruz. Eğer Avrupa'yı tanımlayan kurucu tarihsel
öğeler, en temelde, "Aydınlanma felsefesi ve rasyonel-bilimsel/nesnel
akıl"sa, ilginç olarak, bu dönem içinde Türkiye'nin rasyonel davran
dığını, üzerine düşen görevlere ciddiyetle yaklaşarak, bu görevleri bü
yük ölçüde başardığını görüyoruz; buna karşın Avrupa'da belli kesim
lerin ise giderek kültürel, coğrafi ve dinsel dogmalar içinde bilimsellik
dışı bir irrasyonel mantıkla Türkiye'nin tam üyeliğini tartıştığını izli
yoruz: Kültürel ya da dini temelde Türkiye'yi istememek, özel statü,
dolaşım haklarının tüm zamanlar içinde kısıtlanması v.b. öneriler, Av
rupa'da oluşan Türkiye'nin tam üyeliğinin ciddi bir olasılık kazanma
sı üzerine irrasyonel hezeyanlar.
TÜRKİYE NİYE ÖNEMLİ?

Fakat hemen altını çizmeliyiz ki, bu irrasyonellik tüm Avrupa'yı kap
samıyor. Hem AB'nin hukukun üstünlüğü ilkesi temelinde kurulduğu
nu ve Türkiye'ye karşı ayrımcılığın bu ilkeyi zedeleyeceğini düşünen
ler, hem de jeo-politik-stratej ik düzeyde Türkiye'nin AB içinde yer al
masının Avrupa için çok önemli olduğunu düşünenler Türkiye'nin tam
üyeliğini destekliyorlar. Bu nedenle, Türkiye-AB ilişkilerinde belirgin
lik süreci derinleştikçe ve Türkiye Kopenhag kriterlerinin yaşama geç-
türkiye·ab ilişkilerinde dönüm noktası 129
mesiyle ilgili ciddi bir siyasi irade gösterdikçe, karşımızda tek bir Av
rupa yok: farklı Avrupa'lar var. Bu farklılaşma farklı Avrupa vizyon
larının ortaya çıkması ve tartışılması temelinde ortaya çıkıyor. Avru
pa'nın küreselleşen dünyada geleceğiyle ilgili, Avrupa kimliğinin han
gi temelde kurulacağıyla ilgili ve Avrupa'nm sınırlarının nerede bitece
ğiyle ilgili tartışmalarda, bu farklılaşmayı, dolayısıyla farklı Avrupa
vizyonlarını görebiliyoruz. Tüm bu tartışmaların, tüm bu farklılaşma
ların içinde en önemli referans noktalarından birisi Türkiye. Bu an
lamda, Türkiye önemli bir ülke, Türkiye ile ilgili karar çok ciddi ve
önemli bir karar. Bu ciddiyetin ve önemin üç-boyutlu olduğunu düşü
nüyorum:
(i) Türkiye-AB tam üyelik ilişkileri: bu bağlamda, yukarıda be
lirttiğim gibi, önemli nokta, Türkiye'nin Kopenhag kriterlerini karşıla
mada başarısı önemli unsur. Avrupa kendisinin " hukukun üstünlüğü
nü", dolayısıyla evrensel demokratik normları biriricil alan bir siyasi
mekan olduğunu, Türkiye kararıyla pekiştirecek. Ağırlıklı Müslüman
bir nüfusa sahip bir ülkeyi siyasi kriterler temelinde kendi içine dahil
etmesiyle, AB'nin dinsel/kültürel değil, ama siyasal-demokratik bir
mekan olduğu düşüncesi doğrulanacak.
(ii) Avrupa kimliği: bu bağlamda, Türkiye'nin tam üyeliği, Av
rupa ortak kimliğinin çokkültürlülük üzerine kurulacak, demokratik
normlara sahip bir siyasal kimlik mi olacağını, yoksa içe kapalı, din
sel/kültürel referanslı ve kendinden farklı olanı dışlayan bir nitelik mi
içereceğini büyük ölçüde belirleyecek. Avrupa'nın hem kendi içinde,
nüfusu yirmi milyona varan Müslüman kesimleriyle onları ötekileştir
meyen bir ilişkiye girmesinde, hem de dünyaya kendisini demokratik
bir bütünleşme mekanı olarak sunmasında, demokratik bir Türki
ye'nin oynayacağı rol çok önemli.
(iii) Avrupa'nın küresel demokratik düzen içinde rolü: medeni
yetler-arası çatışmalar ideolojilerinin hakimiyetinde savaşa indirgen
miş 11 Eylül sonrası dünyada, hem terörizme karşı küresel mücadele
içinde, hem de küresel demokratik bir dünya düzeninin kurulma ola
sılığında, Avrupa'nın rolünün ne olacağı sorusu bugün yanıtı olmayan
bir soru durumunda. Vurguladığım Avrupa demokratik bir dünya dü

zeninin kurulma sürecinin aktif ve kurucu bir aktörü mü olacak, yok
sa içerde ekonomik refahı ve demokrasisi olan, ama dışa kapalı bir bü•
tünleşme mekanını mı temsil edecek; bu tercih içinde Türkiye önemli
ve merkezi bir konumda. Hem Ortadoğu, Balkanlar ve Kafkasya üç
geninde kilit ve bölgesel güç dış politika kimliğiyle, hem de kendi için
de seküler{laik) demokrasi-Müslüman kimlik arasında kurduğu den
geli ilişki içinde Türkiye, tam üyeliğiyle Avrupa'nın bugün gereksini
mini çok hissettiğimiz küresel demokratik dünya düzeninin kurulma
sında ciddi bir rol oynamasına önemli bir katkı verme potansiyeline
sahip. Bu katkıyı gören Avrupa vizyonu, Türkiye'nin tam üyeliğini
destekliyor.
KARŞILIKLI FAYDA VE HAKKANİYET

Bu üç-boyutlu önem içinde artık Türkiye-AB ilişkilerinin karşılıklı fay
daya dayanan ve hakkaniyetli bir ilişkiye dönüştüğünü söyleyebiliriz.
Artık AB'nin karşısında demokrasisi çok sorunlu, ekonomisi bozuk bir
Türkiye yok. Aksine Türkiye belki de AB ile bütünleşme sürecinde ilk
defa, kendinden emin, ödevlerini yapmış, farklılık değil hakkaniyet is
teyen bir ülke konumunda Avrupa' da yerini alıyor, tam üyelik müzake
relerinin başlamasını talep ediyor. Avrupa için Türkiye'nin yukarıda sı
raladığım üç-boyutlu önemini gören, hem de AB tam üyeliğinin Türki
ye için demokratikleşme ve istikrarlı ekonomik kalkınma temelinde ya
ratacağı ciddi katkıyı anlayan AKP iktidarı, devlet aktörleri, sivil top
lum ve aydınlar son zamanlarda çok önemli bir çalışma içine girdiler.
Bu çalışmanın 1 7 Aralık'a kadar ve müzakereler sürecinde de
devam etmesi gerekiyor. Ama artık, Türkiye'nin demokratikleştikçe
Avrupa ve dünya için öneminin arttığını görerek ve Türkiye-AB ilişki
.
lerinin karşılıklı faydaya dayanan ilişkiler olması gerektiğinin bilincin
de olarak 17 Aralık gününe Türkiye'yi hazırlayalım.
Korku ve Meşruiyet Arasmda Amerika
ünyanın Yeni Yöneticileri "' adlı çalışmasında John Pilger bugün

D yaşadığımız dünyanın, George Orwell'in Bin Dokuzyüz Seksen
Dört• • romanının önemini bize bir kere daha hatırlattığını önerir. Or
well romanında üç sloganın toplumu egemenlik altına aldığını söyler:
savaş barıştır, özgürlük köleliktir, ilgisizlik güçtür. Pilger, bugünün
dünyasında da bu sloganların geçerli olduğunu söylerken, ilk slogan
da ufak bir değişiklik önerir: savaş terördür. Bugün yaşadığımız dün
yanın, " 1 1 Eylül sonrası dünya"nın, savaşın terör olduğu bir dünya ol
duğunu artık net olarak görüyoruz. Irak Savaşı'nı başlatan işgal güç
leri bu savaşı demokrasi ve özgürlük adına yaptıklarını söylerken, ka
falarındaki demokrasi anlayışının lrak'ın kendilerine tam anlamıyla
boyun eğmesi olduğu, özgürlük anlayışlarının ise Irak halkının kendi
lerine tam anlamıyla tebaa (köle) olması olduğu, bugün artık yadsına
mayacak bir gerçeklik niteliğinde. Bu nedenledir ki, 21 günde yok edi-
(*) J. Pilger, The New Rulers of the World, Londra, Verso Books, 2002 [Türkçesi: Dünyanın Yeni
Efendileri: Küresel Yağmacılığın Gerçek Yüzü, çev. Ali Çimen, Tirnaş Yayınları, lsranbul, 2003].
(**) George Orwell, Nineteen Eighry-four, Penguin Books, Londra, 1990 [Türkçesi: Bin Dokuz Yüz
Seksen Dört, çev. Nuran Akgören, Can Yayınları, İstanbul, 1999].
len bir rejimden bugüne Irak demokratikleşme ve özgürleşmenin tam

tersine, tam bir siyasi istikrarsızlık, geleceğe güvensizlik ve çok ciddi
bir insan trajedisinin yaşandığı bir mekana dönüştü. Pilger'in "savaş
terördür" saptaması da, bu ortamda doğrulandı: her gün bombaların
patladığı, çocuklar, kadınlar, yaşlılar denmeden insanların yok edildi-
ği, savaş suçlularına işkencenin uygulandığı, direnişle terörün iç içe
.
geçtiği ve bugüne kadar yirmi binden fazla insanın demokrasi ve öz
gürlük adına öldü(rüldü)ğü bir Irak var karşımızda.
GELECEK DAHA DA KARANLIK

lnternational Herald Tribune gazetesinde ( 1 7 Eylül 2004) Brian
Knowlton tarafından içeriği özetlenen Amerika'da yeni yayımlanan,
Irak'ta "olası gelecek" senaryoları üzerine bir rapor, Irak'ta güvenlik
olasılığının çok düşük olduğunu vurgularken, gelecek için çok karan
lık ve kötümser bir tablo çiziyor. Amerika'da farklı güvenlik ve haber
alma birimlerinin analizlerine. dayanarak yazılan raporun " tahmini ge
lecek senaryoları" üç-boyutlu: (a) en iyi senaryo: lrak'ta sürekliliği
olan istikrarın sağlanması (olasılığı çok düşük); (b) gerçekleşebilecek
senaryo: varolan yüksek boyutlu şiddetin ve parçalanmanın giderek
artması (olasılığı yüksek) ve (c) en kötü senaryo: lrak'ın tam olarak
kaotik bir duruma düşerek Şiiler, Sünniler ve Kürtler arasında sivil sa
vaşın çık.ması (olasılığı (b) ye göre düşük olsa da var). Bu temelde, bu
gün lrak'tan konuşurken, Orwell'in Bin Dokuzyüz Seksen Dört roma
nında çizdiği tabloya, savaş terördür saptamasını da ekleyerek bakıyo
ruz, geleceği daha da karanlık gözüken bir mekandan konuşuyoruz.
Eğer bir terör eyleminin amacı, oluştuğu an yarattığı fiziki tahri
bin çok ötesinde bir tahribi ulusal ya da küresel düzeyde yaratmaksa,
Irak'ı bekleyen bu karanlık gelecek bize gösteriyor ki, 1 1 Eylül terörü
amacına giderek ulaşıyor. Yaşadığımız dünya giderek daha çok karan
lığa, belirsizliğe, güvensizliğe bürünüyor. Bu anlamda da, Irak sorunu
nun çözümü, ki bu İsrail-Filistin sorununu çözmeden olası olmayacak
bir şey, nasıl bir dünyada yaşayacağız, karanlık geleceğe karşı nasıl di
reneceğiz gibi soruları ciddi bir biçimde tartışmamıza bağlı gözüküyor.
korku ve meşruiyet arasında amerika 133
AMERİKAN BAŞKANLIK SEÇİMİ

Tam da böyle bir ortamda Amerika'da Kasım ayında başkanlık seçimi
yapılacak ve bu seçimde Irak temel gündem maddesi. Bush ve Kerry
karşı karşıya. Bu seçim sadece Amerikan Başkanlık seçimi değil; tüm
dünyayı direkt ilgilendiren bir seçim, çünkü hiper güç olarak Irak Sa
vaşı'nı başlatan bir ülkenin başkanının seçimi, Irak yoluyla dünyanın
nasıl şekilleneceğini belirleyecek bir seçim. Bu anlamda seçim sonucu
sadece Amerika'yı ilgilendirmiyor, tüm dünyayı, ulus-devletleri, BM,
NATO, AB gibi uluslararası örgütleri, sivil toplumu ve bireyleri ilgilen
diriyor. Terörizme karşı mücadele küresel olmak durumundaysa, bu
mücadelenin kendisi insan trajedileri, terör ve karanlık bir gelecek ya
ratan "önleyici/engelleyici savaş" yoluyla mı olacak, yoksa artık zama
nı gelen, hatta geçmekte olan "çok taraflılık ilkesini içeren, uluslarara
sı bir norm olarak meşruiyet temelinde hareket eden ve küresel sosyal
adaletsizlik sorununu ciddiye alan bir yapıda mı olacak? Bu sorunun
yanıtı, büyük ölçüde Amerikan Başkanlık seçimi sonucunda netlik ka
zanacak. Şüphesiz ki, Demokrat Parti' den ve John Kerry'den ABD dış
politikasında bu kadar ciddi ve büyük bir farklılık yaratması beklenmi
yor, ama küresel düzeyde yapılan kamuoyu yoklamaları ve akade
mik/kamusal tartışmalar gösteriyor ki, Bush yönetiminin bitmesi bugün
gereksinimini çok hissettiğimiz terörizme karşı savaşta ikinci yolu seç
memiz için küçük de olsa bir açılım yaratabilir. Bu anlamda, Kerry'nin
kazanması kendi içinde önemli olmakla birlikte yeni muhafazakar Bush
yönetiminin bitmesi anlamına geldiği için daha da bir önem kazanıyor.
Kerry'nin kazanmasının önemi, ilginç biçimde, kendisinden daha çok,
varolan yönetimin bitmesini simgelediği için çok önemli.
Bu nedenledir ki, ABD dışında ülkeleri içeren kamuoyu yokla
maları ağırlıklı olarak Kerry'yi destekler biçimde sonuçlanıyor.
ABD'nin kuzey komşusu ve G-8 ülkesi olan Kanada'da da, Kerry des
teği yüzde altmışın üstü oranlara çıkıyor. Tüm dünyada Kerry'ye des
teğin ağırlıklı olması, yukarıda vurguladığım gibi, insanların Demok
rat Parti ve Kerry'den beklentilerinden kaynaklanmıyor. Temel neden,
meşruiyeti olmayan bir savaşın başarı şansının olmadığının ortaya çık-
ması, terörizme karşı küresel mücadele adına yapılan böyle bir sava
şın, lrak'ta ve dünyada gördüğümüz gibi, terörizmi körükleyen sonuç
lara yol açması ve tam da 11 Eylül terörünü gerçekleştirenlerin istedi
ği gibi dünyayı karanlık bir geleceğe sürüklemesi. Bu anlamda, "meş
ruiyet ekseninde" lrak'a bakan dünya, Bush yönetiminin gitmesinin
bugün bir gereklilik olduğunu gördüğü için Kerry'i ağırlıklı olarak
destekliyor. Bugün Kerry'yi desteklemek, terörizme karşı küresel sa
vaşta, farklı yöntemlerin tartışılması için (ufak da olsa) bir açılım sağ
layabileceği umuduyla oluşan bir destek. Farklı yöntemin temelinde
de, uluslararası bir norm olarak meşruiyet ilkesi var.
AMERİKA, "KORKU" VE GÜVENLİK

Tüm dünyadaki bu eğilim, bugüne kadar Amerika'ya yansımadı. Son
TV tartışmasındaki başarısına rağmen bugün hala Bush'un Kerry'ye
karşı yüzde kırk dokuza yüzde kırk yedi oranında bir üstünlüğü var.
Dahası genel eğilimin, bu son ayda ciddi gelişmeler olmadığı takdirde,
Bush yönetiminin seçimi kazanacağı ve dört yıl süreyle ikinci dönemi
ni yürüteceği üzerine. O zaman, dünya ile Amerika arasında oluşan bu
eğilim farkı nerede yatıyor. Bu farkı temel açıklayıcı öğenin " korku
güvenlik ekseni" olduğunu düşünüyorum. BBC World News'in yayım
ladığı, Başkanlık seçimi temelinde Amerika halkı üzerinde yapılan
farklı kamuoyu araştırmalarından derlediği değerlendirme gösteriyor
ki, dünyada Irak sorununa bakışta ağırlıklı eksen "meşruiyet" iken,
Arnerika'da korku ve güvenlik. Yüzde altmışlara varan oranlarda in
san, temel sorun olarak korku hissini görürken, bu sorunu tam olarak
tanımlamıyor ve terörist saldırıya karşı güvenliği birinci plana çıkartı
yor. Başkanlık seçimlerinde Amerika'da genelde temel öğe olan ekono
mi ve Bush yönetiminin bu alanda gösterdiği düşük performans ikinci
planda ve seçim sonucunu etkilemeyecek gibi görünüyor. 1 1 Eylül son
rası Amerika, devlet-toplum/birey ilişkilerinin korku-güvenlik ekse
ninde yapılandığı bir Amerika.
Bu nedenledir ki, Bush yönetiminin küresel düzeyde yaşadığı
meşruiyet sorunu, korku-güvenlik üzerine inşa ettiği ve dışarıya kapa-
korku ve meşruiyet arasında amerika 135
lı kendi evinde kendisini çok ciddi etkilemiyor. 2004 yılı Amerika

sı'nda Orwell'in anlattığı toplum giderek kökleşiyor, Amerika dış po
litikası da dünyayı böyle bir topluma dönüştürmeye çalışıyor. Belki de,
bize çok ters gelse de, yeni muhafazakar ideolojinin gücü de bu nok
tada yatıyor.
Cumhuriyet Projesi ve Avrupa Birliği
U
• • çüncü Dünya kurgusu içinde yer alan toplumlarda ve Hindistan
örneğinde milliyetçilik ideolojisi üzerine yaptığı önemli çalışma
larla tanınan Partha Chatterjee bu yıl çıkan The Politics of the Gover
ned * [Yönetilenin Siyaseti] adlı kitabında, cumhuriyet yönetiminin
üzerine oturduğu " halk egemenliği " kavramının üzerinde durur. Chat
terjee'ye göre, 1 789 Fransız burjuva devrimiyle birlikte, halk egemen
liği kavramı üzerine inşa edilmiş cumhuriyet yönetiminin modern top
lumun temel tanımlayıcı siyasal referans noktalarından biri olduğunu
ve giderek küreselleştiğini görüyoruz. Cumhuriyet, hem ulusal düzey
de, hem de uluslararası ilişkiler düzeyinde modern zamanlara anlam
veren bir yönetim biçimi. Halk egemenliği kavramını arkasına alarak
cumhuriyet, " modern zamanlarda etkili toplum yönetimi " sorusuna
temel yanıtlardan birisi.
Bununla birlikte, modern toplumla cumhuriyet arasındaki iliş
kiyi tartıştığımız zaman, ilginç bir ikilemle karşılaşıyoruz. Bir taraftan,
dinsel ya da kişisel temelde kurulmuş geleneksel otoriteye karşı halk
(•) Partha Chanerjee, The Politic.s of the Governed: Reflection.s on Popular Politic.s in Most of the
World, Columbia Universiıy Press, New York, 2004 .
egemenliği kavramını kendisine temel alan cumhuriyet modern olanı

tanımlayan bir referans noktasıdır. Diğer taraftan da, modern zaman
larda cumhuriyetin temel aldığı halk egemenliği kavramının sadece de
mokrasiler tarafından değil, otoriter, hatta totaliter rejimler tarafından
da kullanıldığını görüyoruz. 1 789'dan bu yana, kendilerine cumhuri
yet adını veren ülkeler sadece demokratik siyas_i rejimler değiller. Oto
riter ve totaliter rejimler de kendilerini cumhuriyet olarak tanımlıyor
lar, kendi meşruiyetlerini halk egemenliği kavramı kullanarak sağla
maya çalışıyorlar. Bu anlamda da, altını çizmemiz gereken nokta şu;
cumhuriyet modern olanla ilişkili ve modern toplum yönetiminin te
mel tanımlayıcı öğelerinden birisi ama, demokrasiyle birebir bir ilişki
içinde değil. Aynı şekilde halk egemenliği kavramı cumhuriyetin kuru
cu öğesi; ama demokrasiyle birebir ilişkili değil. Bu nedenle de, cum
huriyetten konuşmak modernleşmeden konuşmaktır; ama demokrasi
den, demokratik toplum yönetiminden konuşmak değildir.
CUMHURİYET-DEMOKRASİ İLİŞKİSİ
Cumhuriyet ile demokrasi arasında tarihsel, olgusal ve kuramsal bir
nedensellik ilişkisi yoksa, o zaman cumhuriyetin demokratik olması
için ne gereklidir? Cumhuriyetin demokratik bir toplum yönetimi te
melinde hareket etmesi için, üzerine oturduğu halk egemenliği kavra
mının demokratik ilkeler temelinde yeniden yapılanması gerekmekte
dir. Halk egemenliği kavramının sınırlarının bireysel ve kültürel hak
lar ve özgürlükler temelinde çizilmesi; bir toplum içinde azınlık konu
munda bulunan toplumsal kesimlerin siyasi, ekonomik ve kültürel hak
ve özgürlüklerinin anayasal güvence altına alınması ve bir toplumu
oluşturan farklı kültürel kimlikler arası ilişkilerin birbirini yok etme
değil, birlikte yaşama etiği ve sorumluluğu temelinde düzenlenmesi,
cumhuriyetin demokratik toplum yönetimini içermesinin önkoşulları
dır. Cumhuriyetin demokrasiyle ilişkisi, bu nedenle bir "yeniden yapı
lanma süreci"dir, dolayısıyla cumhuriyetin demokratik temelde ve
" haklar ve özgürlükler dili " yoluyla yeniden yapılanmasıdır. Halk ege
menliği kavramı cumhuriyetle modern olan arasındaki ilişkiyi kurar-
cumhuriyet projesi ve avrupa birliği 139
ken, bireysel/grupsal hak ve özgürlükler dili cumhuriyetin demokratik

temelde yeniden yapılanmasına anlam verir. Şüphesiz ki, yeniden yapı
lanma kendiliğinden oluşan, doğal ve otomatik bir süreç değildir; ak
sine yeniden yapılanma toplumsal bir talep ve bu talebe verilen siyasi
yanıttır. Yeniden yapılanma siyasi bir tercihtir. Cumhuriyetin demok
ratik temelde yeniden yapılanması da, bireysel/grupsal hak ve özgür
lüklerin anayasal güvence altında korunması yoluyla halk egemenliği
kavramının sınırlanmasını, dolayısıyla da devlet-toplum/birey ilişkile
rinin yukarıda sıraladığım demokratik ilkeler yoluyla düzenlenmesini
amaçlayan bir siyasi tercihtir. Modernleşme-cumhuriyet-demokrasi
arasındaki ilişki, bu bağlamda, kendiliğinden oluşan doğal bir ilişki
değil; aksine tarihsel olarak kurulmuş, demokrasiyi. etkili ve meşru
toplum yönetiminin merkezine oturtan ve özünde siyasi olan bir yeni
den yapılanma sürecidir.
TÜRKİYE'DE CUMHURİYET PROJESİ VE AVRUPA BİRLİGİ

Bu çerçevede Türkiye örneği, hem cumhuriyet-modernleşme, hem de
cumhuriyet-demokrasi ilişkileri için çok aydınlatıcı ve önemli bir ör
nektir. 29 Ekim 1 923'te Türkiye Cumhuriyeti'nin, Şerif Mardin'in ta
nımlaması içinde, "tam anlamıyla modern bir ulus devlet kurma" pro
jesi olarak ilan edilmesini, cumhuriyet-modernleşme ilişkisinin "yaşa
ma geçirilmesi sürecinin" başlangıcı olarak görebiliriz. Mustafa Kemal
ve arkadaşları tarafından yaşama geçirilen cumhuriyet projesi, dinsel ve
kişisel otoriteye karşı halk egemenliğini kendisine öncül alan ve Türki
ye Cumhuriyeti'ni modern ulus-devlet olarak tanımlanmayan bir (siya
si) modernleşme projesidir. Dolayısıyla, cumhuriyet projesinden konu
şurken, ulus-devlet yoluyla geleneksel bir toplumun yukarıdan aşağıya
doğru modern bir topluma dönüştürülmesi projesinden konuşuyoruz.
Cumhuriyet projesi, devlet-merkezci siyasi bir iradeyle ve devlet yoluy
la toplumu dönüştürmek ve böylece "muasır medeniyet seviyesini" hız
la yakalayacak bir modern toplum yaratmayı amaçlar. Bu modern top
lum yaratma süreci, ilk önce siyasi modernleşmeyi içeren devlet ve si
yasi kurumların kurulmasını, sonra da devlet eliyle modern toplumu
yaratacak kültürel modernleşme kurumlarının kurulmasını içeriyor.

Ayşe Kadıoğlu'nun "milletini arayan devlet" nitelemesinde göreceğimiz
gibi, cumhuriyet projesi ilk önce devleti kurup, sonra bu devlete özgü
milleti arama, daha doğrusu yaratma girişimini tanımlar.
Böyle olduğu içindir ki, cumhuriyet projesi bir taraftan halk
egemenliği kavramını kendisine temel alırken, diğer taraftan da, dev
let merkezci bir siyasi söylemle, siyasi aktörlerinin güçlü olmadığı bir
siyasal yaşam, ekonomik aktörlerin güçlü olmadığı bir ekonomik ya
şam, bireyin ya da bireysel hak ve özgürlüklerin güçlü olmadığı bir
toplumsal yaşam anlayışı üzerinde hareket etti. Yine böyle olduğu için
dir ki, siyasi bir modernleşme, bir ulus-devlet kurma projesi olarak ba
şarılı olan cumhuriyet projesi, demokratikleşme bağlamında başarısız
oldu. Her ne kadar, 1 945 sonrası dönem çokpartili parlamenter bir sis
teme geçişi başarsa da, cumhuriyet projesi modernleşme sürecini de
mokratikleşmeye dönüştürmede başarısız oldu.
Bu başarısızlığın temel nedeni de, özellikle son on yıllarda hem
Türkiye'de yaşanan toplumsal değişime, hem de hızla değişen ve küre
selleşen dünyanın Türkiye üzerinde yarattığı etkilere güçlü bir yanıt
olabilecek tarzda cumhuriyet projesini demokratik temelde yeniden
yapılanma siyasi tercihinin yapılmamasıdır. Aksine devlet-merkezci si
yaset, bu toplumsal değişim sürecinde, cumhuriyet projesini koruma
adına, topluma karşı devleti koruma tercihini yaptı ve toplumsal so
runlara ve değişime yanıt bulmak girişiminde olmadı. Diğer bir deyiş
le, tarihsel değişimi iyi okuyan ve ileriye dönük bir siyasi tercih yapa
rak cumhuriyet projesini demokratikleştirmek yerine, geriye dönük ve
tarihsellik-dışı bir siyasi kararla varolan devlet-merkezci siyaseti koru
ma tercihi, Türkiye'de istikrar yerine, siyasi, ekonomik ve kültürel dü
zeylerde yaşanan ciddi krizleri yarattı.
Bu bağlamda, 2001 Ağustos ayından başlayarak 3 Kasım 2002
genel seçiminden sonra giderek ivme ve ciddiyet kazanan ve özünde
Avrupa Birliği'ne tam üyelik için yapılan demokratikleşme reformları
nı ve bu temelde gösterilen siyasi iradeyi cumhuriyet projesinin de
mokratik yeniden yapılanma süreci olarak okuyabiliriz. Özellikle
cumhuriyet projesi ve avrupa birliği 1.lf.1
1 990'lı yıllara hakim olan topluma, toplumsal değişime ve toplumsal

taleplere karşı devleti koruma üzerine yapılan siyasi iradenin yerine,
bugün ileriye dönük, demokratikleşme üzerine yapılan bir siyasi irade
var. Bu iradenin oluşmasında, hem toplumdan gelen değişim talepleri,
hem de Avrupa Birliği'ne tam üyelik süreci etkili oldu. Türkiye'de,
1 923'te cumhuriyet-modernleşme ilişkisi temelinde çok önemli, tarih
sel ve ileriye dönük bir siyasi irade gösterildi. Bugünse, cumhuriyet-de
mokrasi ilişkisi temelinde ve cumhuriyet projesinin demokratik temel
de yeniden yapılanma sürecine anlam veren bir siyasi iradenin, bir si
yasi tercihin yapıldığı bir dönemi yaşıyoruz. Avrupa Birliği'ne tam
üyelik bu süreci de, bu ileriye dönük siyasi iradenin ortaya çıkmasın
da önemli bir katkı sağlamıştır, sağlamaya da devam edecektir. Şüphe
siz ki karar ve sonuç Türkiye'nindir ve demokratikleşme üzerine olu
şan siyasi iradenin güçlülüğüne ve toplumsallaşmasına bağlıdır.
Korkunun Zaferi ve Dünyamn Kaygısı
ohn Kerry'nin yenilgiyi kabul etmesiyle, George Bush'un ABD baş
J kanı olarak ikinci dönemi başladı. Bu seçim sonuçları açısından son

dönemlerin en önemli seçimiydi. Sadece 1 1 Eylül sonrası Amerikan
toplumunun nasıl yönetileceği sorusuyla ilgili değil, bugün çok ciddi
ve tehlikeli bir süreçten geçen dünya siyasetinin nasıl şekilleneceği so
rusuyla ilişkili bir seçim olduğu için, hepimizi sonuçları açısından ilgi
lendiren bir seçim yaşadık. Terörün ve terörizme karşı mücadelenin
uluslararası ilişkilerin merkezi konumuna yerleştiği 1 1 Eylül sonrası
dünyada, Irak işgalinin yaşadığımız dünyayı güvenli değil, tam da ak
sine daha güvensiz, daha belirsiz bir duruma soktuğu bir dönemde ya
şanan başkanlık seçiminin, sadece Amerikan toplumunu değil, tüm
dünyayı ilgilendirmesi ve son dönemlerin en önemli seçimi konumuna
gelmesi çok doğaldı. Tüm dikkatimizi odakladığımız seçim, değişime
karşı korkunun zaferiyle sonuçlandı. 1 1 Eylül terörünün Amerikan
toplumunda yarattığı " korku"yu iyi değerlendiren, bu korkuyu sürek
li olarak yeniden üreten ve derinleştiren bir ideolojik bombardımanla
seçim stratejisini geliştiren Bush yönetimi, Kerry'ye karşı kazandı, hem
de Senato ve Temsilciler Meclisi'nde çoğunluğu kazanarak. Seçim so-
nuçları Bush ve Kerry arasında nicel anlamda küçük bir oy marjini ol
duğunu gösterse de, nitel düzeyde seçim çok güçlenmiş bir Bush yöne
timini ortaya çıkardı.
KORKU-GÜVENLİK-LİDERLİK İLİŞKİSİ
Tüm dünyada ciddi bir popülarite sorunu yaşayan ve İslam dünyasın
da "Amerika'ya karşı nefret" denen toplumsal olgunun ciddi boyutla
ra ulaştığı bir başkanlık döneminden sonra, Bush yönetiminin bu se
çim başarısı nasıl açıklanmalı ? Bu bağlamda temel öğenin, Amerika ve
Amerika-dışı dünya arasında bugün yaşadığımız dünyanın algılanma
sındaki "zihniyet farkı" olduğunu düşünüyorum. Amerika bu seçimi
" korku siyaseti "nin egemenliği içinde yaşadı. Amerikan toplumunun
terörizme karşı güvenlik içinde olması için "kendinden emin ve irade
sahibi bir lidere" gereksinim içinde olduğu düşüncesi seçim sürecinin
temel gündemi yapıldı. Terör korkusu içinde olan bir topluma kendin
den emin ve iradeli bir liderin daha güvenli bir ortam yaratacağı stra
tejisi, Bush yönetiminin tek ve temel stratej isiydi. Kitle imha silahları
nın Irak'ta bulunamamasının ve geçmiş Irak yönetimiyle terör odak
ları arasında ilişki olduğu savının ispatlanamamasının Bush yönetimi
nin lrak'ın işgali kararını "ciddi bir meşruiyet sorunu"yla karşı karşı
ya bırakması; savaş nedeniyle ABD ile tarihsel transatlantik müttefik
leri arasında giderek artan kopuşlar ve en önemlisi· lrak'ın işgalinin
yaşadığımız dünyayı daha güvensiz bir konuma soktuğu düşüncesinin
dünya ölçeğinde yaygınlaşması: bu olguların hiçbiri Bush yönetiminin
" korku-güvenlik-liderlik ilişkisi" üzerine kurduğu basit seçim strateji
sini zayıflatamadı. Amerika kendisine ve dünyaya korku temelinde
yaklaştı. Irak sorununu, bu sorun içinde bugüne sayıları yüzbine var
dığı söylenen ölüm oranını, transatlantik ilişkilerinde yaşanan kırıl
maları ikinci plana attı. Kendi güvenlik sorununu birincil öneme geti
rip, Bush yönetiminin ikinci dönemine yeşil ışık yaktı. Korku meşru
iyeti, güvenlik değişimi yendi. Seçim sonucunda oluşan durum, korku
nun zaferinin ve dünyanın kaygısının eşzamanlı beraberliği olarak ta
nımlanabilir.
korkunun zaferi ve dünyanın kaygısı 145
DÜNYA VE MEŞRUİYET
Bu sonucun hem dünya siyaseti, hem de Amerika üzerinde çok önem
li sonuçları olduğunu da söylemeliyiz. Bu seçimde çok net olarak bir
toplumsal olgu ortaya çıktı: dünyanın bir süper güç ve hegemon ola
rak ABD'nin küresel konumuna bakmasıyla, Amerikan toplumunun
dünyaya bakması arasında çok ciddi bir fark, bir karşıtlık ilişkisi var.
Dünya ABD başkanlık seçimlerine, bugün yaşanan Irak sorunu, Orta
doğu'nun giderek kaosa giden istikrarsız yapısı ve terörizme karşı kü
resel mücadelede Bush yönetiminin gösterdiği başarısızlıklar temelin
de yaklaştı ve "değişimin önemini" vurgulayarak yüksek oranda
Kerry'i destekledi. Terörizme karşı küresel mücadele adına işgal edilen
Irak, dünyayı daha güvensiz bir ortama sürükledi. Irak ve Ortadoğu
bölgesinde en azından minimum düzeyde bile bir istikrar sağlanama
dığı, İsrail-Filistin sorununun giderek çözümsüzlüğe gittiği ve bu süre
cin terörizme alt yapı hazırladığı bir dönem yaşanıyor. Bu sorunlarda
yaşanacak başarı için, ABD'nin küresel rolünde bir değişimin olması
gerekli. Bu değişim, uluslararası bir norm olarak meşruiyet ilkesine
önem veren, BM ve NATO gibi örgütlerin rölünü ve etkinliğini güçlen
direcek "çoktaraflı bir dış politika" anlayışını destekleyen ve transat
lantik ilişkilerde, dolayısıyla ABD-AB ilişkilerindeki düzelmenin küre
sel demokratik yönetim için önemini vurgulayan bir zihniyetle olasılık
kazanabilirdi. Bu olasılık dünyanın gözünde, Kerry başkanlİğındaki
demokratların ABD'nin yönetimine soyunmasıydı. Bu nedenle de,
ağırlıklı olarak dünyada paylaşılan ortak düşünce, ABD yönetiminde
oluşacak bir değişimin, dolayısıyla demokratların Kerry başkanlığında
yönetime gelmesinin, hem Amerika toplumu için, hem de dünya. siya
seti için olumlu sonuçlar doğuracağıydı.
Seçimde Bush'un Kerry'e karşı tercih edilmesi ve seçim süresin
ce ve sonrasında Amerika'da yapılan yorumların Bush yönetiminin dış
politika anlayışının değişmeyeceği üzerinde birleşmesi temelinde, se
çim sonucunun dünyada ciddi bir hayal kırıklığı ve geleceğe dönük
ciddi bir kaygı yarattığını söyleyebiliriz. İkinci Bush yönetimi sürecin
de dünya ile Amerika arasındaki küresel sorunların çözümünde oluşan
"yöntem ve zihniyet farklılığı "nın yaygınlaşıp, derinleşme olasılığının

yüksek olduğunu da söyleyebiliriz.
İKİYE BÖLÜNMÜŞ AMERİKA

Amerikan Başkanlık seçiminin ikinci önemli sonucu, Amerika ile dün
ya arasındaki farklılığın çok daha net ve belirgin olarak Amerika için
de ortaya çıkması. Amerikan toplumu içinde ortaya çıkan Bush yöne
timinin sürdürdüğü "korku siyaseti"nin Amerika için zararlı olduğu
düşüncesi, bu seçimin sadece bir başkanlık seçimi değil, Amerika'nın
geleceği ile ilgili önemli bir dönüm noktası olarak algılanmasını gün
deme getirdi. Bu nedenle de, bu seçime katılım yüzde altmış civarında
oldu. Bu oran 1 9 60'lardan beri yaşanan en büyük oran. Ama aynı za
manda da, Amerika toplumunda ciddi bir bölünme yarattı. Bu bölün
me farklı düzeylerde yaşanıyor. ABD dış politikasında önemli bir yön
tem değişikliği isteyenlerle kendilerini korku siyasetine bırakanlar ara
sında; Amerikan toplumsal yapısında küreselleşmeyi temsil eden şehir
li kesimlerle içe kapalı kırsal kesim arasında; kimliklerini bireysel hak
ve özgürlüklerde görenlerle kendilerini güvenlik ideolojisinin taşıyıcı
özneleri olarak tanımlayanlar arasında; demokrasi ve çok kültürlü ya
pının toplumsal yaşam için önemini vurgulayanlarla, kültürel özcülü
ğü ve farklı olanı öteki olarak gören sosyal muhafazakarlar arasında
ve terörizme karşı küresel mücadelede "yumuşak güç" dediğimiz kül
türel diyalogların önemini savunanlarla dünyayı medeniyetler arası ça
tışmaya indirgeyenler arasındaki farklılık ve karşıtlık ilişkisi Ameri
ka'yı iki farklı toplum vizyonuna ve zihniyetine sahip bir topluma dö
nüştürmektedir. Bu iki farklı toplum oluşma sürecinin, bu seçimle top
lumsal yapı içinde derinleşeceğini ve yaygınlaşacağını, en azından cid
di bir olasılık olarak görebiliriz.
Hem dünya ile Amerika arasında, hem kendi toplumu içindeki
bu farklılaşmayı gören Bush yönetimi ikinci döneminde bir tercih yap
mak durumunda: ya korku siyasetini kendi toplumunda sürdürürken,
terörizme karşı mücadeleyi önleyici savaşa indirgeyen tek taraflı dış
politika anlayışıyla dünyaya yaklaşacak, ya da kendi toplumunda ya-
korkunun zaferi ve dünyanın kaygısı 147
şanılan kutuplaşmayı düzeltmeye çalışırken, küresel sorunlara çözüm

bulacak çoktaraflı bir dış politika sürdürecek. Bugün ilk tercih daha
olası gözüküyor ve bu nedenle de gelecek için endişeli ve kaygılı olma
mız için çok sebep var. Aynı zamanda, tam da bu nedenle, ikinci terci
hin yaşama geçmesi için, sivil toplumdan uluslararası örgütlere kadar
farklı düzeylerde küresel adalet ve demokrasi için mücadelenin sürme
si ve yaygınlaşması gerekiyor. Kaygının korkuya zaferi de, bu mücade
lenin başarısında yatıyor.
Amerikan Hegemonyası ve Irak
eorge Bush başkanlık seçimini kazanarak ABD başkanı olarak

G ikinci dönemini başlattı. Bu seçim Amerika'da sosyal muhafaza
kar dalganın güçlenmesi anlamına geldi. Clinton döneminin sonunda
başlayarak giderek güçlenen sosyal muhafazakar ideoloji, uluslararası
ilişkilerde dünya düzeyinde ciddi bir meşruiyet sorunu yaşayan ve
"Amerika'ya karşı nefret" denilen toplumsal olgunun giderek derin
leştiği bir dönemde Bush yönetiminin seçimi kazanmasını sağladı. Se
çim sonucunda, Amerikan toplumu din temelli bir muhafazakarlığın
güçlendiği bir toplum olarak karşımızda, dünya ise ABD dış politika
sının terörizme karşı savaşın adına uygulanan hatalı tercihleri sonu
cunda " güvensizliğin " her alanda hissedildiği bir dünya olarak karşı
mızda. Bu durum başkanlık seçimini kazanarak ikinci dönemini baş
latan Bush yönetiminin ilginç bir niteliğini ortaya koyuyor. Uluslara
rası ilişkilerde başarısız, kendi ülkesinde başarılı bir yönetim var kar
şımızda. Bu durumu anlamak için, Bush yönetimi altında hareket eden
Amerikan hegemonyasının iki "yüzü"ne, "ikili hareket tarzı"na bak
mamız gerekiyor.
AMERİKAN HEGEMONYASININ İKİ YÜZÜ

Bush yönetiminin niye seçimi kazandığı sorusu temelinde 1 1 Eylül te
röründen bugüne yaşadığımız dünyanın değişimine baktığımız zaman,
bu yönetimin birbirleriyle ilişkili ama aynı zamanda farklı iki yüzünün
olduğunu gözlemliyoruz. Bu durum, aynı zamanda dünya üzerinde he
gemonik bir liderlik konumuna sahip Amerika'nın iki yüzü olarak da
değerlendirilebilir. Bu iki yüz, Amerika'nın dünya ile ilişkilerindeki yü
zü ve Bush yönetiminin Amerikan toplumunu yönetirken gösterdiği
yüz olarak ortaya çıkıyor. Birinci yüz "savaş yüzü": terörizme karşı
küresel savaş adına "tektaraflı" olarak ve "önleyici savaş" kavramı te
melinde önce Afganistan, sonra lrak'a karşı açılan, söylem düzeyinde
de Suriye, İran, Kuzey Kore gibi ülkeleri de içeren savaşlarda ortaya çı
kan yüz. 1 1 Eylül terörünü insanlığa karşı işlenmiş bir suç olarak de
ğil, Amerika ulusuna karşı bir savaş olarak değerlendiren Bush yöne
timinin sürdürdüğü dış politika " tektaraflı ve savaşçı" bir yüze sahip.
Amerikan hegemonyasını dünyanın "yeni Amerikan yüzyılı" olarak
tanımlayan, savaşla Afganistan ve lrak'ta olduğu gibi rejim değişikliği
yapmaya çalışan ve siyaseti "dost-düşman ayrımı" temelinde gören bu
savaşçı yüz, bugün çok ciddi sorunlarla karşı karşıya.
" Saddam sonrası Irak" denilen dönem, insan trajedilerinin
her gün yaşandığı, bugüne kadar çok büyük sayıda insanın öldüğü,
direnişle terörün birbirine karıştığı ve siyasal istikrarsızlığın sivil sa
vaşa doğru gittiği bir dönem oldu. Bu dönem içinde, savaş nedeni
olarak gösterilen kitle imha silahları lrak'ta bulunamadı, Irak ile 1 1
Eylül terörünü yaratanlar arasında organik bir bağ olmadığı anlaşıl
dı ve ABD dış politikası çok ciddi bir meşruiyet ve inandırıcılık so
runuyla karşı karşıya kaldı. Yine bu dönemde, dünyanın farklı yer
lerinde kanlı terörist eylemlerin olduğunu gördük. Ve dünya daha
güvensiz bir dünyaya dönüştü. Aynı dönem içinde, Ortadoğu'da bel
li bir düzeyde istikrarın kazanılması için kilit konuma sahip İsrail-Fi
listin sorununun tamamiyle çözümsüzlüğe dönüştüğünü gördük.
Tüm bunlar, Bush yönetiminin dışa bakan yüzünün başarısız bir yüz
olduğunu ortaya çıkarttı. Bu nedenledir ki, tüm dünyada yapılan ka-
amerikan hegemonyası ve ırak 151
muoyu yoklamalarında John Kerry ağırlıklı olarak tercih edilen baş

kan adayıydı.
Bu başarısızlığa rağmen Bush nasıl kazandı ? Bu soruya yanıt
vermek için Bush yönetiminin ikinci yüzüne, kendi toplumuna dönük
yüzüne bakmak gerekiyor. Bu yüz " korku yüzüydü", Amerikan toplu
munu terör temelinde korku toplumuna dönüştüren yüzdü. Amerika
bu seçimi "korku siyasetinin" egemenliği içinde yaşadı. Amerikan top
lumunun terörizme karşı güvenlik içinde olması için " kendinden emin
ve irade sahibi bir lidere" gereksinim düşüncesi seçim sürecinin temel
gündemi yapıldı. Terör korkusu içinde olan bir topluma kendinden
emin ve iradeli bir liderin daha güvenli bir ortam yaratacağı stratejisi,
Bush yönetiminin temel seçim stratejisiydi. Amerika kendisine ve dün
yaya korku temelinde yaklaştı. Korku meşruiyeti, güvenlik değişimi
yendi. Korkunun zaferinde din temelli sosyal muhafazakar ideoloj inin
de önemli bir payı vardı. Bu ideoloji, kürtaj sorusuna da, eşcinsel evli
liği sorusuna da, gen ve kök hücre araştırmalarına da "ahlaki ve din
sel benliğin ve kültürün yok olması korkusu"yla yaklaşan bir niteliğe
sahipti. Sosyal muhafazakarlığın bu sorulara bireysel tercihler, kimlik
talepleri, ya da bilimsel araştırmanın geleceği temelinde değil; ahlaki
benliğin, dinsel kültürün yok olması, dolayısıyla korku temelinde yak
laşması, Amerikan toplumunun terör sorununa da korku temelinde
yaklaşmasına önemli bir ideolojik dayanak sağladı. Bu nedenle, Bush
yönetiminin korku yüzü kendi toplumunda başarılı oldu, dış dünyaya
bakan yüzündeki başarısızlık ikinci plana atıldı, en azından değişim is
teyenlerin oyları yönetim değişikliği yapacak orana ulaşmadı.
BUSH YÖNETİMİNİN İKİLEMİ

Bush yönetimin iki yüzü ve Amerikan hegemonyasının ikili yapısı seçim
başarısını getirmekle birlikte, Amerikan toplumunu ikiye böldü. Örne
ğin New York Times'ın yazarı Thomas Friedman'ın seçim sonrası yazı
larında belirttiği gibi, bugün iki farklı Amerika'dan konuşuluyor.
Önceki sayfalarda dile getirildiği gibi, Amerikan toplumsal ya
pısında küreselleşmeyi temsil eden şehirli kesimlerle içe kapalı kırsal
1 52 dış politika ve demokratikleşme
kesim arasında; kimliklerini bireysel hak ve özgürlüklerde görenlerle

tamamiyle güvenlik ideolojisinin taşıyıcı öznleri arasında; demokrasi
ve çok kültürlü yapının toplumsal yaşam için önemini vurgulayanlar
la, kültürel özcülüğü ve farklı olanı öteki olarak gören sosyal muhafa
zakarlar arasında ve terörizme karşı küresel mücadelede "yumuşak
güç" dediğimiz kültürel diyalogların önemini savunanlarla dünyayı
medeniyetler arası savaşa indirgeyenler arasındaki farklılık ve karşıtlık
ilişkisi Amerika'yı iki farklı toplum vizyonuna ve zihniyetine sahip bir
topluma dönüştürmektedir. Bu iki farklı toplum oluşma sürecinin, bu
seçimle toplumsal yapı içinde derinleşeceğini ve yaygınlaşacağını, en
azından ciddi bir olasılık olarak görebiliriz.
AMERİKAN HEGEMONYASI VE FELLUCE

Bush yönetiminin bu toplumsal bölünmüşlüğü belli oranda çözmesi
için, en azından lrak'ta hızlı bir şekilde istikrar sağlanması gerekiyor.
Bu da, lrak'ta yapılacağı söylenen seçimlerin gecikme olsa da yapılma
sını ve bu nedenle de, ciddi can kayıpları ve insan trajedileri yaşansa
da, lrak'taki direnişin kırılmasını gerektiriyor. Hemen seçim başarısı
sonrası bir anda lrak'ta Kuzey Irak dışındaki alanlarda "sıkı yönetim
uygulamasına" geçilmesi ve Felluce'de çok büyük bir askeri operasyo
nun başlatılması, bu bağlamda sürpriz değil. Bush yönetimi biliyor ki,
lrak'ta yaşanan başarısızlığın devamı, lrak'ın ve Ortadoğu'nun daha
da istikrarsızlaşması, hem kendi toplumunda ortaya çıkan bölünmüş
lüğü ve kutuplaşmayı, hem de ABD ile dünya arasındaki bölünmüşlü
ğü daha da derinleştirecek. Sı kıyönetim ve Felluce operasyonu Ameri
kan askeri güçlerinin giderek sertleşecek operasyonlarının ilk tezahür
leri. Daha da sert bir Bush yönetimi oluşma sürecinde. Amerikan he
gemonyasının birinci yüzü sertleşiyor, dünyanın kaygısı daha da artı
yor. Bu durumun bugünü ve yakın geleceği belirleyeceğini söylemek
hatalı olmaz dive düsünüvorum.
17 Aralık ve Türkiye'nin
Avrupa Dönüşümü
2 004 yılı boyunca Türkiye gündeminin e n önemli konusu, 1 7 An

lık Zirvesi'nin sonucuydu. 2002, Aralık'ta yapılan Kopenhag Zir
vesi'nin "Türkiye Kopenhag siyasi kriterlerini karşıladığı zaman, Tür
kiye ile tam üyelik müzakereleri gecikmeksizin başlayacaktır" sonuç
kararından sonra, 17 Aralık'ta bu koşulu gerçekleştiren Türkiye'nin
tam üyelik konumuyla ilgili son karar alınacaktı. Zirve öncesi sadece
Türkiye ve Avrupa "alınacak kararın ne olması gerektiği" sorusuna ki
litlenirken, bu karar küresel ölçekte de çok önem ve ilgi kazandı. Zir
ve öncesi Avrupa'da güçlenen anti-Türkiye söylemi ve lobisinin "de
rinleştirilmiş, ama özel ya da ayrıcalıklı üye statüsü" üzerine baskısı ve
Kopenhag siyasi ölçütlerini karşılasa bile, farklı dinsel, coğrafi, kültü
rel ve siyasi kimliğiyle Türkiye'ye " farklı davranılması gerektiği" tezi,
1 7 Aralık kararını ulusal, bölgesel ve küresel ölçekte çok önemli so
nuçlar doğurma potansiyeli taşıyan bir karar konumuna getirdi. 1 7
Aralık kararı sadece bir ülkenin AB ile tam üyelik müzakerelerine baş
laması üzerine alınacak bir karar değildi; sonuçları açısından, hem Av
rupa, hem de dünya siyaseti bağlamlarında "tarihi bir karar" olacak
tı. Türkiye ile ilgili karar tarihi bir karardı, çünkü, bu konuda yazdı-
ğım yazılarda ve yaptığım konuşmalarda hep altını çizmeye çalıştığım

gibi, bugün Türkiye-AB ilişkilerinden konuşmak özü ve sonuçları te
melinde sadece Türkiye'nin üyeliğinden konuşmayı değil, aynı zaman
da "Avrupa kimliğinin nasıl şekilleneceği " ve Avrupa'nın 1 1 Eylül son
rası dünyada "etkili bir küresel rol" oynayıp, oynayamayacağı sorula
rının yanıtını da içeriyordu. Bu anlamda, 17 Aralık Zirvesi üç-boyut
lu bir Türkiye tartışmasının yapılacağı bir zirveydi: (a) "tam üyelik
müzakerelerine başlayacak bir ülke" olarak Türkiye; (b) "nasıl bir Av
rupa/Avrupa kimliği" sorusuna verilecek yanıtın, ünlü Fransız düşünü
rü Jacques Derrida'nın terminolojisi içinde, "dışsal kurucu" aktör ola
rak Türkiye ve (c) Avrupa'nın gerek duyulan küresel rolüne önemli bir
katkı sağlayacak "jeopolitik demokratik siyasi aktör" olarak Türkiye.
1 7 ARALIK KARARI VE DÜNYA

Bu bağlamda 1 7 Aralık Zirvesi'ni düşündüğümüz zaman, en genelde,
her ne kadar tüm zirve boyunca Türkiye üzerine yapılan "Kıbrıs soru
nu"na indirgenmiş tartışmalar hayal kırıklığı yaratsa bile, "Türki
ye'nin 3 Ekim 2005'te tam üyelik müzakerelerine başlaması" temelin
de alınan karar, "tarihi bir karar" dır. Bu karar, " medeniyetler-arası ça
tışma" söylemi yoluyla savaşa indirgenmiş, İslami kimliğin bir bütün
içinde " düşman ve potansiyel terörist öteki" olarak kodlandığı ve bu
temelde de bugün yaşadığımızdan çok daha yaygın ve derin sorunlara
ve insan trajedilerine gebe 1 1 Eylül sonrası dünya da, farklı kimlikler
arası diyalog ve bir arada yaşamanın olası olduğunu simgeleyen bir
karardır. Bu nedenledir ki, Türkiye'nin tam üyelik müzakerelerine baş
lama kararı üzerine yapılan yorumlara küresel ölçekte baktığımız za
man, alınan kararın, demografisi ağırlıklı olarak Müslüman olan laik
bir ülkenin Avrupa'ya kabulü olarak algılandığını görüyoruz. Yine bu
nedenledir ki, İslam dünyasında, örneğin İran, Suriye, Kuzey Afrika
ülkeleri tarafından, Türkiye'nin AB üyeliği, Avrupa ile bu dünya ara
sındaki ilişkilerde Türkiye'nin oynayabileceği " bir köprü, bir akta
rım/geçiş rolü" temelinde görülüyor. Bir taraftan bugün çok ciddi bir
süreçten geçen Ortadoğu'nun geleceği, diğer taraftan da 1995'ten beri
17 aralık ve türkiye'nin avrupa dönüşürrü 155
pek işe yaramamış olan ve Avrupa ile AB'ye üye olmayan Kuzey Afri
ka ve Ortadoğu ülkeleri arasında işbirliği yaratmak amacını tanımla
yan " Barselona süreci"nin yeniden canlandırılmasında AB'yle tam
üyelik müzakerelerine başlamış Türkiye'nin önemli bir rol oynayabile
ceği düşüncesi, 17 Aralık kararını tarihi bir karar yapıyor. Bu da bize,
yukarıda belirttiğim gibi, 17 Aralık kararının, dünyada, basit ve tek
nik bir "tam üyeliğe başlama kararı" olarak algılanmadığını gösteri
yor: aksine dünya, alınan kararı Türkiye'nin çok daha gerisine giden
ve Avrupa'nın bugün çok gereksinim duyduğumuz küresel demokratik
yönetimin kurulmasında "ne rol oynayacağı " sorusu bağlamında dü
şünüyor. Bu anlamda, alınan karar uluslararası ilişkiler içindeki sonuç
ları açısından "tarihi bir karar" olma potansiyelini taşıyor. Şüphesiz
ki, alınan kararın yaşama geçirilmesinde, Türkiye'nin üzerine düşenle
ri yapması kadar, belki de daha da önemli olarak AB'nin göstereceği
siyasi ve olumlu irade belirleyici olacaktır.
1 7 ARALIK KARARI VE AVRUPA

1 7 Aralık öncesi Avrupa Parlamentosu'nda Türkiye üzerine yapılan
oylamada, alınan gizli oylama kararına tepki olarak ortaya çıkan
" Evet, yes, si, ja ... Türkiye" tablosu, sadece Türkiye'ye evet mesaj ını
içermiyordu, aynı zamanda, Avrupa içinde yapılan "nasıl bir Avrupa
istiyoruz" tartışmasında "çokkültürlü ve demokratik normlar temelin
de yaşayan bir Avrupa vizyonu"nu destekleyenlerin "içe kapanık, kül
türel olarak özcü, kendinden farklı olanı korkulması gereken bir öte
ki olarak kodlayan Avrupa düşüncesi"ne karşı haykırışlarını da simge
liyordu. AP'den çıkan "Türkiye'ye evet" kararı, Türkiye'nin tam üye
liğinin Avrupa içinde ve Avrupa kimliği üzerindeki önemini bize gös
teriyordu: ağırlıklı olarak Müslüman bir nüfusun laik ve demokratik
bir yönetimle birlikteliğini tanımlayan Türkiye'nin tam üyeliği, kültü
rel özcü Avrupa düşüncesine karşı, "demokratik normlarını çokkül
türlü bir kimlik üzerine kurmuş Avrupa vizyonu "na önemli katkıda
bulunacak bir aktörün Avrupa'ya kabulü olarak algılanıyordu. 1 7
Aralık kararı, Avrupa içinde d e "tarihi bir karar" oldu. Avrupa'nın
kendi entegrasyon ve genişleme mekanının, kültürel değil demokratik

normlar üzerinde hareket ettiğini ve Avrupa'nın kültürel, dinsel ve
coğrafi nedenlerle farklı olanı dışlamadığını niteleyen bir karar oldu.
1 7 Aralık Zirvesi, bu anlamada, iki farklı Avrupa düşüncesinin de kav
gasını içerdi, AP gibi, AB'nin de Türkiye'nin tam üyeliğine evet deme
si, kararın Avrupa içindeki sonuçları açısından tarihi olduğunu ortaya
çıkardı. Bugünden itibaren bu tarihi kararın Avrupa'da yaşama geçi
rilmesi sürecini izleyeceğiz. Bu süreç içinde, anti-Türkiye söyleminin ve
lobisinin "ayrıcalıklı üyelik" ve "Türkiye'nin tam üyeliğini engelleme"
iddialarını duyacağız, ama unutmayalım ki bu iddialar artık karşıla
rında tam üyelik müzakerelerine aday değil, bu süreci yürüten bir Tür
kiye göreceklerdir. Türkiye'nin bu süreç içinde göstereceği başarı, de
mokratikleşen ve sürdürülebilir ekonomik kalkınma yolunda ciddi
adımlar atmış bir Türkiye, her geçen gün çokkültürlü Avrupa vizyonu
na önemli katkılarda bulunurken, kültürel özcü Avrupa söylemini de
o kadar meşruiyet temelinde zayıflatacaktır.
17 ARALIK KARARI VE TÜRKİYE

1 7 Aralık kararı, dünya ve Avrupa için olduğu kadar, Türkiye için de
"tarihi bir karar"dır. Evet doğrudur, 17 Aralık Zirvesi'nin "Kıbrıs so
runu"na indirgenmesi herkes için ciddi bir hayal kırıklığı olmuştur,
Zirve süreci içinde Türkiye için müzakereleri kesme noktasına gelecek
sorunlar yaşanmıştır. Evet doğrudur, Zirve sonucunda Türkiye tam is
tediğini alamamıştır ve bu bağlamda Başbakan Erdoğan'ın doğru ola
rak nitelediği gibi, "sonuç bir zafer değil ama başarıdır". Ama, şu da
doğrudur ki, "3 Ekim 2005'te Türkiye ile tam üyelik müzakerelerine
başlama" kararı tarihi bir karardır ve bu ·karar hem "Türkiye'de top
lumsal dönüşümü", hem de "Türkiye'nin Avrupa dönüşümünü" sim- .
gelemektedir. 1 7 Aralık kararı, Türkiye'de devlet-toplum/birey ilişkile
rinin demokratikleşme ve sürdürülebilir ekonomik kalkınma temelin
de dönüşüm sürecini hızlandıracak ve derinleştirecek siyasi, kurumsal
ve yasal temeli yaratan bir niteliktedir, aynı zamanda da Türkiye'nin
ulusal ve uluslararası ilişkilerini "Avrupa ekseni"nde kurma sürecini
17 aralık ve türkiye'nin avrupa dönüşümü 157
başlatan bir karadır. Bugün artık karşımızda, bizim dışımızda bir Av
rupa yok: " karşılıklı ilişki" içinde olduğumuz, tam üyelik sürecini baş
lattığımız bir Avrupa var. 1 999'da aday statüsü aldığımız, 2002'de bu
statüden tam üyelik müzakere sürecine başlamanın belli koşullara
bağlandığı AB'ye tam üyelik sürecimiz, bugün ciddi bir netlik ve belir
ginlik kazanmış durumda. AB, 17 Aralık'ta Türkiye'ye belki de ilk de
fa net bir mesaj verdi: tam üyelik müzakerelerine başlamak. Nasıl ar
tık Türkiye'nin karşısında ve dışında bir Avrupa yoksa, bu kararla Av
rupa'nın karşısında ve dışında da bir Türkiye yok. Bugün Türkiye-AB
ilişkilerinden konuşmak, artık "karşılıklı bağımlılık ve karşılıklı fayda
ya dayanan bir bütünleşme ilişkisinden" konuşmaktır. Bu süreç, "Tür
kiye'nin Avrupa dönüşümünü" nitelediği kadar, "Avrupa'nın Türki
ye'yi içselleştirmesini" de nitelemektedir. Bu anlamda, 1 7 Aralık kara
rı ve bu karar temelinde gösterilen siyasi irade, Türkiye'yi bağladığı
kadar, Avrupa'yı da bağlamaktadır.
1 7 Aralık Zirvesi'nde yaşadığımız hayal kırıklıklarından, ya
pılan diplomasi hamlelerinden ve sonuç olarak elde ettiğimiz başarı
dan alacağımız en önemli ve ilk ders şudur: Türkiye'nin tam üyelik
müzakere süreci de ciddi tartışmaların, mücadelelerin, çatışmaların
ve hayal kırıklıkların yaşanacağı bir süreç olacaktır. Türkiye'nin " bir
müzakere olarak siyaset" anlayışına kendini hazırlaması gerekmek
tedir. Türkiye ne kadar demokratikleşmesine ve sürdürülebilir eko
nomik kalkınmasına hız ve derinlik kazandırırsa, bu süreçte elde
edeceği kazanımlar da o kadar artacaktır. Türkiye'nin bunu yapma
sı için artık elinde tarihi bir 1 7 Aralık kararı ve bu kararın kendisini
ve Avrupa'yı eşzamanlı bağlayıcı niteliği vardır. 1 7 Aralık kararının
Türkiye'yi ve Avrupa'yı " eşzamanlı bağlayıcı" yapısını kavrayarak,
örneğin, önümüzde duran Kıbrıs sorununa yaklaşmalıyız, bu kavra
yışla Kıbrıs sorununda çözüm arayan aktif bir politika üretmeliyiz ve
unutmamalıyız ki, çözüm arayan Türkiye Avrupa'nın dışında değil,
artık Avrupa'nın içinde tam üyelik iddiasında ve sürecinde olan bir
Türkiye'dir.
TÜRKİYE' DE
DEMOKRATİKLEŞME
VE KİMLİK
Türkiye'de Devlet Sorunu
ve Demokratikleşme
3 Nisan 2003'te yapılan ve 7,5 saat süren MGK toplantısından

O Türkiye'de laikliğin korunması kararı çıktı. Irak Savaşı sonra
sı dünyada Türkiye'nin tercihleri, Türkiye-AB ilişkileri için yapmamız
gereken demokratikleşme reformları ya da sürdürülebilir ekonomik
kalkınma için alınması gereken uzun dönemli uygulamalar gibi çok
önemli sorunların masaya yatırılması yerine, bir kere daha "laiklik so
runu" ana gündem maddesi yapıldı. Gerçekten hızla değişen dünya
içinde bir kavşak noktasında olan ve geleceği için ciddi kararlar alma
sı gereken Türkiye'nin ana gündem maddesi " laiklik sorunu" mu ol
malı? Hem 2002 Kopenhag Zirvesi'nden hem de Irak Savaşı'ndan al
ması gereken en önemli dersin, "kendi içinde güçlü olmayan, dolayı
sıyla demokratikleşme-ekonomik kalkınma ve güvenlik sorunlarını
beraberce uzun dönemli çözemeyen bir Türkiye'nin hızla değişen dün
yada her zaman ciddi riskler ve belirsizliklerle yüzyüze kalacağı " oldu
ğu bir zamanda, gerçekten MGK toplantısının yarattığı ana gündem
"laiklik sorunu" mu olmalıydı?
Bu soruya yanıt MGK toplantısından yaklaşık 5 saat sonra ve
rildi. Türkiye 1 Mayıs sabahına Bingöl depremiyle uyandı. 84 öğren-
162 türkiye'de demokratikleşme ve kimlik
cinin ve 1 öğretmenin yıkılan ilk öğretim binasının içinde yaşamlarını

yitirmesi, bu soruya verilen net bir " hayır" yanıtıydı. Bingöl depremi
ve bu depremin simgesi olacak bir kamu binası olan ilköğretim okulu
nun yatakhanesinde uyurken ölümle tanışan çocukların bedenleri "ha
yır, Türkiye'nin temel sorunu toplumsal sorunlara ve taleplere yanıt
veremeyen siyaset anlayışıdır" diyordu. 84 öğrencinin ölümüne neden
olan yatakhane, bu anlamda, sadece çöken bir bina değildi, aksine
devlet-merkezci ve toplumdan kopuk siyaset anlayışının artık bitmesi
gerektiğinin bir simgesiydi. 17 Ağustos depreminden sonra, bir kez da
ha devlet-siyasetçi-müteahhit üçgeninin Türkiye için ne kadar tehlike
li ve sorun yaratıcı olduğunu gördük: tek bir bina ölümü, 84 çocuğa
uykularında tanıttı.
DEVLET-TOPLUM İLİŞKİSİ
Eğer, en genelde ve siyaset kuramı düzeyinde, siyaset insanla ilgili bir
etkinlikse ve insanların oluşturduğu toplumun yönetimiyle ilgili bir
müzakere ve karar alma süreciyse, siyasetin bittiği nokta da insanın
yok olduğu andır. İnsanların yaşamadığı bir mekana ve zamana top
lum diyemeyeceğimiz için, siyaset insanla vardır. Bu anlamda, siyase
tin temel amacı insan varlığının fiziki, ekonomik ya da düşünsel dü
zeylerde ortaya çıkabilecek yok olma anının engellenmesidir.
Türkiye'de, özellikle 1990'lı yıllardan bugüne, siyasetin bitim
anları üç-boyutta kendisini gösterdi. Aralarına hiyerarşik bir öncüllük
ilişkisi koymadan bu boyutları şu şekilde açımlayabiliriz. Birinci bo
yut, depremlerde yıkılan binaların içinde kalarak ölen insanların ya
rattığı siyasetin bitim anıdır. Bu bağlamda, Türkiye bir deprem bölge
si olmasına ve "deprem değil, güvenlik içermeyen binalar öldürür"
gerçeğine rağmen, yaşanan depremlerden hiç ders almayan, toplumsal
sorunlara ve taleplere sadece ideolojik olarak bakan ve kendisini dev
let-siyasetçi-müteahhit ilişkisi içinde yaşama geçiren devlet merkezci
siyaset anlayışı, Türkiye'nin temel sorunlarından birisi, belki de en
önemlisidir. Siyasetin amacı çocukların ölümünü engellemek olmalıdır.
Laiklik sorununun çözümü, ne ölen çocukları bize getirecektir, ne de
türkiye'de devlet sorunu ve demokratikleşme 163
devlet merkezci siyaset anlayışının toplumdan kopuk yapısını değişti

recektir.
İkinci boyut, 1 9 Şubat ekonomik krizinin sonucunda ciddi dü
zeyde işsizlik, açlık ve fakirlik sorunlarıyla karşılaşarak, ekonomik ge
leceği için hiçbir güveni kalmayan ve insan yaşamını belirleyen temel
gereksinimlerden yoksun toplumsal katmanların yarattığı siyasetin bi
tim anıdır. Açlık noktası siyasetin bitim anıdır. Bu bitim anını engelle
yemeyen siyaset anlayışı, bu sefer devlet-siyasetçi-rantiye sınıfı ilişkisi
temelinde hareket eden ve toplumsal ekonomik sorunlardan ve talep
lerden kopuk bir nitelik taşıyan devlet merkezci siyaset anlayışıdır. 1 9
Şubat krizinin görünüşte ekonomik bir kriz olmasına rağmen, özünde
bu anlayışın yarattığı bir yönetim krizi olması bağlamında, Türki
ye'nin temel sorunlarından birisi, sürdürülebilir ekonomik kalkınma
sürecinin gerçekleştirilmesi için gerekli uzun dönemli siyasi kararların
alınmamasıdır. Bu anlamda, siyasetin başlama anı da, toplumsal so
runlara ve taleplere yanıt verebilecek bir siyaset anlayışıyla ekonomik
toplum yönetiminin başladığı andır. Laiklik sorunu da, ne belli top
lumsal katmanların ekonomik olarak yok olması sürecini yaratan bir
sorundur, ne de laiklik sorununun çözümü otomatik olarak sürdürü
lebilir ekonomik kalkınmayı sağlayacaktır.
Siyasetin bitim anını simgeleyen üçüncü boyut, sıcak savaşın
başladığı ve insani düzeyin ortadan kalktığı andır. Karmaşık ve uzun
bir süreç olan savaşın öncesi ve sonrası dönemleri siyasi iken, sıcak sa
vaş anı, dolayısıyla sivil hayatların yok olduğu an siyasetin bitim anı
dır. Düşen bombaların ya da atılan kurşunların yarattığı ilk ölüm anı,
siyasetin bitim anıdır. Bu süreci, yakın zamanda Irak Savaşı'nda yaşa
dık. Irak Savaşı ABD hegemonyasının tek taraflı olarak dünyayı "ye
ni bir Amerikan yüzyılı" olarak yeniden yapılandırma projesinin ilk
ayağıydı . Irak Savaşı'yla Ortadoğu bölgesinin ABD hegemonyası için
de yeniden yapılandırılma süreci başladı. Bu savaşın Türkiye üzerinde,
en önemli etkisi, jeopolitik güvenliği, demokratikleşme ve ekonomik
kalkınmaya öncül gören devlet merkezci siyaset anlayışının hem top
lumsal sorunlara ve taleplere yanıt vermede, hem de dünyanın değişen
yapısını doğru okumada içerdiği sorunların ortaya çıkmasıydı. Irak

Savaşı bize kendi demokratikleşme ve ekonomik kalkınma sorunlarını
çözemeyen ve uluslararası ilişkilere hala dar bir güvenlik anlayışıyla
yaklaşan Türkiye'nin dünyanın değişen yapısına ayak uyduramayaca
ğını ve kendisiyle ilgili doğru kararlar alamayacağını gösterdi. Bu bağ
lamda da, Türkiye'nin temel sorunu laiklik sorunu değil, demokratik
leşme-ekonomik kalkınma-güvenlik ilişkisini eşzamanlı olarak kura
rak, toplumsal sorunlara ve taleplere uzun dönemli yanıtlar verecek ve
dünyanın değişen yapısına göre tutarlı dış politika tercihleri yapacak
bir siyaset anlayışını üretememe sorunudur.
SİYASET VE DEMOKRATİKLEŞME
Siyasetin tüm bu bitim anlarıyla ilgili sorunlardan şu önermeyi çıkar
tabiliriz: Türkiye'de demokratikleşme sürecinin yapılanması ve derin
leşmesi için laiklik sorununun çözümü önemlidir. Ama daha da önem
li olan, toplumdan kopuk siyaset anlayışının yerini devlet-toplum/bi
rey ilişkilerini bireysel haklar ve özgürlükler temelinde kuracak, sür
dürülebilir ekonomik kalkınma için uzun dönemli çözümler arayacak
ve siyaseti toplumsal sorunlara ve taleplere yanıt verebilen bir yönetim
sanatına dönüştürecek yeni bir siyaset anlayışının yaratılmasıdır. Bin
göllü çocukları uykularında yakalayan ölümü depremin değil, belli bir
siyaset anlayışının davet ettiğini unutmayalım.
Devlet-Merkezcilik,
Bireycilik ve Demokratikleşme
Yüzyılın Başında Türkiye ve Sosyal Demokrasi" adlı yazı-

" 2 1 e ma verdiği yanıtta, Ahmet Çakmak devlet-merkezci siyase
tin eleştirisi yapılırken ekonomik sınıfların taşıdığı ve yarattığı sorunla
rın gözardı edildiğini vurgulamaktadır. Böyle bir tutum hem bir devlet
toplum (ekonomi) karşıtlığı yapması, hem de örneğin 1 9 Şubat krizine
Türkiye'yi getiren iktisadi programları görardı etmesi bağlamlarında so
runlu bir tutumdur. Çakmak'ın eleştirisine, devlet-merkezci siyaset anla
yışı üzerine düşüncelerimin kendisiyle benzer olduğunu belirterek, tama
men katılıyorum. Bu yazıda, Çakmak'ın eleştirisini benim devlet-mer
kezcilik üzerine düşüncelerimi açmama yaratılan bir fırsat olarak kabul
ederek ve bu nedenle kendisine teşekkür ederek, Türkiye'de devlet-mer
kezci siyaset anlayışıyla demokratikleşme arasındaki ilişkiyi irdelemeye
çalışacağım. Böyle bir yöntem izlememin temel nedeni de, Ayşe Kadıoğ
lu'nun Radikal İki'de yayınladığı önemli bireyci liberalizm eleştirisidir.
Çakrnak'ın ve Kadıoğlu'nun farklı görünse de ortak noktalar taşıyan ya
zılarına dayanarak, bu yazıda Türkiye'de demokratik sol ya da sosyal
demokrasi ideolojilerinin devlet-merkezci siyaset anlayışına karşı ürete
bilecekleri demokratikleşme söyleminin içeriği üzerinde duracağım.
DEVLET-MERKEZCİLİK VE TARİHSEL BLOK

Çakmak'ın belirttiği gibi, Türkiye' de devlet-merkezci siyaset anlayışın
dan konuşurken sadece devlet seçkinlerinin siyaset üzerindeki kurum
sal ve ideolojik hakimiyetinden bahsetmememiz gerekir. Böyle bir eği
lim, devlete karşı pazarı, siyasete karşı sivil toplumu ve demokratikleş
meye karşı liberalleşmeyi yüceltme eğilimi taşır. Buna karşın, devlet
merkezci siyaset anlayışının eleştirisi "demokratikleşme paradigması
(modeli) " içinden de yapılabilir ve bu temelde yapılan bir eleştirinin
daha tutarlı ve temelli olduğunu düşünüyorum. Devlet-merkezci siya
set anlayışına demokratikleşme modeli içinden baktığımız zaman, bu
anlayışı kuran ve taşıyan kurumsal yapının ve zihniyetin çokboyutlu
ve çokkimlikli bir yapısının olduğunu ve belli çıkarlara dayanan bir it
tifaklar bütününü simgelediğini görürüz. Devlet-merkezci siyaset anla
yışı, varolan yapıyı değişime karşı korumayı amaçlayan ve bu temelde
siyasi ya da ekonomik bir artı değer sağlayan bir siyasi, ekonomik,
kültürel ve entelektüel aktörler birlikteliğini nitelemektedir.
Bir anlamda, Antonio Gramsci'nin dilini kullanırsak, devlet
merkezci siyaset anlayışından konuşurken, varolan yapıyı korumaya
çalışan bir "tarihsel blok"tan, bir "yönetim sınıfı"ndan konuşuyoruz.
Bu tarihsel blok devlet merkezci zihniyeti taşıyan bürokratik ve siya
sal aktörlerle organik bağ içinde olan ekonomik sınıfları, bazı sivil
toplum örgütlerini, düşünce kuruluşlarını ve entelektüelleri içeriyor.
Bu birliktelik, zihinsel ve kurumsal kimliği içinde, güvenliği demokra
tikleşme ve ekonomik kalkınmaya, devlet çıkarını bireysel özgürlüğe,
devlet-toplum ayrışmasını toplumsal katılıma, devlete karşı yükümlü
lüklere dayanan pasif vatandaşlığı sivil topluma dayalı aktif vatandaş
lığa karşı koruyarak ve savunarak hareket ediyor. Devletin toplumsal
ve bireysel yaşamın her alanını kapsadığı ve belirlediği bir siyaset an
layışını yaşama geçiriyor. .
DEVLET-MERKEZCİLİK, BİREYCİLİK VE DEMOKRASİ

Genelde sosyal demokratik ideoloj inin, özelde de CHP'nin Türki
ye'de devlet-merkezci siyaset anlayışıyla uyum içinde hareket ettiğini
devlet-merkezcilik, bireycilik ve demokratikleşme 167
söyleyebiliriz. Bu anlayışa karşı geliştirilen güçlü eleştirinin, son yıl

larda Türkiye'de söylemsel bir güç kazanan bireyci (neo)liberalizm
tarafından yapıldığını görüyoruz. Bu eleştirinin ciddi sorunları oldu
ğunu düşünüyorum. Türkiye'de liberal düşüncenin tarihsel ve siyasal
gelişimi üzerine son yıllarda önemli ve ciddi çalışmalar üretmiş Ayşe
Kadıoğlu'nun, Radikal İki' de yayınlanan "Ayn Rand'ı Türkiye' de
okumak" yazısı bu bağlamda bize önemli ipuçları veriyor. Benim de
doktora çalışmam sürecinde ilgilendiğim Ayn Rand'ın toplumsal yap
tırımlara, kamusal yarara ve kolektif emellere karşı bireyi savunması
ve bireylerin kendi yaşam alanlarını korudukları sürece özgürleşecek
lerini önermesi, devlet merkezci siyaset anlayışına ve toplumcu ahlak
söylemine karşı geliştirilmiş önemli bir alternatif. Bu alternatif Türki
ye içinde de yerini buluyor. Kadıoğlu'nun vurguladığı gibi, devletin
bu denli kapsayıcı olduğu, devlet ile eklemlenmiş biz anlayışının bu
denli egemen olduğu, devlet seçkinleri tarafından belirlenen toplum
sal yarar anlayışının bireysel özgürlüklere karşı bu denli önemli oldu
ğu ve devlet çıkarının sivil alanı bu denli dışladığı bir ülkede, Ayn
Rand'ın bireyciliği ciddi bir alternatif toplum vizyonu oluşturuyor.
Türkiye'de son yılların hakim (neo) liberal söylemi, Frederick Ha
yek'den Ayn Rand'a kadar geniş bir yelpaze içinde, Kadıoğlu'nun her
türlü toplumsal ve kolektif "zincirinden boşanmış bireysellik" olarak
tanımladığı bir "bireycilik ideolojisi " üzerine toplum vizyonunu, ah
laki söylemini ve siyasal stratejilerini geliştiriyor ve farklı alanlarda
yaşama geçirmeye çalışıyor.
Fakat, bu noktada sorulması gereken temel soru, bu tür bir bi
reyciliğin nereye kadar demokrasiyle eklemlendiği ve nereye kadar
farklı ve demokratik bir Türkiye yaratmanın temelini oluşturabileceği.
Kadıoğlu gibi ben de, devlete, topluma ve kolektif benliğe karşı bir an
ti-tez olarak geliştirilen bireyciliğin, devlet-merkezci siyaset anlayışının
taşıdığı sorunları ortaya çıkarma bağlamında önemli, ama demokra
tikleşme bağlamında çok sınırlı, sorunlu, hatta yüceltildiği anda da an
ti-demokratik bir niteliğe bürünebilecek bir ideoloji olduğunu düşünü
yorum.
.
Bu anlamda yapmamız gereken, felsefi bir başlangıç noktası

olarak, bireycilikle bireysellik, anti-devlet, anti-toplumcu özgürlük an
layışı ile bireysel hak ve özgürlükleri taşıyan demokratik kimlik ara
sında bir ayrım. Farklı ve demokratik bir Türkiye yaratmak, Türki
ye'nin demokratikleşme, sürdürülebilir ekonomik kalkınma, sosyal
adalet ve güvenlik sorunlarına yapısal ve demokratik çözümler bulma
ve Türkiye'yi hızla değişen dünya içinde demokratik, güçlü ve istikrar
lı bir aktör yapma girişimi, devlet-merkezci siyaset anlayışı içinde ola
mayacağı gibi, bireyci bir ideoloj i temelinde de olamaz. Aksine, yap
mamız gereken bireysel hak ve özgürlüklerin taşıyıcısı olan, toplumsal
sorunlara çözüm arayan, mikro düzeyde kendi çevresini, makro dü
zeyde devlet-toplum ilişkilerini demokratik bir temelde dönüştürmeyi
amaçlayan aktif bir bireyselliği demokratik bir kolektif kimlik içinde
yaşama geçirmek. Bu kimliğin bir adı var: sivil toplum ve sivil toplum
örgütleri. İdeal anlamda sivil toplum aktif ve dönüştürücü bireyselli
ğin kolektif biçimi. Hem devlet-merkezci siyaset anlayışına hem de bi
reyciliğe alternatif bir demokratik kimlikten bahsediyoruz, sivil top
lumdan konuşurken.
TÜRKİYE, DEMOKRATİK SOL, SOSYAL DEMOKRASİ

Türkiye'de bugün böyle bir demokratik kimliği yaşama geçiren sivil
toplum örgütleri var. Bu tür örgütlenmelerin daha da fazlalaşması ve
gelişmesi gerekiyor. Ama unutmayalım ki, her sivil toplum örgütü de
bu nitelikte değil. Demokratikleşmeye karşı, bireyselliğe karşı büyük
toplum vizyonlarını yaşama geçirmeye çalışan, baskı grubu gibi çalı
şan, ya teknik ya da bireycilik, cemaatçilik, milliyetçilik gibi farklı ide
olojileri taşıyan örgütlenmeler de kendilerini sivil toplum olarak ta
nımlıyorlar. Bu anlamda, sivil toplum kuruluşların ortaya çıkması hem
önemli, ama hem de demokratikleşmeyle eşanlamlı olmayan bir geliş
me. İşte bu noktada, siyasi partilerin, özellikle sosyal demokratik ya
da demokratik sol ideolojileri içinde taşıyan partilerin önemi ortaya çı
kıyor. Sivil toplum ne kadar güçlü olursa olsun, demokratikleşme için
siyasi partiler iki-boyutlu bir öneme sahip. Birincisi, demokratik kim-
devlet-merkezcilik, bireycilik ve demokratikleşme 169
!iği taşıyan sivil toplum örgütlerinin gelişmesine katkıda bulunmak ve

bu örgütlerin taleplerini karar-alma sürecine taşımak. İkincisi, devlet
ile toplum arasındaki ilişkiyi demokratik bir temelde düzenleyerek,
toplumsal taleplerin cemaatçi siyasal stratejilerle eklemlenmesini
mümkün kılan siyasal, ekonomik, kültürel ve ahlaki sorunlara yapısal
çözüm önerleri geliştirmek.
Bu anlamda, güçlü ve toplumla organik bağı olan bir demokra
tik sol ya da sosyal demokratik parti, ne devlet-merkezci ne de birey
ci olmalıdır. Aksine, sivil toplum örgütleriyle beraber çalışan, karar-al
ma süreçlerini katılımcılığa açan, toplumsal katmanlarla demokratik
bireysel kimlik temelinde bağ kuran ve toplumsal sorunlara demokra
si temelinde çözümler üreten bir demokratik sol ya da sosyal demok
ratik parti farklı ve demokratik bir Türkiye yaratma girişiminin güçlü
bir adayı olabilir. Avrupa Birliği'ne tam üyelik sürecinde olan Türki
ye'de, bu tür bir partinin eksikliğini yaşıyoruz.
Cumhuriyet ve Demokratikleşme
imliklerimizin, söylemlerimizin, toplumsal taleplerimizin ve gele

K cek vizyonlarımızın sınırlarını belirleyen "cumhuriyet modeli"nin
ciddi bir demokratikleşme gereksinimi olduğu bir zamanda Türkiye
Cumhuriyeti'nin 80. yılı kutlandı. Geleceği bağlamında çok önemli bir
dönemden geçen Türkiye'de, 80. yıl kutlamaları, yine laiklik sorunu
ekseninde ve yine 1 990'1ı yıllarda Türk siyasetini belirleyen kutuplaş
maları besleyecek bir nitelikte yaşandı. 2004 yılında AB ile tam üyelik
müzakere sürecini başlatmak isteyen Türkiye'de 80.yıl kutlamaları,
demokratikleşme, özgürlük, çoğulculuk, haklara dayalı vatandaşlık,
ekonomik kalkınma ve zenginleşme güvenlik v.b. alanlarda yaşanan
sorunlara etkili ve ilkeli çözümleri arayan tartışmalar yerine, cumhu
riyeti koruma refleksini sembolize eden etkinliklere sahne oldu. Resep
siyon krizi, pankart krizi, v.b. krizlerle, kutlama dili koruma diline dö
nüştü.
Halbuki, bugün yapmamız gereken cumhuriyet ile demokratik
leşmenin eşzamanlı birlikteliğini kurmaya çalışmak ve demokratik bir
Türkiye Cumhuriyeti yaratma sürecini tüm toplumsal katmanların ka
tılımına açmaya yönelik tartışma zeminleri yaratmaktır. Eğer Türk
172 türl<iye'de demokratikleşme ve kimlik
modernleşmesinin tanımlayıcı ilkesi "çağdaş medeniyetler seviyesine

ulaşmak"sa, 1 923'lerde modern Türkiye yaratma özlemini tanımla
yan cumhuriyeti bugün demokratik Türkiye'nin tanımlayıcı niteliği
olarak yeniden kurgulamayı amaçlamalıyız. Devlet-toplum, laik-müs
lüman, vatandaş-halk ve çağdaş-gerici gibi tali-karşıtlıklar ve siyasal
kutuplaşmalar yaratmak yerine, toplumsal sorunlara ve taleplere de
mokratik çözümler aramalıyız. Özgürlük, kültürel kimliklerin tanın
ması, fakirlikten kurtulma, iş bulma, siyasete katılımda engeller gibi
sorunlarımıza etkili ve uzun-dönemli çözümlerin demokratikleşmede
yattığını öğrenme girişiminde olmalıyız. Daha da önemlisi, devleti ve
rejimi koruma adına bu talepleri denetleme girişiminin çözüm olmadı
ğını, aksine bu taleplerin dinsel ve etnik kimlik siyasetlerine eklemlen
me olasılığını arttırdığını ve ironik olarak da, amaçlananın tam aksine
kimlik temelli siyasi vizyonları güçlendirdiğini artık görmeliyiz.
DEMOKRATİKLEŞMEYİ SAVUNMAK
1 990'lardan bugüne, Türk siyasetini niteleyen denetleme, yasaklama
ve ötekileştirme yoluyla toplumsal taleplere ve sorunlara yaklaşma
eğilimi, amaçladığı normalleşme ve istikrar yerine, " demokrasi eksiği"
olan, ekonomisi ciddi kriz olasılıklarını sürekli içeren, on milyon insa
nının açlık ve fakirlik sınırında yaşadığı, siyasetinde rüşvet ve yolsuz
luğun istisna değil yapısal olduğu ve geleceğe güveni olmayan bir Tür
kiye tablosuyla sonuçlanmıştır. Bu tablo, Avrupa İnsan Hakları Mah
kemesi'ne yapılan müracaatlarda en yüksek sıralardan birini alan ve
uluslararası ilişkilerinde AB, IMF ve ABD'yle yaşadığı müzakere sü
reçlerinde "demokrasi eksiği ve ekonomik istikrarsızlık sorunu" yü
zünden her zaman tam istediğini alamayan bir Türkiye'yi de içermek
tedir. Bu tablo aynı zamanda, denetleme ve yasaklama yoluyla yakla
şılan İslami kimliğin 1 990'larda yükselişinin son noktası olan AKP'nin
tek başına iktidar olduğu bir Türkiye'yi de bize sunmaktadır. Bu ne
denle de, demokratikleşmeyi yaşadığımız sorunlara çözüm olarak gör
meyen, siyaseti kendi çıkarlarını ve iktidarlarını korumaya indirgeyen
ve bu eylemlerini de "devleti ve ulusu koruma " adına meşrulaştırma-
cumhuriyet ve demokratikleşme 173
ya çalışan tüm siyasi partiler 3 Kasım seçiminde parlamento dışında

kalırken, iki kere arka arkaya kapatılan bir İslami partinin içinden do
ğan AKP, ılımlı İslami ve merkez sağ söylemiyle bu seçimden tek başı
na iktidar olacak bir başarıyla çıkmıştır.
Engin Işın'ın söylediği gibi, "maçı hakemi ayarlayarak değil, iyi
oynayarak kazanmayı" amaçlamalıyız. İyi oyunun adının demokratik
leşme olduğunu içselleştirerek devlet-toplum/birey ilişkilerine yaklaş
malıyız. Eğer gördüğümüz Türkiye tablosunu beğenmiyorsak, orduyu
göreve çağırmak yerine, demokratik bir Türkiye Cumhuriyeti vizyonu
geliştirme çabasına girmeliyiz. Eğer farklı kimlik ve tanınma talepleri
nin siyasallaşmasından rahatsızsak, 1 990'lı yıllardan önemli dersler çı
kartarak, ötekileştirmenin değil demokratikleşmenin güçlü, seküler,
çoğulcu ve istikrarlı bir Türkiye yaratmanın önkoşulu olduğunu gör
meliyiz. Eğer Türkiye' de yaşanan zengin ile fakir arasındaki gelir ve re
fah uçurumundan ve özellikle kadın ve gençlik temelinde siyasete ka
tılım yollarının tıkanması sorunundan yakınıyorsak, sadece yakınmak
yerine, sürekli korumaya çalıştığımız devleti demokratik, etkili, verim
li, şeffaf, müzakereci bir yönetim aygıtına dönüştürme arayışı içinde
olmalıyız. Bu anlamda da, esas olan hakemi ayarlamak değil, maçı iyi
oynamaktır.
CUMHURİYETÇİ LİBERALİZM OLASILIÔI

Bu anlamda, 80. yıl kutlamaları bağlamında tartışılması gereken temel
soru, " seküler moderniteden vazgeçmeden cumhuriyet modeline de
mokratik bir nitelik kazandırma olasılığı" sorusudur. Bu soruya yanı
tın, cumhuriyet-siyasal liberalizm-demokrasi ilişkisini tartışmamıza
bağlı olduğunu önermek istiyorum. Bu tartışma dünyada da, Kuzey
Amerika ve Avrupa örnekleri temelinde akademik ve siyasal düzeyler
de de yapılmaktadır. Cumhuriyetle siyasal liberalizmi demokratikleş
me bağlamında birleştirme çabalarının önemli örneklerinden biri de,
Richar Dagger'ın, Sivil Erdemler (Oxford:1 997) adlı çalışmasıdır. Bu
çalışmasında Dagger, cumhuriyetçilik ve liberalizm ilişkisini inceleme
yi amaçlar ve "cumhuriyetçi liberalizm olasılığı " nın siyaset kuramı
174 türltiye'de demokratikleşme ve kimlik
içinde nereye kadar gerçekleşebileceği sorusunu araştırır. Dagger'a gö

re, felsefi düzeyde birbirleriyle bir "çelişki ve uyumsuzluk ilişkisi" için
de olan C\lmhuriyetçilik ve siyasal liberalizm, aralarındaki farklılaşma
ya rağmen, belli bir eklemlenme tarzıyla, "cumhuriyetçi liberalizm"
olarak adlandırılabilecek bir "siyasal söylem" içinde beraber hareket
edebilirler.
Türkiye bağlamında da önemli olduğunu düşündüğüm bu öne
riyi Dagger şu yolla geliştirir. Siyasal liberalizm ve cumhuriyetçilik ilk
planda bir uyumsuzluk ilişkisi içind�dirler, farklı benlik/siyaset anla
yışlarını ve toplum vizyonlarını temsil ederler. Liberalizm toplumsal
yaşamda en önemli erdemin bireysel haklar ve özgürlükler ilkesi oldu
ğunu vurgularken, cumhuriyetçilik bu erdemi 'sivil erdem ve toplum
sal sorumluluk' ilkeleri üzerinde düşünür.
Fakat bununla birlikte, içinde yaşadığımız geç-modern zaman
larda (ve Türkiye'de), bireysel özgürlükler ile toplumsal sorumluluk
arasına çizilen sınır giderek ortadan kalkmaktadır. Bireysel hak ve öz
gürlükler alanının genişlediği, farklılık taleplerinin vatandaşlık söylemi
içinde yapıldığı ve sivil haklar üzerine yapılan mücadelenin çokkültür
lülük haklarını da içerdiği bugünün dünyasında, bireysel özgürlük sa
dece devlet müdahaleciliğinin minimize edilmesine dayalı bir özgürlük
anlayışıyla sınırlı kalmamaktadır. Bugünün bireysel özgürlük anlayışı,
bireyin kendi çevresini kurma, farklılık yaratma ve toplumsal süreçlere
eleştirel bakma yetisiyle beraber düşünülmekte, aktif ve katılımcı va
tandaşlık anlayışını içermektedir. Dolayısıyla bireysel özgürlük, sivil
toplum yoluyla aktif olarak siyasal alanı etkileme eylemini ve demok
ratikleşme taleplerini de içermektedir. Devlet-toplum/birey ilişkilerinin
demokratikleşmesi, bu anlamda, hem devletin hem de sivil toplumun
demokratik ilkeler temelinde örgütlenmesini gerektirmektedir.
Bu nedenle, bugünün yönetim anlayışı devletin korunması ya
da minimize edilmesini değil demokratikleşmesini, toplum için iyi ola
nın devlet seçkinleri tarafından değil toplumsal talepler arası tartışma
sonucunda belirlenmesini ve vatandaşların da siyasal toplumun temsil
cileri olarak değil, sivil haklar dilini konuşan toplumsal kimlikler ola-
cumhuriyet ve demokratikleşme 17 5
rak hareket etmesini gerekli kılmaktadır. Bugünün sorunlarına ve ta

leplerine, bireysel özgürlük='=sivil erdem temelinde hareket eden ve ka
tılımcı/aktif vatandaşlık anlayışı üzerine kurulmuş demokratik bir
cumhuriyet modeli, ki bu modele cumhuriyetçi liberalizm adını vere
biliriz, yanıt olabilir. Cumhuriyetçi liberalizm, Türkiye'de özlenen de
mokratikleşme ve çoğulcu bir toplum olma olasılığına verilebilecek ya
nıtlardan bir tanesi, tartışmamız gereken bir modeldir. Türkiye Cum
huriyeti'nin 80. yıl kutlamaları da, bu tür tartışmaları gündeme getir
diği sürece verimli, geleceğe dönük ve anlamlı olacaktır.
Siyasal Liberalizm ve
John Rawls'u Türkiye'ye Tanıştırmak
1 980'lerden bugüne olan dönem Türkiye'de, hem modernleşmesi

nin geçirdiği değişimler, hem de siyasetin giderek toplumdan uzak
laşarak bir siyasi rant bölüşümü mesleğine dönüşmesi bağlamlarında
ciddi bir "ikilemi" içerdi. Bir taraftan demokrasi ve demokrat olma
söylemi devlet şeçkinleri, siyasi aktörler ve toplum liderliğine soyun
muş aydınlar arasında giderek yaygınlaşırken ve popülerleşirken ve
her siyasi ve yargısal eylem demokrasi temelinde meşrulaştırılırken, di
ğer taraftan da Türkiye'de hayatın her alanında ciddi bir demokratik
leşme gereksinimi olduğu yaşanan ekonomik ve siyasi krizlerle ortaya
çıktı. Özellikle 1 990'lı yıllar Türkiye'de, demokrasi referansının popü
lerleştiği ve bir o kadar da anlam yitirdiği, ama aynı zamanda da de
mokratikleşmeye gereksinimin giderek toplumsal yaşamın her alanın
da hissedildiği bir ikilem içinde yaşandı.
Bu ikilem, 2000'den beri Türkiye'nin uluslararası ilişkilerde ya
şadığı sorunların, belirsizliklerin ve tatminsizliklerin de temelini oluş
turdu. Türkiye ekonomi alanında IMF'yle, Avrupa'ya entegrasyon ala
nında AB'yle ve güvenlik alanında ABD'yle girdiği ilişkilerde, bu ikile
min, dolayısıyla yaşadığı demokrasi eksiği ve ekonomik istikrarsızlık
178 türl<iye'de demokratikleşme ve kimlik
sorunlarıyla karşılaştı, güçlü bir aktör olarak hareket edemedi, bu ku

rumlarla yaptığı müzakerelerden istediklerini tam alamadı, belirsizlik
ve tatminsizlik duygularıyla açıklanabilecek bir ruh halini yaşadı, ha
la da yaşıyor. Bu süreçlerde ortaya çıkan gerçek şuydu: Bugünün dün
yasında demokrasiyi insan haklarından, bireysel ve grupsal hak ve öz
gürlüklerden, sosyal haklardan, ekonomik ve siyasal haklardan ba
ğımsız düşünmek olanaklı değil. Demokrasi sadece siyasal partilerin
varlığına, bu partiler arasındaki rekabeti belirleyen seçimlere ve bu se
çimlerin düzenli yapılmasına indirgenerek düşünülemez. Bu olgular
demokrasinin tanımlayıcı ögeleri içinde yer almaları bağlamında
önemli ve gereklidir, ama bugün demokratik rejimin tek ve yeterli ta
nımlayıcı koşulu değillerdir. Devlet-toplum/birey ilişkilerinin demok
ratik temelde düzenlenmesinde, "hak ve özgürlükler dili ", dolayısıyla
insan, birey ve grup temelinde hareket eden ve siyasal, ekonomik ve
kültürel vatandaşlık taleplerine anlam veren hak ve özgürlüklerin ko
runması, güvence altına alınması ve yaşama geçirilmesi de, bir rejimin
demokratik olup olmadığını belirleyen önemli ve gerekli bir referans
noktasıdır. Bu anlamda, Türkiye'nin yaşadığı ikilemin temeli de orta
ya çıkmaktadır.
İkilem, Türkiye'de demokrasinin kurumsal düzeyde forma! işle
yişiyle, devlet-toplum/birey ilişkilerinin düzenlenmesinin anti-demok
ratik niteliğinin eşzamanlı varlığının bir sonucudur. İkilem kendisini,
devlet-toplum ilişkilerinin düzenlenmesinde " hak ve özgürlükler di
li"nin yer almamasında, devletin ve siyasi aktörlerin toplumsal kat
manlara, haklara sahip vatandaşlar olarak yaklaşmamasında ve belli
toplumsal katmanların da kendi kimlik taleplerini hak ve özgürlükler
yerine dinsel ve etnik milliyetçilik temelinde yaşama geçirme eylemle
rinde ifade etmektedir. Bu anlamda, bugün Türk modernleşmesi ve si
yasetini betimleyen ikilemin siyasi tanımı " demokrasi eksiği "dir ve
"demokratsız bir demokrasi "nin Türkiye'yi yönetmesidir. Bu nedenle
de, 1990'1ı yıllar ve bugün, Türkiye, hem kurumsal demokrasisi olan,
hem de ciddi insan hakları ihlalleri, fakirlik, açlık, yolsuzluklar v.b. so
runları yaşayan ve bireysel hak ve özgürlükleri kendi yaşamına içsel-
siyasal liberalizm ve john rawls'u türkiye'ye tanıştırmak 179
leştirmemiş bir toplumsal yaşamın olduğu bir ülke görüntüsündedir.

Ve yine bu nedenledir ki, örneğin Türkiye-AB ilişkilerinde "bireysel
hak ve özgürlükler dili" üzerine kurulmuş Kopenhag siyasi kriterleri
nin yaşama geçirilmesinde, AB Türkiye'den sadece bu kriterler teme
linde yasal değişiklikler yapmasını değil, aynı zamanda da bu kriterle
ri uygulamaya sokmasını talep etmektedir.
JOHN RAWLS VE SİYASAL LİBERALİZM

Bugün Türkiye'nin bu ikilemi, dolayısıyla demokrasi eksiğini çözme
gereksinimi vardır. Bu gereksinime 1 990'lı yıllarda verilen hakim ya
nıt, neoliberal serbest pazar söylemi olmuştur. Bireysel hak ve özgür
lükler dilinin çokboyudu ve siyasi niteliğini gözardı ederek, sadece
devletin küçültülmesinin, serbest pazarın ve bireyci ideolojinin demok
rasi eksiği sorununun çözümü için yeterli olduğunu savunan neolibe
ralizm, liberal kuramı ekonomik liberalizme indirgeyen, haklar dilini
konuşurken felsefi referans olarak sadece Hayek ve Nozick'i kullanan,
sosyal adaletsizlik sorunlarıyla ilgilenmeyi popülizmle suçlayan ve
ekonomik/faydacı bireyin her soruna çözüm olduğunu savunan bir ha
reket tarzına sahiptir. Bugün, bu anlayışın Türkiye'nin yaşadığı de
mokrasi eksiği sorununa çözüm olamayacağı ortaya çıktığı gibi, neoli
beral siyaset anlayışının yolsuzluklardan yoksulluğa kadar geniş bir
yelpazede hareket eden sorunların ortaya çıkmasına katkıda bulunabi
leceği de görülmüştür. Türkiye'nin yaşadığı ekonomik kriz ve kültürel
I
kimlik, siyasi temsil ve siyasete katılım sorunları, neoliberal siyaset an-
layışının bu niteliğini örnekleyen sorunlardır. Bu nedenle de, Türki
ye'nin demokrasi eksiği sorununun çözümü için, yeni bir yönetim an
layışına, yeni bir liberalizm anlayışına ve yeni bir toplum vizyonuna
gereksinimi vardır.
Bu bağlamda da, okumamız, öğrenmemiz ve tartışmamız gere
ken en önemli referans-noktalarından biri de, siyasal liberalizm kura
mı ve Kant'tan sonra bugün bu kuramın en önemli kurucularından
sayılan John Rawls'dur. Türkiye'de çok tanınmayan John Rawls,
dünyada, geliştirdiği siyasal liberalizm anlayışıyla, 20. yüzyılın en
18o türkiye'de demokratikleşme ve kimlik
önemli siyasal kuramcılarından biri olarak tanınır. 8 1 yaşında ara

mızdan ayrılan Rawls, 1 971 yılında yayımladığı A Theory of]ustice*
[Bir Adalet Kuramı], sonra 1 993, 1999 ve 2000 yıllarında çıkan Po
litical Liberalism * * [Siyasal Liberalizm], The Law of Peoples* * *
[Halkların Yasası] ve Lectures on the History of Moral Philo
sophy* * * * [Ahlak Felsefesi Tarihi Üzerine Dersler] adlı kitaplarıyla,
siyasal liberalizm-ekonomik liberalizm, liberalizm-komünitaryanizm,
üçüncü yol ve kozmopolit dünya adaleti gibi çok önemli tartışmala
rın merkezinde yer alan bir siyasal kuramcı oldu. Bu çalışmaları için
de Rawls, kendi siyasi liberalizm kuramına önem, geçerlilik, özgün
lük ve popülarite kazandıran üç felsefi saptamada bulunur. Birincisi,
Rawls neo-Kantçı bir konum alarak, liberalizmi bir toplum yönetimi
biçimi olarak tanımlar ve bunu yaparken siyasal liberalizm ile ekono
mik liberalizmi birbirinden ayırır. Rawls'a göre, liberalizmi serbest
pazara indirgeyerek düşünmek hatalıdır; liberalizm topluma adalet
temelinde yaklaşan, toplumsal katmanları haklara sahip vatandaşlar
olarak gören ve devletin hukukun üstünlüğü temelinde evrensel ve
her kimliğe karşı eşit mesafeli yasalar yoluyla hareket ettiği demokra
tik bir toplum yönetim biçimidir. Dolayısıyla, siyasal liberalizm eko
nomik liberalizme indirgenmemesi gereken, bireysel hak ve özgürlük
ler dilini koruyan ve anayasal güvence altına alan demokratik bir top
lum yönetimidir.
İkincisi, Rawls, siyasal liberalizmin sadece bireyci olmadığını,
aynı zamanda da devlet müdahaleciliğini içermeyen bir refah devletini
de gerekli kıldığını önerir. Bunu önerirken Rawls, özgürlük ve eşitlik
sorununa birbirleriyle ilişkili, " benzerlik ve fark ilkeleri" olarak adlan
dırabileceğimiz iki ilke temelinde yaklaşır. Çoğulcu bir yapıya sahip
olan modern toplumda devlet müdahaleciliğini ve ekonomik eşitliği te-
(*) John Rawls, A Theory ofJustice, Harvard Univenity Press, Massachuseru, 2003 (1971].
(...) John Rawls, Political Liheralism, Columbia Univenity Press, NY, 1995 (1993].
(*'**) John Rawls, The Law of Peoples, Harvard University Press, Mass., 1999 [Halkların Yasası,
çev. Gül Evrin, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınlan, lstanbul, 2003].
(**-) John Rawls, Lectures on the History of Moral Philosophy, Harvard University Press, Mass.,
2000.
siyasal liberalizm ve john rawls'u türkiye'ye tanıştınnak 181
mel ilke olarak savunmak hatalıdır. Bunun yerine çoğulcu toplumun li
beral yönetimi, toplumsal katmanlara " hak ve özgürlüklere" ve "fır
sat eşitliğine" sahip vatandaşlar olarak yaklaşır (benzerlik ilkesi) . Bu
nunla birlikte, liberal yönetim sosyal adalet sorununu dışlayamaz ve
bu nedenle de, fırsat eşitliğini yaratacak bir toplumsal temeli oluştur
mak için, toplumun "en dezavantajlı gruplarına" sağlık, eğitim gibi
alanlarda yardım eder (fark ilkesi) ve toplumsal refahı geliştirmeyi
amaçlar. Bu anlamda, Rawls'un siyasal liberalizmi, neoliberalizme
karşıt olarak, serbest pazarı savunurken sosyal adalet sorunuyla da il
gilenen ve küçültülmüş devlet değil aksine refah devletini savunan bir
yönetim anlayışıdır.
Üçüncü olarak, Rawls siyasal liberalizme dayalı toplum yöneti
mi içinde devletin bireyci ve faydacı bir anlayışla değil, aksine "evren
sellik" ve " farklı kimliklere eşit mesafelilik" ilkeleriyle hareket etmesi
gerektiğini savunur. Seküler devlet, haklara sahip vatandaşlarına hu
kukun önünde eşitlik ilkesiyle yaklaşırken, farklı kültürel, dinsel, etnik
ve cinsel kimliklere sahip vatandaşlarının ifade özgürlüklerini, hepsine
ve her birine eşit mesafeli kalarak güvence altına alır. Siyasal liberalizm
içinde demokratik devletin hukukun üstünlüğü temelinde toplumu yö
netmesi de, bu anlamda, evrensellik ve farklı kimliklere eşit mesafeli
lik ilkeleriyle hareket eder.
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Rawls'un bu düşüncelerini
uluslararası ilişkiler ve kamusal akıl alanlarında geliştirdiği Halkların
Yasası ve Kamusal Akıl Düşüncesinin Yeniden Ele Alınması kitabının
Türkçe tercümesini yayımladı. Rawls'u Türkiye'ye tanıştırma bağla
mında da çok önemli bir iş yaptı. Eleştirel yönleri olsa bile, Rawls'u
okumak ve tartışmak, Türkiye'de yaşadığımız demokrasi eksiğine çö
züm arayanlar için çok önemli, sosyal adalet sorununa çözüm arayan
sosyal demokratik ve özgürlükçü sol düşünceler için çok önemli, bi
reysel hak ve özgürlüklere sahip etkin vatandaşlık anlayışını yaşama
geçirmeye çalışan sivil toplum örgütleri ve vatandaş inisiyatifleri için
çok önemli ve laiklik sorununa demokratik çözüm arayışı içinde olan
lar için çok önemli.
Rawls'u Türkiye'ye tanıştıran Halkların Yasası ve Kamusal Akıl

Düşüncesinin Yeniden Ele Alınması kitabına emeği geçmiş ve çok ay
dınlatıcı bir önsöz yazmış olan İstanbul Bilgi Üniversitesi öğretim üye
si Murat Borovalı'yı da tebrik ederim. Kitabı okumak isteyen herkesin
ilk önce Rawls'la tanışmak için Borovalı'nın yazdığı önsözü okuması
nı tavsiye ederim. Umarım, bu önemli kitabı okuruz, eleştiririz ve tar
4
tışırız. Devlet-merkezci ve neoliberal siyasal ideolojilerin gerisin e ve
dışında bir alanda yapılacak bir siyasal liberalizm tartışmasının de
mokratik bir Türkiye yaratma sürecine önemli bir katkıda bulunaca
ğını düşünüyorum.
Türban Sorunu - Demokrasi
ilişkisi Üzerine
7 Kasım günü İstanbul Bilgi Üniversitesi 1 980'li yılların ortaların

dan bugüne dünyada en önemli liberal siyaset kuramcıları arasın
da yeralan Will Kymlicka'yı Türkiye'ye getirerek çok önemli bir iş
yaptı. Bugünün karmaşıklaşan dünyasında demokratik yönetim, çok
kültürlü vatandaşlık ve azınlık milliyetçiliği alanlarında yaptığı çalış
malarla tanınan Kymlicka, kimlik ve farklılık taleplerine liberal de
mokratik bir çözüm önerisi getirdiği konuşmasında, üç önemli konu
nun altını çizdi. Birincisi, kimlik ve farklılığın tanınmasını temel alan
talepleri yasaklamak ve dışlamak ve böylece bu taleplere bir "güven
lik" sorunu olarak görmek sorun-çözücü bir işlev görmemektedir.
İkincisi, bu tür talıytere ekonomik indirgemeci bir mantıkla yaklaş
mak da olumlu bir sonuç yaratmıyor, çünkü ekonomik refah önemli
bir faktör olmakla birlikte, ne bu taleplerin ortaya çıkmasında, ne de
bu taleplerin yaratabilecekleri çatışmaları engellemede " belirleyici" bir
rol oynuyor. Üçüncüsü, kimlik/farklılık taleplerini yasaklayarak denet
leme ya da ekonomik faktörlere indirgeme yerine bu taleplere "grup
sal hak ve özgürlüklerin bireysel hak ve özgürfüklere zarar vermeyece
ği, aksine vatandaşlığa dayalı özgürlük alanını demokratik zeminde
genişleteceği" saptamasıyla yaklaşan bir yönetim, hem bu taleplerin

dinsel ve etnik köktenciliğe dönüşmesini engelleme, hem de liberal de
mokratik toplum yönetimiyle bu taleplere yanıt verme şansına sahip
olabiliyor.
HUKUK VE TÜRBAN SORUNU

Kymlicka'nın konuşmasından çıkartabileceğimiz bu önemli saptama
ları tartışmamızın, Türkiye'de yaşadığımız kimlik/farklılık sorunlarına
demokratik bir çözüm bulmamız için önemli olduğunu düşünüyorum.
Bu sorunların en önemlilerinden birisi de son yıllarda Türkiye'de laik
lik temelinde çok ciddi tartışmaların ortaya çıkmasına yol açan "tür
ban sorunu" dur. İronik bir biçimde, Kymlicka'nın İstanbul Bilgi Üni
versitesi'nde kimlik taleplerine liberal demokratik çözüm önerisini ge
liştirdiği konuşmasıyla aynı gün, Yargıtay Dördüncü Ceza Dairesi Baş
kanı Yüksek Yargıç Fadıl İnan, duruşmasına türbanlı olarak gelen sa
nık konumundaki Hatice Hasdemir Şahin'i " başını açmaya ya da
mahkeme salonunu terk etmeye" davet ediyordu. Kendisi de avukat
olan ve Ankara Barosu'na başı açık olarak kaydolan Hatice Şahin'in
duruşmadan çıkartılması, Yüksek Yargıç Fadıl İnan tarafından " mah
kemenin kamusal alan olması" ve bu nedenle de türbanın " mahkeme
düzenine uygun hal, tavır ve kıyafet uygulaması "yla çeliştiği gerekçe
siyle yasalara uygun bir karar olarak değerlendirildi. Bu karar Yargı
tay Başkanı Eraslan Özkaya tarafından da desteklendi.
Böylece, türban sorunu, parti kapatma (Fazilet Partisi örneğin
de olduğu gibi) nedeni olmanın da gerisine giderek, modern toplumda
devlet-toplum/birey ilişkilerinin düzenlenmesinin temelini teşkil eden
hukuk alanına da girmiş oldu. Bu anlamda, bugün türban sorunundan
konuşurken, sadece türbanlı kızların yaşadığı sorunlardan değil, aynı
zamanda da siyasi partilerin kapatılmasından ve hukuk alanında hak
ve özgürlüklerin mi yoksa hal, tavır ve kıyafetle ilgili düzenlemelerin
mi öncül ve belirleyici olduğundan konuşuyoruz. Dolayısıyla, türban
sorununun İslami kimliğin özgürlük alanın sınırlarıyla ilgili bir sorun
olmakla birlikte, bugün Türkiye'de toplum yönetiminin nereye kadar
·
türban sorunu demokrasi ilişkisi üzerine 185
demokratik olup olmadığını da belirleyen bir sorun olduğunu görme

liyiz. Türban sorunu bir kimlik sorunu olmakla birlikte, özünde bir
toplum yönetimi sorunudur ve bu nedenle de hepimizin üzerinde dü
şünmemiz gereken bir sorundur.
TÜRBAN SORUNU VE DEMOKRATIKLEŞME

Nesnel bir gözle ve türban sorununu bir toplum yönetimi sorunu ola
rak görerek Hatice Hasdemir'in türbanlı olduğu için duruşmadan çı
kartılma kararına yaklaşırsak, Yargıtay Dördüncü Ceza Dairesi'nin
uygulamasının iki-boyutlu bir ikilem içerdiğini görebiliriz. Birincisi
" pozitif hukuk ile demokrasi arasındaki ilişki"yle, ikincisi de "demok
ratik rejim"le ilgilidir. Modern toplumu geleneksel toplumdan ayıran
temel unsurlardan biri devlet-toplum/birey ilişkilerinin dinsel ya da ge
lenek temelli kurallar yoluyla değil pozitif hukuk temelinde düzenlen
mesidir. Bu düzenlemenin demokratik olması da hukukun üstünlüğü
kavramının bireysel hak ve özgürlüklerin korunması temelinde işleme
siyle ilgilidir. Pozitif hukuk-demokrasi ilişkisini, bu bağlamda, yaşama
geçiren de iki normatif ilkedir: " hukukun evrenselliği ilkesi " , yani sı
nıfsal, dinsel, etnik, kültürel, cinsel, v.b. farklılıklara bakılmaksızın
herkesin hukuk önünde eşit olduğu ilkesi ve hukukun çoğulcu toplu
mu oluşturan farklı kimliklere "eşit mesafeli " olması ilkesi.
Yargıç türbanlı sanığı duruşmadan çıkartırken, mahkemeyi
"kamusal alan" olarak tanımlamakta ve hukuk yorumunu "mahkeme
düzenine uygun hal, tavır ve kıyafet uygulaması"nı sanığın savunma
hakkı gibi temel bir hakka öncül ve belirleyici görme temelinde yap
maktadır. Bu yorum bir yasaya dayalı olmakla ve formel bir meşruiyet
içermekle birlikte, hem hukukun evrenselliği, hem de hukukun farklı
kimliklere eşit mesafeli olması ilkeleriyle uyum göstermemektedir. Ya
pılan yorum mahkeme alanının kamusal niteliğini hukukun evrensel
liği ve farklılıklara eşit mesafeli olması ilkelerine öncül görmektedir.
Yapılan yorum yasaya dayanmaklabirlikte demokratik meşruiyet so
runu taşımaktadır. Bir hakimin, savcının ya da ya�gıçın türbanlı olma
sı nasıl hukukun evrensellik ve farklılıklara eşit mesafelilik ilkelerini
zedeleyici nitelikteyse, türbanlı olduğu için bir sanığın temel hakkı

olan savunma hakkının �
den alınması da o kadar hukuk-demokra
si ilişkisini zedeleyici nitelilhedir.
Benzer biçimde, yargıcın kamusal alan düzenlemesini temel sa
vunma hakkına öncül görerek türbanlı sanığı duruşmadan çıkarması,
varolan siyasi rejimin demokrasiyle ilişkisini de sorunlu kılmaktadır.
Siyaset biliminde, siyasi rejimleri demokratik, otoriter ve totaliter ola
rak sınıflarken kullanılan ölçütlerden birisi de, devlet iktidarıyla temel
hak ve özgürlüklerin korunması arasındaki ilişkinin hukuk yoluyla
düzenlenme biçimidir. Bu düzenlemede, temel hak ve özgürlüklerin
korunmasını birincil gören ve bu anlamda devlet iktidarının sınırlan
dırılmasını içeren siyasal sistem "demokrasi"yken, devlet iktidarının
hak ve özgürlüklere karşı daha güçlü olduğu sistemler "otoriter", hak
ve özgürlüklerin ortadan kalktığı ve devlet iktidarının mutlaklaştığı
sistemler " totaliter"dir. İlginç bir biçimde, tüm bu sistemlerde "mah
keme düzenine uygun hal, tavır ve kıyafet uygulaması"na dönük dü
zenlemeler vardır. Kamusal alan olarak mahkemenin düzeniyle ilgili
uygulamalar bu siyasal sistemleri birbirlerinden ayırmada kullanılabi
lecek bir ölçüt değildir. Aksine, hukukun üstünlüğü kavramının evren
sellik ve farklılıklara eşit mesafelik ilkeleri yoluyla temel hak ve özgür
lükleri korumaya dönük hareket etmesi demokratik siyasal rejimi di
ğerlerinden ayıran bir ölçüttür. Kamusal alanın türbanlı sanığın savun
ma hakkına öncül görülmesi, yasal bir dayanağa sahip olmakla birlik
te, demokratik rejimle sorunlu bir hukuk anlayışını da içermektedir.
Kymlicka'nın saptamaları ışığında, " mahkeme kamusal alan
dır" yaklaşımıyla türbanlı bir sanığın savunma hakkının elinden alın
ması kararını, türban sorununa laik rejimi tehdit eden bir güvenlik so
runu olarak yaklaşan ve bu sorunu yasaklama yoluyla denetlemeye ça
lışan, ama aynı zamanda da demokratik hukuk anlayışı ve demokra
tik rejimle uyuşmayan siyasal bir yorum olarak değerlendirebiliriz.
Ama unutmayalım ki, bu tür siyasal yorumların Türkiye'de maddi ve
sosyolojik bir temeli vardır. Dinsel grup haklarının bireysel hak ve öz
gürlüklerle uyumlu olup olmadığını bilmiyoruz. Bu konuda hala şüp-
türban sorunu demokrasi ilişkisi üzerine 187
·
helerimiz var. Türban sorununa ve bu sorun temelinde oluşan toplum

yönetimi sorununa demokratik bir çözüm bulmadıkça da, bu tür siya
sal yorumlar yapılacaktır. Türban sorununa demokratik çözüm üzeri
ne düşüncelerimi ilerleyen sayfalarda dile getireceğim.
Laiklik ve Demokratikleşme
" ürban Sorunu - Demokrasi İlişkisi Üzerine" adlı yazımda, Tür-

T kiye'de türban sorununun sadece bireysel hak ve özgürlüklerin
sınırının belirlenmesiyle ilgili bir kimlik sorunu olmadığını, aynı za
manda parti kapatmalarını ve hukuk-demokrasi ilişkisini de içeren çok
boyutlu bir sorun olduğunu önermiş ve bu temelde de türban sorunu
nu bir toplum yönetimi sorunu olarak da düşünmemiz gerektiğini vur
gulamıştım. Türban sorununa demokratik bir çözüm bulmamızın da,
Türkiye'de devlet-toplum/birey ilişkilerinin demokratik bir temelde dü
zenlenmesine önemli bir katkı sağlayacağını önermiştim. Bugün,
AKP'nin tek başına iktidar olduğu bir Türkiye'de, 1980'lerden başlaya
rak, 1 990'larda ivme kazanan İslami kimliğin yükselişi ve siyasallaşma
sı olgusunu, yasaklayıcı yasal düzenlemelerle ve parti kapatmalarla en
gelleme girişimlerinin bir sonuç yaratmadığını biliyoruz. Sosyolojik ve
tarihsel bir toplumsal olgunun oluşumunu, gelişimini ve siyasal, ekono
mik ve kültürel alanlara yayılış sürecini anlamadan, sadece engelleyici,
kısıtlayıcı ve yasaklayıcı yasal düzenlemelere bu olguya yaklaşmanın
sorun-çözücü değil aksine sorun-pekiştirici bir niteliği olduğunu, bugü
nün Türkiye'sinde artık anlamamız gerekiyor. Çokboyutlu bir nitelik
taşıyan türban sorununa demokratik bir çözüıp bulma çabasında olma

lıyız. Bu çözüm için, sekülerleşme üzerine çok önemli çalışmaları olan
Jose Casanova'nın önerdiği gibi, "sünni Müslümana çok seküler, alevi
kimliğe çok sünni" ve Müslüman olmayan dini azınlıklara çok Türk
gelen "laiklik ilkesi ve pratiğini" demokratik bir tarzda yeniden kurma
çabasının önemli bir başlangıç noktası olacağını düşünüyorum.
TÜRKİYE'DE LAİKLİK TARTIŞMASI

Türkiye'de, özellikle 1 990'lı yıllarda yapılan laiklik tartışmasında, hem
laiklik ilkesini destekleyen hem de bu ilkeyi eleştiren görüşlerin, belli is
tisnalar dışında, monolitik, tek boyutlu ve indirgemeci bir laiklik tanı
mı kullandıklarını ve böylece siyasal/toplumsal düzeylerde çokboyutlu
ve karmaşık bir nitelik taşıyan bir ilkeyi ve pratiği sadece "din ve dev
let işlerinin ayrımı " olarak tanımlamadıkları görüyoruz. Böylece, laik
lik tartışması, İslami kimliğin siyasal, ekonomik ve kültürel alanlarda
farklılaşan niteliğini gözardı eden ve bu kimliği total olarak seküler re
jime bir tehdit unsuru olarak gören bir anlayışla, laiklik ilkesini dinsel
özgürlükler temelinde total olarak eleştiren bir anlayış arasında sıkışıp
kaldı. İlginçtir ki, Türkiye'de bu tartışma yapılırken, dünyada da din-
. sel kimliğin yükselişi üzerine ciddi çalışmalar yapılıyordu ve modern
seküler toplumlarda dinin yeri konusu ciddi bir tartışma alanı yarat
mıştı. Türkiye'deki laiklik tartışması dinsel kimliğin yükselişi olgusu
nun sadece Türkiye'ye özgü değil, küresel bir nitelik taşımasına da göz
lerini kapattı. Dünya pratiklerine kapalı gözlerle, " biz kendimize ben
zeriz" anlayışıyla ve karşılaştırmalı çalışma yapmaya gerek duymayan
nitelikte bir laiklik tartışması yapıldı. Sonuç ise, "laik modern kimlik -
dinsel anti-modern kimlik karşıtlığı" temelinde oluşan siyasal kutup
laşmaların ortaya çıkması, laiklik tartışması içinde temel referans olan
türban sorununun bu kutuplaşma içine sokulması ve demokratik bir
çözüm olasılığının ortadan kalkması oldu. Bu nedenle, hem dünyada
yapılan modern toplum-sekülerleşme ilişkisi üzerine yapılan tartışma
ları dikkate alan, hem de son yıllarda Türkiye'de İslami kimliğin yük
selişi üzerine yapılan sosyoloj ik ve tarihsel çalışmaların bulgularını he-
laiklik ve demokratikleşme 191
saba katan bir tartışmanın, laiklik ilkesini ve pratiğini demokratik bir

temelde yeniden kurma olasılığını bize vereceğini düşünüyorum.
SEKÜLERLEŞME - MODERN TOPLUM İLİŞKİSİ

Dünyada yapılan sekülerleşme tartışmasının önde gelen isimlerinden
olan Peter Berger ve Jose Casanova sekülerleşmeyi 'modern toplumu
ve kültürü kuran kurumların ve ilişkilerin dini kurum ve sembollerin
baskınlığından uzaklaştırılması süreci' olarak tanımlar. Bu süreç din ve
devletin birbirinden ayrılmasını içerdiği gibi, modern kimliğin oluşu
munda dinin rolünün yavaş yavaş azalmasını da içeriyor. Bu anlamda,
sekülerleşme de kendisini, hem kurumsal bir nitelik kazandığı 'nesnel
bir toplumsal-yapısal süreç,' hem de, modernitenin tüm topluma yayıl
dığı bir 'öznel kültürel süreç' olarak ortaya çıkartıyor. Sekülerleşme
kuramı ve düşüncesi içinde, sadece din ve devletin birbirinden ayrılma
sı değil, aynı zamanda da, giderek daha çok insanın dünyaya ve kendi
hayatlarına dini yorumların katkısı olmaksızın, dinden bağımsızlaşa
rak yaklaşacakları varsayılıyor. Bu nedenle, her iki düşünür de, sekü
lerleşme sürecini çözümlerken, bu sürecin nesnel ve öznel boyutlarının
birbirlerinden ayrıştırılmasının önemine işaret ederler.
Nesnel sekülerleşme siyasi olanın dinsel olandan kurumsal ola
rak ayrıştırılmasını içeriyor ve böylelikle de din, devletin otorite ve meş
ruiyet alanının dışına itiliyor. Ulus-devletin gücü ve meşruiyeti de, 'din
sel-olmayan nitelik' kazanıyor. Öte yandan, öznel sekülerleşme modern
bilincin ve kimliğin sekülerleşmesini ima ediyor, ki bu da modern, öz
gürleşmiş bireyin, geleneksel-dinsel kodlardan ziyade, seküler akıl yo
luyla toplumla ilişkiye girmesi ve kendi hayatını tanımlaması anlamına
geliyor. Dolayısıyla, öznel sekülerleşme modern toplumsal ve kültürel
yaşamın sekülerleşmesini içeriyor. Bu bağlamda en önemli nokta, bu iki
sürecin modern toplumların gelişmesinde, birbirleriyle kesişmemesi,
hatta aksine çatışma içine girebilme olasılığıdır. Daha da önemlisi, mo
dern zamanlar tarihi bize gösteriyor ki, bugünün gelişmiş modern de
mokratik toplumları (ABD, Kanada, Avrupa) nesnel sekülerleşmenin
(dinin siyasetten ayrılması) gerçekleşmesinde başarılı olurken ve güçlü
192 tür'<iye'de demokratikleşme ve kimlik
bir seküler demokratik rejimi kuracak bir toplumsal sözleşme yaratmış

ken, öznel sekülerleşme alanında tam tersi bir süreci yaşamışlar ve bu
toplumlarda dinsel değerler kimliğin önemli bir kurucu ögesi olmaya
devam etmiştir. Küreselleşme süreciyle, dinin yükselişi giderek artmıştır.
Bu bağlamda, modern demokrasilere baktığımız zaman, dinsel
kimliğin yükselişinin nesnel değil öznel sekülerleşmeyle ilişkili olduğu
nu ve din ile devlet işlerinin ayrışmasını içeren toplumsal sözleşmeye
bir tehlike yaratmadığını görüyoruz. Bu nedenledir ki, bu toplumlarda
dinsel kimlik taleplerinin demokratik çözümü ve tartışması olasılık ka
zanıyor. Türkiye'de de, son yıllarda hem türban sorunu hem de MÜ
SİAD ve SİAD'lar temelinde ekonomik İslami kimlik üzerine yapılan
sosyolojik araştırmalar bize, kültürel ve ekonomik dinsel özgürlük ta
leplerinin ağırlıklı olarak " din ve devlet ilişkilerinin ayrışmasına", do
layısıyla nesnel sekülerleşmeye karşı olmadıklarını, fakat modern bi
linç ve kimliğin seküler olması zorunluluğuna, dolayısıyla öznel sekü
lerleşmeye karşı bir kimlik eleştirisini içerdiklerini gösteriyor.
Şüphesiz ki, 1 990'lı yıllar bize, Türkiye'de nesnel sekülerleşme
ye karşı kökten dinci bir söylemin olduğunu gösterdi. Ama, aynı za
manda, aynı yıllar bize, İslami kimliğin farklı tezahürlerini kökten din
ci söyleme indirgeme eğiliminin de, bu kimliğin ekonomi, kültür gibi
farklı alanlarda giderek yaygınlaşan ve değişen varlığını anlamada ve
bu yaygınlaşmanın ortaya çıkardığı taleplere ve sorunlara demokratik
yanıt vermede çok zayıf kaldığını da gösterdi. Bu anlamda, karşılaştır
malı bir yöntemle, laiklik ilkesini ve türban sorununu tartışırken nes
nel ve öznel sekülerleşme süreçleri arasındaki ayrımı hesaba katmamı
zın çok önemli olduğunu düşünüyorum. Bu ayrım, hem bize her din
sel kimlik talebini laik rejime tehdit olarak düşünmeme olasılığını ve
recektir, hem de Türkiye Cumhuriyeti'nin seküler niteliğinin demokra
tik temelde güçlenmesini ve tüm toplumsal katmanlar tarafından siya
sal yaşamın temel ilkesi olarak kabul edilmesini sağlayacaktır. Eşza
manlı olarak, demokrasinin sekülerleşmeye gereksinimi ile sekülerleş
menin demokratikleşmesini beraber düşündüğümüz an, demokratik
toplum yönetiminin başlangıç anıdır.
Muhafazakar Demokrasinin
'Kadm'la lmtiham
on yıllarda sosyal bilimler içinde giderek önem kazanan ve sömür

S ge sonrası toplumlar üzerine çalışmaları niteleyen "sömürge sonra
sı söylem" içinde çok önemli bir yere sahip Gayatri Chakravorty Spi
vak, Hindistan tarihi içinde yer alan ve eşi ölen kadınların yakılması
pratiği olarak tanımlanan "Sati geleneği" üzerine yaptığı çalışmasında,
hem modern Türkiye tarihi içinde, hem de bugün muhafazakar de
mokrasi bağlamında kadın sorununu düşünmemize yardımcı olacak
çok önemli saptamalarda bulunur. Spivak, İngiliz sömürgeciliği altın
daki Hindistan'da Sati pratiğinin yasaklanması tartışmanın özünde ge
leneksel bir toplumu modernleştirme çabasında olduğunu iddia eden
sömürgeci söylemle, geleneklerini koruma ve sürdürme çabasında olan
milliyetçi/cemaatçi söylem arasında olduğunu ortaya koyar. Sati'nin
tartışılma alanında " kocası ölmüş Hintli kadını kendi cemaatinden
kurtarmaya çalışan beyazlmodern erkek" ile "kocası ölen kadın ölmek
ister" diyerek geleneğini korumayı amaçlayan Hintli cemaatçi erkek
konuşmaktadır. İngiliz sömürgeci erkek ile Hintli cemaatçi erkek " mo
dernleşmesi gereken Hindistan ile geleneklerini dışa karşı koruması ge
reken Hindistan karşıtlığı" içinde Sati'yi tartışırken, konuşma alanın-
da yer alamayan, kendisine konuşma olanağı verilmemiş, ama Sati

pratiğinde yakılan (dul) kadındır. Sati tartışmasında kadın "konuşan,
tartışan bir özne/varlık" olarak yer almamaktadır, kendisine böyle bir
yer, hak ve olanak verilmemektedir. Aksine onun hakkında sömürgeci
ve cemaatçi erkekler konuşmakta, bu konuşma içinde kadını "mo
dern-gelenek tartışmasının" üzerinde konuşulan "nesnesi" konumuna
sokmakta ve onu "sembolik bir simgeye" indirgemektedirler.
TÜRK MODERNLEŞMESİ VE TÜRBAN SORUNU

Hem kadın sorunu açısından Türk modernleşmesi üzerine yapılan
önemli çalışmalarda, hem de son yıllardaki türban sorunu tartışması
içinde, Spivak'ın Sati pratiği üzerine yaptığı saptamaya paralel sapta
maların yapıldığını görüyoruz. Türk modernleşmesi içinde de kadın,
modernleşme sürecine katılan, katkıda bulunan, bu süreci tartışan ve
müzakere eden "aktif ve konuşan bir özne" olarak değil, aksine üzeri
ne tartışılan, korunması ya da dönüştürülmesi gereken, diğer bir deyiş
le " örtmek ya da örtünmeden kurtarmak eylemleri "nin nesnesi, sem
bolik simgesi olarak kurgulanıyor. Kadın konuşmuyor, aksine üzerine
başkaları konuşuyor; kadın kendi yaşamı ve bedeni üzerine karar ala
mıyor, aksine kadın yaşamı ya da bedeni üzerine başkaları karar alı
yor; kadın siyasete katılımıyla ilgili karar alamıyor; aksine ne kadar si
yasi olabileceği ya da olamayacağı üzerine başkaları karar alıyor. Bu
örnekleri çoğaltmak mümkün. Ama değişmeyen gerçek şu: Kadının
sürekli olarak erkekler tarafından konuşulan, korunan ya da öldürü
len, kapatılan ya da açılan, okutulan ya da okutulmayan, v.b tali kar
şıtlıklar içinde "pasif bir nesne" olarak kurgulanması.
Türk modernleşmesine anlam veren her toplumsal pratik, her
yasal düzenleme içinde bu kurguyu ve yeniden üretimini görüyoruz.
Medeni Kanun tartışmalarında bunu gördük. Aile içi düzenlemelerle
ilgili en ufak bir iyileştirme girişimi, hemen hemen hepsi erkek olan
milletvekillerinin çok büyük direnciyle karşılaştı. Türban sorununun
tartışılmasında bunu gördük. Bu tartışma alanı içinde, aynı Sati prati
ği gibi, kadına yer yoktu, erkeklerden oluşan siyasi partiler bu konu-
muhafazakar demokrasinin 'kadın'la imtihanı 195
yu tartıştılar, bu konuyla ilgili kararlar verdiler; türban sorunu üzeri

ne yapılan belli sayıdaki önemli çalışmanın dışında türban, ilericilik
gericilik, laiklik-şeriatçılık karşıtlığının sembolik simgesi oldu.
MUHAFAZAKAR DEMOKRASİ VE KADIN SORUNU

Öyle ki, Radikal İki'de çıkan yazısında Yıldırım Türker'in yaptığı
"AKP'nin levendliğini üstlendiği 'özgürlük kalesi'nin türbanla sınırlı
olduğunu bilmiyor değiliz" saptamasına şu noktayı da eklemek gere
kiyor: Muhafazakar demokrasinin Anayasa'da kadın erkek eşitliğine
dönük düzenlemede "pozitif ayrımcılığa" karşı gösterdiği direnç,
AKP'nin türban sorununa yaklaşırken sorunu sadece dinsel özgürlüğe
indirgediğini, bu sorunu yaşayanları kadın olarak görmediğini ve bu
sorunun "kadın bedeni üzerinde kurulan denetim" boyutuyla hiç ilgi
lenmediğini de gösteriyor. Töre cinayetlerinde gösterdiği ikircikli tav
ra ek olarak, kadın sorununa dönük Anayasa değişikliği sürecinde iti
razlara -ki, bu itirazlar Millet Meclisi'nin kadın parlamenter sayısın
daki içler acısı vahim durumu temelinde çok haklı itirazlar- kulakları
nı kapatan muhafazakar demokrasi, bize şu üç-boyutlu mesajı da ve
riyor: a) ben katılımcı demokrasiye inandığımı söylesem de, bu siyasi
ve toplum yönetimine katılım olgusunu farklı kimliklere açtığım ve
onlarla paylaştığım anlamına gelmez; b) ben özgürlüklerden konuşur
ken özünde sadece dinsel özgürlükten konuşuyorum ve türban sorunu
bu sorunu yaşayan kadınlar bağlamında değil, dinsel özgürlüğün bir
sembolü olduğu için benim için önemlidir ve c) benim Türkiye vizyo
num içinde, kadına "aktif, katılımcı, konuşan ve toplumsal değişim ve
dönüşüm sağlayıcı aktif bir özne olarak" yer yoktur. Diğer bir deyişle,
kadınlar muhafazakar demokrasinin iktidara gelmesinde ve toplumda
yaygınlaşmasında çalışabilirler, ama karar alma süreçlerinde, kendi be
denleri üzerindeki denetim haklarında ve kendi yaşamlarıyla ilgili ter
cih özgürlüğünü kullanmada aktif özne olamazlar. Bu üç-boyutlu me
saj, muhafazakar demokrasinin kadınların siyasete ve toplum yöneti
mine katılımını sağlamada belli bir dönem için gerekli olan pozitif ay
rımcılığa karşı çıkarken topluma verdiği mesajdır.
Bu nedenledir ki, muhafazakar demokrasi kavramı içinde de

mokrasi boyutunun taşıdığı ciddi soruna anlam veren, kadın sorunu
dur. Kadın ve emek muhafazakar demokrasinin ne kadar demokratik,
ne kadar anti-demokratik olduğunu belirleyen temel ölçütlerdir. Doğ
ru, muhafazakar demokrasi AKP'nin ılımlı İslami kimliğini geriye ata
rak onun merkez sağ parti olarak toplumla organik bağ kurmasını
sağlayan bir kuramsal-ideolojik kurgudur. Doğru, muhafazakar de
mokrasi, AKP'nin serbest pazarla muhafazakar değerleri eklemleme
sinde ve bu temelde farklı toplumsal (ekonomik) sınıflarla bağ kurma
sında önemli bir işlev de görmektedir. Fakat, aynı zamanda ve daha da
doğru olarak, muhafazakar demokrasi, özgürlüğü dinsel özgürlüğe in
dirgeyen, gelenek ve ahlaki değerleri savunurken insan haklarını unu
tan (töre cinayetleri üzerine yapılan tartışmalarda olduğu gibi), top
lumsal ve siyasal katılımda kadını aktif bir özne olarak görmeyen ve
ekonomik alanı sadece sermaye temelinde tanımlayıp, emek boyutunu
dışlayan bir niteliğe de sahiptir.
Ve yine bu nedenledir ki, muhafazakar demokrasiye alternatif,
demokratik bir Türkiye vizyonu, farklı kimliklere konuşma, tartışma,
katılım ve toplumsal ilişkileri değiştirme alanı yaratma amacında ol
malı, dolayısıyla da farklı kimliklere toplumsal dönüşüm ve değişimin
nesneleri değil, aktif katılımcı özneleri olarak yaklaşmalıdır. Sati gele
neğinden töre cinayetlerine, türban sorunundan katılım ve yönetime
ortak olma sorununa; demokratlık farklı olanı ötekileştirmek değil,
farklı olanı dinlemek, farklı olanla aynı mekanı kurucu ve aktif özne
ler olarak paylaşmaktır.
Kür�s�ll�sm�nin N�vrotik Vatandaslar1
1 980'lerden bugüne yaşadığımız dünyayı tanımlayan toplumsal bir

gerçeklik var: küreselleşme. Küreselleşme, özünde, toplumsal bir
gerçekliği, yaşadığımız dünyanın son yıllarda geçirdiği değişim ve dö
nüşümü simgeleyen bir kavram. Bu değişim ve dönüşümler üç ana ek
sende hareket ediyorlar. Birincisi, küreselleşme süreçlerine gönderme
yapmadan, bugün bir ülkede (örneğin Türkiye'de) siyasi, ekonomik,
kültürel ve günlük yaşam alanlarında yaşanan değişimleri çözümle
mek, bu değişimlerin yarattığı ya da derinleştirdiği sorunlara etkili çö
züm önerileri geliştirmek pek olası değil. Artık, hem dünyaya hem de
topluma bakışımızı ulusal değil, küresel/bölgesel/ ulusal/yerel etkileşim
eksenine yerleştirmemiz gerekiyor. İkincisi, küreselleşme üzerine yapı
lan tartışmalarda vurgulandığı gibi, küreselleşme belli alanlarda orta
ya çıkan olumlu gelişmelerin yanı sıra, bugünkü haliyle dünyada yaşa
nan sosyal adalet sorunlarının derinleşmesine, yaygınlaşmasına içsel,
yıkıcı, tahrip edici, dışlayıcı nitelikleri de olan bir süreç. Küreselleşme
den konuşurken, hem dünya düzeyinde ülkeler ve bölgeler arasında,
hem de bir ülke, hatta bir şehir içinde zengin-fakir ayrımının giderek
derinleşmesinden, zengin ülkelerin, bölgelerin ve toplumsal kesimlerin
daha zenginleşirken, yoksul ülkelerin, bölgelerin ve kesimlerin daha da

yoksullaşmasından, açlık, fakirlik gibi sorunların dünyayı tehdit eden
"sistemsel bir sorun" konumuna gelmesinden konuşuyoruz. Üçüncü
olarak, küreselleşme dünyayı bir "risk dünyası" konumuna getiren ve
özellikle de küreselleşme süreçlerine eklemlenmiş gelişmiş ülkeleri ve
bölgeleri de bir "risk toplumu"na dönüştüren bir süreç. Özellikle Ku
zey Amerika ve Avrupa'ya, dolayısıyla bugünün sanayi sonrası bilgi
toplumunu yaşadığı varsayılan toplumlara dönük yapılan çalışma ve
tartışmalarda, küreselleşen dünyada bu toplumların artık bir risk top
lumuna dönüştüğü belirtiliyor. Dünyada devletler, toplumlar, kültürler
arası ilişkiler ve etkileşimler yaygınlaştıkça ve hızlandıkça, ki bu süre
ce en genelde küreselleşme diyoruz, ortaya çıkan dayanışmanın değil
endişenin, geleceğe karşı güvenin değil riskin ve korkunun yaşamımızı
giderek belirlemesi oluyor. Küreselleşme, bu nedenle sadece sosyal
adalet sorunlarının derinleşmesinden değil, aynı zamanda risk toplu
munun giderek yaygınlaşmasını, dolayısıyla da "risk dünyası "nın or
taya çıkmasını simgeleyen bir süreç.
KÜRESELLEŞME - BİREY İLİŞKİSİ

Eğer küreselleşme bugün yaşanan toplumsal �eğişimi anlamamız için
anahtar bir kavramsa, ama aynı zamanda da sosyal adalet sorununu
derinleştiren ve risk toplumunu yaratan bir süreçse, yanıtlamamız gere
ken temel sorulardan birisi de, bu sürecin nasıl bir toplumsal kimlik,
benlik ya da aktör yarattığıdır. Ne tür bir kimlik, benlik anlayışı küre
selleşmenin taşıyıcı öznesi, aktörü olarak kuruluyor ya da varsayılıyor?
Bu soruya bugüne kadar küreselleşmenin egemen ideolojisi olan neoli
beralizmin verdiği yanıt " birey" olmuştur. Küreselleşmeyi serbest paza
rın evrenselleşmesi olarak tanımlayan bu ideoloji, hem küreselleşmenin
yarattığı değişimlerin, hem de bu değişimlerin ortaya çıkardığı sorunla
rın birey temelinde çözümleneceğini öne sürmektedir. Bireyin özellikle
ekonomik yaşamdaki hareketinin önündeki engelleri kaldırmak, böyle
ce bireyin özgürlük alanını genişletmek, hem modernleşmenin hem de
yaşanan sorunların çözümünün önkoşulu olarak görülmüştür. Bu bağ-
küreselleşmenin nevrotik vatandaşları 199
lamda, hem risk toplumunun hem de sosyal adalet sorununun çözümü

toplumsal benliği, toplumsal yaşamı birey temelinde kurmakta yatmak
tadır. Bir insanın hem kendisinden farklı olanlarla, hem doğayla, hem
de kendisiyle siyasi, ekonomik, kültürel, yaşamsal, bedensel ve ahlaki
düzeylerde kurduğu ilişkiler birey temelinde olduğu sürece, küreselleşen
dünyaya uygun modern, demokratik, özgür toplumsal benlik de yara
tılmış olacaktır. Neoliberalizme göre bu benlik, yani birey bugün yaşa
nan sorunların da çözümü olacaktır. Örneğin birey kategorisinin yaşa
dığımız Irak Savaşı'nın ve bu ülkenin işgalinin meşrulaştırılmasında
kullanıldığını görüyoruz. Savaş ve işgal, savaş yoluyla lrak'ta serbest
pazara ve bireye dayalı demokrasi yaratmak eylemi olarak tanımlanı
yor. Savaş ve işgal böylece, lrak'ı modern dünyaya eklemleme ve lrak'lı
yı da modern ve liberal bireye dönüştürme eylemi olarak meşrulaştırıl
maya çalışılıyor. Benzer biçimde, Türkiye'de neoliberal ideoloji köylü
olanın bireye dönüştürülmesinin tarım sorununun, dinsel ya da etnik
kimliğin bireye dönüştürülmesinin de kimlik sorunlarının çözümü ol
duğunu savunuyor. Aynı tür önerilerin, farklı ekonomik ve siyasi sorun
ların çözümü olarak da yapıldığını biliyoruz.
KİM BU 'BİREY'?
Fakat ilginç olarak, neoliberalizm bireyi hem küreselleşmenin taşıyıcı
öznesi, hem de yaşanan sorunların çözümü olarak gündeme getirirken,
bu bireyin kim olduğunu, kendisiyle, çevresiyle, kendinden kültürel
olarak farklı olanlarla, doğayla, devletle, ekonomiyle nasıl bir ilişki bi
çimi kurduğunu bize söylemiyor. Risk toplumunda ya da risk dünya
sında bireyden konuşurken, nasıl bir toplumsal aktörden konuşuyo
ruz? Vatandaşlık ve kimlik üzerine yazdığı kitaplarla bu alanın dünya
da önemli isimlerinden olan, Kanada York Üniversitesi'nden Engin
Işın'ın "nevrotik vatandaş " "" çalışması, bu sorulara çok önemli bir ya
nıt veriyor. lşın'a göre risk toplumunun bireyleri, kendileri ve çevrele
riyle, korku, endişe ve güvensizlik temelinde ilişkiler kuran "nevrotik
(*) Engin F. lşın, "Neurotic Citizen", Citizemhip Studies, Rouıledge, Londra, Eylül 2004, c. 8, sa
yı 3, s. 21 7-235.
vatandaş"lar. Yaşadıkları sorunlara, bu sorunların nasıl ortaya çıktığı

sorusunu sormadan ve bu sorunların toplumsal ve tarihsel niteliğini ir
delemeden, bireysel düzeyde korku, endişe ve güvensizlik temelinde
yaklaşan ve çözüm arayan bir kimlikten konuşuyoruz, neoliberalizmin
önerdiği bireyden konuşurken. Neoliberalizmin bireyi toplumsallaşır
ken korku, endişe ve güvensizlik temelinde hareket ediyor. Bu anlam
da da, birey hem kişisel hem de toplumsal düzeyde nevrotik bir yapı
ya sahip. Birey, toplumsallaşma ve siyasallaşma eksenlerinde ve top
lumsal sorunlara yaklaşımında " nevrotik bir vatandaş" .
lşın'a göre, nevrotik vatandaş olarak bireyin korku, endişe ve
güvensizliğe dayalı hareket tarzını, toplumsal yaşamın altı önemli ala
nında gözlemleyebiliyoruz: güvenlik, ekonomi, çevre, sağlık/beden,
ev/ülke, sınır. Nevrotik vatandaş olarak birey, güvenlik alanında, özel
likle 1 1 Eylül sonrası dünyada, terörün nedenlerini araştırmak yerine
terör alarmlarıyla, kendisini dış dünyaya kapatarak korku ve endişe
içinde yaşıyor. Güvenlik alanı gibi, ev/ülke ve sınırlar üzerine geliştiri
len söylem ve politikalar da korku ve endişe üzerine. Nevrotik vatan
daşın kendi evini/ülkesini yabancıya ve kendinden farklı olana karşı
güvenli haline getirmesi gerekiyor. Bireyin ev anlayışı korku ve endişe
ye dönük: kötü ve düşman dış dünyaya karşı korunması gereken bir
mekan. Bu da, hem ev/ülke kavramının sadece güvenlik ekseninde ta
nımlanmasını, hem ev/ülke dışı alanın güvensiz ve düşman olarak kur
gulanmasını gerekli kılıyor, hem de havaalanlarında insanların fişlen
mesi, sınırların göçmenlere ve mültecilere kapatılması, v.b eylemleri
içeriyor. Ekonomik alanda da, nevrotik vatandaş benzer bir hareket
tarzı içinde: ekonomik süreçleri üretim, ekonomik sınıflar ve aktörler
içinde düşünmek yerine, güvensiz ve riskli bir mali hareket alanı ola
rak tanımlıyor. Dolar hareketlerindeki risklere karşı korku ve endişe
içinde yaşıyor, yatırımlarını sepetlere ayrıştırarak koymasını isteyen
neoliberal ekonomi uzmanlarının telkinlerine kendini bırakıyor. Çev
reyle ilişkisinde de, sorun çözücü aktif ve küresel dayanışmaya dönük
politikalar üretmek yerine, birey "yarından sonra" olabilecek doğa fe
laketlerine karşı endişe içinde. Tüm doğayla ilişki doğa felaketlerine
küreselleşmenin nevrotik vatandaşları 201
dönük korku ve endişelere indirgenmiş durumda. Bu korku ve endişe

durumu, nevrotik vatandaş olarak bireyin kendi bedeniyle/sağlığıyla
ilişkisinde de ortaya çıkıyor. Bedenin güzel ve sağlıklı olması gerekiyor
Obezite ve çirkinleşme korku ve endişesi bireyin kendi bedeniyle iliş
kisini belirliyor. Karşımızda, sürekli sağlıklı yaşamdan, zayıflamaktan,
güzel vücuda sahip olmaktan konuşan, genç yaşlanma üzerine kafa
yoran ve böylece kendi bedeniyle korku ve endişe ilişkisi içinde olan
nevrotik vatandaş birey var.
Bu anlamda, küreselleşmenin bireyi toplumsal ve siyasal bağ
lamda nevrotik vatandaş: küreselleşmeyi, risk toplumunu, dolayısıyla
toplumsal yaşamı ve sorunları sorgulamak ve dönüştürmek yerine,
korku ve endişeyi içselleştirmiş bir benlik. Bu nedenle, küreselleşme ve
bu süreç içinde ortaya çıkan risklere ve sosyal adalet sorunlarına birey
temelinde değil, farklı bir çözüm önerisi getirmemiz gerekiyor. Bu çö
zümün, sivil toplumu ve katılımcı demokrasiyi ön plana çıkartan aktif
ve sorumlu vatandaşlık anlayışında yattığını düşünüyorum. Bu düşün
cemi, önümüzdeki sayfalarda açımlayacağım.
Dünyada ve Türkiye'de Sivil Toplum
ğer, daha önce de belirttiğim gibi, küreselleşme bugün yaşadığımız

E toplumsal değişimin tarihsel bağlamıysa, fakat bununla birlikte
taşıdığı sosyal adalet ve güvenlik sorunları temelinde de dönüştürül
mesi ve demokratik olarak denetlenmesi gereken bir süreçse, bu dönü
şümün ve denetimin sadece devlet ve siyasi aktörler yoluyla ve birey
temelli bir ideolojiyle gerçekleştirilemeyeceğini görmeliyiz. Bu dönü
şüm ve denetim, aynı zamanda da (a) toplumsal sorunlara çözüm ara
yan, (b) kamusal alanda bu sorunların demokratik tartışılmasını haya
ta geçiren ve (c) bu yolla da demokratik bir toplum yaratma vizyonu
taşıyan aktif bir sivil toplumu da gerekli kılmaktadır. Sivil toplum bu
günün risklerle dolu dünyasında demokratikleşmenin önemli aktörle
rinden biridir; sosyal adalet sorunlarına çözümün tek değil ama önem
li bir anahtar kavramıdır ve küreselleşme süreçlerinin eleştirel çözüm
lenmesinin ve alternatif küreselleşme arayışlarının temel bir referans
noktasıdır. Bu nedenle 1 980'lerden bugüne toplumsal değişimin önem
li ve çok tartışılan bir kavramı küreselleşmeyse, diğerinin de sivil top
lum olduğunu söyleyebiliriz.
Fakat sivil toplumun önemini vurgulamak, bu kavramı tartış-
204 tür'ı<iye'de demokratikleşme ve kimlik
mamak, eleştirmemek, eleştirel çözümleme sürecine sokmamak anla

mına gelmemelidir. Aksine, sivil toplumu geliştirmek, belki de bu tar
tışmayı yapmaya bağlıdır. Bu tartışma bugün yapılıyor. Son yıllarda si
vil toplum üzerine yazılan kitap ve makaleleri okuduğumuz zaman, bu
tartışmanın ve eleştirel çözümlemenin yapıldığını görüyoruz. Örneğin,
Michael Edwards Sivil Toplum *" kitabına, "sivil toplum 2 1 . yüzyıl
içinde önemini giderek kaybeden klişe bir kavram mı olacaktır, yoksa
bu yüzyılda da demokratikleşmenin anahtar kavramlarından biri olma
özelliğini sürdürecektir? " sorusuyla başlıyor. Bu soruya yanıtı sivil
toplumun önemini vurgulamak olmakla birlikte, Edwards sivil toplu
mun bugün ciddi sorunlar içerdiğini de söylüyor ve bugün yeni bir si
vil toplum modeli geliştirmemiz gerektiğini belirtiyor (ki bu modeli
aşağıda Türkiye'de sivil toplumu tartışırken tartışacağım).
Bu sorunlar, sivil toplum örgütlerinin giderek finansal kaynak
arama peşinde olan, kapasite sorunlarına odaklanan ve örgütsel büyü
meye giderek daha da önem veren profesyonel bir yapıya girmeleriyle
birlikte, üstlendikleri demokratikleşme sürecine katkıda bulunma ve
toplumsal sorunların/taleplerin kamusal tartışma alanını genişletme iş
levlerini ikinci plana atmalarıyla ilişkili sorunlar. Bu sorunlar kendile
rini, hem sivil toplum örgütlerinin (STÖ'ler) giderek eleştirdikleri sis
temin bir parçası olma tehlikesi içinde, hem de kendi aralarındaki iliş
kilerde dayanışmanın giderek azalmasında gösteriyorlar. Ama en
önemli sorun, sivil toplumun STÖ'ler temelinde örgütsel faaliyetleri
nicel olarak artarken, bu artışın nitel olmasını sağlayacak sivil toplum
demokratikleşme ilişkisinin tam anlamda kurulamaması sorunu. Bu
nedenle de, eğer sivil toplum 2 1 . yüzyılın önemli ve anahtar kavram
larından biri olacaksa, bu toplumu harekete geçiren STÖ'lerin de sa
dece örgütsel sorunları çözme girişimde olmaması, aynı zamanda da
demokratikleşme ve demokratik toplum yaratma sürecine katkı verme
işlevleri üzerinde de yoğunlaşmaları gerekmektedir.
(*) Michael Edwards, Civil Society, Poliry Press, Maiden, Mass., 2004.
dünyada ve türkiye'de sivil toplum 205
TÜRKİYE'DE SİVİL TOPLUM

1 9 80'lerden bu yana, dünyadaki gelişime paralel olarak sivil toplu
mun Türkiye'de de geliştiğini görüyoruz. Bu süreç içinde, STÖ'lerin
toplum içinde yaygınlaştığını, sayılarının giderek arttığını, sivil toplu
mun öneminin artığını, sivil toplum söyleminin siyasi partiler, hatta
devlet aktörleri tarafından sürekli kullanıldığını görüyoruz. Bugün
1 50.000'e yakın STÖ'nün varolduğu hesaplanıyor. Bu sayı ağırlıklı
olarak STÖ'lerden oluşurken, hemşeri örgütleri, vakıflardan, meslek
odaları, düşünce kuruluşları da sivil toplum içinde yer alıyor. Bu nicel
artış, kendisini söylem düzeyinde de gösteriyor. Sivil toplum söylemi
bugün farklı aktörler tarafından, Türkiye'nin demokratikleşmesinin
önkoşulu olarak kullanılıyor. Tüm siyasi partiler kendilerini demokra
sinin yanında gösterirken, sivil toplumun önemine referans veriyorlar.
Devlet aktörleri söylem düzeyinde hep sivil toplumun yanında. TÜSİ
AD, MÜSİAD ve SİAD gibi ekonomik baskı grupları kendilerini sivil
toplum olarak topluma sunma girişimindeler, bu yolda faaliyetlerde
bulunuyorlar. Sivil toplum, söylem düzeyinde, devletin demokratikleş
mesinin, güçlü ekonomi programlarının, Türkiye'nin AB'ye girme sü
recinin önemli bir aktörü olarak tanımlanıyor.
Fakat, yine dünyaya paralel olarak, Türkiye'de sivil toplumun
ve STÖ'lerin ciddi sorunları var. Sivil toplumun nicel olarak toplum
içinde yaygınlaşmasının ve kendisine atfedilen söylemsel önemin nitel
bir yapıya dönüşmesi gerekiyor. Tabii ki, sivil toplumun nitel olarak
gelişmesini engelleyen sorunlar, Türkiye'deki devlet-merkezci siyasetle,
demokrasi eksiğiyle ve bu gelişmeyi engelleyici nitelikteki yasal düzen
lemelerle ilgili. Sivil toplumu söylemsel düzeyde destekleyen devlet ak
törleri ve siyasi partiler, bu önemin nitel bir yapıya dönüşmesi için kat
kıda bulunmuyorlar; hatta bu aktörlerin sivil topluma genel yaklaşımı
geliştirici değil engelleyici nitelikte. Bununla birlikte, sivil toplumun
sorunlarını sivil topluma dışsal aktörlere referansla açıklamak ve tar
tışmak sınırlı, dahası indirgemeci bir eğilim taşımaktadır. Yapılması
gereken sivil toplumu sorunlarıyla birlikte kendi içinde tartışmak, bu
sorunlara sivil toplum içinde çözümler üretmektir.
ÜÇ-BOYUTLU SİVİL TOPLUM MODELİ

Türkiye'de sivil toplum üzerine yaptığım araştırmalara ve okumalara
dayanarak, sivil toplumu üç-boyutlu düşünmemiz gerektiğini önermek
istiyorum. Michael Edwards'ın kavramsal dilini kullanarak bu boyut
ları (a) örgütsel yaşam olarak sivil toplum, (b) demokratik toplum ola
rak sivil toplum ve (c) kamusal alan olarak sivil toplum şeklinde ad
landırabiliriz. Örgütsel yaşam sivil toplumun temel boyutudur ve fark
lı alanlarda hareket eden STÖ'leri içermektedir. Demokratik toplum
olarak sivil toplumdan, STÖ'lerin demokratikleşme sürecine yaptığı
katkıyı anlıyoruz. Kamusal alan ise, sivil toplumla siyasi toplum ara
sındaki demokratik tartışma alanıdır. STÖ'lerin toplumsal sorunla
rın/taleplerin demokratik bir platformda tartışılmasına ve bu yolla da
siyasi topluma aktarılmasına verdiği katkı, sivil toplumun kamusal
alan olarak hareketini tanımlar. Bu boyutlar birbirleriyle ilişkilidir ve
sivil toplumun farklı işlevlerini tanımlarlar. Sivil toplum bu boyutları
beraber ve ilişkisel düşündüğü zaman ve bu boyutlardaki işlevlerini bir
bütün olarak gerçekleştirdiği zaman, nitel anlamda Türkiye'nin de
mokratikleşmesi için önemli bir aktör olacaktır. Fakat bu gün Türki
ye'de, STÖ'lerin örgütsel yaşama odaklandıklarını, tüm dikkatlerini
örgütsel ve finansal kapasite sorunlarını çözmeye verdiklerini, ama de
mokratikleşme süreçlerine katkı ve kamusal tartışma alanını genişlet
me işlevlerini gerçekleştirmede sınırlı kaldıklarını görüyoruz. Bu an
lamda da, örgütsel yaşama verilen ağırlık arttıkça, hem STÖ'ler ara
sındaki ilişkiler bozuluyor, hem STÖ'lerle devlet arasındaki ilişki so
runlu hale geliyor, hem de STÖ'lerin toplumsal sorunların çözümü için
toplumu hareketlendirme, dolayısıyla da aktif ve sorumlu vatandaşlık
anlayışını toplum içinde yaygınlaştırma işlevinde zayıflama ortaya çı
kıyor. Bu sorunların çözümü için de, ilk olarak, sivil toplumu kendi
içinde tartışmaya açmalıyız. Bu tartışma sivil toplum geliştirme süreci
ne ciddi bir katkıda bulunacaktır.
AKP ve Katıllmcı Demokrasi
aşadığımız "hızlandırılmış tren faciası ", 3 Kasım'dan bugüne tek

Y parti iktidarı olarak Türkiye'yi yöneten AKP için, demokratik ve
sorumlu toplum yönetimi temelinde çok önemli bir sınavdı. Hızla de
ğişen dünyada hızla değişen Türkiye'nin içinden geçtiği bu kritik dö
nemde, hem Türkiye-AB ilişkileri temelinde yapılması gereken demok
ratik reformlarda, hem yaşadığımız Irak sorununda Türkiye'nin sava
şın ve işgalin dışında konumlandırılmasında, hem de Kıbrıs sorunun
da izlediği aktif ve olumlu dış politika manevralarıyla önemli bir ba
şarı elde etmiş olan AKP iktidarı, 36 kişinin boşu boşuna ölümüyle so
nuçlanan tren kazasında, demokratik bir yönetimin bir gerekliliği olan
"yapılan eylemlerden topluma karşı sorumlu olma" ölçütünü yaşama
geçiremedi, girdiği sınavda ciddi bir başarısızlık yaşadı.
AKP VE TOPLUMA KARŞI SORUMLULUK

Bu başarısızlık, özünde çok ciddi bir "etik ve ahlaki sorun da" içeri
yor. Topluma karşı sorumlu olma ölçütünden konuşurken, ölen in
sanların, kaybolan yaşamların, yıkılan ailelerin olduğu bir durum
dan konuşuyoruz. Ölüm siyasetin bitim noktasıdır. Bu anlamda, etik
2o8 türkiye'de demokratikleşme ve kimlik
ve ahlakın birincil referans noktamız olması geren bir durumla kar

şı karşıya kalan AKP yönetimi, tren faciası karşısında hiç de etik ve
ahlaki bir konum almadı. Bu kaza, Türkiye'de yıllardır izlediğimiz,
yapılan eylemlerin sonuçlarına kaygısız siyasi parti olma anlayışının
devam ettiğini gösterdi. AKP yönetimi de eski siyasi partilerden fark
lı olmadığını bizlere söylercesine, bu kazaya etik ve ahlaki düzeyi bi
rincil plana almayan bir konumda, siyasi olarak yaklaştı. Bu da, 3
Kasım'la bittiğini düşündüğümüz eski siyaset anlayışının, siyaset
yapma zihniyetinin hala sürdüğünü bize gösterdi. İlginç ve paradok
sal olarak da, bu eski, devlet-merkezci, topluma sorumlu olma ölçü
tünü kaale almayan siyaset yapma zihniyetini öne sürme, AKP yöne
timinin Türkiye'nin AB üyeliği için gerekli ciddi demokratikleşme re
formlarını yaptığı bir dönemde yapıldı. Bu anlamda, yaşadığımız fa
cia, toplumda AKP'ye karşı artan güveni ciddi bir şekilde sarsan bir
niteliktedir.
İkincisi, merkez sağ bir parti olduğunu söyleyen, muhafazakar
demokrasi söylemiyle siyasi merkezi yeniden kurma ve bu yolla da
Türkiye'de devlet-toplum/birey ilişkilerin demokratik bir tarzda dü
zenleme iddiasında olan AKP yönetimi, demokrasinin topluma karşı
sorumlu olma ölçütünü kendisine uygulamayarak, sürekli olarak yine
lediği Türkiye'yi demokratik temelde yönetmek iddiasında da ciddi bir
inandırıcılık sorunu yaşayacak. AKP'nin bu facia konusundaki tutu
mu, kendisini tanımladığı muhafazakar demokrasi kimliğinin "muha
fazakar" kısmında bir sorun olmadığını, ama demokrasi kısmında bir
sorun olduğunu topluma gösterdi. Eğer AKP topluma karşı sorumlu
olma ölçütünü yaşama geçirseydi ve faciaya karşı etik ve ahlaki bir po
zisyon alsaydı, kendisinin demokrasiye bağlılık, demokratik olmak,
toplumla demokratik temelde bağ kurmak, toplumsal sorunlara/talep
lere demokratik çözümler üretmek, v.b. iddiaları, toplumun farklı ke
simleri içinde ciddi bir " inandırıcılık" kazanacaktı; ama AKP tersini
yaptı ve şimdi kendisinin demokrat kimliğiyle ilgili inandırıcılık soru
nu yaşıyor.
akp ve katılımcı demokrasi 209
KATILIMCI DEMOKRASİ NİYE ÖNEMLİ?

Üçüncü olarak, uzmanların yaptıkları eleştiriler ve ikazlar ciddiye alın
madan başlatılan hızlandırılmış tren seferlerinin yarattığı bu facia, ka
tılımcı demol\rasinin etkili ve verimli toplum yönetimi için önemli ol
duğunu bir kere daha bize gösterdi. Demokrasi üzerine yapılan ku
ramsal ve ampirik çalışmalardan biliyoruz ki, bugün çok daha karma
şık toplumsal sorunlar ve taleplerle karşı karşıyayız ve bu sorunların
ve taleplerin çözümü için katılımcı demokrasi çok önemli. Siyasi par
tilerin tek başlarına toplumsal sorunları çözmeleri, toplumsal taleple
re yanıt getirmeleri, yönettikleri toplumları dünyanın hızla değişen
uluslararası ilişkilerine hazırlamaları olanaklı değil. Siyasi partilerin
böyle bir kapasitesi yok. Bu nedenle de, sivil toplum örgütleri ve bu ör
gütlerin çalıştıkları konular/sorunlar üzerine geliştirdikleri çözümle
meler ve öneriler, siyasi partilere çok önemli katkılar sağlama potansi
yeline sahip. Siyasi partiler ile sivil toplum arasında işbirliği iyi toplum
yönetiminin önkoşulu. Karar alma süreçlerini sivil topluma, farklı gö
rüşlere ve bu görüşler tarafından üretilmiş bilgiye açan siyasi partile
rin toplum yönetiminde başarılı olma şansı çok daha fazla. Bu anlam
da, katılımcı demokrasi sadece toplum yönetimine meşruluk kazandı
ran bir yönetim biçimi değil. Dolayısıyla karar alma süreçlerinin katı
lımcılığa açılmasını, sadece alınan kararların meşruiyet kazanması
bağlamında düşünmemeliyiz. Aksine, katılımcı demokrasi, iyi, etkili,
verimli, sorumlu ve şeffaf toplum yönetimini sağlayan bir toplum yö
netim tarzı. Katılımcı demokrasi, rasyonel ve meşru demokratik top
lum yönetimi modeli.
3 Kasım gecesi seçim zaferi kutlanırken halka karşı yaptığı ko
nuşmada AKP genel başkanı Erdoğan, altını çizerek, "AKP yönetimi
nin katılımcı demokrasiyi yaşama geçirecek bir yönetim olacağını "
söyledi. Ama, tren faciasında, b u sözün tutulmadığını görüyoruz.
AKP'nin muhafazakar demokrasisi, uzmanların eleştirilerini ve ikazla
rını hesaba katmayarak, katılımcı bir nitelikte olmadığını da söylemiş
oldu. Halbuki, AKP yönetimi bu eleştirileri ve ikazları hesaba katsay
dı, dolayısıyla da hızlandırılmış tren seferlerinin başlatılmasıyla ilgili
kararı katılımcılığa açsaydı, bu facia önlenmiş olacaktı. Bu facianın

önlenmesi de, AKP'nin bugün yaşadığı etik ve ahlaki düzeyde, güven
ve inandırıcılık bağlamlarında sorunlu durumu ortaya çıkartmayacak
tı. Bu nedenle de, AKP'nin bu faciadan çıkartması gereken en önemli
dersin, vermiş olduğu katılımcı demokrasiyi yaşama geçirme sözünü
tutması olduğunu düşünüyorum. AKP, katılımcı demokrasinin, yuka
rıda belirttiğim gibi, sadece meşru değil aynı zamanda da iyi toplum
yönetiminin önkoşulu olduğunu hatırladığı sürece, Türkiye'yi iyi yö
netecektir. AKP, karar alma süreçlerini farklı düşüncelere, yorumlara,
çözümlemelere ve eleştirilere açtığı sürece, meşru ve rasyonel bir mo
deline sahip olacaktır.
Bu tür faciaların bir daha yaşanmaması, siyaset yapma zihniye
timizi değiştirmeye bağlıdır. Katılımcı demokrasi temelinde yapılan si
yaset, AKP'nin hem toplumun farklı kesimleriyle kurduğu bağlarda
güven ve inandırıcılık sorunu yaşamamasını, hem de Türkiye'yi verim
li ve etkin yönetmesini olanaklı kılacaktır. Türkiye'nin sorunlarına si
yasi çözümler getirmek durumundayız. Unutmayalım ki siyaset insan
larla varolur, insanlarla yaşar. Ölümse siyasetin bitim noktasıdır.
•
TÜRKİYE' DE
iKTİDAR, MU HALEFET
VE SOSYAL DEMOKRASİ
Farkll "Sosyal-Liberal Sentezler"
ve Türkiye
3 Kasım seçimleri üzerine yapılmış kamuoyu yoklamalarına ve yo

rumlara baktığımız zaman, kamusal ve akademik söylem içinde
iki saptama üzerine ortak bir uzlaşmanın olu�tuğunu görüyoruz. Bi
rinci saptama, 3 Kasım seçimlerinin bir tasfiye seçimi olarak tanımlan
masıdır. Seçmenin varolan koalisyon hükümetinin kurucuları DSP,
MHP ve ANAP'ı ülke barajının 2 ltına düşe..:ek kad.u cezalandırmakla
kalmayıp, muhalefet partileri olan DYP ve SP'ye de yönelmesi, 1 999
seçimlerinde parlamentoya giren tüm partilerin bu seçimde siyaset ala
nından tasfiyesini ortaya çıkartmaktadır. İkinci saptama ise, 3 Kasım
seçiminin bir tepki seçimi olarak yorumlanmasıdır. Ayşe Kadıoğlu'nun
"siyasetle reklamın kesişme noktası" olarak tanımladığı Genç Par
ti'nin barajı geçme olasılığı Türkiye'de varolan siyasi yapıya karşı ge
lişen tepkinin en yalın tezahürünü ortaya koymaktadır. 3 Kasım seçim
lerinin bir tasfiye ve tepki seçimi olduğu saptamaları doğrudur ve si
yasi partilerle seçmen arasında son yıllarda giderek artan kopukluğu
ve bağlantısızlığı nitelemeleri bağlamında da önemli ve açıklayıcı sap
tamalardır.
214 türkiye'de iktida r, muhalefet ve sosyal demokrasi
AKP VE CHP'NİN YÜKSELİŞİ VE KÜRESEL ÜÇÜNCÜ YOL

Bununla birlikte, tasfiye ve tepki saptamaları 3 Kasım seçimiyle ilgi
li çok önemli bir olguyu açıklamada sınırlı kalmaktadırlar: AKP ve
CHP'nin seçimlerde birinci parti olma konumuna yükselişleri. Bu
yükselişin gerisinde yatan nedenlerin tasfiye ve tepki olgularıyla tam
olarak açıklanamayacağını ve dikkatimizi son yıllarda Türkiye'de
devlet-toplum ilişkilerini ciddi bir biçimde etkileyen siyasal ekono
mik ve sosyolojik süreçler üzerinde yoğunlaştırmamız gerektiğini dü
şünüyorum. Bu süreçler, (a) bir taraftan son yıllarda yaşanan küre
selleşme süreçlerinin hem kurumsal hem de ideolojik düzeylerde Tür
kiye toplumsal yaşamında yarattığı ciddi dönüşümleri, diğer taraftan
da ( b ) kimlik siyasetlerinden insan hakları ihlallerine, vatandaşlık so
runlarından dağılım adaletsizliğine kadar geniş bir yelpazede devlet
toplum ilişkilerinin her alanında hissettiğimiz "Türk modernite kri
zi" olgusunu içermektedirler. Bu bağlamda AKP ve CHP'nin yükseli
şini çözümlerken dikkate almamız gereken olgular, 1 991 'den başla
yarak 19 Şubat kriziyle doruk noktasına ulaşan ekonomik kriz, son
yıllarda siyasi gündemin merkezine yerleşen Avrupa Birliği'ne enteg
rasyon süreci ve Türk demokrasisinin yüzyüze kaldığı yönetim ve
meşruiyet krizidir.
Bu süreçler birbirleriyle bağlantılıdır, kurumsal ve yapısal nite
likte (AB, IMF, Dünya Bankası ve demokratikleşme talepleri gibi) ha
reket etmektedirler ve beraberce Türkiye'de devlet-toplum ilişkileri
üzerinde ciddi etkiler ve dönüşme zorunlulukları yaratmışlardır. Bu
dönüşme zorunlulukları üç-boyutlu bir niteliktedir: (a) güçlü/hantal
devletin etkinlik, şeffaflık, sorumluluk ve demokratiklik ilkeleri teme
linde yeniden yapılanması; (b) serbest pazar ekonomisinin yeniden dü
zenlenmesi ve (c) dağılım adaletinin yaratılması. Aynı zamanda, bu dö
nüşüm zorunlulukları hem Türkiye-IMF ve Dünya Bankası ve Türki
ye-AB ilişkilerinde ortaya çıkmakta, hem de Türkiye'de demokratik
leşme taleplerinde dile getirilmektedirler. Bu dönüşüm talepleri bir bü
tün olarak, bir taraftan "küresel üçüncü yol" dediğimiz siyasal söyle
mi tanımlarken, diğer taraftan da bu söylemin temel hareket tarzını ni-
rarklı "sosyal-liberal sentezler" ve türkiye 215
teleyen ve Kemal Derviş'in Türkiye' de gündeme getirdiği "sosyal-libe

ral sentez" olgusuna içerik kazandırmaktadır.
3 Kasım seçimlerinin tarihsel bağlamı, meslektaşım Ziya
Öniş'le birlikte "Türkiye'nin küresel üçüncü yolla geç kalmış yüzleş
mesi" olarak nitelediğimiz süreçten soyutlanmamalıdır. Küresel üçün
cü yolla yüzleşme, ekonomiz kriz-Avrupa entegrasyonu-yönetilebilir
demokrasi üçgeninin Türkiye'de devlet-toplum ilişkilerinin yeniden
yapılanması zorunluluğunu yaratmasını dile getirmekte ve kendisini
"sosyal-liberal sentez" olarak tanımlamaktadır. AKP ve CHP kendile
rini, hem parti programları, hem seçim söylemleri, hem de toplumsal
destekleri içinde, diğer partilerden farklı olarak, yukarıda kısaca be
timlediğim dönüşüm zorunluluklarına güçlü ve inandırıcı yanıtlar ola
rak tanımlamaktadırlar ve bu temelde seçmenle ilişkiye girmektedirler.
Başarılarının sırrı hem bu noktada yatmaktadır, hem de diğer partiler
den farklı olarak kendilerine iş dünyası ve sivil toplum içinde ciddi ku
rumsal ve toplumsal destek bulmalarında yatmaktadır.
İKİ FARKLI SOSYAL-LİBERAL SENTEZ

3 Kasım seçimi bir tasfiye-tepki seçimi olmakla birlikte, özünde "eko
nomi" olan bir seçimdir ve bu anlamda da oylanacak olan en temelde,
küresel üçüncü yolun Türkiye'de nasıl gelişeceği ve yerleşeceğidir. Bu
noktada, AKP ve CHP benzer bir niteliktedirler ve aynı ortak zemin
de hareket etmektedirler. AKP ve CHP arasındaki farklılık global
üçüncü yolun tanınmasında ve benimsenmesinde ortaya çıkmamakta
dır. Farklılık üçüncü yolun Türkiye'de nasıl ve hangi temelde gelişece
ği sorularıyla ilişkilidir. CHP ve özelde Kemal Derviş, özellikle Dünya
Bankası ve AB'de dile getirilen, " sosyal-liberal sentez" kavramını te
mel almakta, etkin devlet ve düzenlenmiş serbest piyasa ekseninde fi
nansal istikrara ağırlık vermekte ve makroekonomik istikrarın ekono
mik büyümeyi yaratacağını varsaymaktadır. Bu anlamda, hem AB en
tegrasyonunu desteklemekte, hem de IMF istikrar programını sahip
lenmektedirler.. Bu temelde de, CHP, TÜSİAD ve bazı SİAD'lardan ve
sivil toplum örgütlerinden kurumsal destek bulmakta ve sosyal de-
216 türkiye'de iktidar, muhalefet ve sosyal demokrasi
mokrat seçmen tabanını tekrar kazanmaktadır. CHP dağılım adalet

sizliği sorununu vurgulayarak sosyal adaletçi bir hareket tarzına sa
hiptir. Fakat, bu noktada CHP'nin ve Kemal Derviş'in temel sorunu
ortaya çıkmaktadır. Dağılım adaletsizliğini hem makroekonomik istik
rar olgusu karşısında ikincil görmesi, hem de dağılım adaletsizliğinin
içsel "kimlik ve tanınma" sorunlarını tamamen gözardı etmesi yüzün
den, CHP ve Kemal Derviş toplumun belli kesimleri içinde bir meşru
iyet sorunuyla karşı karşıyadır.
AKP küresel üçüncü yola içsel hareket tarzı içinde bu kesimle
re, dolayısıyla KOBİ'ler dediğimiz üretim sektörüne, MÜSİAD ve bel
li bölgesel ve şehirsel SİAD'lar tarafından temsil edilen toplumsal ke
simlere, İslami kimliğe ve muhafazakar seçmen tabanına seslenmekte
ve bu temelde güçlenmektedir. AKP etkin devlet yanında bu kesimlere
karşı "şefkatli devleti" savunmakta, finans sektöründen daha önce
"üretim sektörü"nün temsilcisi olma rolünü oynamakta ve dağılım
adaletini hem ekonomik hem de "kimlik/tanınma" sorunları temelin
de görmektedir. Bu anlamda, AKP global üçüncü yolun gelişme biçi
minin, ezilenlere şefkatli olan bir kalkınmacı devlet, düzenlenmiş bir
serbest piyasa ve İslami referanslı bir adalet ekseninde hareket eden
"toplulukçu (muhafazakiir)-liberal sentez" olması gerektiğini savun
maktadır. Bu temelde AKP, CHP'den ayrılmakta ve güç ve toplumsal
destek kazanmaktadır.
3 Kasım seçimlerinde kimin birinci parti olacağını, sosyal-libe
ral sentez ile toplulukçu (muhafazakar)-liberal sentez arasında yapıla
cak tercih belirleyecektir. Bu tercih, aynı zamanda, 4 Kasım'dan itiba
ren küresel üçüncü yolun Türkiye'de gelişme ve yerleşme biçimini de
belirleyecektir. Üzücü olan, seçimlere hem Türkiye'nin global üçüncü
yolla geç kalmış yüzleşmesini ciddiye alan, hem de bu yüzleşmeye cid
di bir alternatif yaratacak "demokrat sol sentez" siz gitmemizdir.
Muhafazakar-Liberal Sentez,
Demokratikleşme ve AKP
1 9 Kasım 2002'de Bakanlar Kumlu'nun ilk toplantısıyla Türki

ye'nin AKP'nin tek başına iktidarı içinde yönetileceği dönem
başladı. Yönetim kadrosu çoğunlukla eski ANAP, DYP ve RP'de ye
ralmış isimlerden oluşmuş olsa bile, AKP yaşadığımız ciddi sorunlara
çözüm bulma iddiasında olan bir parti, siyasi aktörler arasında bir 'uz
laşma kültürü' kurmayı amaçladığını söylüyor ve devlet-toplum ilişki
lerini hizmet temelli ve demokratik bir düzenleme tarzında yeniden
kuracağını öne sürüyor. 1 990'lı yıllar Türkiye'sinin toplumsal sorun
lardan kopuk, değişime kapalı, sürekli istikrar adına demokratikleş
meyi erteleyen ve toplumsal taleplere yanıt veremeyen devlet-merkez
ci siyaset anlayışına karşı, AKP'nin yönetim anlayışı yeni bir dönemin
başlangıcını simgeliyor. AKP'nin seçim programı, Acil Eylem Planı ve
Hükümet Programı dikkatlice okunursa, bu yönetim anlayışının temel
mantığının ve amacının, siyasi merkezi yeniden inşa etmek, böylece de,
1 990'lı yıllarda Türkiye'de devlet ve devlet-merkezci siyasetle değişen
ve farklılaşan toplum arasında oluşan " boşluğun" doldurulması ve
"kopukluğun" tamir edilmesi olduğunu görüyoruz.
Seçim sonuçları ve bu sonuçlar üzerine yapılan araştırmalar
göstermektedir ki, AKP'nin başarısı, partinin söylemi ve programıyla,

siyasi merkezi yeniden inşa ederek devlet-toplum ilişkilerini düzeltmek
ve hizmet yoluyla toplumsal sorunlara çözüm bulmak iddiasıyla bağ
lantılıdır. Bu temelde, ki bu temel özünde ekonomik sorunlarla ilişki
lidir, AKP diğer partilerden farklı olarak, toplumsal katmanlar ve sı
nıflarla "organik bir bağ" kurmayı başarmıştır. Çevresel referansları
içermekle birlikte, AKP 3 Kasım seçiminin temelinin ideoloji değil eko
nomi olduğunu kavrayarak, kendisini topluma İslamcı ya da çevreyle
sınırlı bir parti olarak sunmamıştır. Aksine AKP kendisini merkez-sağ
bir parti olarak tanımlamış ve bu temelde topluma " Hey Sen" çağrısı
nı yapmıştır. Bu çağrıya da kendisini tek başına iktidar yapacak kadar
yanıt bulmuştur. Bu yanıt sadece çevreden değil, merkezden de gelmiş
tir. Bu bağlamda da, AKP'yi çözümlerken, merkez-çevre yaklaşımın
dan farklı bir yöntem izlememiz, AKP'nin "Hey Sen" çağrısının niteli
ğini ve içerdiği ögeleri çözümlememiz gerektiğini düşünüyorum. Bu
çözümleme bize hem AKP'nin toplum yönetimine anlam veren Acil
Eylem Planı'nı ve Hükümet Programı'nı, hem de bu yönetimin demok
rasiyle olana ilişkisini siyasi kutuplaşmalar ve ideolojik önyargıların
gerisinde bir alanda tartışma olanağını verecektir.
MUHAFAZAKAR-LİBERAL SENTEZ VE AKP

AKP'nin toplumla kurduğu organik bağ, birincil düzeyde ekonomi te
melinde, ikincil düzeyde kimlik/tanınma siyaseti temelinde kurulmuş
bir bağdır. Bu bağ kurulurken AKP'nin topluma yaptığı "Hey Sen"
çağrısı genelden somuta doğru hareket eden üç-boyutlu bir söylemi
içermektedir. En genelde, "Hey Sen" çağrısı devlet ile toplum arasın
daki kopukluğu simgeleyen siyasi merkezin çöktüğünü ve siyasetin
toplumsal sorunlara ve taleplere yanıt verebilecek bir yapıya dönüştü
rülme gereksinimini dile getirmektedir. Diğer bir deyişle, "Hey Sen"
çağrısıyla değişim olgusunun önemi vurgulanmaktadır ve AKP'nin kü
reselleşmeye olumlu bakan, Avrupa Birliği normlarıyla uyumlu, IMF
ile müzakere sürecinde güçlü ve sorun çözücü bir siyaset anlayışıyla
Türkiye'yi yöneteceği söylenmektedir. Bu genel düzeyde, AKP siyasi
muhafazakar-liberal sentez, demokratikleşme ve akp 219
merkezi yeniden inşa etme iddiasında olan bir "merkez sağ parti" kim
liğindedir. Daha somut düzeydeyse, "Hey Sen" çağrısı ekonomik so
runların siyasal ve kültürel sorunlara karşı birincil önemini dile geti
rirken, bu sorunların çözümünün sadece "finansal istikrar ve güven"
temelinde değil, daha da önemli olarak " üretim ve sosyal adalet" te
melinde de aranması gerektiğini vurgulamaktadır. Bu bağlamda da,
AKP dinsel inançlara ve özgürlüklere duyarlı bir İslamcı parti olarak
temelde değil, ekonomik sorunları çözme iddiasında olan bir "merkez
sağ parti" olarak kendisini tanımlamaktadır. AKP'nin siyasi merkezi
yeniden inşa etme eylemi kültürel/dinsel değil, ekonomi temelinde ola
caktır. Bu temelde dile getirilen "Hey Sen" çağrısı işsizlik, yoksulluk ve
ekonomik durgunluk gibi sorunları çözme iddiasındadır ve toplumla
küçük ve orta ölçekli sermaye sınıfından işsiz ve yoksullara kadar ge
niş bir yelpazede organik bir bağ kurmayı başarmıştır. En somut dü
zeydeyse, "Hey Sen" çağrısı, hem AKP'nin ekonomi yönetimini tanım
layan, hem de AKP'yi CHP ve diğer sağ partilerden ayrıştıran bir
"ekonomik modeli " dile getirmektedir. Radikal İki de seçim sonuçla
'
rıyla ilgili çıkan yazılarımda bu modeli " muhafazakar-liberal sentez"

olarak tanımladım. Hemen söylemeliyiz ki, muhafazakar-liberal sen
tezden konuşmak, hem yaşadığımız ekonomik sorunlara çözüm ola
cak, hem de Türkiye'nin küresel ekonomiyle entegrasyonunu düzenle
yecek bir "ekonomi yönetimi modeli"nden konuşmaktır.
Bu model üç-bacaklı bir hareket tarzına sahiptir. Üretim sektö
rüne önem vererek ekonomide canlanmayı sağlama amacında olan
"etkin ve kalkınmacı devlet", itici gücü emeğe değil, serbest pazar ve
"sermaye"ye dayalı piyasa ekonomisi ve yoksulluk sorunlarını çöze
cek bir "sosyal adalet" anlayışı. Muhafazakar-liberal sentez yoluyla
ekonomik sorunları çözme iddiası, AKP'nin "Hey Sen" çağrısının ve
toplumla kurduğu organik bağın en somut ve en güçlü boyutunu oluş
turmaktadır. Bu anlamda, AKP liberaldir, çünkü temeli serbest pazar,
itici gücü sermaye olan bir modelle ekonomi yönetimine soyunmak id
diasındadır. AKP, etkin ve kalkınmacı devletin, ağırlıklı olarak üretim
sektöründe yeralan küçük ve orta ölçekli sermaye sınıfınına vereceği
katkının, istihdam yaratacağını ve ekonomiyi canlandıracağını düşün

mektedir. AKP muhafazakardır, çünkü emek-sermaye ilişkisini "sendi
kal ve sosyal güvence hakları içinde" değil, dinsel, aile ya da gelenek
temelli kültürel kodları yoluyla düzenlemeyi amaçlamaktadır. Böylece
de, ekonomi dediğimiz olgu sınıfsal ya da bireysel değil, hizmet ve üye
liğe dayalı organik bir bütünlük olarak tanımlanmakta, sermaye-emek
ilişkisi de kültürel temelde düzenlenmektedir. Bu bağlamda en çarpıcı
olan, muhafazakar-liberal sentezin emek gücünü tanımlama tarzıdır.
Ne AKP'nin istihdam yaratma ve ekonomik canlanmayı sağlamada iti
ci güç olarak gördüğü küçük ve orta ölçekli sermaye, ne de bu serma
yenin kurumsal örgütlenmesini oluşturan MÜSİAD ve şehirsel ve böl
gesel SİAD'lar için emek gücü, sınıfsal ya da bireysel düzeyde sendikal
ve sosyal güvence haklarına sahip bir toplumsal katman olarak değil,
ekonomi içinde organik bütünlüğe (topluluğa) "hizmet veren bir üye"
olarak tanımlanmaktadır.
MUHAFAZAKAR-LİBERAL SENTEZ VE DEMOKRATİKLEŞME

Manuel Castells neoliberal küreselleşmeyi eleştirdiği Küresel Ekonomi
adlı çalışmasında, çok önemli bir saptamada bulunur: "devletler eko
nomilerin değil toplumların ifade biçimleri ve ,yönetim aygıtlarıdır".
AKP'nin muhafazakar-liberal sentez yoluyla toplumla kurmuş olduğu
organik bağ ve toplum yönetimi için hazırlamış olduğu Acil Eylem Pla
nı ve Hükümet Programı çok büyük ölçüde ekonomi temelindedir. Da
ha da önemlisi, bugün için AKP toplumun değil, ekonominin bir ifa
desi ve yönetim aygıtıdır. Bu bağlamda da, yine bugün için AKP'nin
muhafazakar-liberal sentez yoluyla ekonomiyi etkili ve verimli yönete
rek siyasal merkezi yeniden inşa etmeyi amaçlayan bir parti olduğunu
söylemek yanlış olmaz. Türkiye'nin yaşadığı ekonomik krizin ciddiliği
ve derinliği içinde, bu durum çok doğaldır. Toplumun AKP'den bek
lentisi, işsizlik, yoksulluk ve ekonomik küçülme sorunlarına etkili ve
kalıcı çözümler bulmasıdır. Fakat şu noktanın da hemen altını çizme
liyiz; ekonomik sorunlara çözüm bulma ile demokratikleşme arasında
bir nedensellik ve eşanlamlılık ilişkisi yoktur. AKP ekonominin ifadesi
muhafazakar-liberal sentez, demokratikleşme ve akp 221
ve yönetim aygıtı olmaktan toplumun ifadesi ve yönetim aygıtı olma

ya doğru ilerledikçe, kendisinin Türkiye'nin demokratikleşmesine kat
kı derecesi ve payı ortaya çıkacaktır. Çünkü biliyoruz ki, demokratik
leşme süreci içinde özgürlükler alanı inanç özgürlüğüyle, "hak politi
kası"nın alanı bireysel haklarla, sivil toplum yoluyla yönetime katılım
olgusunun alanı da ekonomik baskı gruplarıyla sınırlı değildir, olma
malıdır da.
AKP özgürlükler, haklar ve katılım alanlarını genişlettiği ve bu
temelde devlet-toplum ilişkilerini seküler ve demokratik bir tarzda dü
zenlediği sürece, muhafazakar-liberal sentez demokrat bir nitelik kaza
nacaktır. Diğer bir deyişle, muhafazakar-liberal sentezin demokratik
bir nitelik kazanması, AKP'nin bugün toplumla ku;duğu ekonomi te
,
melli organik bağı özgürlükler, haklar ve yönetime katılım alanlarını
genişleterek demokrasi temelli bir organik bağa dönüştürme olasılığı
ve niyetiyle ilişkilidir. 1 983'te tek başına iktidara gelen ve toplumla
ekonomik temelde organik bir bağ oluşturmuş Özalizmin ve ANAP
deneyiminin demokratikleşme bağlamında taşıdığı eksiklik ve niyetsiz
lik ve bu durumun Türkiye için yarattığı sonuçlar bize hem serbest pa
zar ekonomisi ile demokratikleşme arasında bir eşanlamlılık ve neden
sellik ilişkisi olmadığını, hem de AKP'nin muhafazakar-liberal sentezi
ne hemen demokratlık sıfatı ekleme eğiliminin aceleci ve sorunlu bir
yaklaşım olduğunu göstermektedir. AKP'nin demokratlığı toplum yö
netimi içinde kullanacağı politikalarda, siyasalarda ve söylemlerde or
taya çıkacaktır.
3 Kasım, AKP ve
Muhafazakar-Liberal Sentez
3 Kasım 2002'de yapılan genel seçim sonuçlarını siyasi bir deprem

olarak nitelemek, kanımca yalnış olmaz. Bir taraftan 1 999 genel
seçiminde % 1 0 ülke barajını aşan beş partinin tümünün meclis dışına
itilmesi, diğer taraftan da AKP'nin % 34.2'lik bir oyla ve seçim siste
mimizdeki anti-demokratik ülke baraj ının yardımıyla parlamentonun
%66'sına sahip olacak bir ezici çoğunlukla tek parti iktidarını kurma
başarısı, 3 Kasım'ı siyasi tarihimizin en önemli günlerinden birisi ko
numuna getirdi. Ekonomik kriz sürecinde Arjantin'de yaşanan sosyal
patlama, aynı şiddette Türkiye'de 3 Kasım'da yaşandı. 3 Kasım'da,
toplumdan kopuk, toplumsal sorunlara yanıt veremeyen, rant ekono
misini ve popülizmi kendi tanımlayıcı ögeleri yapmış, siyaseti kapalı
kapılar arkasında ve dar alanda kısa paslaşmalara indirgemiş ve lider
lik sultası içinde lidere yakın olmayı temsil ettikleri katmanların söz
cüsü olmaya yeğleyen bir insan grubunun oluşturduğu siyasi partilerin
toptan tasfiyesini yaşadık. Böylece, 4 Kasım sabahından itibaren, Tür
kiye sadece iki partinin parlamentoyu oluşturduğu, AKP'nin tek parti
iktidarı ve CHP'nin tek parti muhalefeti olduğu yeni bir döneme gir
di. 3 Kasım seçimini nasıl çözümlemeliyiz ve bu seçimin galibi AKP'yi
nasıl tanımlamalıyız? Bu sorulara yanıt ararken, ilk önce 3 Kasım ge

nel seçiminin kendine özgün niteliğinin vurgulanmasının, seçim sonuç
larını ve seçimin galibi AKP'yi doğru değerlendirmemiz açısından fay
dalı ve önemli olduğunu düşünüyorum.
3 KASIM VE TÜRKİYE
Hemen altını çizmemiz gerekir ki, 3 Kasım 2002'de yapılan genel se
çim, 1 995 ve 1 999 genel seçimlerden iki-boyutlu ciddi bir farklılaşma
gösteren ve bu anlamda kendine özgün bir nitelik taşıyan bir seçimdi.
1 994 yerel seçimlerinde sonra yapılan 1 995 genel seçimi ve 28 Şubat
süreci içinde yapılan 1 999 genel seçimi, Türkiye'de İslam'ın yükselişi,
Refah Partisi olgusunda yoğunlaşan siyasal İslam sorunu, Güneydoğu
ya da Kürt sorunu, etnik terör ve Abdullah Öcalan'ın yakalanması ola
yı, v.b. sorunların tartışıldığı "ideoloji zemini"nde yapılan seçimlerdi.
Bu anlamda, istikrar, normalleşme, rejimi koruma, devlet egemenliği,
laiklik gibi ideoloj i temelli referanslar bu seçimlerin temelini oluştur
muştu. Tercih ve oy verme, büyük ölçüde ve ağırlıklı olarak, ideoloji te
melinde yapıldı. 1 995 ve 1999 seçimlerinin aksine, 3 Kasım seçimi te
melinde "ekonomi" olan bir seçimdi. Tarihinin en derin ekonomik kri
zinden geçen, ekonomisi ciddi bir biçimde küçülmüş ve ciddi bir işsiz
lik ve yoksulluk sorunuyla yüzleşen Türkiye' de, 3 Kasım seçiminde ya
pılan parti tercihi ve oyverme ekonomik sorunların kaynağı olan parti
lere tepki, bu sorunları çözme iddiasında bulunan partileri deneme te
melinde oluştu. Sonuçta, belli bir ekonomik program temelinde top
lumla bağ kuran iki parti parlamentoya girme hakkını kazanırken, bu
partilerden AKP herkesin beklediğinden çok daha fazla oy alarak tek
başına iktidar oldu. 3 Kasım genel seçimini 1 995 ve 1 999 seçimlerin
den ayıran ikinci boyut, seçimlerde önemli rol oynayan "aktörler"le
ilişkilidir. 1 995 ve 1 999 seçimlerinin aktörleri sadece siyasi partilerken,
3 Kasım seçimi Türkiye'de siyasi partiler kadar, AB ve IMF gibi "ulus
devlet-üstü aktörler" in ve TÜSİAD, TOBB, MÜSİAD, SİAD'lar ve sivil
toplum örgütleri gibi "ulus devlet-altı aktörler"in de önemli olduğu bir
seçimdi. Seçimde başarılı olan AKP ve CHP bu örgütlerin siyaset, eko-
3 kasım, akp ve muhafazakar-liberal senıez 22 5
nomi ve demokrasiyle ilişkili söylemlerini kendi seçim programlarında

kullandılar ve bu partiler söylemsel düzeyde bu örgütler tarafından des
3
teklendiler. Bu anlamda, Kasım seçiminin, özünde ekonomi temelli,
dolayısıyla ideolojinin ikinci plana düştüğü ve siyasi partilerin toplum
la organik bir bağ kurmalarında global ve sivil toplum aktörlerini de
hesaba katmaları gerektiği bir seçim olduğunu vurgulamalıyız. Bu sap
tamanın, hem "AKP'yi nasıl tanımlamamız gerekir? " sorusuna verece
ğimiz yanıt bağlamında, hem CHP'nin % 1 9.2 oy almasına rağmen se
çimden başarısız çıkmasını anlamamıza, hem de diğer partiler temelin
3
de Kasım'ın niçin bir tepki ve tasfiye seçimi olduğunu görmemize kat
kıda bulunacağını düşünüyorum. Bu saptama ışığında, ilk ö'nce Ka 3
sım seçiminin tepki ve tasfiye niteliğine bakalım.
SİVİL TASFİYE VE TEPKİ

3 Kasım seçimleri, tarihte ancak askeri darbeler yoluyla gerçekleştiril
miş bir olgunun, demokratik bir biçimde seçim yoluyla gerçekleşmesi
ni ortaya çıkartmıştır: parlamentoyu oluşturan tüm partilerin tasfiye
si. 57. koalisyon hükümetini kuran DSP, MHP ve ANAP gibi, DYP ve
SP'nin de baraj altında kalarak parlamento dışına atılması çok güçlü
bir tepki ve sivil tasfiyeyi gündeme getirmiştir. Fakat en az bu tasfiye
kadar önemli olan iki önemli gelişmenin de altını çizmemiz gerekmek
tedir. Birincisi, bu seçimle SP ile birlikte Milli Görüş hareketinin uzun
yıllardır liderliğini ve öncülüğünü yapan, Türkiye'yi 28 Şubat sürecine
götürmede çok önemli bir rol oynamış Necmettin Erbakan ve onun
simgesinde hareket eden siyasal İslam da tasfiye olmuştur. İkincisi,
DSP'yi bölerek kurulan, içinde Hüsamettin Özkan gibi halkın sorun
larıyla hiç ilgilenmeyen fakat siyaset yapmayı kapalı kapılar arkasın
daki ittifak yapmaya indirgeyen bir anlayışı barındıran Yeni Türkiye
Hareketi de, başkanı İsmail Cem'le birlikte tasfiye olmuştur. Bu an
lamda sivil tasfiye, Türkiye'de 1 990'1ı yılları simgeleyen ideolojik, ta
li-kutuplaşmalara dayalı, devletçi, toplumsal sorunlara ve taleplere ya
nıt vermeyen ve parti ve kişisel iktidar olgularını önplana çıkartmış ha
kim siyaset anlayışının topyekun tasfiyesidir. Üzerinde çok tartışma-
226 türkiye'de iktidar, muhaıeret ve sosyal demokrasi
mız gereken Genç Parti'nin % 7.2'lik bir oy oranına sahip olması da,
bu siyaset anlayışına eşitsizlik, ötekileştirme ve yoksulluk sorunları te
melinde gelişen "nihilist tepki "nin bir sonucudur.
SOSYAL-LİBERAL SENTEZİN BAŞARISIZLIGI

3 Kasım seçimi sivil tasfiye kadar, sosyal demokrat ve özgürlükçü sol
söylemler üzerinde hareket eden "Türkiye solu"nun da başarısızlığı ve
yenilgisiyle sonuçlanmıştır. Hem 1 999 hem de özellikle özü ekonomi
ve temel referansları işsizlik, yoksulluk ve sosyal adalet olan bu seçim
lerde, ÖDP'nin aldığı %0,3'lük oy oranı üzücü ve düşündürücüdür. 4
Kasım ve sonrası Türkiye'nin yeniden yapılanma sürecinin ekonomik
kalkınma-demokratikleşme ekseninde olacağı gerçeği, etkin ve top
lumsal sorunlara çözüm olucu bir sol s_öyleme gereksinim yarattığı gi
bi, bu söylemin nasıl kurulmasl gerektiği sorusunu da kapsamlı ve
üretken bir biçimde tartışmamız gereken çok ciddi bir soru olarak
önümüze koymuştur. Aynı zamanda da, hem küresel aktörlerin, hem
medyanın hem de ekonomik baskı gruplarının desteğini alan CHP'nin
aldığı seçim sonucunu, niceliksel bir başarı, fakat niteliksel bir başarı
sızlık olarak kabul etmeliyiz. Ana muhalefet partisi konumuna yükse
len CHP ve Kemal Derviş'in sosyal-liberal sentez temelli ekonomik
programı seçimleri kaybetmiştir. Bu kaybetmenin temel nedeni, İdris
Küçükömer'in yıllarca önce yaptığı "Türkiye'de sağ partiler sol gibi,
sol partiler sağ gibi davranmaktadır" saptamasında aranmalıdır. Bu
seçimlerde tasfiye olan hakim siyaset anlayışını temsil eden Deniz Bay
kal faktörünün yarattığı olumsuzluk yanında, CHP'nin başarısızlığı
partinin (yeni) sağ bir parti gibi davranmasında ve böylece toplumsal
adalet sorunlarını dinlemeden sosyal-liberal sentezi körükörüne sa
vunmasında aranmalıdır. Ne üretim sektörünün sorunlarına, ne de iş
sizlik, yoksulluk ve sosyal adalet gibi reel toplumsal sorunlara somut
çözüm önerileri geliştiren CHP, Türkiye'de sosyal demokrasi söylemi
nin merkezci ve devletçi niteliğini korumaya çalışırken, toplumsal so
runlara yanıt olmaktan çok uzak ve toplumsal katmanlardan çok ko
puk bir yapıda seçime girmiş ve sonuçta AKP'ye karşı kaybetmiştir.
J kasım, akp ve muhafazakilr·liberal sentez 227
AKP VE MUHAFAZAKAR-LİBERAL SENTEZİN BAŞARISI

AKP'nin seçim zaferini nasıl değerlendirmeliyiz? Diğer bir deyişle, 4
Kasım ve sonrası dönem nasıl bir Türkiye yaratacak ? AKP'nin tek par
ti iktidarını yaratan seçim zaferini, hem 1990'lı yılların sonunda dibe
vuran halktan kopuk eski siyaset anlayışının tasfiyesi, hem de belli be
lirsizlikleri içinde taşıyan yeni bir dönemin Türkiye' de başlaması teme
linde görmeliyiz. Eski ölürken Türkiye için yeniyi temsil eden AKP di
ğer partilerden kendisini üç yolla ayrıştırdı: (a) DSP, MHP, ANAP,
DYP gibi partilere karşı kendisini hizmet sunan ve çözüm üretici bir
parti olarak tanımlayarak; (b) SP ve Erbakan'ın temsil ettiği siyasal İs
lam'a karşı kendisini merkezin yeniden yapılanmasını amaçlayan mu
hafazakar-demokrat bir parti olarak sunarak ve (c) CHP'ye karşı ken
disini serbest pazarla muhafazakar değerleri birleştiren ve devleti sade
ce etkin değil aynı zamanda kalkınmacı ve sosyal adaletçi gören mu
hafazakar (toplulukçu)-liberal senteze dayalı bir toplum vizyonuna sa
hip bir parti olarak niteleyerek. Bu üçlü ayrıştırma ve buna verilen top
lumsal ve kurumsal destek AKP'nin seçim başarısının temelidir. Bu an
lamda, AKP'nin zaferi, siyasal İslam'ın ya da İslamcı bir partinin zafe
ri değildir. Aksine, İslami referansları olan, merkezi yeniden kurmayı
amaçlayan ve muhafazakar-liberal senteze dayalı toplum vizyonunun
başarısı olarak görülmelidir. Muhafaz<rkar-liberal sentez, hem serbest
pazara dayalı piyasa ekonomisini dinsel, ailesel ya da geleneksel değer
lerle birleştiren, hem de devletin etkin ve şeffaf olması kadar, toplum
daki gelir dağılımıyla ilgili sorunlara da yanıt verecek şefkatli ve kal
kınmacı bir niteliğinin de olması gerektiğini vurgulayan bir "ekonomi
yönetimi modeli" dir.
CHP'den farklı olarak, AKP ekonomik küçülme, işsizlik ve
yoksulluk gibi sorunları, sadece finans sektörüne değil üretim sektörü
ne de ağırlık vererek ve devleti etkin ve sosyal adaletçi bir yapıya dö
nüştürerek çözeceğini iddia ederek toplumla organik bir bağ kurdu ve
kazandı. Bu temelde de, AKP küreselleşmeye olumlu bakan, AB norm
larını destekleyen ama IMF'yle sosyal adalet sorunları temelinde yeni
bir müzakere sürecini başlatacak bir parti olarak topluma kendisini
sundu. Muhafazakar-liberal sentezin sosyal-liberal sentezden daha çok

toplumsal sorunlara duyarlı olduğunu söyleyen AKP, kendisini de bir
" merkez partisi" olarak tanımlayarak 3 Kasım seçiminde kendisini tek
parti iktidarına taşıyan bir başarı elde etti. Daha önce vurguladığım gi
bi, bu başarıda 3 Kasım'ın özünde ekonomi temelli bir seçim olması
nın önemli bir katkısı vardır.
Fakat hemen belirtmeliyiz ki, 4 Kasım sonrası Türkiye bir geçiş
dönemine sahne olacak ve AKP'nin merkezi yeniden kurmada ve mu
hafazakar-liberal sentez yoluyla toplumsal sorunları çözmede ne kadar
başarılı ya da başarısız olacağını görecektir:· Bu vizyonun içinde taşıdı
ğı, ekonomik popülizm, demokratikleşme ve laiklik gibi olası çelişki
leri AKP'nin nereye kadar çözebileceğini ya da çözemeyeceğini hep be
raber yaşayacağız ve tartışacağız. Önemli olan, bugünü siyasal-ekono
mik ve sosyolojik temelde çözümlemektir, AKP'ye önyargısız yaklaş
maktır, muhafazakar-liberal sentezle yapıcı ama eleştirel bir ilişkiye
girmektir ve Türkiye'de demokratik bir tartışma ortamını yaratmaktır.
21. Yüzyıl Başında
Türkiye ve Sosyal Demokrasi
3 Kasım genel seçimi üzerine yapılan çözümlemelerde iki ortak nok

ta ortaya çıktı. Birinci olarak, 1 995 ve 1 999 seçimlerinin "ideolo
ji ve devlet söylemi " temelinde şekillenen niteliklerinden farklı olarak,
3 Kasım seçiminin "ekonomi ve toplum ekseninde" yapılması ve seç
men eğiliminin Türkiye'de işsizlik, açlık ve yoksulluk sorununa çözüm
bulma sorusu etrafında odaklaşması. İkinci olarak da, 3 Kasım seçimi
ni toplumdan kopuk ve devlet ekseninde siyaset yapan tüm partiler
kaybederken, toplumsal katmanlar ve gruplarla sosyolojik ve ekono
mik "organik bağ" kurmayı en fazla başaran partinin açık farkla ka
zanması. Bu parti " muhafazakar-liberal sentezi"yle AKP oldu.
3 Kasım seçiminin tanımlayıcı niteliği böyleyken, daha da
önemlisi seçim sonrası dönemde ABD'nin tektaraflı dünyayı yeniden
kurma projesi Irak işgaliyle yaşama geçerken ve bu temelde hızla de
ğişen dünya içinde Türkiye'nin güçlü bir aktör olmasının en önemli öl
çütü "kendi demokratikleşme ve sürdürülebilir ekonomik kalkınma
sorunlarını çözmek " olduğu net bir biçimde ortaya çıkmışken, CHP
bir kere daha kendisini devlet-merkezcilikle tanımlıyor. CHP bir kere
daha, ekonomi ve demokratikleşme temelinde oluşan toplumsal so-
230 türkiye'de iktidar, m uhalefet ve sosyal demokrasi
runlara ve taleplere yanıt vermek ve uzun-dönemli çözümler üretmek

yerine, " siyasal kimliği "ni toplumdan kopuk sanal ve ideolojik bir
merkez anlayışı içinde şekillendirmeye çalışıyor. CHP bir kere daha,
farklı toplumsal katmanlarla. ve gruplarla organik bağlarını kuracak
ve kendisine demokratik bir kimlik verecek siyasi, ekonomik ve ahla
ki söylem ve stratejiler geliştirmek yerine, " ideolojik kimliği "ni devlet
merkezci modernleşmeciliğin taşıyıcısı olarak tanımlıyor. CHP bir ke
re daha, Türkiye'nin temel sorunlarından biri olan sürdürebilir ekono
mik büyüme ve kalkınmayı gerçekleştirecek, işsizlik ve fakirlik sorun
larını uzun-dönemli çözecek ve ekonomiyle sosyal adalet arasında
bağlantı kuracak ekonomik politikalar geliştirmek yerine, kendisini
toplumsal ve ekonomik sorunları ikincil önemde gören " ideolojik bir
devletçilik" anlayışıyla özdeşleştiriyor. Böyle olunca da, CHP'nin sos
yal demokrasi söylemi, ne sosyal ne de demokrat olabiliyor, ne evren
sel ilkelere ne de yerel referanslara sahip olabiliyor, ne toplumsal so
runlara ve taleplere çözüm olabiliyor, ne de toplumla organik bir bağ
kurabiliyor. Ve karşımızda, ciddi bir kimlik krizi yaşayan, sosyal de
mokratik ideolojisinin ne olduğu belli olmayan, siyaseti devlet seçkin
leriyle siyasal seçkinler arasındaki ilişkiye indirgeyen, siyasal olana
ekonomik ve kültürel olana karşı öncelik veren, sivil toplum örgütle
riyle ciddi bir işbirliği içine girmeyen, ekonomik ve kültürel taleplere
yanıt vermeyen ve enerjisini sanal ve ideolojik merkez arayışlarına har
cayan bir CHP buluyoruz.
21. YÜZYIL BAŞINDA TÜRKİYE

Bu anlamda üzücü ve rahatsız edici olan, tam da dünyanın hızla değiş
tiği, bu değişimin Türkiye'yi siyasal ve ekonomik sorunlarına uzun-dö
nemli çözümler bulmaya zorladığı ve en önemlisi de bu çözümler için
Türkiye'nin sosyal demokratik ve sol söylem ve politikalara en fazla ge
reksinim duyduğu bir zaman diliminde, CHP tercihini değişime karşı
muhafazakarlık, topluma karşı devlet, demokratikleşme ve ekonomik
kalkınmaya karşı sanal ve ideolojik bir merkez arayışı üzerinde yapıyor.
Ve bu tercihin 2 1 . yüzyılın başında ve 1 1 Eylül sonrası dünyada gelece-
21. yüzyıl başında türkiye ve sosyı.ı demokrasi 231
ğiyle ilgili ciddi bir kavşak noktasına gelen Türkiye'de, ana muhalefet
partisi konumunda olan CHP tarafından yapılması. Bu bağlamda şu
öneriyi yapmak istiyorum: CHP'nin ve Türkiye'de ciddi bir gereksinim
duyulan sosyal demokratik ve sol söylemin bu muhafazakar ve devlet
merkezci tercihi yapmaya ne lüksü vardır ne de ciddi bir kavşak nokta
sında olan bir Türkiye bu tercihi uzun süre taşıyabilir.
2000 yılından beri Türkiye'nin yaşadığı ve kendisini geleceğiy
le ilgili karar almaya zorlayan üç tarihsel kırılma noktasını kısaca çö
zümleyerek bu önermeyi desteklemeye çalışacağım. Birinci tarihsel kı
rılma noktası 19 Şubat 2000 ekonomi kriziyle başladı ve devam edi
yor. 19 Şubat krizi Türk ekonomisinin çökmesini simgelerken, bunun
temel nedeninin de yolsuzluklar ve rant temelinde hareket eden devlet
merkezci zihniyetin yarattığı yönetim krizi olduğunu biliyoruz. Bu ne
denle de, "sürdürülebilir ekonomik kalkınmanın ve istikrarın" yaratıl
masının temel koşulu olarak "devletin yeniden yapılandırılması ve et
kin, verimli, sorumlu, şeffaf ve demokratik bir yönetim aygıtına dö
nüştürülmesi" görüldü. İkinci kırılma noktası 2000 yılında yapılan
Helsinki Zirvesi ile başlayan ve 2002 Kopenhag Zirvesi ile devam eden
Türkiye-AB ilişkilerinin giderek belirginlik kazanmasıyla ortaya çıktı.
Bu belirginlik ve AB'ye tam üyelik için Türkiye'nin Kopenhag kriter
lerini uygulamaya geçirme zorunluluğu, hem devlet-merkezci Türk
modernleşmesinin demokratikleşmesi hem de devlete karşı görevlere
dayalı vatandaşlık anlayışından bireysel hak ve özgürlüklere dayalı va
tandaşlık anlayışına geçiş anlamına geliyordu. Kopenhag kriterlerinin
" demokratikleşme"nin temel koşulu olarak bir taraftan devletin de
mokratikleşmesini, diğer taraftan da bireyin ve sivil toplumun devlet
merkezci zihniyete karşı güçlenmesini talep etmesi, Türkiye'de devlet
ve siyasal seçkinlere demokratikleşmenin ne anlama geldiğini gösterdi.
Üçüncü kırılma noktası 2003 yılında ABD'nin tek taraflı olarak ve
kendi çıkarları temelinde dünyayı yeniden yapılandırma projesinin ilk
ayağı olan Irak Savaşı'yla (işgaliyle) oluştu. Bu süreçte, 1 990'lı yıllar
içinde devlet-merkezci siyasetin demokratikleşme ve ekonomik kalkın
ma sorunlarını istikrar ve normalleşme adına ikinci plana atarken kul-
)andığı temel referansının, dolayısıyla "jeopolitik konum ve güvenlik

ideolojisi"nin ciddi bir biçimde sarsıldığını gördük. Bu savaş bize, ken
di demokratikleşme ve ekonomik kalkınma sorunlarını çözmeyen bir
Türkiye'nin salt güvenlik temelli dış politika anlayışının 11 Eylül son
rası dünyada ciddi riskler ve belirsizlikler taşıdığını gösterdi.
NASIL BİR SOSYAL DEMOKRASİ VE SOL SÖYLEM ?

Bu üç tarihsel kırılma noktasının iki ortak paydasının olduğunu ve bu
paydalardan da Türkiye'nin ve CHP'nin ciddi bir ders çıkarması ge
rektiğini düşünüyorum. Birinci ortak payda, her üç sürecin de Türki
ye'nin küreselleşme ve uluslararası ilişkilerle kesişme noktalarında
oluşması, ama aynı zamanda da hem söylemsel hem de kurumsal ola
rak Türkiye'de siyasetin temel gündemini kurmaları. Birinci kırılma
noktasında ekonomik küreselleşme sürecine eklemlenmiş ekonominin
krizini ve Türkiye-IMF ilişkilerini görüyoruz. İkincisinde siyasal küre
selleşmenin önemli bir ayağı olan bölgesel entegrasyon sürecine eklem
lenmiş ulusal boyutun demokratikleştirilmesi gereksinimini ve Türki
ye-AB ilişkilerini görüyoruz. Üçüncü kırılma noktasında, ABD hege
monyasının salt güvenlik ve askeri güce dayanan yıkıcı küreselleşme
projesine eklemlenmiş jeopolitik ve güvenlik anlayışının krizini ve
Türkiye-ABD ilişkilerini görüyoruz. Her üç noktada da, Türkiye'de
1 990'lı yıllarda toplumdan tamamen kopmuş devlet-merkezci siyaset
anlayışının ekonomik, siyasal ve jeopolitik düzeyde yaşadığı krizi ve
artık bu siyaset anlayışından vazgeçmemiz gerektiğini görüyoruz. İkin
ci ortak payda, her üç kırılma noktasının, hem siyaset yapma eylemi
nin temeli olan "müzakere sürecini" içermesi, hem de demokratikleş
me ve ekonomik kalkınma sorunlarını çözmüş aktörlerin müzakere
sürecinde fazla kazanımı sağlamaları. Türkiye-IMF, Türkiye-AB ve
Türkiye-ABD ilişkileri müzakere sürecini içerdi ve Türkiye bu müza
kerelerde kendi iç sorunlarını çözmediği için hep ikircikli anlar, korku
lar ve belirsizlikler yaşadı.
CHP'nin bu ortak paydalardan alacağı temel ders, demokratik
leşme - sürdürülebilir ekonomik kalkınma - güvenlik sorunlarını " be-
21. yüzyıl başında türkiye ve sosyal demokrasi 233
raber ve ilişkisel düşünen ve çözmeye çalışan", dünyanın ve toplumun

değişen yapısını anlamaya çalışan ve sivil toplum kuruluşlarıyla bera
ber çalışarak katılımcı demokrasiyi yaşama geçiren bir siyaset anlayı
şını sosyal demokratik ve sol söylemin üstlenmesidir. Sanal ve ideolo
j ik merkez arayışları değil, ancak böyle bir siyaset anlayışı Türkiye'yi
güçlü ve etkin kılar.
CHP: Çanlar Kimin için Çalıyor?
HP lideri Deniz Baykal'ın siyaset yapma anlayışı oldukça ilginç.

C Tabii ki, bu partinin genelde izlediği politika da Baykal'ın belirle
diği çerçeve içinde gelişmek zorunda. Baykal'a göre kurultay öncesin
de yaşanmakta olan nice siyasal ve toplumsal olay arasında ise en cid
di ve önemli olanı çarşaf liste ve anahtar liste arasındaki farkmış! Bu
küçük ve önemsiz gözüken şey, aslında, hafta sonu yapacağı kurultay
öncesi CHP'nin siyaset yapma anlayışını çok net olarak açıklaması
bağlamında aydınlatıcı ve öğretici. Hem dünyanın, hem de Türki
ye'nin çok ciddi bir dönüşüm ve değişim geçirdiği, çok ciddi sorunlar
la yüzleştiği ve bu süreçlere ve sorunlara yanıt aradığı bir dönemde,
CHP lideri ve parti örgütü farklı ve demokratik bir Türkiye vizyonu
yaratmak, toplumla organik bir bağ kurmak ve toplumsal sorunlara
çözüm aramak yerine, listelerle, delege denetimleriyle ve parti üzerin
de egemenlik yaratmayla zamanlarını ve enerjilerini harcıyorlar.
3 Kasım'dan ana muhalefet partisi kimliğiyle çıkan CHP (Ke
mal Derviş'in bu yönde yaptığı çabalar hariç) demokratik bir Türkiye
ve dünya vizyonu geliştirmeyi önemsemedikçe, toplumla bağ kurma
eylemini devlet-merkezcilik adına göz ardı ettikçe ve siyaseti kendi
parti içi hesaplaşmalar ve liderliğe indirgedikçe, yapılacak kurultay,

korkarım, lider ve çevresi için bir başarı illüzyonu, geri kalan herkes
içinse sona giden bir hareketi izleme hüznü ve kızgınlığından başka bir
sonuç yaratmayacaktır. Fakat kurultay, başka bir actıdan çok önemli
dir, sonuçları açısından Türkiye için çok önemlidir ve " CHP'ye rağ
men bizi CHP'yi tartışmaya" iten bir durumun simgesel bir referansı
olarak da değerlendirilmelidir. Kurultayın bu bağlamdaki önemini,
Türkiye-AKP-CHP ilişkisine bakarak görebiliriz.
AKP: GÜÇTEN HEGEMONYAYA

AKP Kurultayı Recep Tayyip Erdoğan'ın parti üzerindeki total ege
menliğini tartışmasız olarak gerçekleştirirken, aynı zamanda "AKP iki
başlı" ya da "AKP farklı gruplar arası bir koalisyon partisi, belli so
runlar sonucunda parçalanabilir" gibi toplumdan kopuk siyaset anla
yışının içi boş hayallerinin de geçersizliğini çok açık bir biçimde orta
ya koydu. 3 Kasım seçimlerinden tek başına iktidar partisi olarak çı
kan AKP, kurultayıyla kendisini daha da güçlendirdi. Artık karşımız
da merkezi yeniden yapılandırma girişiminde olan, parti içi disiplini
sağlamış güçlü bir siyasi parti niteliği taşıyan bir örgüt yapısıyla hare
ket eden, kimliğinde " ılımlı İslam" ı taşıyan ve muhafazakar-liberal
vizyonuyla Türkiye'yi yöneten bir merkez-sağ parti var.
2004 Mart ayında yapılacak yerel seçimlerden de AKP, büyük
bir olasılıkla çok daha başarılı bir sonuçla ve çok daha güçlü bir ko
numda çıkacak. Türkiye'nin en küçük mekansal örgütlenmesinden bü
yük şehir belediye başkanlığına kadar çok geniş bir zeminde AKP'nin
yer aldığını ve muhafazakar-liberal ideolojinin toplumsal yapının için
de daha da yaygınlaştığını ve derinleştiğini göreceğiz. Böylece, toplum
la "organik bağı"nı tamamlamış ve pekiştirmiş bir AKP hegemonyası
nın, dolayısıyla sadece "güçlü ve egemen" değil, aynı zamanda toplu
mun farklı kesimlerinin "rızasını ve desteğini" kazanmış bir muhafa
zakar-liberal toplum yönetiminin Türkiye'yi yönetme devri başlamış
olacak. AKP'nin 2004 yerel seçimleriyle güçlü ve egemen konumdan,
toplumsal tabanını yaygınlaştırmış ve farklı toplumsal kesimlerin rıza-
chp: çanlar kimin için çalıyor? 237
sını almış bir hegemonik konuma geçmesi, hiç de küçümsenecek bir

olasılık değil; aksine gerçekleşme şansı çok yüksek bir projedir.
CHP'YE RAGMEN SOSYAL DEMOKRASİ

AKP'nin hegemonik bir yönetim olarak toplumda yaygınlaşması ve
derinleşmesi şu anlama da geliyor: Bu süreç, aynı zamanda da, hala
" çarşaf liste, anahtar liste" tartışmalarıyla siyasete yaklaşan, hala
"parti içi liderlik konumumu nasıl sağlamlaştırırım" hesaplarıyla ha
reket eden bir liderlik anlayışına sahip olan ve hala "Türkiye'yi de
mokratik temelde yönetme" eylemini kendi parti içi hesaplaşmalarına
ikincil gören CHP'nin toplumla gittikçe zayıflayan bağlarının iyice
kopması, diğer bir deyişle CHP'nin bitmesi demektir. Kendi liderlik
konumunu toplumsal sorunların çözümünden daha önemli ve öncül
gören CHP lideri bu durumu hak etmektedir. Siyaset yapma anlayışı
nı delege düzeyinde parti içi manevralar yapma eylemine indirgeyen ve
bu anlamda da toplumla organik bağ kurmayı hiç düşünmeden kendi
devlet-merkezciliğinden medet uman CHP parti yönetimi de bu sonu
cu hak etmektedir.
Ama, çok önemli ve ciddi demokratikleşme, ekonomik kalkın
ma ve güvenlik süreçlerinden geçen Türkiye bu sonucu hak etmemek
tedir. Toplumsal ilişkilerde yaşanan ekonomik, siyasal ve kültürel so
runlara ve bu sorunlar temelinde oluşan toplumsal taleplere sosyal de
mokratik çözümler ve yanıtlar arayanlar bu sonucu hak etmemekte
dirler. Farklı, demokratik, güçlü ve saygın bir Türkiye özlemi içinde,
CHP'ye toplumsal eşitlik ve özgürlük ilkeleri temelinde oy verenler bu
sonucu hak etmemektedirler.
Bu nedenle, CHP'ye rağmen CHP'yi, sosyal demokrasiyi, öz
gürlükçü demokratik-sol vizyonu tartışmaya devam etmeliyiz. Türki
ye'nin hem AB, ABD ve IMF ilişkilerinde ortaya çıkan sorunları, hem
de kendi toplumsal yapısı içinde yaşadığı işsizlik, yoksulluk, özgürlük
ve demokratikleşme sorunlarını göz önüne aldığımızda, şu sonuca va
rabiliriz: Türkiye'nin özgürlükçü ve toplumla organik bağ kurabilme
yetisinde bir sosyal demokratik yönetim anlayışına gereksinimi vardır.
Diğer bir deyişle, farklı ve demokratik Türkiye yaratma olasılığı, top

lumsal sorunlara uzun-dönemli çözümler arayan, küreselleşme süreç
lerini eleştirel bir anlayışla ciddiye alan, uluslararası ilişkilere çoktaraf
lı yaklaşan bir yönetim anlayışıyla gerçekleşebilir.
Sürdürülebilir ekonomik kalkınma, demokratikleşme ve güven
lik sorunlarını " ilişkisel ve bağlantılı" düşünen, bunu yaparken Türki
ye'yi küresel, bölgesel, ulusal ve yerel ilişkiler ağı içinde düşünen, ama
en önemlisi toplumla organik bağ kurarak toplumu yönetme istemin
de olan bir özgürlükçü sosyal demokrasi, farklı ve demokratik bir Tür
kiye yaratma gereksinimimize çok ciddi ve önemli bir yanıt olabilir.
Daha somut düzeyde, neo-liberal ve devletçi toplum vizyonlarının dı
şında, (a) devleti etkin, demokratik ve insan haklarına saygılı bir yapı
ya dönüştüren, (b) düzenlenmiş serbest pazara sadece finans değil, üre
tim ekseninde de yaklaşan, (c) sosyal adalet sorununu sadece refah da
ğılımı temelinde değil, aynı zamanda kültürel tanınma ve siyasete ka
tılım hakları içinde de düşünen ve (d) topluma bir tebaa olarak değil,
aksine katılımcı demokrasinin etkin vatandaşları gözüyle yaklaşan bir
sosyal demokrasi, özgürlükçü demokratik-sol vizyonuyla Türkiye'nin
iyi yönetimine talip olabilir. Ve Türkiye bugün böyle bir vizyona ciddi
bir gereksinim duymaktadır.
Fakat bugünkü liderinin liderlik anlayışıyla ve parti örgütünün
devlet-merkezci ideolojisiyle ve toplumdan kopuk siyaset söylemiyle
CHP, bu vizyonu yaşama geçirebilecek bir siyasal aktör olmaktan çok
uzaktır. Bu anlamda da, farklı ve demokratik bir Türkiye yaratmak
için çalışmak yerine, tüm enerjisini parti içi denetim kurmaya çalışan
bir CHP'nin yaptığı kurultay, sonuçları açısından, gücünü hegemonya
ya dönüştürme sürecinde olan AKP'ye katkıda bulunmaktan ve ekme
ğine yağ sürmekten başka bir anlam taşımayacaktır.
2004 Yılmda Türkiye ve CHP
2 004 yılı Türkiye için çok önemli b i r yıl; siyasi iradenin doğru yön
de ve dünyanın değişen yapısının iyi okunması temelinde kullanıl
ması gerektiği bir yıl. Bir taraftan Irak sorununun giderek çetrefilleşen
niteliği, diğer taraftan Kıbrıs sorunu ve en belirleyici olarak AB tam
üyelik müzakereleri için kesin tarih alma olasılığı; hepsi de, Türki
ye'nin 2004'te yaşayacağı ve çok ciddi bir siyasi irade temelinde karar
lar alması gerektiği sorunlar/süreçler. Bu sorunlarla/süreçlerle çok bo
yutlu, çok taraflı, sadece güvenlik temelinde değil, fakat demokratik
leşmeyi ve sürdürülebilir ekonomik kalkınmayı ön plana çıkartan bir
siyasi iradeyle yaklaşmak, Türkiye'nin 2004 yılını başarıyla bitirmesi
nin ön koşuludur. Fakat, aynı zamanda da, hala dünyaya Soğuk Savaş
mantığıyla güvenlik temelinde bakan, tek boyutlu ve iki taraflı bir dış
politika anlayışına sahip olan ve böylece lrak'ı Kuzey lrak'a, Kıbrıs'ı
jeopolitik bir güvenlik sorununa ve AB'yi devlet egemenliği eksenine
indirgeyen bir Türkiye'nin de, 2004'ü ciddi sorunlarla geçirme olasılı
ğı da çok yüksektir.
Bu anlamda 2004, değişim, demokratikleşme ve ekonomik kal
kınma temelinde bir siyasi irade gereksinimi ile bu iradeye güvenlik ve
devlet-merkezci siyaset temelinde direnç gösteren siyasal pozisyonlar

arasındaki tartışmaya ve söylemsel mücadeleye sahne olacaktır. Böyle
bir süreçte, siyasi partilerin, sivil toplum örgütlerinin ve aydınların Tür
kiye'nin 2004 yılından kazanımları çok bir konumda çıkmasını sağla
yacak siyasi iradenin oluşmasına önemli katkıları olacaktır. Bu bağlam
da da, CHP'nin kilit bir rol oynayacağı şüphesizdir, çünkü 2004 yılın
da Türkiye'de ortaya çıkacak en olumsuz gelişme, gereksinim duyulan
siyasi iradeyi göstermesi gereken AKP ile devlet aktörlerini, Türkiye'nin
bugün temel sorunu olmaması gereken sorunlarda (laiklik gibi) karşı
karşıya getirmektir. 2004 yılında Türkiye'nin eğiliminin değişim ve de
mokrasi yönünde mi, yoksa güvenlik temelli devlet merkezci siyasetin
egemenliğini sürdürmesi yönünde mi olacağı sorusuna verilecek yanıtı,
büyük ölçüde CHP'nin siyaset anlayışı ve demokrasi önünde vereceği
sınav belirliyecektir. CHP'nin bir siyasi aktör olarak Türkiye'nin gele
ceğinin şekillenmesine katkısı ya da CHP'nin toplumdan uzak bir şekil
de ve Türkiye'nin sorunlarına çözümler üretmeden sadece kendini dev
lete yaslayarak ve devlet aktörlerinin sözcülüğünü yaparak AKP'yi yıp
ratma çabası; bu eksende CHP'nin yapacağı tercih, Türkiye'nin nasıl
bir 2004 yaşayacağını da büyük ölçüde belirleyecektir.
Bu nedenle de, 2004 yılına girerken Türkiye'nin temel sorunla
rından birisi de CHP ve bu partinin siyaset yapma anlayışıdır. Ama ay
nı zamanda da, Türkiye'nin temel gereksinimlerinden birisi de, yaşadı
ğımız sorunlara güçlü demokratik çözümler üretebilecek, AKP üzerin
de demokratik baskı kuracak, toplumla bağ kuracak ve Türkiye'nin
kültürel, jeopolitik ve siyasal önemini AB'ye anlatabilecek bir sosyal
demokratik söylemin varlığıdır.
DEVLET, DEMOKRASİ, SİYASET

Demokratik rejimleri, otoriter ve totaliter rejimlerden ayıran özellik
lerden birisi de, siyasetin taşıyıcı aktörleri olan siyasi partilerle devlet
aktörleri (sivil ve askeri bürokrasi ) arasındaki alanın darlığı ya da ge
nişliğidir. Bu alan, ki siyaset yapma alanıdır, genişledikçe rejim demok
ratikleşir, daraldıkça otoriterleşir. Türkiye'de çok partili demokrasi de-
2004 yılında türkiye ve chp 241
neyimi içinde bu alan, darbeler dışındaki dönemlerde bile her zaman

dar bir nitelikteydi ve bu nedenle Türkiye'de demokrasi deneyimi hep
bir "demokrasi eksiği " sorunu yaşadı, demokrasi derinleşemedi ve ku
rumsal ve kültürel olarak toplumsal yaşama yerleşik bir nitelik kaza
namadı. 1 990'lı yıllar Türkiye'de siyasi aktörlerle devlet aktörleri ara
sındaki alanın iyice daraldığı, demokratikleşme ve ekonomik sorunla
rın istikrar ve güvenlik adına ikinci plana atıldığı yıllar oldu. Fakat or
taya çıkan, istikrar değil, giderek artan ve toplumsal yaşamın her ala
nında hissedilen istikrarsızlıktı; toplumla bağ kurmak yerine devlet
merkezci siyasetin sözcülüğünü yapmak isteyen siyasi partilerin gide
rek oy kaybetmeleri ve yok olma sürecine girmeleriydi. 2000'li yıllara
girdiğimiz zaman, istikrar söyleminin yarattığı ekonomik, siyasal ve
kültürel düzeylerde istikrarsız bir Türkiye ortaya çıktı. Siyasi bir dep
rem niteliğinde olan 3 Kasım 2002 seçiminde de istikrar söylemi adı
na toplumsal sorunlara sırtlarını çevirmiş tüm siyasi partilerin parla
mento dışına düşmesini gözlemledik.
3 Kasım seçiminden çıkan AKP tek parti iktidarı ve CHP tek
parti muhalefeti Türkiye'ye siyasal aktörlerin istikrarı demokratikleş
me ve sürdürülebilir ekonomik kalkınmada arama olasılığını verdi.
Türkiye'de uzun yıllar sonra siyasi aktörler ile devlet aktörleri arasın
daki siyaset yapma alanının genişlemesi, dolayısıyla demokratikleşme
yoluyla toplumsal sorunlara çözüm bulma olasılığı da doğdu. Aynı za
manda, Türkiye-AB ilişkilerinde ortaya çıkan tam üyeliğe dönük
olumlu gelişmeler ve diğer taraftan Irak Savaşı ve Türkiye-ABD ilişki
leri, Türkiye'nin gücünün güvenlikle demokratikleşme ve ekonomik
kalkınmayı beraber gerçekleştirmesine bağlı olduğunu gösterdi. Türki
ye'nin geleceğinin devlet-merkezci siyaset anlayışında değil, demokra
tikleşmede aranması gerekliliği, hem AKP'ye berri de CHP'ye tarih ve
değişim tarafından söylenmiş oldu.
2004 YILINDA CHP

Tarih ve değişimin ortaya koyduğu bu toplumsal gerçeği şimdiye ka
dar görmeyen CHP, AKP'ye toplumsal sorunlara çözüm önerileri te-
melinde, dolayısıyla alternatif bir yerel yönetim yasası, alternatif bir

YÖK yasası, alternatif bir Irak politikası, alternatif bir Kıbrıs politika
sı, alternatif bir sürdürülebilir ekonomik kalkınma anlayışı, AB süre
cinde itici güç olma, demokratikleşmeyi derinleştirme v.b politikalarla
güçlü bir muhalefet üretmek tercihinde olmadı. Aksine CHP, hala
1 990'lı yılların siyaset anlayışını sürdürerek ve toplumdan kopuk bir
söylemle, devlet-merkezci siyaset anlayışının güvenlik söyleminin söz
cülüğünü yapmayı tercih etti. AKP ile devlet aktörlerini karşı karşıya
bırakıp, bu süreçten AKP'nin yıpranacağını uman dar bir siyaset anla
yışıyla hareket etti.
CHP'nin yaptığı bu hatalı tercih kendisinin tekrardan dibe vur
ma sürecini başlatma potansiyeline sahiptir ve 2004 yerel seçimi bu sü
reci başlatabilir. Fakat, çok ciddi bir 2004 yılı geçirecek Türkiye'nin
kendisinin demokratikleşme sürecini derinleştirecek ciddi bir sosyal
demokratik muhalefete gereksinimi var. Güçlü ve demokratik bir Tür
kiye'nin geleceği için CHP'nin bugüne kadar sürdürdüğü siyaset yap
ma tercihini bırakması, toplumla organik bağ kuracak politikalar
üretmesi ve AKP'ye alternatif bir siyasi parti olarak hareket etmesi çok
önemlidir. Bu nedenle, 2004 yılında Türkiye'de, hem CHP'nin kilit ko
numunu görmeliyiz, hem de CHP'ye rağmen CHP'yi tartışmayı sür
dürmeliyiz.
AKP ve Muhafazakar Demokrasi
" eniz ne renktir?" sorusuna yanıtımız genelde mavi, yeşil, kızıl

D olur. Bu renklere bağlı olarak, denize anlamlar yükleriz; bize
romantizm, hüzün, coşku, derinlik v.b. duyguları verir, denizi bu temel
de yaşarız, onunla girdiğimiz ilişki bu duygular yoluyla olur. Fakat, ger
çekte deniz renksizdir, almış olduğu renkler belli nesnel veriler içinde
farklılaşır. Ama bu gerçek, denizle ilişkimizi, onun yaşamımızdaki yeri
ni ve anlamını değiştirmez. Ünlü Fransız düşünürü Louis Althusser, bu
anlamda, ideoloji ile bilim arasına bir ayrım koyar, ideolojik bilgiye ya
şanmakta olan bir ilişkiye ve bu ilişkinin anlamsal kuruluşuna dair bilgi
derken, bilimsel bilgiyi de yaşanılan ilişkilerin görünümlerine dair bilgi
lerin gerisinde/ötesinde yer alan, öze dair nesnel bilgi olarak tanımlar.
Denizin mavi olması ideolojikken, renksiz olması bilimseldir. Bu ayrım
bizi kesinlikle ideolojik bilginin önemli olmadığı gibi bir yanılsamaya
götürmemelidir. Aksine, ideolojik bilgi benliğimizin kuruluşu ve toplum
sal ilişkiler üzerindeki etkileri bağlamında çok önemli ve ciddi bir etki
gücüne sahip bir bilgidir; bizim çevremizle, doğayla ve farklı olan kim
liklerle girdiğimiz ilişkilerin temel kurucu öğelerinden biridir. Bilimsel
bilginin nesnelliği, ideolojik bilginin etki gücünü engelleyemez.
ÜÇÜNCÜ YOL VE SOSYAL DEMOKRASİ

Kavramların taşıyabileceği bu ideolojik etki gücünü çok iyi algılayan
İngiliz İşçi Partisi, 1 980'li yıllarda oluşmuş, neoliberal serbest pazar
ideolojisini yaşama geçirmiş ve yıllarca sürdürmüş Thatcher yöneti
mindeki Muhafazakar Parti hegemonyasına, Blair yönetiminde " üçün
cü yol" kavramıyla son verdi. Üçüncü yol kavramı, kuramsal düzey
de, serbest pazarı kabul eden, devleti etkili bir yönetim kurumuna dö
nüştüren ve sosyal adalet sorunlarına sadece sınıf temelinde değil, kim
lik ve katılım temelinde de yaklaşan bir yönetim anlayışını niteliyordu.
Kavram, bu kuramsal içerik içinde tartışıldı, eleştirildi, sosyal demok
rasinin sağa kayması olarak nitelendi. Bu eleştiriler hala devam ediyor.
Ama üçüncü yol kavramının bu eleştirileri, hiçbir zaman kavramın
ideolojik gücünü etkileyemedi. Üçüncü yol kavramı yoluyla, İşçi Par
tisi toplumun farklı kesimleriyle organik bağ kurdu, neoliberalizme al
ternatif bir toplum vizyonunu gündeme getirdi ve siyasi merkezi yeni
den kurma amacını güttü. Üçüncü yol, ilk önce İşçi Partisi'nin seçimi
kazanmasını sağladı, partiye siyasi merkezi yeniden kurma olanağı
verdi, daha sonra da partinin gücünü hegemonyaya dönüştürme süre
cini başlattı. Dahası, üçüncü yol kavramının, sosyal demokrat bir par
tiye yeni bir kimlik verme, partinin toplumla bağ kurmasını sağlama
ve siyasi merkezi sahiplenme sürecini başlatma temelindeki ideolojik
ve stratejik gücü, kavramın Avrupa' da ve ABD' de, hatta AB ve Dünya
Bankası gibi uluslararası örgütlerde de kullanılmasını ortaya çıkardı.
Bugün, artık "küresel üçüncü yol" kavramından bahsediyoruz ve bu
yaygınlaşma da kavramın ideolojik etki gücüyle ilişkili. Üçüncü yol
kavramına yapılan kuramsal eleştiriler, belli oranda haklı olsalar da,
kavramın ideolojik gücünü etkileyemediler.
AKP VE MUHAFAZAKAR DEMOKRASİ

İşçi Partisi'nin başarısına benzer bir örneği de bugün Türkiye'de yaşı
yoruz. AKP muhafazakar demokrasi kavramını Türkiye'nin gündemi
ne sundu. Muhafazakar demokrasi, AKP'nin kolektif siyasal kimliğine
ve toplum yönetim tarzına anlam verecek bir kavram olarak gündeme
akp ve muhaFazakar demokrasi 245
getirildi. Bu kavramı tartışmaya başladık, bu tartışma da sürecek. Yu

karıda yaptığım önerilerin ışığında, benim altını önemle çizmek istedi
ğim nokta şu; muhafazakar demokrasi kavramının öneminin sadece
kuramsal ve analitik içeriğiyle birebir ilişkili olmadığını, aksine bu öne
min, kavramın AKP'nin toplumun farklı kesimleriyle organik bağ kur
ma sürecinde oynayacağı ideolojik rolle ilişkili olduğunu algılamalıyız.
Muhafazakar demokrasiyi kuramsal temelde eleştirebiliriz, ama kavra
mın AKP için oynadığı ideolojik ve stratejik ikili-önemi unutmamalıyız.
Birincisi, muhafazakar demokrasi AKP'nin ılımlı İslami kimliği
geri plana atarak, partiye toplumun farklı kesimleriyle muhafazakar
bir siyasal kimlik temelinde organik bağ kurma olasılığını verecek.
Muhafazakar kavramının taşıdığı muğlaklığı göz önüne alırsak, bu
kimlik İslami kesimler için dinsel temelde, ekonomik aktörler için ah
laki girişimcilik olarak ve Anadolu'nun farklı yerlerinde geleneklere
bağlılık ya da yerellik ekseninde tanımlanacak. Böylece, AKP toplu
mun farklı kesimleriyle organik bağ kurarken, bu kesimler arasındaki
beraberliği de muhafazakarlık temelinde oluşturabilecek ve meşrulaş
tıracak. Muhafazakar demokrasi ideolojik etkisi bağlamında güçlen
dikçe, AKP'nin de toplum içinde yaygınlaşma ve toplumsal ilişkilere
anlam verme gücü de artacak.
İkincisi, muhafazakar demokrasi kavramının ideolojik ve stra
tejik önemi, AKP'nin siyasi merkezi yeniden yapılandırma ve bu mer
keze de uzun-dönemli ye ·leşme girişiminde ortaya çıkacak. Bu kavram
yoluyla, AKP hem kendisini merkez sağ bir parti olarak tanımlama
olasılığını bulacak, hem de kuracağı siyasi merkeze demokrat ama mu
hafazakar bir nitelik vererek, kendisinin toplum üzerindeki siyasi meş
ruiyetini sağlamış ve yaygınlaştırmış olacak. Bu anlamda, muhafaza
kar demokrasi kavramı yoluyla AKP, hem merkez sağın temel referan
sı olma, hem de sol oyları kendine çekebilecek bir parti niteliği kazan
ma şansına sahip olacak. Bu da, hem 3 Kasım seçiminde çöken mer
kez sağ partilerin daha da marjinalleşmesi ya da ortadan kalkması an
lamına gelir, hem de CHP ve diğer sol partilerin oylarının AKP'ye kay
ması olasılığını ortaya çıkartır.
Bu ikili-önemi içinde muhafazakar demokrasi kavramı,

AKP'nin tek parti iktidarının uzun-dönemli olma olasılığını yükselte
bilecek ve bu nedenle de her şeyden önce ideolojik ve stratejik öneme
sahip bir kavram. AKP'ye merkez sağ partisi kimliği veren, bu yolla da
ona toplum içinde gücünü yaygınlaştırma olasılığı sağlayan bir kav
ram. Dolayısıyla da, muhafazakar demokrasi kavramını tartışırken,
İngiltere örneğinde yaşanan ve sonra küresel bir nitelik kazanan üçün
cü yol kavramını ve bu kavramın kuramsal düzeyde eleştirilmesine
rağmen, sahip olduğu ideolojik etki gücünü aklımızda tutalım.
Bugün, demokratik sistem sürdüğü sürece, uzun yıllar AKP ik
tidarıyla yaşayabileceğimiz olasılığını muhafazakar demokrasi kavra
mı kulağımıza fısıldıyor. Sosyal demokrasinin ve özgürlükçü demokra
tik solun yapması gereken tartışmayı ve yeni bir kimlik yaratma tartış
masını ve çalışmasını bugün AKP yapıyor. AKP yeni muhafazakar de
mokrat kimliğiyle toplum içinde yaygınlaşma ve gücünü hegemonya
ya dönüştürme sürecini başlatma girişiminde. Mart 2004 yerel yöne
tim seçimleri de, bu bağlamda, Türkiye'de bir dönüm noktası oluştu
racak. Muhafazakar demokrasinin yaşama geçme sürecini izleyeceğiz.
Bu süreçte, kavramı çok ciddi olarak tartışmalıyız, ama sadece kuram
sal düzeyde taşıdığı çelişkileri ortaya çıkarma çabasında olmadan.
Unutmayalım, denizin güzelliği maviliğinden gelir.
AKP, CH P ve Türkiye
2004 yılında Türkiye' de siyasete üç tarihsel olay damgasını vuracak;

Türkiye-AB ilişkilerinin geleceğinin belirlenmesi, Kıbrıs sorununun
çözümü ve 28 Mart yerel seçimleri. Muhafazakar demokrasi ideoloji
siyle siyasi merkezi yeniden kurma amacında olan ve kendisini toplu
ma merkez sağ bir parti olarak sunan AKP, bu üç tarihsel olayda da
başat ve tek siyasi aktör rolünü oynuyor ve bu süreçte de başarılı olu
yor. 28 Mart yerel seçimlerinden büyük bir başarıyla çıkmasına kesin
gözüyle bakılan AKP, muhafazakar demokrasi ideolojisinin sosyal
adalet ayağıyla, hem işsizlik ve yoksulluk sorunuyla boğuşan toplum
sal kesimlerle, hem de KOBİ'ler dediğimiz küçük ve orta işletmelerle
organik bağlarını güçlendiriyor. Refah Partisi'nden farklı olarak, AKP
sadece yoksul ve işsiz toplumsal kesimlerin değil, zenginleşen çevrenin
de siyasi aktörü olma yolunda ve bu anlamda geniş kesimler tarafın
dan Türkiye'yi "dönüştürme" kapasitesine sahip bir siyasi aktör ola
rak görülüyor. 28 Mart yerel seçimlerinden AKP'nin çok daha güçle
nerek çıkacağını ve hegemonik bir parti olma yolunda önemli bir adım
atacağını tahmin etmek zor değil.
Benzer olarak, AKP Kıbrıs sorununda da çok önemli bir hamle
yaptı. Kıbrıs sorununda ilk defa çözüme dönük taraf Türkiye ve Ku
zey Kıbrıs Türk kesimi oldu. Kıbrıs sorununda çözümsüzlüğün değil
çözümün Türkiye ve Kuzey Kıbrıs için daha olumlu sonuç vereceği
gerçeğini ve çözüm için müzakere sürecinin başlamasının önemini kav
rayan Türkiye'nin çabalarıyla Kıbrıs sorunu çözüm sürecine girdi. Bu
sürecin önemli bir aktörü ve taşıyıcısı konumunda olan AKP, önemli
bir başarı elde etti ve BM, AB ve ABD tarafından "dönüştürücü ak
tör" olarak nitelendi. Türkiye-AB ilişkilerinde de AKP'nin aynı "dö
nüştürücü aktör" rolünü üstlendiğini görüyoruz. Türkiye-AB ilişkile
rinin sadece dış politika değil, aynı zamanda ve daha da önemli olarak
iç politikaya içsel bir süreç olduğunu çok iyi okuyan AKP, Türkiye'nin
AB'yle tam üye olma müzakere sürecinin başlamasının başat taşıyıcı
aktörü olma konumunu sürdürüyor.
2004 yılında Türkiye'de AKP'nin, devlet-toplum ilişkilerinde
hem dönüştürücü aktör, hem de başat ve hegemon siyasi parti olma
sürecini izleyeceğiz. Peki bu süreçte CHP nereye gidiyor?
CHP NEREYE?
Kıbrıs sorunundaki açılımı, kendisini sosyal demokratik bir parti ola
rak tanımlayan CHP'nin yapması gerekirdi. En azından yapamıyorsa,
kendisini Türk milliyetçiliğini temsil eden MHP'nin ve siyasal İslam'ı
temsil eden Saadet Partisi'nin yanında konumlandırmak yerine,
AKP'nin açılımını desteklemesi ve bunu yaparken de Kuzey Kıbrıs hal
kının siyasi kimlik ve mülkiyet haklarını korumaya dönük bir çözüm
için AKP'yi zorlaması gerekiyordu. Fakat, değişen uluslararası ilişkile
rin yapısını iyi okuyamayan, günümüzün dünyasında siyaset yapma
nın özünün müzakere olduğunu kavrayamayan, Türkiye'nin bugün
çoktaraflı ve çokboyutlu bir dış politika anlayışına gereksinim duydu
ğunu göremeyen CHP'nin diplomat kökenli devlet merkezci söylemi,
Kıbrıs konusunda bir kere daha yanıldı, siyaset meydanını AKP'ye bı
raktı ve muhafazakar demokrasinin Türkiye'de hegemonik söylem ol
ma yolundaki ilerlemesine katkıda bulunmuş oldu. Kendisine 3 Kasım
seçimlerinde oy verenlere karşı siyasi ve ahlaki sorumluluğunu unutan
akp, chp ve türkiye 249
CHP, Kıbrıs sorununda güttüğü hatalı söylem ve siyasi strateji sonu

cunda, kendisini MHP ve Saadet Partisi'yle aynı kulvara yerleştirdi.
Bu, bence affedilmez bir hatadır ve bundan sorumlu olanların CHP
seçmenleri karşısında özeleştiri yapmaları gerekir. Daha da önemlisi,
2004 yılı AKP'nin hem iç politika yoluyla hem de dış politika yoluyla
(ki bu iki süreç giderek birbirleriyle iç içe geçmektedir), Türkiye'de
egemen parti konumuna yükselmesini ve giderek toplumun farklı ke
simleriyle organik bağlarını güçlendirerek hegemonikleşmesini ortaya
çıkartacakken, CHP'nin giderek küçülmesine ve siyaset arenasını
AKP'ye bırakmasına da yol açacaktır.
Ama unutulmamalıdır ki, AKP bu duruma çok özgün bir siyaset
yaparak ulaşmamıştır, aksine (a) ekonomik alanda Türkiye-IMF ilişki
lerine bağlılığını sürdürürken, sosyal adalet sorunuyla ilgili ufak çapta
girişimlerde bulunarak; (b) demokratikleşme alanında Türkiye-AB iliş
kilerinin itici gücü olma rolünü üstlenerek; (c) siyaset alanında müza
kere olgusunun önemini anlayarak; (d) Kıbrıs sorununda devletle eşgü
düm sağlayarak ve çözüme dönük bir siyaset izleyerek; (e) sosyal ada
let alanında da, KOBİ'leri desteklediğini ve işsizlik sorununa çözüm bu
lacağı sözünün arkasında olduğunu söyleyerek ve (f) muhafazakar de
mokrasi söylemi ile kendisini siyasi merkezi yeniden inşa edecek bir
merkez sağ parti olarak topluma sunarak başat ve hegemonik parti ko
numuna yükselmiştir. Bu süreci doğru okuyamayan ve Türkiye'yi dö
nüştürme misyonunu AKP'ye hediye eden ve bu bağlamda da hem Tür
kiye içinde, hem de Türkiye dışında (AB ve ABD ilişkileri içinde) meş
ruiyetini kaybeden CHP, AKP'nin bu yükseliş ve topluma yaygınlaşma
sürecine önemli bir katkı sağlayan aktör konumuna düşmüştür.
CHP'NİN KATKILARI
AKP kendi özgün siyasi açılımlarına ve akıllı siyasi manevralarına ek
olarak, CHP'nin insanı hayrete düşüren katkılarıyla, hem yerel seçim
ler sonucu, hem de Kıbrıs sorunu ve AB ilişkileri içinde, kendisini ba
şat ve hegemonik bir parti olmaya hazırlamaktadır. Bu nedenle de,
Kıbrıs sorununun tekrar müzakereye açılması sürecinde CHP'nin düş-
tüğü durum ve MHP'lileşme süreci, Türkiye'de siyaset üzerine düşü

nenleri, CHP seçmenlerini ve CHP üzerine kafa yoranları hayret için
de bırakmaktadır. Farklı yerlerde yazdığı yazılarla ve söyleşilerle,
" CHP içinden AKP'ye tutarlı, içerikli ve etkili muhalefet yapan Kemal
Derviş'in bu girişimleri acaba CHP içinde okunuyor mu? " sorusu, en
azından benim kendime sorduğum ve yanıt bulamadığım bir sorudur.
Bu bağlamda da, AKP ve CHP üzerine yazdığım daha önceki
yazılarımda belirttiğim gibi, bugün AB'yle tam üye olarak bütünleşme
sürecinde çok önemli bir süreç yaşayan Türkiye'nin temel sorunların
dan birisi de CHP'dir. Bu önemli dönemde, tüm siyasi alanın AKP'ye
bırakılması, Türkiye-AB ve Türkiye-ABD ilişkilerinde AKP'nin tek ve
dönüştürücü aktör konumuna yükseltilmesi ve bu süreçlerde CHP'nin
ana muhalefet partisi olarak değil, parlamento dışında kalmış, bu iliş
kiler üzerinde milliyetçi-devletçi spekülasyon haricinde söyleyeceği bir
şeyi kalmamış ve toplum içinde marjinalleşmiş bir parti (ya da parti
ler) gibi hareket etmesi, Türkiye'nin hak etmediği olumsuz bir gelişme
dir. Bu nedenle de, daha önceleri önerdiğim gibi, " CHP'ye rağmen
CHP'yi tartışmaya " devam etmeliyiz. Yaşadığı somut ve nesnel süreç
ler içinde etkili bir sosyal demokratik siyasi aktöre gereksinimi olan
Türkiye'nin demokratikleşme, sürdürülebilir ekonomik kalkınma ve
çoktaraflı güvenlik inşa etme yolunda hızlı ve sağlam yürümesi için
CHP'yi özeleştiriye, kendini demokratik temelde yeniden kurmaya, ya
da kırılmaya davet etmeliyiz. Kendisine yapılan bu tür eleştirileri göz
ardı eden, parti içi çıkar ve iktidar ilişkilerini kendi seçmenlerine ahla
ki ve siyasi sorumluluğuna öncül gören bir CHP'nin, 29 Mart sabahı
na hiç de hoş uyanmayacağını düşünüyorum.
Modernleşme, Demokratikleşme
ve Sol Alternatif (1)
3 Kasım genel seçiminden bu yana siyaset üzerine yapılan çözümle

melerde ve yorumlarda şu genel yargı ortaya çıkıyor: Bu dönem
bir taraftan AKP'nin giderek güçlenmesine ve iktidarını pekiştirmesi
ne, diğer taraftan da CHP'nin giderek toplumdan kopmasına ve mu
halefet yapma eylemini bırakarak devlet-endeksli bir siyasal söylemle
rejimi koruma rolünü üstlenmesine sahne oluyor. Bugün " muhalefeti
olmayan bir iktidarla Türkiye yönetiliyor" yargısı, genel ve farklı siya
sal pozisyonlar tarafından paylaşılan bir değerlendirme. Bu dönemde,
aynı zamanda da, parlamento dışı sol söylemlerin ya giderek marjinal
leştiğini ya da milliyetçi ve dış dünyaya karşı izolasyonist bir ulusalcı
lığı üstlendiğini gözlemliyoruz. Sağ partilerin de bu dönemde giderek
zayıfladığını ya da marjinalleştiğini görüyoruz. Bu nedenle de, 28
Mart yerel seçimlerinin yaklaştığı bugünlerde giderek artan bir AKP,
ama ciddi bir CHP tartışması var.
Bu tartışmada CHP'nin merkezi konumda olmasının diğer
önemli bir nedeni de, 1 990'lı yıllardan başlayarak, ama özellikle
2000'li yıllarda Türkiye'nin geçirdiği değişim ve dönüşümlerin ve bu
sürecin yarattığı toplumsal sorunların ve taleplerin sosyal demokratik
252 tlirkiye'de iktidar, muhalefet ve sosyal demokrasi
ya da demokratik sol bir söylem için uygun bir "ortam", hatta bir "ge
reklilik" yaratmasına karşın, bu söylemi taşıyacak bir siyasi aktörün
ortaya çıkmaması, varolan siyasi aktörün de (diğer deyişle CHP'nin)
bu taşıyıcı, dönüştürücü role soyunmamasıdır. Bu süreç içinde, Türki
ye'nin yaşadığı ekonomi, siyaset ve demokratikleşme sorunları, siyasi
alanın giderek ekonomik ve kültürel değişimler yaşayan toplumdan
kopması ve AB, ABD ve IMF ile sürdürülen müzakereler, hepsi, Tür
kiye'nin iyi yönetiminin, hep vurguladığım gibi, "güvenlik-sürdürüle
bilir ekonomik kalkınma-demokratikleşme sorunlarını" beraber ve
ilişkisel düşünen bir siyasal söylemi gerekli kıldığını bize gösteriyor. Bu
söylem, kuramsal düzeyde, sosyal demokratik ya da demokratik sol
bir söylem olmakla birlikte, Türkiye'de kendisini taşıyacak ve yaşama
geçirecek siyasi aktörünü bulamıyor.
Bu nedenle de, bu sorunlara çözüm bulma savında olan AKP
güçlenirken, bu sorunlara uzun-dönemli ve güçlü alternatif çözüm
önerileri üretemeyen CHP, siyasi alanı muhalefetsiz bir alan olmaya
doğru götürüyor. O zaman, nasıl bir sosyal demokrasi, nasıl bir de
mokratik sol, nasıl bir muhalefet, soruları çok önem kazanıyor. Bu so
rulara yanıtın, modern Türkiye tarihini niteleyen modernleşme ve de
mokratikleşme süreçlerinin ve bu süreçlerin içerdiği ikilemlerin çö
zümlenmesinde yattığını düşünüyorum.
MODERNLEŞME İKİLEMİ
1 923'ten bugüne Türkiye siyasi tarihini incelediğimiz zaman, ilginç bir
durumla karşılaşıyoruz. Bu tarih içinde Türkiye'de yukarıdan-aşağıya
ve devlet-merkezci bir tarzda gelişen modernleşme, özellikle siyasi mo
dernleşme süreci, ulus-devlet oluşturan bürokrasi, anayasa, yargı ve
parlamento v.b. modern kurumları kurmada başarılı oluyor. Andrew
Mango'nun Atatürk " kitabında belirttiği gibi, ulus-devlet kurma ola
rak tanımlayacağımız siyasi modernleşme temelinde gerçekleştirilen
bu başarı küçümsenmemelidir. Gerçekten de, bugün bile, Ortadoğu
(*) Andrew Mango, Atatürk, The Overlook Press, New York, Woodstock, 1999 [Atatürk, çev. Fü
sun Doruker, Remzi Kitabevi, lstanbul, 2004).
modernleşme, demokratikleşme ve sol alternatif (ı) 253
(özellikle bugün Irak örneği), Kafkaslar ve Balkan modernleşme sevi

yesiyle Türkiye'yi karşılaştırdığımız zaman, bu başarıyı daha iyi anlı
yoruz. Fakat, Türk modernleşmesi kendisini topluma yaygınlaştırma
da, bireysel hak ve özgürlüklere dayalı liberal ve çoğulcu bir yapıya
kendisini dönüştürmede ve demokratik bir nitelik kazanmakta başarı
sız kalıyor. 1 980'lerden bugüne kadar olan değişim sürecinde, mo
dernleşmenin kendisini dönüştürmesi bir gereklilik haline geliyor. Bu
gereklilik, modernleşmenin liberalleşmesini ve demokratikleşmesini
talep eden ve toplumsal hayattan gelen ekonomik istikrar talepleriyle,
sosyal adalet çağrılarıyla, siyasal katılım ve kültürel kimlik hareketle
riyle ortaya çıkıyor. Bu bağlamda, 1 980'ler ve 1 990'lar Türkiye'sini ta
nımlayan toplumsal olgulardan birisi de, "modernite krizi" dediğimiz
olgudur. Bu krize çözüm de, toplumsal yaşamın değişimini kapsaya
mayan modernleşme sürecininin bireysel haklar ve özgürlükler teme
linde yeniden kurulmasını gerekli kılıyor.
DEMOKRATİKLEŞME İKİLEMİ
Benzer bir durumu demokratikleşme sürecinde de yaşıyoruz. 1 945-50
döneminden bugüne Türkiye'de çokpartili parlamenter bir demokra
tik sistem var. Bu sistem, askeri darbeler ve müdahalelerle belli dönem
lerde kesintiye uğrasa da devam ediyor. Türkiye'de demokratikleşme
üzerine çok önemli çalışmalar üretmiş Ergun Özbudun'un belirttiği gi
bi, 1 923-1 945 arasındaki tek parti döneminden Türkiye, Latin Ame
rika ve Güney Avrupa örneklerinden farklı olarak, siyasi bir kırılma ya
da kesinti yaşamadan, CHP içindeki belli bir " reform" hareketiyle
çokpartili demokrasiye geçişini yapıyor. Bu anlamda da, demokrasiye
geçişte, yine küçümsemememiz gereken bir başarı yaşanıyor.
Fakat bu başarı, demokrasiyi yerleşikleştirme (demokratik kon
solidasyon) ve derinleştirme için geçerli değil. Demokrasiye geçişte ba
şarılı olan Türkiye, demokrasiyi toplumsal ilişkiler içine, anayasallığa,
siyasal kültüre yerleşikleştirmede ve derinleştirmede başarısız oluyor.
1 950-80 arası bu sorun üç askeri darbe ve demokrasinin kesintiye uğ
raması ve 1 990'lardan bugüne de "demokrasi eksiği" temelinde yaşa-
254 türkiye'de iktidar muhalefet ve sosyal demokrasi
,
nıyor. 1 990'lı yıllarda yaşanan demokrasi eksiği kendisini, siyasi par

tilerin giderek toplumdan kopmasında, merkez sağ ve sol partilerin gi
derek zayıflamalarında, dinsel ve etnik kimlik siyasetlerinin güçlenme
sinde, devletin yolsuzluk ve rüşvet sorunlarıyla girdiği meşruiyet kri
zinde, siyasal alanın giderek daralmasında, giderek artan siyasal istik
rasızlık sorununda ve bireysel hak ve özgürlükler üzerine empoze edi
len anti-demokratik kısıtlamalarda kendisini gösteriyor. Bu anlamda
da, demokrasiye geçişte yaşanan başarının, demokrasiyi yerleşikleştir-
. me ve derinleştirmede ciddi bir başarısızlığa dönüşmesinin, Türkiye'de
siyasal alanın temel sorununu yarattığını söyleyebiliriz.
SOSYAL DEMOKRATİK YA DA
DEMOKRATİK SOL ALTERNATİF
2000'li yıllar içinde Türkiye, hem ulusal/yerel sorunları, hem de ciddi
m üzakere süreçlerinden geçtiği uluslararası ilişkileri ekseninde, mo
dernleşme ve demokratikleşme süreçlerinde tarihsel olarak yaşadığı
ikilemleri çözmek durumundadır. Bu zorunluluk yapısal ve artık erte
lenemeyecek bir niteliktedir. Bu bağlamda da, Türkiye'de sol alterna
tif, devlet-merkezci olmak yerine, Türk modernleşmesinin demokra
tik, liberal ve çoğulcu temelde yeniden kurulmasının ve Türk demok
rasisinin devlet-toplum/birey ilişkilerine yerleşikleşmesinin ve derinleş
mesinin itici gücü olmalıdır. Ve bu itici güç olma içinde de, " demokra
tik ve güçlü bir Türkiye vizyonu"nun baş aktörü olmaya çalışmalıdır.
Bu rolün yaşama geçmesinde kullanılacak somut kuramsal ve stratejik
açılımları bir sonraki yazımda değerlendireceğim.
28 Mart Yerel Seçimleri ve
Demokratik Sol Alternatif (il)
Şubat yerel seçimleri AKP'nin başarısıyla sonuçlandı. 57 il yö

2 8 netimi kazanan ve %42,2 oranında oy alan AKP, artık hem ulu
sal hem de yerel düzeyde Türkiye'nin hakim partisi. 28 Şubat seçimi,
aynı zamanda, beklenenin tersine, MHP, DYP ve SP gibi sağ partilerin
oylarını arttırmasıyla da sonuçlandı: Etnik milliyetçi alanda AKP güç
lendi: ve belli bir sosyolojik tabanı olmayan solda güç birliği arayışları
nın da bir yere gitmeyeceği anlaşıldı. Bu seçimlerde siyaset alanı gide
rek daha da sağa kaydı, sol daha da zayıfladı. AKP'nin 17 aydır sür
dürdüğü, özellikle Türkiye-AB, Türkiye-IMF ilişkileri ve Kıbrıs sorunu
temelinde gösterdiği aktif siyaset anlayışının seçmen tarfından destek
lendiğini gözlemledik. CHP lideri Deniz Baykal seçimlerden başarılı
çıktıklarını söylese de, bazı CHP sözcüleri ekran karşısında halkı ve
medyayı suçlasalar da, CHP'nin seçimlerden başarısız çıktığını gördük.
Kıbrıs sorunu ve Türkiye-AB ilişkilerinde sürdürmüş olduğu
devlet-merkezci ve güvenlik eksenli muhalefet söylemiyle CHP, kendi
sine değil MHP ve DYP'ye yardım etmiş oldu. Devlet-merkezci söyle
min Türkiye'de ideolojik ve sosyolojik olarak esas taşıyıcı aktörleri
olan MHP ve DYP, anti-Avrupa söylemleri ve Kıbrıs sorununa milli-
yetçi yaklaşımlarıyla toplumun belli kesimleriyle bir bağ kurma başa

rısı gösterdi ve oylarını az da olsa arttırdı (ki bu artış 3 Kasım sonrası
dönemde önemli ve dikkat edilmesi gereken bir başarıdır). Aynı söyle
mi kullanmaksa, CHP için ciddi bir stratejik hataydı. Benzer bir şekil
de, AKP'nin kamu yönetimi, yerel yönetimler ve yüksek öğrenim alan
larındaki reform girişimlerini, bu alanlarda alternatif politikalar üret
mek yerine cumhuriyeti ve ulus-devleti anti-laik kesimlerden koruma
temelinde eleştiren CHP, bu temelde de stratejik bir hata yaptı. CHP
seçimi kaybederken, laik cumhuriyete ve devletin bütünlüğüne karşıt
bir konuma oturttuğu AKP yerel yönetim seçimlerinde %42,2 bir halk
desteğiyle birinci parti oldu.
28 Şubat yerel seçim sonuçlarını okurken CHP'nin halkı ve
medyayı eleştirmek ya da seçimlerden başarılı çıktık gibi bir hayal
dünyasına girmek yerine, iki önemli gerçeği görmek zorundadır. Birin
cisi, CHP'nin 3 Kasım'dan bugüne sürdürmüş olduğu muhalefetin te
melini oluşturan, hem dünyanın hem de Türkiye'nin değişen yapısını
algılamak istemeyen ve özünde devlet-merkezci ve güvenlik eksenli si
yaset anlayışının çok ciddi bir stratejik hata içerdiğini ve kendisine ba
şarısızlıktan başka bir şey getirmeyeceğini görmesi gerekmektedir. Bu
siyaset anlayışı CHP'yi giderek farklı toplumsal kesimler içinde marji
nalleştirirken, yukarıda belirttiğim gibi ironik bir biçimde MHP ve
DYP gibi diğer sağ partilerin işine yaramaktadır. İkinci olarak, önce
den vurguladığım gibi, Türkiye'de siyasi merkezin göbeğine oturma
sürecinde olan AKP iktidarına karşı geliştirilecek güçlü bir sosyal de
mokratik ya da demokratik sol alternatifin, hem seçim kazanma gücü
olan bir stratejiye sahip olması, hem de toplumla yaygın bir organik
bağ kurması için, kendisini Türkiye'nin modernleşmesinin ve demok
ratikleşmesinin temel aktörü ve taşıyıcı gücü olmaya hazırlaması ge
rekmektedir. Bu anlamda, CHP'nin hareket alanı devlet-merkezcilik
ya da milliyetçilik değil, aksine demokratikleşmedir. Türk modernleş
mesini bireysel hak ve özgürlükler temelinde demokratikleştirmeyi
amaçlayan ve böylece de demokratik kuralları ve normları toplumsal
yaşam içinde yerleşikleştirme ve derinleştirme girişiminde olan demok-
28 mart yerel seçimleri ve demokratik sol alternatif (ıı) 257
ratik sol bir siyasi strateji muhafazakar demokrasiye karşı güçlü bir al
ternatif olabilir, aynı zamanda da kendisini milliyetçi ve sağcı ideoloj i
lerden ayrıştırabilir. Alternatif sol bir seçeneğin özgünlüğü ve gücü, bu
bağlamda, demokratikleşmede yatmaktadır ve ancak bu yolla 28 Mart
yerel seçimlerinde %75-80'lere varan sağ yükselmeye karşı kendisini
güçlendirebilir. Devlet-merkezciliğe dayanmak ya da parti içi iktidar
mücadeleri içinde kısırlaşmak yerine, yüzünü toplumsal sorunlara ve
toplumsal taleplere dönen bir CHP ya da demokratik sol alternatif, de
mokratikleşme ve modernleşme temelinde toplumla organik bağ kura
bilir ve Türkiye'yi daha iyi yönetme iddiasında olabilir.
KÜRESELLEŞME VE DEVLEli DÖNÜŞTÜRMEK

"Güçlü ve demokratik bir Türkiye yaratmak" iddiasında olan demok
ratik sol bir alternatif, Türkiye'nin değişen yapısını ve bu değişimin ya
rattığı sorunları ve toplumsal talepleri çözümlerken ve en önemlisi bu
sorunlara çözüm önerisi geliştirirken, sadece " ulusal düzey"le ve
" ulus-devlet"le kendisini kısıtlamamalıdır. Devlet-merkezci ve milli
yetçi yaklaşımların aksine, demokratik sol alternatif Türkiye çözümle
mesini küresel/bölgesel/ulusal/yerel etkileşimleri hesaba katarak yapar.
Küreselleşme sürecine ve bu sürecin Türkiye üzerindeki etkilerine eleş
tirel yaklaşır. Ama bunu yaparken de, küreselleşmeyi uluslararası iliş
kilerin bugün değişen yapısına anlam veren bir tarihsel gerçeklik ola
rak ele alır, dolayısıyla da küreselleşme eleştirisini devlet-merkezci bir
niteliğe büründürmez. Küreselleşme eleştirisi, ne ulus-devleti toplum
sal değişime karşı güçlendirmeyi amaçlayan bir niteliktedir, ne de kü
reselleşmenin şampiyonluğunu yaparak, ulus-devleti küçültmek ya da
teknik bir aygıta indirgemek girişimindedir. Demokratik sol alternatif,
Anthony Giddens'ın İlerici Manifesto * kitabında belirttiği gibi, devle
ti demokratik ve farklı toplumsal kesimlerle diyalog içinde olan bir yö
netim aygıtına dönüştürmeyi amaçlar. Devlet güçlü, kapsayıcı ve mü
dahaleci değil, toplumsal değişime, ilerlemeye ve modernleşmeye kat-
(•) Anchony Giddens, The Progressive Manifesto: New ldeas {or the Centre-Le{t, Blackwell, Lond
ra, 2003_
kıda bulunan ve bu değişimin demokratik bir zeminde oluşmasını "ga

ranti altına" alan etkili bir yönetim aygıtıdır. Demokratik ve toplum
sal modernleşmeye katkı veren devlet (ensuring state), hem devlet-top
lum/birey ilişkilerini, hem de toplumsal kesimler-arası ilişkileri haklar
ve sorumluluklar ilkeleri temelinde düzenleyen devlettir.
KATILIMCI DEMOKRASİ VE SOSYAL ADALET

Demokratik sol alternatifin savunduğu demokratik ve toplumsal mo
dernleşmeye katkı veren devlet anlayışı, hem toplum yönetimini katı
lımcı demokrasi modeli üzerine kurarak, hem de sosyal adalet ilkesini
kendisine öncül alarak özgünlük kazanır ve muhafazakar demokrasi
ye alternatif bir toplum vizyonunu gündeme getirir. Katılımcı demok
rasi toplum yönetiminin sivil toplum örgütlerine ve vatandaşlık inisi
yatiflerine açılması anlamına gelir. Ama daha da önemlisi, katılımcı
demokrasi demokratik devletin (a) sivil toplumun örgütsel ve finansal
olarak gelişmesine; (b) sivil toplum örgütlerinin siyasal, ekonomik ve
kültürel aktörlerle ilişkisinin derinleşmesine ve (c) sivil toplum alanı
nın toplumsal yaşamda genişlemesine katkı vermesini de içerir.
Katılımcı demokrasi, aynı zamanda Türkiye'de toplumsal yaşa
mın en sorunlu alanını oluşturan sosyal adalet sorununa uzun dönem
li ve yapısal çözümün de anahtarıdır. Sosyal adalet alanı, hem refahın
ve gelirin toplumsal katmanlar arasında adaletsiz dağılımı sorununu
(dağılım adaleti), hem kültürel kimliklerin kültürel haklarını yaşama
geçirme sorununu (tanınma adaleti), hem de kadınlar ve gençler v.b.
kesimlerin siyasete katılım sorununu (katılım adaleti) içermektedir ve
bu yapısıyla karmaşık ve çokboyutlu bir niteliktedir. Katılımcı demok
rasi temelinde haraket eden ve modernleşme ve demokratikleşme sü
reçlerinin taşıyıcı ve baş aktörü olma iddiasında olan demokratik bir
sol alternatif, bu karmaşık ve çokboyutlu sosyal adalet sorununa, et
nik ve dinsel milliyetçiliğe düşmeden, ciddi bir çözüm getirebilecek po
tansiyeli içinde taşımaktadır.
Bugün CHP ya da demokratik sol alernatif marjinalleşme ile
kendini yenileme arasında ciddi bir tercih yapmak durumundadır. Bu
28 mart yerel seçimleri ve demokratik sol alternatif (ıı) 259
tercih, Türkiye'nin geleceğini de belirleyecektir. Umarız CHP kendisi

nin dışında her kesime suç bulmak yerine, kendiyle yüzleşmek cesare
tini gösterir.
28 Mart Yerel Seçimleri,
Sağ ve Sol
eçim öncesi kamuoyu yoklamalarındaki % 65-68'lere varan şişir

S meler temelinde yapılan, "AKP %50'nin altında oy aldı, bu neden
le 28 Şubat yerel seçimlerinde kazandığı 57 il yönetimi ve %42,2 ora
nında oy tam bir başarı değildir" önermesinin çok da anlamlı olmadı
ğını kabul ederek 28 Mart yerel seçimlerine bakarsak, AKP'nin seçim
lerden ciddi bir başarıyla çıktığını görürüz.
28 MART SEÇİMLERİ VE SAG SİYASET

AKP hükümeti temelinde 28 Mart seçimlerini değerlendirirsek, üç
önemli noktanın ortaya çıktığını görürüz: (a) hem almış olduğu oy
oranı hem de kazanmış olduğu yerel yönetim birimleri temelinde, AKP
artık hem ulusal hem de yerel düzeyde Türkiye'nin hakim partisidir.
AKP yönetimi merkez sağ parti olma iddiası ve ılımlı İslami kimliğiy
le siyasi merkezin tam da ortasına oturmaktadır; ( b) AKP'nin hem
Türkiye genelinde, hem CHP'nin önemli kaleleri olan Gaziantep ve
Antalya gibi önemli illerde, hem de etnik milliyetçi alanın içinde seçi
mi kazanması, muhafazakar demokrasi ideoloj isinin toplum içinde ka
bul gördüğü ve yaygınlaştığı anlamına gelmektedir. Bu, bir taraftan
262 türkiye"de iktidar. muhalefet ve sosyal demokrasi
AKP'nin siyasi merkezi, muhafazakar demokrasi temelinde inşa etme

olasılığını güçlendirirken, diğer taraftan da AKP'nin toplumun farklı
kesimleriyle bağ kurmasını kolaylaştıracaktır; (c) yerel seçimler bir gü
ven oyu seçimi olmasa da, bu seçimde kazanılan başarıyla, AKP'nin 1 7
aydır sürdürdüğü, özellikle Türkiye-AB, Türkiye-IMF ilişkileri v e Kıb
rıs sorunu temelinde gösterdiği aktif siyaset anlayışının seçmen tarafın
dan desteklendiğini de gördük. Bu alanlarda, 28 Mart seçimi AKP'nin
aktif siyaset anlayışını meşrulaştırırken ve bu anlayışın manevra alanı
nı da genişletti ve güçlendirdi.
28 Mart seçimi, aynı zamanda, beklenenin tersine, MHP, DYP
ve SP gibi sağ partilerin oylarını arttırmasını ortaya çıkardı. Devlet
merkezci ve milliyetçi söylemin Türkiye'de, etnik, kırsal ve dinsel te
melde taşıyıcı aktörleri olan MHP, DYP ve SP, anti-Avrupa ve anti
IMF söylemleriyle, Kıbrıs sorununa milliyetçi yaklaşımlarıyla ve AKP
eleştirileriyle toplumun belli kesimleriyle bir bağ kurma başarısı gös
termiş oldu ve oylarını az da olsa arttırdı. Fakat, bu artışın, 3 Kasım
sonrası dönemde AKP'nin başarılı bir yönetim izlemesi ve Türkiye'de
ekonomik alanda belli bir iyileşmenin olması temelinde düşünüldüğü
zaman önemli ve dikkat edilmesi gereken bir başarı olduğunu kabul
etmeliyiz. MHP, DYP ve SP oylarındaki artış bize şu gerçeği de göster
mektedir. Bugün Türkiye'de belli bir güç içinde varolan anti-Avrupa
söylemi, Türkiye bu yıl sonu AB'yle tam üyelik müzakereleri için tarih
alsa bile, müzakereler sürecinde de güçlü olarak devam edecektir. Mü
zakere sürecinde anti-Avrupa söylemi ulus-devlet egemenliği, kırsal
alanın yok olması, özellikle de tarım sorunu ve ulusalcılığın sonu gibi
milliyetçi ve statükocu referanslarla hareket edecek ve bu referansların
taşıyıcıları MHP, DYP ve SP gibi partiler olacaktır. Bu anlamda, AKP
tek parti yönetimi siyasi alanın sağ ekseninde oturan bu partilerden
ciddi eleştiriler alacak ve sıkıştırılacaktır. Bu nedenle de, 28 Mart se
çimleri bize Türkiye'de milliyetçi sosyolojik tabanın hala belli bir
oranda güçlü olduğunu gösterirken, AKP'ye de ana muhalefet partisi
olan CHP'nin yanında MHP, DYP ve SP gibi partileri de ciddiye alma
sı gerektiğini gösterdi.
28 mart yerel seçimleri, sağ ve sol 263
28 MART SEÇİMLERİ VE CHP

Bu bağlamda, 28 Mart seçimlerinin, bir taraftan AKP iktidarının pekiş
mesi, muhafazakar demokrasi toplumda yaygınlaşması ve siyasi merke
zin göbeğine oturmasıyla sonuçlanırken, diğer taraftan da Türk siyase
tinin daha da sağa kaymasını ortaya çıkardığını söyleyebiliriz. Bu seçim
lerde siyaset alanı % 75-80 oranında giderek daha da sağa kaydı. Ama
altını önemle çizmemiz gereken nokta da şu: 28 Mart'la siyaset daha da
sağa kayarken, AKP iktidarı pekişirken ve etnik, kırsal ve dinsel milli
yetçilik sosyolojik tabanlarını koruyarak az da olsa, ama dikkat edilme
si gereken bir biçimde güçlenirken, sol daha da zayıfladı ve marjinalleş
me tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. CHP lideri Deniz Baykal seçimlerden
başarılı çıktıklarını söylese de ve bazı CHP sözcüleri ekran karşısında
halkı ve medyayı suçlasalar da, CHP seçimlerden başarısız çıktı.
AKP'nin kamu yönetimi, yerel yönetimler ve yüksek öğrenim
alanlarındaki reform girişimlerini, bu alanlarda alternatif politikalar
üretmek yerine cumhuriyeti ve ulus-devleti anti-laik kesimlerden koru
ma temelinde eleştiren CHP, stratej ik bir hata yaptı. CHP seçimi kay
bederken, laik cumhuriyete ve devletin bütünlüğüne karşıt bir konuma
oturttuğu AKP yerel yönetim seçimlerinde %42,2 bir halk desteğiyle
birinci parti oldu. Daha da ironik olarak, Kıbrıs sorunu ve Türkiye-AB
ilişkilerinde sürdürmüş olduğu devlet-merkezci ve güvenlik eksenli
muhalefet söylemi CHP'ye yaramak yerine, MHP ve DYP'ye yardım
etmiş oldu. Bu partiler, anti-Avrupacı ve milliyetçi bir Kıbrıs söylemiy
le ve kırsal kesimin yapısal sorunlarına popülist yaklaşımlarıyla oyla
rını arttırırken, aynı söylemi kullanmaksa, CHP için stratejik bir hata
oldu ve kendisinin seçimi kaybetmesiyle sonuçlandı.
Bu anlamda, 28 Mart yerel seçim sonuçlarını okurken CHP'nin
halkı ve medyayı eleştirmek ya da seçimlerden başarılı çıktık gibi bir
hayal dünyasına girmek yerine, şu iki önemli gerçeği görmek zorunda
dır: Birincisi, CHP'nin 3 Kasım'dan bugüne sürdürmüş olduğu muha
lefetin temelini oluşturan, hem dünyanın hem de Türkiye'nin değişen
yapısını algılamak istemeyen ve özünde devlet-merkezci ve güvenlik
eksenli olan siyaset anlayışının çok ciddi bir stratejik hata içerdiğini ve
kendisine başarısızlıktan başka bir şey getirmeyeceğini artık görmesi

gerekmektedir. CHP artık, sırtını devlete dayayarak AKP'ye yaklaşa
maz, AKP ile devlet seçkinlerinin arasında olası bir sürtüşmeden ken
disinin kazançlı çıkacağı gibi bir hayalle yaşayamaz. Daha doğrusu,
CHP'nin cumhuriyetin korunması, laikliğin korunması v.b. ideolojik
girişimlerle devlet seçkinlerinin sözcüsü bir parti olmayla bir yere gi
demeyeceğini artık anlaması gerekmektedir. Bugün CHP'nin karşısın
da iktidarını, ideolojisini ve toplumla bağını derinleştirmiş ve genişlet
miş bir AKP vardır. AKP iktidarına demokratik, yüzü toplumsal so
runlara dönük ve alternatif politikalar temelinde muhalefet yapama
yan bir CHP giderek farklı toplumsal kesimler içinde marjinalleşme
tehlikesiyle karşı karşıyadır.
CHP'nin 28 Mart seçimlerinden çıkartacağı ikinci önemli ders
şu gerçeği görmesidir: Türkiye' de siyasi merkezin göbeğine oturma sü
recinde olan AKP iktidarına karşı geliştirilecek güçlü bir sosyal de
mokratik alternatifin, hem seçim kazanma gücü olan bir stratejiye sa
hip olması, hem de toplumla yaygın bir organik bağ kurması için, ken
disini Türkiye'nin modernleşmesinin ve demokratikleşmesinin temel
aktörü ve taşıyıcı gücü olmaya hazırlaması gerekmektedir. Bu anlam
da, CHP'nin hareket alanı devlet-merkezcilik ya da milliyetçilik değil,
aksine demokratikleşmedir. Türk modernleşmesini bireysel hak ve öz
gürlükler temelinde demokratikleştirmeyi amaçlayan ve böylece de de
mokratik kuralları ve normları toplumsal yaşam içinde yerleşikleştir
me ve derinleştirme girişiminde olan bir CHP muhafazakar demokra
siye karşı güçlü bir alternatif olabilir, aynı zamanda da kendisini mil
liyetçi ve sağcı ideolojilerden ayrıştırabilir. CHP'nin özgünlüğü ve gü
cü, bu bağlamda, demokratikleşmede yatmaktadır ve ancak bu yolla
28 Mart yerel seçimlerinde % 75-80'lere varan sağ yükselmeye karşı
kendisini güçlendirebilir. Devlet-merkezciliğine dayanmak ya da parti
içi iktidar mücadeleri içinde kısırlaşmak yerine, yüzünü toplumsal so
runlara ve toplumsal taleplere dönen bir CHP, demokratikleşme ve
modernleşme temelinde toplumla organik bağ kurabilir ve Türkiye'yi
daha iyi yönetme iddiasında olabilir.
28 mart yerel seçimleri, sağ ve sol 265
Diğer bir deyişle, devlet-merkezciliğe dayanan değil, toplumsal

sorunlara ve taleplere yanıt bulmaya yönelen, devlet seçkinlerine değil,
sivil toplum örgütlerine kendini açan, varolan sistemi değil, katılımcı
demokrasiyi destekleyen, sadece devlet güvenliğine değil ciddi sosyal
adaletsizlik sorunlarına çözüm arayan ve farklı toplumsal kesimlerle
organik bağ kurmaya ve onların siyasi temsilcisi olmayı amaçlayan bir
sosyal demokrasi ve onun aktörü CHP, AKP'ye ve Türkiye'nin giderek
sağa kayan siyasetine güçlü bir alternatif olabilir. Marjinalleşmeyle
kendisini değiştirme arasında yapacağı tercih CHP'nin ve Türk siyase
tinin geleceğini belirleyecektir.
CH P ve Üçüncü Yol
Mart yerel seçimleri Türkiye'de sosyal demokrasi ve sol üzeri

28 ne yapılan tartışmalara ciddi ve verimli bir ivme kazandırdı. Bu
konu üzerine Radikal gazetesinde kapsamlı bir dosya yayımlandı. Tür
kiye'nin yaklaşık % 8 0'inin sağa kaydığı, AKP'nin bölgesel düzeyde
başarı oranında her bölgede başarılı olarak Türkiye haritasını tama
miyle sarı renge boyadığı, il ve ilçe yönetimlerini de çok büyük oran
da kazandığı bir ortamda, bu tartışma sadece sosyal demokrasinin ve
solun geleceği için değil, Türkiye'nin geleceği için de çok önemli. Böy
le bir durumda, CHP başkanı Deniz Baykal bir taraftan, CHP'nin ba
sın sözcüleri diğer taraftan (ve CHP Mersin Milletvekili ve MYK üye
si Mustafa Özyürek geçen haftaki Radikal İki'de), alınan % 1 8 civa
rındaki oyun aslında başarı olduğunu söylüyorlar. Ve ekliyorlar, eğer
CHP'ye karşı medya'da geliştirilen komplo düzeyindeki kampanya ol
masaydı ve halk da CHP'nin Irak Savaşı üzerine geliştirdiği ve "önemi
Türkiye'nin ve hatta Ortadoğu'nun gerisine giden" pozisyonunu doğ
ru anlasaydı, CHP daha da başarılı oldu (Bir parantez açarsak,
CHP'nin savaş karşıtı tavrındaki muğlaklığı da belirtmeliyiz. CHP 1
Mart tezkeresine hayır oyu verdi ama Irak Savaşı üzerine konumu be-
nim bildiğim kadarıyla Türkiye'nin tam anlamıyla savaşın dışında kal

masını içermiyordu. CHP'nin tavrı, ABD askerlerinin Türkiye'de ko
nuşlandırılmalarına hayır demek, ama aynı zamanda başka bir tezke
reyle Türk askerlerinin lrak'a gerekli gördükleri an girmelerine izin
vermekti) . CHP'yi anlayamayan halk "AKP'yi cezalandırmak yerine"
CHP'ye oy vermedi ve bu durum CHP'ye karşı medyada geliştirilen
anti-CHP kampanyasıyla birleşince, CHP'nin başarılı çıktığı yerel se
çimlerden daha da başarılı çıkması engellendi. Dolayısıyla öğreniyoruz
ki, CHP'nin daha başarılı olmasını engelleyen etmenler CHP'ye "dış
sal olgular"; anti-CHP'ci medya, halkın CHP'yi anlayamaması ve doğ
ru olanı görememesi.
DIŞSAL OLANI SUÇLAMAK

Hafızamızı biraz yoklarsak, 1 9 80'li ve özellikle de 1 990'lı yılardan bu
güne Türkiye'de sosyal demokrasinin, kendisinin bir "parti" , bir " ide
oloji" ve bir "toplumsal hareket" olarak hem seçimler düzeyinde sü
rekli oy kaybetmesini, hem de toplumla organik ve ideolojik bağ kur
mada kısır bir toplumsal hareket olarak kalmasını hep " dışsal olgu
lar"a göndermeyle açıkladığını görürüz. 1 980 askeri darbesi, Turgut
Özal'la başlayan serbest pazar ekonomisi, 1 990'lı yıllarda giderek si
yasallaşan İslami hareket ya da aynı yıllar içinde etnik kimlik sorunuy
la terörün içiçe geçmesini simgeleyen Kürt sorunu ve Türkiye halkının
doğru olanı görememesi gibi tüm bu dışsal olguların sosyal demokra
si üzerindeki negatif etkileri, hep bize seçimlerdeki başarısızlığın nede
ni olarak gösterildi. Belli istisnalar dışında, hiçbir zaman bir öz eleşti
riye gidilmedi ve toplumla ideolojik ve organik bağ kuracak program
ve vizyon arayışlarına gerek duyulmadı. Bu gereksinimleri dile getiren
istisnalar da ya dışlandılar ya da kendileri partilerinden ayrıldılar. Bu
on yıllar içinde hep karşımızda doğruyu yapan ve kendisini haklı gö
ren bir lider kadrosu gördük ve bu kadronun kendisine oy vermeyen
toplumsal kesimleri "doğruyu görememekle suçladığını" duyduk.
Bugün de aynı durumu gözlüyoruz. 2001 yılında tarihinin en
ciddi ekonomik krizlerinden birini yaşayan ve bu anlamda işsizlik,
chp ve üçüncü yol 269
yoksulluk gibi "sosyal adalet" sorunlarının çok önemli olduğu ve

1 999'dan beri AB'yle ilişkileri giderek belirginleşen ve bu anlamda da
ciddi "demokratikleşme hamleleri "ni gerçekleştiren, dolayısıyla sosyal
demokratik bir parti, ideoloji ve toplumsal hareket için çok uygun bir
zemini içinde taşıyan bir Türkiye'de, ana muhalefet partisi CHP hala
dışsal olgulara referansla seçim değerlendirmeleri yapıyor. 2001 eko
nomik krizinin neoliberal serbest pazar ideolojisinin gücünü kırması,
Kürt sorunu içinde terör olgusunun minimize edilmesi ve 28 Şubat sü
reci içinde İslami hareketin merkez sağ ve ılımlı İslami kimliğe sahip
AKP'yi ortaya çıkarması, 28 Mart yerel seçimlerinde CHP'ye pek de
kullanacağı dışsal olgu bırakmamıştı. Haritası AKP'nin sarı rengine
bürünmüş Türkiye' de CHP, bu sefer dışsal olgu olarak medyayı ve bir
kere daha doğruyu göremeyen halkı gördü.
Bu gerçekten trajikomik bir durum. Sosyal adalet ve demokra
tikleşme ekseninde bir siyaset isteyen Türkiye'de, 3 Kasım seçimlerin
den tek parti iktidarıyla çıkan AKP, "yerel kalkınma" sloganıyla yerel
seçimlerde başarısını ve gücünü pekiştirirken, " ben savaş karşıtıydım,
ama bu halk tarafından anlaşılamadı" diyerek başarısız olmadığını
söyleyen bir CHP var karşımızda. Eğer CHP'nin vurguladığı gibi yerel
seçimlerle genel seçimi karıştırmamamız gerekiyorsa ve eğer yerel se
çimler özünde yerel alana hizmet götürme temelinde gerçekleşen bir
seçimse, savaş karşıtlığıyla yerel alana hizmet arasındaki ilişkiyi
CHP'nin gerçekten bizlere anlatması gerekiyor. AKP'nin verdiği sözde
samimi olup olmadığını bilemem ama, yerel kalkınma ile halka hizmet
arasında bir ilişki olduğunu görebiliyorum, ama savaş karşıtlığının na
sıl bir yerele hizmet anlayışı içerdiğini pek anlayamıyorum.
CHP VE ÜÇÜNCÜ YOL

Bu anlamda temel soru şu; halk mı CHP'yi anlamıyor, yoksa CHP'nin
seçim stratejisinin tutarsızlığı mı Türkiye'yi sarıya boyuyor? CHP yö
netimine göre yanıt birinci şık, bu durumda da trajikomik tavır orta
ya çıkıyor. Eğer yanıtımız ikinciyse, o zaman yapılması gereken sosyal
demokrasiyi bir parti, bir ideoloji ve bir toplumsal hareket olarak ye-
2]0 türkiye'de iktidar, muhalefet ve sosyal demokrasi
niden yapılandıracak ve güçlendirecek program ve vizyonu tartışmak.

Ancak böyle bir tartışma, yaklaşık % 80'i sağa kaymış bir Türkiye'de
sola, hem parti düzeyinde gerçek bir "seçim başarısı", hem ideolojik
düzeyde "siyasi merkezi" sosyal demokratik bir program ve vizyon te
melinde yeniden kurma, hem de toplumsal hareket düzeyinde "farklı
toplumsal kesimlerle organik bağ kurma" olasılığını verir. Solun yeni
den yapılanma programının temeli, bu bağlamda, ekonomik kalkınma
ile sosyal adalet sorununu ilişkilendirmek ve işsizlik, yoksulluk, kültü
rel kimlik taleplerinin tanınması ve siyasete katılım (özellikle kadınla
rın ve gençlerin) temelinde yaşanan sosyal adalet sorunlarına demok
ratikleşme temelinde çözüm aramaktır. Bu programın topluma suna
cağı vizyon ise, "modernleşmesini ve demokratikleşmesini toplumsal
yaşama yerleşikleştirmiş Türkiye'yi yaratmak" olmalıdır.
. Eğer üçüncü yol kavramını, sadece İngiltere, Almanya (ve
ABD'deki) sosyal demokrat partilerin deneyimlerine indirgemeden,
bugünün dünyasında farklı ülkelerde farklı şekillerde yaşanan küresel
leşme ve modernleşme süreçlerinin yarattığı sorunlara ve değişimlere
"sosyal adalet-demokratikleşme" temelinde verilebilecek bir yanıt ola
rak düşünürsek, sosyal demokrasinin yukarıda belirttiğim temelde bir
program ve vizyon yoluyla yeniden yapılanması girişimini üçüncü yol
olarak değerlendirebiliriz. Bu değerlendirmede bir sorun görmüyorum.
Üçüncü yol olmayan AKP her iki seçimde de sosyal adalet-demokra
tikleşme sorunlarına çözüm bulacağı sözüyle başarılı oldu. Sorun
üçüncü yol kavramında değil, aksine CHP'nin sosyal adalet-demokra
tikleşme eksenini gözardı etmesinde, devlet-merkezci bir siyasetle top
lumla bağlarını kopartmasında ve siyaseti de parti içi iktidar mücade
lesine indirgemesinde. Böyle olunca da, medyayı ve halkı suçlamak ka
çınılmaz oluyor.
Sosyal Demokrasi ve Türkiye
1 9 80'lerden bugüne, özellikle 1 990'larda ve 2000'1i yıllarda, Türki

ye'de sosyal demokrasinin, (i) siyasi bir aktör olarak, ( ii) toplum
sal bir hareket olarak ve (iii) bir ideoloji olarak giderek küçüldüğünü,
iktidar olmaktan uzaklaştığını, hatta marjinalleştiğini görüyoruz. Bu
anlamda, "bugün Türkiye'de sosyal demokrasi ciddi bir sorun ya da
kriz yaşıyor" saptaması, sadece siyasi parti düzeyinde, dolayısıyla sa
dece CHP ya da ondan önceki sosyal demokratik partilere endeksli
düşünülmemeli, tartışılmamalı. Böyle bir tartışma, içinde önemli bir
doğruluk payı ve açıklama gücü taşısa da, sınırlı ve indirgemeci bir ni
telik taşımaktadır. Düşünme ve tartışma alanını sadece sosyal demok
rasinin siyasi bir aktör olarak yaşadığı sorunlara indirgemeden, sosyal
demokrasinin toplumsal bir hareket ve bir ideoloj i olarak yaşadığı so
runları da içerecek bir tarzda genişlettiğimiz zaman, "bugün Türki
ye'de sosyal demokrasi ciddi bir sorun ya da kriz yaşıyor" saptaması
ciddi bir anlam kazanacaktır. Türkiye'de soysal demokrasinin yaşadı
ğı sorunlu durumu, " siyasi aktör, toplumsal hareket ve ideoloji" düz
lemlerinde üç-boyutlu görmeliyiz, ki bu boyutlar birbirleriyle ilişkili ve
· bağlantılıdır. Böyle bir yaklaşım bize bugünü çoknedenli, tarihsel ve
analitik bir temelde çözümleme ve anlama olasılığını verir. Daha da

önemlisi, ancak bu temelde yapılan bir çözümlemeyle, sosyal demok
rasinin iktidar olma ve Türkiye'yi yönetme olanağını yakalaması için
gerekli olan "yeniden yapılanma" süreci başarı ve uzun dönemli bir ni
telik kazanabilir. Diğer bir deyişle, sadece parti içi iktidar mücadelele
rine, lider değiştirmeye ve delege seçimi ya da parti yönetimi düzenle
melerine indirgenmiş bir yeniden yapılanma girişimi, bugün sosyal de
mokrasinin yaşadığı çokboyutlu sorunlu durumu doğru okuyamadığı
sürece, başarılı olma şansına sahip değildir. Aksine yapılması gereken
bugünü tarihselliği içinde doğru okumak ve bu okumanın içinden ya
rını kurmaktır.
ÜÇ-BOYUTLU ÇÖZÜMLEME
Bugünün tarihselliğini doğru okumak, her şeyden önce, yukarıda be
lirttiğim gibi, sosyal demokrasiyi ve sorunlarını üç-boyutlu bir çözüm
leme sürecine sokmayı gerektirmektedir;
(A) Siyasi bir aktör olarak sosyal demokrasinin küçülmesi ken
disini, kendilerini sosyal demokrat olarak tanımlayan partilerin yaşa
dıkları seçim başarısızlıklarında, dolayısıyla seçimlerde sürekli oy
kaybetmesinde ve toplumsal tabanlarını kaybetmelerinde gösteriyor.
Bu temelde küçülme, özünde, sosyal demokrasinin iktidar olma ve
Türkiye'yi yönetme olasılığının giderek ortadan kalkması anlamına
gelmektedir;
(B) Toplumsal bir hareket olarak sosyal demokrasinin küçülme
siyse, sosyal demokratik partilerle farklı toplumsal aktörler arasında
ki " sınıf" ya da "kültürel kimlik" temelinde kurulabilecek bağların gi
derek zayıflamasında ortaya çıkıyor. 1 990'lı ve 2000'li yıllar sosyal de
mokrasinin, toplum ile arasında kurulacak organik bağın giderek za
yıfladığı yıllar olarak da tanımlanabilir. Bu yıllar içinde, sosyal demok
ratik partilerin hem ekonomik aktörlerle (toplumsal sınıflar, sendika
lar, büyük, orta ve küçük ekonomik işletmeler), hem de kültürel kim
lik hareketleriyle (dinsel, etnik, kadın ve gençlik hareketleri) organik
bağlar kurmada zorlandığını görüyoruz. Bu anlamda, bu yıllar, sosyal
sosyal demokrasi ve türkiye 273
demokrasinin bir toplumsal hareket olarak da zayıfladığını ve küçül

düğünü sergileyen yıllardır ve
(C) Bir ideoloji olarak sosyal demokrasinin küçülmesi de, ken
disini sosyal demokrasinin toplum karşısında, hem " farklı güçlü ve de
mokratik bir Türkiye" vizyonu yaratma", hem de toplumsal sorunla
ra ve taleplere yanıt bulma düzlemlerinde inandırıcılığını ve güvenilir
liğini kaybetmesi temelinde ortaya çıkmaktadır. Bugün sosyal demok
rasi farklı toplumsal kesimlerin gözünde, siyaseti devlet-merkezci bir
tarzda yapan, kendisini devletle özdeşleştirmiş, temel misyonu olarak
rejimin korunmasını gören ve bu anlamda da toplumsal sorunlara çö
züm arama girişiminde olmayan, topluma yüzünü dönmeyen ve top
lumla bağ kurmayı amaçlamayan bir oluşumdur. Bu nedenle de, ide
olojik kriz, sosyal demokrasinin (i) toplumsal yaşam içinde "sosyal de
mokratik kimlik yaratma gücü" nü giderek kaybetmesi ve (ii) " inandı
rıcı ve güvenilir bir farklı ve demokratik Türkiye vizyonu" yaratama
ması anlamına gelmektedir. Bu nedenle de, ideoloji tartışmaları içinde
sık sık verilen bir örneği bu bağlamda kullanırsak, sosyal demokrasi
nin ideolojik krizi, kendisinin toplumsal kalabalığa "Hey Sen ! " çağrı
sına kulak veren, dönüp bakan ve yanıt verenlerin sayısının giderek
azalmasında kendisini göstermektedir.
YENİDEN-YAPILANMA
Bugün sosyal demokrasinin Türkiye'ye yaptığı "Hey Sen ! " çağrısına
yanıt verenlerin giderek azalması, hem CHP'nin siyasi bir aktör olarak
toplum içinde güvenilirliğinin azalması, hem de sosyal demokrasinin
bir ideoloji ve toplumsal hareket olarak farklı toplumsal kesimler için
de "sosyal demokratik bir kimlik" yaratmaktaki başarısızlığı ve ken
disinin toplumla organik bağlarının yok olması şeklinde tezahür et
mektedir. Sosyal demokrasi bugün, ne toplumsal sorunlara çözüm
üretmede, ne kendisini farklı toplumsal sınıflar ve kimliklerle eklemle
mede, ne de " farklı ve demokratik bir Türkiye vizyonu" yaratmada
başarılı olmaktadır. Eğer bu sosyoloj ik ve siyasi çözümleme doğruysa,
o zaman yapılması gereken "Hey Sen! " çağrısının içini doldurmak, bu
çağrıyı toplum içinde güvenilir kılmak ve bu çağrının toplumla orga

nik bağ kurmasını sağlayacak politikalar üzerinde yoğunlaşmak, se
çim kazanacak ve bu başarıyı sürekli kılacak vizyon ve ideoloji üret
mek ve bu üretim üzerinde yoğunlaşmaktır. Sosyal demokrasinin yeni
den yapılanma girişiminin başarılı olması, bu nedenle, değişimi lider
değişimine indirgeyen yaklaşımlarla gerçekleşemez: aksine yeniden ya
pılanma vizyon, ideoloji ve söylem düzeyinde olmalı ve buradan sos
yal demokrasi Türkiye'yi anlama ve yönetme iddiasında olan bir top
lumsal hareket ve bir siyasi aktör olarak yaşama geçirilmelidir.
Sosyal demokrasinin üç-boyutlu yeniden yapılanmasını olası kı
lacak vizyonun beş önemli ayağı olduğunu düşünüyorum: (a) küresel
leşme: sosyal demokratik bir Türkiye vizyonu artık salt ulus-devlet pa
radigması içinde oluşturulamaz: aksine bu vizyon, bir tarihsel olgu
olarak içinde yaşadığımız küreselleşme süreçlerinin eleştirel bir çözüm
lemesini yapan ve bu süreçlerin yarattığı ekonomik, siyasi ve kültürel
değişimi ve taleplere etkili ve demokratik bir yanıt veren nitelikte ol
malıdır; (b) devletin dönüşümü: sosyal demokratik vizyon ne toplum
dan kopuk bir nitelikte hareket eden devlet-merkezci yapıya, ne de
tüm toplumsal yaşamı serbest pazara indirgeyen neoliberal bir ideolo
jiye sahip olmalıdır: aksine bu vizyon hem devletle sivil toplum kuru
luşları arası, hem de sivil toplum kuruluşlarının kendi aralarındaki iliş
kileri demokratik tarzda düzenleyecek ve derinleştirecek bir kamu yö
netimi ve yerel yönetim reformunu gerçekleştirmelidir; (c) devlet-eko
nomi ilişkilerinin demokratik düzenlenmesi: sosyal demokratik vizyon
devlet merkezci planlama ile serbest pazar ideolojisi arasında bir orta
nokta bulma girişiminde olmak yerine, istikrarlı ve sürdürülebilir eko
nomik büyüme ve kalkınmayı gerçekleştirecek ve bunu sivil toplumun
katılımını da içeren bir düzenleme mekanizmasında yeniden üretecek
ekonomik vizyona sahip olmalıdır; (d) sosyal adalet ilkesi; (e) haklara
ve sorumluluklara dayalı vatandaşlık anlayışı; bu iki bağlantılı ilkeler
sosyal demokratik vizyonu muhafazakar demokrasi ve sap vizyonlar
dan ayrıştıran ilkelerdir. Sosyal demokratik Türkiye vizyonu, yaşadığı
mız refah dağıtımı, kimlik/tanınma ve siyasete katılım temelindeki sos-
sosyal demokrasi ve türkiye 275
yal adalet sorunlarına kalıcı, etkili ve demokratik çözüm üreten bir ni
telikte olmalı ve bu çözümü siyasal, ekonomik ve kültürel haklara ve
sorumluluklara dayalı bir demokratik vatandaşlık anlayışını topluma
yerleştirerek yapmalıdır.
Bu yazıda sosyal demokrasinin sorunları ve yeniden yapılan
ması için söylediklerim, esasında Türkiye'de solun sorunları ve yeni
den yapılanması içinde geçerlidir. Bu anlamda da, yeniden-yapılanma
sürecinin, özellikle de " farklı ve demokratik bir Türkiye vizyonu" ya
ratma girişiminin, farklı görüşler, yöntemler ve söylemler arası diyalo
ğa dayalı bir katılımcı demokratik tartışmayı içermesi gerektiğini dü
şünüyorum.
Türkiyelilik mi, Çokkültürlü
Anayasal Vatandaşbk mı?
hmet İçduygu ile beraber derlediğimiz Küreselleşen Dünyada

A Vatandaşlık: Avrupa Soruları, Türkiye Deneyimleri * adlı kitap
ta Türkiye'de özellikle 1 9 80'lerden bugüne gelişen kimlik sorunları
na demokratik çözümün, çokkültürlü bir anayasal vatandaşlık anla
yışında yattığını belirttik. Türkiye'de yaşadığımız İslami kimliğin
yükselişi, Kürt sorunu, azınlıklar sorunu, kadın sorunu, göç sorunu,
sivil toplum, bireysel hak ve özgürlükler alanı gibi farklı ve çokbo
yutlu bir temelde yaşanan ve gündeme getirilen kimlik sorunları ve
bu bağlamda seslendirilen kültürel grup hakları, tanınma ve siyasi
katılım talepleri, aynı zamanda "vatandaşlık hakları" alanının geniş
letilmesi için yapılan talepler olarak düşünülmelidir. Türkiye'de kim
lik sorunları temelinde yapılan talepleri seslendirenlerin Türk vatan
daşı olduğunu da düşünürsek, bu taleplerin vatandaşlık haklarını
içerdiğini ve vatandaşlık hakları alanının genişletilmesini amaçlayan
talepler olduğunu da görürüz. Farklı dinsel, etnik, cinsel kimliklere
sahip olan katmanların kendi farklı kimlikleri nedeniyle karşı karşı-
(*) E. Fuat Keyman ve Ahmet lçduygu, Citizenship irı a Global World? Europearı Questions, Tur
kisb Experiences, Routledge, Londra, New York, 2005.
278 türkiye'de iktidar, muhaıereı ve sosyal demokrasi
ya oldukları sorunların çözümünü istemeleri, bu anlamda sadece

kimlik alanında düşünülmemelidir. Bu sorunlar vatandaşlık alanını
da kapsıyor ve Türkiye'de yaşayan ve farklı kimliklere sahip olan
katmanların vatandaş olarak yaptıkları hak taleplerini de seslendiri
yor. Alevi kimliğin temsil ve örgütlenme hakkı, Kürt kimliğinin ana
dilde eğitim ve yayın talepleri, Müslüman olmayan dini azınlıkların
talepleri, kadınların siyasi katılım ve temsil talepleri, v.b. talepler, sa
dece kimlik temelli tanınma talepleri olarak düşünülmemelidir; bu
talepler aynı zamanda vatandaşlık hakları ve bu hakların genişletil
mesi için yapılan taleplerdir.
AZINLIKLAR, KİMLİKLER, VATANDAŞLAR

Bu nedenle, Başbakanlık İnsan Hakları Kumlu'nun hazırladığı" Azın
lık Raporu" üzerine yapılan (raporu hazırlayanlara yapılan demokra
si ayıplarını, siyasi iktidarın gösterdiği garip kurumsal tanımama so
runlarını bir tarafa bırakırsak) tartışmada unutulmaması gereken hu
sus, tartıştığımız ve çözüm aradığımız konunun Türkiye'de sadece
kimlik alanını değil, vatandaşlık alanını da içermesidir. Farklı kimlik
lere sahip kesimlerin farklı oldukları için yaşadığı sorunlar, vatandaş
lık alanında, Türkiye'de insanların vatandaşlıklarını birinci sınıf ve
ikinci sınıf vatandaşlar olarak yaşaması şeklinde de ortaya çıkarmak
tadır. Örneğin, Diyanet İşleri'nin örgütlenmesinin bugünkü yapısı,
Alevi kimliğe sahip Türk vatandaşlarının uygulama düzeyinde temsil
ve örgütlenme sorununu içeriyorsa, bu sadece bir kimlik sorununu de
ğil, vatandaşlık sorununu da içeriyor. Devletin Alevi kimliğe sahip va
tandaşlara eşit ve evrensel olmayan bir uygulama içinde olması, Tür
kiye'de vatandaşlık rejiminin birinci sınıf vatandaşlar (dolayısıyla her
hakka sahip olanlar) ve ikinci sınıf vatandaşlar (dolayısıyla belli hak
lara sahip olmayanlar) sınıflamasını içerdiğini ortaya çıkartıyor. Bu
nedenle de, Alevi kimliğe sahip vatandaşların sorunu, kendilerini ikin
ci sınıf vatandaş olarak hissetmeleriyle ilgili bir sorun. "Alevi olduğum
için kendi kimliğimle ilgili temsil ve örgütlenme haklarına sahip deği
lim" diyen bir kişi, sadece kimlik sorunundan bahsetmiyor, aynı za-
türkiyelilik mi, çokkültürtü anayasal vatandaşlık mı? 279
manda "Türk vatandaşı olduğum halde, Türkiye'de laiklik pratiği ve

uygulaması beni belli hakları olmayan ikinci sınıf vatandaş konumu
na sokuyor" diyor. Bu durum ve sorun, Müslüman olmayan azınlık
lar, Kürt sorunu, kadın sorunu, v.b. alanlarda, kültürel haklar ve siya
si katılım haklarla ilgili olarak karşımıza çıkıyor. Kimlik sorunları ya
şayan katmalar, aynı zamanda ikinci sınıf vatandaşlık olma duygusu
na da sahip olabiliyorlar.
Böylece, Türkiye' de hem toplumsal yaşamdan ve toplumsal iliş
kilerden, hem de devlet-toplum/birey ilişkilerinin düzenlenme tarzın
dan konuşurken, sadece kimlik sorunlarından ve kimlik taleplerinden
değil, "demokrasi eksiği olan, kültürel anlamda çoğulcu değil aksine
özcü ve homojen ve yasaların uygulanması temelinde de kapsayıcı de
ğil aksine dışlayıcı bir vatandaşlık rejiminin" varlığından konuşuyo
ruz. Vatandaşlık rejiminin özneleri birinci ve ikinci sınıf vatandaşlar
olarak ayrılıyor. Türkiye'deki bugünkü devlet-toplum/birey ilişkileri
nin düzenlenmesine anlam veren vatandaşlık rejimi, siyasi, ekonomik
ve kültürel düzeylerde tüm haklara sahip vatandaşlarla, bu düzeylerde
belli haklara sahip olmayan vatandaşların oluşturduğu ikili bir sınıf
landırmaya dayalı bir rejim. Bu da, doğal olarak Türkiye'de bugün
yadsıyamayacağımız bir " demokrasi eksiği" ve "hukukun üstünlüğü
ilkesinin zayıflığı" sorununu ortaya çıkartıyor. Bu sorun tartışılırken
seslendirilen " milletin bölünmezliği" söylemi, vatandaşlık rejiminin
içerdiği bu soruna çözüm bulamadığı sürece, demokrasi ve hukukun
üstünlüğü ilkesinde yaşanan eksikliği ve zayıflığı kabul eden bir söy
lem. Türkiye'de "devletin bölünmezliği " söylemi, farklı kimliklere sa
hip olsalar da vatandaş olarak yaşayan her özne tarafından kabul edil
mesi gereken bir söylem, ama " milletin bölünmezliği " söylemi, hem,
sosyolojik olarak, "modern toplumun çoğulcu bir toplum olduğu" ol
gusuyla ters düşen bir önerme, hem de, siyasi ve normatif düzeyde, va
rolan vatandaşlık rejimini eleştirmediği ve değiştirme girişiminde bu
lunmadığı sürece, demokratik yönetim ve hukukun üstünlüğü ilkesiy
le ters düşen nitelikte bir söylem.
28o türkiye'de iktidar, muhalefet ve sosyal demokrasi
DEMOKRATİKLEŞME VE ÇOKKÜLTÜRLÜ
ANAYASAL VATANDAŞLIK
Bu anlamda, yaşadığımız kimlik sorunlarının aynı zamanda vatandaş
lık alanını da kapsadığını kabul ederek kültürel kimlik ve siyasi katı
lım taleplerine yaklaşmalıyız. Bu yaklaşım bize, kimlik sorunlarının ve
taleplerinin çözümünde yeni ve etkili bir çözüm alanı verecektir. Fark
lı kimlikleri kapsayıcı, bu kimlikler arası iletişimde ortak bir dil yara
tacak, demokratik yönetim ve hukukun üstünlüğü ilkesini güçlendire
cek bu alan, vatandaşlık alanıdır. Eğer Türkiye'de vatandaşlık alanı
demokratik ve çokkültürlü bir alana dönüşürse ve varolan vatandaş
lık rejimi " kapsayıcı, eşit ve evrensel, kültürel kimlik ve siyasi katılım
haklarını genişleten ve anayasal güvence altına alan çokkültürlü bir
anayasal vatandaşlık anlayışı" temelinde yeniden kurulursa, kimlik ta
leplerine demokratik ve etkili bir çözüm bulabiliriz. Çokkültürlü ana
yasal vatandaşlık anlayışı ve uygulaması, hem kimlik sorunlarını ve ta
leplerini tanıyan bir niteliktedir, hem de bu sorunlara ve taleplere de
mokratik zeminde, farklı kimlikler arası ortak bir dil içersinde ve fark
lı kimliklerin devletle ilişkisini "gönüllü sadakat" temelinde güçlendi
ren bir tarzda çözüm getirme potansiyeline sahiptir.
Hem kimlik sorunlarına çözümle ilgili dünyada yapılan tartış
malara baktığımız zaman, hem de Türkiye-AB ilişkileriyle ilgili hazır
lanan "ilerleme raporunun" azınlıklar ve kültürel haklarla ilgili kısım
larını okuduğumuz zaman görüyoruz ki, bugün yapılması gereken
devlet-toplum/birey ilişkilerinin demokratik bir temelde düzenlenmesi
ve hak ve özgürlüklefin herkese eşit ve evrensel bir tarzda uygulanma
sıdır. Bir zamanlar Yugoslavya dediğimiz alana, bugün lrak'a, Ruan
da'ya, Somali'ye, Hindistan'a, İspanya'ya, İrlanda'ya ve v.b. yerlere
baktığımız zaman dünya pratiği bize gösteriyor ki, kimlik sorunlarına
kimlik temelli çözümler etkili olamıyor. Önemli olan, kimlik sorunla
rına kimlik temelli değil, demokratik çözüm bulmak. Bu çözüm de,
çokkültürlü anayasal vatandaşlık anlayışında yatıyor. Türk kavramın
dan Türkiyelilik kavramına geçiş, dolayısıyla alt-kimlik sorununu üst
kimlik yaratarak çözmek, iyi niyetli ama sorunlu ve zayıf bir çözüm
türkiyelilik mi, çokkültürlü anayasal vatandaşlık mı? 281
önerisidir. Demokratik, uzun dönemli ve hukuksal temelde güçlü bir

çözümün, kimlik sorunlarını sosyolojik bir gerçeklik olarak kabul
eden, fakat bu sorunlara çözümü vatandaşlık alanında arayan bir yak
laşı.mla olasılık kazanacağını düşünüyorum. Bu yaklaşım, toplumsal
yaşamın çokkültürlü niteliğini tanıyan ve bireysel hak ve özgürlükler
gibi kültürel kimlik ve siyasal katılım haklarını da anayasal güvence
altına alan "çokkültürlü anayasal vatandaşlık" anlayışında kimlik so
runlarına çözüm arayan bir yaklaşımdır. Türkiye'nin demokratikleş
mesi, kendisi de bir kimlik kodu olan ve hukuksal bir temeli olmayan
"Türkiyelilik kavramı"nda değil, varolan vatandaşlık rejiminin de
mokratikleşmesinde yatmaktadır. Belki de, bir kurucu metin olan Lo
zan' ı kimlik ekseninde değil, vatandaşlık ekseninde okumalıyız.
Kaynakça*
Ahmad, F., The Making of Modern Turkey, Routledge, Londra, 1 997 [Modern
Türkiye'nin Oluşumu, çev. Yavuz AJogan, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1 999].
Akdoğan, Y. , Muhafazakar Demokrasi,URL: www.akpartj.org.tr/muhafaza
�. 2003.
Asad, T., "Religion, Nation-State, Secularism", P. van der Veer ve H. Lehmann
(der.) Nation and Religion, Princeton University Press, New Jersey, 1 999, 178-
1 96 .
Bastow, S. ve Martin, ]. (der.), Third Way Discourse: European Ideologies in the
Twentieth Cenrury, Edinburg University Press, Edinburg, 2003.
Beck, U., The Rein vention of Politics: Rethinking Modernity in the Global Social
Order, Polity Press, Cambridge, 1 997.
Beck, U., The Rein vention of Politics, Polity, Cambridge, 1 997 [Siyasallığın İcadı,
çev. Nihat Ülner, İletişim Yayınları, İstanbul, 1 999] .
Berger, P., The Sacred Canopy, Anchor Books, New York, 1 967 [Kutsal Şemsiye:
Dinin Sosyolojik Teorisinin Ana Unsurlar, çev. Ali Coşkun, Rağbet Yayınları,
İstanbul, 2000].
Berger, P., "From the Crisis of Religion to the Crisis of Secularity", S. Bruce (der.)
The Sociology of Religion, Edward Elgar Publishers, Aldershot, 1 995.
Berger, P. , " Secularism in Retreat", National Inrerest, 1 996/97, 3-12.
Berkes, N., The Development of Secularism İn Turkey, Hurst & Company, Lon
don, 1 998.
Bozdoğan, S. ve Kasaba, R. (der.), Rethinking Modernity and Na tional Identity in
Turkey, University of Washington Press, Seattle, 1 997 [ Türkiye 'de Modern/eş
me ve Ulusal Kimlik, çev. Nurettin Elhüseyni, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstan
bul, 1 999].
Brzezinski, Z., The Choice: Global Domination or Global Leadership, Basic Bo
oks, New York, 2004 [ Tercih: Küresel Hakimiyet mi? Küresel Liderlik mi?,
çev. Cem Küçük, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 2005].
Casanova, ]., Public Religions in the Modern World, University of Chicago Press,
Chicago, 1 994.
Casanova, ]., " Civil Society and Religion" , Social Research, 68, 4, 200 1 , 1 041 ·80.
Chatterjee, P., The Politics of The Governed, Colurnbia University Press, New
York, 2004.
(*) Kaynakça, bu çalışma için yazdığım yazıları kaleme alırken yararlandığım eserlerden oluşmak·
tadır.
284 kaynakça
Chomsky, N., Hegemony or Survival: America 's Quest lor Global Dominance,
Penguin Books, Londra, 2003.
Connolly, W., Why I am not a Secularist, The University of Minnesota Press, Min
neapolis, 1 999.
Cox, M., "Empire? The Bush Doctrine and the Lessons of History " , Held D. ve
Koenig-Archibugi M. (der.), American Power in the Twenry-Firsc Cencury, Po
lity Press, Cambridge, 2004, 2 1 -5 1 .
Çağatay, S . , "The November 2002 Elections and Turkey's New Political Era " ,
Middle East Review o f lnternacional Affairs, 6, 4, 2002, 42-48.
Çarkoğlu, A., "Turkey's November 2002 Elections: A New Beginning" , Middle
Easc Review of Jncernational Aflairs, 6, 4, 2002, 30-4 1 .
Davidson, A., Secularism and Revivalism in Turkey: A Hermeneucic Reconsidera
tion, Yale University Press, New Haven, 1 998 [ Türkiye'de Sekülarizm ve Mo
dernlik: Hermenöcik Bir Yeniden Değerlendirme, çev. Tuncay Birkan, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2002].
Dean, M., Governmentaliry, Sage, Londra, 1 999.
EU Commission Regular Report on Turkey's Progress Towards Accession (2003),
URL: http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/pdf/rr_tk_final. pdf.
EU Commission Regular Repon on Turkey's Progress Towards Accession (2004),
URL: http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2004/pdf/rr_tk_final. pdf.
Foucault, M., "Sociery Must be Defended" Leccures at ehe College De France,
1975-1976, Berrani M., Fontana A. ve Ewald F. (der. ) Picador, New York,
2003 [ Toplum u Sa vunmak Gerekir, çev. Şehsuvar Aktaş, Yapı Kredi Yayınla
rı, İstanbul, 2002].
Fraser, N., " Recognition without Ethics" M. Garber ve diğ., The Turn co Ethics,
Routledge, Londra, 2000, 95-127.
Gellner, E., Encouncers wich Na tionalism, Blackwell, Oxford, 1 995 [Milliyetçiliğe
Bakmak, çev. Simten Coşar, Saltuk Özertürk, Nalan Soyarık, İletişim Yayınla
rı, İstanbul, 1 998].
Giddens, A., The Third Way, Polity Press, Cambridge, 2000 [ Üçüncü Yol, çev. Ni-
hat Şad, Phoenix Yayınevi, Ankara, 200 1 ] .
Giddens, A . , The Progressive Manifesto, Polity Press, Cambridge, 2003.
Göle, N., The Forbidden Modern, University of Michigan Press, Ann Arbor, 1 996.
Göle, N., Melez Desenler, Metis, İstanbul, 2000.
Güneş-Ayara, A., "The Republican People's Parry", Turkish Srudies, 3, 2002, 1 02-121 .
Halperin, S., "The Political Authoriry of Secularism in lnternational Relations",
European Journal of !nternational Relations, 10, 2, 2004, 235-263.
Hardt M. ve Negri A., Empire, Harvard University Press, Boston, 2000 [İmpara
torluk, çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2001].
Haynes, ]., Religion in Global Politics, Longman, Londra, 1 998.
kaynakça 285
Held, D., "Global Social Democracy ", Giddens A. (der.), The Progressive Manifes
to, Polity Press, Cambridge, 2003.
Held D. ve Koenig-Archibugi M. (der.), American Power in ehe Twenty-First Cen
tury, Polity Press, Cambridge, 2000.
Heper, M., The State Tradition in Turkey, Eothen Press, Walkington, 1 985.
Heper, M. ve Keyman, F., "Double-Faced State: Political Patronage and the Con
solidation of Democracy in Turkey" , Kedourie S. (der. ) , Turkey Before and Af
ter Atatürk, Frank Cass, Londra, 1 999, 250-268.
lkenberry, J. G., " Liberal Hegemony or Empire? American Power in the Age of
Unipolarity", Held D. ve Koenig-Archibugi M. ( der.) American Power in ehe
Twenty-First Century, Polity Press, Cambridge, 2004, 83-1 1 3 .
· İnsel, A . , "The AKP and Normalizing Democracy in Turkey", South Atlantic Qu
arterly, 102, 2003, 293-308.
Kagan, R., Paradise and Power: America and Europe in ehe New World, Adantic
Books, Londra, 2003.
Kahraman, H. B., Sosyal Demokrasi Düşüncesi ve Türkiye Pratiği, Sodev, İstanbul,
2003.
Kazancıgil, A. ve Özbudun, E. (der.), A tatürk, Founder of a Modern Srare, C.
Hurst Company, Londra, 1 9 8 1 .
Keane, ]., " Secularism? " , The Political Quarterly, 3 , 5, 2000, 5-19.
Keyder, Ç., "Whither the project of modemity? Turkey in the 1 990s", Bozdoğan,
S. ve Kasaba, R. (der.), Rethinking Modernity and Nacional Identity in Turkey,
University of Washington Press, Seatde, 1 997.
Keyman, E. F., "On the Relationship Between Global Modemity and Nationa
lism", New Perspeccives on Turkey, 1 3 , 1 995, 93-120.
Keyman, E. F. , Globaliza tion, State, Identity!Difference, Humanities Press, New
Jersey, 1 997.
Keyman, E. F., "Globalization, Civil Society and Islam: The Question of Democ
racy in Turkey" , Jenson, J. ve de Sousa Santos, B. ( der.) Globalizing Instituti
ons: Case Studies in Regulation and Innovation, Ashgate Publishing, Alders
hot, 2000, 207-230.
Keyman, E. F., "Global Modemity, Identity, and Turkey", G. Özdoğan (der.), Ret
hinking State, Nation, and Citizenship, Eren Press, İstanbul, 2000b, 1 1 0- 1 3 1 .
Keyman, E. F., Türkiye ve Radikal Demokrasi Alfa , İstanbul, 200 1 .
,
Keyman, E. F. , "Globalization, Islam and Civil Society i n Turkey", J. Jenson (der. ) ,

Global Institutions, Ashgate Press, Londra, 2001 207-230.
Keyman, E. F. ve İçduygu, A., "Globalization, Civil Society and Citizenship in Turkey:
Actors, Boundaries and Discourses", Citizenship Scudies, 7, 2, 2003, 21 9-234.
Keyman, E. F. ve Öni�, Z., "Helsinki, Kopenhagen and Beyond: Challenges to the
new Europe and the Turkish State" Uğur, M. ve Canefe N. (der.), Turkey and
286 kaynakça
European lntegration: Prospects and Issues in the Post-Helsinki Era, Routled

ge, Londra, 2004.
Keyman, E. F. ve İçduygu, A., Citizenship İn a Global World: European Questions,
Turkish Experiences, Routledge, Londra, 2005.
Kramer, H., A Challenging Turkey, The Challenge to Europe and the United Sta
tes, Brookings lnstitution Press, Washinghton D.C., 2000.
Ladrech, R., Social Democracy and the Challenge of Eu�opean Union, Lynne Ri
enner, Boulder, Colorado, 2000.
Lyon, D., Surveillance after September 1 1, Polity Press, Cambridge, 2003.
Mardin, Ş., "Some Notes on Normative Conflicts in Turkey" , P. Berger (der.), Li
mits of Social Cohesion, Westview Press, Boulder, 1 998, 207-32.
Mardin, Ş., Turkiye 'de Din ve Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul, 1 997.
Mardin, Ş., "Kollektif Bellek ve Meşruiyetler Çatışması " , O. Abel, M. Arkoun ve
Ş. Mardin (der.), A vrupa 'da Etik, Din ve Laiklik, Metis Yayınları, İstanbul,
1 995, 9-1 4.
Mardin, Ş., " Religion and Secularism in Turkey" , A. Kazancıgil ve E. Özbudun
(der.), Atatürk, Founder of a Modern State, 1 9 8 1 , 1 9 1-219.
Matthews, O., "After the Ea rthquake" , Newsweek, 1 8 November 2002, 24.
MÜSİAD, Hükümetin Performansı (Kasım 2002-Aralık 2003), Araştırma Rapor
ları 44, Erkam Matbaası, lstanbul, 2003.
Müftüler-Baç, M., "The New Face of Turkey: lts Domestic and Foreign Policy
lmplications" , East European Quarterly, 37, 4, 2003, 421-438.
Nye, J. S., "Hard Power, Soft Power, and 'The War on Terrorism' " , Held D. ve Ko
enig-Archibugi M. (der. ) American Power İn the Twenty-First Century, Polity
Press, Cambridge, 2004, 1 14-1 33.
Öniş, Z., "The Political Economy of lslamic Resurgence İn Turkey: The Rise of the
Welfare Party in Perspective", Third World Quarterly, 1 8 , 4, 1 997, 743-66.
Öniş, Z., "Political lslam at the crossroads: from hegemony to co-existence ", Con
temporary Politics, 7, 4, 2001 , 28 1 -298.
Öniş, Z. ve Rubin, B. (der. ) , The Turkish Economy İn Crisis, Frank Cass, Londra,
2003.
Öniş, Z. ve Keyman, F., "A New Path Emerges" , ]ournal of Democracy, 14, 2003,
95-107.
Özbudun, E., Contemporary Turkish Politics: Challenges to Democratic Consoli
dation, Lynne Rienner, Boulder, Colorado, 2000 [ Çağdaş Türk Politikası: De
mokratik Pekişmenin Önündeki Engeller, çev. Ali Resul Usul, Doğan Kitapçı
lık, İstanbul, 2003].
Özbudun, E. ve Keyman, F. , "Globalizarion and Turkey: Actors, Strategies, Disco
urses" , P. Berger ve S. Hungtinron, (der.), Many Globalizations, Oxford Uni
versiry Press, Oxford, 2002.
kaynakça 287
Özdalga, E., The Veiling /ssue, Official Secularism and Popular Islam İn Modern
Turkey, Curzon, Richmond, Surrey, 1 998 [Modem Türkiye'de Örtünme Soru
nu, Resmi Laiklik ve Popüler İslam, çev. Yavuz Alogan, Sarmal Yayınevi, İstan
bul, 1 998).
Rodrik D., "Development Strategies for the 2 1 st Century" , Annua/ World Bank
Conference On Development Economics 2000.
Schuppert, F., "The Ensuring State", Giddens, A. (der.), The Progressive Manifes
to, Polity Press, Cambridge, 2003.
Stiglitz, J., "An Agenda for Development for the Twenty-First Century" , Giddens,
A. (der.), The Global Third Way Debate, Polity Press, Cambridge, 200 1 , 340-
357.
Tarhanlı, İ. B., Müslüman Toplum, Laik Dev/er, Afa, İstanbul, 1 993.
Toprak, B., "The Religious Right", 1. C. Schick ve A. E. Tonak (der.) Turkey in
Transition, Oxford University Press, New York, 1 987 [ Geçiş Sürecinde Türki
ye, Belge Yayınlan, İstanbul, 1 992).
Tosun, T. , Siyasette Yeniden Mevzilenmeler, Büke Yayınları, İstanbul, 2003.
Yavuz, H. M., "Politics of Fear: The Rise of the Nationalist Action Party (MHP)
in Turkey", Midd/e Eastern Journal, 56, 2002, 200-22 1 .
Dizin
3 Kasun genel seçimi 4 207-2 1 0, 214-2 1 8 , 221, 223-225,

1 1 Eylül 5, 6, 8, 17, 22, 27, 28, 32, 229, 236, 237, 240-242, 244,
49, 5 8-60, 64, 65, 73-78, 85, 86, 246, 247, 250-252, 255, 256,
88, 92, 94, 97, 104, 1 1 1 , 1 1 5, 261-265, 267-270
1 1 7, 122, 1 23, 129, 1 3 1 , 1 34, aktif olumluluk 85
1 43, 1 50, 1 54, 200, 230, 232 Alevi 278
AB 3 , 7, 8, 1 3-16, 28, 38, 43-45, 47, Almanya 28, 34, 38, 52, 65, 94, 98 ,
48, 50, 52, 67, 68, 77, 80, 82, 84, 1 07, 270
85, 88-90, 93-95, 99, 1 08, 1 1 2, alternatif modernite 2
1 1 3, 1 1 5-1 1 9, 122, 1 24, 1 25 , Althusser 243
1 27, 1 30, 1 3 3 , 141, 153-1 57, Amerika 5, 60, 64, 173
1 69, 1 7 1 , 172, 179, 1 98, 205, Amerika'ya nefret 144, 149
214, 2 1 5 , 2 1 8 , 224, 227, 23 1 , Amerikan hegemonyası 60
232, 237, 244, 247, 248, 252, . Amerikan Yüzyılı 58, 59
255, 262, 280, . ANAP 4, 89, 2 1 3 , 217, 2 2 1 , 225, 227
ABD 5, 1 7, 1 9, 22, 28, 29, 3 1 -35, 37, Annan Planı 79-82
38, 40, 43-45, 47, 48, 50-54, 59, Annan, Kofi 69
63, 65, 66, 68-70, 72-76, 78, 80, anti-demokratik 2
84, 88-90, 93-95, 98, 99, 104, anti-küresel muhalefet 27
1 06-1 09, 1 1 7, 1 33, 143, 145, AP (Avrupa Parlamentosu) 1 55, 1 5 6 ·
146, 149, 1 52, 1 63, 1 72, 177, arada kalmış ülke l l l , 1 1 2, 1 1 6

1 9 1 , 232, 237, 24 1 , 244, 248, Arjantin 223
252, 268, 270 Arjantinleşme 53
ABD hegemonyası 20-23, 29, 39, 40, asker gönderme 71, 72, 78
58, 64, 97 asker yollama 69, 70, 73
açlık 21, 76, 1 63, 1 78, 1 98 , 229 askeri darbe 253
aday statüsü 3 askeri müdahale 32, 34
aday ülke 1 27 Avrasya 43
Afganistan 5, 6, 22, 28, 64, 65, 75, Avrupa 14, 60, 78, 84, 86, 90, 96,
92, 98, 1 04, 106, 1 07, 1 50 1 15, 1 1 8, 128-130, 1 73, 1 9 1 , 244
ahlak 208 Avrupa Birliği 5
ahlaki 59, 207 Avrupa entegrasyonu 22, 23
AKP 8, 14, 1 5 , 3 1 , 34, 35, 38-40, 43, Avrupa kimliği 48, 85, 1 1 6
66-69, 71 -74, 77, 78, 89, 95, 99, Avrupa orrak kimliği 129
1 0 1 , 1 1 2, 1 1 3, 1 1 5 , 1 1 8, 1 1 9, Avrupa vizyonu 155
1 30, 1 72, 1 73, 186, 1 89, 1 95, Aydın, Mehmet 83
290 dizin
Aydınlanma felsefesi 128 1 04, 1 1 0, 1 33, 1 34, 143-146,

ayrıcalıklı 1 5 6 149, 1 5 1 , 1 52
Azınlık Raporu 278 Büyük Ortadoğu Projesi 8 8
azınlık 277, 280
Casanova 1 90, 1 9 1
Balkanlar 2, 6, 45, 54, 59, 85, 90, 94, cemaatçilik 1 6 8
1 1 7, 1 30, 253 Chanerjee 1 3 7
Barcelona 1 5 5 CHP 4 , 6 7 , 6 8 , 1 66, 214-216, 2 1 9 ,
Batı 1 1 0, 1 1 1 223, 225, 229-23 1 , 235-237, 238,
Batılılaşma 47 240-242, 245, 248, 249, 25 1 ,
Baykal, Deniz 226, 235, 255, 263, 252, 255-259, 2 6 1 , 264, 265,
267 267-271 , 273
Belge, Murat 44, 8 1 cinsel 277
benzerlik 1 8 1 Clinron, Bili 20, 2 1 , 25, 149
Berger 1 9 1 CTP 79
Berlin Duvarı 1 09 cumhuriyet 1 37-1 4 1 , 1 73
bilim 243 cumhuriyet modeli 171
Bingöl 1 6 1 , 1 62, 1 64 cumhuriyetçi 1 75
birey 1 98-200, 203 cumhuriyetçi liberalizm 1 73, 1 74
bireyci liberal 1 65 , 1 67
bireycilik 1 67, 168 Çakmak 1 65 , 1 66
bireysel hak 1 79 çevre hareketi 7
bireysel hak ve özgürlükler 1, 1 7 Çin 28, 34, 3 8 , 43, 52, 58, 69, 94, 98,
bireysel özgürlük 1 74 1 07
bireysellik 1 6 8 çokboyutlu 90
Birinci Körfez Savaşı 28, 35 çokkültürlü 48, 50, 77, 1 1 2, 1 1 6,
birinci dalga küreselleşme 27 1 5 6, 280, 2 8 1
Birleşmiş Milletler 5 çokkültürlü anayasal vatandaş 2 8 1
Bismarck 70 çoktaraflılık 33, 66, 6 9 , 70, 73
Blair 64, 76
BM 3 1 , 33, 34, 38, 52, 70, 72, 98, Dagger 1 73, 1 74
1 08, 1 33, 1 45 , 248 dağılım 25 8
BOP 89, 92, 95, 98, 1 03, 104 dağılım adaleti 2 1 4
Borovalı, Murat 1 8 2 dağılım eşitsizliği 21
bölgesel entegrasyon 87 Davutoğlu 99
bölgesel güç 54, 85 demokrasi 1, 75, 94, 1 04-1 06, 1 3 8 ,
burjuva 1 3 7 1 3 9, 1 46 , 147, 1 77, 1 78 , 1 8 6,
Bush doktrini 5 8 . 205, 209, 279
Bush, George W. 5, 20-22, 25, 28, 32, demokrasi eksiği 1 72, 178, 24 1 , 253,
39, 45, 5 1 , 53, 64, 73, 75-77, 254, 279
dizin 291
demokrasi ihracı 6 ekonomi 224

demokrasi ve özgürlük 52 ekonomik büyüme 22
demokrasinin küreselleşmesi 26 ekonomik gelişme 44
demokratik 6 8 , 1 1 2, 1 1 6, 125, 1 65, ekonomik İstikrar 15, 1 7
178, 204, 228, 238, 250, 264 ekonomik kalkınma 23, 45, 60, 67,
demokratik meşruiyet 99, 1 08 86
demokratik sol 2 1 6 ekonomik kriz 4, 53, 67
demokratikleşme 2, 3, 6-9, 1 5 , 1 7 , 2 1 - ekonomik liberal 1 80
2 3 , 44, 4 5 , 49, 60, 63, 6 7 , 77, 84, ekonomik modernizasyon 21
86, 90, 122, 1 2� 1 4 1 , 1 66, 171, emek 2 1 9, 220
257 Endonezya 34
demokratlar 65, 66 Erbakan, Necmettin 225, 227
Denktaş, Rauf 79-81 Erdoğan, Recep Tayyip 100, 1 0 1 , 209,
Derrida, Jacques 32, 154 236
Derviş, Kemal 83, 215, 216, 226, 235, eşit 185, 1 8 6
250 eşit mesafe 1 8 1
devlet 258 eşitlik 1 24
devlet merkezci 2 3 1 , 235, 237, 238, etik 207, 208
240, 241, 254, 256, 263, 264, etnik 178, 1 84, 1 99, 224, 26 1 , 272,
265, 270, 273, 274, 1 39, 162, 277
1 65-1 68, 1 82, 205, 217, 22�
230, 22 1 , 6, 1 5 , 16, 57, 68, 8 1 fakirlik 2 1 , 76, 1 63, 1 72, 178, 198
devlet müdahaleci 1 80 fark 1 8 1
devlet seçkinleri 1 farklı olanı yoketme 26
devletçi 54 Felluce 152
devletçi-siyaset 3 7 Filistin 76, 92, 150
dışsal kurucu 154 Filistin Sorunu 39, 52
dini 278 FP 184
dinsel 272, 277 Fransa 28, 34, 38, 53, 65, 69, 94, 98,
dinsel köktenci 1 1 1 107
Diyanet 278 Friedman 1 5 1
dost düşman 1 5 0
DP 79 G-20 4 5 , 86, 9 0 , 1 1 7
DSP 4, 89, 2 1 3, 225, 227 G-8 98, 1 00, 1 0 1 , 107, 1 3 3
Dünya Bankası 214, 215, 244 Gaziantep 2 6 1
Dünya Ticaret Merkezi 5, 75 Genç Parti 2 1 3, 226
DYP 4, 89, 215, 2 1 7, 225, 227, 255, Giddens 257 •
262 göç 277

göreceli kaybedim 1 6
Edwards 204, 206 göreceli kazanım 1 6
292 dizin
Gramsci 166 ideolojik 230

Gül, Abdullah 1 9, 35, 69, 83, 124 iki-devlet arası 22
Güney Asya 1 1 1 iki-devlet arası ilişki 20
Güney Avrupa 253 İkinci Dünya Savaşı 33, 60
Güney Kıbrıs 82 ikinci küreselleşme dalgası 27,
güven 2, 6 29
Güvenlik Konseyi 5, 27, 3 1 , 32, 35, İKÖ 1 00, 1 0 1
38, 39, 52, 65, 66, 69, 72, 73 imtiyazlı özel üyelik 8 5
güvenlik 2, 6-9, 20, 22, 26, 28, 45, İnan 1 84
50, 63, 64, 84, 90, 99, 1 34, 146, İngiliz İşçi Partisi 244
152, 203, 256, 263 İngiltere 5, 19, 28, 35, 37, 38, 39, 43,
49, 52, 53, 68, 77, 98, 1 07, 246,
hak ve özgürlükler dili 1 78 270
hakkaniyet ilkesi 1 24 İnsan güvenliği 21
haklar dili 49, 1 3 8 insan hakları 2 1 , 2 1 4
halk egemenliği 1 37, 139, 1 39, 140 insani müdahale 74
hantal devlet 214 insani yardım 74
haydut devlet 5 insanlığa karşı suç 5 3
Hayek 167, 1 79 İnsel, Ahmet 67, 77
Helsinki 46, 50, 8 8 , 92 İran 5, 34, 39, 1 54, 1 50
Hıristiyan 1 1 1 İrlanda 280
Hindistan 137, 1 93 , 280 İslam 77, 94, 1 1 0, 1 1 1 , 122, 1 23,
Hollanda 83 144, 224
hukuk 1 8 1 , 1 84-1 86 , 279, 280 İslam/modernleşme 1 1 7
Huntington 1 1 0-1 1 2 İslamcı 2 1 8 , 2 1 9, 227
İsJami 77, 78, 154, 172, 1 73, 1 84,
ılımlı İsiam 245, 26 1 , 236 1 89, 1 92, 1 96, 216, 227, 268, 269
IMF 4, 7, 26, 27, 48, 80, 84, 88, 89, İslami terör 78
93, 95, 172, 177, 2 1 4, 2 1 5 , 2 1 8, İsmail Cem 225
224, 227, 232, 237, 252, 255, 262 İspanya 52, 280
Irak 5, 6, 1 9, 22, 28, 29, 3 1 , 33-35, İsrail 52, 76, 77, 92, 150
,
37-5 1 , 53, 58, 60, 63-66, 68-75, İstanbul 76-78
78, 88-90, 92, 93, 95, 97, 98, Işın 173, 1 99, 200
1 00, 1 03, 1 04, 1 06, 1 07, 1 32- işsizlik 1 63, 2 1 9, 220, 224, 227, 229,
1 35, 1 5 0, 1 52, 1 99, 207, 239, 247, 249, 268, 270
242, 253, 267, 268, 280 izolasyonist 43, 251
Irak Savaşı 1 6 1 , 1 64, 23 1 , 241
Japonya 34
içduygu 277 jeopolitik 50, 54, 60, 8 1 , 85, 1 54,
ideoloji 224, 229, 243, 271 , 274 232
dizin 293
Kadıoğlu 140, 1 65, 1 67, 2 1 3 Küçükömer, İdris 226

Kafkas 253 kültürel Avrupa 1 1 8
Kafkasya 2, 6, 45, 54, 59, 85, 90, 94, kültürel hak 280
1 1 7, 1 3 0 kültürel kimlik 272, 281
Kagan, Robert 5 9 , 6 0 kültürel özcü 1 55, 1 56
kamusal 206 küresel 1 97, 20 1 , 203, 232, 238, 274
kamusal alan 1 85, 1 86 küresel üçüncü yol 214
Kanada 64, 1 3 3 küreselleşme 7, 8, 25, 26, 87, 91
Kant 1 79 Kürt 6, 23, 1 32, 224, 268, 277-279
kapitalizm 1 1 0 Kymlicka 1 83, 1 84, 1 86
katılım 258
katılımcı 209, 2 1 0 laik 228, 240, 264, 279
Kerry, John 1 3 3 , 134, 143-145, 1 5 1 laik ulus devlet 1 1 1
Kıbrıs 2 3 , 68, 79-82, 8 4 , 8 5 , 89, 99, laiklik 1 6 1 , 1 64, 1 7 1 , 1 8 1 , 190-192
157, 207, 239, 242, 247, 255, Latin Amerika 253
262, 263 liberal 14, 17, 179
kilit devlet 85 liberal demokrasi 1 1 0, 1 8 0
kilit ülke 2, 6, 8 , 54, 59, 94, 96, 1 08, liberalizm 1 09
117 liberalleşme 6 3
kimlik 1 84, 1 99, 2 1 4, 244, 277-281 Lozan 2 8 1
kimlik ve fark 183
kimlik-temelli çatışmalar 1 Maastricht 83-85
kitle imha 144, 150 Mardin 1 39
kitle imha silahları 52, 65, 73 Marx, Kari 57
KKTC 89, 95 medeniyetler arası 146
Knowlton 1 3 2 medeniyetler arası çatışma 28, 1 1 0,
KOBİ 2 1 6 , 247, 249 116
Kopenhag Zirvesi 3, 1 3-19, 45, 84-86, medya 270
89, 90, 95, 1 12, 1 1 5, 1 1 8, 1 2 1 , Mercan, Murat 83
1 27, 1 29, 1 53, 1 6 1 , 1 79, 231 merkez partisi 228
korku 1 43 , 1 5 1 merkez sağ 1, 4, 2 1 8, 2 1 9, 236, 245,
korku siyaseti 1 44, 146 246, 254, 261
Kosova 2 1 merkez sol 1, 4, 254
kozmopolit 1 80 meşruiyet 1 06, 1 34, 1 8 5
kurumsal yeniden yapılanma 4 MHP 4, 8 9 , 2 1 3, 225, 227, 248-250,
Kuzey Afrika 1 54, 155 255, 262, 263
Kuzey Irak 6, 1 9, 20, 23, 42, 66, 69, mikromilliyetçilik 26
71, 152, 239 milletin bölünmezliği 279
Kuzey Kıbrıs 80-82, 85, 248 milletini arayan devlet 140
Kuzey Kore 5, 34, 39, 1 5 0 Milli Görüş 225
294 dizin
milliyetçi 1, 14, 1 7, 86, 25 1 , 256, Öniş, Ziya 84, 2 1 5

257, 262 önleyici savaş 1 5 0
milliyetçilik 1 37, 1 6 8 , 264 Özal, Turgut 268
modern 94, 1 73, 1 94, 252 Özalizm 221
modernire krizi 2 1 4 Özbudun 2533
modernleşme 1 2 2 , 1 3 9, 1 4 1 özel statü 1 1 2, 1 1 6- 1 1 9, 1 22, 124
monist 44, 4 6 , 50 Özel, Soli 76
Muhafazakar Parti 244 Özkan 225
muhafazakar 1 5 1 , 1 95, 1 96, 208, Özkaya 1 84
220, 258 öznel 1 92
muhafazakar demokrat 72, 244, 245, öznel seküler 1 9 1
261 Özyürek 267
muhafazakar liberal 216, 221 , 227,
228 Pakistan 34, 66
Mustafa Kemal 1 3 9 Pentagon 5, 75
MÜSİAD 1 92, 205, 216, 220, 224 Pilger 1 3 1
Müslüman 85, 129 Pogge, Thomas 76
müttefiklik 45, 48, 50 popülist 54
müzakere 80, 82, 218, 232, 248, 254 popülizm 228
Porto Alegre dünya Sosyal Forumu 27
NATO 21, 3 1 -34, 38, 39, 52, 98, 1 00, Powell 54
1 0 1 , 104, 106-108, 1 3 3 , 145
neoKantçı 1 8 0 rant 231
neoliberal 5 7 , 179, 1 8 1 , 1 82, 1 98- Rawls 179-1 8 1
200, 238, 244, 274 refah 247
neoliberal hiper-globalizm 25-27 reform 253
nesnel 1 92 RP 217, 224
nesnel seküler 1 91 Ruanda 280
nevrorik 1 99, 201 Rusya 28, 34, 38, 43, 52, 5 8 , 69, 94,
New York 76 98, 107
nihilist 226 rüşvet 1 , 254
Nozick 179
Saddam 37, 42, 63, 64, 65, 103
Ortadoğu 2, 6, 1 9, 4 1 , 43, 45-47, 54, sari 1 93 , 1 94, 1 96
59, 68-70, 74, 85, 90, 94, 96, 98, savaş 5 1 , 53, 63, 1 03 , 1 3 1 , 1 32
99, 108, 1 1 1 , 1 30, 145, 1 50, 1 52, savaş karşıtı 5 3
1 54, 1 55, 163, 252, 267 seküler 2, 1 22, 1 73, 1 8 1 , 1 90-192
Orwell 135, 1 3 1 serbest pazar 2 1 , 1 8 1 , 2 1 9, 238, 268
oryantalist 77 serbest pazar-liberal demokrasi 25
otoriter 240 serbest toplum 274
dizin 295
sermaye 2 1 9 Taliban 64
sınıf 244, 272 tanınma 258
SİAD 1 92, 205, 215, 216, 220, 274 tarihsel blok 166
sivil 205 TBMM 3 9
sivil haklar 1 74 cek parti 5
sivil toplum 6-S, 13, 1 5 , 27, 168, 174, cekcaraflılık 33-35, 38, 39, 43, 45, 5 1 ,
1 8 1 , 203, 204, 206, 233, 265, 5 3 , 5 8 , 6 0 , 64-66, 6 9 , 70, 72, 73,
274, 277 75, 1 50,
siyasal çıkmaz 2 terör 1 32, 200, 269
siyasal İslam 224, 225 terörizm 22, 28, 32, 34, 35, 49, 63,
siyasal istikrar 5, 7, 8 64, 75, 76, 97, 1 03 , 1 34, 143
siyasal liberal 179-182 tezkere 68, 69, 71-73, 78, 90, 99,
siyasal liberalizm 174 100, 1 06
siyaset yapma alanı 240 TOBB 224
Soğuk Savaş 58, 91, 92, 1 09-1 1 1 , 239 cocalicer 240
sol 226, 23 1 , 233, 267, 270, 275 röre 1 96
Somali 280 röre cinayeti 1 95
sosyal adalec 5, 1 8 1 , 198, 1 99, 203, türban 1 1 2, 1 84-1 87, 1 92, 1 94, 1 96
215, 226, 231, 233, 238, 256, Türker 1 95
258, 267, 269-273 Türkiyelilik 280, 281
· sosyal demokrasi 230, 25 1 , 252, 274 TüSiAD 205, 2 1 5 , 224
sosyal demokrat 166, 1 6 9
sosyal demokratik kimlik 273 UBP 79
sosyal liberal 215, 226 ulus-altı 7
sosyalizm 109 ulus-devler 27, 42, 45, 1 39, 252, 257,
Sovyeder Birliği 109, 1 1 0 263
SP 4 , 89, 213, 225, 227, 249, 255, ulus-üsrü 7
262 ulusal 7
Spivak 1 93, 1 94 ulusal düzey 257
Sciglirz, Joseph E. 26 ulusalcı 43, 25 1 , 262
STÖ 204-206 Uluslararası Af Örgücü 7
scraceji 1 06 uzlaşma kültürü 2 1 7
scracejik 45, 59
scracejik orcak 44 üç-boyudu hareket 3 3
Suriye 5, 39, 150, 154 üçüncü yol 270
Sünni 132 Ürdün 72
sürdürülebilir ekonomik kalkınma 7-9
vatandaşlık 274, 277-281
Şahin 1 84 Verheugen 1 23-125
Şii 1 3 2 Vietnam Sendromu 64
296 dizin
Yargıtay 1 84 yoksulluk 26, 219, 220, 224, 227,

Yeni Amerikan Yüzyılı 229, 247, 269, 270
41 yolsuzluk 1 , 1 78, 23 1 , 254
yeni muhafazakarlık 64-65 YÖK 242
yeni Türkiye 225 yönetim sınıfı 1 6 6
yerel kalkınma 269 Yunanistan 8 4 , 99
yerelleşme 87
yerleşikleştirme 25 3 zihniyet farkı 144

Fuat Keyman - Değişen Dünya Dönüşen Türkiye

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fuat Keyman - Değişen Dünya Dönüşen Türkiye

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

E.

lsTANBUL BiLGi ÜNiVERSiTESi YAYINLARI 98

KAPAK ERDAC AKSEL, YARIM l<ALMIŞ iMZALAR ÜZERiNE.

Ali KAPAKLAR ERDAC AKSEL

1. BASKI lsTANBUL, MAYIS 2005

YAYINA HAZIRLAYAN CAN ÜMGIL

lstanbul Bilgi University Library Cataloging·in·Publication Dala

1. Turkey-Foreign relations. 2. Turkey-Politics and govemmenı.

DEGIŞEN DÜNYA, DÖNÜŞEN TÜRKiYE

11 DIŞ POLiTiKA VE DEMOKRATiKLEŞME

159 TURKIYE'DE DEMOKRATiKLEŞME VE KiMLiK

211 TORKIYE'DE iKTiDAR,

kat 1995-2000 dönemi bu çabaların içi boş hayallere dönüşmesini or­

Bu noktada yanıtlamamız gereken önemli bir soru ortaya çıkı­

gündemi, merkezi tartışma noktası ve sistemsel dönüşümün temel re­

da bırakarak ve iki partiden oluşan bir yapıyı ortaya çıkartarak gös­

dut devlet" olarak tanımlandı ve Afganistan ve sonra I rak'a karşı tek

lan toplumsal talep ve çağrı, sivil toplumu dönüşüm sürecinin önemli

siyasal alanın iç aktörleri konumuna getirmektedir. Bu anlamda, bu­

KAMUSAL ENTELEKTÜEL DURUŞ

yazılarıma gösterdikleri ilgi ve bugüne kadar hiç yüz yüze karşılaşma­

ürkiye-AB ilişkilerinde çok ciddi bir dönüm noktası olan Kopen­

ma ve mücadele, Türkiye'de 1 990'lı yıllar içinde ve özellikle 1 999 yı­

di iç dinamikleriyle demokratikleşecek, ekonomik sorunlarını çözecek

SİYASETİN DEGİŞEN NİTELİGİ

sürecini içermekte ve farklı aktörler arasında işbirliğini sağlama amacı­

si'nden çıkartacağımız ikinci ders, Türkiye'nin müzakere gücünün bi­

Irak sorunu ve ekonomik kriz bağlamlarındaki olumsuz etkilerini tar­

ABD HEGEMONYASININ DEGİŞEN YÜZÜ

lüğü ABD hegemonyasının globalleşme sürecini kendisine referans nok­

kaynaklanmıştı. Daha da önemlisi, Clinton dönemi ABD hegemonyası,

sani düzeye, askeri hegemonyayı ekonomik hegemonyaya öncül ve bi­

kar ve jeopolitik güçlenme süreçlerine karşı ikinci plana atılma olasılı­

ir önceki "Türkiye-ABD İlişkileri ve Hegemonyanın Değişen Yü­

BİRİNCİ KÜRESELLEŞME DALGASI VE NEOLİBERALİZM

sinde küreselleşme sürecinin içerdiği farklı ve birbirleriyle karşıtlık iliş­

İKİNCİ KÜRESELLEŞME DALGASI,

rafından yapılmamaktadır. 1 990'1ı yılların sonunda akademik ve ka­

11 EYLÜL SONRASI DÜNYA, ABD VE IRAK SAVAŞI

de terörizme karşı mücadelenin demokratikleşme, Öarış ve sosyal ada­

ABD, TÜRKİYE VE IRAK SAVAŞI

gerçekleşmesi büyük olasılık taşıyan Irak Savaşı boyunca ve sonrasın­

em BM'de hem de NATO'da yaşanan krizin ortaya çıkardığı çok

ABD VE 1 1 EYLÜL SONRASI DÜNYA

görüşleri dışlayan eğilimini çok açık biçimde sergiledi. Bu durumun,

SAVAŞ VE MEŞRUİYET KRİZİ

lımızda tutarak yaklaşırsak, şu önemli sonuçları görebiliriz. Savaş olası­

dış politikasının tektaraflı dünya yönetimine karşı alınmış tavırlar ola­

ğer Saddam Hüseyin ABD'nin sürgün ültimatomunu kabul etmez­

PARÇALANAN DÜNYA VE HEGEMONYA

tektaraflılığını engellemek, engellenemiyorsa da bu süreci lrak'la sınır­

TÜRKİYE, SAVAŞ VE DÜNYA

yolaçtı. Üçüncü olarak, ABD'nin Türkiye'nin lrak'ın üniter yapısının

ürkiye'nin büyük bir çoğunluğunu dehşete düşüren, gördüğümüz

yasi zafer olmadığını da biliyoruz. Savaş sonrası dönemin karmaşık,

SAVAŞ-SONRASI DÖNEM VE TÜRKİYE

nı kabul etmek zorundayız. Böyle bir süreç içinde Türkiye ne yapma­

İkinci eğilimse, Türkiye'nin savaşta ABD'nin yanında olmamasının çok

maz. Aksine demokratikleşme-ekonomik kalkınma-güvenlik ilişkisini

ekonomik istikrarını sağlama girişimine ağırlık vermeli ve kendisini

1 rak Savaşı sonrası dönemde Türkiye'nin tercihlerini irdeleyen bir

rupa projesinin Türkiye'nin geleceği için ana referans noktası olarak

rumlu olmasını talep eden ilişkilerdir. Bu anlamda, Türkiye-AB ilişki­

kat 1995-2000 dönemi bu çabaların içi boş hayallere dönüşmesini or

Bu noktada yanıtlamamız gereken önemli bir soru ortaya çıkı

gündemi, merkezi tartışma noktası ve sistemsel dönüşümün temel re

da bırakarak ve iki partiden oluşan bir yapıyı ortaya çıkartarak gös

siyasal alanın iç aktörleri konumuna getirmektedir. Bu anlamda, bu

yazılarıma gösterdikleri ilgi ve bugüne kadar hiç yüz yüze karşılaşma

ürkiye-AB ilişkilerinde çok ciddi bir dönüm noktası olan Kopen

ma ve mücadele, Türkiye'de 1 990'lı yıllar içinde ve özellikle 1 999 yı

sürecini içermekte ve farklı aktörler arasında işbirliğini sağlama amacı

si'nden çıkartacağımız ikinci ders, Türkiye'nin müzakere gücünün bi

Irak sorunu ve ekonomik kriz bağlamlarındaki olumsuz etkilerini tar

lüğü ABD hegemonyasının globalleşme sürecini kendisine referans nok

sani düzeye, askeri hegemonyayı ekonomik hegemonyaya öncül ve bi

kar ve jeopolitik güçlenme süreçlerine karşı ikinci plana atılma olasılı

ir önceki "Türkiye-ABD İlişkileri ve Hegemonyanın Değişen Yü

sinde küreselleşme sürecinin içerdiği farklı ve birbirleriyle karşıtlık iliş

rafından yapılmamaktadır. 1 990'1ı yılların sonunda akademik ve ka

de terörizme karşı mücadelenin demokratikleşme, Öarış ve sosyal ada

gerçekleşmesi büyük olasılık taşıyan Irak Savaşı boyunca ve sonrasın

lımızda tutarak yaklaşırsak, şu önemli sonuçları görebiliriz. Savaş olası

dış politikasının tektaraflı dünya yönetimine karşı alınmış tavırlar ola

ğer Saddam Hüseyin ABD'nin sürgün ültimatomunu kabul etmez

tektaraflılığını engellemek, engellenemiyorsa da bu süreci lrak'la sınır

nı kabul etmek zorundayız. Böyle bir süreç içinde Türkiye ne yapma

rumlu olmasını talep eden ilişkilerdir. Bu anlamda, Türkiye-AB ilişki

yönetimine karşı BM Güvenlik Konseyi içinde ve küresel sivil inisiya

mektedirler. Tam da bu noktada, cezalandırma retoriğiyle çoktaraflı iş

tik paktı içinde hareket ettikleri düşüncesinden vazgeçmeliyiz. 1 1 Ey

yoksun, her an ölüm tehlikesi içinde yaşayan ve güvensizlik duygusu

ettikçe ve dünyaya "dost-düşman ayrımına dayalı bir siyaset anlayı

mel konu olacak ama, tartışmanın esas odak noktası tektaraflılık-çok

ürkiye' de siyasal deprem etkisi gösteren 3 Kasım seçimiyle tek ba

olumlu ve çalışkan bir girişimde olduğunu söylemeliyiz. Toplumla or

KP hükümetinin Türkiye'yi çok ciddi ve tehlikeli bir sürece sok

hava yoluyla ya da Ürdün üzerinden lrak'a yollanma olasılığı tartışılı

ünya Ticaret Merkezi'ne ve Pentagon'a çakılan uçakların yarat

karşı yapılmaları bağlamında, ABD-İngiltere-İsrail işbirliğinin yarattı

bir yaklaşım, terörizme karşı etkin ve demokratik bir mücadeleyi yaşa

de çözüm için müzakere sürecinin başlamasını isteyen, ama aynı za

lik bağlamında siyasi kimliğini tanıması temelinde, hem de yeni kuru

ğin, Maastricht'te vurgulandığı gibi, Türkiye'nin Kıbrıs sorunu teme

2 OOO'li yıllarda Türkiye'de artık ne siyaseti ve siyasal alanı hem siya

Helsinki Zirvesi'nde alınan aday ülke statüsünden bu yana giderek be

madan düşünmek" gerekliliğini bir " tarihsel gereklilik" olarak devle

ratikleşme temelinde geçirdiği yasal ve kurumsal dönüşümün temel re

ugünden 1 1 Eylül gününe geriye doğru dünya politikasındaki ge

dış politikası Başbakan Erdoğan'ın dilinde siyaseti ticaret olarak gö

!ere AKP ya "ilkesiz ve faydacıl" bir dış politika anlayışıyla ya da "ak

avaşın sadece askeri bir olay değil, aksine karmaşık ve belirsizlik

• kinci Dünya Savaşı sonrası dünyaya anlam veren en önemli kav