اثر حضارات بلاد الشام في اديان العرب قبل الإسلام

‫
ز‬
‫آ ارات ا‬

‫
ار ا ا‬
‫ أدن ا ب ام‬$ % ‫أ* )(رة د ا&م‬
The Impact of Southern Levant’s Civilization on the Arab’s
Religions before Islam
‫ ار‬7 80‫ در ا‬$ % ‫ل‬,-.‫ ت ا‬/0 2ً 03‫ ا ا‬45‫
ه‬

‫ا ا‬
‫اد‬%‫إ‬
,‫د اس ا أ‬
1105460
‫ر‬,‫اف اآ‬A‫إ‬
B‫ ا‬0C
2014 -2013
,‫ د اس أ‬:‫اد‬%‫إ‬
B‫ ا‬0C .‫ د‬:‫اف‬A‫إ‬

03 -26 :&I0‫ر ا‬J
:&I0‫اف وا‬A‫ ا‬IB

ً 8L‫ ر‬- B‫ ا‬0C .‫د‬
‫ًا‬,(% -M) ‫م‬-% .‫د‬
‫ًا‬,(% -‫ دوا‬N7,J .‫د‬
‫
ار‬7 80‫ ت در ا‬/0 2ً 03‫و)( ا‬PQ‫ ا )ا‬45‫
ه‬
‫ آ ارات ا‬S

‫ا ا‬
S/8 7 -‫
ز‬
,‫ د اس أ‬:‫اد‬%‫إ‬
B‫ ا‬0C .‫ د‬:‫اف‬A‫إ‬

03 -26:&I0‫ر ا‬J
:&I0‫اف وا‬A‫ ا‬IB

ً 8L‫ ر‬- B‫ ا‬0C .‫د‬
‫ًا‬,(% -M) ‫م‬-% .‫د‬
‫ًا‬,(% -‫ دوا‬N7,J .‫د‬
‫
ار‬7 80‫ ت در ا‬/0 2ً 03‫و)( ا‬PQ‫ ا )ا‬45‫
ه‬
‫ آ ارات ا‬S

‫ا ا‬
S/8 7 -‫
ز‬
‫إهاء‬
‫إ‪ $‬ا‪Q‬ه وا‪)Q‬ء‬

‫‪ 3A‬و‪MJ‬‬
‫إ‪ $‬آ
‪ 7 % S‬إ‪0J‬م آ ه‪ 45‬ا وأ‪5 UV‬آ ا‪5JQ‬ة ا‪3‬ام ا‪&0‬ف اآ‪,‬ر‬
‫‪ 0C‬ا‪ B‬واآ‪,‬ر ‪-%‬م )‪ M‬واآ‪,‬ر ‪ N7,J‬دوا‪ 37 ،‬ا&‪ 3‬وا‪,X $ % M‬ده‪W‬‬
‫و
‪ 7 WXJ8‬آ ا‪.‬‬
‫
‪,.‬ى ا‬
‫
‪1 ------------------------------------------------------------------------------
M‬‬
‫ا[‪ -‬ا‪Q‬ول‬
‫أدن ا ب ام‬
‫أو ً‪ :2‬ا[‪L‬ة

‪ 7
S‬أدن ا ب ام ‪12------------------------------------------‬‬
‫* ً‪-
:‬در درا أدن ا ب ام‪24---------------------------------------------‬‬
‫*\ ً‪ :‬ا‪-J‬ل ا ب ‪(.‬رات ا‪B0‬ورة ‪32 -----------------------------------------------‬‬
‫‪]V‬‬
‫ا[‪ -‬ا\‬
‫‪%‬دة ا‪I]Q‬م ‪ I%‬ا ب‬
‫أو ً‪% :2‬دة ا ب _]‪I‬م ‪ ^8.‬اوا ا

‪53 -------------------------------------‬‬
‫* ً‪% :‬دة أ إ` ا‪08‬ء ‪ I%‬ا ب ‪60 --------------------------------------------------‬‬
‫*\ ً‪% :‬دة ا‪ X‬ا‪2‬م ‪ I%‬ا ب ‪75 -------------------------------------------------------‬‬
‫‪]V‬‬
‫ا[‪ -‬ا\‪b‬‬
‫ا‪dI‬وع ‪ ,.‬ا‪),‬‬
‫أو ً‪ :2‬ا` ‪ S0A‬ا‪,08‬ات ‪94 ----------------------------------------------------‬‬
‫* ً‪ :‬ا‪ h-‬و‪ f gMJ‬ا ب ‪,3‬اآ^‪98 --------------------------------------------‬‬
‫*\ ً‪ :‬ا‪ S [I.‬ا ب ‪103 ---- --------------------------------------------------------‬‬

‫‪ 0JV‬ا ‪111 ------------------------------------------------------------------------‬‬
‫‪ 0L‬ا‪-0‬در وا‪0‬ا‪ j‬ا ‪113---------------------------------------------------------‬‬
‫‪ 0L‬ا‪-0‬در وا‪0‬ا‪ j‬ا‪116 -----------------------------------------------------d B‬‬
‫ا‪-----------------------------------------------------------------------------------N)0‬‬
‫
‪ Uk‬ارا‬
‫ول ا را ع أدن ا ب ام وآ" ! ا &‪ $‬ا ‪ $%‬وأ(م ا ب‪،‬‬
‫و ‪ 56‬ا ‪-‬ع ‪3 42‬و ‪ 1*2‬ا‪ * +‬ا ‪ $%‬و‪. / *$0‬ل درا أ‪-‬ء ا‪ * +‬وا)(م‬
‫ا ‪! 4‬ه ا ب‪ ،‬و‪ 2‬ى ;&‪9: $‬رة ‪%‬د ا ‪7‬م ! ا &‪ $‬ا ‪ ->2 ،$%‬أن ا ‪$3$?-‬‬
‫وا ‪*$‬د ?‪ %‬إ ‪%‬د ا ب ‪% /‬د ا ‪7‬م !‪ C0 /‬ا دل ا ‪B‬ري وا ‪E‬ق ا ‪B‬ر‬
‫وا ا ا ?‪ $$‬وا ‪ / KIH2 ،$2FG‬ا ‪F-‬ل أ‪ ً9‬أن ‪"L‬ءًا ‪ /‬و&‪% $‬د ا ‪7‬م ?ب إ ‪%‬د‬
‫ا ب ‪ PQ%‬ا ‪ O‬و ‪ B‬ذ ‪% M‬ح ‪. /‬ل !دة ‪ * S‬آ" ‪7‬آ‪.‬‬
‫و‪3‬ول ا را أن ‪ 4F‬ا ‪9‬ء ! أ(م ا ب و‪ 1*F0 U%‬ا ‪ ،$‬آ‪ -‬ض )‪-‬ء‬
‫ا‪ * +‬ا ‪ $%‬وده وا‪ ،*2.‬وه ه‪Y‬ا ا د وا‪.X‬ف ‪ 42‬أ‪-‬ء ا‪ / Z%I * +‬د ‪$F$F:‬‬
‫أم أن ا ‪ [3‬ور !‪ /‬أ ‪F‬ب آ‪$G‬ة ‪ K‬وا‪ ،:‬وأن آ‪G‬ة ا)‪-‬ء ‪9 % 4 X‬ورى !دة ‪* S‬‬
‫آ‪$G‬ة ‪ %‬إن ا) ‪. Z‬ف‪> F2 ،‬ن ] ‪ K‬ذا‪ K‬أ ‪F‬ب و?‪$-‬ت !ة ار;ت آ ‪ !-L‬و ‪ $‬‬
‫!‪ $%‬أن ?‪^ _?3% K$-‬ره و‪ $E *Q? 2‬ه‪Y‬ا ا ‪ K‬و‪ *`$% _?3%‬آ‪ ،M Y‬وه>‪Y‬ا ^* >‬
‫ ‪ $‬ا‪ 1‬إ ‪ Z a 6 K‬أن ا ‪ [3‬ر‪ -%‬ور !‪ /‬إ ‪ K‬ر‪ 4?$O‬وآ"ي ‪7‬ك ‪! 42‬د‪ K‬ا ‪7‬ب‬
‫ا ?‪F ;% /> $‬ب و?‪$-‬ت ‪.Q 6‬‬
‫‪ 1$‬درا أدن ا ب ام ‪. /‬ل إ!دة اءة ا ‪c-‬در ا ‪ $%‬ا‪ $‬و ذآ‪K‬‬
‫ا وا ا‪ /! $‬أ(م ا ب و‪ ،1*F0‬آ‪ M Y‬ا ف ! ا ‪F‬ش ا ‪ $%‬ا ‪ Q 6-‬ا ‪4‬‬
‫أ‪2‬د ‪O2‬ة آ‪$‬ة ‪ 42‬ا ف ! أ‪-‬ء ا‪ * +‬ا ‪ $%‬و‪ *$0‬ورزه‪.‬‬
‫و ‪ 1$?F 1‬ا ‪ [3‬إ !ة ‪c2‬ل وأ‪"L‬اء ‪% [$:‬أت ا را ‪ /! F-%‬ا ‪-‬ع‪ ،‬وا ‪cQ‬‬
‫ا)ول ‪%‬ان "أدن ا ب ام" ‪ K-$?F 1‬إ !ة أ‪"L‬اء‪ ،‬ا ‪"B‬ء ا)ول ‪3‬ث !‪ /‬ا ‪OQ‬ة‬
‫‪ 2 /‬أدن ا ب ام‪ ،‬وا ‪"B‬ء ا ‪ 4IG‬ول ‪c‬در ‪ $& % 2‬ا ‪ ،$%‬وا ‪"B‬ء‬
‫ا ‪ [ G‬ول ع ا‪c‬ل ا ب ‪7 %‬ب ا ‪B-‬ورة ‪ 42‬ا اق و‪%‬د ا ‪7‬م‪Y* (. 1& ،‬ا‬
‫ا ‪.cQ‬‬
‫وا ‪ cQ‬ا ‪ 4IG‬ا ‪Y‬ي ‪%‬ان "أ(م ا ب ام" ‪ K-$?F 1‬ة أ‪"L‬اء‪ ،‬ا ‪"B‬ء ا)ول ‪3‬ت‬
‫!‪! /‬دة ا ب ‪(h‬م ‪ _?3%‬ا وا ا‪ ،$‬وا ‪"B‬ء ا ‪3 4IG‬ث !‪! /‬دة ا ب ] ‪ K‬أ‬
‫إ ‪ Z$-L K‬ا ?‪ ،/$$‬وا ‪"B‬ء ا ‪3 [ G‬ث !‪! /‬دة ا * ا)م ! ا ب‪.‬‬
‫أ ا ‪ cQ‬ا ‪% [ G‬ان "ا "وع ‪ 3I‬ا ‪ 1?F *2 "$:‬إ && أ‪"L‬اء‪ ،‬ا ‪"B‬ء ا)ول ‪ K‬ول‬
‫ا ‪ 1$-j % K‬آ‪ K H‬آ"ي ‪G>% *i‬ة ‪ 42‬ا ‪F‬ش وا دات ‪ /‬ا ‪F‬ن ا)ول ق‪.‬م‪ 1& ،‬ا ‪"B‬ء ا ‪4IG‬‬
‫‪3‬ث !‪ /‬ا ‪% 42 `%c‬د ا ب !‪ /‬أ( *‪ 1‬و‪F‬ا*‪ 1‬وأ&ه‪ ! 1‬ا ب‪ ،‬آ‪ M Y‬ول ه‪Y‬ا ا ‪"B‬ء‬
‫‪ U% PF‬ا ب ‪B‬م‪ ،‬وا ‪"B‬ء ا ‪ [ G‬ول ا ‪ $Q$3‬د‪ I‬إ‪%‬اه‪*Q- % 1$‬م ا‪ 4‬وأن ‪U%‬‬
‫ا ب آ‪I‬ا ‪Q:‬ء ! !‪$F‬ة ا ‪ $Q$3‬ا ‪ $: % /k 4‬ودي ‪ K%‬وه‪ 42 4‬ذ ‪ X M‬آ‪ً$G‬ا !‪/‬‬
‫ا ‪ /$I‬ا ‪ /$$:‬ا ‪ $3$?-‬وا ‪*$‬د‪.‬‬
‫و‪ 42‬ا * ‪ -.‬ا وأ‪%‬ز ( ‪ m‬إ ‪ -O 1& lOI / K$‬ا ‪c-‬در وا ‪-‬ا‪ ZL‬وا ‪.C:-‬‬
Abstract
The study addresses the Religions of the Arabs before Islam, and focusing on Arabic
idolatry and Arab idols, and its subject is to understand the Arabic gods and its nature by
studying the divine names of the Arabic Idols and gods which were worshipped by the
Arabs before Islam, and also to illustrate the effect of the Southern Levantine civilization
on the Arabic idolatry, just as Christianity and Judaism spread out into Arabia from the
Levant by trade and political and cultural factors, it is also reasonable that part of the
Southern Levant idolatry had spread out in Arabia in the same way. And this was reflected
clearly through the worship of a main and central gods.
The study attempts to shed light on the Arab idols and some of their religious rites, it also
reviews the various and different names of the Arabic gods by clarifying this difference
and variety of gods, and if this stems from a natural variety or it’s just many titles given to
the same god, since the abundance of names does not necessarily indicate the worship of
many gods, so it is controversial, because it might be that the same god has several names
and titles according to each Arab tribe, due to each one of these tribes used to call god
according to its environment and to its perspective and philosophy of god’s nature. And
thus appears to each Arab tribe a different names for the same god, and maybe all the
matter is about a main god who was worshipped by all the Semitic people in different ways
and titles.
This research studies the religions of the Arabs before Islam, by reading some of the
Arabic Islamic sources and narratives as well as review some different Arabic inscriptions
in particular that in which mention the Arabic idols and gods and its symbols.
The search is divided into an introduction and three main chapters, the first chapter entitled
“The religions of the Arabs before Islam” is divided into three parts, the first part talks
about the benefit from the knowledge of Arabian religions before Islam, and the second
part deals with the sources of our knowledge of the Arabic idolatry, and part three deals
with the Arab connection with the neighboring peoples in Iraq and Syria, and a summary
of this chapter.
Chapter two entitled “Arabs idols before Islam” is divided into three parts, the first part
deals with the worship of idols by the Arabs according to the Islamic narrative, and the
second part deals with the worship of the god El by the Arabs and the other Semitic
people, and the third part deals with the worship of the mother goddess by the Arabs and
the Semitic people in different ways and titles, then a summary of this chapter.
Chapter three entitled “Tendency towards Monotheism” is divided into three parts also, the
first part addressing the god “Baal Shamiam” as the main god in which appeared in many
inscriptions and practices of the first century BCE. Part two deals with the origin of the
Sabians sect their beliefs and rituals and their influence on the Arabs, as well as dealing
with the veneration of stars by some of the Arabs, and part three addressing the “Haneefs
Sect” which deals with Abraham’s religion according to the Islamic concept and that some
of the Arabs were Haneefs, as this religion is not far from the monotheistic religions like
Judaism and Christianity.
And the end of this research is the highlight of the results, and finally the main list of
sources and references and appendices.
‫‪1‬‬
‫‬
‫ دن أ ااد وا &‪ $%‬وا ‪"#‬ب‪ ،‬و ‬
‫ا)('ن * &‪ 2‬و‪ 233‬وا‪01‬د‪( -./ ،‬اح ‪ +%‬أن ‪ 4 567‬درا‪ 23‬ادن‪.‬‬
‫آ‪> ? .‬ن <=ار و <‪70‬ت ا ر‪ 2:‬وا وا‪ B‬ا ‪ 2&A‬وا <‪ ،2+‬أ ا ‪>C‬‬
‫ا ‪4 4‬ى ا ‪"#‬ب‪. ،‬ا =‪ E‬أ‪0( F‬ر أن أدن ا "ب وأ>ره‪ G‬ا ‪ 24‬ا‪G 2/ I‬‬
‫‪L J‬ات ا =ار ا ‪.‬ي أ‪6‬ط ‪ * .NJ G< ،/‬ا*‪ G‬وا ‪"#‬ب ا ا‪/ O<0‬‬
‫‪ 2W( S* ً ،ًQR‬ا &‪ 2 V" <$‬ا "ب *‪ G/TU‬ا ‪:‬ر و ا ‪T‬ر‬
‫ا ‪ZU‬ري‪J#( 2W( -./ ،‬ت ‪4‬م و‪1‬ف ا &‪ [< / <$‬أ‪6‬ال ا "ب ‪%1‬‬
‫ا)‪73‬م و‪ 2(J* 2C1‬و‪.206‬‬
‫ن ا ‪ >C‬ا ‪"< 4‬ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ ،‬و‪ 3 F‬ا =(‪E‬‬

‫& س <[ ذ ? أ‪ Z‬أ ّ‬
‫ا * ‪` 2 J 41‬ه‪ ،G‬و‪ [<= 41‬ذ ? ‪a‬ح أ‪3‬ء "‪ c‬ا‪2/ I‬‬
‫ا ‪ 2'$‬ا ‪4%‬وه‪ ،‬وا آ(‪ ?< 2/#* O‬ا‪ 2/ I‬ا ُ‪4 %‬ت ‪7‬د ا ‪#‬م‬
‫وا "اق‪ ،‬وت * ا &‪%‬ل ا‪%‬ر أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬وا "ت ا أ‪ /< O&<f‬ود‪/FF‬‬
‫ا <‪ * ،2+‬أه‪ G‬ا ‪0‬در ‪ 2/ g 2"%f G/C‬ا "ب‪ ،‬وه ‪4‬ل ا ‪T [< 'C( O1‬ر‬
‫>ة ا ه‪ 4 2‬ا ‪"#‬ب ا "‪0‬ر ا ‪.2C<:‬‬
‫و ه‪.‬ا ا 'ق ‪i‬ن ه‪ -.‬ا ‪4‬را‪ C+ F 23‬أو > ‪ J‬و‪7 2‬د ا <[ ا ‪2‬‬
‫ا "‪ 4=( 3 F 2‬وا ‪=U‬ز ا‪1‬ب ‪+‬اً و&ً ‪7%‬د ا ‪ ،‬و‪ % 41‬ذ ? *‬
‫‪7N‬ل ا ‪ c" #‬أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬وا‪k‬م‪ 4& ،‬أورد ا ا ><‪ %‬آ "ا‪k‬م"‬
‫ا "‪ * 44‬ا‪3‬ء ‪k‬م ‪4%‬ه ب (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز وأه ا *‪ A‬ا "‪V‬ى و"ق‬
‫و(' و ‪ E‬رم‪ ،‬و‪ G 41‬ا >‪ c" n#‬ه‪ -.‬ا‪3‬ء ا &ش ا '‪ 2J%‬ا ‪ 2‬آ‬
‫‪3‬د ا ‪ T" * ،oU%‬ا‪%T(F‬ع <[ و د ‪%‬دة *‪#‬آ‪ 2‬و*‪ 2/#‬ب‬
‫ا =ب ا وب ا ‪#‬ل ‪ 4=( 3 F‬وا ‪=U‬ز‪.‬‬
‫*‪ S‬ه‪.‬ا =‪4 E‬م إهل >ة ا ‪ 2(4‬ا "‪ 2‬ا ‪ 2<U‬وآ‪ n‬أ(‪T /‬رت و(‪a O‬‬
‫ا ‪ 2Q%‬وا ‪ 2&A‬ا ‪T 2<U‬را ذاً‪ > ،‬أن ا ‪7 2‬د ا ‪#‬م *ت *ا‪T 6‬ر‬
‫و( آ‪i ? .‬ن ا ‪ 2‬ا "‪T 2‬رت *‪ ً <U‬أ‪ /Q ً Z‬و*‪ S* ،/TU‬ذ ? &‪O‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪ 2‬ا "‪44 k E' 2‬ة * ‪Z6‬رة ‪7‬د ا ‪#‬م و‪ nZ‬إ [ ‪k‬ه‬
‫ا ‪ 2<U‬إ‪a‬ت *‪V‬ة‪.‬‬
‫و* &أ ا ‪0‬در ا)‪ 2*73‬ب * ‪ %1‬ا)‪73‬م ‪ 4=3 (i‬أن *‪ 2&T‬ا =‪V‬ة‬
‫ا "‪N 2&T* > G 2‬و‪ * 2‬ا ‪ 2C'<C‬ا ‪ 2ai ،24‬إ [ ا &ش ا "‪ 2‬ا ‪ 2 #‬ا ‬
‫‪ G‬اآ‪ /#‬ا &ن ا ‪ # S3‬وا "‪ #‬وا ‪ O<6‬أ‪3‬ء ا "‪ * 44‬ا‪2/ I‬‬
‫وا‪k‬م ا ‪4%‬ه ا "ب‪i ،‬ن ا ‪0‬در ا ا‪ O<6 2‬ا >‪ * A‬ا "دات وا ‪&T‬س‬
‫ا ‪ 24‬ا "‪ 2‬ا *ر‪ /3‬ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ ،‬و* ه‪ -.‬ا ‪&T‬س ا ‪ % 24‬أن‬
‫ا ‪ 2(4‬ا "‪ 2‬ا ‪ 2<U‬آ(‪*J 2<6 O‬ر و*‪V‬ا ‪Z6 <: G‬رة * ا ‪ZU‬رات * ه‪-.‬‬
‫ا ‪V‬ا‪) ،‬ن = و&‪ c" s4‬ا ‪U‬ا(ت آ ‪V+‬ال وا ‪ /‬و*ر‪ 23‬ا ‪&T‬س‬
‫ا ‪ 2fT‬وا >‪ 2(/‬وا "ا‪ 2‬وز ا ‪ T‬و‪%‬دة ا ‪W‬ه ا ‪ 2"%T‬و<‪ G‬ا(اء‪،‬‬
‫و&‪ s4‬ا*آ ا ‪ 2:‬وا >‪/‬ف <[ ا‪%‬ره أ*آ *‪J‬ه ‪ 2‬رواح آ ه‪ -.‬ا‪*F‬ر‬
‫و ‪4‬ت ‪ 4‬ا ‪"#‬ب آ‪7% ،2‬د ا "ب ‪C1 > G‬ة و*"‪ ،2 V‬ا‪T3‬ع ا "ب ء‬
‫د(‪ G/‬ا ‪ "%f ># 2‬و‪4‬ر= آ‪ 1%‬ا ‪"#‬ب‪ ،‬و‪ G/& O<C6 41‬ا ‪k" 24‬‬
‫*‪ 2 2<U‬رزة * ا ‪ 4C‬أن ‪4‬رس ه‪ -.‬ا "‪ k‬ن ا‪U‬ث ه‪.‬ا ا =ل ‪> G‬‬
‫‪1‬‬
‫آ‪ 2‬و ‪ .NJ G‬آ* ‪./&6‬‬
‫و‪ 4‬ا ‪ o4U‬ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬ا ><‪. %‬آ آ "‪ c‬ا‪k‬م ا ‪4%‬ه‬
‫ب (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز وأ‪/R‬ه ا "‪V‬ى وا ‪7‬ت و*ة وه (‪ /'C‬ا‪k‬م ا ذآه‬
‫ا &‪g‬ن‪ 2 ،‬و‪ [< A 41‬أ‪3‬ء ه‪ -.‬ا‪k‬م ا &ش ا ‪ 2T%‬و(&ش ا "‪ 2‬ا ‪2 #‬‬
‫* ‪ 2Ck‬ود‪ 2‬و ‪ ،2(U‬و‪ 41‬ا‪ %‬ا " ‪ G‬د' أن ا "ب ه‪ * G‬أد‪% N‬دة ا ‪7‬ت‬
‫ا "‪ 2‬إ [ ‪ *4‬ا آن ا ‪ J‬ا‪I‬را* ‪ /‬آ‪ً%‬ا‪ 3.‬و*‪ S‬أن ا(‪%‬ط وأه ‪% *4‬ا‬
‫ا <‪ 2+‬ا‪I‬را*‪ 2‬وا ‪ 2&A‬ا ((‪ 2‬إ [ ‪ ،* 46‬إ‪ F‬أن ا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬آ(‪ O‬ا ‪[< 2/‬‬
‫‪%‬دة ا(‪%‬ط وأه ‪ ،*4‬و‪ 41‬آن ا ‪*4‬ن وا(‪%‬ط ‪ 2&<6 2A‬ا ‪Z6 k‬رة‬
‫‪7‬د ا ‪#‬م و ا "ب " ‪ O' G/&f‬و‪7 2‬د ا ‪#‬م إ [ ‪7‬د ا "ب‪S* > ،‬‬
‫ه‪.‬ا ‪i‬ن ا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬ا ‪4% 2<U‬ه ا ‪ B%‬وأه ‪ *4‬وب ا ‪#‬ل وب (=‪4‬‬
‫وا ‪=U‬ز أ‪ ،ًZ‬و=<[ ذ ? "‪ c‬ا &ش ا "‪ 2‬و ا ‪0‬در ا)‪.2*73‬‬
‫‪ 1‬ا ‪U‬ت‪U* ،‬د ‪ .G<3‬ا

ا
ب‪ .‬وت‪ :‬دار ا ‪/‬ر‪ .1979 .‬ص ‪10‬‬
‫‪ 2‬ا ا ><‪ .%‬آب ام‪ .‬ا &هة‪ :‬دار ا >‪ E‬ا ‪ .20‬ط‪ .1924 .2‬ص ‪24 -23‬‬
‫‪ 3‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬د*‪ :}#‬ا ‪4‬ار ا &*‪ 2%T< 2‬وا ‪ .1999 .#‬ص ‪121‬‬
‫‪3‬‬
‫"‪ 4‬ه‪ -.‬ا ‪4‬را‪3 23‬س <[ درا‪ 23‬ا ‪ 2‬ا "‪ %1 2‬ا)‪73‬م وذ ? إ‪f‬ر‬
‫ر‪7 2 /T‬د ا ‪#‬م‪ ،‬ادًا <[ أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬ا ‪ 2'$‬ا ‪4%‬ت ا "اق‬
‫و‪7‬د ا ‪#‬م *‪ A‬ا) ا إ ا 'ء وإ ‪ S‬ا '*‪ ،‬وا) ‪ 2/‬ام ‪#‬ر ا ‬
‫‪4%‬ت ‪ 4‬ا "ب > ‪3J‬ء وأ &ب *‪ ،2C<:‬وإن و ‪4‬ت ا ‪0‬ص ا '‪ 2Q%‬آ‬
‫‪3‬ى ‪ G3‬أت آ ا ‪0‬ص ا >"(‪ 2‬أ‪R‬ة وه ‪4‬ل <[ ا =‪.‬ر ا ‪#‬ك ‪-./‬‬
‫ا ><‪ 2‬ا '*‪ 2‬وا ‪4‬ل <[ ا >‪A‬ة وا ‪ ،E0:‬و‪&3‬م ه‪ -.‬ا ‪4‬را‪ <U 23‬أ‪3‬ء‬
‫"‪ c‬ا‪k‬م ا "‪ 2‬ودرا‪ /Ck 23‬وأ &‪4/ /‬ف ‪%‬ن *‪4‬ى ا "‪ 217‬ا =‪ 2 4‬‬
‫و‪7 2‬د ا ‪#‬م وا ‪ 2‬ا "‪.2‬‬
‫و‪ 41‬ا '‪L‬ال *‪T‬و‪N ># ً6‬ص ا ‪ 2‬و"‪4‬د ا‪ %1 2/ I‬وز ا ‪(4‬ت‬
‫ا ‪ ،246‬وآ‪ V‬ا '‪L‬ال <[ *ه‪ 2‬ه‪ -.‬ا ‪ 2‬و‪ / ،/"%f‬آ(‪ O‬ا ‪[< 2$1 2‬‬
‫"‪4‬د ا‪ ،W< OF ># 2/ I‬أم ه و‪% 2‬ز ‪ 23 /‬ا ‪ 46‬و ‪ s‬ا "‪4‬د‪? / ،‬‬
‫* ا "<ء * ى أن ا "‪%‬دة ا ‪ * >R O 41 2‬أ‪>R‬ل ا ‪ ،46‬و* ه‪FL‬ء‬
‫ا "<ء <‪/‬زن ود<‪ 4& ،'<( n‬ا‪ [<N‬درا‪ 23‬ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬و‪6‬ول ‪S‬‬
‫ا "‪4‬د اآ‪ * %‬أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬وا‪k‬م ا "‪ 2‬و‪46‬ه ‪ OU‬ث إ ‪ /‬آآ‪A %‬‬
‫ ا & وا ‪ s#‬وآآ‪ E‬ا ‪V‬هة‪ ،‬وأن ه‪.‬ا ا ‪ A‬ث ا >آ‪ %‬ه ا اة ا‪ 2<k‬‬
‫‪1‬‬
‫ا "‪%‬دة ‪ S 4‬ا '* * ا "ب و‪"R‬ب ا "اق و‪7‬د ا ‪#‬م‪.‬‬
‫وهك رأي ‪ <A Ng‬ه* و‪ s3‬وه‪.‬ا ا أي <‪ :‬أن ا‪ k‬د(‪ 2‬ا "ب‬
‫و‪ 1‬ا '* ه ‪%‬دة ‪ 2/ g‬أر‪ 2<A* 2a‬إ ا 'ء أ اب وا) ‪ 2/‬ام‬
‫ارض وا) " ا‪ ،F‬وأن ‪%‬دة ا ام ا 'و‪ 2‬آ(‪ O‬د‪ [< 2<N‬ا " ب *‬
‫‪ J‬ا ‪ ،<%‬و<[ أ‪6 2‬ل أن *‪&C‬ن <[ ‪ * >R‬أ‪>R‬ل ا ‪ 46‬وأن ا "ب‬
‫وا '* ‪4%‬و ث إ ‪ > /‬ا‪7NF‬ف ‪6‬ل أ‪ k‬ه‪ -.‬ا "‪%‬دة أه ‪%‬دة ‪2/ g‬‬
‫أر‪ 2a‬أم ‪%‬دة أ ام ‪3‬و‪.2‬‬
‫و‪ ?R F‬آ‪A‬ة أ‪k‬م ا "ب وأ(‪ G/ 0‬ا ا(‪#‬ت ‪ ` ،G/‬أ( * ا ‪E"0‬‬
‫‪4 06‬د ا‪ 2/ I‬و*&‪4‬ار ذ‪ n<:* /‬ا &‪%N ،$%‬ر ا اردة ‪2TN G3 F‬‬
‫*"‪4 2‬د ا‪ 2/ I‬وز"‪= ،/‬رم آ " أدن ا "ب ا =ه<‪. "2‬آ أ(‬
‫آن <&‪ 2<%‬أآ‪ Gk * A‬وآن *‪ 4 /‬ا >"‪ 2%‬ا >‪ A‬وأ( ‪ 06 E"0‬أ‪k‬م ا "ب‬
‫‪ ،'<( 1‬د<‪' .n‬ر& ا

ب ا
‪ .%‬ا &هة‪ 2%>* .‬ا ‪ 2Z/‬ا)‪ .2*73‬ص ‪195‬‬
‫‪4‬‬
‫ ا =ه<‪= /A> 2‬وز ا "‪ 1،4‬وذه‪ E‬اب ‪ :R s‬آ "ا ‪0‬ا(‪2‬‬
‫و‪g‬دا‪ /‬ا "ب ا =ه<‪ "2‬إ [ أ( آن <"ب ‪6‬ا ‪ S* ًk 7‬أن‬
‫ا وات ا)‪. 2*73‬آ أ( آن ا >"‪6 2%‬ا ‪ 2 ،ًk 360‬وهك روات ‪4C‬‬
‫أ( " آن ه آ دار * *>‪ Gk 2‬داره‪4%" G‬و("‪ 3،‬وُ‪ * G/C‬ا ه‪#‬م ‬
‫ا 'ة أن ا‪R‬اف آ(ا ‪.:‬ون ‪ G/‬أ‪ A ،/(W" 2/ I *k‬ه‪ -.‬ا وات‬
‫وأ*‪ / A‬ه ا '‪ E%‬ا&د ا >‪ G:Z A‬ا "‪4‬د ا ‪.‬ي ار&‪ O‬إ ‪ 2/ g‬ا "ب‪.‬‬
‫وا ء ‪& *4‬أ ا ‪0‬در ا)‪ 2*73‬و"ف <[ ا &ش ا "‪ 2‬ا >‪(i 2C#‬‬
‫ <ه<‪ 2‬او [ "=‪ * E‬آ‪A‬ة أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬وا‪k‬م ا اردة ه‪ -.‬ا ‪0‬در‬
‫وا & ش‪ ،‬وأن ا ‪4 o4U‬ور ‪4‬د آ‪ً4 %‬ا * ا‪ 2/ I‬آن "‪4%‬ه ا "ب‪ ،‬وأن‬
‫ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬آ‪7 2‬د ا ‪#‬م ‪4" [< 2$1‬د ا‪ ،2/ I‬وه>‪.‬ا ا&‪ 4‬ا >‪ * A‬ا >ب‬
‫و‪%‬ا ا‪ 2/ I‬ا "‪4‬دة آ ه‪#‬م وا ا ><‪ %‬و* ا ‪ G<3 4U‬ا ‪U‬ت و*‪ 4U‬ا =رم‬
‫و* ا ‪4 ( +‬آ‪ 2‬و‪.s*F‬‬
‫* ‪ ?RF‬أن آ‪ * A‬أ‪3‬ء ا‪k‬م أو ا‪ 2/ I‬ا اردة ا ‪0‬در ا)‪ 2*73‬و‬
‫ا &ش ا "‪4 2‬ل <[ "‪4‬د آ‪ %‬ا‪4 * > ،2/ I‬رس ه‪ -.‬ا‪3‬ء =‪ 4‬أن ا >‪A‬‬
‫* ه‪ -.‬ا‪3‬ء وا &ب ‪ ) # 41‬وا‪ ،46‬وأن * "&‪4" 4‬د آ‪4= 41 2/ %‬‬
‫(‪0U* 'C‬را أ*م ‪4‬د ‪ * <1‬ا‪ S 06 E"0 2/ ،2/ I‬ه‪ -.‬ا‪3‬ء ‬
‫‪ F‬آ‪%‬اً‪ ،‬و* ‪F 2( 2/‬‬
‫ ث إ ‪ -./ ،/‬ا ‪ 4&< Oa" 2W‬ا ا‪ S3‬وأرت ‪ً 4‬‬
‫‪ +%‬ا‪&F‬د أن آ ه‪ -.‬ا‪3‬ء ‪4‬ل <[ ‪44 2/ g‬ة و*‪ * s< ،2C<:‬ا ‪Z‬وري‬
‫أن >ن ‪ 4‬آ ‪ nR‬أو آ ‪ 6‬و*‪V‬ل ‪%"* Gk‬د ‪ n :‬آ‪ /‬و*‪V‬ا‬
‫‪ Gk‬ا ‪ n#‬ا‪ NI‬أو ا ‪ U‬ا‪> 4& ،NI‬ن <‪ U‬أو <&‪ 2<%‬إ آ "‪V‬ى أو ه‪4%"ُ %‬‬
‫و=ى ا ‪&T‬س‪> G ،‬ن ه ? أ &ً ور*زًا (‪ 4 'C‬ه‪.‬ا ا ‪ U‬و<? ا &‪.2<%‬‬
‫و " ا‪k‬م ا >‪A‬ة ا ‪4U‬ن ‪ /‬إ( آ(‪ /& O‬ا "ب أآ‪ * A‬آ(‪/‬‬
‫ر*زًا ‪ 4& ،2/‬روى ازر‪ 1‬آ "أ‪%N‬ر *>‪ "2‬أن ا‪k‬م آن ُ‪T‬ف ‪/‬‬
‫‪ /#‬أه ا ‪4%‬و و‪ :‬ن إ [ ‪ G/‬وأن أ‪46‬ه‪ G‬آن "<‪ /‬ا =ه<‪ 2‬و‪G< /"%‬‬
‫‪ 1‬ا =رم‪ .4U* ،‬أدن ا

ب ا
‪-‬ه‪ 2%>* :0* .+‬دار ا '"دة‪ .1933 .‬ص ‪155‬‬
‫‪ .s ،:R 2‬ا
‪4‬ا‪ 3‬و‪1‬دا‪ ./ 0/‬ب ا
‪-‬ه‪ .+‬وت‪ :‬دار ا ‪#‬ق‪ .‬ط‪ .1986 .2‬ص ‪6‬‬
‫‪ 3‬ا ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص‪33‬‬
‫‪5‬‬
‫> ‪ 1‬ر إ‪ F‬و ‪i 1 ،Gk‬ن د ‪ O‬ه‪ -.‬ا‪1‬ال و`ه <[ آ‪A‬ة ه‪-.‬‬
‫ا‪k‬م وا ‪4 F /(i‬ل ‪Z‬ورة <[ ا‪7N‬ف و"‪4‬د آ‪ %‬ا‪ 2/ I‬ا ‬
‫*‪V‬ون إ ‪ 7A ،/‬ا‪ G3F‬د أ ا ‪.‬ي " ‪W6‬ة أ ‪ 4 (i‬ورد ه‪.‬ا ا‪ ) G3F‬د(‬
‫ ‪ -46‬ا &ش >ن ا‪&F‬د أن ا ‪4 o4U‬ور إ ‪ Ng‬ا‪ 3‬د و ‪ s‬أ‪،‬‬
‫رود ا‪ G3‬د <[ ‪46‬ى ه ن ا‪ G3‬أ *‪4‬رك اذهن و‪ G F‬ذآ‪ -‬دا‪4:' $‬م‬
‫ا‪ G3F‬ا ‪ 4%‬د آ‪ [< 2 F4‬ا) أ‪ ،‬آ‪ ? .‬ا‪ G3F‬أ ا ‪i G6‬ذا ورد ا ‪-46 G6‬‬
‫‪./‬ا ‪ " F‬إ ‪ Ng‬ه &‪ ، Ng E‬أو آ أ‪3‬ء ا ا ‪ ['U‬ا)‪73‬م‬
‫‪ /(i‬آ<‪ /‬أ &ب "‪ %‬إ وا‪ 46‬ه ا‪.‬‬
‫وآن > ‪ E"R‬و‪ 2<%1‬إ ‪N‬ص "ف ) ا &* أو إ ا &‪ ،2<%‬وآ(‪ O‬ا ‪"#‬ب‬
‫وا &‪ .: $%‬أ‪3‬ء *‪ E'U // I 2C<:‬رؤ‪./ /‬ا ا) و‪4 F 41 * > ،"%f‬رآ‬
‫‪ 7‬ا) ‪2/‬‬
‫ا ‪ c"%‬أن ه‪ -.‬ا‪3‬ء ا ‪ ) # 41 2C<:‬وا‪ " 46‬و ‪4" s‬د ‪ً A ،2/ g‬‬
‫ام ‪ 4‬ا "ب آ(‪" O‬ف ب "ا ‪7‬ت" وآن ‪ً4%"* /‬ا ا ‪ n$T‬وآن ‪* /(43‬‬
‫ &‪ n‬وآ(‪ S O‬ا "ب "‪ ،/W‬و‪ 41‬وردت ا ‪7‬ت ا &ش ا ‪ 2C0‬وا ‪2T%‬‬
‫وآ‪ ،*4 ? .‬و‪> 41‬ن ‪ -./‬ا) ‪ 2/‬ام أ‪3‬ء وأ &ب *"‪4‬دة ‪4‬ل <[ ‪/"%f‬‬
‫آ "‪V‬ى أي ا "‪VV‬ة ‪4‬ى ‪ 1‬و*ة ‪4‬ى اوس وا ‪V:‬رج و* وا‪F‬ه‪4" G` ،G‬د‬
‫ا 'ت إ‪ F‬أن ا ‪4 o4U‬ور ا) ‪ 2/‬ا "‪ 2‬ام‪.‬‬
‫وه‪ -.‬ا ‪4‬را‪ &< 23‬ا ‪Z‬ء <[ "‪ c‬ا &‪ Z‬ا "<&‪ 2 2‬ا "‪ 2‬و‪W‬ة ا "ب‬
‫‪ G// I‬و‪ ،G/*k‬و" *‪4‬ى ‪ J‬و‪7 2‬د ا ‪#‬م <[ ا ‪ 2‬ا "‪ ،2‬آ‬
‫‪ n#>3‬ه‪ -.‬ا ‪4‬را‪ 2"%f 23‬أ‪k‬م ا "ب و‪7N * /Ck‬ل إدة ‪1‬اءة ا ‪0‬در‬
‫ا)‪ 2*73‬وا &ش ا‪.2‬‬
‫و"د ا‪N‬ر *‪a‬ع أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م "‪4‬ة أ‪%3‬ب أه‪:/‬‬
‫‪% :F‬ن ا ا ‪.‬ي "‪Z6 %‬رة ‪7‬د ا ‪#‬م د(‪ 2‬ا "ب وآ‪ n‬أ(‪3 /‬ه‪ O‬إ [‬
‫أو ً‬
‫‪ * 46‬إاء ا ‪ 2‬ا "‪ 4 ،2‬أن "‪7 2/ g c‬د ا ‪#‬م ‪4%‬ه ا "ب أ‪.ًZ‬‬
‫( ً‪% :‬ن ا "‪ 217‬ا آ‪ V‬وا =ار * ‪7N‬ل درا‪ 23‬ا ا ‪ZU‬ري <[ أدن‬
‫ا "ب ه‪.‬ا ا آن (ج ا ‪%‬دل ا =ري وا ‪ 17‬ا ‪ &A‬وا ‪.4‬‬
‫‪ 1‬ازر‪ ،1‬أ ا ‪ 4% 4U* 4‬ا <? أب‪ .‬أ‪"6‬ر ‪ 5‬و ء ‪71 . 0‬ر‪ .‬ا &هة‪ 2%>* :‬ا ‪ 2&A‬ا ‪ .#< 24‬ط‪..2004 .1‬‬
‫ج‪ .1‬ص ‪78‬‬
‫‪6‬‬
‫ ‪ :ً A‬ا "ف <[ ا ‪ 2(4‬ا "‪ %1 2‬ا)‪73‬م و'<‪ B‬ا ‪Z‬ء <[ ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬ا ‪G‬‬
‫> ‪3‬ذ ‪ 2‬آ ُ‪ W‬آ(‪ O‬و‪ 2‬را‪ 2:3‬ا =‪.‬ور وذات ‪ 2>3* 2‬و*اآ‪.2‬‬
‫را"ً‪U* :‬و ‪ 2‬ا >‪V* n#‬ا وأ‪3‬ء "‪ c‬أ‪k‬م ا "ب * ‪7N‬ل إدة ‪1‬اءة‬
‫ا ‪0‬در ا ر‪ 2:‬وا &ش‪ ،‬و‪ 2"%f <U‬ه‪ -.‬ا‪k‬م و*ه‪ /‬و(‪W‬ة ا ‪،/ *L‬‬
‫و‪ A‬ا &ش ا "‪40* 2‬رًا *‪ ً/‬درا‪ 23‬و} ا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬آ '‪ 4‬‬
‫إدة ‪ 2"%f G/‬ه‪ -.‬ا‪&* 4 3 F 2/ I‬ر(‪7 2/ g S* /‬د ا ‪#‬م‪ ،‬و‪4 %0 ? .‬‬
‫رؤ‪ 2"3* 2‬و‪ 2<*R‬ا ‪ 2‬ا "‪ %1 2‬ا)‪73‬م‪.‬‬
‫إ‪
59‬ا
را‬
‫أ‪/‬ت ‪/‬ت ا "‪ * 44‬ا ‪ A6%‬أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م أن ا ‪ 2‬ا "‪2‬‬
‫آ(‪4 O‬ا‪ 2$‬و‪3‬ذ ‪ 2‬و*"‪ 2 V‬ا ‪T‬ر ا ‪7 4‬د ا ‪#‬م‪ ،‬و‪= G‬ه ا ‪2‬‬
‫ا "‪ 2‬إ [ ‪ * 46‬وآن ا آ‪ [< V‬درا‪ 23‬ا ‪ >C‬ا ‪ 4‬ا اآ‪ V‬ا ‪ZU‬ر‪2‬‬
‫ا =ورة ‪7%‬د ا "ب أي ا "اق و‪7‬د ا ‪#‬م‪ > ،‬و*‪4 S‬ا‪ 2‬اآ‪#‬ف ا &ش‬
‫ا "‪ 2‬ا &ن ا ‪ # S3‬و ‪/‬د ا "<ء ا ‪ +‬درا‪ 23‬ه‪ -.‬ا &ش و‪<U‬‬
‫*‪U‬اه و‪1‬اءة ا ‪0‬در ا "‪ 2‬وا)‪ ،2*73‬إ‪ 2a‬إ [ ا ‪76‬ت ا ‪1‬م ‪ /‬ه‪FL‬ء‬
‫ا "<ء إ [ ا =‪V‬ة ا "‪ / R * 2‬إ [ ‪ } 2+ /‬ا &ش و‪0‬ه‪،‬‬
‫أ‪ %k‬هك اهم *<‪U‬ظ درا‪ 23‬أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م ‪ 3F‬وأن ‪4‬د ا &ش‬
‫ا ‪ G‬اآ‪ /#‬آن آ‪ً%‬ا ‪3‬اء ا "‪ 2‬ا ‪ 2 #‬أو ا ‪ ،‬و* ه‪ -.‬ا &ش‬
‫> ا "<ء * ا‪:3‬اج أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬و*"‪ 2‬أ*آ ا ‪4‬ه‪ ،‬و(=‪? . 2‬‬
‫‪6‬ول ا "<ء إدة &‪ G‬ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬و‪a [< //‬ء ه‪ -.‬ا &ش‪0 ،‬در‬
‫ا)‪ > G 2*73‬آ‪ G/C 2‬أدن ا "ب أ(‪ /‬أ‪ OT‬ا‪%T(F‬ع أن ا ‪ 2‬ا "‪2‬‬
‫آ(‪4 O‬ا‪ 2$‬إ [ أ"‪ 4‬ا ‪4U‬ود‪ ،‬و* آ‪ E‬ة * ‪ %1‬ا)‪73‬م ه‪ -.‬ا >‪ E‬آ‪E‬‬
‫‪ ST‬أ‪T3‬ري و‪.001‬‬
‫ > <[ ا `‪ * G‬إدة *‪U‬و ‪ G/ 2‬ا ‪ 2‬ا "‪7N * 2‬ل درا‪ 23‬ا ‪0‬در وا &ش‬
‫وأ‪3‬ء ا‪ ،2/ I‬إ‪ F‬أن ا)‪ 2/ g 2"%f G/ O& 2 >R‬ا "ب و*‪V‬ا‪ /‬وأ‪ ً Z‬‬
‫*‪4‬ى ‪ G/‬ا "‪4‬د ا >‪ %‬أ‪3‬ء ‪ / ،G// g‬آ ه‪ -.‬ا‪3‬ء آ(‪ً %" O‬ا "‪4‬د آ‪%‬‬
‫ ا‪ ،2/ I‬أم ه "‪4 %‬د *‪4U‬ود * ا‪ 2/ I‬و ‪4 s‬دا آ‪%‬اً‪ S* ،‬ا‪.N‬‬
‫" ا‪%F‬ر ‪7 2/ g J‬د ا ‪#‬م <[ ‪ 2/ g‬ا "ب‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫; ا
را‬
‫‪7‬‬
‫آ(‪ O‬ا ‪ 2‬ا "‪ 2T%* 2‬ار‪7 2 ً 1 f%‬د ا ‪#‬م‪ o6 ،‬آن هك ا‪ً k‬‬
‫‪Z6‬رً ور‪ ً:‬ودً *‪ S‬ا ‪ BU‬ا)‪ <1‬ا "ب و‪7‬د ا ‪#‬م (=‪ 2‬ا =رة‬
‫وا ‪T‬ق ا =ر‪ 2‬وا "ا* ا '‪ ،23‬و*‪ ?RF G‬أن ا ‪ 2‬ا "‪J 2‬ت ‪7 2‬د‬
‫ا ‪#‬م و ‪ /W G‬ه‪.‬ا ا ‪7N * J‬ل ا ‪(4‬ت ا ‪ ،B& 246‬أ‪7N * ًZ‬ل ا‪2/ I‬‬
‫ا ‪ o6 2‬أن ا "ب ‪4%‬ت ‪ 2/ g‬ر‪ 2'$‬آ(‪%"* O‬دة ‪7‬د ا ‪#‬م وا "اق آ) ‬
‫أ وا) ‪ 2/‬ام‪ ،‬و‪C‬ض ه‪ -.‬ا ‪4‬را‪ 23‬و د ‪ 217‬و‪4f‬ة و‪ZU R%* J‬رة ‪7‬د‬
‫ا ‪#‬م <[ ‪7‬د ا "ب‪ ،‬وأن و‪7 2‬د ا ‪#‬م آن ‪ًJ /‬ا وا‪ [< ًUa‬ا‪ 2/ I‬ا "‪.2‬‬
‫‪ -0‬ا
را‬
‫"‪ 2=/* %‬ه‪ -.‬ا ‪4‬را‪=/* ً"f& 23‬ت "<} "<م *"‪4‬دة آ ر وا‪I‬ر‬
‫وا =‪+‬ا‪ ،‬وا‪F‬د <[ ا ‪0‬در ا >‪ 2‬وا &ش ا و ‪ O‬أدن ا "ب ‪%1‬‬
‫ا)‪73‬م‪ 4"3 o6 ،‬ه‪ -.‬ا ‪4‬را‪ [< 23‬أ‪U‬ث ا "<ء *=ل درا‪ 23‬ا ‪ 2‬ا "‪2‬‬
‫و‪ $( <U‬ه‪ -.‬ا‪UF‬ث‪ ،‬و*ا "‪ 2‬ا ‪4‬را‪3‬ت ا و ‪ O‬ه‪.‬ا ا ‪a‬ع‪.‬‬
‫وه‪ -.‬ا ‪4‬را‪& 23‬م <[ *‪ /‬ر‪ :‬ا‪&3‬ا‪ S [< 4" $‬ا دة * *‪0‬دره‬
‫ا ‪3 2C<:‬اء * آ‪ E‬ا &‪*4‬ء أو آ‪ E‬ا ‪ 4U‬أو * ا &ش وا‪I‬ر‪U* G ،‬و ‪2‬‬
‫درا‪ 23‬ه‪ -.‬ا ‪0‬در وا ا ‪ S‬و‪1‬اء‪ 2a* > /‬و‪6‬د‪ <U 2‬وا ‪،B‬‬
‫وا ‪4/‬ف ا ‪ $/‬ا ه ا ‪0U‬ل <[ (‪ 2&T* $‬و*&"‪ S* ،2‬ا‪C3F‬دة * ء‬
‫‪ 4‬ا‪ً4" ،NI‬ا ا "‪ E0‬وا ‪/‬ى و*‪ ً"%‬ا*(‪ 2‬ا "<‪ 2‬وأ‪<3‬ب ا ‪ oU%‬ا "<‪.‬‬
‫ا ا
رات ا
<‪/‬‬
‫ ‪4 4‬د * ا ‪4‬را‪3‬ت ا '&‪ 2‬ا و ‪ O‬ا ‪a‬ع ‪ 3F‬أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م و>ه‪G‬‬
‫ا ‪ 2&T O' > ،4‬ا ‪ /a G3‬ه‪ ،‬و آ‪ * A‬ه‪ -.‬ا ‪4‬را‪3‬ت ‪ G G‬ا ‪T‬ق‬
‫‪a‬ح إ [ *'‪ J 2 J‬ا ‪ >C‬ا ‪"< 4‬ب ‪ %1‬ا)‪73‬م ‪ >C‬ا ‪7 4‬د ا ‪#‬م‪ ،‬أو إ [‬
‫درا‪ 2"%f G/C 2&"* 23‬أ‪k‬م ا "ب و‪/ ./&&6‬ك * آ‪ E‬أ‪k‬م ا "ب و‪.( G// g‬آ‬
‫*‪:G/‬‬
‫ اد < آ‪" :‬ا ‪ 0C‬أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م"‪ .‬دار ا ‪:1978 #< 2Z/‬‬
‫‪8‬‬
‫‪T‬ق ا >‪ E‬دن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م ‪ 3F‬ب ا ‪#‬ل وب (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز وب‬
‫ا(‪%‬ط‪ o6 ،‬ذآ ا >‪ E‬أ‪3‬ء ا‪k‬م وا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬و‪T‬ق ‪ c"%‬ا &ش‪ > ،‬ا >‪G E‬‬
‫‪ B‬ا ‪ 2‬ا "‪7 2 2‬د ا ‪#‬م‪.‬‬
‫*‪U‬د ‪ G<3‬ا ‪U‬ت آ "‪ }f‬ا ‪ 4 = A‬ا "ب"‪ ،‬دار ا ‪/‬ر <‪197923 #‬‬
‫و‪ 41‬درس ا ‪ 2‬ا "‪ Ef ># 2‬و"ض ‪&T‬س ا "ب ا ‪ ،2C<:‬وأ‪R‬ر إ [ *'‪ $‬آ‪A‬ة‬
‫ ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬آ ‪ 2fT‬وا)ن = و"‪ c‬ا ‪:‬ات آ‪ V‬ا ‪ T‬وا >‪ 2(/‬وا "ا‪2‬‬
‫و&‪ s4‬ا*آ ا ‪ 2:‬وا >‪/‬ف <[ ا‪%‬ره أ*آ *‪J‬ه ‪ 2‬رواح وا‪'&3F‬م ‪ 4‬ا‪k‬م‪،‬‬
‫إ‪ F‬أن درا‪ 3‬رآ‪V‬ت <[ ا ‪ A‬ا "‪ 2‬و ‪" G‬ض ‪ 2/ g 2"%f G/C‬ا "ب و‪ /Ck‬‬
‫(& * ذآ ا ‪0‬در ا "‪ 2‬دون ‪ <U‬و‪ ?>C‬آ ‪J G‬ت <[ ذآ أ ا =ار<[ >‬
‫ا "ب ا ‪.4‬‬
‫ ‪ s‬داوود آ‪ ":‬أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م"‪ ،‬ا ‪ 2'3L‬ا =*"‪ #< 2‬م ‪:1981‬‬
‫‪4U‬ث ا >‪ E‬ا‪ 2/ I‬وا‪k‬م ا "‪ 2‬و* "‪4%‬ه * ا &‪ $%‬ا "‪4=( 3F 2‬‬
‫وا ‪=U‬ز‪ ،‬وول "‪&f c‬س ا "ب ا ‪ B G > ،24‬ذ ? ‪L‬ات ا =ار‪ ،‬رآ‪B& V‬‬
‫<[ ‪ 2/ g‬ا "ب‪.‬‬
‫أ‪/3‬ن ا =و آ‪" :/‬درا‪3‬ت ا ر ا ‪ZU‬ري < ا &‪ ،"G4‬دار ا >ب ا ‪o4U‬‬
‫م ‪ :2003‬و‪ 41‬ذآت أ‪ /R‬ا‪ 2/ I‬وا‪k‬م ا آ(‪ * O‬دة ا "‪ 2‬ا =‪ 2‬ا ‪،‬‬
‫ >‪T G /‬ق إ [ ا ا ‪ 4‬ا ‪.‬ي "‪Z6 %‬رة ا <[ ا ‪ >C‬ا ‪" 4‬ب (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز أو‬
‫ب ا ‪#‬ل‪.‬‬
‫أ('س ا >*< آ‪" :‬أدن ا "ب و‪N‬ا‪ ،"G/‬ا ‪ 2'3L‬ا "‪ #< 2‬م ‪:2005‬‬
‫ذآ أ‪k‬م ا "ب و‪ G// g‬و"‪ G/3&f c‬ورآ‪ [< V‬درا‪N 23‬ا‪3 ST G/‬دي وو‪Ck‬‬
‫&‪ B‬دون ‪ <U‬ور‪ ،B‬آ ورآ‪ [< B& V‬درا‪ 23‬أ‪k‬م ب (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز‪.‬‬
‫و(‪.‬آ "‪ c‬ا ‪ A6%‬ا ‪ +‬و*‪/< G/‬زن آ‪ & " :‬ا ‪ 2‬ا "‪ " 2‬م ‪:1897‬‬
‫و‪ 41‬آ‪ E‬ا‪k‬م ا "‪ 2‬وأدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ ،‬وول ا >‪ E‬أ‪k‬م ا "ب (=‪4‬‬
‫وا ‪=U‬ز وب ا ‪#‬ل و‪ 4‬ا(‪%‬ط‪T G > ،‬ق ‪Z6 J‬رة ‪7‬د ا ‪#‬م <[ ا ‪2‬‬
‫ا "‪ %1 2‬ا)‪73‬م‪.‬‬
‫*‪ >3‬آ‪Z6 ":‬رات ا ‪"#‬ب ا '*‪ ،"2‬دار ا = وت‪:1957 23 ،‬‬
‫‪9‬‬
‫‪T‬ق ا >‪ E‬إ [ ا‪ 4 2/ I‬ا "ب ‪ 3F‬ب ا(‪%‬ط و‪ *4‬وب ا ‪#‬ل‪ ،‬و‪ 4‬ا ‪"#‬ب‬
‫ا '*‪ 2‬ا‪N‬ى آ >"( وا ‪ <%‬وا ‪ ،&C‬و‪6 41‬ول ا >‪ E‬ر‪ > B‬ا "ب ا ‪4‬‬
‫‪ZU‬رة ‪7‬د ا ‪#‬م‪ > ،‬ا >‪= E‬ه ب (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز إ [ ‪ 46‬آ‪ S* ،%‬ذ ? > ا &ل أن‬
‫*‪ * %" >3‬ا ‪ A6%‬اوا‪ $‬ا ‪ .‬ر‪T‬ا ا ‪ >C‬ا ‪"< 4‬ب ‪ %1‬ا)‪73‬م ‪ >C‬ا ‪ 4‬‬
‫‪7‬د ا ‪#‬م وإن آن آ ‪ c" ً41‬ا ‪#‬ء‪.‬‬
‫د<‪" :C L* '<( n‬ر ا "ب ا &‪ "G4‬م ‪ ،1942‬و ‪ G‬إ [ ا "‪:1958 23 2‬‬
‫‪6‬ول ا >‪ E‬أن "ف <[ ا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬ا &‪ 24‬و‪ /"%f‬و‪ ،/Ck‬وآ(‪ O‬درا‪21 3‬‬
‫و`‪*<" 2‬ت (‪ /‬ا‪4‬ت <[ درا‪ 23‬ا &ش ا "‪ > ،2‬ا >‪ E‬آن ه ا‪33‬‬
‫درا‪ 23‬أدن ا "ب و‪ G// g‬وأ‪ ،G/*k‬و*‪ S‬أ( "ض '‪Z6 J 2 J‬رة ‪7‬د ا ‪#‬م وا "اق‬
‫<[ رؤ‪ 2‬ا "ب ا ‪ ،24‬إ‪ F‬أن اه* ا(‪ [< E0‬إ‪%‬ت (‪ W‬ا &‪J 2<$‬ن ا "ب ‪4%‬وا ث‬
‫آآ‪ %‬إ ‪ /‬ه ا & وا ‪ s#‬وا ‪V‬هة و‪ 06‬ا‪ 2/ I‬ا "‪ a 2‬ه‪.‬ا ا ‪ A‬ث ا ‪.‬ي ا‪-%‬‬
‫ا اة ا‪% 2<k‬د‪ G/‬و‪%‬دة ‪ S‬ا '*‪.‬‬
‫ر د' آ‪" :‬ا "ب ‪3‬ر‪ %1 2‬ا)‪73‬م"‪ ،‬ا ‪4‬ار ا &*‪:1999 23 #< 2‬‬
‫‪4U‬ث آ أ‪ /R‬أ‪k‬م ا "‪ 2‬ا ‪ 2 #‬ا &ش ا ‪A‬د‪ 2‬وا ‪ 2C0‬وا <‪ ،2(U‬آ‪? .‬‬
‫ أ‪k‬م أه ‪ *4‬وا(‪%‬ط‪ ،‬و‪ 41‬ا‪"3‬ن ا &ش آ‪ًA‬ا و ‪ G‬ا =‪V‬ء اآ‪G > ، /* %‬‬
‫‪T‬ق إ [ ‪ 2/ g‬ب (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز‪ ،‬و ‪U G‬ول إ=د ا ا‪ B‬ا "ب ‪7‬د ا ‪=U‬ز و‬
‫ا "ب ا "‪ 2‬ا ‪.2 #‬‬
‫و* ا ‪ C L‬ا &‪*4‬ء * ‪4U‬ث ‪ 2/ g‬ا "ب وأ‪.( G/*k‬آ *‪:G/‬‬

‫ا ><‪ C0* %‬ا ‪" :/#‬آب ا‪k‬م" دار ا >‪ E‬ا ‪ ،1924 23 20‬و‪4U 41‬ث ‬
‫ أ‪ /R‬ا‪k‬م ‪ 4‬ا "ب و("‪ /‬و* "‪4%‬ه * ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬وأ*آ ا ‪ 4‬ه‪ -.‬ا‪k‬م‪،‬‬
‫و‪4U‬ث أن أ‪% k‬دة ا‪k‬م ‪ 4‬ا "ب أ‪7 * O‬د ا ‪#‬م وذ ? ‪F‬د <[ ‪4‬ة‬
‫روات‪ G > ،‬ول ه‪.‬ا ا ‪a‬ع ‪ <U‬وا ‪4‬را‪.23‬‬
‫ا ‪ 4"3‬آ‪ ":‬ا ‪&%T‬ت ا >‪%‬ى"‪ ،‬دار ‪k‬در ‪ :1983‬وا ‪.‬ي ‪4U‬ث أ ‪V‬اء * ا >ب‬
‫ أدن ا "ب و*"&‪4‬ا‪ G/‬وأ‪ %1 G/*k‬ا)‪73‬م ‪3 >#‬دي و‪ ،Ck‬دون أن ‪" .NJ‬‬
‫ا‪%F‬ر أ ا =ار‪ ،‬و*‪ " <A‬ا ه‪#‬م آ ا 'ة ا ‪.2%‬‬
‫‪10‬‬
‫و<[ ا `‪ * G‬أه‪ 2‬آ‪ E‬ا &‪*4‬ء آ‪0‬در أ‪ ،233‬إ‪ F‬أن ا ‪ C L‬ا "ب ‪&" G‬ا "&ً آً‬
‫ ‪ G/U‬ا ‪ 2‬ا "‪ ،2‬و ‪T G‬ا > ا "ب ا ‪ >C 4‬ا =ور‪ ،‬وآ * آ‪-%‬‬
‫‪%‬رة روات وأ‪%N‬ر و‪ 2<0* 01‬أ`<‪73) /%‬م أ‪6‬ال ا ‪ 2‬ا ‪=U‬ز و*>‪2‬‬
‫وا ‪ 24‬و‪ 4‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬ا &‪ 2%‬ا "‪ * 4/‬ا)‪73‬م‪ ،‬آ‪3 ST -%‬ذج و'‪ B‬وأ‪ST ً(6‬‬
‫أ‪T3‬ري ‪ 001‬أو ‪N‬ا‪.‬‬
‫ @ ه?> ا
را ‪ .‬ا
رات ا
<‪:/‬‬
‫‪U* -1‬و ‪ 2"%f G/C 2‬ا ‪ >C‬ا ‪ 4 4‬ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م ‪ }f‬درا‪ 23‬أ‪3‬ء‬
‫ا‪ 2/ I‬وأ &‪ /‬ور*زه ود‪ /FF‬ا <‪ ،2+‬و*‪U‬و ‪ 2‬ا "ف <[ أ ‪Z6‬رة ‪7‬د ا ‪#‬م‬
‫<[ ا ‪ 2‬ا "‪. 2‬‬
‫‪U* -2‬و ‪ 2‬إ‪/‬ر ا "‪ 217‬ا آ‪ V‬وا =ار‪ [< ،‬ا‪%‬ر أن ‪Z6‬رة ‪7‬د ا ‪#‬م آ(‪O‬‬
‫*آ‪ًV‬ا ‪Z6‬رً *'&ًا و‪1 A‬ى ا‪01‬د‪ 2‬و&‪ 2‬و‪ ،233‬و ا & ا =ار ا ا‪S1‬‬
‫ ب ه‪ -.‬ا ‪U‬ا‪ a‬أي *‪ 2&T‬ا =‪V‬ة ا "‪ ،2‬ا آن ُ‪ W‬إ ‪ [< /‬أ(‪2&T* /‬‬
‫د‪ 2‬و‪Uk‬اء وا‪ 2"3‬و*‪4‬ة * ‪R‬ل ا ‪ [6‬ب ‪7‬د ا ‪#‬م‪ ،‬ه‪ -.‬ا ‪%‬د‪ 2‬آ(‪O‬‬
‫*‪J‬ه ‪ * 44" 2‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬ا ‪ .‬آن ُ‪ [< G/ W‬أ(‪ G/‬أه ا ‪%‬د‪ 2‬وا ‪U0‬اء‪،‬‬
‫وه‪ G‬ا "ب * ا ‪4%‬و أه ا ‪6‬ل وا‪=(F‬ع وا ‪ ZU‬ا ‪R .‬ا ا*آ ا ‪2%0:‬‬
‫وا‪&3‬وا ‪ 3 F /‬ء و‪%‬ك و‪4‬ك وا ‪ ،=U‬أو ا ‪=U‬ز آ ‪ 24‬وا ‪n$T‬‬
‫و‪ %N‬و*>‪.2‬‬
‫‪ T" -3‬ه‪ -.‬ا ‪4‬را‪k 23‬رة أو‪ a‬وأ‪ R‬أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬ا "‪ %1 2‬ا)‪73‬م‪3F،‬‬
‫إذا ر‪ T‬ذ ? آ< "‪ 217‬ا =ار و ‪70‬ت ا ر‪ 2:‬وا ‪ 2&A‬وا =ر‪ 2‬وا <‪ 2+‬ا ‬
‫آ(‪ B O‬ا "ب ‪"#‬ب ‪7‬د ا ‪#‬م‪ ،‬ا‪ 2T‬ا <‪ 2+‬ه‪ -.‬ا ‪"#‬ب را‪21 2T‬‬
‫‪ o6‬أن ا <‪ 2+‬ا "‪ 2‬ع * وع ا <‪+‬ت ا '*‪.2‬‬
‫‪ -4‬وإن آ(‪ O‬درا‪3‬ت ‪4‬ة و ‪ O‬أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م و‪> ،G/*k O1T‬‬
‫*‪U‬و ‪ 2‬ر‪ > B‬ا "ب ا ‪7% 4‬د ا ‪#‬م وا‪%3‬ط *"<*ت ا ‪ 2(4‬ا "‪* 2‬‬
‫‪7N‬ل درا‪ 23‬أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬و‪ ،/Ck‬ه‪ -.‬ا ‪>C‬ة ‪}"* ># /= "* G G‬‬
‫ووا‪ ،S3‬وإن ‪/‬ت "‪ c‬ا ‪4‬را‪3‬ت ا ‪ /> * ># 2%‬ا ‪> G 2&&U‬‬
‫آ‪ 2‬أو *<‪ 2 U 2%‬ا ‪a‬ع‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫ا
‪B‬ود ا
@‪ 3‬وا
‪+
35‬را‬
‫‪U‬ول ه‪ -.‬ا ‪4‬را‪ 23‬ا آ‪ [< V‬درا‪ 23‬أ‪k‬م ا "ب ا =‪V‬ة ا "‪ 2‬وآ‪N ># V‬ص‬
‫<[ ب (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز *‪ S‬ا‪ " .N‬ا‪%F‬ر ا &ش ا "‪ 2‬ا ‪ 2C<:‬ا >‪ 2C#‬ا "‪2‬‬
‫ا ‪ 2 #‬وا "‪ 2‬ا =‪ 2‬إ‪&< 2a‬ش ا ‪.2T%‬‬
‫و ا ‪C‬ة ا ‪a* 2*V‬ع ا ‪4‬را‪ 23‬آ‪ [< V‬ة * ‪/ %1‬ر ا)‪73‬م‪.‬‬
‫ا
‪/ 4‬ت‬
‫ا ا ‪"k o6%‬ت ‪44‬ة ‪ 4‬درا‪ 23‬أي *‪a‬ع و* ا ‪"0‬ت ا‪ 233‬ا وا ‪O/‬‬
‫ا ‪ o6%‬ه‪.‬ا ا ‪4 oU%‬م ا > * ‪1‬اءة ا &ش ا "‪ 2‬ا ‪3 2C<:‬اء ا ‪ 2 #‬أو ا =‪،2‬‬
‫&اءة ه‪ -.‬ا &ش و‪ /<<U‬و‪ 0: 2 U //‬و‪%N‬اء <م ا &ش وا <‪+‬ت ا '*‪.2‬‬
‫‪12‬‬
‫ا
‪ !4D‬اول‬
‫أو ً‪ :F‬ا
‪HD‬ة ‪ .‬أدن ا
ب ‪ !"#‬ا م‬
‫ن * و‪ k‬إ * أ‪"R‬ر <"ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ ،‬و* ز‪ N‬ه‪.‬ا ا ‪"* * "#‬ن‬
‫إّ‬
‫إ('(‪ 2<%( 2‬و <<‪J % ،2‬ن ‪FL/‬ء ا &م <'‪ 2"* 2C‬ا ‪U‬ة آ‪ 1%‬ا*‪* "= G‬‬
‫ا ‪ E"0‬أن (*‪ /= G/‬أو أن (&< * ‪41‬ره‪ ،G‬و‪&( *4‬أ ا ‪ " #‬ا ' ّ[ =ه<‬
‫أو ا &‪g‬ن ا >‪ G‬ود ا‪ * Gk G3‬أ‪k‬م ا "ب‪% ،‬در إ [ ا ‪.‬ه أن ه‪FL‬ء ا &م‬
‫آ(ا ‪4%‬ة أ‪k‬م وأون‪ ،‬وأن ‪ G/6‬ا ‪ 24‬آ(‪'* O‬ى ‪4‬ا‪ $‬إ [ أ"‪ 4‬ا ‪4U‬ود‪.‬‬
‫ > * ‪ "* E‬أن ا ‪ 2‬ا "‪ %1 2‬ا)‪73‬م ‪V" > G‬ل ا ‪T‬ر‬
‫ا ‪ 4‬و‪ F‬ا ‪ 2‬ا آ(‪4$3 O‬ة ا =ار ‪7 ًk0N‬د ا ‪#‬م‪.‬‬
‫&‪ 4‬آن ا "ب <[ ا‪0‬ل دا‪ZU G$‬رات ا =ورة و ‪(> G‬ا *"‪ V‬‬
‫ا ‪T‬ر ا ‪ &A‬وا ‪ 4‬ا ا‪ S1‬اره‪ ،G‬وآ(‪ 2 17 O‬ا "ب ‪"#‬ب ه‪ -.‬ا ‪}f‬‬
‫‪Z6 217‬ر‪ ،2‬و"‪* /'C( ّ%‬د ا =رة وا ‪ >C‬وا ‪ ،4‬و‪ 41‬آ(‪ O‬ا ‪}f‬‬
‫ا ‪4U‬ود‪R 2‬ل ا =‪V‬ة ا "‪ A* 2‬ء ودو*‪ 2‬ا =‪4‬ل وا ‪%‬اء‪&( ،‬ط ا & ء و‪C‬‬
‫ ه‪ -.‬ا ‪"#‬ب‪ ،‬وآ(‪ O‬ء ‪R‬ل ا ‪=U‬ز <[ ‪1 }f‬ا ا =ّ ر ا ‪#‬م‬
‫وا )ا(‪ W‬ا ‪:‬ر‪ 2f‬ر‪ }U<* 1 G1‬ا ‪:‬ا‪ />3 ،(B$‬ا‪I‬را*ن و"‪2 $%1 c‬‬
‫أ‪N‬ى وزه‪ / O‬ا ‪ 2&A‬ا‪I‬را*‪ ،2‬و‪4 [< / A 41‬ة (&ش ‪g‬را*‪ ،2‬و‪ 41‬ا*‪4‬ت‬
‫ا <‪ 2+‬ا‪I‬را*‪3 * 2‬ر‪ 2‬إ [ ا "‪ 2‬ا ‪ ،2 #‬وا‪ c" "3‬ا "ب ه‪ -.‬ا <‪ 2=/‬وآ‪%‬ا‬
‫‪ ،/‬و‪ O( 41‬ا ‪%‬اء و‪Z6 *4‬رة ا)`} وا و*ن‪ G/+ .: ،‬وا ‪%‬دئ‬
‫ا‪>C 233‬ه‪ G‬ا ‪ &A‬إ‪ 2a‬إ [ ا ‪ J‬ا ((‪ ،‬و‪ 41‬آن أ(‪ %‬ط ا ‪%‬اء <[ ‪2<k‬‬
‫"ب (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز و'ر‪ 2‬ا ‪ 2 #‬وا ‪(> ،2+‬ا ‪ 2&<6 2 V‬ا ‪7 ? . ،k‬‬
‫`ا‪ 2‬أن (=‪ 4‬ا‪F‬ر‪%‬ط ا <‪+‬ي ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬و و‪ 2‬ا(‪ %‬ط‪ ،‬و‪ / 41‬ذ ?‬
‫‪a‬ح أ‪3‬ء ‪ G// g‬ا ‪.2/#‬‬
‫و‪ #‬و ‪'C‬ن أن ا &‪ $%‬ا‪I‬را*‪ 2‬وإن آ(‪ 41 O‬أت ‪7‬د ا "ب‪i ،‬ن ا "ب‬
‫‪ 4=( 3F‬وا ‪=U‬ز آ(ا أ‪ <0* Z‬ا‪ ً* F0‬آ(ا ‪"aN‬‬
‫‪1‬‬
‫ ‪C‬ذ‪ -‬ا و‪ 6‬ه‪ * 2<f 2‬ا ر‪.‬‬
‫‪ .1‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا

‪I+‬ت ا
<‪ .‬وت‪ :‬دار ا &<‪ .G‬ط‪ .1980 .1‬ص ‪171‬‬
‫‪13‬‬
‫‪4 7‬ا‪ * ً$‬أ‪>R‬ل‬

‫ن ‪ 2/ g‬ا "ب وأ‪( >ّ # > G G/*k‬ذ ً ‪3‬ذ ً أو ‪ً >R‬‬
‫إّ‬
‫ا "‪%‬دات آ ُ‪ ،W‬آن > ‪ * Gk‬أ‪k‬م ا "ب و > ا‪ G3‬إ د‪ F‬ا "‪2‬‬
‫وا <‪ 2+‬وا و‪ ،26‬و &ب وا ‪C0‬ت ا أ‪ [< O&<f‬أ‪3‬ء ه‪ -.‬ا‪ 2/ I‬وا‪k‬م‬
‫د‪FF‬ت وا‪ 2Ua‬و‪ % ،21‬آ ذ ? <'‪ 2C‬د‪ 3F 2=a( 2‬إذا ‪1‬ر(‪3J O‬ء‬
‫ا‪ 2/ I‬ا ‪/‬ت ‪7‬د ا ‪#‬م‪./ ،‬ا ‪ G/ [< 4'3‬أ‪ Z‬ؤ‪ 2‬ا "ب ا ‪،24‬‬
‫و >ن <‪k o6%‬رة أو‪4* S% a‬ى } <'‪ G/C‬ا ‪.24‬‬
‫ن ا)‪%N‬ر ادوا أن ' ّا ر ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م ) "‪0‬‬

‫و‪ +%‬ا "<‪ G‬أ ّ‬
‫‪C<:‬ا ‬
‫ن ا "ب آ(‪ G/< E<+ O‬ا ‪4%‬اوة‪ ،‬وأ(‪ّ 41 G/‬‬
‫ا =ه<( وأن ‪.‬ه‪%‬ا إ [ أ ّ‬
‫‪ G/ 6‬ا ‪ZU‬رة‪" ،‬ش أآ‪A‬ه‪ $%1 2# G‬ر‪ / 6‬و`‪G/ > G< ،2<C‬‬
‫‪7k‬ت " ‪ G‬ا ‪:‬ر ‪ ،‬و ‪ G "< > G‬ا ‪:‬ر ا‪0‬ل ‪ G/ ،G/‬أ*ّ ن ‪4%‬ة أ‪k‬م‬
‫‪1‬‬
‫وأون‪4 s ،‬ه‪ G‬أ‪ f3‬و‪ 2C'< F‬د‪ 2& 2‬و‪ 2<*R‬آ*‪ G‬ا‪N‬ى‪.‬‬
‫و‪ [ ّ% 41‬ه‪ -.‬ا &‪F‬ت ‪4‬د * ا ‪ A6%‬ا ‪< .‬ا <[ ‪Z6 0‬رة ‪7‬د‬
‫ا ‪#‬م ‪7‬د ا "ب <[ ا‪%‬ر أن ا "ب ‪C<:‬ا ‪Z6‬رة ا '* ا ‪ 2 #‬و&ا‬
‫*"‪ ، V‬و‪3‬ر <[ در‪ c" G/‬ا ‪ C L‬ا "ب آ‪ 46J‬أ* و<‪.6 E‬‬
‫ن ا "ب آ(‪O‬‬
‫‪%‬وآ<ن *‪ 7A‬آ )ر ا ‪"#‬ب ا)‪ # (2*73‬إ [ أ ّ‬
‫‪ G/6‬ا ‪ 24‬آ‪ G/U‬ا '‪'* 23‬ى ‪4‬ا‪ $‬إ [ أ"‪ 4‬ا ‪4U‬ود‪ 4& ،‬ا&‪ 4‬ا "ب‬
‫آ‪+‬ه‪ * G‬ا ‪"#‬ب ذات ا ‪ 2&A‬ا ‪ ،(4‬أن ا ‪& 2(U#* G/ 6 * 2"%T‬ى‪<A ،‬ا ه‪-.‬‬
‫ا &ى رو‪ ،fR G/ OU%kJ ،ً6‬وا‪%‬وا ا >‪/‬ف وا ‪ S‬وا‪=R‬ر‬
‫‪2‬‬
‫*‪J‬ه ‪ 2‬رواح‪.‬‬
‫‪Arabia‬‬ ‫‪before‬‬ ‫و <'‪#‬ق أو ي أ>ر *‪ %" / 2/#‬آ )‬

‫‪ 7‬و(ذ ً‬
‫ن ا " ا ‪.‬ي "‪ً A* 4‬‬
‫‪ " (Mohammad‬ا =‪V‬ة ا "‪ " : "4U* %1 2‬أ ّ‬
‫*د ً‪ W ،‬إ [ ا‪R‬ء (‪W‬ة *د‪ ،2&a 2‬و‪ /*ّ & F‬إ‪،SC( * * E'U F‬‬
‫<? ا ‪ ،-#* ST‬و ‪=* 4 s‬ل <‪:‬ل و‪"< F‬ا‪ F ،nf‬آ‪A‬ا إ [ ا ‪،4‬‬
‫‪3‬‬
‫و‪> F‬ث ‪#‬ء إ‪4& F‬ر * = * ‪4$‬ة"‪.‬‬
‫‪ ،< .1‬اد‪ .‬ا

‪' !ّ4D‬ر& ا
ب ‪ !"#‬ا م‪4+ .‬اد‪ 2%>* :‬ا ‪ .2Z/‬ط‪ 1978 .2‬ج‪ -6‬ص ‪19‬‬
‫‪ .2‬وآ<ن‪ ،‬آرل‪' .‬ر& ا
‪ K‬ب ا ‪ %( :2 .‬رس‪ .‬وت‪ :‬دار ا "<‪ 1980 .7< G‬ص‪.24‬‬
‫‪. De lacy O’Leary .Arabia before Muhammad. Kegan Paul. London 1927. Page 15 .3‬‬
‫‪14‬‬
‫و آب د<‪ "'<( n‬ر ا "ب ا &‪ ،"G4‬ا ‪.‬ي درس أدن ا "ب‬
‫و‪ ،// g‬ا‪ %‬د(ت ا "ب وأ>ره‪ G‬ا ‪3 24‬ذ ‪ S* ،2‬أ( ا >ب (‪ 'C‬أ‪J ّ 1‬ن‬
‫د ا "ب ‪ 41‬و‪ k‬إ [ *‪T* 2<6‬رة‪ 2=( ،‬ا ‪(4 J‬ت ا '* ا ‪ #‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬د ا ‪#‬م‪.‬‬
‫و‪ 41‬أ ّ‪ 4‬ه‪ -.‬ا &‪F‬ت "‪ c‬ا >ب ا "ب‪ 46J ،‬أ* *‪ =) C L‬ا)‪73‬م( &ل‪:‬‬
‫"إن ا ‪T‬ر ا ‪.‬ي آ(‪ O‬ا "ب ا =ه<‪ n"Z [<= 2‬ا "<‪ ،‬أ ‪4‬م‬
‫ا &‪4‬رة <[ ‪ G/‬ا‪F‬ر‪%‬ط ا "<‪ 2‬وا "<ل ‪(> G< ،ً * ً /‬ا ‪'U‬ن "<‬
‫ا ‪U‬ادث‪ ،‬ه‪.‬ا ا ‪ n"Z‬ا "< ه ا ‪.‬ي ‪#‬ح * *<‪ OQ‬آ‪ E‬ادب * ‪N‬ات‬
‫آ(‪"< O‬ب ه<‪ ،/‬وه‪.‬ا أ‪ ّ<" Z‬ا =ءه‪ G‬إ [ ا >‪ 2(/‬وا "ا‪ 2‬وز ‬
‫ا ‪ T‬آ "ا ا ‪U‬ادث‪ W G " ،‬إ [ ا " ‪W( G‬ة *‪ 2‬و‪ 2<*R‬آ "‬
‫ا (ن و ‪' G‬ءل‪ }C F * ? . ،‬وا "& ا "‪ ،‬وه‪ -.‬ا ‪ 2k:‬ا "& ا "‬
‫ه ا >‪ * n#‬ى أدب ا "ب * (&‪ ،‬و* *‪4‬ى ا(‪#‬ر ا*‪G/ 2‬‬
‫‪4( [6‬ر أن =‪ 4‬ا &رئ ا >‪4 E‬ه‪W ،G‬ه ا ‪U‬ة ا "&<‪4 2‬ه‪ A G‬ا <‪2+‬‬
‫‪2‬‬
‫وا ‪ "#‬وا*‪A‬ل‪ ،‬أ* ا "<‪ G‬وا ‪ 7 2C'<C‬أ ‪." /‬‬
‫ن ا >‪2(/‬‬
‫وه‪.‬ا ا >‪7‬م إ ‪U‬ف ن ا ‪:‬ات آ(‪ * O‬دة ‪ 4‬ا*‪ G‬آ‪ ،2‬وأ ّ‬
‫وا "ا‪ 2‬آ( *‪A> #‬ة ا "‪0‬ر ا &‪ 24‬و ا ‪ZU‬رات آ‪.2‬‬
‫و "<} ‪ 2*J‬ا "ب وأ(‪ G/‬آ(ا أ* ‪%> F‬ن و‪& F‬ؤون‪ ،‬أو آ أ‪R‬ر‬
‫و ‪'C‬ن أن ا >‪#* > G 2‬ة ‪7‬د ا "ب آن ‪" F‬ف ا >‪ 2‬وا &اءة *‪G/‬‬
‫إ‪ F‬ا &<‪ 7‬ا در‪ ّ 4&< ،‬ا‪3‬ذ ا ‪4‬آر (‪ k‬ا ‪ 4‬ا‪ 4 43‬وا ‪%‬هن آ‬
‫)*‪0‬در ا ‪ "#‬ا =ه<( آ‪ n‬أن ا >‪ 2‬آ(‪"* O‬و‪ 2‬و*‪#‬ة ا "ب‪ ،‬وأن ‪4‬د‬
‫ا >‪ %‬آن آ‪ً%‬ا‪ ،‬آ ّ ادوات ا ا‪*4:3‬ه ا >‪ ،2‬وآ‪ n‬أن * ا "ب‬
‫* آن <‪+< G‬ت أ‪N‬ى آ ‪4 #‬ي ز‪ ،4‬وور‪ ،( 21‬وأ*‪ 2‬أ‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪ O<0‬و`ه‪.G‬‬
‫‪ ،'<( .1‬د<‪'.n‬ر& ا
ب ا
‪L 2 . %‬اد ‪ .'6‬ا &هة‪ 2%>* :‬ا ‪ 2Z/‬ا ‪ .20‬ص‪.231‬‬
‫‪ .2‬أ*‪ ،‬أ‪ - .46‬ا م‪ .‬وت‪ :‬دار ا >ب ا "‪ .‬ط‪ .1969 ،1‬ص ‪.40‬‬
‫‪ .3‬ا‪ k( ،43‬ا ‪4 .4‬در ا
‪ K‬ا
‪-‬ه‪ +‬و‪ 0 #‬ا
ر‪ .M‬وت‪ :‬دار ا =‪ .1988 .‬ص‪.60‬‬
‫ا(‪ .s ،:R :W‬ا
‪4‬ا‪ 3‬و‪1‬دا‪ ./ 0/‬ب ا
‪-‬ه‪ .+‬وت‪ :‬دار ا ‪#‬ق‪ .‬ط ‪ .1986 .2‬ص ‪157‬‬
‫‪15‬‬
‫‪ F‬ا "ب ا ‪0‬رى‬

‫وذه‪ E‬ا '‪#‬ق <‪/‬زن إ [ أن ا(‪#‬ر ا >‪ 2‬ا "‪ / 2‬أو ً‬
‫ا "‪ّ%‬د ا ‪U‬ة وا(‪%‬ر‪ ،1‬و ‪L‬ر‪ N‬ا‪%N‬ر روات ‪ [< }C‬أن ا ‪ B:‬ا " ا(&‬
‫إ [ ا ‪=U‬ز * ا ‪U‬ة‪ 2.‬وهك إ‪R‬رات ‪4‬ل <[ أن "‪ c‬ا "ب آ(ا =‪4‬ون آ ‪2‬‬
‫ا "‪ ،2%‬آ‪ 2*J‬أ ا ‪ O<0‬وور‪ ( 21‬و`ه‪ ،G‬و ‪ 4"%' s‬أن ه‪ -.‬ا "‪2%‬‬
‫ا ‪401‬ه أه ا‪%N‬ر * ه إ‪ F‬ا <‪ 2+‬ا‪I‬را*‪ 2‬ا آ(‪#* O‬ة ذ ? ا ‪ ،O1‬و‪41‬‬
‫آ(‪ O‬ا >‪ 2‬ا ‪ 2T%‬ا ‪NJ‬ة ه ا '"<‪4% 4 2‬ة ا‪k‬م * ا "ب ن ا ‪ZU‬رة‬
‫ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬آ(‪ %( 2T%* O‬ط ار‪ ً f%‬و& ً‪ G ،‬آن (‪0‬رى ا "ب '"<ن‬
‫ا >‪ 2‬ا ‪ 2T%‬وا <‪ 2+‬ا‪I‬را*‪ 2‬ن ا‪I‬را*‪ 2‬آ(‪ 2+ O‬ا "ان‪.‬‬
‫و‪ 41‬آ‪ E‬ا(‪%‬ط ا "‪U 2‬وف ‪g‬را*‪ 2‬و ا &ن ا ‪ o A‬ا ‪7‬دي أ‪ %k‬ا ‪ B:‬ا ‪T%‬‬
‫ا '‪ * 4‬ا <‪ 2+‬ا‪I‬را*‪ 2‬ا ‪ B:‬ا ‪ J‬ف ا "‪ 2‬ا ‪ ،2 #‬و &‪ 4‬أ‪R‬ر ا ا ‪ G4‬‬
‫آ ا ‪ O3/C‬إ [ أ‪ k‬ا ‪ B:‬ا " ‪. / ،‬آ إ‪3‬دًا إ [ روا‪ 2‬ه‪#‬م ا ><‪ %‬أن‬
‫د‪N‬ل ا ‪ B:‬ا " آن * ا ‪U‬ة وا(‪%‬ر‪ ،‬وأن ا "ب و‪"a‬ا ا ‪ B:‬و‪31‬ا ه=ء‬
‫ا "‪ [< 2‬ه=ء ا '(‪ ،2‬وه ? أ‪ ًZ‬روات أ‪N‬ى *‪ 2"%#‬وح ا ‪2f'%‬‬
‫وا '‪.‬ا ‪4% [6 2‬و ا‪1‬ب إ [ ا ‪:‬ات *‪ /‬إ [ ا ‪ }$&U‬اا ر‪4U 2:‬ث أن‬
‫ا ‪ B:‬ا " و‪ 27 "a‬ر ل ‪>3‬ا ا(‪%‬ر "ا وو‪"a‬ا ‪6‬وً *&‪2"T‬‬
‫و*‪ 2 k‬وه‪* :G‬ا* *ة وأ‪43 G<3‬رة و* ‪4‬ة‪ ،‬وأن أه ا ‪U‬ة أ‪.N‬وا‬
‫ا "‪ * 2‬أه ا(‪%‬ر‪ ، 3‬أو أن * و‪ Sa‬ا ‪ B:‬ا " ه‪<* G‬ك ا ‪U‬ة وا(‪%‬ر وأن‬
‫‪4‬‬
‫أ‪3‬ءه‪ G‬آ(‪ :O‬أ=‪ 4‬هز ‪ T6‬آ< أي <[ ‪4‬د ‪6‬وف ا "‪.2‬‬
‫و‪ 2&&6‬ا ‪U‬ل‪ S* ،‬ا‪ " .N‬ا‪%F‬ر ا "‪ 0‬ا ‪.‬ي ش ا "ب و*‪S1‬‬
‫‪7‬ده‪" ،G‬ب ‪1 G/0& > G‬ة ا "<‪ ،‬آ( ‪ G/ O‬ا &‪4‬رة <[ ‪ 'C‬ا ‪U‬ادث‬
‫و‪ G/Q S* E3 G/ 2kN 2&T //‬ووف *"‪ ،G/#‬وآ(‪"* G/ O‬ر‪G/‬‬
‫ا ‪= E'U 24‬ر‪ G/‬ا ‪ ،2k:‬آ وآن ‪ G/4‬ا &‪4‬رة <[ ر‪ B‬ا*ر "‪c"% /Z‬‬
‫‪3 7‬ة‬
‫وا ‪ [ < 4‬ذ ? * آن ‪4‬ه‪( 2"* * G‬اء و<‪ G‬ا 'ء‪ 4& ،‬ء *‪ً A‬‬
‫ا ه‪#‬م‪" :‬أن ‪V n& * ً6‬ا <* ا =م‪= ،‬ؤوا إ [ ر *‪& G/‬ل ‬
‫‪/< .1‬زن‪ ،‬س‪' .‬ر& ا

و
ا
‪ 0O . /‬ر ا‪F‬م إ
‪ 03 N‬ا
و
ا ‪ .‬ا &هة‪ 2= :‬ا ‪ n J‬وا ‪ 2‬وا ‪ .#‬ط‪.2‬‬
‫‪ .1968‬ص ‪21‬‬
‫‪ .2‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا
‪I+‬ت ا
<‪ .1980 .‬ص ‪196‬‬
‫‪ .3‬ا ا ‪ ،G4‬أ ا ‪C‬ج *‪ 4U‬أ "&ب‪ .‬ا
‪ .P0D‬وت‪ :‬دار ا >‪ E‬ا "<‪ .2‬ص ‪11‬‬
‫‪ .4‬ا '"دي‪ ،‬أ ا ‪ < 'U‬ا ‪ .'U‬وج ا
?ه‪ Q‬ودن ا
‪ -‬ه‪ .‬وت‪ :‬دار ‪k‬در‪ ،2* .‬ص‪5‬‬
‫‪16‬‬
‫و أ*‪ ،2‬وآن أده[ ا "ب وأ*>ه‪ G‬رأً‪ & ،‬ا ‪ :‬و‪ ،‬أ ‪46 * G‬ث‬
‫ ا 'ء * ا &‪.‬ف ‪ -./‬ا =م؟ ‪1‬ل‪W( ،[< :‬وا ‪i‬ن آ(‪ G "* O‬ا =م ا ُ‪4/‬ى‬
‫‪ /‬ا ‪ %‬وا ‪ ،U%‬و ُ"ف ‪ /‬ا(اء * ا ‪ n0‬وا ‪#‬ء ُ‪ <0‬ا س ‬
‫*"‪ G/#‬ه ا ُ*[ ‪ / ،/‬وا ‪ f‬ا ‪ (4‬وه‪7‬ك ه‪.‬ا ا ‪ }<:‬ا ‪.‬ي ‪ ،/‬وإن آ(‪O‬‬
‫‪1‬‬
‫(=*ً `ه وه ‪./ ،/ 6 [< 2‬ا * أراد‪ -‬ا ‪./‬ا ا ‪."}<:‬‬
‫‪ /W‬ه د‪ 21‬و ه‪.‬ا و‪=( &C‬م ‪W( /$& [< n1‬م ه‪.‬ا ا " ‪ ،G‬وأ‪N‬ى‬
‫ '‪ / O‬ه‪ -.‬ا &‪ 2‬وه ا ‪.E/#‬‬
‫و‪ 41‬ا‪ %‬أ‪) C L* 6 E< ً Z‬ر ا "ب( "أ( ‪ < > G‬ا "ب‬
‫ ه<‪ A* G/‬آ ("‪4/‬ه ‪ 4‬ا ‪"#‬ب ا ‪ 2+‬و‪F F‬هت‪ ،‬و‪ ّA‬ا ‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫ا " ا ‪4%‬وي أول أ‪>R‬ل ا "&‪4‬ات ا '*‪ 2‬وأ'‪ /T‬وأآ‪A‬ه ‪.3‬ا ‪."2‬‬
‫("‪ 0 G G‬إ * ب * ‪ %1‬ا)‪73‬م أ‪4* f3‬و(‪ 2‬و‪ 4$& F‬وأ>ر‬
‫*>‪(> ،2‬ا ‪4 F‬و(ن أ‪%N‬ره‪ G‬ا "‪ 2W‬و*"ر‪ G/‬ا ‪ > ،24‬وإن ‪ 0 G‬إ ‬
‫‪R‬ء *>ب‪./ ،‬ا ‪ * S F‬أن ا "ب آ( ‪4$& G/ O‬ه‪ G‬وأ>ره‪6 G‬ل ا ‪U‬ة‬
‫وا ت وا ‪ }<:‬وأ‪ k‬ا >ن‪ ،‬و> أن (‪ oU%‬أ‪ f3‬ا "ب وأ>ره‪ G‬ا ‪24‬‬
‫)ا ‪1 }f (2 A‬اءة * ورد آ‪ E‬ا اث ا)‪ 01 * *73‬أ(‪%‬ء‬
‫وأ‪ f3‬و‪>6‬ت ‪ ،2%"R‬آ>ب ا =ن ه‪ %* E‬و* ورد * ‪ 01‬د‪2‬‬
‫وأ‪T3‬ر‪ ،2‬وأ‪ * ًZ‬ورد ا ‪ "#‬ا =ه< * أ* أ‪k‬م ا "ب وأد(‪ ،G/‬و‬
‫آ‪ E‬ا ' وآ‪ 3C E‬ا &‪g‬ن‪ 3 F ،‬ا‪I‬ت ا "<&‪ }<: 2‬و‪g‬ت ا‪3F‬اء <[‬
‫ا "ش‪ 3C C ،‬ه‪ -.‬ا‪I‬ت وإن آ‪ O%‬ات ‪ 4=( 2&6F‬ا >‪ * A‬أ>ر ا "ب‬
‫ا ‪ 24‬و‪0‬را‪6 G/‬ل ا ‪ }<:‬وا ‪ ،} :‬إذ أ( > ا "ف أآ‪ [< A‬أ‪ f3‬ا "ب‬
‫و‪N‬ا‪ G/‬ا ‪ 24‬إذا ‪ 214 S% G‬ه‪ -.‬ا ‪ 4& ،3C‬آن ا ‪3‬ل د <‪ G/‬و=د ‪G/‬‬
‫‪3‬‬
‫و'‪0 ? . ،G/* S‬رات ا "ب وأ>ره‪) G‬ا ‪ 2A%* (2 A‬ه‪ -.‬ا ‪.3C‬‬
‫‪ [6‬إ( (=‪ c" 4‬ا‪ 2<Q3‬ا آن ‪ /6T‬ا "ب اوا‪ [< $‬ا ‪3‬ل‪،‬‬
‫‪ 7‬‬
‫و(‪4‬ه ه‪ -.‬ا‪ C'< s6 * 2<Q3‬و"‪4= 4‬ي و*‪ 4& ،&T‬ورد *‪ً A‬‬
‫‪ .1‬ا ه‪#‬م‪ ،‬أ *‪4% 4U‬ا ا ‪U‬ي‪ .‬ا

<ة ا
" ‪ .‬وت‪ :‬دار أ‪6‬ء ا اث ا "‪ .‬ط‪ ،1971 .3‬ص‪.219‬‬
‫‪' .E< ،6 .2‬ر& ا
ب ‪ّ S‬ل‪ .‬وت‪ :‬دار ا >‪#‬ف <‪ #‬وا ‪ .2%T‬ط‪ ، 1965 .4‬ص‪.133‬‬
‫‪ ،< .3‬اد‪ .‬ا
‪ .!ّ4D‬ج‪ ،6‬ص ‪19 ،11‬‬
‫‪ -‬وا(‪ :W‬داود‪ ،‬أ‪' .46‬ر& ر ا
‪ .%‬د*‪ :}#‬دار ا >‪ E‬ا "‪ .‬ط‪1997 ،2‬‬
‫‪17‬‬
‫‪ 'C‬ا ‪%T‬ي ) *‪ S‬ا ‪%‬ن ‪J‬و ‪g‬ي ا &ان( ‪ 'C‬ا‪ } :2I‬وه ا ‪.‬ي ‪}<N‬‬
‫‪1‬‬
‫ا 'ات وارض ‪ 23‬أم وآن ‪ [< R‬ا ء‪{....‬‬
‫* <‪ 4U* 46" :‬ر‪1 ،‬دة‪ :‬وآن ‪ [< R‬ا ء‪1 ،‬ل‪ :‬ه‪.‬ا ‪4‬ء ‪%1 &<N‬‬
‫أن ‪ }<:‬ا 'ء وارض‪ ،‬و أ رز ا "&< ‪1‬ل‪ :O<1 :‬ر‪3‬ل ا‪ ،‬أ آن‬
‫ر ‪ %1‬أن ‪ }<:‬ا 'ات وارض؟ ‪1‬ل‪ :‬ء‪ 1 * ،‬هاء‪ ،‬و* ‪ U‬هاء ‪G‬‬
‫‪ [< R }<N‬ا ء"‪ 2.‬و‪ J3‬ا ا ‪%‬س ا‪} :2I‬وآن ‪ [< R‬ا ء{‪ 1 ،‬ا‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫"<[ أي ‪R‬ء آن ا ء‪1 ،‬ل‪ * [< :‬ا "‪.‬‬
‫و‪1‬ل ‪ 4%‬ا *"&‪ O"3 ":‬وه‪& %* E‬ل إن ا "ش آن ‪ %1‬أن ‪}<:‬‬
‫ا ا 'ات وارض‪Ck * c%1 G ،‬ة ا ء ‪ G ،2Z%1‬ا &‪ 2Z%‬ر‪ SC‬د‪G ،ً(N‬‬
‫ ‪3 S%3‬ات *‪ G ،‬أ‪ * 2f .N‬ا ء ‪>* /"a‬ن ا ‪ G ،O%‬د‪6‬‬
‫‪Z1‬ه ّ‬
‫‪4‬‬
‫ارض‪ }<N G ،‬ا‪1‬ات *‪ ،‬وا 'ات *‪ ،‬وارض *"‪.‬‬
‫أو * ورد *‪ 'C 7A‬ا &‪' %f‬رة ا =‪ }:49 2g G‬وأ( ه رب ا ‪"#‬ى{‬
‫‪ 7‬وا ‪"#‬ى آ( زو ‪4U( ،‬ر ‪0 /3‬ر‬
‫&ل‪" :‬وا "ب &ل ‪N‬ا‪ /‬إن ‪ً /3‬‬
‫( ً ‪ "%J‬ا ‪"#‬ى ا "‪%‬ر‪%" ،‬ت ا =ة '‪ O‬ا "‪%‬ر‪ ،‬وأ‪ O*1‬ا ‪0+‬ء ‪O>%‬‬
‫‪5‬‬
‫ ‪ O0` [6 /3 4&C‬ه‪0` Oّ ' ،‬ء (‪ /‬أ‪ * [CN‬ا‪N‬ى"‪.‬‬
‫ن ا =‪ 7/3 G‬آن ‪ ّ#‬رًا <[ ‪ }f‬ا <* ً '‪ :‬ا آآ‪ ،ً %‬وأ(‬
‫أو ‪ "G/ 1‬إ ّ‬
‫‪6‬‬
‫رآ‪ U( c‬ا =زاء آ< و‪ o6 6f‬ه و‪ /a‬ه '‪ ST& n‬و‪." /T3‬‬
‫‪ 7‬آآ‪ E‬ا ‪V‬هة آ*‪=< V‬ل وا ‪ 'U‬وذ ? ‪ 'C‬ا ‪%T‬ي ‪:2‬‬
‫و‪ 41‬ء *‪ً A‬‬
‫}و* آ‪<3 C‬ن و > ا ‪ f#‬آ‪C‬وا‪<ّ" ،‬ن ا س ا '‪ U‬و* أ(‪V‬ل <[ ا <>‬
‫‪ %‬هروت و*روت{‪:<* 7.‬‬
‫ن آآ‪ E‬ا ّ‪V‬هة آن ا‪ k‬ا*أة <‪` 2‬ت ا <> هروت و*روت‪4& ،‬‬
‫"أ ّ‬
‫آ(‪ O‬ا ‪ O>R 41 2>$7‬إ [ ا <‪ G‬ا)('ن و=ر‪J ،-‬ر‪ /<3‬ا إ [ ارض ‪4‬‬
‫‪ .1‬ا
‪1‬ن ا
‪3 .%5‬رة هد‪7 -2g ،‬‬
‫‪ .2‬ا ‪%T‬ي ‪ <D' . 4U* ،‬ا
‪"S‬ي‪ V -‬ا
"ن '‪W‬و! ‪1‬ي ا
ان‪ :0* .‬دار ا "رف‪ .‬ج‪ ،5‬ص‪.246‬‬
‫‪ .3‬ا ‪40‬ر ا '}‪.‬‬
‫‪ .4‬ا ‪%T‬ي‪ V .‬ا
"ن‪ .‬ج‪ .5‬ص‪.250‬‬
‫‪ .5‬ا &‪ .%f‬ا
‪5X V-‬م ا
ان‪ :0* .‬ا >‪ 2%‬ا &‪ .2‬ج‪ ،17‬ص‪.94‬‬
‫‪ .6‬ا ‪U‬ت‪U* ،‬د ‪ .G<3‬ا

ا
ب‪ .‬وت‪ :‬دار ا ‪/‬ر‪ ،1979 .‬ص‪.102‬‬
‫‪ .7‬ا
‪1‬ن ا
‪3 ،%5‬رة ا ‪&%‬ة‪102 -2g .‬‬
‫‪18‬‬
‫ا‪%N‬ره و ‪*J‬ا "وف و‪ /‬ا >‪ ،‬و > ا*أة ‪ 2&$‬ا =ل وا ‪'U‬‬
‫‪ /< 7%1J / Oa‬وراوداه (‪ ،OJ /'C‬وا‪ /< OfR‬ار>ب إ‪46‬ى‬
‫*"ص ‪7‬ث‪ :‬إ*ّ ا ‪:‬وج د‪ /‬و‪%‬دة اون‪ ،‬أو ‪R‬ب ا ‪ :‬أو ‪،sC( 1‬‬
‫‪N‬را ‪R‬ب ا ‪ E" [6 /&' ،:‬ا ‪ :‬أ‪ /3‬ا‪"1‬ه‪ ،‬و* ر ور‪g‬ه‬
‫‪ :‬ا‪Z‬ح أ*ه &‪ G ،-7‬أ(‪ /‬أرادا ا "دة إ [ ا 'ء ا‪O%<T ،T3‬‬
‫ا أة *‪ /<" /‬ا >‪7‬م ا ‪.‬ي ‪4"0‬ان إ [ ا 'ء ‪ O " ،7"C‬إ [ ا 'ء‬
‫‪1‬‬
‫و >‪ 2&<"* O& /‬هك <[ ه‪ 2Q‬آآ‪ E‬زهة "‪.‬‬
‫‪ 7‬أ* ‪ 201‬ا ‪ 0‬إ‪3‬ف و(‪ ،2<$‬وه ‪ *7* U 201‬أ‪T3‬ر‪2‬‬

‫أو * ورد *‪ً A‬‬
‫‪ 7‬وا*أة * ‪2<%1‬‬
‫*>*<‪3 /* [&% G 2‬ى ا ‪& ،%:‬ل ا &‪ :20‬آن إ‪3‬ف و(‪ 2<$‬ر ً‬
‫ ه‪ ،G‬أ ا >"‪ 2%‬وز( ‪ /:' /‬ا ‪ ،=6‬وو‪ 4 "a‬ا >"‪5" 2%‬‬
‫ا س ‪ /‬وا‪.:‬وه ‪4%" k‬و(‪ ،/‬وآ(ا ‪&<U‬ن رؤو‪4 G/3‬ه إذا ('>ا‬
‫‪2‬‬
‫و‪U‬ون و‪U.‬ن ‪4‬ه‪.‬‬
‫ &‪ 4‬ا‪T3‬ع آّب ا ' وا ر وا‪%N‬ر ‪ ً4 1‬أن '=ا ا‪ f3‬وا ‪>U‬ت ‪6‬ل‬
‫أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ A ،‬ه‪ -.‬ا ‪>U‬ت ا ‪ 24‬آ(‪4* O‬او ‪ 2‬ا "ب ‪،ًCR‬‬
‫ ‪ O<6 ? .‬ه‪ -.‬ا >‪ E‬ا "‪ * 44‬ا &‪6 0‬ل *>‪ 2‬وا >"‪ 2%‬و‪ /(43‬وآ‪،/$ 2C‬‬
‫و‪6‬ل رؤ‪3‬ء ‪ 1‬ور ‪ /‬و‪6‬ل أ‪T‬ل ور ل ‪ ،U k‬و ا ‪ * 2&&U‬و ‪4 4‬ى‬
‫ا "ب أ‪ f3‬أو *‪N B& ،2>* G67‬ات د‪* 2‬ار‪ CR 2‬و*‪ 2A%‬‬
‫ا >‪ E‬ا)‪ ،2*73‬وهك ق ا ‪>U‬ت ا ‪ 2%"#‬وا‪ f3‬ا >‪ ،2‬وا ع ا ‪(A‬‬
‫‪ ?<( F‬أي د <[ و د‪ 0 G ( -‬إ أي ‪R‬ء *>ب‪.‬‬
‫و* ه‪ -.‬ا ‪>U‬ت ا ‪ 2>6 2%"#‬أه‪ 2‬ا ‪ #%U‬و‪41‬و* >‪ * 2‬أ ه‪4‬م ا >"‪ 2%‬و*‬
‫‪ E6k‬ه‪ -.‬ا ‪ ،kC * 2>U‬و‪/ 201‬د أه ا ‪ ،‬و‪ 201‬أ‪Uk‬ب ا‪4N‬ود‬
‫و‪ Q C6 2>6‬ز*‪V‬م و‪/‬ر ا ‪7‬ك "‪ 4%‬ا ‪CU -*J E<T‬ه‪ ،‬و &‪ 4‬وردت ه‪-.‬‬
‫‪ .1‬ا ‪%T‬ي‪ V .‬ا

"ن‪3 .‬رة ا ‪&%‬ة ‪102‬‬
‫‪ .2‬ﺍﻷﺯﺭﻗﻲ‪ .‬ﺃﺒﻲ ﺍﻝﻭﻝﻴﺩ ﻤﺤﻤﺩ ﺒﻥ ﻋﺒﺩﺍﷲ‪ ،‬ﺃﺨﺒﺎﺭ ﻤﻜﺔ ﻭﻤﺎ ﺠﺎﺀ ﻓﻴﻬﺎ ﻤﻥ ﺁﺜﺎﺭ‪ .‬ﺍﻝﻘﺎﻫﺭﺓ‪ :‬ﻤﻜﺘﺒﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﺔ ﺍﻝﺩﻴﻨﻴﺔ‪ .‬ﺝ‪ .1‬ﺹ ‪91‬‬
‫‪ -‬وا(‪ : W‬ا ><‪ ،%‬أ ا ‪.‬ر ه‪#‬م ا '‪ .E$‬آب ام‪ .‬ا &هة‪ :‬دار ا >‪ E‬ا ‪ .20‬ط‪ ،1924 . 2‬ص ‪29‬‬
‫‪19‬‬
‫ا ‪4 2>U‬ة *‪0‬در ‪3‬اء ا ' أو ا ‪ > ،13C‬أ‪ ً>%3 /'6‬و‪ 2`k‬وردت‬
‫ ‪3‬ة ا ه‪#‬م‪ ،‬ه‪ -.‬ا ‪U 2>U‬اره و(&‪ /7‬وا‪7N‬ط ا ا‪: / S1‬ل‪،‬‬
‫وار‪&T /f%‬س ا ‪ 2‬وا "دات ا &‪ 2<%‬ا ‪ ،2<kJ‬و* ورد ‪ * /‬ر ‪ V‬و‪،S=3‬‬
‫ ‪ * /<kC G3‬ا‪T3‬ع ا >‪ E‬ا " ‪ ً41‬ا‪ * k7:3‬د( ا‪f3‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪ 2T%‬ار‪ ًf%‬و&ً ‪&T‬س وا‪FC6F‬ت ا &‪41 24‬م ا ‪ 4‬ا &‪.G4‬‬
‫و‪ c" Oّ 3 41‬ه‪ -.‬ال ‪ 6‬ا(‪ O ّ34‬آ‪ E‬ا ‪ G3 3C‬ا)‪3‬ا‪<$‬ت‪،‬‬
‫إ‪R‬رة إ [ أن *‪ /<N4‬إ [ آ‪ E‬ا ' وا ‪L* }$&6 O' / ،2"%f > G 3C‬آ‪4‬ة‪،‬‬
‫ ه * دس "‪ c‬ا "‪ k‬ا ‪ [< 2<N4‬ا)‪73‬م‪ ،‬وأول ه‪ -.‬ا "‪ k‬ا "د‪2‬‬
‫ ‪73‬م أ‪ G/‬ا "‪ k‬ا)‪3‬ا‪ O%' ،2<$‬ه‪ -.‬ا &‪ 0‬إ ‪ ،G/‬وإن آن ا* ‬
‫ا ‪ ` 2&&U‬ه‪.‬ا * ً‪ ،‬وإ( آ(‪ O‬ه‪ -.‬ا &‪ 0‬وا‪ f3‬ا ‪ sC‬ا ‪Uk 46‬ب‬
‫ه‪ -.‬ا >‪ * E‬هاة ا‪T3‬رة ا ‪ 24‬وآّ‪ /‬ا "ب‪ E=6 * ،‬ا)‪73‬م إ‪4‬ا‪G/‬‬
‫ا ‪ * }A%‬ا اث ا ا &‪ G4‬وا ‪4&" B%‬ات ا ‪ 2‬ا &‪4 ،24‬وا ا ‪2kC‬‬
‫ <‪U‬ك ه‪.‬ا ا)‪f‬ر‪ ،‬إذ آن ‪ E>< 4F‬واد‪ E‬ا " ‪ ً41‬و > ُ ‪ N4‬ا)‪73‬م‬
‫إ [ ‪<1‬ب أء ا =‪V‬ة ا "‪ ،2‬أن '" ه‪ -.‬ا &‪ 0‬ا ‪ 24‬آ‪<3J‬ب أد و‬
‫)‪%‬ت * ا(‪ [/‬إ أ* ‪%‬دة اون وا‪k‬م‪ ،‬و* إ‪1‬ار ‪'C‬د ه‪ -.‬ا "‪%‬دة وأن‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪ 2 U‬إ [ ‪%‬دة ‪44‬ة ' ه‪.‬ا ا ‪.‬ي ‪./<%1‬‬
‫وإذا ‪ "%‬ا ‪&T‬س ا آ(‪ O‬رس دا‪ 4"* N‬ا‪k‬م و* ‪ * /%6k‬ا‪F/‬ت‬
‫وأد‪ 2‬وأ‪=3‬ع وأ‪1‬ال‪ * ،‬ورد آ‪ E‬ا ر وا ' وادب وا ا‪6‬ج ا >‪E‬‬
‫ا " ‪4k * 2/* 2%&6 /> ً41‬ر ا)‪73‬م ه ‪ 2%&6‬ا ‪73 4/‬م‪(4 ،‬‬
‫أن ه‪ -.‬ا ‪&T‬س آ‪ }<: 2<C‬أ‪ f3‬آ‪A‬ة و‪N 01‬ا‪ ،2‬آن > أن ‪A‬ي ادب‬
‫ا‪T3‬ري ا "‪4 ،‬را‪ 23‬ا‪1‬ال ا ‪%"< 2%60‬دة وا ‪&T‬س " ّ‪ 4‬رآً أ‪ ً33‬‬
‫درا‪ 23‬ا‪T3‬رة ا "‪ ،2‬ن ا‪T3‬رة *ه ا ا‪3 S1‬ى ذ ? ا >‪7‬م ا ‪T‬ق‬
‫‪ ًCR‬أو ا >ب آ‪.2‬‬
‫‪ .1‬ا آ‪ .A‬ا
"ا وا
‪ .0‬ص‪157 -152‬‬
‫‪ -‬وا(‪ :W‬ا
<<ة ا
‪ ."+B‬ا &هة‪ 2"%T* :‬ا‪ . 2*&3F‬ج‪ .1‬ص ‪34‬‬
‫‪ .2‬ا
<ة ا
" ‪ .‬ا ه‪#‬م‪ .‬ص‪44 -19‬‬
‫‪ .3‬ﺨﻭﺭﺸﻴﺩ‪ ،‬ﻓﺎﺭﻭﻕ‪ .‬ﺃﺩﻴﺏ ﺍﻷﺴﻁﻭﺭﺓ ﻋﻨﺩ ﺍﻝﻌﺭﺏ‪ .‬ﺍﻝﻜﻭﻴﺕ‪ :‬ﻋﺎﻝﻡ ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﺔ‪ .‬ﻤﻁﺎﺒﻊ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ‪ ،2002 .‬ﺹ‪44 -41‬‬
‫‪ -‬ﻭﺍﻨﻅﺭ‪ :‬ﺍﺒﻥ ﻫﺸﺎﻡ‪ ،‬ﺍﻝﺴﻴﺭﺓ ﺍﻝﻨﺒﻭﻴﺔ‪ ،‬ﺝ‪ . 1‬ﺹ ‪155‬‬
‫‪20‬‬
‫وا '‪L‬ال ا ‪.‬ي ‪T‬ح (‪ 'C‬ه &‪ O‬ا "‪%‬دات ا & ‪ 2‬ا ‪"< 2‬ب‪ ،‬وه &‪ O‬ال‬
‫ا & ‪ 2‬ا ‪ ،/ 2%60‬أي ه &‪ O‬ا‪T 3‬رة ا "‪ 2‬ا ‪ /<>R 24‬اول‪ ،‬وه‬
‫ا‪ 5C6‬ر ا "ب ‪/‬؟‬
‫ ا ا‪ S1‬أن ا ‪0‬در ا "‪CU G/ G 2‬ظ <[ ا>ر ا ‪"< 24‬ب‪[< ،‬‬
‫ا ">‪ * s‬ذ ? ‪*4 O‬ه وا &‪Z‬ء <‪U* /‬و ‪ sT 2‬ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬و(‪/C‬‬
‫ن ذآ ا‪k‬م ور‪ /:‬وأ‪ /$3‬‬
‫‪ ، * > <%1 * E‬وإ ّ‬
‫و‪73) ،/#/‬م ‪ّ 41‬‬
‫ا ‪0‬در ا "‪R 2‬ء‪ ،‬وذآ * ‪ * / 6‬أ‪ f3‬و* ‪% E6k‬د‪ * /‬إ‪4‬اع ‪ 1‬‬
‫(‪A‬ي و‪"R‬ي ‪R‬ء ‪6 Ng‬ص ا)‪73‬م <[ إزا * ً‪ ،‬و*‪ S‬ذ ? ‪i‬ن آ‪ E‬ا '‬
‫وا ر وأ‪ ً (6‬ا ‪ "#‬ا =ه< أ&‪ c" O‬ا ‪0‬ر * ال ا & ‪ ،2‬ا ‪O%6k‬‬
‫ه‪ 2V‬ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬وا(‪64‬ره‪ ،‬وه‪ -.‬ا‪1‬ال ا &‪ 46 T" O‬ذّا‪ /‬د‪FF‬ت‬
‫<[ (ع ا ‪0‬رات ا "&<‪ 2‬وا ‪4‬ا(‪ 2‬ا ‪ O%6k‬ا "‪%‬دة ا ‪ %1 2‬ا)‪73‬م‪ ،‬وإن‬
‫‪1‬‬
‫‪/ * O<N‬و ا‪T3‬رة و‪ G /UTR‬ا ‪:‬ل‪.‬‬
‫و ا ‪i 2&&U‬ن * و ا ا ><‪ %‬آ ا‪k‬م‪6 ،‬ل ‪6‬ص ا "ب <[‬
‫أ‪ G/*k‬و&ّ‪ G/‬إ ‪ ،/‬و* أ( " آن ه آ دار *>‪ Gk 2‬داره‪4%" G‬و(‪،‬‬
‫وإذا أراد أ‪46‬ه‪ G‬ا '‪ ،C‬آن ‪ V* S0 * Ng‬أن 'ّ ‪ ،G0‬وآن أول *‬
‫‪ S0‬إذا د‪ V* N‬ان 'ّ أ‪4* * E=" 2." ً Z‬ى أه‪ 2‬ه‪ -.‬ا‪k‬م ‪4‬ى‬
‫ا "ب و‪ ،/1‬وا)('ن ‪ S' *4‬أ‪k‬م ا "ب و"‪4‬ده وآ ه‪.‬ا ا &‪/ s4‬‬
‫وا ‪% (C‬د‪a * E=" ، /‬ع آ‪ * A‬آن ‪ / 6‬و‪6‬ل ‪%‬د‪ * /‬اث‬
‫‪ >* 1‬أن ‪"< &%‬ب ر‪ً4k‬ا ‪J F‬س * ا‪ f3‬وا &‪ 0‬ا ‪.24‬‬
‫و ‪ * s‬ا '‪ 4"%‬و د أ‪"< f3‬ب آ(‪4* O‬او ‪4 G/ 2‬ور ‪6‬ل ا‪ 2/ I‬و‪6‬ل‬
‫أ‪ k‬ا ‪ }<:‬وا >ن > ‪ <0 G‬أي ‪R‬ء *>ب‪ ،‬و‪> F 41‬ن أ‪4&"* f3‬ة و*آ‪2%‬‬
‫<[ ‪R‬آ<‪ 2‬ا‪ f3‬وا ‪ G67‬ا ‪ 20‬وا ((‪ 2‬وا ‪ًW( ،2<%‬ا ‪7NF‬ف ا ‪2Q%‬‬
‫وا ‪W‬وف ا ‪" 2TU‬ب ‪3‬اه‪ * G‬ا ‪"#‬ب ا ‪.‬آرة‪ f3 ،‬ه *‬
‫‪ k6‬ا =‪ S‬وا ‪W‬وف ا ‪ ، 2>U‬و‪1 41‬ل ا ‪ s*F o6%‬و‪ }U‬إ(ّ آن <"ب‬
‫‪N .1‬ر‪ ،4R‬روق‪ .‬أد‪ Q‬ا‪ S‬رة ا

ب‪ .‬ص ‪45 -44‬‬
‫‪ .2‬ا ا ><‪ .%‬آب ام‪ ،‬ص ‪33‬‬
‫‪21‬‬
‫‪ G// g‬و‪0‬را‪4 G /> ،G/‬رس ‪ }6‬درا‪ /3‬و ‪ n#> G‬ا &ع آ‪ * A‬و ه‪/‬‬
‫‪1‬‬
‫و‪ 3 F‬ا "‪ 2‬ا ‪.2 #‬‬
‫ ‪.‬ا ا ‪ 4C‬درا‪ 23‬أدن ا "ب و<'‪ G/C‬ا ‪./ ،24‬ا ا ‪a‬ع ‪}< G‬‬
‫اه*ً آً ا ‪ًW( ،A6%‬ا &<‪ 2‬ا &ش وا ‪ }$‬ا "<&‪./ 2‬ا ا ‪a‬ع ‪ ،‬وآ *‬
‫ه ? أ‪3‬ء و("ت ‪ c"%‬ا ‪ 2/‬وا‪k‬م *‪.‬آرة ا ‪0‬در ا "‪ 2‬و` ا "‪2‬‬
‫أو ا &ش ا >‪> > E"0 2.2C#‬ة ‪ 2<*R‬ووا‪ 2Ua‬و‪ 2‬ا "ب‬
‫و<'‪ G/C‬ا ‪ S* ،24‬ه‪.‬ا وإن ‪ [6 0 G‬ا‪I‬ن ( وا‪: F ? . ،a‬ل (‪ C‬و د‬
‫ ‪ #‬أ‪ f3‬وأ>رًا و&‪.4$‬‬
‫<'‪ 2C‬د‪ 2‬أو ‪ّ0‬ر د ّ‬
‫ن *‪ <T0‬ا =ه<‪ ،2‬ه ا‪7Tk‬ح *'‪4U‬ث ‪/W /‬ر ا)‪73‬م‪ ،‬و‪41‬‬
‫آ أ ّ‬
‫أ‪" O&<f‬ا =ه<‪6 [< "2‬ل ا &م ‪ %1‬ا)‪73‬م ‪ًV‬ا ا ‪ 2 U‬ا ‪k‬ر <‪ /‬ا "ب‬
‫"‪/ 4‬ر ا)‪73‬م‪ ،‬وذ ? ا‪ ?< * ً(=/3‬ام وازدراء =‪ /‬أ‪ /Uk‬و <‪2‬‬
‫ا آ(ا <‪ /‬و =‪ G/</‬وا‪ G/%‬ا‪k‬م‪ ،‬آ أن ا‪%T(F‬ع ا "م ‪J‬ر ا "ب‬
‫‪ %1‬ا)‪73‬م آن *‪T3 ً*3‬رة وا ‪:‬ا‪ ،2‬و " ا '‪ E%‬ذ ? * ءت ‬
‫ا ‪0‬در ا)‪ 2*73‬ا (‪W‬ت إ [ ا ‪ 2%&U‬ا ر‪ %1 2:‬ا)‪73‬م (‪W‬ة ‪E%' 2kN‬‬
‫"رض "‪4 & c‬ه ء ا)‪73‬م‪ ،‬آ آن واة ا '< دور &< ‪JR‬ن‬
‫أه ا =ه<‪ E%' 2‬ا ‪U‬ل ا >‪ %‬ا ‪.‬ي ء ا)‪73‬م‪.‬‬
‫وذآ اد < أن ‪ 2WC‬ا =ه<‪ 2‬وردت ا &‪g‬ن ا >‪ G‬ا 'ر ا ‪2(4‬‬
‫دون ا 'ر ا >‪4 ،2‬ل ذ ? <[ أن ‪/‬ره آن "‪ 4‬ه=ة ا ‪3‬ل <‪ ،24‬وأن‬
‫ا '< ا‪<"3‬ه *‪ .‬ذ ? ا ‪ 3.4" U‬و‪ <T0* * G/C‬ا =ه<‪ ["* 2‬ا '‪C‬‬
‫وا ‪ EZ+‬وا "‪ 2%0‬و‪ 2<1‬ا(ة‪ ،‬و ‪ s‬ا =‪ /‬ا ‪.‬ي ه ‪ 4a‬ا "<‪ ،G‬و‪./‬ا ا "[ وردت‬
‫ا ><‪1 2‬ل ا ‪ #‬ا =ه< و آ<‪A‬م‪:‬‬
‫ق ‪ !ِ \\\\\\\0‬ا
‪-‬ه‪\\\\\\\+‬‬
‫‪َ \\\\\\\ !َ \\\\\\\0-‬‬ ‫‪ .‬أ‪\\\\\\\+ ٌ\ \\\\\X‬‬
‫‪َ \ \\\\\َ+0-‬‬
‫أ‪ْ َ F F‬‬
‫‪H.Lammens: Islam: Beleifs and Instituations. London. 1929. p.18. 1‬‬

‫‪ ،< .2‬اد ‪ .‬ا
‪ .!ّ4D‬ج ‪ .6‬ص ‪.11‬‬
‫‪ .3‬ا
‪4‬ر ا
<‪ ./‬ج‪ ،1‬ص‪.38‬‬
‫‪22‬‬
‫‪1‬‬
‫و*"‪ C' F :-‬أ‪ < C' < 46‬ق ‪./C3‬‬
‫ن ا &‪0‬د * آ<‪ 2‬ا =ه<‪ s ،2‬ا =‪ /‬ا ‪.‬ي‬
‫و‪L‬آ‪ 4‬ا '‪#‬ق ) ‪ (/'4‬أ ّ‬
‫‪2‬‬
‫ه ‪ 4a‬ا "<‪ ،G‬إ( ا '‪ C‬وا ‪ EZ+‬وا "‪ 2%0‬و* إ [ ذ ? * *"ن (‪ / [/‬ا)‪73‬م‪.‬‬
‫و‪ 2WC Z‬ا =ه<‪ 2‬أ‪ Z‬ا ّ‪%‬ع ا‪k‬م واون وا ‪#‬ك * *‪/C‬م إ‪.*73‬‬
‫و*‪ <T0‬ه<‪ 2‬و* ‪"* * <U‬ن ‪4 2%<3‬ل <[ ا =‪ /‬و‪ 2<1‬ا "<‪G=( 41 ،G‬‬
‫ `‪ %‬وإ ‪U‬ف و‪ [< S1‬ا "ب ا ‪R .‬ا ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ ،‬و‪ G/%6k 41‬ه‪.‬ا‬
‫ا ‪f <T0‬ال ا ر و‪F‬ز*‪' ،G/‬ه‪ G‬ذ ? إ‪N‬ا ‪6 * G/‬آ‪ 2‬ا ‪T‬ر ا ‪ZU‬ري‬
‫ا)('(‪ ،‬آ ‪3‬ه‪ G‬إ [ ‪ * 46‬ا &< * ‪ G/(JR‬و*>(‪ G/‬ا*‪.G‬‬
‫ن ا " ب ا =ه<‪ 2‬آ(‪[< O‬‬

‫و "<} "&‪4‬ات ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪" ،‬وف أ ّ‬
‫*‪.‬اه‪ E‬وأدن‪ *g * G/ ،‬و ‪A‬اب وا "&ب وا ‪ o"%‬آ ‪CU‬ء أو ا ‪.2CU‬‬
‫و*‪ 4% * G/‬ا‪k‬م واون وه‪ G‬ا`<‪ 2%‬إذ زا أ(‪ G/ّ & /‬ز ‪ [C‬آ أو‪a‬‬
‫ا &‪g‬ن‪4%"( * }:‬ه‪ G‬إ‪ (& F‬إ [ ا ز ‪ ، 3{[ C‬وه‪.‬ا ا ‪ n0‬ه‪ G‬ا ‪ّ=6 .‬ا إ [‬
‫‪4‬‬
‫ا‪k‬م و‪401‬وه و(‪U‬وا ‪ /‬و('>ا ‪ /‬ا '‪ ?$‬وأ‪<6‬ا ‪ /‬و‪*ّ6‬ا‪.‬‬
‫و*‪ * G/‬دان ‪/‬د‪ 2‬وا ‪0‬ا(‪ ،2‬و*‪ * G/‬آن "‪ 4%‬ا ‪ 2>$7‬و‪V‬ن أ(‪ /‬ت‬
‫‪5‬‬
‫ا آ أو‪ a‬ا &‪g‬ن‪ }:‬و="<ن ا ‪%‬ت ‪ (U%3‬و * ‪/#‬ن‪{.‬‬
‫و*‪# 4&" G< n1 * G/‬ء ‪'6 7‬ب و‪ o" F‬إذ ‪ 1‬ا آ ورد ا &‪g‬ن ا >‪:G‬‬
‫}* ه إ‪ 6 F‬ا ‪( (4‬ت و(‪ U‬و* ‪ ></‬إ‪ F‬ا ‪4‬ه{‪ ،6‬وآن ا "ب أ‪ & ً(6‬ن‬
‫ ذ ? ‪ً"R‬ا‪& ،‬ل ‪ R‬ه<‪:‬‬
‫‪7‬‬
‫ و‬
‫‪ُ6 c‬ا ٍ أ̀م َ‬
‫‪ُ X‬‬ ‫ت ‪cْ/َ %7‬‬
‫‪X‬ةٌ ‪ُ %7‬‬
‫‪ .1‬ا ‪V‬وز(‪ 4% .‬ا أ‪9 ،46‬ح ا

‪+‬ت ا
<"‪ .V‬وت‪ :‬ا >‪ 2%‬ا "‪ ،2003-.20‬ص‪.148‬‬
‫‪ 7‬اد <‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ ،1‬ص ‪.38‬‬ ‫‪ ،/' 4 .2‬ا
‪ 7‬وا م‪ً &( .‬‬
‫‪ .3‬ا
‪1‬ن ا
‪3 .%5‬رة ا ‪39 *V‬‬
‫‪ .4‬ا '"دي‪ ،‬أ ا ‪ < 'U‬ا ‪ .'U‬وج ا
?ه‪ Q‬ودن ا
‪ -‬ه‪ .2* ..‬ص ‪21‬‬
‫‪3 .5‬رة ا ‪16 -2g .U‬‬
‫‪3 .6‬رة ا =‪24 -2g .2‬‬
‫‪ .7‬ا ‪U‬ت‪U* ،‬د ‪ .G<3‬ا

ا
ب‪ .‬ص ‪113‬‬
‫‪23‬‬
‫أو آ ‪1‬ل ا ه‪#‬م ‪4&"* 3‬ات ا "ب‪ " :‬آ(ا ‪ ً*1‬أ‪Uk‬ب ‪R‬ك‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫أ‪Uk‬ب أون‪ F ،‬ون "‪ ًA‬آ‪ 4" ً$‬ا ت"‪.‬‬
‫و‪` F‬ا‪4 2‬م إن ا "ب ‪ 4& o"%‬آن "‪ 4&" G/Z‬أن ا ‪ sC‬ه ا ‪4‬م‪ ،‬و ‪? .‬‬
‫‪ّ 3‬ا ا أة (‪'C‬ء ‪:‬ج *‪ * /‬ا ‪4‬م‪ ،‬وأن ا & ‪ ' *4‬د* ‪i‬ن (‪' 'C‬‬
‫ن ا ‪ sC‬ه ا ‪4‬م‪ ،‬و‪1‬ل ‪ًR BJ‬ا ‪ :‬ا ‪C#‬ى و‪& <1 1 J3 41‬ل‪ " :‬أ =‬
‫‪2‬‬
‫‪." %>3 'C( O ' %Z‬‬
‫و‪ GV G/* 2C$f‬أن ا ‪> sC‬ن '‪ G‬ا)('ن <[ ه‪ $f 2Q‬و'( هم‪i ،‬ذا‬
‫ه *ت أو ‪V G 1‬ل *‪0* ًCT‬رًا ‪k‬رة ا ‪40 $T‬ح <[ ‪-%1‬‬
‫*'‪ ، ً#6‬و‪ 41‬أ(‪ 4#‬أ‪ 46‬ا ‪"#‬اء ذ ?‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ %0+‬ى ا
‪ /‬هم‬ ‫‪ fّ+‬ا
‪ S‬وا
ن ‪%0+‬‬
‫و‪ 41‬أدى ‪/‬ر ا)‪73‬م إ [ وز *‪U<T0‬ت ‪44‬ة‪ ،‬و*ت *‪U<T0‬ت ‪241‬‬
‫آ(‪ G$7 * O‬ا ‪ ? . ،2‬ا ‪4‬را‪3‬ت ا =‪ E‬أن ل ا ‪ 2‬وا "‪ 2‬درا‪23‬‬
‫ا ‪U<T0‬ت وا ‪C‬ظ ا =ه<‪ 2‬ذات ا "( ا ‪ E'6 24‬ا <‪=/‬ت ا "‪ 2‬ا ‪،2C<:‬‬
‫إ‪ 2a‬إ [ درا‪ 23‬أ‪3‬ء ا‪k‬م وا‪ 2/ I‬واون و*ه‪ 2‬أ &‪ /‬و("‪ /‬ود‪ /FF‬‬
‫ا <‪ 4' ? . ،2+‬آ‪ًA‬ا <[ ‪ 2<& G/‬ا &م ا ‪ 24‬و(‪.2/ G/W‬‬
‫‪ .1‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا

<ة ا
" ‪ .‬ج‪ ،3‬ص ‪226‬‬
‫‪ .2‬ا '"دي‪ .‬وج ا
?ه‪ 2* .Q‬ص ‪45‬‬
‫‪ .3‬ا ‪40‬ر ا '}‬
‫‪24‬‬
‫‪4 :ً37‬در درا أدن ا

ب ‪ !"#‬ا م‬
‫‪J‬ر ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م ه أ‪ G'1 n"a‬آ‪ %‬ا ‪L‬ر‪N‬ن ا "ب‪ ،‬وأآ‪ * A‬ذآو‪ -‬‬
‫ر ه‪ -.‬ا ‪ 2%&U‬أ‪ f3‬و‪ ،%"R 01‬أو أ‪%N‬ر أ‪.N‬وه * أه ا >ب‪.‬‬
‫< ا(‪ O/‬ه‪ -.‬ا‪%N‬ر إ [ ا '‪ 1#‬ا &ن ا ‪QT G ،# S3‬ا ‪-./‬‬
‫ا وات و‪ّ>R‬ا أآ‪A‬ه وو ه &‪ ،4‬و ‪C> G‬ا ‪./‬ا ا وي ا >‪ E‬ا "‪2‬‬
‫ا &‪ 24‬ر ا =ه<‪ ،2‬ر "ا إ [ *‪0‬در و*ارد أ‪N‬ى‪43 G/43 ،‬‬
‫ا ‪+A‬ة و‪4‬و ر ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م ‪ >#‬أ‪.Z‬‬
‫و* أه‪ G‬ا ‪0‬در ا ا‪"3‬ن ‪ /‬ا '‪1#‬ن ‪4‬را‪ 23‬ر ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‬
‫و*"‪ 2‬أد(‪:< * G/‬‬
‫‪ .1‬ا ‪0‬در ا‪RF‬ر‪ 2‬وا ‪.2<%‬‬
‫‪ .2‬ا &ش وا >ت ا "‪ %1 2‬ا)‪73‬م‪.‬‬
‫‪ .3‬ا راة وا >‪ E‬ا "‪.2%‬‬
‫‪ .4‬ا >‪ E‬ا >‪ :2>37‬ا ((‪ 2‬وا ‪ 27‬وا ‪ 2T(V%‬وا '(‪.2‬‬
‫‪ .5‬ا ‪0‬در ا "‪ 2‬وا)‪.2*73‬‬
‫‪ :F‬ا ‪0‬در ا‪R‬ر‪ 2‬وا ‪ * %" :2<%‬ا ‪0‬در ا ‪"< 2/‬ف <[ ر ا "ب‬
‫أو ً‬
‫و<[ و‪ G/‬ا &‪ 4 o6 ،24‬إ‪R‬رات ‪ 2<<1‬ه‪ -.‬ا ‪0‬در "‪ c‬أ‪k‬م‬
‫ا "ب و‪ G// g‬و "‪ ،G/3&f c‬أدت ‪J‬ر ا ‪ 2‬ا "‪.2‬‬
‫(ً‪ :‬ا &ش وا >ت ا "‪ %" ،2‬أه‪1 G‬م ا '‪1#‬ن ا ‪ oU%‬ا &ش‬
‫وا >ت ا "‪ 2‬ا دو(‪ /‬ب * ‪ %1‬ا)‪73‬م و ‪ ./‬و &‪ّ'1 4‬ا ا <‪=/‬ت‬
‫ا "‪ 2‬إ [ ‪=/‬ت ‪ 2 R 2‬وه‪ :‬د‪ 2‬و‪ 2Ck‬و ‪ 2(U‬و ‪=/‬ت ‪2‬‬
‫أ‪&<f‬ا <‪ /‬ا‪ G3‬ا '‪ 4‬وه ا ‪ B:‬ا آ "‪ 2‬وا '‪ 2Q%‬وا &‪ 2(%‬وا ‪2U‬‬
‫وا ‪.2*ZU‬‬
‫و"‪ 4‬ه‪ -.‬ا &ش ‪ 2"<f‬ا ‪0‬در "‪4&"* 2‬ات ا "ب‪" ،‬ر ‬
‫أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م و *"&‪4‬ا‪ G/‬ا ‪ 4'* 24‬ا ‪4‬ر ‪ 2‬او [ * ا ‪0‬ص‬
‫ا "‪ 2‬ا &‪ /=/< 2R‬ا "‪4‬دة ‪ 2 R‬آ(‪ O‬أو ‪.2‬‬
‫‪25‬‬
‫وأ`<‪ E‬ا >ت ا "‪ 2‬ا ُ‪ /< A‬ه أ*ر ‪ ،20:R‬آ‪ 2%3‬ء‬
‫*"‪ ،4%‬أو إ(‪#‬ء ‪ ،O‬أو ‪CR‬ء * *ض أو &‪ ،2*4‬أدت ه‪ -.‬ا &ش أآ‪26( * A‬‬
‫‪1‬‬
‫ ‪ 26( * F 2+‬د‪.2‬‬
‫وه‪ -.‬ا &ش ا >‪ 2C#‬ا "‪ 2‬ا =‪ 2‬أي ا ‪ ،‬و ا "‪ 2‬ا ‪F 2 #‬‬
‫‪R }f* 3‬ل ا ‪=U‬ز ا ‪4U 2N‬ود ا ‪#‬م آ‪% }f‬ك ودو*‪ 2‬ا =‪4‬ل وا "‪7‬‬
‫وا ‪ =U‬وء وا ‪%‬اء‪6 41 ،‬ت إ‪ 2a‬إ [ أ‪3‬ء أ‪7‬م و*<ك أ‪3‬ء ‪ 2/ g‬وأ‪k‬م‪،‬‬
‫ ‪ S' G‬ا ‪L‬ر‪N‬ن ا "ب ا >‪ ،/* A‬و* ه‪ -.‬ا ‪0‬ص ا >‪ ّ> 2C#‬ا ‪A6%‬ن‬
‫‪2‬‬
‫* ا‪:3‬اج أ‪3‬ء ‪ 2/ g‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬ا &‪ 24‬و*"‪ 2‬ا ا‪ Sa‬ا آ(‪./ 4%" O‬‬
‫و‪k‬ر ا ‪ S‬وا '‪k > 4‬رة ‪ S$%f‬ا‪ 2/ I‬ا "‪ ،2‬ه درا‪ 23‬و‪'C‬‬
‫ن أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬و‪/Ck‬‬
‫أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬و("‪ /‬ا ("‪ ،/ O‬و&ّر د<‪ '<( n‬أ ّ‬
‫وأ &‪ /‬ا >‪&( 2C#‬ش ا "‪ 2‬ا =‪ 2‬وا ‪ ،2 #‬إ‪3 2a‬ء ا‪7‬م ا آ‪،2%‬‬
‫ن * ّ‪ G‬اآ‪7 #‬د‬
‫" ّ‪ * 4‬أه‪ G‬ا ‪0‬در ‪ 2/ g 2"%f G/C‬ا "ب‪ ،‬وه ‪ #‬إ [ أ ّ‬
‫ا "ب * (&ش‪ ،‬و"‪ / 4‬آ ّن ‪> 4‬ة آ‪ 2‬ووا‪ G 2Ua‬ا‪4 2 / I‬‬
‫ا "ب‪ ،‬و(=‪ 4‬ه‪ -.‬ا &ش ‪ 3 F‬ا =‪ /* 2‬أ‪3‬ء ‪ ً"a* / 4=( F ،2/ g‬‬
‫(‪0‬ص *&‪ ،2*4‬آ (=‪ 4‬ا‪CN‬ء أ‪3‬ء ‪ 2/ g‬وورود أ‪3‬ء ‪44 2/ g‬ة‪/ ،‬ك ا‪7N‬ف‬
‫ أ‪3‬ء ا‪ E'U I‬ا ‪*V‬ن وا >ن و آ ه‪.‬ا د‪46 [< 2 F‬وث ‪T‬ر ا ‪U‬ة‬
‫ا ‪ 4 24‬ا "ب‪ ،‬و<[ ‪ J‬ه‪ -.‬ا "&‪L 4$‬ات دا‪ 2<N‬و‪N‬ر ‪ 2‬أ‪ O46‬ه‪.‬ا‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪T‬ر‪.‬‬
‫و‪ $3 n"Z o6‬ا ‪0‬در ‪ [&%‬ه‪ -.‬ا‪3‬ء وا "ت‪ ،‬ا ‪ S‬ا ‪.‬ي "‪4‬‬
‫< ‪ 2/ g 2"%f G/C‬ا "ب و‪ /&&6‬و‪ G/‬ا ‪U‬ة ا ‪ 2‬ا "‪ ،2‬و"د ا ‪ ZC‬اآ‪%‬‬
‫ ا >‪ n#‬ا >ت وا &ش ا "‪76 2‬ت ا "<ء اورو (‪.‬آ *‪:G/‬‬
‫وآ‪/‬رت ا ‪.‬ي زار ا ‪=U‬ز آ آ‪ 24* n#‬ا ‪%‬اء م ‪ ،1812‬و(‪.‬آ أ‪ً Z‬‬
‫ا " ‪ G‬ا)(=<‪V‬ي ‪#‬رز دو ا ‪.‬ي ‪1‬م ‪R 2<6‬ل ‪7‬د ا "ب وآ‪4 n#‬دًا *‬
‫‪ ،< .1‬اد‪ .‬ا

‪ ،!4D‬ج‪ .1‬ص‪ - 46-42‬وا(‪ 4% G 3 :W‬ا "‪' .VV‬ر& ا
ب ا
‪-‬ه‪ .+‬ص‪.14‬‬
‫‪ ،< .2‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ .1‬ص‪.46‬‬
‫‪ -‬و ‪7f7‬ع ا &ش ا "‪ > 2‬ا "دة إ [ ا >‪:‬‬
‫‪Kitchen. Documentation for Ancient Arabia. Liverpool University Press. 1994. V1‬‬
‫‪Montgomery. Arabia and the Bible. University of Bennsylvania Press. Philadelphia. 1934.‬‬
‫‪ ،'<( .3‬د<‪' .n‬ر& ا

ب ا
‪ .%‬ص ‪187 ،185،183‬‬
‫‪26‬‬
‫ا &‪%‬ر ا ‪ 2T%‬ا ‪4* -=U‬ا‪ - k $‬م ‪ 1875‬و(& (&‪ /R‬وآ‪C L* E‬‬
‫)‪ ،( Travels in Arabia Desert‬إ‪76 2a‬ت ا " ه وأو ا <‪.‬ان ‪*1‬‬
‫‪76‬ت ‪R‬ل ا =‪V‬ة ا "‪ 2‬ا ‪C‬ة ‪ 1884 -1876‬وآ‪ C#‬آ‪* A‬‬
‫‪1‬‬
‫ا &ش ا "‪ 2‬ا ‪.2 #‬‬
‫ ‪ :ًA‬ا راة وا >‪ E‬ا "‪ 4& ،2%‬ء ذآ ا "ب *ا‪ * Sa‬أ‪C3‬ر ا راة‪) ،‬ار*‬
‫وا‪ ("R‬ا "د أ‪ /*41‬إ [ ‪ 650-700 ) 23‬ق‪.‬م(‪ ،‬و‪Ng‬ه ‪ 4/ [6‬ا‪3F‬ة‬
‫ا >‪ 63-200 )2‬ق‪.‬م(‪ ،‬وه ‪#‬ح ‪ 217‬ا "ب ‪/‬د‪ ،‬إ‪ 2a‬إ [ * ورد *‬
‫أ‪%N‬ر ‪01‬ة ا "ب ا <د اور‪ <R‬وا <د ا ‪ 500 -400) <%‬م( اول‬
‫‪2‬‬
‫آ‪ %‬أ‪%6‬ر <'‪ 2%f T‬وا ‪ (A‬آ‪ E‬ا "اق‪.‬‬
‫أ* * ورد آ‪ E‬ا ‪L‬رخ ا و*( ا ‪7 n3 /#‬س) ‪ 100-37‬م(‪،‬‬
‫‪ 3F‬آ‪g" :‬ر ا ‪/‬د"‪" ،‬و‪6‬وب ا ‪/‬د"‪*<"* /C ،‬ت ‪ 2‬ا "ب‬
‫أد آ‪A‬اً‪ ،‬و‪ /‬أ‪ ًZ‬أ‪%N‬ر *‪ 2<ّ0C‬ا "ب ا(‪%‬ط ا ‪k .‬ه‪ G‬ا ‪L‬رخ‬
‫و‪/ G/17‬د‪.‬‬
‫را"ً‪ :‬ا ‪0‬در ا >‪ 2>37‬آ >‪ E‬ا ((‪ 2‬وا ‪ 27‬وا ‪ 2T(V%‬وا '(‪ ،2‬آ(‪O‬‬
‫را‪ً4‬ا *'‪ً4‬ا ‪J‬ر ب * ‪ %1‬ا)‪73‬م و‪ G/‬أد(‪ G/‬و‪6 4& ،G// g‬ت أ‪ ً(6‬ه‪-.‬‬
‫ا >ت أ‪3‬ء أ‪k‬م و‪ %1 241 2 2/ g‬ا)‪73‬م "‪4‬ة ‪1‬ون‪ ،‬و <ارد ا ‪0‬ا(‪2‬‬
‫أه‪ 2‬آ‪%‬ة *"‪ 2‬أدن ا "ب و*"&‪4‬ا‪ G/‬و‪"# G/17‬ب ا‪N‬ى‪ ،‬و‪ 41‬آ‪E‬‬
‫أ`<‪ +< /%‬ا ((‪ 2‬وا '(‪ ،2‬و‪4U‬ث *‪L‬ر‪ N‬ا >'‪ 2‬أ‪%N‬ر ا &‪ $%‬ا "‪2‬‬
‫آ ‪ 23'+‬وا ذرة و‪ G/17‬وم‪.‬‬
‫و* ه‪ -.‬ا ارد ا >‪.( 2>37‬آ‪ :‬ا ‪L‬رخ ا (( هود‪ 425-480 s‬ق‪.‬م‪،‬‬
‫وددور ا ‪ 40 -80) <&0‬ق‪.‬م( ا ‪.‬ي ول ا ‪7 o4U‬د ا "ب و‪0 * 2kN‬‬
‫(‪%‬ط‪.‬‬
‫و‪3‬ان ا =‪+‬ا ا (( )‪ 30‬م(‪،‬ا ‪.‬ي و‪ 2<6 nk‬ا &‪ 4$‬ا و*( ` س <[‬
‫ا =‪V‬ة ا "‪ ،2‬و‪<T‬س ا =‪+‬ا )‪ 170-100‬م( ا ‪.‬ي "ض آ‬
‫‪ .1‬درادآ‪ B/ . k ،2‬ث 'ر& ا

ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬ن‪ :‬دار ‪ ،1988 .#< R‬ص ‪19‬‬
‫‪ .2‬ا
‪4‬ر ا
<‪ ./‬ص ‪47‬‬
‫‪27‬‬
‫ا =‪+‬ا‪V=< 2‬ة ا "‪ > ،2‬ه‪ -.‬ا ‪0‬در ‪ G‬ول ا =(‪ E‬ا ‪ 4 ># 4‬إ‪F‬‬
‫(‪01 n‬ة " * "‪ [< /Z‬أ‪3‬ء "‪ c‬ا‪ 2/ I‬ا "‪.2‬‬
‫إ‪L< 2a‬ر‪ N‬ا 'ن ا ‪ .‬آ‪%‬ا <‪ 2+‬ا '(‪ 2‬و*‪F7* 6 G/‬‬
‫)‪520‬م(‪ ،‬و‪ 6‬ا'' )‪ 550‬م(‪ ،‬وإ‪ }U3‬ا(‪T‬آ) ‪ 400‬م(‪ ،‬و‪"R‬ن ار‪*R‬‬
‫ ا &ن ا 'دس ا ‪7‬دي ‪ E6k‬ر‪ $3‬ا ‪4/#‬اء ا ‪ ،U‬ا ‪E." oU%‬‬
‫ذي (اس ‪0‬رى (=ان‪ ّ4 o6 ،‬ه‪.‬ا ا ‪L‬رخ أ( ‪ [< 06‬أ‪%N‬ر (=ان *‬
‫‪7‬ط *<ك ا ‪U‬ة‪.‬‬
‫و*‪L‬ر‪ N‬ا >'‪ 2‬ا (ن *‪ A‬أو‪%3‬س ا &‪0‬ي )‪ 340-260‬م( ‪ Z o6‬آ‬
‫إ‪R‬رات ة ا "ب ‪ 3F‬ا ‪#‬ط ا '‪7 U‬د ا "ب و‪7‬د ا ‪#‬م‪،‬‬
‫ووآس )‪ 575-500‬م( وه أ‪ /R‬آ‪ T(V E‬ر ‪7‬د ا ‪#‬م‪ ،‬و‪41 41‬م ‬
‫*"<*ت ‪ 21‬ا ‪C<6 23'+‬ء ا وم‪ ،‬وا ‪L‬رخ *رآ<س )‪320‬م( &‪" 4‬ض ‬
‫‪ nk 7‬دات ا "ب ا ‪U‬ب وا ‪V‬واج وا‪01F‬د > آ"‪GW‬‬
‫آ <"ب ‪ً <1‬‬
‫ا ‪L‬ر‪T G ،N‬ق إ [ ا ‪ 26‬ا ‪ 24‬إ‪ F‬ا ‪V‬ر ا '‪ 1.‬وه ? أل ‪c"%‬‬
‫*‪L‬ر‪ N‬ا >'‪ 2‬أد أ‪*<"* O*41 /( ً Z‬ت ب * ‪ %1‬ا)‪73‬م ‬
‫ا*ر ا "<&‪U 2‬ة ا *‪ ،2‬وأ‪ ً(6‬ا ‪ 24‬وا ر‪.2:‬‬
‫‪ :ً '*N‬ا ‪ 0‬در ا "‪ 2‬ا)‪ ،2*73‬أ* ‪ 2/ g‬ا "ب وأ‪ %1 G/*k‬ا)‪73‬م و‪4‬‬
‫‪/‬ر‪& ،-‬ان ا >‪ G‬ه أ‪0* 46‬در( ذ ? ‪ C‬ذآ آن < ا س ‪3 F‬‬
‫أه *>‪ 2‬و‪A‬ب وا ‪=U‬ز * د و‪%‬دات‪ ،‬و أ‪3‬ء "‪ c‬ا‪k‬م ا >‪%‬ى ‪/R‬‬
‫ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬آ "‪V‬ى وا ‪7‬ت و*ة‪ ،‬إ‪ 2a‬إ [ * ورد آ‪ E‬ا ' وا ‪3C‬‬
‫وا ا ‪ G‬وا‪%N‬ر * ‪./ 2<k‬ا ا ‪a‬ع‪ :‬آ'ة ا ه‪#‬م‪ ،‬وأ‪%N‬ر *>‪ 2‬زر‪،1‬‬
‫وا ‪&%T‬ت ا >‪%‬ى ‪ ،4"3 F‬وأ('ب ا‪R‬اف <‪7%‬ذري‪ ،‬و‪ 'C‬ا ‪%T‬ي‪ ،‬إ‪ 2a‬إ [‬
‫* ذآ آ‪ E‬ا ‪+‬زي ه‪4‬م ا‪k‬م آ>ب ا ‪+‬زي <ا‪41‬ي ‪.‬‬
‫أ* * ورد ا ‪ "#‬ا =ه< ‪ 4' 7‬ر*&ً‪ (4 G< ،‬ه‪.‬ا ا ‪# "#‬ء هم ا ‪U‬ة‬
‫ا ‪ 2‬ا =ه<‪ ،2‬و ‪"( G‬ف * ‪ [< 7N‬ا "&‪ 4‬ا ‪ 4‬ا =ه<‪ S* ،‬أ( أ*‪cC (4‬‬
‫* *"رف ‪ 2ّ1‬ا =ه<‪ 2‬وأ‪6‬ا ‪ S* ،/‬ذ ? ‪ <: F‬ه‪.‬ا ا ‪ * "#‬إ‪R‬رات ة‬
‫‪4 ( .1‬آ‪ ،2‬دور‪ .‬أاء ‪<h‬ن‪ TT'1 :2 ،‬زر}‪ .‬وت‪ :‬ا ‪ 2"%T‬ا > آ‪ ، 1933 .2‬ص‪11‬‬
‫‪ -‬ا(‪ 4% .G 3 :W‬ا "‪' .VV‬ر& ا
ب ا
‪-‬ه‪ .+‬ص‪40‬‬
‫‪28‬‬
‫> ا‪C3F‬دة *‪6 ،/‬ل أ‪3‬ء "‪ c‬ا‪k‬م و*ا‪ /"1‬أ‪ ،ً (6‬و"‪ c‬ا ‪&T‬س‬
‫ا ‪ ،2"%‬إ‪ 2a‬إ [ * ورد ه‪.‬ا ا ‪ "#‬ا ‪/‬د‪ 2‬وا ‪0‬ا(‪ 2‬وا(‪#‬ره‪ ،‬و "‬
‫ن رواة ا ‪ "#‬و‪ <6‬‬
‫(‪4‬رة ورود أ‪3‬ء ا‪k‬م ا ‪ "#‬ا =ه<‪" ،‬د إ [ أ ّ‬
‫ا)‪73‬م‪.6 ،‬ا * أ‪3‬ء ا‪k‬م وأ‪<6‬ا *‪ /<U‬ا‪ G3‬ا‪ ،‬وإ [ ه‪.‬ا ا أي ذه‪ E‬ا " ‪G‬‬
‫دور ( ‪4‬آ‪ ،2‬أ*ّ <‪/‬زن ى أن ‪4‬م ورود أ‪3‬ء ا‪k‬م ا ‪ "#‬ا =ه< إ‪F‬‬
‫ ‪F6‬ت ‪ ،2<<1‬آ &'‪ G‬أو أء ا)‪R‬رة إ [ *‪% Sa‬دة ‪ ،Gk‬ه ‪+ * s‬‬
‫ا واة ا '< و‪3 G/<4%‬ء ا‪k‬م‪ ،‬وإ( ‪ %%3‬ه أدب ب ا =ه<‪ 2‬ود‪G/‬‬
‫ ‪4‬م ا)‪3‬اف وا)‪C3‬ف ذآ أ‪3‬ء ا‪ ،2/ I‬وذ ? <[ ‪ %3‬ا ‪J‬دب =‪-‬‬
‫ارب‪a"3 ،‬ا ا ‪ 2WC< G0‬ا وا " ‪4‬ه‪ " * G‬آ<‪ 2‬رب وإ ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫و* ه آ‪ A‬ا‪ / "3‬ا &'‪ G‬و ا ّ أو ا ‪.C#‬‬
‫وأ‪4U * /R‬ث ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م وروى أ‪%N‬ره‪ * G‬ا ‪L‬ر‪ N‬ا '<‪:‬‬
‫• وه‪ :%* E‬و'‪ E‬إ آب‪" :‬ا <ك ا ّ * ‪ 6‬وأ‪%N‬ره‪G‬‬
‫وأ‪"R‬ره‪ ،"G‬و‪ 41‬ورد أ‪%N‬ر أ‪Uk‬ب ا‪4N‬ود‪ ،‬و‪ 201‬ذي (اس و"‪%.‬‬
‫(‪0‬رى (=ان‪ ،‬و أ‪%N‬ر *<ك ا ود‪N‬ل ا‪%6‬ش إ [ ‪7‬د ا ‪،‬‬
‫و ا‪1‬ام ا " ‪ 2‬ا ‪4$%‬ة ‪ <: F > ،‬آ * ا ‪ ST‬ا‪T3‬ري‬
‫ا &‪ 00‬ا ‪ 0& /Z" J‬ا راة‪.‬‬
‫• ا ><‪ %‬أ ا ‪.‬ر ه‪#‬م‪ Z :‬آ‪ %‬درا‪ 23‬أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‬
‫‪ 2kN‬آ "ا‪k‬م"‪"* E<`J .‬ر أ‪k‬م ا =ه<‪ 2‬ا "‪" 2‬د‬
‫إ ‪ ،‬و‪ 2"<f <" ً=/* ?<3 41‬ا ‪ A6%‬أدن ا "ب‪ ،‬وذ ? ‬
‫ا [ ا‪k‬ل واد‪ -‬ا ا ‪ S‬ا ر‪4% ،2:‬و أ( ‪ [< 06‬ا‪%N‬ر *‬
‫آ‪ s$‬وأدة ا ‪U‬ة‪ S o6 ،‬ا ‪4 ZC‬و ا‪%N‬ر ا ‪U‬ة وأ‪/3‬‬
‫‪2‬‬
‫ا >‪.2‬‬
‫• ‪ E6k :2R 4%‬آب "ا <ك وأ‪%N‬ر ا ‪4U "a‬ث أ‪%N‬ر‬
‫*<ك ‪ ،6‬وأ‪3‬ء أ‪1‬ام ‪ 2‬ه<>ا و‪ E%3‬ه‪7‬آ‪ ،G/‬وأ‪3‬ء "‪ c‬ا(‪%‬ء‬
‫آ‪/‬د و‪ k‬و &ن‪> ،‬ن ه‪FL‬ء أ(‪%‬ء ‪ 4‬ا "ب و‪4* G/001‬او ‪ G/ 2‬و‪41‬‬
‫‪ ،< .1‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ ،6‬ص ‪115 -114‬‬
‫‪ .2‬درادآ‪ B/ . k ،2‬ث 'ر& ا
ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص ‪42‬‬
‫‪29‬‬
‫ذآوا ا &‪g‬ن و"‪ c‬أ‪"R‬ر ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ ،‬إ‪*<" 2a‬ت ‪+‬ا‪2‬‬
‫ذآه آ "‪ c‬ا ا‪ :A* S1‬ا ‪ ،=U‬وادي ا &ى‪ ،‬ا *‪.2‬‬
‫‪1‬‬
‫• آ"‪ E‬ا‪%6‬ر‪4U :‬ث أ‪ 01 ًZ‬ب * ‪ %1‬ا‪73F‬م وأ‪%N‬ره‪.G‬‬
‫• ا ‪4/‬ا( )ا &ن ا ا‪ S‬ا ‪=/‬ي( آ "ا)آ<"‪ :‬إذ ‪ S‬ا ‪ ZC‬ا >‪%‬‬
‫ *"‪ 2‬أ‪%N‬ر ا ‪ 4& ،‬ذآ أ('ب ‪ 6‬و*<آ‪ ،/‬آ ‪1‬م ‪ nk‬ا "دت‬
‫وا‪I‬ر ا ‪R‬ه‪4‬ه ا ‪ ،‬و‪1‬م ‪&( c" 2‬ش ‪ BN‬ا '‪ 4‬و‪ /a‬‬
‫آ‪ ،‬و‪ 41‬ا‪#( 4" 4ّ 3‬ان ‪ 4"3‬ا ‪U‬ي )ا &ن ا ‪ s*:‬ا ‪=/‬ي(‬
‫*"‪0* GW‬در‪ -‬أ‪%N‬ر ا * ا ‪4/‬ا(‪ ،‬وأود‪ /‬آ "*<ك ا ‬
‫وأ‪1‬ل ‪."6‬‬
‫• ازر‪ ،1‬وآ "أ‪%N‬ر *>‪ o6 ،" 2‬أ( أرّخ ‪%N‬ر *>‪ 2‬وا ‪ =U‬ز وأورد "‪c‬‬
‫ا‪%N‬ر ا‪ 2 F‬وا ‪ 24‬وا '‪" 23‬ب * ‪ %1‬ا)‪73‬م‪.‬‬
‫وهك ‪4‬د * ا "<ء ا '< آ‪ "k‬وأ ‪4%‬ة و`ه‪ ،G‬و‪* $3‬‬
‫ا‪ 2+< +R‬وا('ب وادب‪ ،‬آن ‪ G/‬ا ‪ S ZC‬أ‪%N‬ر ب * ‪ %1‬ا)‪73‬م‬
‫وأ*‪ G/‬أ‪"R‬ره‪ ،G‬و‪4 41‬ت * ‪R‬و‪ G/6‬وآ ‪ ،G/%‬وة ر‪ 2ّ1 2:‬أ‪6‬ال‬
‫ا "ب و*"&‪4‬ا‪ G/‬وأ*‪ %1 G/‬ا)‪73‬م‪ ،‬إ‪ E> 2a‬إ‪ 2*73‬أ‪N‬ى ‪ o6%< > F‬أن‬
‫'‪ / +‬ن ‪ /‬ذآ دن ا "ب وأ‪ 'C A* G/*k‬ا ‪%T‬ي وا &‪%f‬‬
‫و‪&%f‬ت ا ‪ 4"3‬و*وج ا ‪.‬ه‪"'< E‬دي و`ه‪.‬‬
‫ > <[ ا `‪ * G‬أه‪ 2‬ا &‪*4‬ء وآ‪i ،G/%‬ن ا ‪ C L‬ا "ب ‪&" G‬ا "& ً‬
‫آ ً ‪ G/U‬ا ‪ 2‬ا "‪ ،2‬وآ * آ‪ -%‬ه روات وأ‪%N‬رًا و‪2<0* ً 001‬‬
‫)‪73‬م‪ ،‬و‪ 3 F‬أ‪6‬ال ا ‪ 2‬ا ‪=U‬ز و*>‪ 2‬و ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬ا &‪ 2%‬ا "‪4/‬‬
‫* ا)‪73‬م‪ ،‬آ‪3 ST -%‬ذج و'‪ ،B‬وأ‪ ST ً (6‬أ‪T3‬ري‪ ،‬وآ‪ * A‬ه‪-.‬‬
‫‪2‬‬
‫ا وات وا &‪ 0‬آ(‪J* O‬ة وات أه ا >ب ‪ 3 F‬روا‪ 2‬ا('ب‪.‬‬
‫أ*ّ أ‪ /R‬ا '‪ّ4U * 1#‬ث أدن ا "ب و*"&‪4‬ا‪. G/‬آ *‪:G/‬‬
‫<‬
‫‪ 4% ،G 3 .1‬ا "‪' .VV‬ر& ا

ب ا
‪-‬ه‪ .+‬ص‪31‬‬
‫‪ ،< .2‬اد‪ ،‬ا
‪ .!4D‬ج‪ ،1‬ص ‪73‬‬
‫‪30‬‬
‫وزن)‪ : (Welhausen‬آ "& ا ‪ 2‬ا "‪ "2‬ا ‪.‬ي آن * اوا‪ $‬ا ‪ .‬آ‪%‬ا‬
‫ ا ‪ 2‬ا "‪ 2/ g c" nk ،2‬ا "ب وأ‪ /$3‬و‪ /Ck‬وذآ "‪ c‬أ‪،G/*k‬‬
‫و‪ 41‬آ‪ 2+< %‬ا (‪.2‬‬
‫د<‪ :(Nilsen) '<( n‬ا ‪.‬ي ‪6‬ول أن ‪4‬رس ا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬ا &‪ 24‬و‪/"%f‬‬
‫و‪ /Ck‬وأ‪3‬ءه وأ &‪./‬‬
‫د' ر )‪ :(Renieh Diso‬ا ‪.‬ي ‪ّ4 U‬ث آ "ا "ب ‪3‬ر‪%1 2‬‬
‫ا)‪73‬م" ب ‪R‬ل ا =‪V‬ة ‪ 3 F‬ب ا ‪C0‬ة وذآ أ‪ G// g /R‬وأ‪.G/*k‬‬
‫أو ي )‪ :(O’leary de Lacy‬آ ‪"Arabia before Mohammad‬‬

‫‪4U‬ث ‪ 2 6‬ا "ب ا‪ 2 F‬وا '‪ 23‬وا ‪ %1 24‬ا)‪73‬م‪.‬‬
‫رودو ‪ n‬آ )‪ " AU :(Rodolf Krel‬د(‪ 2‬ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م" ا ‪.‬ي‬
‫‪ّT‬ق إ [ ‪%‬دة ا =م ‪ 4‬ا "ب‪ ،‬و‪ّ4U‬ث أ ا ‪/‬د‪ 2‬وا ‪0‬ا(‪7 2‬د‬
‫‪1‬‬
‫ا "ب‪.‬‬
‫و* ا >ب ا "ب ا ‪ 4U‬ا ‪4U .‬ا ه‪.‬ا ا ‪a‬ع‪ ،‬اد < ‬
‫ا =‪V‬ء ا 'دس * آ "ا ‪ ّ0C‬أدن ا "ب ‪ %1‬ا‪73F‬م"‪ ،‬وداود ‪ s‬‬
‫آ "أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م"‪ ،‬و*‪U‬د ‪ G<3‬ا ‪U‬ت آ‪}f " :‬‬
‫ا ‪ 4 A‬ا "ب"‪.‬‬
‫أ*ّ أ‪ * /R‬ذه‪ E‬إ [ ‪7‬د ا "ب ا ‪ 2 #‬وا =‪ ًA6 2‬ا &ش وا >ت‬
‫ا "‪ G/ :2‬ا " ‪ G‬ا ‪ n3 '(C‬ه ‪ C‬ا ‪.‬ي ‪& * S‬رب ‪ ً#&( 686‬م ‪،1870‬‬
‫‪ّk‬ر ‪ ً'1‬و‪ Ng G'1‬د ا [ أورو و ‪.W"* G‬‬
‫وا)(=<‪V‬ي آ ‪7‬ن)‪ * (Cojlen‬م ‪ ،1860‬ا ‪.‬ي > * ا ‪0U‬ل <[ ‪4‬د‬
‫* ا اح ا >‪ 24* * 2Q%' 2‬ان ‪R‬ل ‪"k‬ء وأدت ه‪ -.‬ا اح‬
‫*"<*ت ا) ا &‪.2‬‬
‫و أ‪ ً Z‬ا "<ء‪ :‬دو وه وأو * ا &ن ا ‪ # S3‬ا ‪G/ S .‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ ZC‬اآ‪ %‬ا >‪ n#‬ا &ش ا "‪ 2‬ا ‪.2 #‬‬
‫‪ .1‬اد < ‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ ،1‬ص ‪.136 -134‬‬
31
‫ت إ [ ا اام‬76 ‫م‬1 ‫ي‬. ‫ ا‬:(Glasser Edward)37 ‫وإدوارد‬

ً#&( 280 ‫ا‬6 [ ‫ إ‬O<k‫ص وا &ش و‬0 ‫ * ا‬%‫د آ‬4" S ‫ ور‬1894 -1882
‫ * ا &ش‬44" ‫ ا‬2 (Littman) ‫ذ ن‬3‫ً ا‬Z‫م أ‬1 4& ‫ و‬،/ ‫م‬1‫و‬
."2*' ‫ " ا &ش ا‬Gّ& ‫ آ ا‬/‫ وأود‬24& ‫ ا‬2" ‫ا‬
A‫ آ‬n#‫ آ‬o6 ،1950 ‫( م‬Windel Phillipes)s%< ‫ل‬4(‫ ا*> و‬G " ‫وا‬
& ‫ ) ا‬4%"* n#‫ آ آ‬،‫ن‬%1 2k S ‫ ا &ش‬c"‫ر و‬I‫* ا‬
2
.‫رب‬J*
H.Robin, Ryckmans, 24& ‫ ا‬2" ‫ت ا‬+< ‫ ا‬0: ‫ ا‬4U ‫و* ا "<ء ا‬
Stein, A.Beeston.
2= ‫د ا "ب ا‬7 * O(‫ آ‬،/" G ‫ * ا &ش ا‬A‫ أن آ‬2W67* S*
،2" ‫ وا‬2U ‫ وا‬2(%& ‫ وا‬2Q%' ‫ آ‬2= ‫ ا‬2" ‫=ت ا‬/< ‫ ا‬A ‫أي ا وه‬
،ً‫دا‬4 A‫ أآ‬O(> 2T% ‫ وا‬2(U< ‫ وا‬2C0 ‫ وا‬2‫د‬A ‫ آ‬2 # ‫=ت ا‬/< ‫أ* (&ش ا‬
‫ أو‬4%"* ‫ ء‬A* * 46 [ ‫ إ‬20:R ‫*ر‬J }<"‫ة و‬01 ‫ص‬0( O(‫ آ‬/W"* >
.‫ر‬%1 4‫اه‬R ‫ أو‬2‫ر‬.( 2*4& G4&
) 4 (‫و‬4‫ آب *آ‬/ S* ‫ ا &ش‬-.‫ * ه‬A‫ع <[ آ‬7fF‫و> ا‬
‫=ز‬U ‫د ا "ب ا‬7 B3‫ أ* و‬.3 ‫م‬73)‫ ا‬%1 2" ‫ ا‬2/ ‫( ا‬Macdonald
4
.‫ت‬6' ‫ت وا‬CU ‫ * ا‬4V 2 U *‫ وا‬21 ‫ء ذو‬R [< A" G< 4=(‫و‬
.49 ‫ ص‬.+‫ه‬-

‫ 'ر& ا
ب ا‬.VV" ‫ ا‬4% ،G 3 .1
.}' ‫ر ا‬40 ‫ ا‬.2
3. Michael.C.A. Macdonald .Literacy and Identity in Pre- Islamic Arabia. Ashgate Variour . UK. .
2009. 49ff
.32‫ ص‬.+‫ه‬-
‫ ا‬K
‫در ا‬4 .4 ‫ ا‬k( ،43‫ ا‬.4
‫‪32‬‬
‫‪ :ً
7‬ا'‪4‬ل ا
ب ‪ 9/‬ر‪ ،.‬وأ‪#‬م ا
‪4‬در ا
ذآت ا
ب‬
‫ ا "ب ‪+‬ه‪ * G‬ا ‪"#‬ب ا =ورة إ*ّ ‪ }f‬ا =رة أو ‪}f‬‬
‫ا‪ّ 0‬‬
‫ ‪ /‬ا "ب ا‪RI‬ر وا ‪ <%‬وا‪I‬را*‪،‬‬
‫ا &ب وا =ار‪ ،‬و* ا ‪"#‬ب ا ا‪ّ 0‬‬
‫و<[ ا `‪ * G‬أن ‪Z6‬رات ه‪ -.‬ا ‪"#‬ب ذات أ‪3‬ء *‪4% * [< > ،2%‬و ‪i‬ن‬
‫ ‪ G/+‬آ(‪ O‬ا‪ 2+ k‬وا‪46‬ة‪ ،‬و*‪ S‬ا ‪ OّC *V‬ه‪ -.‬ا <‪ 2+‬إ [ ‪ّ4‬ة ‪=/‬ت ‪ً "%‬‬
‫ "ا* ‪+‬ا‪ 2‬ور‪ 2:‬وا ‪ G/"= G/<> ،2‬أوا‪%* k‬د ‪% 2‬ز و‪a‬ح‬
‫ا <‪ 2+‬وا ‪ 4‬وا ‪.2&A‬‬
‫ &‪ S% 4‬ا ‪A6%‬ن ‪J‬ر آ<‪ 2‬ب و*"ه‪ ،‬و‪AU‬ا ‪ /‬ا >ت ا =ه<‪2‬‬
‫و آت ا‪RI‬ر وا‪I‬را* وا (ن وا ‪C‬س وا ‪/‬د وا و*ن‪4 ،‬وا أن أ‪41‬م‬
‫( ودرت ‪ 2WC‬ب‪ ،‬ه ( ‪Rg‬ري * ‪ 4/‬ا <? )‪ 0<R‬ا ‪?<* (o A‬‬
‫‪Rg‬ر ا ‪.‬ي ‪1‬د ا '‪ 2‬ا 'د‪ ?<* [< 2>' 2<6 >6 * 23‬د*‪ }#‬ا‪I‬را* )ه‪4‬د‬
‫‪V‬ر( و‪Ng) C<6‬ب( *<? *<>‪ 2‬إ‪3‬ا‪) $‬ا '*ة( و ) ‪4‬ب( أ‪ #* 46‬وأ*اء‬
‫ا "ب و* وا‪F‬ه‪ * G‬ا‪I‬را* وا ‪4Tk ،&C‬م ا =‪#‬ن *‪ – S1‬آآ‪-‬‬
‫‪R‬ل ‪6‬ة‪ ،‬و"د ه‪.‬ا ا إ [ ‪ 854 23‬ق‪.‬م‪ ،‬وا ? آ<ت ‪ 0<R‬ا <? آ‬
‫ ‪ * G‬ا & ا‪RI‬ري‪:‬‬
‫"آآ ‪ k‬ا <>‪ 2‬أ( ‪ ،/ّ N‬أ( د*‪ ،/‬أ( ‪ /16‬ر‪* 1200 ،‬آ‪،2%‬‬
‫‪ 1200‬رس‪4 2000 ….‬ي ‪4/‬د ‪V‬ر ‪g E6k‬رام )د*‪4= 1000 ،(}#‬ب‬
‫ا "‪ ....،‬ه‪FL‬ء ا <ك ا‪ # F‬ا ‪ .‬ا‪ (" G/*4&3‬زوا إ [ ا "آ‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫وا &ل‪% J G/" ،‬ا <"‪.‬‬
‫و"‪ 4‬ه‪.‬ا ا أ‪) () 5C .N‬أر‪ (%) (%‬د >‪A‬ة ا &ش‬
‫وا ‪ }$‬ا ‪ 2<%‬وا‪RI‬ر‪ 4& ،2‬ورد ذآ ا "ب ‪ 4/‬ا <? )‪7+‬ت ‪ 37‬ا ‪o A‬‬
‫‪ 727 -745‬ق‪.‬م ( إذ ء ا أن *<>‪ O*41 'R [4 2 2‬ا =‪./ 2V‬ا‬
‫ا <? "‪ 4‬أن ‪/1‬ه وآ(‪ O‬ه‪ -.‬ا <>‪ G>U 2‬أر‪ %‬أي ا "ب‪ ،‬ود ‪7=3‬ت ه‪.‬ا‬
‫ا <? أ( <&[ ا =‪44 2 $%1 * 2V‬ة *‪ /‬و‪ J%3‬و‪ N‬وه ‪%‬رة ‬
‫ذه‪ E‬و‪ 2Z‬و‪f‬ب ‪ ،2‬و ( د ّو( ا <? ا‪RI‬ري )‪ 3‬ن ا ‪705 -721 (A‬‬
‫‪Daniel, Luckenbill. Ancient Records of Assyrian and Babylonian.Chicago 1926. vol. I. p.223 .1‬‬
‫‪Lukenbill. Ancient Records. Vol.1.p 279 .2‬‬
‫‪33‬‬
‫ق‪.‬م( ‪ ّ %‬أ( أ‪ SZN‬ب ا ‪#‬ل وب ا =ب ا '‪1 4& ،Q%‬د ‪6 2<6‬ا ‪23‬‬
‫‪ 720‬ق‪.‬م‪ ،‬وأ‪ SZN‬أ‪1‬ا*ً * ا "ب و‪ $%1 G/< * $%1‬أد‪ 4‬ودي وه د‬
‫ا ارد ذآه ا &‪g‬ن‪ ،‬وأ( أ‪ c" 3‬ا "ب و(&<‪ G/‬إ [ ا '*ة‪ ،‬و‪ [ &ّ < 41‬ه‪.‬ا ا <?‬
‫ا =‪ * 2V‬ا <>‪ % 2><* ('R) 2‬أي *<>‪ 2‬ا "ب‪ ،‬و* )‪ SA‬أ* ا '‪ ،(Q%‬وآ(‪O‬‬
‫ا =‪% 2V‬رة ‪ N‬وإ وأ‪=6‬ر آ‪ ،2‬و‪ * %‬أ‪3‬ء ا ا‪ Sa‬وا &‪ $%‬ا ‬
‫ذآه "‪ 3‬ن"‪ ،‬أن <? ا "رك آ(‪ 41 O‬و‪ O"1‬أر‪ S& a‬ا ‪#‬ل ا ‪+‬‬
‫* ‪V‬ة ا "ب‪ ،‬و ا ‪ 2&T‬ا ا‪ <N 2"1‬ا "&‪ 2%‬و ء وا ‪%‬د‪ 2‬و‪ 41‬ورد‬
‫ ( ‪ 3‬ن ا ‪) 2< (A‬أر‪ %‬ا 'آ *‪#‬ق ا ‪ (s#‬وذه‪ E‬ا ‪A6%‬ن إ [‬
‫‪1‬‬
‫أ(‪ " /‬ا ‪%‬د‪7 S1* 2‬د ا "ب‪.‬‬
‫و ( (در‪ ،‬وه أ‪41‬م ( د إ‪R‬رة "‪%‬دة ا "ب ‪k‬م‪ ،‬و ذآ‬
‫‪3‬ء "‪ c‬ه‪ -.‬ا‪k‬م‪ ،‬وه * ا ‪0‬ص ا ‪ّ L ( 2/‬رخ ‪ >C‬ا "ب ا ‪4‬‬
‫و "‪%‬دة ا‪k‬م‪ C ،‬أ(‪%‬ء ا‪0(F‬رات ا ‪ /<=3‬ا <? ا‪RI‬ري )‪U3‬ر‪ ،(E‬أ( ‪1‬م‬
‫ ‪6‬ا ‪ 680‬ق‪.‬م ‪ [< 2<U‬أاب ا ‪%‬د‪ 2‬ا " <<>‪% 2><* ((:<) 2‬‬
‫وآه‪ 2‬ا) ‪ 2/‬د‪7‬ت‪ ،‬و<[ *<? ‪41‬ار ا <? )‪V6‬ا‪' ،($‬رت ‪) -= R‬أد*(‬
‫وه ر دو*‪ 2‬ا =‪4‬ل و‪ [< E<+‬ا "ب وا &‪4‬ار‪) 2.‬ا(‪:< W‬ر‪ 2 2f‬‬
‫ا ‪.(}67‬‬
‫و ا ‪/ 2&&U‬ك ‪4‬ة *ا‪R S1‬ل ا =‪V‬ة ا "‪& 2` 2‬ش ا‪ / 2‬ذآ‬
‫ ا‪ S1‬وأ‪3‬ء ‪ $%1‬أو *<ك‪/ ،‬ك ذآ &‪41 2<%‬ار و‪ * /*>6 2<'<3‬ا &ن ا ‪S3‬‬
‫‪ %1‬ا ‪7‬د‪ ،‬وأ‪&( ً Z‬ش <‪ 2+‬ا "‪. 2‬آ ‪ $%1‬ا ‪44‬ا( وه (&ش "د <"‬
‫ا ‪ .‬أ(‪J#‬وا ‪4‬ة *'‪f‬ت *"‪R 2‬ل ا =‪V‬ة ا "‪ ،2‬و ء ‪4 [< A‬ة‬
‫(&ش ‪" 241‬د <&( ا '‪ S‬وا 'دس ا ‪7‬دي‪ ،‬و*‪. * /‬آ ا) أ وا‪ G3‬إ ‬
‫‪3‬‬
‫ه ر‪ G6‬أي ر‪ G6‬وه <[ ار ‪ 2Ck‬و &‪. E‬‬
‫‪Ancient Records. Vol 2. P. 27 .1‬‬

‫‪ -‬ا(‪.De Lacy O’leary.Arabia before Mohammad. P.51- 53 :W‬‬
‫‪ .2‬اد‪ .< ،‬ا
‪ .!4D‬ج‪ 1‬ص ‪580‬‬
‫‪Winnet & Reed. Ancient Records from North Arabia. P 103 .3‬‬
‫‪34‬‬
‫و ا راة ذآ =‪41 $%1 4‬ار *ارًا ‪ G/ ، 1‬وا "ب ون *‪k S‬ر‬
‫ ‪7U‬ن وا >‪%‬ش وا س‪ ،‬وه‪ G‬أه أ‪ 2%N‬و`‪ G‬وإ و'>ن ا "‪ ،2 V‬و‪V` 41‬اه‪G‬‬
‫(‪ 586) ?<* 0(.N%‬ق‪.‬م(‪ .‬و‪4%‬و أن ‪41 2<%1 2T<3‬ار ا* ّ‪4‬ت * ‪ 1R‬اردن‬
‫‪46 [6‬ود ‪3‬ء‪ ،‬و‪ [< A 41‬وء ‪U < &( Z‬وف ا‪I‬را*‪:< * 2‬‬
‫‪2‬‬
‫" ‪ 1‬ا ‪41 2<%1 ?<* G#‬ار"‪.‬‬
‫و ( دو( ا <? ا‪RI‬ري )أ‪463‬ون( ‪ 668-680‬ق‪.‬م‪ ،‬أ ‬
‫ن أ‪ -‬ا‪) SZN‬أدو*( *"& ‪ %‬أي *"& ‪7‬د ا "ب‪،‬‬
‫وأل أ )‪U3‬ر‪ ،(E‬أ ّ‬
‫وا‪ [< [ 3‬أ‪ /*k‬و‪ "* /<6‬إ [ ‪( k‬ى وأ‪ % 2><* 3‬أي *<>‪2‬‬
‫ا "ب‪ 3.‬و أء و د <? ا‪k‬م ا‪ E'U 3‬ا ‪4ِ 1 ،‬م )‪V6‬ا‪ ($‬إ [ ا <?‬
‫أ‪463‬ون و*" ه‪4‬ا آ‪A‬ة‪ ،‬و<‪ nT‬ا <? ا‪RI‬ري <[ )‪V6‬ا‪ ($‬و‪ <ّ3‬ا‪k‬م‬
‫ا‪3‬ة وه‪ (R ) :‬وه ‪ A‬ا 'ء‪) ،‬ود‪7‬ت( و‪4%‬و أ ّ(‪ /‬ا ‪7‬ت ا ارد ذآه‬
‫ ا &‪g‬ن ا >‪ }:G‬أأ‪ G‬ا ‪7‬ت وا "‪V‬ى و*ة ا ‪ 2A A‬ا‪N‬ى{‪ 4‬وا ‪() G0‬ه( وه‬
‫ا ‪ * [/( G0‬أ‪k‬م ا "ب آ ‪3‬ى ‪ &( G ،ً&6F‬ا <? أ‪463‬ون <[ <?‬
‫‪5‬‬
‫ا‪k‬م آ‪C 4C 2‬ق ‪Rg 2/ g‬ر <‪./‬‬
‫و‪ 41‬ا "‪4‬اء *'‪ ً>U‬ا "ب وا‪RI‬ر‪ ،‬ى *<>‪Rg) G/‬ر (‪%‬ل(‬
‫‪:‬ج ‪6 2>' 2<U‬ا ‪ 648 23‬ق‪.‬م ‪J‬د‪ E‬ا ? ا "‪ ،2‬و<& ا &‪[< c%‬‬
‫ز‪) G/‬أب ‪ 4" ،(SA‬أن ‪1‬م *‪4 S‬ة ‪ 2 / 2 $%1‬ا ‪4U‬ود ا‪RI‬ر‪ 2‬ا ‪2<0‬‬
‫‪%‬د‪ 2‬ا ‪#‬م‪ ،‬و* ه‪ -.‬ا ? *<>‪41) 2‬ار( و*<>‪F * /‬دي‪ ،‬و‪ (%() 2<%1‬أي‬
‫ا ‪ B%‬و‪ (R ) 2<%1‬أي ‪ A‬ا 'ء‪ ،‬و‪ 41‬و‪ nk‬ا <? ا‪RI‬ري *‪ n1‬ااب‬
‫أء ‪ 76‬و*‪T‬رد ‪ ،G/‬و* ه‪.‬ا ا ‪ Z‬أن ا "ب آ(ا أه د‪2‬‬
‫و‪Uk‬اء‪ ،‬وأن ه‪ -.‬ا ‪%‬د‪ 2‬ه *‪7 S1‬ده‪& G‬ل ا آ ‪ " :G‬ر*‪Z‬ء ا ‪%‬د‪2‬‬
‫و‪ .../W1‬ا‪4R‬ت و‪Jf‬ة ا =ع و > '‪4‬وا ر*&‪ G/‬أآ<ا ‪U‬م ‪+k‬ره‪ ،G‬و‪J3 41‬ل أه‬
‫‪.1‬ا
‪5‬ب ا
س‪ C3 .‬أ‪4 21 "R‬د ‪17 -16‬‬
‫‪ .2‬داود‪ .s ،‬أدن ا
ب ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص ‪29‬‬
‫‪ .3‬اد <‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ 1‬ص‪581-580‬‬
‫‪ .4‬ا
‪1‬ن ا
‪3 ،%5‬رة ا =‪20 :2g .G‬‬
‫‪D. Luckenbill. Ancient Records. Vol 2. P.214 .5‬‬
‫‪35‬‬
‫ا "‪ * :G/Z" 2‬ل ‪7‬د ا "ب ‪ 41‬أ‪46‬ق ‪ /‬ه‪.‬ا ا ‪ #‬ا '‪> !T‬ن ا =اب‪?< :‬‬
‫‪1‬‬
‫‪: * 2%1‬ق و>‪Rg 4/ o‬ر"‪.‬‬
‫و* ه‪ -.‬ا ‪0‬ص ا‪RI‬ر‪ 2‬ا &‪ ّ % 24‬أن ا "ب ‪ G41‬ا ‪*V‬ن و*‬
‫ا &ن ا ‪ %1 *A‬ا ‪7‬د ‪4% 41‬وا ا‪k‬م‪ ،‬وأن * أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬ا اردة ه‪-.‬‬
‫ا ‪0‬ص * ه *"وف ‪ A ) ،‬ا 'ء )ا ( ه )آآ‪ E‬ا ‪V‬هة أو‬
‫آآ‪ E‬ا ‪%0‬ح( ‪ 4‬ا "ب‪ ،‬وا ‪7‬ت‪ :‬ا ارد ذآه ا &‪g‬ن ا >‪ G‬ه ا) ‪ 2/‬ام ‪4‬‬
‫ا "ب آ ‪3‬ى‪ .‬أ* ا ‪() G0‬ه( وه (‪ * [/‬أ‪k‬م ا "ب ا "و‪ 2‬و‪ 41‬ورد ا‪G3‬‬
‫ه‪.‬ا ا ‪ G0‬آب ا‪k‬م <><‪ ، 2G/( G3 %‬وذآ اد < ا ‪ 0C‬أن آ<‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫)(‪ " ([/‬ا ‪A‬د‪ (G>6) 2WC " * 2‬ا "‪ 2‬ا =‪ 2‬أي ‪. G>6‬‬
‫و‪ 41‬ذآ ر د' آ )ا "ب ‪3‬ر ‪ %1‬ا)‪73‬م( أن ه‪ -.‬ا ‪([/() 2C0‬‬
‫وردت *ا‪44 Sa‬ة ا >ت ا ‪A‬د‪ ،2‬وه ‪4‬ل <[ (‪W‬ة ا &م ) ‪ G//‬‬
‫‪4‬‬
‫آ( ‪ 2>U n0‬أي ا ‪.G>U‬‬
‫و ا ‪0‬ص ا‪RI‬ر‪ 2‬وردت أ‪3‬ء *<>ت ت آ‪ 'R G3‬وه ا‪G3‬‬
‫ن ا <>‪ 2‬ا "‪ ً41 2‬آ(‪L O‬دي أ‪ ً Z‬دور‬
‫ ‪ 2/‬ا ‪ s#‬و"&‪ c" 4‬ا ‪ A6%‬أ ّ‬
‫ا >ه‪ ،2‬آ *‪ S‬ا <>‪ 2><* / ((:<) 2‬وآه‪ 2/ 2‬د‪7‬ت <[ ‪3 46‬اء‪ ،‬ه‪.‬ا و‪41‬‬
‫ورد ا ‪0‬ص ا‪RI‬ر‪ 2‬أ‪3‬ء أ*اء و*<ك ب وه * أ‪41‬م ا ‪0‬ص ا ‬
‫ذآت ا " ب‪ ،‬وآ(‪ O‬ا‪3‬ء ا آ‪ / /W 2%‬ا‪ G3‬ا) أو &‪ G %‬ا‪ G3‬ا ‪ :#‬أو‬
‫ ">‪ ،s‬و‪ 41‬أدت ه‪ -.‬ا‪3‬ء ا آ‪ 2/ g 2"* 2%‬ا "ب ا &‪ 24‬وأ‪،G/*k‬‬
‫وا ‪C0‬ت ا آن ‪ /&<T‬ا "ب <[ ‪.G// g‬‬
‫و<[ أ‪6 2‬ل &‪ 401 4‬ا‪R‬رن ><‪) 2‬أر‪ (%‬أرض ا "ب‪4 ،‬اوة وإ*رة *‪2:#‬‬
‫آ(‪ G>U O‬ا ‪%‬د‪ 2‬ا ‪4U< 2N‬ود ا‪RI‬ر‪ ،2‬آن ‪ S3 />6‬و &< ‪ً "%‬‬
‫ <‪W‬وف ا '‪ 23‬وآن ‪ 2><* />U‬أو أ* <&‪ .?< 'C( E‬و ا >ت ا ‪2<%‬‬
‫‪' .E< ،6 .1‬ر& ا

ب ‪ ّ S‬ل‪ .‬ج‪ . 1‬ص‪.47‬‬
‫وا(‪D. Lukenbill. Ancient Records. Vol.2. p. 314-313 :W‬‬
‫‪ .2‬ا ><‪ ،%‬آب ام‪ .‬ص ‪40 -39‬‬
‫‪ .3‬اد‪ .< ،‬ا
‪ .!4D‬ج‪ 6‬ص ‪312‬‬
‫‪ .4‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ 4% :2 .‬ا ‪ 4U‬ا ‪4‬وا‪ .<N‬ا ‪4‬ار ا &*‪ 2%T< 2‬وا ‪ ،1959 .#‬ص‪.132‬‬
‫‪36‬‬
‫ا ‪NJ‬ة وردت <‪ * 2‬أر‪ %‬و*"[ * " أرض" >ن ا "[ أرض ا "ب‬
‫‪1‬‬
‫و‪7‬ده‪ G‬وا &‪0‬د ‪ /‬ا ‪%‬د‪ 2‬ا ‪ CU‬اب‪.‬‬
‫و‪k‬رت ء ا ا‪R 2"1‬ل ا ‪=U‬ز وا ارد ذآه ا راة ‪>3 G3‬ن‬
‫أرض ‪ً01 2،‬ا <<? ا ‪ * <%‬ا '‪ 2 7‬ا ><‪4‬ا(‪ 538-555) 4(%( 2‬ق‪.‬م(‪ ،‬و‪[ 41‬‬
‫‪ -01 /‬و " *‪ k /‬ا =‪44‬ة و‪ .(0R ) F‬و‪ 41‬ء ا &ش‬
‫ا 'ر‪ 2‬أن (‪1 4(%‬م ‪ 2>' 2<U‬و (‪ U‬ء ‪7‬د ا "ب و&ل ا ‬
‫ن (‪ *J ? " :4(%‬ء‪ ،‬وأ ‪7%‬د‪ -‬ا '‪ ،n‬وأه‪ G ،ً" G‬ا[ ‪ً>'* 'C‬‬
‫أّ‬
‫‪3‬‬
‫هك‪ ،‬و أآد " <? ا ‪ 24‬زاهة "<ه آ &‪." 0‬‬
‫و ء ‪ [< A‬آ‪g 2‬را*‪" =6 [< 2R&* 2‬د <&ن ا 'دس ‪%1‬‬
‫ا ‪7‬د‪ ،‬و‪4%‬و أ(‪ 4/" S /‬ا <? ا ><‪4‬ا( (‪ ،4(%‬و ه‪ -.‬ا >‪ 2‬ورد ا‪Gk G3‬‬
‫ن آ<‪ G<k 2‬ه‬
‫‪ (G<k) [4‬أ‪ -Z6‬أ‪ 46‬ا >‪ 2/‬إ [ ء و [ *"‪ً4%‬ا‪ ،‬و ا ا‪ S1‬أ ّ‬
‫آ<‪g 2‬را*‪ 2‬د‪ O<N‬ا [ ا "‪ 2‬وه " ‪ Gk‬أي ‪k‬رة أو ‪A‬ل‪ ،‬و‪ A* 41‬ه‪.‬ا ا ‪G0‬‬
‫‪4‬‬
‫ زي ‪Rg‬ري‪ ،‬وه‪.‬ا ‪a #‬ح إ [ ‪ J‬ب ء "‪%‬دة ا‪R‬ر‪.‬‬
‫و* ا ‪ S‬ا =‪ 4‬أن (‪ "* &( 4(%‬أ‪1‬ا*ً إ [ ء وأ‪ G/>3‬هك‪ ،‬وى‬
‫ا ‪ c"%‬أن * <‪ * 2‬ء ‪ G/‬إ [ ء ‪/‬د و<'‪ ،T‬آن ذ ? أول ‪4/‬‬
‫ <‪/‬د ‪7‬د ا "ب‪>' ،‬ا هك *‪ .‬ذ ? ا ‪ ،U‬و > ه‪/0& 2W( [&% -.‬‬
‫‪5‬‬
‫ا ‪ 4‬وا ‪%‬هن‪.‬‬
‫أ* ا‪I‬را*ن <‪C<: G‬ا ا‪RI‬ر &‪ 4‬أ‪&<f‬ا ا‪ O G3‬ا‪[< BethArabia 2‬‬
‫أرض ا "ب ود‪R G/‬ل ا =‪V‬ة ا "‪ 2‬و‪7‬د (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز ‪ [6‬ا ‪.‬‬
‫‪ . 1‬اد‪ .< ،‬ا

‪ .!4D‬ج‪ ،1‬ص‪17‬‬
‫ﻭﻝﻼﻁﻼﻉ ﻋﻠﻰ ﻨﻤﺎﺫﺝ ﻤﻥ ﺍﻝﻭﺜـﺎﺌﻕ ﻭﺍﻝﻨﻘـﻭﺵ ﺍﻵﺸـﻭﺭﻴﺔ ﻭﺍﻝﻤﺘﺭﺠﻤـﺔ ﺇﻝـﻰ ﺍﻻﻨﺠﻠﻴﺯﻴـﺔ ﻴﻤﻜـﻥ ﻤﺭﺍﺠﻌـﺔ‬
‫ﻜﺘﺎﺏ‪:‬‬
‫‪Luckenbill.. Ancient Records of Assyrian and Babylonian‬‬
‫‪ . 2‬ا
‪5‬ب ا
س‪ C3 ،‬أ‪4 ،21 "R‬د ‪14‬‬
‫‪P. Dovgherty: Nabonidous and Belshasser , (New Haven) 1929. P. 106 .3‬‬
‫‪ . 4‬داود‪.s ،‬أدن ا
ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص‪.47‬‬
‫‪ ،< . 5‬اد‪ .‬ا
‪ ،!4D‬ج‪ ،1‬ص‪.618‬‬
‫‪37‬‬
‫و<[ آ ‪6‬ل ‪i‬ن ا‪RI‬ر وا ><‪4‬ا( وا‪I‬را* آ(ا &‪40‬ون <‪2WC‬‬
‫)( )أر( ا اردة و‪ [< G/&$‬ا‪7N‬ف أ‪ ["* ،/ >R‬ا ‪4%‬و وا ‪4%‬اوة و*‪2:#‬‬
‫آ(‪ G>U O‬ا ‪%‬د‪ 2‬أ*‪ ،G/‬و‪7‬ده‪7 G‬د ا "ب ‪ #‬ا ‪%‬د‪ 2‬ا ‪ 0C‬ا "اق ‬
‫ا ‪#‬م‪ ،‬وه د‪ 2‬ا ‪#‬م و‪ /(>3‬ه‪ G‬ا "ب‪.‬‬
‫ن ‪ 5C‬ا "ب ا <‪+‬ت )ا '*‪ (2‬آن ادف ‪ 5C‬ا ‪%‬د‪2‬‬

‫و‪ #‬ر ز‪4‬ان إ [ أ ّ‬
‫و‪ * /(>3‬ا ‪4%‬و‪ ،‬و‪ 41‬أ‪ }<f‬ا‪ G3‬ا "ب <[ ‪ S‬ا &‪V f‬ة ا "ب * ‪4‬و‬
‫و‪<"3" Z6‬ا ‪ 5C‬ا ‪ ZU‬ه ا ‪4‬ن‪ ،‬وا ‪4%‬و ه ا ‪%‬د‪ ،2‬و ‪ 5C< [&% G‬ا "ب‬
‫‪1‬‬
‫* *"[ ا ‪4%‬اوة إ‪ * A* F‬ا‪ < <Tk‬ا "ف ‪ 1‬أا"‪.‬‬
‫وآن ا 'ّن إذا ذآوا "‪ $%1 c‬ا ‪ ZU‬ا '&ة و‪4‬وه‪ 1 ،‬ا‪ :‬ا &‪ 2<%‬ا ‪2(7C‬‬
‫‪2‬‬
‫وأا‪./‬‬
‫و‪./‬ا ا "[‪ ،‬أي *"[ ا ‪4%‬و وا ‪4%‬اوة وا =‪C‬ف وا ‪ &C‬وردت ا <‪ 2WC‬ا <‪ 2+‬ا "‪،2%‬‬
‫و‪4‬ل ذ ? <[ أن ‪ 2WC‬ب <? ا <‪+‬ت ا &ر‪ " 2‬ا ‪4%‬و وا ‪4%‬اوة وا ‪U‬ة ‬
‫ا ‪%‬د‪ 2‬وا ‪U0‬اء‪ .‬و‪.‬آ و ‪'C‬ن أن آ<‪ 2‬ب آ(‪ 2<"'* O‬ا <‪ 2+‬ا "‪2%‬‬
‫ا &‪4 24‬ل <[ أه ا "‪ 2‬أي ا ‪U0‬اء وه‪ $%1 G‬ا =‪V‬ة ا "‪ ،2‬و‪ #‬إ [ ا =‪.‬ر‬
‫ا ‪#‬ك >< ‪%‬ي و وه ‪ %‬ا ‪.‬ي *"‪ -‬ر‪ ،6‬وأن آ<‪% 2‬ي ‪L‬دي‬
‫ا "[ ا ‪.‬ي ‪L‬د آ<‪ ،/'C( 2‬أي أن ا "‪%‬ا( آ(ا ‪ $%1‬ر‪) & 6‬‬
‫وا ‪:‬م * *>ن ‪ ،NI‬وآن ه‪.‬ا ا‪ [< }<Tُ G3F‬إ‪3‬ا‪ $‬و<[ `ه‪* G‬‬
‫ا &‪ $%‬ا آ(‪/ O‬ت ‪f‬ر ‪3‬ء ود‪3 2‬ر‪ 2‬و<'‪ ،T‬آ وردت آ<‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪%‬و و‪ }$‬ا "ر(‪4 2‬ل <[ ا ‪4%‬و ا ‪ .‬آ(ا ‪ /‬ن ا ‪4‬ن ا ‪.2T'<C‬‬
‫وإذا ر " إ [ ا ا‪ Sa‬ا ذآت ‪ () 2WC‬ا راة ‪./ /‬ا ا "[ *ً‪،‬‬
‫‪ 2g C‬أ‪ "R‬أ‪" :Z‬و‪7 2/ * 6‬د ا "ب‪ ،‬ا ‪1 %‬ا‬
‫‪4‬‬
‫ا ‪44‬ا(‪ .‬ها *ء ‪17‬ة ا "‪#T‬ن ‪>3‬ن أرض ء‪".‬‬
‫‪ .1‬ز‪4‬ان‪ ،‬ر ‪ .‬ا

ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬وت‪ :‬دار *>‪ 2%‬ا ‪U‬ة‪ .‬ط‪ .1978 .2‬ص ‪36‬‬
‫‪ .2‬ا ‪ ،*C‬إاه‪' .4U* G‬ر& ا
‪ 5D‬ا
ا
‪-‬ه‪ .+‬ص ‪80‬‬
‫‪38‬‬
‫وا ‪44‬ا( وه‪ 2<%1 G‬د‪4‬ان أو ددان وآ(ا &‪T‬ن ‪R‬ل ا ‪=U‬ز و&‪N S‬ا‪G/%$‬‬
‫ وادي ا "‪ 24* 7‬ا "‪ ،ً 6 7‬و‪ 41‬آ(‪ O‬ددان *'‪ ،ً&3 2"* 2f‬و‬
‫اام )‪ 110 -160‬ق‪.‬م( آ(‪* O‬آ‪ًV‬ا )*رة ‪ />U 2‬ا ‪44‬ا(ن‪ ،‬و‪[< A 41‬‬
‫آ‪4 2 R 2 2=/< 2‬ل <[ ا‪ G3‬أ‪<* 46‬آ‪ /‬وه‪ %1 ":‬آ ب أل *‪ S‬أل *<?‬
‫‪1‬‬
‫ددن"‪ .‬أي‪ %1 :‬آب أ *‪ S‬أ *<? ددان"‪.‬‬
‫و* ّ‪ 4‬ه‪& -.‬ل ‪1 /‬ت‪" :‬إ(ّ‪ /‬ا‪ 2<%& G3‬ا ‪ (4‬وه *‪U* 24‬ذ‪% 2‬ك‪، ،‬‬
‫ *‪./ 4‬ا ا‪ * G3F‬ا‪ 4* G3‬ا ‪ %‬إاه‪ * G‬ا*أ ‪T1‬رة و‪/ >3‬‬
‫و‪ّ 3 41‬‬
‫‪2‬‬
‫*‪ 4‬وذر"‪) .‬ا(‪ W‬ا ‪:‬ر‪ }U<* 3 2f‬ا ‪:‬ا‪(B$‬‬
‫ي آ‪-+‬‬
‫وا "ب آ(ا * " ‪.‬آ ا('ب آ ‪/‬د‪ /W ،‬أن ا =‪+‬ا ‪1‬ت ا ‪ّ U‬‬
‫* ا 'ّ‪ 2‬ا "ب‪ ،‬آن *‪ًJ‬ا وا‪ 2‬ا('ب ا را‪ * E'6 2‬وردت ا راة‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫ن * ّ‪ 4‬ه ا إاه‪ G‬آ ورد ا راة‪.‬‬
‫ا‪. -‬آ أ ّ‬
‫و<[ أ‪6 2‬ل ‪i‬ن * آ‪ E‬أ‪%N‬ر ا "ب أ‪C3‬ر ا راة ‪ S‬إ [ * ‬
‫‪4‬‬
‫ا &ن ا '‪ ً%& S‬إ [ ا &ن ا ‪ %1 (A‬ا ‪7‬د وه أ‪%N‬ر *ة و‪.2<<1‬‬
‫و‪ 41‬ر‪ B‬ا ‪/‬د ‪ 2WC‬ب ‪ 3i‬إاه‪0 ،G‬ر إ‪ 4 3‬ه‪FL‬ء ا "ب‪4& ،‬‬
‫ورد ا راة أن ‪#‬ة إاه‪ G‬ا(&'‪ O‬إ [ ‪# ،#‬ة إ‪ * 3‬ر‬
‫ا ‪ 20‬ه ‪ ،‬و‪#‬ة ا‪ * }U3‬زو ‪3‬رة‪ ،‬و‪ >3 41‬ا‪ }U3‬وا "&ب ‬
‫أرض آ"ن‪ ،‬أ* إ‪ 3‬ا إاه‪ 2 >3 4& G‬ران ‪ * E'6‬ذآت ا راة‬
‫وه ‪f‬ر ‪3‬ء )ا(‪:< W‬ر‪ }U<* 4 2f‬ا ‪:‬ا‪ ،(B$‬أ* أء إ‪>3 4& 3‬ا‬
‫ ا ‪ 2&T‬ا ‪4‬ة * ‪3‬ء إ [ د‪ 2‬ا ‪#‬م ‪Uk %‬اء ا &‪ 4& ،E‬ورد ا راة‬
‫‪./‬ا ا ‪J#‬ن‪FL/ ":‬ء إ‪ 3‬وه‪ -.‬أ‪4 G/$3‬ره‪ G‬و‪ ،G/(06‬ا ‪ #‬ر‪ً'$‬‬
‫‪ ،G/<$%1 E'6‬و‪>3‬ا * ‪ 2<6‬إ [ ‪R‬ر ا أ*م *‪= 6 0‬ء (‪Rg U‬ر‪.‬‬
‫و‪k‬ر ا "ب ‪4‬ى ا ‪/‬د ه‪ G‬ا)‪ <3‬أي أء إ‪ 3‬و* ('<‪ ،‬وى اد‬
‫< أن آ<‪) 2‬ب( ا‪ /'%1‬ا "‪%‬ا(ن * ا‪RI‬ر وا ‪ ،<%‬وه (‪0‬ص "د‬
ب ‪ !"#‬ا م ‪ .‬ص‪.104‬‬
‫‪ .2‬ا ‪U‬ي‪1 ،‬ت ‪/R‬ب ا ‪4% 4‬ا‪ %- .‬ا
"‪+‬ان‪ .‬وت‪ :‬دار ‪k‬در <‪ ،1977 .#‬ج‪ ،5‬ص ‪77‬‬
‫‪ .3‬ا
‪5‬ب ا
س‪3 -2 :2g .25 > C3 ،‬‬
‫‪ ،< . 4‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ ،1‬ص‪.54‬‬
‫‪39‬‬
‫‪4/‬ه إ [ * ‪ %1‬ا راة‪ G ،‬ر‪T‬ا ‪ G/‬و ا)‪ <3‬أي ‪4‬ه‪ G‬إ‪E'U 3‬‬
‫ا ‪ 'C‬ا را‪.‬‬
‫و‪k‬ر ا <‪ 4 ً J* Arabia 5C‬ا ‪L‬ر‪ N‬ا (ن وا و*ن آ‪7 2 F4‬د‬
‫ا "ب‪ ،‬و*‪3 G/‬ان و‪<T‬س و<س ودورس ا ‪ <&0‬و‪C3‬س و`ه‪.G‬‬
‫‪ 7‬آ‬
‫و‪ 41‬أد ا ‪ 2 6‬ا (( ‪3‬ان ا ‪6‬ا ‪ 34 23‬م <"ب ‪ً 0‬‬
‫ذآ *‪4‬ا‪ $‬ا "ب و‪ ،G/<$%1‬وذآ ‪1 2<6‬م ‪ /‬ا &‪ 4$‬ا و*( إ<س ` س م‬
‫‪ 24-25‬ق‪.‬م ‪7 C‬د ا "ب‪ ،‬و‪ 41‬آن ‪3‬ان *ا& ً <&‪ 4$‬ا و*( ‪ <6‬ه ‪،-.‬‬
‫و &‪ّ 4‬ق ‪3‬ان ا "ب ا '& وا ز <[ ‪46‬ود ‪3‬ر‪ ،‬و ااب‬
‫وه‪>3 G‬ن ا ‪ :‬م * ا ‪4%‬و‪ nk ،‬ااب أ(‪ $%1 G/‬و*‪:#‬ت‪" ،‬ن ‪ 2‬ا)‪،‬‬
‫آ ‪4U‬ث ‪7‬د ا "ب ا '"‪4‬ة‪- ،‬ا ‪ -‬وو‪ nk‬أه<‪ 67C /‬وا ‪V‬ار‬
‫و‪3 67C G//%R‬ر‪ 2‬وذآ أ(‪4 G/‬ة ‪"R‬ب وه‪ :G‬أه ‪ ،J%3‬وأه *"‪ ،‬وأه‬
‫‪1‬‬
‫‪*Z6‬ت‪ ،‬وأه ‪%1‬ن‪.‬‬
‫وو‪ nk‬ا ‪L‬رخ ا ‪/‬دي ا و* ( ‪C 3‬س ‪7‬س ا [ ‪93 23‬م ‬
‫آ "‪g‬ر ا ‪/‬د" ا "ب ا(‪%‬ط و‪/ G/17‬د‪ 4& ،‬آن ا(‪%‬ط <[ ‪4‬اء *‪S‬‬
‫ا ‪/‬د و‪4(3‬وا أ‪ ً(6‬ا و*ن ‪ 4a‬ا ‪/‬د‪ 4=( ? . ،‬أ‪%N‬رًا ا "ب ا(‪%‬ط ‬
‫*‪C L‬ت ‪C3‬س و ا <د أ‪ 4&< ،Z‬ت *"رك ‪ G/‬و ا ‪4‬و ‪ 2‬ا >‪2‬‬
‫ا ‪/‬د‪ ،T'< 2‬و ‪ 4/‬هودس ا >‪ %‬م ) ‪ 4 -38‬ق‪.‬م( ‪6‬ر‪ G/‬ه‪.‬اا <?‬
‫و‪ G/><* 26'* * 4ّ 6‬ا آ(‪ * 4 O‬ا &‪ [6 E‬د*‪ ،}#‬و أ‪%N‬ر هودس‬
‫‪2‬‬
‫ا >‪ %‬وأ و‪6‬و ‪i‬ن آب ‪C3‬س ‪7‬س "‪ * 4‬ا ‪0‬در ا ‪.2'$‬‬
‫آ ذآ ا "ب ا ‪L‬رخ ا و* ( <س ا [ ‪79 23‬م و‪1‬ل إ ّ(‪& G/‬ن ‬
‫ا ‪%‬د‪ .2‬و‪ ّ0N‬ا =‪+‬ا ‪<T‬س ا [ ‪140 23‬م‪V ،‬ءًا * آ ‪7%‬د ا "ب‪،‬‬
‫‪.‬آ *‪ /(4‬و‪ /<$%1‬وو‪ nk‬أ‪6‬ال ا "ب‪ ،‬ور‪ G "< 2TN G3‬أود‪ /‬آ‬
‫‪3‬‬
‫‪7 OZ‬د ا "ب أ‪) .ً Z‬ا(‪:< W‬ر‪ }U<* 5 2f‬ا ‪:‬ا‪.(B$‬‬
‫‪ .1‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا

‪I+‬ت ا
<‪ ،‬ص‪ - 235‬وا(‪ :W‬ر ‪ ،‬ز‪4‬ان‪ .‬ا
ب ‪ !"#‬ا م ‪ .‬ص‪.26‬‬
‫‪Strabo, The Geography, V 16,P 4-18‬‬
‫‪2. Flavius Josephus. Jewish Antiquities. Wordsworth Mcging 2006.‬‬
‫‪ . 3‬ز‪4‬ان‪ ،‬ر ‪ .‬ا
ب ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص‪: 26‬‬
‫‪ - Pliny, Natural History‬وا(‪Ptolemy. The Geography. V. 6, P. 37 :W‬‬
‫‪40‬‬
‫ه‪.‬ا وذآ اد < أن ‪ 4 Arabia 2WC‬ا (ن وا و*ن د ‪7 [< O‬د‬
‫ا "ب و‪ O<R 41‬ا ود‪ 2‬ا ‪#‬م إ‪ 2a‬إ [ ‪V %R‬ة ‪3‬ء‪ ،‬و‪k‬رت آ<‪ 2‬‬
‫‪4‬ه‪ [< ً < G‬ا‪1‬ام ا & <? ار‪4 * a‬و و‪V ّ G< ،Z6‬وا ‬
‫ا "ب ا ‪4%‬و أو ا ‪4 ZU‬وه‪ ،ً ً " G‬أ* ا ‪C‬س ‪ %1‬ذ ? &‪ 4‬أ‪&<f‬ا <[‬
‫‪1‬‬
‫ا "ب و‪7‬ده‪ G‬ا‪f 2<%& 2%'( f G3‬ء ا "‪.2‬‬
‫وآن ا ((ن وا و*ن ون ا "ب ‪>3‬ن ‪Uk‬اء ود‪ F 2‬أه‪ 2‬آ‪%‬ة ‪ G/‬و‪F‬‬
‫‪<A‬ن ‪ 21‬أو ‪1‬ة ‪ ،2 &&6‬و‪W( 41‬وا إ [ ا "ب (‪W‬ة دو(‪ > * 2"( 2‬ه‪2‬‬
‫و‪C‬ق و‪1‬ة‪W( ،‬ة &م <[ ا &< * ‪ G/(JR‬و‪ G/#/‬وو‪4% G/Ck‬اوة وا "‪2 V‬‬
‫وا =‪ ،/‬وآن ا &‪ 40‬أن وا ا "ب ا ‪4‬و(‪ 2‬وأ( ‪&* > F‬ر(‪( G/‬ن‬
‫وا و*ن ا '"‪ ،‬و ه‪ -.‬ا ‪>C‬ة "‪.< GW‬ات *& ا ‪JR * BU‬ن ا‪.NI‬‬
‫ن آ ا ‪/ %1 S$1‬ر ا)‪73‬م ‪J 4/#‬ن ا "ب ‪ 3 F‬ب‬
‫و<[ أ‪6 2‬ل ‪ّ i‬‬
‫(=‪ 4‬وا ‪=U‬ز‪<># G ،‬ا *آ‪ًV‬ا ‪ ً 1 ً33‬و*' ً‪ s< ،‬هك دو ‪* 2‬آ‪ ،2V‬آ(ا‬
‫‪46‬ة ‪ ً33‬و&'ن إ [‪:‬‬
‫*=‪ * 2‬ا &‪ $%‬ا ة أو ا ><‪ ` 2‬ا ّ‬
‫ا
ب ا
"و‪ :‬وه‪ G‬أه ا وأه ا ‪6‬ل وا‪=(F‬ع أي ا &‪ $%‬ا &<‪.2‬‬
‫ا
\\\\ب ا
‪ :\\\\kB‬أه ا ‪4‬ن وه‪ G‬ا &‪ $%‬ا '&ة ‪6‬ا‪ 4=( a‬وا ‪=U‬ز آ ‪24‬‬
‫وا ‪ n$T‬و*>‪ 2‬و‪ %N‬وء و‪4‬ك ودو*‪ 2‬ا =‪4‬ل وا ‪.=U‬‬
‫ه‪ -.‬ا &‪4 * $%‬و و‪ Z6‬آ(‪=* " O‬ورة ‪ZU‬رات ‪ 21‬را‪2:3‬‬
‫و*'&ة‪ ،‬و‪ 1 A‬ى &‪ 2‬و‪/' F 233‬ن ‪ ،/‬و‪ ? . 4/R 41‬ا ‪4<N‬ون‪*4 ،‬‬
‫ن ا ‪#‬م وا "اق "<‪ O+‬ا ‪ZU‬رة ‪T ،ً +<%* /‬ل ‪*g‬د ا ‪4‬ول ‪ /‬وا‪>U3‬م‬
‫ذآ أ ّ‬
‫ا ‪ O:3 ،S$0‬ا ‪ZU‬رة ‪ G/‬وا‪U%3‬ت ‪0F‬ل ا ‪4‬و ‪ 2‬وا‪0‬ل ا <?"‪ 2،‬و &‪4‬‬
‫‪U* O .‬و‪F‬ت دا‪ N‬ا ‪U0‬اء ا "‪ GW< /'C( 2‬ا '‪ ،3‬آ‪4‬و ‪ 2‬آ‪4‬ة ا و‪4 ّ6‬ت‬
‫‪4 />6 OU‬ة ‪ * $%1‬و‪ B3‬ا =‪V‬ة‪ ،‬و > ا ‪4%‬و <‪ G/‬أ‪6‬ارًا * *‪A‬‬
‫‪46‬ت ‪.$%1 G/‬‬
‫ه‪ -.‬ا ‪W‬ت ا '‪%<T G< ،23‬ا و‪46‬ة ق ‪1‬ا‪ 2‬ا ‪4‬م ا و ّ‬
‫و‪ Gّ'1 41‬ا (ن وا و*ن ‪7‬د ا "ب ‪ Arabia‬إ [ ‪ 27‬أ‪'1‬م‪ ،‬وه ا ‪2&&U‬‬
‫&'‪ }C G‬وا ‪ 2 U‬ا '‪ 23‬ا آ(‪4$3 O‬ة ‪:.Q(g‬‬
‫‪ ،< . 1‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ص‪.22‬‬
‫‪ .2‬ا ‪4<N‬ون‪ .‬آب ا
‪ .‬ص ‪319‬‬
‫‪41‬‬
‫‪ .1‬ا "‪ 2‬ا '"‪4‬ة‪ :‬و‪7 #‬د ا و(=‪.4‬‬
‫‪ .2‬ا "‪ 2‬ا ‪U0‬او‪ :2‬و&‪40‬ون ‪ /‬د‪ 2‬ا ‪#‬م أي ا ‪%‬د‪ 2‬ا ‪ 2<kC‬ا "اق‬
‫وا ‪#‬م‪.‬‬
‫‪ .3‬ا "‪ 2‬ا ‪ :2:0‬و‪ #‬ار‪ a‬ا آن '> ‪ /‬ا "ب ا(‪%‬ط وآ(‪O‬‬
‫‪C 2"aN‬ذ ا وم‪) 1.‬ا(‪ W‬ا ‪:‬ر‪ }U<* 1 2f‬ا ‪:‬ا‪.(B$‬‬
‫أ*ّ ا ‪L‬ر‪N‬ن ا "ب و*‪1 G/‬ت ا ‪U‬ي وا ‪4/‬ا(‪ 4& ،‬ا‪%‬وا ‪7‬د ا "ب ‪V‬ءًا‬
‫* ا =‪V‬ة ا >‪%‬ة ا ‪U% 2fU‬ر * ‪7‬ث ‪/‬ت‪ ،‬وا ‪ #‬ا "اق و‪7‬د ا ‪#‬م‪،‬‬
‫وأ‪&<f‬ا <[ ه‪ -.‬ا =‪V‬ة ا‪V G3‬ة ا "ب‪ ،‬و‪ّ '1 41‬ا ‪7‬د ا "ب إ [ ‪ 2'N‬أ‪'1‬م‬
‫ه‪:‬‬
‫‪ .1‬ا
‪\\-B‬ز‪46 :‬وده * ‪:‬م ا ‪#‬م إ [ ‪46‬ود أرض ‪ ،2*/‬و‪=6 Oّ 3‬زًا (‪V=U /‬‬
‫‪7‬د ا ‪#‬م ا ‪.‬‬
‫‪ :0' .2‬وه ا ‪ 2&T‬ا از‪ U%< 2‬ا‪.6‬‬
‫‪ .3‬ا
‪ :.‬و‪*Z6 #‬ت ون وا ‪ U#‬و‪4‬ن‪ ،‬و* < ذ ? * ا ‪ G$/‬وا =د‪.‬‬
‫‪ .4‬ا
وض‪ :‬و‪ #‬ا *‪ 2‬وا ‪ U%‬و* وا‪F‬ه‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .5‬ا
‪ :‬و‪4ّ 41‬ه ‪1‬ت * (=‪ 4‬و‪ /41‬ا ‪4* " =U‬ا‪." k $‬‬
‫و &‪1 &( 4‬ت أ ا ‪.‬ر ه‪#‬م ا ><‪% F ًA46 ،%‬س "أن ا "ب ‪Oّ 3‬‬
‫‪7‬ده ‪V‬ة )‪ 2f6‬ا(‪/‬ر وا ‪U%‬ر ‪ S * /‬أ‪f‬ا‪ ،/‬و أ(‪ G/‬أ‪*1‬ا ‪ -./‬ا =‪V‬ة‬
‫‪3‬‬
‫وا ‪4‬وا ‪ ،/‬وه &'‪ G‬إ [ ‪ 2'N‬أ‪'1‬م أ‪"R‬ر ا "ب وأ‪%N‬ره‪.G‬‬
‫'ن ا '<ن ا "ب إ [ ‪:'1‬‬

‫'‪ G‬ا ّ‬
‫وء <[ ه‪.‬ا ا &'‪ G‬ا =‪+‬ا ‪ّ 1‬‬
‫‪ :F‬ا
\\\ب ا
"‪\\\H‬ة‪ :‬و‪ #‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬ا آ(‪7 " O‬د ا "ب‪ G ،‬دت‬
‫أو ً‬
‫ودر‪ O3‬أ‪%N‬ره‪ ،G‬و*‪ G/‬د ود ا ارد ذآه ا &‪g‬ن ا >‪ G‬و أ‪"R‬ر‬
‫‪' .E< ،6 . 1‬ر& ا

ب ‪ّ S‬ل ‪ .‬ج‪ ،1‬ص‪.56‬‬
‫‪ . 2‬ا ‪4/‬ا(‪ ،‬ا ‪ 'U‬أ‪&" 46‬ب‪@ D .‬ة ا
ب‪4+ .‬اد‪ :‬دار ا ‪L#‬ون ا ‪ .#< 2&A‬ص‪.56-58‬‬
‫‪ . 3‬ا ‪U‬ي‪1 ،‬ت‪ %- .‬ا
"‪+‬ان‪ .‬ج‪ .2‬ص‪.137‬‬
‫‪42‬‬
‫ا "ب‪ 1،‬إ‪ 2a‬إ [ ‪4$ $%1‬ة أ‪N‬ى ذآه ا '‪ 2‬ا "ب آ&‪ G'f $%‬و ‪s4‬‬
‫و ه‪ G‬وا " &‪ 2‬وأ*‪.G‬‬
‫و*"‪ 2‬ه‪ -.‬ا &‪ $%‬ا ‪4$%‬ة ‪ 2"* (4C‬ا &‪ $%‬ا آ(‪7 >' O‬د ا "ب‬
‫‪ }f " ،ً41‬ا &ش ا >‪7 2C#‬د ا "ب‪ ،‬و‪ * 2ai‬و‪ k‬إ * ا ‪0‬در‬
‫ا "‪ 2‬و` ا "‪ > ،2‬أن ("ف ا ‪ 4V‬أدن ه‪ -.‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬و‪G// g‬‬
‫وأ‪3‬ء أ‪ ،G/*k‬و‪ 41‬ذآ و ‪'C‬ن أن <&ش ا "‪ 2‬ا آ‪R OC#‬ل ا ‪=U‬ز‬
‫‪JR‬ن ‪ GW‬و‪ 21‬آ‪%‬ة (‪ W‬ا ‪.A6%‬‬
‫و* ا &‪ $%‬ا ‪4$%‬ة ا ‪ /‬ا >ب ا (ن وا و*ن ‪ 2<%1‬د ‪) G3‬داي(‪ ،‬و &‪4‬‬
‫ذآه‪ G‬ا =‪+‬ا ‪<T‬س * ا &ن ا ‪ (A‬ا ‪7‬دي‪ ،‬وذآ أن ا*آ ا آ(‪O‬‬
‫'‪ $%1 /f‬د آ(‪ 24* O‬أ* * ب ا "&‪ 2%‬إ [ ‪R‬ل ‪& S%‬ب *‬
‫‪2‬‬
‫ا <‪ ،‬وأ(‪ G/‬آ(ا *‪ #‬أ ا ‪=U‬ز إ [ (ا‪ %N 6‬و‪4‬ك‪.‬‬
‫وأول ذآ ‪" G/‬د إ [ ا &ن ا ‪ %1 *A‬ا ‪7‬د‪ ،‬و‪ 41‬ورد ا‪ G/3‬آ رأ ‪ 6‬ت‬
‫ا <? ا‪RI‬ري ‪ 3‬ن ا ‪ 720 )(A‬ق‪.‬م(‪ 2< a ،‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬ا ‪6‬ر‪/‬‬
‫ا‪RI‬رن‪ ،‬و‪/1 41‬ه‪ G‬ا <? ا‪R‬ري و آت *'ر‪ [< 2‬أن ه‪.‬ا ا <? أ <[‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪T%‬ن ا ‪A‬د‪ 2‬ا ‪$A‬ة إ [ ا '*ة‪.‬‬
‫وُف ا ‪A‬دن &ة ‪ [6‬آن ا و*ن '‪ J‬ون *‪ G/‬ا =د ‪6‬و‪ ،G/‬وآن‬
‫ن *‪ ً(3 G/‬آ(ا ‬
‫‪ Ng‬ذآ ‪" G/‬د <&ن ا ‪ s*:‬ا ‪7‬دي‪ ،‬إذ ذآ أ ّ‬
‫ا وم‪ 4.‬أ* ا ‪7%‬ذري &‪ 4‬أ‪R‬ر إ [ أن د (‪ 24* O V‬ا ‪ =U‬ا ‪=U‬ز وا ‪#‬م و‪/‬‬
‫أه<>ا‪ 5.‬وآ * ء ا &‪g‬ن د ‪ s‬إ‪ F‬أ‪%N‬رًا *‪401 2‬ت ا "‪%‬ة ا ‪ ،24‬أ*‬
‫أ آ(‪ >' O‬ه‪ -.‬ا &‪ $%‬و أي ا "‪0‬ر‪. G< OR‬آ ا &‪g‬ن أي ‪R‬ء ذ ?‪.‬‬
‫ووردت إ‪R‬رات ‪ G/‬ا ‪ "#‬ا =ه< ‪4‬ل <[ ا(‪4‬ره‪ G‬و‪a‬ع *<>‪.G/‬‬
‫و"‪ 4‬ا <‪ 2=/‬ا ‪A‬د‪ * 2‬ا <‪=/‬ت ا "‪ 2‬ا ‪ 4&< ،2 #‬اآ‪&( OC#‬ش آ‪A‬ة ‪R‬ل‬
‫ا ‪=U‬ز‪ ،‬وه (&ش ‪01‬ة * ‪V‬ة "<} ‪*J‬ر ‪ ،20:R‬أدت ه‪ -.‬ا &ش ‬
‫‪ . 1‬ا
‪1‬ن ا
‪3 ،%5‬رة ا =‪.53 :2g .G‬‬
‫‪ . 2‬ا(‪ :W‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا
‪I+‬ت ا
<‪ .‬ص‪ - 171‬وا(‪O’leary .Arabia before Mohammad. P.51. :W‬‬
‫‪ .2‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪ .$‬ص ‪173‬‬
‫‪' .E< ،6 . 4‬ر& ا
ب ‪ّ S‬ل‪ .‬ج‪ ،1‬ص‪39‬‬
‫‪ .4‬ا ‪7%‬ذري‪ .‬أ‪<3‬ب ا‪9‬اف‪ .‬ج‪ ،1‬ص‪.7‬‬
‫‪43‬‬
‫ا‪:3‬اج أ‪3‬ء "‪ c‬ا‪k‬م وا‪ 2/ I‬ا "‪ ،2‬إ‪ * 2< 2" 2a‬ا & ‪ 4‬‬
‫ا‪6‬ال ا ‪ 24‬وا‪ ،2 F‬وآ(‪ O‬ا &ش ا ‪A‬د‪ 2‬ا آ‪ OC#‬أ‪1‬ب إ [ ا‪<3‬ب‬
‫ا " وإ [ أ‪3‬ء ا‪7‬م ا ‪ 4 2 J‬ب ا =ه<‪ ،2‬وا &<‪ G‬ا ‪A‬دي *‪ * }#‬ا &<‪G‬‬
‫ا '‪ 4‬ا ‪ ،‬و‪ U‬أ( ء إ ‪ }f G/‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬ا ‪ 2‬ا ا‪Of3‬‬
‫ ا ‪=U‬ز * ‪ %1‬ا ‪7‬د وا (&<‪4% * [< O‬و ‪Z6‬رة ا و‪%‬دة اون ا ‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫إ [ ‪R‬ل ‪7‬د ا "ب‪.‬‬
‫و‪ ?RF‬أن ‪V` 2"* ً(T‬ت ب <'‪ T‬وآ(‪ / O‬دو ‪V` 2‬ة و‪[< OW6‬‬
‫آ(‪ /‬إ [ ‪ 4/‬ا)‪4>3‬ر اآ‪ %‬ا ‪.‬ي ‪V` k6‬ة ‪ G‬د*ه‪ "* O<6 ،‬إ [ *‪2&T‬‬
‫ا ‪=U‬ز و‪f‬ر ‪3‬ء‪ ،‬ور أن ‪ E%3‬ء *" ‪R‬ل ا =‪V‬ة ‪ E'U‬و ‪'C‬ن‬
‫'‪6 E%‬وب (‪ G/ O%#‬و ا(‪%‬ط أو ‪ G/‬و "‪ c‬ا &‪ $%‬ا ‪=U‬ز‪،2‬وا ‪2k7:‬‬
‫أن *" آ(‪ * O‬أ‪ GW‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬ا ‪ c" O>6‬ا ‪7%‬د ‪ R‬ا =‪V‬ة‬
‫ز*ً ‪ 7f‬وآ‪g O‬را آ‪A‬ة آ‪ n#‬ا >‪.ًA46 /* A‬‬
‫وا &ش ا ‪ 2 #‬ا اآ‪R OC#‬ل ا ‪=U‬ز‪ ،‬آ(‪4* O‬و(ّ‪+< 2‬ت *‪> ،2/#‬‬
‫‪ /fTN‬آ(‪ 2* O‬و‪ Oّ'1‬إ [‪TN :‬ط د‪ 2‬و ‪ 2(U‬و‪ ،2Ck‬وا ‪4/‬ف *‬
‫ا)‪R‬رة إ ‪ /‬ه‪.‬ا ا ‪ oU%‬ه "‪ 2‬أ(اع ا &ش ا ‪ G‬اآ‪ /#‬ا "‪2‬‬
‫ا ‪ 2 #‬وا * ‪ > / 7N‬ا "<ء * ا‪:3‬اج أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬ا "‪.2‬‬
‫وا(اع ا ‪ * 27A‬ا ‪T:‬ط *‪ 2/#‬وآ<‪J* /‬ة ‪ B:‬ا '‪ 4‬ا ا &ل‬
‫* ا ‪ B:‬ا >"( <[ ار ‪ ،‬و "‪ c‬ا "<ء إ [ ا &ل ‪J‬ن ‪TN‬ط ‪R‬ل ‪7‬د‬
‫ا "ب *& ‪R%* 2‬ة * ا ‪ B:‬ا‪I‬را* *"‪ 4‬ا&ده‪ G‬ه‪.‬ا <[ * آن ‬
‫ا‪I‬را* وه‪ -.‬ا &‪ * $%‬ا &ب وا =ار‪.‬‬
‫أ* "<} ‪ B:‬ا‪I‬را* ‪i‬ن ا‪I‬را* أ‪.N‬وا ‪6‬وف ‪ * G/+‬ا >"( ‬
‫‪6‬ا ا &ن ا ‪ *A‬أو ا ‪ %1 S3‬ا ‪7‬د‪ ،‬و"‪ 4‬ذ ? ا*‪ّ4‬ت ا <‪ 2+‬ا‪I‬را*‪ 2‬وأ‪OU%k‬‬
‫ا <‪ 2+‬اآ‪7 ًR A‬د ا ‪#‬م و‪R‬ل ‪7‬د ا "ب‪.‬‬
‫و‪ 4‬ا ‪ o4U‬ا &ش ا "‪ 2‬ا ‪ 2 #‬ا ‪U‬ي ا ع وا‪7TaF‬ع <[ درا‪3‬ت ‪Littman, Beeston ,‬‬ ‫‪.1‬‬
‫‪Macdonald.‬‬
‫‪- A. F. L. Beeston. Studies in the History of Arabia. Pre-Islamic Arabia. Riyad 1984. Vol II‬‬
‫‪- M.C.A. Macdonald .Literacy and Identity in Pre- Islamic Arabia. Ashgate Variour . UK. 2009.‬‬
‫‪- Enno Littman. Semitic Inscriptions. New York Century. 1904‬‬
‫‪44‬‬
‫وآن ه‪7‬ك د‪ ،‬وه‪1 G‬م ا ‪ E%' k %‬ر ‪ 2C 2C‬أي ز ‪V‬ال‪* E'U ،‬‬
‫ورد ا &‪g‬ن و‪ 41‬دت د ‪/ %1‬ر ا)‪73‬م‪ ،‬وا ‪.‬ي &أ آ‪ E‬ا ‪L‬ر‪N‬‬
‫ ا ا‪S1‬‬
‫ا "ب د إ [ ا‪&F‬د ‪ G/(J‬دوا ‪/ %1‬ر ا)‪73‬م ‪ّ > ،4" *V‬‬
‫أن ً * ا ‪A‬د و ‪4‬وا (ا‪ 6‬ا "‪4*) 7‬ا‪ R ( k $‬ا ‪=U‬ز إ [ ‪4/‬‬
‫` "‪/ * 4‬ر ا)‪73‬م‪ .‬و* ا ‪ W< O7‬أن ا ا‪ f‬ا آ(‪/< O‬د ‪7‬د‬
‫ا ‪=U‬ز ه "‪ /‬ا '‪<T /%‬س <‪A‬د‪ ،‬وآن * أ‪ /R‬أ‪k‬م ا ‪A‬د‬
‫ا ‪ G0‬ر‪ ،a‬وآ(ا أ‪<"' ًZ‬ن ا‪ G3‬ا (&‪.G/R‬‬
‫أ* ا <‪(U‬ن‪ 4& ،‬آ(ا ‪ 4/‬ا ‪L‬رخ ا و*( <س ا &ن اول "‪4‬‬
‫ا ‪7‬د ‪T3 OU‬ة ا(‪%‬ط‪ ،‬و‪< nZ‬س أن *‪ 2&T‬ا "‪R 7‬ل ا ‪=U‬ز آ(‪O‬‬
‫‪1‬‬
‫‪T% 2k‬ن ‪U‬ن‪ ،‬و &‪&( [< / A 4‬ش ‪ 2(U‬آ‪A‬ة‪.‬‬
‫و‪4%‬و أن ‪g‬ل ‪U‬ن آ(ا '>ن ‪R‬ل ا ‪=U‬ز ‪ %1‬أن '‪ f‬ا ‪A‬دن ‪ $‬م‪،‬‬
‫ ا‪ f‬ا '‪<T /%‬س <‪A‬د‪< /%' ،‬س <&‪ $%‬ا <‪ 2(U‬آ ذآ‬
‫و ‪'C‬ن‪ ،‬و<س ‪<T }%3‬س ‪ Q‬و‪ ،23 'N‬و‪ 41‬د ا <‪(U‬ن ‪%1‬‬
‫ا ‪A‬د ‪ ،4"% s *V‬و"&‪ 4‬ا‪3‬ذ ن أن ا &ش ا <‪" 2(U‬د <&ن اول‬
‫وا ‪ (A‬وا ‪ o A‬ا ‪7‬دي‪.‬‬
‫و* أ‪ /R‬أ‪k‬م ‪U‬ن آ ورد (&‪ :G/R‬ا ‪7‬ت و‪ SR‬ا &م ور‪ a‬و د ذ‬
‫و‪ .S#‬و‪ 41‬ورد أ‪:G/R&( 46‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‪%‬د أ‪ <k‬أ= و‪ [R‬ه‪4‬ر وذ ف ‪7‬ت ‪73‬م‪.‬‬
‫وآ(‪ * O‬أ‪ G/(4* /R‬ا ‪ =U‬وه ا "‪ 7‬وآت ‪U 2><* 2k‬ن‪ G ،‬أن ا ‪B%‬‬
‫ا‪ 3‬ا <[ ه‪ -.‬ا <>‪6 2‬ا ا &ن اول <‪7‬د و‪k‬رت ‪ ،G/T3 OU‬آ‬
‫‪3‬‬
‫وا‪ 3‬ا <[ ء‪ ،‬وآ( ‪46 a‬ود دو ‪ G/‬ا ا*‪4‬ت ‪: [6‬م د*‪.}#‬‬
‫آ‪ U ? .‬أن ‪ 2(U‬آ‪A‬ت وا*‪4‬ت ‪ /(T‬إ [ أرض ا(‪%‬ط‪T<N ،‬ا ‪،G/‬‬
‫و‪ J GW‬ا "ب ا ‪ B%‬ا‪I‬را* >ن ذ ? * ا‪%3‬ب ا ‪ [< G/<6‬إ=د‬
‫‪. 1‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪ .$‬ص ‪173 -172‬‬

‫‪.2‬ا ‪40‬ر ا '}‪ ..‬ص ‪185‬‬
‫‪ . 3‬داود‪ .s ،‬أدن ا
ب ‪ !"#‬ا م ‪ .‬ص ‪103‬‬
‫‪45‬‬
‫(‪ 2+ * ً =V* G/'C‬ا‪I‬را* وا "ب‪ > G < ،‬ه‪.‬ا ا ‪ 4 ً */C* V‬ب ا ‪=U‬ز‬
‫‪&<fJ‬ا < "ر‪ ."2T%( 2(f‬و‪ 41‬ورد ذآ ‪U‬ن ‪ GU O‬ا ‪:$T‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ P‬أنْ أ'‪\\\\ّ4‬ا‬
‫ن ‪ُ \\\\D6 N\\\\X‬‬
‫‪َ \\\\B+/‬‬ ‫ب ودار ٍة‬
‫و ز
‪ P‬أ‪ٍ 3 ./ N‬‬
‫ن ا ‪3‬ل ‪1‬م ‪V+‬وة <[ ‪U‬ن‪ ،‬و‪ "< ،ً%3 G/* [%3‬‬
‫و ‪3‬ة ا ه‪#‬م أ ّ‬
‫ن ‪ 2<%1‬ه‪ .‬ا‪.:‬وا ا ‪3 G0‬اً‬
‫ ‪U‬ن ه‪FL‬ء * (' ا <‪ ،(U‬و‪.‬آ ا ا ><‪" :%‬أ ّ‬
‫وآن ‪U (43‬ن"‪ 2،‬و‪4%‬و أن ‪U‬ن "‪4ّ%‬وا <‪* G0‬ف ‪ 4‬ورود‪-‬‬
‫ >ت ا <‪ ،2(U‬و ‪3‬ة ا ه‪#‬م وأ‪%N‬ر *>‪ 2‬زر‪ ،1‬أ‪%N‬ر ‪6‬ادث د‬
‫و ‪U‬ن‪.‬‬
‫أ* ا ‪T:‬ط ا ‪ 4 7 ،2C0‬ا "ب ‪ [ّ ' $%1‬ا &‪ $%‬ا ‪ ،2C0‬إ(‬
‫أ‪ }<f‬ه‪.‬ا ا‪ [< G3F‬ا ‪T:‬ط ا و ‪4‬ت (‪ 26‬ا ‪C0‬ة ب ا ‪#‬م‪ ،‬وه (&ش‬
‫‪3‬‬
‫‪&( * 2%1‬ش ‪U‬ن ود‪.‬‬
‫*‪ S‬ا "<‪ G‬أن أ‪Uk‬ب ا &ش ا ‪A‬د‪ 2‬وا <‪ 2(U‬وا ‪ 2C0‬ه‪ G‬ب ‪ /‬ذ ?‬
‫* أ‪ G/$3‬ا "‪ 2‬ا &‪ 2R‬و* ‪ G/+‬و ‪ ،G/=/‬وآ(‪ O‬ا <‪=/‬ت ا ‪ 2 #‬ا & ون‬
‫ا &‪/ * 2%‬ر ا)‪73‬م ‪& S‬ة و(‪C‬ذ وا‪ ،S3‬وآ(‪( S }4 O‬ا‪6‬‬
‫ا =‪V‬ة ا "‪& 2‬ة و(‪#‬ط ‪ [6‬آ(‪ /'C O‬أد ‪ً44‬ا و‪ً"R‬ا وه ا ‪"#‬‬
‫ا "‪ 6 ،‬أن ا <‪=/‬ت ‪7‬د ا أ‪.N‬ت ‪4‬هر و‪ [6 [R7‬آدت ‪ [C‬‬
‫ا &ن ا 'دس <‪7‬د وآن ذ ? اء &‪4‬ان ‪7‬د ا ‪ /U‬وا‪ /( / 7&3‬آ(‪O‬‬
‫‪ G>6 OU Q‬ا‪%6‬ش ‪4" * G‬ه‪ G‬ا ‪C‬س‪.‬‬
‫وأ* ‪ 2<%1‬د رد ذآه‪ G‬ا &‪g‬ن ا >‪ G‬وه‪1 G‬م ا ‪ %‬هد ‪ E'U‬ا &‪g‬ن‪،‬‬
‫وذآت أ‪%N‬ره‪ G‬ا ‪0‬در ا "‪ 2‬و أ‪"R‬ر ا "ب‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫ ّ ‪ 03‬ا ‪ F o‬دوا و‪ /' F‬ا‬ ‫ ُد ‪ْ 4‬ا وا"‪ X‬ا و ْا‬
‫‪ .s ،:R . 1‬ا

‪4‬ا‪ 3‬و‪1‬دا‪ ./ 0/‬ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬وت‪ :‬دار ا ‪#‬ق‪ .‬ط‪ ،1986 .2‬ص‪171‬‬
‫‪ .2‬ا آ‪ ،A‬ا
<ة ا
" ‪ .‬وت‪ :‬دار ا "‪،1971 -2‬ج‪ ،3‬ص‪ - 156‬وا(‪ :W‬ا ><‪ ،%‬آب ام‪ ،‬ص‪.10‬‬
‫‪ .3‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص‪.86‬‬
‫‪ .4‬ا ‪U‬ي‪#( ،‬ان ‪ + .4"3‬ك ‪ X‬وأ‪#‬ل ا
‪ ..‬ا &هة‪ :‬ا ‪ 2"%T‬ا '<‪ .2C‬ص ‪3‬‬
‫‪46‬‬
‫ه‪.‬ا و &‪ " 4‬ا "ب * ا ‪ 20:#‬ا‪T3‬ر‪& 2‬ن ا ‪ '( * G>U‬د & ا‪& :‬ن‬
‫ د آن * &‪ 2‬د او [ أي أ( ّ آ‪ًA‬ا‪.‬‬
‫و‪ 41‬ذآ‪"R c" -‬اء ا "ب أ‪"R‬ره‪ G‬و*‪ G/‬أ*‪ 2‬أ ا ‪ 1،O<0‬آ ذُآ &ن‬
‫ا ‪ G>U‬ا &‪g‬ن و ‪3‬رة ‪3 3‬رة &ن‪ ،‬و‪ 41‬و‪ Ck‬ا &‪g‬ن ‪ -./‬ا ‪3 2C0‬رة‬
‫ &ن‪} :‬و‪ 41‬أ &ن ا ‪.{2>U‬‬
‫وُوى أن ه‪ -.‬ا 'رة (‪ O V‬ا ‪ Z‬ا ‪U‬رث‪ ،‬وذ ? أ( آن‬
‫‪:‬ج ًا إ [ ‪7‬د رس ‪#‬ي أ‪%N‬ر ا ‪ G‬و‪ /‬وُ‪ّ4 U‬ث‬
‫‪ #1 /‬و&ل ‪ G/‬إن *‪ً4U‬ا ُ‪ o4U G>ّ4U‬د ود وأ‪ f3‬او ‪،،‬‬
‫وأ( أ‪ o4U G>46‬ر‪ G3‬وأ‪4C3‬ر وأ‪%N‬ر اآ‪3‬ة‪U<' ،‬ن ‪ o46‬ا ‪Z‬‬
‫وآن ا‪3‬ع ا &‪g‬ن ‪ O V‬ه‪ -.‬ا‪I‬ت‪ ،‬و‪.‬آ ا ‪0‬در أن ا ‪ Z‬ه أول *‬
‫‪1‬ل ا &‪g‬ن ‪ "3 *4‬أ( * أ‪ f3‬ا ‪> a‬ن &ل & ‪ :‬أ( وا ‬
‫*"‪ 1 #‬أ‪ G</ 4U* * ًA46 '6‬أ‪G>46‬؛ وآن &ل ا &‪g‬ن‪ :‬ه أ‪f3‬‬
‫او أي أآذ‪ E‬او و (‪ O V‬ا‪3 2I‬رة ا("م‪ [6" :‬إذا ءوك‬
‫=د (? &ل ا ‪ .‬آ‪C‬وا إن ه‪.‬ا إ‪ F‬أ‪ f3‬او "‪ 2.‬وا &‪0‬د * أ‪f3‬‬
‫او ه <? ا &‪ 0‬وا‪ f3‬ا ‪ 24‬ا و‪ 2‬وا ار‪ 2‬ا اث ا ‪C#‬ي‬
‫ا "‪ ،‬و‪J F G'1‬س * ه‪ -.‬ا &‪ 0‬آن *‪ًJ‬ا وات ا ‪/‬د ا ‪R .‬ا ‬
‫‪7‬د ا "ب‪.‬‬
‫و‪.‬آ ا ‪0‬در أن ا ‪ Z‬ا ‪U‬رث ‪ < <1‬أ ‪ ُ1 ،E f‬ه و&‪ 2%‬أ‬
‫*"‪ B‬م وا‪ 4" 46‬أن أ* ا ‪3‬ل &<‪ ،/‬وُوى أن ا ‪3‬ل ‪ "R S3‬أ‪N‬‬
‫‪3‬‬
‫ رء أ‪ /N‬ا ‪1 ،Z‬ل‪ +< " :‬ه‪.‬ا ‪."< O <1 %1‬‬
‫و ا ‪0‬در ا "‪ 2‬ذآ =<‪& 2‬ن أو ‪& 2CUk‬ن‪ ،‬و ا ا‪ S1‬أن ه‪ -.‬ا ‪F 2CU0‬‬
‫("<‪3 / G‬ى * ا ‪0‬در ا "‪ 2‬و‪4( F‬ري * ه *‪U‬اه ‪.‬‬
‫وز‪ G‬وه‪ ّ%* %‬ا( ‪1‬أ * ‪& G>6‬ن (‪ًU‬ا * ‪#‬ة ‪Fg‬ف ب ‪ ،‬وز‪ G‬ا واة أن‬
‫ب ا =ه<‪ 2‬آ(‪4 O‬ه‪& 2<=* G‬ن و‪ /‬ا ‪ 2>U‬وا "<‪ G‬وا*‪ ، 2<A‬وأن ‪G/* 2‬‬
‫آ(ا ‪1‬أوه وا*<>ه ‪ ،‬ذآوا * <‪ 4َْ ُ3 G/‬ا ‪ ،O*0‬و‪ 41‬رووا أ( آن‬
‫‪9 .s ،:R .1‬اء ا
‪4‬ا‪ .3‬ص ‪226‬‬
‫‪ .2‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا
<ة ا
" ‪ .‬ج‪ .1‬ص‪191‬‬
‫‪.3‬ا آ‪ .A‬ا
"ا وا
‪ .0‬ج‪ .3‬ص ‪143‬‬
‫‪47‬‬
‫&أه‪ ،‬وأ( أ‪ %N‬ا ‪3‬ل ‪41 /‬م < و‪1‬أه أ** ‪ /'U3‬ا ‪3‬ل‪ ،‬و‪1‬ل ‪:‬‬
‫"‪ 1.‬و‪4%‬و أن ا س "ا ‪2>6‬‬
‫"أن ا ‪.‬ي *" أ‪ * Z‬ه‪.‬ا ‪g1‬ن أ(‪ V‬ا < ّ‬
‫ &ن وأ*‪ A‬وا &‪ 0‬ا وي ‪ ،‬ور ه‪ -.‬ا ‪ 2CU0‬آ(‪%"* O‬ة آ‪ًA‬ا ‪4‬‬
‫ا "ب‪6 4& ،‬ت أ*‪ FA‬و‪ >6‬و‪%'( ً001‬ه <&ن‪ ،‬وآ(‪ O‬ه‪ -.‬ا ‪4* G>U‬او ‪G/ 2‬‬
‫و*ار‪ * 2‬إ [ ‪ ،‬وه ا ‪k %" 2&&U‬دق ا اث ا ‪C#‬ي ا "‬
‫و* ‪* * U‬روث ‪Z6‬ري ` ‪ * 0 G‬إ‪ F‬ا ‪V‬ر ا '‪ Z" 4= ،‬‬
‫أ‪"R‬ر ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ ،‬و ‪4#‬ة ‪6‬ص ا "ب <[ ه‪ -.‬ا ‪*1 2CU0‬ا ‪4‬و‪%1 /‬‬
‫ا)‪73‬م ‪ 4‬و د ('‪ 43 S* /* 2:‬ا ‪.O*0‬‬
‫و‪ 41‬ذآ ‪<T‬س ‪ 2<%1‬د ‪ Oadiate G3‬و‪1‬ل إن *'آ‪ G/‬ا ‪ }f‬ا ‪* 2 #‬‬
‫‪2‬‬
‫‪7‬د ا "ب ‪1‬ب *زل د‪. ،‬آ ‪1‬ت أن *'آ‪*Z6 G/‬ت ‪&6‬ف‪.‬‬
‫ ‪.‬آ ا ‪7%‬ذري أن *'آ‪ G/‬آ(‪#* O‬ة و‪ * 4‬ا ‪ [6‬ا ‪#‬م‪ 3 ،‬و‪ 41‬آن‬
‫ه‪7‬آ‪ E'U G/‬ا &‪g‬ن ا >‪ G‬ه‪%‬ب رح ‪ -2‬ر‪ًkk ً U‬ا د*ت *'آ‪ G/‬وه‪.‬ا‬
‫‪4‬‬
‫ا* آن *"وً ا "ب و أ‪"R‬ره‪ G‬و‪.G/001‬‬
‫ه‪.‬ا و‪ 41‬أر ‪ S‬ا ‪L‬ر‪N‬ن ا '<ن (' ‪ S‬ا &‪ $%‬ا ‪4$%‬ة إ [ )إرم ‪3‬م ‬
‫(ح( *‪ J‬وا‪ 2‬ا('ب ا را‪ > ،2‬أ‪ c" S* ً (6‬ا‪7NF‬ت ا‪3‬ء‬
‫وا ‪ 5،E‬و‪ F‬ا أ‪%N‬ر } ‪ $%1 /U0‬ا "ب ا ‪4$%‬ة ا &‪ ،2a‬و *‬
‫ ا ‪0‬در ا ر‪ ،f3 B<:* / 6 2:‬و‪ > F‬ا ‪ W‬إ <[ أ( ‪A‬‬
‫‪ }$&6‬ر‪.2 2:‬‬
‫&‪ G'f $%‬و ‪ s4‬و ه‪ G‬وأ*‪ G‬وا " &‪ G ،2‬د ذآه ا &‪g‬ن‪ ،‬وردت‬
‫ آ‪ E‬ا ‪L‬ر‪ N‬ا '<‪ ،‬و أ‪"R‬ر ا "ب أ‪ ،ً (6‬و ‪ G‬د ذآ ‪ -./‬ا &‪ $%‬‬
‫ا &ش ا >‪ [6 2C#‬ا‪I‬ن‪ G/ 4=( 41 ،‬ذآًا ا راة آ‪3J‬ء أ‪:R‬ص‪ 2<%& .‬أ*‪G‬‬
‫وردت ا راة ‪ G3‬أو*‪ ،G‬و‪<" G'f 2<%1‬ه * (' )‪ G'f‬إرم ‪F‬وذ ‬
‫‪ .1‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا

<ة ا
" ‪ .‬جج‪ .1‬ص ‪210‬‬
‫‪ 4% .2‬ا "‪' .G 3 ،VV‬ر& ا
ب ا
‪-‬ه‪ ،+‬ص‪74‬‬
‫‪.3‬ا ‪7%‬ذري‪ .‬أ‪<3‬ب ا‪9‬اف‪ .‬ج‪ ،1‬ص ‪6‬‬
‫‪ .4‬رة ‪.16 :2g ،P+4‬‬
‫‪ .5‬ز‪4‬ان‪ ،‬ر ‪ .‬ا
ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص‪.84‬‬
‫‪48‬‬
‫‪3‬م( و "<‪ GRf /‬ا ارد ذآه ا راة‪ ،‬و‪ 41‬ذآ ا ‪7%‬ذري أ(‪ V( G/‬ا * ا ‬
‫‪1‬‬
‫وا *‪.2‬‬
‫و‪<" s4 2<%1‬ه * (' ) ‪F s4‬وذ إرم ‪3‬م( وآ(‪'* O‬آ‪E'U G/‬‬
‫ا ‪7%‬ذري ا *‪ ،G'f S* 2‬و‪ ? <* S% G/ 41‬ا وأد ا &‪ .<%‬أ* ‪2<%1‬‬
‫ ه‪<"= G‬ه * (' ) ه‪TU1 G‬ن هد( وه ‪4‬ه‪،2 2(TU1 2<%1 G‬‬
‫وذآوا أن إاه‪ 6 G‬إ‪ 3‬وأ* ه وأ‪ E'U 2>* />3‬ا وا‪2‬‬
‫ا)‪ ،2*73‬وادي ` ذي زرع ‪ %" E'U‬ا &‪g‬ن‪}:‬ر إ( أ‪ * O>3‬ذر‬
‫اد ` ذي زرع ‪ ? 4‬ا ‪ّU‬م{‪V G ،2‬وج إ‪ 3‬إ*أة * ‪ 2<%1‬ه‪o6 ،G‬‬
‫أن ه‪ G‬آن ‪ /‬ا 'دة <[ *>‪ %1 2‬أن ‪ 0‬ا 'دة &‪VN 2<%‬ا‪ 2‬ا ‪0 ،2‬ه‬
‫‪3‬‬
‫إ‪ 3‬ه‪ G‬و‪ 2>* G/"* >3‬ه وذر ‪ E'U‬روات ا ‪L‬ر‪ N‬ا '<‪.‬‬
‫أ* ا " &‪<"= 2‬ه‪F }<) '( * G‬وذ ‪3‬م (ح( و‪ 41‬ورد ذآه‪ G‬‬
‫ا راة ‪ o6 ،‬آ(ا أول ‪40 E"R‬ى <"‪%‬ا( ‪ N 6‬ا * *‪/=* 0‬‬
‫ ‪ ,T'<C‬و<ا ‪U‬ر(‪4 * G/‬ة ‪ ،2<f‬وآ(‪'* O‬آ‪ E'U G/‬ا راة أدوم‬
‫و‪Uk‬اء ا &‪ E‬و‪ 1R‬اردن و‪f‬ر ‪3‬ء‪ ،‬و‪ 41‬ذآ ا ‪L‬ر‪N‬ن ا '<ن أن ‪>3‬ن‬
‫ا ‪ 24‬وأ ا ‪=U‬ز آ(ا ‪ * ً41‬ا " }‪ 4& ،‬ذآ ا ‪7%‬ذري أن ا " } (‪ V‬ا ‬
‫‪A‬ب ‪ %1‬أن &<ا إ [ (‪ 26‬ب <'‪ ،T‬وذآ أ(‪ /‬إ( ‪A O3‬ب ‪ G3F‬ر‪s$‬‬
‫ ‪ 4.G/‬ور " ا >ن ا أي ا‪3F‬ا‪ /(F 26‬آ(‪= 2f'* O‬ر‪.2"* 2‬‬
‫)ا(‪ W‬ا ‪:‬ر‪ }U<* 4 2f‬ا ‪:‬ا‪.(B$‬‬
‫وهك "‪ c‬ا &‪ $%‬ا ‪4$%‬ة ورد ذآه ا ‪0‬در ` ا "‪ 2‬أو * ‪7N‬ل‬
‫ا &ش آ"د ود و ‪U‬ن‪ ،‬أ* ا &‪ $%‬ا ‪4 $%‬ة ا‪N‬ى آ‪ G'T‬و ‪ s4‬و ه‪ G‬و`ه‬
‫<‪ G‬د ذآه إ‪ F‬أ‪"R‬ر ا "ب و ا ‪0‬در ا)‪.2*73‬‬
‫‪ :ً\ \37‬ا "ب ا ‪ :21%‬وه‪ G'& E'U G‬ا 'ّ‪ 2‬ا "ب (ن ا "ب ا "ر‪ 2‬وا "ب‬
‫ا '"‪.2‬‬
‫‪ .1‬ا ‪7%‬ذري‪ .‬أ‪<3‬ب ا‪9‬اف‪ .‬ج‪ ،1‬ص ‪ - 7‬وا(‪ :W‬ا

‪5‬ب ا
س‪3 :2g ،25 > C3 .‬‬
‫‪ .1‬رة إ‪/‬اه‪ .%‬ا‪37 2I‬‬
‫‪ .3‬ا '"دي‪ .‬زج ا
?ه‪ .Q‬ج‪ ،1‬ص ‪26‬‬
‫‪ -‬وا(‪ :W‬ازر‪ ،1‬أ ا ‪4% 4U* 4‬ا‪ .‬أ‪"6‬ر ‪ 5‬و ء ‪71 . 0‬ر‪ .‬ج‪ ،1‬ص ‪33‬‬
‫‪ .4‬ا ‪7%‬ذري‪ .‬أ‪<3‬ب ا‪9‬اف‪ .‬ج‪ 1‬ص ‪ - . 6‬وا(‪ !H D :W‬اول‪ .‬إ‪Uk‬ح ‪ ،15‬و ‪ C3‬ا > ‪8-2 :2g 25‬‬
‫‪49‬‬
‫وا "ب ا "ر‪ 2‬رأ‪ :G/‬ه‪ G‬ب أه ا ا ‪<'<' .‬ا * ‪TU1‬ن أو &‪#‬ن ‬
‫إاه‪ G‬آ ورد ا راة‪ 1.‬أي ه‪ G‬ا &‪(TU‬ن ا ا‪:3‬ن ا "و‪ 2‬و*‪ G/f‬ا ‬
‫و* ه *‪ * /‬ا &‪ $%‬ا ‪ 2‬آوس وا ‪V:‬رج وا ‪ 23'+‬وا ذرة وازد‬
‫و ه‪ G‬و`ه‪.G‬‬
‫أ* ا "ب ا '"‪ G/ :G/%'U 2‬ا "‪((4‬ن * (=‪ 4‬و‪=6‬ز وب‬
‫ا ‪#‬ل‪ ،‬و "‪(4 2 73 * G/‬ن * (' إ‪ ، 3‬أي ه‪ E'U G‬أ('ب ا "ب‬
‫أء إ‪(4 '( * 3‬ن‪ 2،‬و‪ّ 3‬ا ا '"‪ 2‬ن إ‪V( *4 3‬ل *>‪S* 2‬‬
‫ه أ* ‪ E'6‬ا وا‪ 2‬ا)‪ ،2*73‬آن ><‪ G‬ا "‪ 2%‬أو ا '(‪ 2‬روا‪ 2‬أ‪N‬ى‪< ،‬‬
‫‪3‬‬
‫‪k‬ه ا ‪ 2<%1 * 2‬ه‪ G<" ،G‬ا <‪ 2=/‬ا "‪ 2‬و‪k‬ر ><‪./‬‬
‫ن *‪ A‬ه‪.‬ا ا &'‪ G‬إ [ ‪ 2((4‬و‪ /W G 2‬‬
‫و‪ #‬ا‪3‬ذ اد < إ [ أ ّ‬
‫ا &‪g‬ن ا >‪ ،G‬و‪ [6 F‬أ‪"R‬ر ا "ب‪ًNJ* / ،‬ا ‪1 *4‬م ا '<ن '=‬
‫ا('ب و‪4‬و‪ /‬ا >‪ 3 F ،E‬ا "‪ 0‬ا*ي *‪ S‬وز ا "‪%0‬ت ا &‪،2<%‬‬
‫وا ‪V‬ات ‪6‬ل ا ‪> ،27:‬ن ا 'ن ه‪ G‬أ(‪ * G/'C‬أ‪Uk‬ب ا "‪%0‬ت "‪(4‬ن أو‬
‫ <‪ 4.‬وا ا‪ S1‬أ( ‪ > F‬ا آ ن إ [ ه‪.‬ا ا &'‪ 2ai ،G‬إ [ آ( *‪ًJ‬ا وا‪2‬‬
‫ا('ب ا را‪ Gّ'& (i ،2‬ا "ب إ [ أي أه ا وإ [ ‪ R‬وه‪ G‬أه‬
‫ا ‪=U‬ز‪ S* ،‬أن ا ‪ 2<0‬ا ر‪ 2:‬و‪ 2<k‬ا '‪ E‬آ(‪ 21 O‬ا =ب وا ‪#‬ل‪.‬‬
‫و‪ 567‬أن ‪4‬دًا * ا &‪ $%‬ا "‪ ?< 3 F 2‬ا ‪Z‬ر‪ 2‬ا ‪#‬ل وا 'آ‪: [< 2‬م‬
‫‪7‬د ا ‪#‬م وا ‪J‬ت <‪ 2+‬ا‪I‬را* و‪Z6‬ر‪ 41 G/‬آ‪ -./ O%‬ا <‪ ،2+‬آ "ب ا(‪%‬ط‬
‫وأه ‪4% ،*4‬وي ا ‪.‬ي &‪ G‬إ‪ [ i ،+ ً % ` 4&C ZU* G<1‬ه‪.‬ا ا ‪/W 4U‬‬
‫ا ‪T%‬ن وا ‪*4‬ن و‪ 41‬أ‪f6‬ا <‪=/‬ت ا)را*‪ 2‬إ‪4ّ > ،2* 2f6‬ه‪< G‬ء‬
‫ا '‪ E‬وا <‪ 2+‬وا‪%N‬ر * ` ا "ب '‪<"= ،G/= E%‬ه‪ * G‬ا‪I‬را* وأ"‪4‬وه‪G‬‬
‫ ا "ب وا "و‪ G/( 2‬آ(ا <‪=/‬ن ‪=/‬ت ‪ 2‬آ(‪ % O‬ز ‪ /‬ا "=‪[6 ،2‬‬
‫‪5‬‬
‫ا&‪ 4‬ا "<ء ا "ب أ(‪ّ R G/‬ها ا <‪ 2+‬ا "‪.2‬‬
‫‪ .1‬ا
‪5‬ب ا
س‪.26-21 :2g 10 > C3 .‬‬
‫‪ .2‬ا &‪ ،R‬أ ز‪0 .4‬ة أ‪<3‬ب ا
ب‪ .‬ص‪.330‬‬
‫‪' .6 ،E< .3‬ر& ا
ب‪ .‬ص‪،39‬‬
‫وا(‪ 4% ،G 3 :W‬ا "‪' .VV‬ر& ا
ب ا
‪-‬ه‪ .+‬ص‪ - 67‬وا(‪ :W‬ا ا ‪ ،G4‬آب ا
‪ .P0D‬ص‪8‬‬
‫‪ ،< . 4‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ ،1‬ص‪.494‬‬
‫‪ ،< .5‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ ،1‬ص‪ - 33‬وا(‪ :W‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص‪.21‬‬
‫‪50‬‬
‫و‪4‬ل ا &ش ا ‪ 2T%‬ا >‪ [< 2C#‬أن ا(‪ %‬ط آ(ا * ا "ب‪ Z ،‬ذ ? * أ‪3‬ء‬
‫أ‪ G/*7‬وأ‪3‬ء أ‪ A* G/*k‬ا "‪V‬ى وا ‪7‬ت و‪ SR‬ا &م‪1 G/ ،‬م * ا "ب آ(ا‬
‫'"<ن ا >‪ 2‬ا‪I‬را*‪ 2‬ا &ش و‪LR $3‬ون ا "ان‪ ،‬و‪ 41‬ا‪ T<N‬ا "‪ 4‬ا(‪/‬ر‬
‫دو ‪106 23 G/‬م &‪ $%‬ا "‪ 2‬ا ‪ 2C<:‬وا*‪ V‬ا ‪ 1./‬وُ‪ A‬ا ‪%‬اء ‪2k‬‬
‫‪2‬‬
‫ا <>‪ 2‬ا ‪&( [< 2T%‬ش ‪4U‬ث '<' *<ك *<>‪ G/‬وأ‪6‬ا ‪.G/‬‬
‫<[ أن هك * ى أن ا(‪ %‬ط آ(ا *‪g k * ً =V‬را*‪ 2‬و‪G ،2‬‬
‫‪ E<+‬ا "‪ 0‬ا " ‪4‬ر <[ ا "‪ 0‬ا‪I‬را* و*‪ًU* -U‬ا * ً‪2+ O& > ،‬‬
‫ا ‪ZU‬رة ه ا <‪ 2+‬ا‪I‬را*‪.2‬‬
‫وا &ش ا ‪J 4/# 2T%‬ن ه‪FL‬ء ا &م ‪R‬ا ا ‪%‬د‪ 2‬ا 'ر‪ ،2‬وا‪T3‬ا‬
‫إ‪ 2*1‬دو ‪ * 21 2‬ا &ن ا ‪ %1 o A‬ا ‪7‬د &‪ ،ً %‬و* أ‪ G/$3‬ا "‪ % 2‬أ(‪G/‬‬
‫ن <"ب أ‪ ،> :G/$3‬و‪ ،W6‬وو‪ ،‬وأ‪ ،43‬وأوس‪ ،‬و‪4‬ي‪ ،‬وأوس ا‪،‬‬
‫وآ"‪ .E‬و‪ * 4:<k A 41‬أل ‪6‬ران <[ (& (‪ * %" T%‬ا >ت‬
‫ا ‪NJ‬ة ‪ 4‬ا ‪ /W ،B%‬ه‪.‬ا ا & ‪J‬ا ً وا‪ F ًUa‬ا ><ت &‪ B‬‬
‫ا‪<3‬ب أ‪ E'U ًZ‬و ‪'C‬ن‪ ،‬و‪4‬ل ا & <[ أن ا ‪ B%‬أ‪.N‬وا آن ‪ًQ# ًQR‬‬
‫ا <‪ 2+‬وا ‪ZU‬رة ا‪I‬را*‪ 2‬و‪=*4‬ن ‪4‬ر=ً ا <‪ 2+‬وا ‪ZU‬رة ا "‪ ،2‬وا ‪.‬ي <‪OC‬‬
‫ ا & أ‪ Z‬و د ‪ 2<k‬إ *" وإ ا ‪" ،B%‬ن ا ‪ .‬ار‪T%‬ا ‪ B%‬ه‪G‬‬
‫*" ا ‪=U‬ز ‪ "* F‬ا ‪ 4& .‬ورد ا &‪" :‬د( ‪"* 4% 6‬و &ب ‪O‬‬
‫أ‪ 43‬إ ‪ /‬إ *" ‪4/ S%3 O3‬ر(‪ 2 "'1 s‬ا &‪ :‬ه‪.‬ا ه *‪ .‬ا ر ا ‪.‬ي‬
‫‪3‬‬
‫‪& "* Sk‬ب ‪ O‬أ‪ 43‬ا) إ *" ا '‪ 2‬ا '"‪4/ 2‬ر(‪.01 s‬‬
‫و* ‪ * /‬ا &ش ا ‪ ،2T%‬ه درا‪ 23‬أ‪3‬ء ا‪k‬م وا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬ا آن‬
‫ا ‪ -./ /(34& B%‬ا‪3‬ء '‪ 2"* (4‬رؤ‪ 2‬ا &م ا ‪ 24‬و ‪ G/‬ا "‪G/ 217‬‬
‫و ب ا ‪=U‬ز و(=‪ * 3F 4‬ا ‪ 26‬ا ‪.24‬‬
‫و أن ا(‪%‬ط آ(ا *‪Uk #‬اء ‪3‬ر إ [ ‪:‬م ا ‪#‬م ‪ [6‬د*‪،}#‬‬
‫&‪ 4‬آ(ا ‪ 2&<6‬ا ‪ &( k‬ا ‪ZU‬رة وا ‪ >C‬ا ‪ * 4‬ه‪ -.‬ا اآ‪ V‬إ [ ب‬
‫‪ .1‬وآ<ن‪ ،‬آرل‪' .‬ر& ا

‪ K‬ب ا ‪ .‬ص‪.21‬‬
‫‪Kitchen. Documentation for Ancient Arabia, Liverpool University Press, 1994. V.1. P 237 .2‬‬
‫‪' .3‬ر& ا
‪I+‬ت ا
<‪ .‬ص ‪141‬‬
‫‪51‬‬
‫ا ‪=U‬ز‪ ،‬و‪ 41‬آن ا(‪%‬ط <[ ا‪0‬ل دا‪+ G$‬ه‪ * G‬ا "ب‪ * ،‬أّ ‪ًJ‬ا ‪/' F‬ن‬
‫ ا ‪ZU‬رة ا "‪ 2‬ا =ه<‪ ،2‬آ ا‪ * Z‬ا ‪ B:‬ا ‪ T%‬و‪ -J‬ا ‪B:‬‬
‫‪1‬‬
‫ا " ا)‪ B: ،*73‬ا " ‪ /W‬أ( *‪NJ‬ذ * ا ‪ B:‬ا ‪.T%‬‬
‫وأ‪41‬م ا &ش ا ‪ &( 2T%‬ا ‪ * 20<:‬ا &‪4% E‬ة و`‪V‬ة ا &‪ E‬و"د‬
‫ "م ‪ 168‬ق‪.‬م‪) 4/ * .‬ا <? ا ‪U‬رث ا‪F‬ول(‪ ،‬و* ا &ش ا ‪ 2T%‬ا ‪NJ‬ة ا "د‬
‫وا‪ N‬ا &ن ا ا‪ S‬ا ‪NJ‬ة * ‪4%‬ة ا &‪ [< A E‬آ‪ U 2‬آ‪ 2‬دو‪R‬ا إ ‬
‫ا ‪ 2،B%‬وه‪ -.‬ا &ش دوّ(‪ 2+< O‬ا‪I‬را*‪J 2‬ه‪ZU G‬رة ‪7‬د ا ‪#‬م‪ ،‬و‪ 41‬آ(‪O‬‬
‫‪ G/k‬ا ‪%‬اء )‪ (S<3‬أي ‪:k‬ة و "‪ 2%‬סלע و ‪.(Petra Arabia 7‬‬
‫وآ أدت ا &ش ا ‪ 2"* 2T%‬أ‪3‬ء ‪ 2/ g‬ا ‪ B%‬وأ‪3‬ء أ‪ ،G/*k‬آ‪ ? .‬أد‬
‫ن أ‪41‬م (& ‪*4‬ي "د إ [‬
‫ا &ش ا ‪ 2/ g 2"* 2*4‬أه ‪ *4‬وأ‪ ،G/*k‬وإ ّ‬
‫ا &ن اول ‪ %1‬ا ‪7‬د وأ‪46‬ث ( "د إ [ ا &ن ا ‪ 4" o A‬ا ‪7‬د‪ ،‬وا‪4:3‬م أه‬
‫‪ *4‬آ ‪ T%‬ا >‪ 2‬ا‪I‬را*‪ 2‬و‪4U‬ا <‪g 2=/‬را*‪ ،2‬وآ(‪ O‬أ‪3‬ءه‪ # G‬أ‪ًZ‬‬
‫<[ أ‪3‬ء ‪ ،2‬وآن ا ‪ B:‬ا ‪*4‬ي ‪ * E1‬ا ‪ B:‬ا "‪ %‬ي ا ‪ ،S‬و‪4%‬و أن ا &‪$%‬‬
‫ا ‪ 41 2*4‬ا*‪" "C O V‬ب ا ‪=U‬ز ا ‪ ، #‬وهك * ى أن أه ‪ *4‬ه‪G‬‬
‫‪3‬‬
‫*‪g k * V‬را*‪ 2‬و‪.2 k‬‬
‫و‪.‬آ ر د' أن ا "‪ 0‬ا " ‪ *4‬آن *‪ 4&< ،ً/‬أد‪<N‬ا ‪% /‬دة‬
‫ا ‪7‬ت‪ ، 4‬و&ل وآ<ن إ ّ‬
‫ن ‪ *4‬ا ‪ OC<N‬دو ‪ 2‬ا(‪%‬ط آ(‪ O‬ا 'دة ‪"< /‬ب‬
‫<[ ا `‪ * G‬أن أه ‪ *4‬آ(ا *‪ 2 k * ً =V‬و‪g‬را*‪ 5 .2‬و &‪OaN 4‬‬
‫‪6 *4‬و ً ( ‪ 4a 2U‬ا ‪C‬س‪ /><* O ّ>* ،‬أذ‪ [< (T<3 B' * 2‬آ ‪3‬ر‪،‬‬
‫و أذ‪ Oّ 2‬ا*أ ا ‪V‬ء ) ز(( ا ‪ 237) 23 G>U‬م( إ [ أن د*ّ‬
‫ا)*‪%‬ا‪f‬ر ا و*( أور (س ‪ *4‬م)‪ 270‬م(‪.‬‬
‫ون أه ‪ *4‬آ(‪%‬ط آ(ا <[ ا‪0‬ل دا‪ G$‬و*‪" R%‬ب‪ 4& ،‬ا‪T3‬ا‬
‫أن &<ا "ب ا ‪=U‬ز ‪V‬ءًا * &‪7 2‬د ا ‪#‬م ا ‪ 2‬و* ‪ 2/ g * -%‬آ(‪%"* O‬دة‬
‫ ‪ / ،*4‬ذ ? أ‪3‬ء ‪ G// g‬وأ &‪ /‬ا ‪ /< A‬ا &ش‪.‬‬
‫‪ .1‬ا‪ k( ،43‬ا ‪4 .4‬در ا

‪ K‬ا
‪-‬ه‪ .+‬ص‪.29-27‬‬
‫‪Negev, A. (1963) "Nabatean Inscriptions from ‘Avdat", Israel Exploration Journal 13: 113-124. .2‬‬
‫‪ .3‬ا ‪40‬ر ا '}‪ .‬ص ‪135‬‬
‫‪ .4‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص‪.122‬‬
‫‪ .5‬وآ<ن‪ ،‬آرل‪' .‬ر& ا
‪ K‬ب ا ‪ .‬ص‪.22‬‬
‫‪52‬‬
‫و"‪ 4‬ا &‪Z‬ء <[ دو ‪ 2‬ا(‪%‬ط ‪4" G‬ه *<>‪ *4 2‬ا(‪ 4/ [/‬ا ‪4‬ول ا "‪2‬‬
‫ا '&<‪R 2‬ل ا ‪=U‬ز‪ ،‬و* ذ ? ا ‪k U‬ر ا وم وا ‪C‬س '"ن "ب ‬
‫‪` 4k‬رات ا ‪4%‬و <[ ا ‪ }f‬ا ‪ZU‬ة‪ STk ،‬ا وم ا ‪ 23'+‬ا ‪#‬م‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫وا‪ STk‬ا ‪C‬س ا ذرة ا ‪U‬ة ا &( ا ا‪ S‬ا [ ا 'دس ا ‪7‬دي‪.‬‬
‫هن ا)*رن ا "ن ا <ن آ( ‪N‬ن ا "اق و‪7‬د ا ‪#‬م‪ ،‬آ( <[‬
‫ا‪0‬ل و} "ب و =‪V‬ة ا "‪ ? .< ،2‬آ( ‪ّ ' 1‬ب *‪ /‬أ ‪Z6‬رة‬
‫‪7‬د ا ‪#‬م وا "اق إ [ ا =‪V‬ة ا "‪.2‬‬
‫و‪ 41‬ا‪T3‬ا ا أن &ا ‪4‬ة دول‪ ،‬وأول دو ‪ 2‬آ(‪ O‬دو ‪300 -1100) "* 2‬‬
‫ق‪.‬م(‪ ،‬ودو ‪%1 2‬ن ا ‪/‬ت )‪ 300 -400‬ق‪.‬م(‪ ،‬ودو ‪*Z6 2‬ت )‪-500‬‬
‫‪ 150‬ق‪.‬م(‪ ،‬ودو ‪ 150-650) J%3 2‬ق‪.‬م(‪ ،‬ودو ‪ 6 2‬ا '‪ 525-150) 2Q%‬م(‪ ،‬و‪Aُ 41‬‬
‫<[ (&ش ‪ 2‬آ‪A‬ة‪ 2"* :‬و‪ 2*Z6‬و‪ 2Q%3‬و‪ O ،2(%1‬ه‪ -.‬ا &ش‬
‫‪T:‬ط ا '‪ 4‬ا ‪ ،‬و‪ 41‬أد ه‪ -.‬ا &ش *"‪ 2‬أ‪3‬ء ‪ 2/ g‬ب ا =ب‬
‫وأ‪ G/*k‬و‪ ،/"%f‬و‪ ># " ? .‬أو‪ [< a‬رؤ‪ 2‬ب ا =ب ا ‪ 24‬أ‪ً Z‬‬
‫‪2‬‬
‫و‪ /17‬ؤ‪ 2‬ا ‪ 4 24‬ب ا ‪#‬ل‪.‬‬
‫‪ .1‬وآ<ن‪ ،‬آرل‪' .‬ر& ا

‪ K‬ب ا ‪ .‬ص‪.23‬‬
ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص ‪.100 -89‬‬
‫‪53‬‬
‫ا
‪ !4D‬ا
‪ :3‬ا
‪ 7‬ا
‪ !"# /‬ا م‬
‫أو ً‪" :F‬دة ا
ب
‪q‬م واو‪7‬ن ‪ Q<B/‬ا
وا ا ‬
‫‪ S% 4‬ا وا‪ 2‬ا)‪ 2*73‬و‪ /A46‬ا ‪ 2‬ا "‪ % ،2‬أن ‪%‬دة ا‪k‬م آ(‪O‬‬
‫د‪ [< 2<N‬ا "ب‪ ،‬وأ(‪ /‬أ‪ O‬إ ‪7 * G/‬د ا ‪#‬م‪ ،‬و* ه‪ -.‬ا وات (' أن ا "ب آ(ا <[‬
‫ا‪0‬ل دا‪ ،G/ 6 G$‬وآن ‪./‬ا ا‪0F‬ل ‪4 %3‬ة *‪ /‬ا =رة وا ‪T‬ق ا =ر‪ 2‬ا "‪44‬ة‬
‫‪ F‬إ [ د*‪،}#‬‬
‫ا ا‪V 2T‬ة ا "ب و‪7‬د ا ‪#‬م *‪ }f A‬ء‪0 -‬ى ا ‪ U‬و‪ً k‬‬
‫وإ(‪#‬ء ا ‪4‬ن ا "‪ [< 2‬ا ‪4U‬ود ا ‪ ،2N‬إ‪ 2a‬إ [ ا‪0F‬ل ا ‪ &A‬وا ‪.4‬‬
‫و‪4%‬و أن آ‪ E‬ا ' وا ر ا)‪ O *73‬روا‪6 /‬ل ‪ 201‬د‪N‬ل ا ‪7 2‬د‬
‫ا "ب ء <[ ه‪.‬ا ا‪0F‬ل ا ‪4‬ا‪7 G$‬د ا ‪#‬م و ‪V‬ة ا "ب‪ G/ ،‬ون أن ا ‪ 2‬ا "‪2‬‬
‫‪J‬ت ‪ 2‬ا ‪"#‬ب ا 'آ‪R 2‬ل ‪ G/V‬أي ‪7‬د ا ‪#‬م‪ ،‬وأن ‪%‬دة ا‪k‬م أ‪ O‬إ ‪G/‬‬
‫* هك‪ > ،‬ا)‪73‬م ‪ [< &% G‬أ * ‪%‬دة ا‪=6‬ر وا‪k‬م ا ‪3‬دت أدن ا "ب‪.‬‬
‫و‪ 4U‬ا وات ا)‪ 2*73‬دا‪ [4ُ :R ً$‬و ‪ U‬ا ‪V:‬ا‪ ،‬وأ( ‪*4‬‬
‫‪ 2<%1 [< E<+‬ه‪ G‬و(‪C‬ه‪ ،2>* G‬آن أول * [ و‪VN <%1‬ا‪ 2=6 2‬ا ‪ O%‬وأ* *>‪،2‬‬
‫و‪ #‬ا '"ي إ [ أن ُو ه‪.‬ا ّ ‪1 27‬ون و(‪ n‬و*ت إ [ و‪/ * 4"% s O1‬ر‬
‫ا)‪73‬م‪ ،‬آ '‪%‬ن إ إد‪N‬ل ‪%‬دة ا‪k‬م إ [ ا "ب "‪ 4‬أن <‪ * /%‬ا ‪#‬م‪ ،‬وأ( أول *‬
‫` د إاه‪ G‬ا ‪46‬ي ود ا "ب إ [ ‪%‬دة ا ‪ ،‬وأ( اآ‪ E0( * A‬ا‪k‬م ‪6‬ل‬
‫‪1‬‬
‫ا >"‪ 2%‬و`<‪ E‬ا "ب <[ ‪%‬د‪./‬‬
‫&ل ا ا ><‪" :%‬إن ًا ‪ U‬أول * ` د إ‪ 3‬وإاه‪ E0 ،G‬اون‪،‬‬
‫و‪ E3‬ا '‪ ،2%$‬وو‪ k‬ا ‪ ،2<k‬و‪ U‬ا ‪U%‬ة و‪ [6‬ا ‪ ،2*U‬وآن أن *ض *‪44R ًa‬اً‪،‬‬
‫[ إن أ‪ /‬أت‪J ،‬ه وا‪% / GU3‬أ‪ ،‬وو ‪ 4‬أه<‪/‬‬
‫ن ‪#‬م * أرض ا ‪&<%‬ء ‪ً 6‬‬
‫& ‪ :‬إ ّ‬
‫"‪4%‬ون ا‪k‬م‪ * G/ J' ،‬ه‪-.‬؟ & ا‪ :‬ه‪ -.‬أ‪k‬م ('‪ ،(T / T‬و('‪،(0 / 0‬‬
‫‪2‬‬
‫'‪ G/ J‬أن "‪<"C /* -T‬ا‪4& ،‬م ‪ 2>* /‬و(‪6 /%0‬ل ا >"‪." 2%‬‬
‫ن "ًا ‪ U‬ا‪4&3‬م ا ‪ G0‬ه‪g* * %‬ب ‪J‬رض ا ‪&<%‬ء‪،‬‬
‫و روا‪ 2‬ا ه‪#‬م أ ّ‬
‫‪3‬‬
‫و‪ .Q* /‬ا " }‪ ،‬و(‪ Q [< %0‬ف ا >"‪ ،2%‬وأ* ا س "‪%‬د و"‪."W‬‬
‫)ا(‪:< W‬ر‪ }U<* 2 2f‬ا ‪:‬ا‪.(B$‬‬
‫‪.1‬ا '"دي‪ .‬وج ا

?ه‪ .Q‬ج‪ .1‬ص ‪344‬‬
‫‪ .2‬ا ا ><‪ .%‬آب ام‪ .‬ص ‪.8‬‬
‫‪ .3‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا
<ة ا
" ‪ .‬ج‪ ،1‬ص ‪.79‬‬
‫‪ -‬ا(‪ :W‬ا آ‪ .A‬ا
"ا وا
‪ .0‬وت‪ :‬دار ا >‪ E‬ا "<‪ .2‬ج‪ 1‬ص‪173‬‬
‫‪54‬‬
‫وروا‪ 2‬ازر‪. 1‬آ أن "ًا ‪ U‬أ[ ‪& G0‬ل ه‪ * %‬ه‪J O‬رض ا =‪V‬ة‬
‫‪1‬‬
‫ ا "اق‪ ،‬و(‪ Q [< %0‬ف ا >"‪ O(> 2%‬ا "ب '&'‪ -4 G‬ز‪F‬م"‪.‬‬
‫و&ل ازر‪ ":1‬و ّ‪VN O‬ا‪ 2‬أ* ا ‪ ،O%‬و‪F‬ه‪ G‬و ‪ ّ `،U‬د إاه‪،G‬‬
‫و(‪ E0‬ا‪k‬م ‪6‬ل ا >"‪ ،2%‬ود ا "ب إ [ ‪%‬دة ا ‪ ،‬و ذ ? &ل ‪n<N 2UR‬‬
‫ا =ه‪:‬‬
‫‪ P‬أ‪/43‬‬
‫‪ X َ 5 / N9‬ل ا
" ِ‬ ‫‪0
ِ 1 P‬‬
‫ و‪ ،‬إ‪ # r3‬أ‪َ 7X‬‬
‫‪2‬‬
‫س أر‪.//‬‬
‫‪ o
P‬ا
ِ‬
‫ ‪َ +‬‬ ‫‪ P‬ربٌ وا‪ ٌX‬أ‪ً/‬ا‬
‫وآن
‪ِ "+‬‬
‫و<[ ه‪.‬ا >ن و ‪ E'U U‬ا وا‪ 2‬ا)‪ ،2*73‬ه * أ'‪ 4‬ا ‪ 2CU‬د(‪2‬‬
‫إاه‪ ،G‬و <‪ E‬ا‪k‬م إ [ ا >"‪ ،2%‬و* دام "و ه‪.‬ا <? اه‪ / ،2‬آن ه‪.‬ا ا ‪20:R‬‬
‫ر‪ ،2&&6 2:‬و أي ز* ش‪ ،‬وا =اب ه‪.‬ا ا '‪L‬ال <& ‪( * ً'%1‬ر <[ أ‪2*41‬‬
‫ ‪ E'U‬ا وا‪ 2‬ا)‪E'U F ،2*73‬‬
‫‪%‬دة ا‪k‬م وا(‪#‬ره ب ا =ه<‪ > ،2‬ه‪.‬ا ‪ّ W‬‬
‫ا &ش ا >‪7 2C#‬د ا "ب‪.‬‬
‫ن ًا ‪ 41 U‬أ[ ‪ * G0‬ا ‪#‬م و(‪ %0‬ف اا >"‪2%‬‬
‫‪. 7A‬آ ا '"دي أ ّ‬
‫ ز* ‪3‬ر ذي اآف *<? ا ‪C‬س‪ ،‬ا ‪.‬ي هدن ‪ E'U‬رأ ‪ ?<* TT'1‬ا وم و(‬
‫*‪ 24‬ا &'‪ 3.2TT‬و ‪ 4"% s‬ذ ? * ‪.‬آ‪ -‬ا '"دي * أن و‪VN 2<%1 2F‬ا‪ 2‬أ* ا ‪O%‬‬
‫آن ‪ G ،23 2$7‬ا‪&3‬م ا* "‪VN 2<%1 4‬ا‪ 0& 2‬آ‪7‬ب ‪ [ ،1 4‬أ* *>‪2‬‬
‫‪4‬‬
‫وا >"‪ ،2%‬وأ(‪ J#‬ا دة وا '&‪ 2‬و‪ [< 56‬أ*ر ا >"‪.2%‬‬
‫‪ -./‬ا وات =" ا(‪#‬ر ا‪k‬م ا "ب ‪ً4$‬ا إ [ * ا &( ا ‪ o A‬وا ا‪S‬‬
‫"‪ 4‬ا ‪7‬د‪ * > ،‬ورد ا &ش ا "‪ 2‬ا ‪ ،2C<:‬وا ‪0‬در ` ا "‪ 2‬آ ((‪ 2‬وا ‪27‬‬
‫وا '(‪ ،2‬و ا ‪ }$‬ا‪RI‬ر‪ 2‬وا ‪ S 2<%‬ا(‪#‬ر ا‪k‬م ا "ب إ [ ز* *` ‬
‫ا &‪4‬م‪ ،‬أ‪41‬م * ‪ O4U‬ا وات ا‪.2*73F‬‬
‫ن ا <? ا‪RI‬ري" ‪7+‬ت ‪. "37‬آ ا(‪0‬ر‪ [< -‬دو*‪ 2‬ا =‪4‬ل و‪-C‬‬
‫و‪ 41‬ذآ( آ‪ n‬أ ّ‬
‫<>‪ ،'R /‬إ‪ 2a‬إ [ * ورد ‪U3 2<6‬ر‪Rg ?<* E‬ر <[ ‪7‬د ا "ب‪ ،‬وأ‪-3‬‬
‫‪k‬م ا "ب و‪ ،G// g‬و <‪ /%‬إ [ ‪( k‬ى‪.‬‬
‫‪ .1‬ازر‪ .1‬أ‪"6‬ر ‪ .5‬ج‪ ،1‬ص ‪.71‬‬

‫‪ .2‬ا
‪4‬ر ا
<‪ - ./‬وا(‪ :W‬ا '"دي‪ .‬وج ا
?ه‪ .Q‬ج‪ .1‬ص ‪344‬‬
‫‪.3‬ا '"دي‪ .‬وج ا
?ه‪ .Q‬ج‪ .1‬ص ‪202‬‬
‫‪ 4‬ا ‪40‬ر ا '}‪ .‬ج‪ .1‬ص‪346‬‬
‫‪55‬‬
‫وه‪ -.‬ا ‪ }$‬ا‪RI‬ر‪" 2‬د <&( ا '‪ S‬وا ‪ %1 *A‬ا ‪7‬د‪ O%A * ،‬أن ا ‪2‬‬
‫ا "‪ 2‬ه ‪ 241‬و*`<‪ 2‬ا &‪4‬م‪ ،‬وهك أ‪&( ًZ‬ش ‪ 2 R 2‬و ‪. 2‬آ أ‪3‬ء ‪2/ g‬‬
‫‪ S 2‬ر‪ /:‬إ [ * ‪ %1‬ا ‪7‬د‪.‬‬
‫ن ا "ب ا‪/R‬ت "‪%‬دة ا‪k‬م‪ ،‬وأ(‬
‫و‪ 41‬أدرك ا ا ><‪ %‬ه‪ -.‬ا ‪1 *4 2&&U‬ل‪" :‬إ ّ‬
‫‪1‬‬
‫آن آ دار >‪4%" Gk 2‬و( و'ّ‪U‬ن "‪.‬‬
‫ن ا ‪ 2‬ا ‪ 2<U‬ا "‪* 2‬ت ا‪T 6‬ر ‪0 %‬ر *‪ ،2C<:‬و‪ 41‬آ(‪O‬‬
‫و‪4%‬و أ ّ‬
‫ ‪V‬ءًا * ا ‪T‬ر ا ‪ 4‬ا ‪.‬ي ‪ 4/R‬ا ‪ ،2&T‬و ‪ J G‬و‪ 2‬ا "ب ‪7 2‬د ا ‪#‬م وا ‬
‫‪ O( ،E'U‬ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬و‪T‬رت آ‪ /<A‬ا =ار‪T ،‬ر ا ‪ R 41 4‬ا =‪S‬‬
‫و‪4‬ر ت *‪C‬و‪ ،2‬وه>‪.‬ا ‪ }<+ G‬ا ‪ 2‬ا "‪ ،/'C( [< 2‬و ‪ > G‬أ‪V"* ًZ‬و ‪ 2‬ا ‪T‬ر‪،‬‬
‫ ‪3‬ه‪ O‬إ(‪#‬ء و‪ /'C /‬و ‪T‬ه‪.‬‬
‫ه‪ -.‬ا‪k‬م ا ‪4%‬ه ا "ب‪ 4" ،‬أن ء ‪ /‬و ‪ U‬ا ‪V:‬ا * ا ‪#‬م‪،‬‬
‫‪ E'U‬ا وا‪ 2‬ا)‪ ،2*73‬آ(‪% O‬رة *='‪4‬ات ‪ 2/‬وه >ن <[ ‪ >R‬أو‬
‫‪2‬‬
‫‪k‬ر‪ ،‬آ ا ‪ G0‬ه‪ %‬ا ‪.‬ي آن <[ ه‪ 2Q‬إ('ن *‪0‬ع * &} أ‪.6‬‬
‫وآ<‪ Gk 2‬ا <‪ 2+‬ا "‪ 2‬آ أ‪ (R‬ءت * آ<‪ 2%" G<k 2‬وا‪I‬را*‪،2‬‬
‫و* دة ا‪ 2&C Z‬وا‪F‬و`ر‪ 2‬واآ‪ 24‬وه ‪#* 2*3 ? .‬آ‪ 2‬وه " ا ‪A‬ل أو‬
‫ا ‪0‬رة‪ 3،‬وه‪.‬ا أ‪ * Z‬أورد‪ -‬ا ا ><‪6 %‬ل ا ‪ G0‬إذ ‪1‬ل‪i" :‬ن آ(‪ O‬ده ا‪k‬م‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫و‪ّ 3‬ا ‪f‬ا‪ / G/‬ا ‪4‬وار"‪.‬‬
‫و‪ّ 41‬ق ا ا ><‪ %‬ا ‪ G0‬وا وا ‪ " ،E0‬آن *"‪ E#N * F‬أو ‪ 2Z‬أو ذه‪E‬‬
‫‪5‬‬
‫<[ ‪k‬رة إ('ن ‪ ،Gk /‬أ* إذا آن * ‪=6‬رة ‪ /‬و"‪.‬‬
‫و ء 'ن ا "ب *دة ‪ Gk‬أ( * آن '‪ G‬أو ‪k‬رة‪ ،‬أ* ا ‪ * /‬ا‪.:‬و‪* -‬‬
‫‪> 2/ g‬ن * ` ‪k‬رة‪ ،‬و‪ ّ3 41‬وً ‪ 0(F‬و‪ 2 6 [< %‬وا‪46‬ة‪ ،‬و&ل و >ن أي‬
‫أ‪1‬م ‪ /‬وا‪ .6‬وهك * ‪ّ C F‬ق ‪ "= /‬ا ‪ً+k ًk‬ا‪ > ،‬ا ‪ E +‬أ‪1‬ا ‪G/‬‬
‫أن ا * ‪k s‬رة‪ ،‬وا ‪k * G0‬رة وه‪ 2Q‬آ ‪A‬ل‪.‬‬
‫‪ .1‬ا ا ><‪ .%‬آب ام‪ .‬ص ‪32 -33‬‬

‫‪.2‬ا ‪40‬ر ا '}‪ ،‬ص ‪28‬‬
‫‪ .3‬ا ‪U‬ت‪ .G<3 ،‬ا

ا
ب‪ ،‬ص ‪37‬‬
‫‪ .4‬ا ا ><‪ ،%‬ام ‪ .‬ص ‪33.‬‬
‫‪ .5‬ا ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪.53‬‬
‫‪ .6‬ا *‪W‬ر‪<
.‬ن ا
ب‪*) .‬دة ‪(Gk‬‬
‫‪56‬‬
‫وه‪ -.‬ا‪k‬م واون آ(‪4ّ & O‬م آ‪.‬ور ‪ ،2/‬وه دة *‪ ، V‬و&ن‬
‫ا‪ /T3‬إ ‪ ،‬و‪ 41‬ذآ اون ا‪: & [#‬‬
‫‪1‬‬
‫‪" s‬ا‬
‫ن وا َ‬
‫و‪ ِ "' F‬او‪َ 7‬‬ ‫ب ‪oُ َ 5<ْ' F‬‬
‫‪ Q‬ا
‪ِ 4‬‬
‫‪ِ 4‬‬
‫وذا ا
` ْ‬
‫‪ ًk .:‬و‪4& F‬ر <[ ء ‪E0( ، O‬‬
‫ن * ‪ّ G‬‬
‫أ* ا ‪& E0 ‬ل ا ا ><‪" :%‬إ ّ‬
‫‪ً=6‬ا أ*م ا ‪U‬م وأ*م `‪f G -‬ف ‪ ،‬و‪3‬ه ا(‪0‬ب‪ ،‬وآ(ا ‪U.‬ن ا ‪ 4 G+‬أ‪G/*k‬‬
‫‪2‬‬
‫وأ(‪ ،G/0‬و'ن ا ‪ $.‬ا "‪ $‬وا ‪ .‬ا ""‪.‬‬
‫و‪1‬ل ا ‪C‬اء‪" :‬آ‪J‬ن ا ‪ E0 ‬ا‪ 2/ I‬ا آ(‪ * 4%" O‬أ‪=6‬ر‪ ،‬و‪1‬ل ا ‪ " :-43‬ا(‪0‬ب‬
‫‪3‬‬
‫ <‪ /‬و‪ + .‬ا"‪.‬‬
‫‪=6‬رة ‪ّ /ُ E0‬‬
‫ن ا(‪0‬ب آ(‪4:' O‬م ‪ a‬ا ‪&T‬س وا ‪ $"#‬ا =ه<‪ ،2‬وه ‪%‬رة *'<‪2‬‬
‫أي أ ّ‬
‫د ‪&0* =6‬ل *‪&F V‬ده‪J G‬ن روح ا) '> اه‪U. G‬ن ‪4‬ه‬
‫و&'ن ‪ /‬و‪T‬ن ‪4‬ه &ً ‪.‬‬
‫و‪ 41‬ذآ ا(‪0‬ب ا < ّ‪ s‬وأ‪ / G'1‬آ& "و ا ‪ ?<* 4/‬ا ‪U‬ة‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫ب ‪!ُ t' F‬‬
‫وا
ت وا‪ِ 43‬‬ ‫‪َ ?X‬ر ا
‪ِ -0‬ء و‪F‬‬
‫أ َد' َ‬
‫و‪1 * /W‬ل ا ‪ 2+‬ا ‪:(.‬‬

‫ب ‪ِ < .‬‬
‫ ‪ N+‬ا‪ِ 43‬‬
‫و ه َ‬ ‫‪ً-ِ-X‬‬
‫ب ا
?ي ‪ #‬زر' ُ‪َ o‬‬
‫ ور ‪u‬‬
‫‪5‬‬
‫ن ا =ه< آ(ا &ن دم ا ‪ [< 2UZ‬ا(‪0‬ب‪.‬‬
‫أّ‬
‫و ا &‪g‬ن ا >‪ G‬ذآ ‪k‬م واون وا(‪0‬ب ‪4‬ة *ا‪ ،Sa‬و‪4%‬و أن ه‪ -.‬ا(‪0‬ب‬
‫وردت ا راة أ‪ ،ًZ‬و "‪%‬ي وا‪I‬را* ‪ %0* 2WC‬وا =‪%0* S‬ت‪ ،‬و ا ‪O%0* 2&C‬‬
‫و ا "‪ 2‬ا =‪ 2‬وا "‪ E0( 2‬و" ‪ =6‬أو *د أو *'<‪ ،2‬و "‪4‬م و د ‪k‬رة ‬
‫‪6‬‬
‫آ(ا *‪V‬ون إ [ ا) ‪4&* =U‬س وه ا ّ‪ E0‬وآن ‪ A‬ا) ‪.‬‬
‫و‪4%‬و أن ه‪ -.‬ا‪=6‬ر ا &‪ 234‬أو ا(‪0‬ب ا آ(ا ‪U.‬ن ‪4‬ه‪ 4 O ،‬ا "ب‬
‫‪ %1‬ا‪k‬م وا ا ء‪ E'U G/‬ا وا‪ 2‬ا‪ * 2*73F‬ا ‪#‬م‪/ ،‬ك روات ‪ 4C‬أن ‪ J‬‬
‫ا‪=6‬ر وا(‪0‬ب و&‪% /'4‬ره ر*زًا ‪" ،‬د إ [ * ‪ 4/ %1‬و ‪U‬‬
‫‪ .1‬د ان ا‪ .NK‬وت‪ :‬ا ‪ 2'3L‬ا "‪ 2%T< 2‬وا ‪ ،#‬ص ‪.46‬‬
‫‪ .2‬ا ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪.33‬‬
‫‪ .3‬ا *‪W‬ر‪<
.‬ن ا
ب‪* .‬دة )(‪.(E0‬‬
‫‪ .4‬ا ‪40‬ر ا '}‪.‬‬
‫‪ .5‬د ان ا
‪ I/‬ا
?‪ .3/‬وت‪ :‬ا ‪ 2'3L‬ا "‪ 2%T< 2‬وا ‪ .#‬ص ‪.35‬‬
‫‪' .E< ،6 .6‬ر& ر و
"ن و‪ ..S<+‬ج‪ ،1‬ص ‪.129‬‬
‫‪57‬‬
‫ا ‪V:‬ا‪ ،‬ا ‪.‬ي آ & ن (‪% #‬دة ا‪k‬م ‪7‬د ا "ب‪ ،‬أي ه (ع * ا "‪%‬دة ا &‪24‬‬
‫ر '‪% }%‬دة ا‪k‬م واون‪.‬‬
‫ ا ><‪& %‬ل‪ > ّ ":‬أو‪F‬د إ‪ 3‬و*وا *>‪ 2‬و‪ G/ O1a‬أر‪ /a‬وو‪O"1‬‬
‫‪ G/‬ا ‪U‬وب وا "‪4‬اوات‪NJ ،‬ج "‪ ًZ" G/Z‬و‪Uّ'C‬ا ا ‪7%‬د ‪ F‬س ا "ش‪ ،‬وا '‪E%‬‬
‫ا ‪.‬ي ‪ G/13‬إ [ ‪%‬دة اون وا ‪=U‬رة‪ ،‬أ( آ< " * *>‪ 2‬ا‪ً=6 "* 6‬ا *‬
‫‪=6‬رة ا ‪U‬م "‪ O%< ًW‬و‪ ،2> 2%k‬و‪<6 A6‬ا و‪ -"a‬و‪f‬ا >"‪4% G ،2%‬‬
‫‪ G/‬ا ‪*V‬ن "‪4%‬وا * ا‪%U3‬ا * اون‪ ،‬و('ا * آ(ا < * د إاه‪ G‬وإ‪،3‬‬
‫و‪k‬روا إ [ * آ(‪ < O‬ا*‪ ،G/<%1 * G‬و‪ [< G/‬ذ ? & * ‪ 4/‬إاه‪ G‬وإ‪3‬‬
‫'>ن ‪ GW" * /‬ا ‪ O%‬وا ‪T‬اف وا ‪ U‬وا "ة *‪ S‬إد‪ ،"* s * G/ N‬و&ل‬
‫‪ F‬أ‪ .N‬أر"‪ 2‬أ‪=6‬ر ‪ W ،‬إ [ أ‪.: /'6‬و‪ -‬رً‪،‬‬
‫أ‪> " :ًZ‬ن ا إذا ‪V 3‬ل *‪ً V‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ A* " F‬ذ ?"‪.‬‬
‫و " ‪7‬ث أ &‪4‬ر‪ ،-‬وإذا ار‪ U‬آ ‪i‬ذا (‪V‬ل *‪ً V‬‬
‫و* روا‪6 G/‬ل ا‪=6‬ر ‪ ": G/ 1‬آّ ا =ه<‪ً=6 4%"( 2‬ا '" *دً دي‪ :،‬أه‬
‫ا ل ر>‪ 41 G‬ه<? 'ا `‪1 ،-‬ل‪ : :‬آ ‪ E"k‬وذ ل‪ U( % ،‬آ‪ %<T( ? .‬إذا‬
‫‪2‬‬
‫ ٍد دي‪ :‬إ ّ( ‪ 41‬و ‪ (4‬ر>‪ G‬أو ‪ ،/%R‬وإذا ‪ -4 (U =6‬ا =‪V‬ور"‪.‬‬
‫وذآ ا آ‪ A‬ا ‪4%‬ا‪ 2‬وا ‪ 2/‬أ ر ء ا "‪T‬ري ‪1‬ل‪ ":‬آّ ا =ه<‪ 2‬إذا ‪ً=6 4=( G‬ا‬
‫‪3‬‬
‫ " ‪ * 2AA6‬ا اب‪ ،‬و ‪# Q‬ة ‪." Cf G < %<U‬‬
‫وآ‪J‬ن >ة &‪ s4‬ا ‪=U‬رة ‪ 4‬ا "ب ه *‪ 2&3 2<6‬و‪J#( ،241‬ت * ‪ G ،2> G/ّ%6‬أ[‬
‫"‪4‬ه *‪% 2<6‬دة ا‪k‬م واون‪ .‬و<[ ا `‪ * G‬ا(‪#‬ر ا‪k‬م وا ا "ب‪i ،‬ن‬
‫ا "‪%‬دة ا &‪ 24‬ا ‪ s4& 2<A‬ا‪=6‬ر وا ‪:0‬ر ا ‪4$3 O& 2 &0‬ة ‪ ،G/‬وا ‪ [< 4‬ذك *‬
‫ذآ‪ -‬ا ا ><‪ * %‬أن "‪ c‬أ‪k‬م ا "ب ا ُ‪4%‬ت آ(‪ [< O‬ه‪:k 2Q‬ة‪.‬‬
‫و&‪ s4‬ا‪=6‬ر ا ‪ 2"%T‬وا ‪ 2 &0‬دة ‪/‬ت ‪ 4‬ا "ب‪ ،‬آ ‪/‬ت ‪` 4‬ه‪* G‬‬
‫‪"R‬ب ا =ار ‪7 3F‬د ا ‪#‬م ‪ 4‬ا >"( ‪ /‬آ(‪% O‬دة *‪#‬آ‪ C ،2‬ا راة "أن‬
‫‪E‬‬
‫"&ب (‪ E0‬دًا ا >ن ا ‪.‬ي ><‪ S* G‬ا‪ ،‬دًا * ‪ ،=6‬و‪ ً%>3 < E>3‬و‪ k‬‬
‫‪4‬‬
‫< زً‪ ،‬ود "&ب ا >ن ‪ O‬إ"‪.‬‬
‫‪ 1‬ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪33‬‬

‫‪ 2‬ا ‪ .4U* ،ET:‬ا
‪ .‬وا‪ S‬رة ا
ب ا
‪-‬ه‪ .+‬دار ‪7‬ء ا ‪ ،#< 4‬د*‪ ،}#‬ط‪ ، 2004 ،1‬ص ‪41‬‬
‫‪ .3‬ا آ‪ .A‬ا
"ا وا
‪ .0‬ج‪ ،2‬ص ‪188‬‬
‫‪ 4‬ا
‪5‬ب ا
س‪.14 :2g ،35 > C3 .‬‬
‫‪58‬‬
‫و ‪ 4‬إ [ ا‪I‬ن *‪ A‬ه‪ -.‬ا(‪0‬ب أو ا‪4‬ة ا ‪ 2=U‬أ ‪ )2RR‬ا =‪V‬ر( ‬
‫<'‪4 ،T‬ده ‪ 11‬و‪L‬رخ ا [ ا "‪ 0‬ا ‪%‬و(‪V‬ي ا ‪ ، NJ‬وه '‪ E‬إ [ ا ‪ZU‬رة‬
‫ا >"(‪4% ،2‬و أن ا >"( أ‪*1 Z‬ا &‪ [< /'4‬ا‪%‬ره ر*زًا ‪ ،2/‬و‪U‬ي أ‪46‬‬
‫ا(‪0‬ب ا =‪V‬ر <[ ‪6‬ض ‪=6‬ي *=ف *‪" B%‬د '‪4:‬م ‪ .‬ا &ن ا &‪4‬م‬
‫ ‪ ،‬و ا ‪ U‬ف =‪ S‬ا ‪4‬م ‪ ،‬وهك *=‪ * 2‬ا &‪4‬ح) ‪06‬ر( *‪L‬ر‪ 2N‬ا [‬
‫ا ‪%‬و(‪V‬ي ا ‪.NJ‬‬
‫وأ‪ُ Z‬و ‪4‬ت *‪ A‬ه‪ -.‬ا(‪0‬ب اد ا &‪ o6 ،E‬و ‪g 4‬ر *‪" .‬د <&ن‬
‫ا ‪ %1 *A‬ا ‪7‬د‪ ،‬و (‪%0‬ن ‪=6‬ن ‪7A‬ن إ ‪ [< /‬ا ‪ ،E +‬و&‪>* /‬ن ‪`F‬اض‬
‫ا ‪ 2UZ‬و*‪=6 .‬ي ‪U‬ق ا ‪:%‬ر‪ ،‬و*‪ .‬اد ‪ U‬ا ‪ ST‬ا >"( * ‪ o6‬و د‬
‫`‪41 2‬س ا‪41‬اس ‪> o6‬ن ‪A‬ل ا) ‪4‬ا‪ /<N‬وأ‪ ًZ‬و د ا(‪0‬ب‪ ،‬و‪ A 41‬ا "<ء ‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ [< S1‬إ‪46‬ى ا &‪ ST‬ا ‪:C‬ر‪ 2‬ا &‪&* 24‬ش <‪6 /‬ف ا "‪% 2%‬رة‪.-/ O :‬‬
‫و‪> 41 -/ O‬ن *"‪ 4%‬ا &‪4‬س أو *"‪ 4%‬اد ‪ E'6‬و م د‪ .C‬و<[ ار أن ا ‪%0‬‬
‫ا ‪ =U‬آن أ‪46‬ه ‪ A‬ا) ‪/‬ا وا‪ A NI‬ا) ‪ 2/‬ام أ‪R‬ة‪ o6 ،‬أن ه‪ -.‬ا) ‪ 2/‬آ(‪O‬‬
‫*‪ -/ ) 2T%‬آ ورد ا راة‪ o6 ،‬أن ‪ ># /W G -/‬وا‪ a‬ا ‪ 2&A‬ا >"(‪2‬‬
‫ ورد ا راة آ‪ i‬إ‪3‬ا‪.$‬‬
‫و‪4%‬و أن ه‪ -.‬ا(‪0‬ب أو ا > ا ‪ 2=U‬آ(‪ 4'= V* O‬ا) و*‪ * /‬آن *>‪ 2/ ً3‬ام‬
‫و*‪ * /‬آن *>‪ ً3‬أ‪ ،‬و‪ 41‬ذآت ه‪ -.‬ا(‪0‬ب ا راة آ*‪%"< V‬دة ا >"(‪،2‬‬
‫وآ(‪ O‬ا ‪=#‬ة ا ‪Z:‬اء أ‪ّ4& ًZ‬س <‪ 2+‬ذا‪% /‬ره ر*‪ًV‬ا ) ‪ 2/‬ا ‪ E0:‬وا '‬
‫وا ‪Z:‬ة‪ ،‬و‪ O 41‬ه‪ -.‬ا‪=R‬ر ‪ G3‬ا 'اري ا راة‪ o6 ،‬آن ا >"(ن &‪/(34‬‬
‫‪2‬‬
‫آ*‪ 2/ ) V‬ا ‪.* 20:‬ا <[ ‪ G1‬ا ‪7‬ل ا "اء ُ"ف ‪"C‬ت و ‪4#* > G‬ة‪.‬‬
‫و‪4%‬و أن ا ‪>C‬ة * وراء ه‪.‬ا ا &‪ s4‬ه ا&ده‪ G‬أن ه‪ -.‬ا(‪0‬ب وا‪4‬ة ا ‪2=U‬‬
‫‪ 2A‬ا '> وح ا‪ 2/ I‬آ >ة &‪ s4‬ا ‪=#‬ة‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪Aharoni, Yohanan. Arad Inscriptions. University of Virginia: Israel Exploration 1‬‬
‫‪Society. 1981. P 15‬‬
‫‪ 2‬ا
‪5‬ب ا
س‪<* C3 ،‬ك اول ‪4 ،14‬د ‪23‬‬
‫وا(‪ :W‬ا ‪40‬ر ا '}‪<* C3 ،‬ك ا ‪4 ،17 (A‬د ‪10‬‬
‫‪59‬‬
‫آ و ‪4‬ت *‪ A‬ه‪ -.‬ا(‪0‬ب ا ‪. ،‬آ (<' أن ا(‪0‬ب ا ‪. 2k:‬ور‪ ،‬ا ‪A‬‬
‫<‪7 /‬د ا "ب ا =‪ 2‬و (&ش ا ‪ 4<:‬ا "‪ 2‬ا ‪6 ،2 #‬ت ا >‪ * A‬أ‪3‬ء‬
‫‪1‬‬
‫ا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬ا ‪.2‬‬
‫و‪4% 41‬ت "‪ 2/ g c‬ا "ب <[ ‪4&* =6 >R‬س أو ‪:k‬ة *‪ 2 &0‬آ ‪4‬ى‬
‫ا >"(‪ 4% 4& ،‬ا "ب ا ‪7‬ت ‪:k >#‬ة *"‪ ،n$T 2‬وآ(‪ n& O‬و‪ 1‬و ‪S‬‬
‫ا "ب "‪ ،/W‬آ‪ ? .‬ا) ذو ا ‪ 20<:‬آن *وة ‪Z‬ء أي ‪:k‬ة *<'ء <‪ /‬ه‪ 2Q‬آ ج‪،‬‬
‫‪ 4%‬ا ‪:k >R [< 4"3 G0‬ة ‪'<* 2<f‬ء‪ ،‬وا) ‪* 2/‬ة آ(‪ً=6 O‬ا أ‪َ 3‬د "‪W‬‬
‫وأ‪ُ ًZ‬‬
‫‪2‬‬
‫ا "ب و‪ 3 F‬اوس وا ‪V:‬رج‪.‬‬
‫و‪ 2k7N‬ا &ل ا(‪0‬ب‪ ،‬إ( > أن (' * ه‪.‬ا آ< أن ا "ب آ‪+‬ه‪* G‬‬
‫‪"R‬ب ا =ار‪*1 ،‬ا &‪ s4‬ا(‪0‬ب ا ‪% 2=U‬د‪0 .* G/‬ر ‪R G ،241‬ا "‪%‬دة‬
‫ا‪k‬م واون وا ‪ ،‬وإن دل ه‪.‬ا <[ ‪R‬ء ‪4 (i‬ل <[ أن ا ‪ 2‬ا "‪ }% G 2‬‬
‫‪4 2 6‬ا‪ ،2$‬و ‪ 2T' > G‬و‪3‬ذ ‪ /> ،2‬آ(‪ O‬و& و‪ S* C‬ا ‪T‬ر ا ‪ 4‬ا ا‪S1‬‬
‫ ا ‪ZU‬رات ا =ورة‪U ،‬ة ا "ب ا ‪ %1 24‬ا)‪73‬م ‪%‬رة *‪ <U* Sf * V‬و‪J‬‬
‫* ا =ار‪ ،‬وه‪.‬ا ا ‪Z6 ST‬ر‪ %1 [<ّ= G/‬آ ‪R‬ء د‪( / ،G/‬ج ا ا ‪.‬ي أ‪46‬‬
‫‪J‬ات ‪ * 21‬ا و‪7‬د ا ‪#‬م‪ ،‬آ و ‪ S G‬ا(&'م ا "ب و‪ G/1ّ C‬إ [ ‪4‬ة ‪ $%1‬دون‬
‫ا ‪/‬ض ‪ G/‬و‪T‬ه ذاً‪ ،‬ا‪T3‬ا أن '‪%‬ا آ ‪T‬ر د وأن &‪ -<%‬و(‪.2‬‬
‫‪ ،'<( 1‬د<‪' -n‬ر& ا

ب ا
‪ .%‬ص ‪.182‬‬
‫‪ 2‬ا ا ><‪ .%‬آب ام‪ .‬ص ‪.36 ،35 ،16‬‬
‫‪60‬‬
‫‪":ً37‬دة أ! إ

‪ o‬ا
< ء ا
ب‬
‫آ(‪ O‬ارض ‪ 2A‬ام ا >‪%‬ى ا ‪'( 2&&U‬ن وا ‪U‬ان وا ‪%‬ت و =‪W* S‬ه ا ‪U‬ة‪،‬‬
‫وآ(‪ O‬ارض ‪ }U‬أآ‪W* A‬ه ا >ن ='‪ً4‬ا م ا >‪%‬ى‪ V* / ،‬إ [ ا ‪ E0:‬وا ج‬
‫وا ' وا**‪> ،2‬ن أول ‪ `k <>#‬ا)('ن ام ا >‪%‬ى‪ C ،‬ه‪-.‬‬
‫ا‪>R‬ل ‪ O%A‬ا ‪C‬ن آ * ‪ E0: 217‬وا ‪ cC‬ا <&‪ ،2"%T< $‬وآ(‪ O‬ا او [‬
‫ا ‪ /<>R‬ا)('ن ا &‪3 G4‬ر و<'‪ T‬وا "اق وه "د ‪ C‬ا ‪ s*:‬وا 'دس ‪%1‬‬
‫'‪4‬‬
‫ا ‪7‬د‪ A ،‬ا) ‪ 2/‬ام <[ ‪ >R‬ا*أة ‪ Sa‬ا ‪ ،/4A 2>'* U‬ه‪ -.‬ام ا >‪%‬ى ا = ّ‬
‫ارض ‪ 4 O‬ا '* ‪4‬ا‪ 0 2‬ا >‪ 2‬ا ‪ n‬ا ‪ o A‬ق‪.‬م ‪" G3‬إ(("‪ ،‬وأ‪}<f‬‬
‫اآدن وا ‪<%‬ن <‪ /‬ا‪#" G3‬ر" و ‪3‬ر وأرض آ"ن ‪#" G3 O‬روت" و‬
‫‪1‬‬
‫"أ‪R‬ة"‪ ،‬و‪ 4‬ا "ب وا ‪ B%‬وأه ‪ O *4‬ا) ‪ 2/‬ام ‪" G3‬ا ‪7‬ت" أو "ا) ‪."2/‬‬
‫و‪ 41‬ا&‪ 4‬ا)('ن ا &‪J G4‬ن ا‪ 2/ I‬آ ‪% #%‬رة ذآ وأ(‪ % ،[A‬أن ا) ‪ 2/‬ام ه‬
‫ارض ‪/‬ك إ أب‪. ،‬ا ر‪ S‬ا)('ن رأ‪ 3‬إ [ ا 'ء وأدرك أن ‪1 /‬ة *‪ ،2CN 2&<T‬ه‪ -.‬ا &ة‬
‫ا ‪ 2&<T‬ا ‪ / 6‬ا 'ء أ‪ /< }<f‬اآدن ا‪ G3‬أل و‪k‬ر ه‪.‬ا ا) أ ه اب و‪43‬‬
‫ا 'ء وا) ا " أل <ن‪ ،‬و‪ / 41‬ا‪ G3‬أ ا ‪.‬ي و ‪ sC 4‬ا‪4 G3F‬ى آ ا ‪"#‬ب ا '*‪2‬‬
‫ آ ا ‪C‬ات‪.‬‬
‫و‪4%‬و أ( * ‪ 2WC‬أل ا‪ 5C }R‬ا =‪ 2 7‬ا‪ ،‬و‪ 41‬أ‪R‬ر ا <‪+‬ي ا *‪W‬ر إ [ ‪T‬ر ‪2WC‬‬
‫ا =‪ 2 7‬ا * أ‪ -7‬أو إ‪& ،-F‬ل‪ ":‬روى ا ‪.‬ري أ ه‪ GA‬أ( ‪ J3‬ا‪&R‬ق ا‪ G3‬ا‬
‫" [‪& ،‬ل‪ :‬آن ‪ &6‬إ‪ G ،-F‬أد‪ O<N‬ا ‪ n‬وا ‪7‬م "‪ & ًC‬أ)‪ O.6 G ،-F‬ا "ب ا ‪V/‬ة‬
‫‪ < ،/ F‬آا ا ‪V/‬ة ‪ ّ6‬ا آ'‪ /‬إ [ ا ‪7‬م ا ه ‪F‬م ا "‪ ،n‬وذه‪ O%‬ا ‪V/‬ة‬
‫ا‪ً &A3‬‬
‫‪ & 7‬ا أ‪ّU ،-F‬آا ‪F‬م ا "‪ n‬ا ‪> F‬ن إ‪3 F‬آ‪ G ،2‬ا &[ ‪*F‬ن *‪U‬آن ‪J‬د`ا‬
‫أ‪ً k‬‬
‫‪2‬‬
‫او [ ا ‪ & 2(A‬ا ا‪1 ..‬ل أ ا ‪ GA/‬أ‪ <k‬إ‪."-7‬‬
‫و‪U *4‬ل ا‪ G3F‬أ و‪) Ck‬ا " ( و‪T‬رت ‪ [< /+k‬أ '‪ G/‬إ [ ا‪ G3‬ا‪ ،‬آن‬
‫* ا ‪ "%T‬أن &ن ‪ 5C‬ا آ‪ E‬أ‪ ،G/$3‬ا &ش ا‪I‬را*‪ 2‬ا >‪ 2C#‬ا =ب‬
‫ا 'ري وا ‪ }f‬ا ه ا(‪%‬ط‪ [< A ،‬أ‪3‬ء آ‪A‬ة *‪ :/‬رام ا‪ ،‬ر‪ [a‬ا‪ G<3 ،‬ا‪،‬‬
‫`ث ا‪ 4"3 ،‬ا‪ G ،‬ا‪ ،‬وه‪ E‬ا‪ 4% ،‬ا‪ SR ،‬ا‪ 6 ،‬ا‪ ،‬ز‪ 4‬ا‪ ،‬م ا‪.‬‬
‫‪ 1‬آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ .s‬ص ‪77‬‬

‫‪ 2‬ا *‪W‬ر‪<
.‬ن ا
ب‪* ،‬دة )إ‪(-F‬‬
‫‪61‬‬
‫و* ا &ش ا "‪ 2‬ا "‪ /‬ن ا "‪ 2‬ا ‪ }f* * ،2 #‬ا ‪A‬د‬
‫وا <‪ (U‬وا ‪ C0‬ا "‪ 7‬و‪%‬ك وء وا =ف‪ G ،‬ا "‪A‬ر <[ أ‪3‬ء آ‪A‬ة *‪ :A‬وه‪E‬‬
‫‪1‬‬
‫ا‪ ،‬أوس ا‪ 0( ،‬ا‪ 4"3 ،‬ا‪* ،‬ر ا‪ ،‬د ا‪ T ،‬ا‪ < ،‬ا‪ "* ،‬ا‪ G<3 ،‬ا‪.‬‬
‫و ا ‪i 2&&U‬ن ا) إ آن ا‪#* ً3‬آً ‪ 4‬آ‪ 2‬ا '* ‪ /‬آ‪ %‬ا‪ 2/ I‬ا '*‪،2‬‬
‫و* ا &ش ا >"(‪ 2‬ا &‪ 24‬ا >‪R 2C#‬ل ‪3‬ر (& آ‪ 24= E‬ا >"(‪ُ ،2‬ف ه‪.‬ا‬
‫ا & & ا <? آ<‪ ،‬و‪ nk‬إ <&‪ E‬رآ‪ E‬إ أي *'&‪ -‬ا 'ء‪ ،‬وه‪.‬ا ا & "د‬
‫‪2‬‬
‫ <&ن ا ‪ S3‬ق‪.‬م‪.‬‬
‫و ‪g‬ر *"‪' 4%‬ن ا ‪.‬ي آّس "‪%‬دة ا) أ * ا &ن ‪ 14‬ق‪.‬م‪ *4 ،‬آ(‪T'< O‬‬
‫‪ OU‬ا 'دة ا ‪ U 2<'* [< A ،20‬ا‪>* G3F‬ل‪ ،‬و*>ل "‪ A* * :‬أ‪ ،‬و*‪ S‬أن‬
‫ا '<‪0* :R * 2*4&* 2‬ي إ‪ F‬أن ا) *>ل ا = ‪ s‬ا '<‪ U 2‬ا ‪ ST‬ا '*‬
‫‪3‬‬
‫ا >"(‪.‬‬
‫ه‪.‬ا و‪ 41‬ا >‪ *A‬ا‪3‬ء ا آ‪ 2%‬ا &(‪3 J 2‬اء أ‪3‬ء *<ك أو أ‪:R‬ص‪3 ،‬اء ‬
‫ا ‪0‬ص وا &ش ا >‪ 2C#‬ا "اق أو ‪3‬ر أو <'‪ T‬أو ‪7‬د ا "ب ً‬
‫‪ ،F‬و ‪ * s‬ا ‪ 2+ %‬أن ه‪.‬ا ا‪ G3F‬ه * أآ‪ A‬ا‪3‬ء ورودًا ا &ش و أ‪3‬ء‬
‫و‪ً R‬‬
‫ا‪7‬م ا '*‪ ،2‬وه‪ -.‬ا‪3‬ء ا >‪A‬ة ا ‪> 2"* 4C i 2T%‬ة ا ‪ *L‬ه‪.‬ا ا) ‬
‫و‪0‬ره‪ G‬ه‪ "%f 2‬و‪ Ck‬وأ" وآ( و* ه‪ -.‬ا‪3‬ء‪:‬‬
‫‪ 4%‬إ‪ ?<* ،‬إ‪ G ،‬إ‪% ،‬ا‪) $‬أ ا =‪%‬ر(‪V ،‬رأ )أ ا '‪) ،(4‬أب إ(‪،‬‬
‫‪ 4"3‬إ‪ G<k ،‬أ )‪ Gk‬أ ‪A‬ل او ‪k‬رة ال(‪V6 ،‬ا‪ )$‬أ ى أو &‪ S# ،(40‬إ )أ‬
‫&‪ .‬و‪ ،(<:‬أ ‪ ) R‬أ ‪ (5CU‬ز‪ 4‬إ )‪ 4V‬أ(‪ ،‬ود أ)‪ E6‬أ(‪` ،‬ث إ‪ 6 ،‬أ‪،‬‬
‫وه‪ E‬أ‪ ،‬آ‪ %‬أ‪ ،‬د أ )أ =د(‪ ،‬أوس أ )أ "‪ S' ،(T‬أ‪( ،‬رأ‪ ،‬ذ أ‬
‫‪4‬‬
‫)&‪ .‬أ(‪4k) ،‬ق أ(‪ ،‬ن أ‪) ،‬رب أ(‪) ،‬أ ‪) ،(G‬أ أ*(‪.‬‬
‫‪ 7‬أ‪3‬ء *‪ 4"3) A‬أ( )و‪V‬ر أ( )و‪ G<k‬أ(‪ ،‬أي " و‬
‫وورد ا &ش ا ‪A‬د‪ً A* 2‬‬
‫أو*‪Z‬ف و*‪Z‬ف إ ‪ > ،‬ا ‪ 4" J 2C0‬ا‪ G3F‬ا ‪k‬ف و ‪ <%1 s‬ا <‪+‬ت ا '*‪2‬‬
‫*‪ 7A‬ال <ن )ا‪ F‬ا " (‪ ،‬ه‪.‬ا و‪ 4C 41‬ا‪ 2"* G3F‬آ‪ n‬أ( و*‪* S‬ور ا ‪[+'ُ O1‬‬
‫‪ .1‬آ"ن‪ ،‬رج‪' .‬ر& ا‪ ،s‬ص ‪310 -309‬‬

‫‪ .2‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا
‪I+‬ت ا
<‪ .‬ص ‪65-64‬‬
‫‪ -‬وا(‪, Frank.M.Cross. Canaanite Myth and Hebrew Epic.P.10 :W‬‬
‫‪' .E< ،6 .3‬ر& ر و
"ن و‪ ..S<+‬ج‪ .1‬ص ‪.132‬‬
‫‪ -‬وا(‪Shimon Gibson and Avraham Negev .Archaeological Encyclopedia of the Holyland.The :W‬‬
‫‪Cotinuum Puplishing Group , London, 2001.P. 81- 85‬‬
‫‪ ..4‬آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ .،s‬ص ‪306 ،305‬‬
‫‪62‬‬
‫‪ 4%‬ا) )‪ G<k‬أ( ‬

‫‪ُ 7‬‬
‫ ا‪ G3F‬ا ‪4* ( &&U‬رك اذهن و'" ا‪ G3F‬ا‪ً A ،NI‬‬
‫ء ‪6‬ا ا &ن ا 'دس ‪ %1‬ا ‪7‬د ‪k G‬ر ‪ G<k‬ا‪ ، ً< ً3‬و‪ G<k‬أل ا‪>* G3‬ن *‬
‫*‪Z‬ف و*‪Z‬ف ا و" ‪k‬رة أو ‪A‬ل أ‪ ،‬و &‪ 2<'* [< A 4‬ء ُ(&ِ <‪2+< /‬‬
‫ن ‪%‬دة ‪ " G<k‬ءت إ [ ء * ا‪I‬را* ‪>3‬ن ‪3‬ر‪،2‬‬
‫ا‪I‬را*‪ 2‬ا‪ G3‬ا) ‪ ،G<k‬و‪4%‬و أ ّ‬
‫و*‪ G/‬ا(&<‪% O‬د إ [ ا "ب"‪ 1.‬ه‪.‬ا و‪ 41‬و ‪4‬ت ا ‪0‬ص ا ‪A‬د‪ 2‬أ‪3‬ء ‪ / * 2/ g‬ا‪G3‬‬
‫‪ ،G<k‬آ و‪4‬ل "‪ c‬ا‪3‬ء ا آ‪ 2%‬ا >ت ا <‪ [<(E/ G<k) A* 2(U‬أن ا) ‪G<k‬‬
‫آن *"‪%‬دًا ‪ 4‬ا <‪ (U‬أ‪.ًZ‬‬
‫و ‪7‬د ا "ب د ا) أ >‪A‬ة أ‪3‬ء ا‪7‬م ا آ‪ 2%‬آ ‪7‬د ا ‪#‬م وا ‪%‬ر‪-‬‬
‫إ ‪ ً/‬ر‪ / ،ً '$‬إ ا '* اآ‪ %‬ا ‪ [< /‬ا ‪U‬ة ا '‪ 23‬وا ‪ J ،24‬آن *"وً‬
‫و*"‪%‬دًا ‪ 4‬ا ‪"#‬ب ا '*‪ 2‬آ‪ * 2‬آ"( و< و‪g‬را* وب‪3 ،‬اء ‪7‬د ا ‪#‬م‬
‫وا "اق أو ا ‪%‬د‪ 2‬ا "‪ / 2‬إ *‪#‬ك ه‪ -.‬ا ‪"#‬ب‪ ،‬و ا '‪ 2:‬ا >"(‪ 2‬او`ر‪2‬‬
‫آن ُ‪ [< }<T‬أ ا >"( ‪4‬ة أ &ب *‪:/‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪A‬ر‪ ،‬اب‪ ،‬أ <ن أي أ ا " ‪43 ،‬‬ ‫أب ا‪ ،2/ I‬أب ا ‪ } N ،#%‬ا ‪،}$7:‬‬
‫‪3‬‬
‫ > * ‪ 2/‬أ ا " ‪7‬‬ ‫ا ‪ ،26‬أ ا '‪ ،‬ا) ا " ‪ 43 ،‬ا 'ء‪ ،‬اب ا 'وي‪.‬‬
‫(<? ‪3‬ى أ‪3‬ء ا‪7‬م ا آ‪ 2%‬ا '‪ (4‬ا "ف <[ ‪ "%f‬و‪ Ck‬وأ &‪.‬‬
‫و ا ‪ 2&&U‬أن ‪Ck‬ت ا) أ وأ & ‪/‬ت ا‪ f3‬ا >"(‪ * 2‬أو`ر‪ ،O‬و‪4=( 41‬‬
‫ ‪V‬ء *‪ /‬أ‪ ًZ‬ا راة‪ s > ،‬ا >ت ا "‪ # * 2‬إ [ ذ ? ن أ آ أو‪Ua‬‬
‫‪ /W‬ه‪ -.‬ا >ت أ‪3‬ء ا‪7‬م &‪ ،B‬إذ ‪ [< A" G‬أ‪ f3‬أو ا ‪ 2‬د‪ 2‬آ‬
‫ ‪7‬د ا ‪#‬م وا "اق ‪ 2"* (4C‬أ ا "‪ > ،‬ر`‪ G‬ذ ? > أن ('‪:‬ج * أ‪3‬ء‬
‫ا‪7‬م ا اردة ا >ت ا "‪0 2‬رات ا "‪./ 4%‬ا ا) و(‪ G/W‬إ ‪ ،‬و (‪.NJ‬‬
‫>ة أ‪V* Z‬ا ه‪.‬ا ا) وأ‪3‬ء‪ -‬ا "‪4‬دة‪.‬‬
‫و* ر*ز ا) إ ا ‪A‬ر‪ ،‬و* ا >‪C#‬ت او [ ا ‪ G‬اآ‪ /#‬ا "اق و‪7‬د‬
‫ا ‪#‬م إ‪ < 2a‬ا(‪ 2A‬ر*‪ V‬ا) ‪ 2/‬ام‪ G ،‬ا ‪A‬ان ر*‪ V‬ا) اب إ‪ ،‬وه أول‬
‫ا ‪#‬اه‪ [< 4‬ا ‪ A‬ا) ‪V* /‬ي ا ‪ 20:‬ا(‪ 2A‬وا)‪0N‬ب ا ‪.‬آي‪ ،‬و <'‪G T‬‬
‫ا "‪A‬ر <[ أ(‪+k 2A‬ة ‪a B%‬ع ا أة ر*‪ V‬ا ‪ 20:‬أو ا‪ 2/ I‬ام‪ ،‬آ‪G ? .‬‬
‫‪ .1‬ا ‪ ،*C‬إاه‪' .G‬ر& ا

‪ 5D‬ا
ا
‪-‬ه‪ ،+‬ص ‪65‬‬
‫‪Frank. M. Cross. Canaanite Myth and Henrew Epic. London 1973. P. 13 2‬‬
‫‪See: William.F. Albright. Yahweh and the Gods of Canaan , University of London 1968 P. 121‬‬
‫‪' .>3* ،%3 3‬ر& ا
‪kB‬رات ا
<‪ .‬ص ‪.272‬‬
‫وا(‪Thomas. L. Thompson.The Mythic Past. Published by Basic Books, 1999, Page 24 :W‬‬
‫‪63‬‬
‫ا "‪A‬ر <[ ‪+k 2 0<k‬ة‪6 ّA ،‬ا(ت و‪ /Z" ّA‬رًا ذا ‪ ،(1‬وه‪ -.‬ا ‬
‫‪1‬‬
‫*`<‪ 2‬ا &‪4‬م و"د ‪ C‬ا ا‪ S‬وا ‪ %1 s*:‬ا ‪7%‬د‪.‬‬
‫و ‪ 5C‬أ وإ< أي إ ‪ / 41 /‬ا راة‪ ،‬و‪ /‬أ‪ * }#* Ng G3 ًZ‬أ ه‬
‫"إ<ه‪ "G‬وه ‪ 2+0‬ا =‪4/ S‬ف "‪ GW‬ا =‪ 2 7‬وه ‪ /W‬ا ‪/‬ء ا ه ا‪ k‬ا ل ‪،-‬‬
‫وه‪.‬ا ا ‪ 2&A‬ا ‪ ،246‬وه‪.‬ا ا‪ G3F‬ا ‪> (A‬ر *"‪ GW‬أ‪C3‬ر ا راة‪ ،‬وآن ‪ W‬إ آ‪ i‬‬
‫ <'ء‪ ،‬و‪ /W‬أ‪ Ng G3 ًZ‬وه )‪ (-/‬آ‪/< *1 i‬د‪ ،‬وه‪.‬ا ا‪ G3F‬ا =‪E'6 / 41 44‬‬
‫‪ ": 7‬أ( إ أ? إاه‪G‬‬
‫* ورد ا راة * أم ا ‪ / *4 ،[3* %‬ا *‪ً $1 4‬‬
‫وإ إ‪ }U3‬وإ "&ب‪..‬و‪1‬ل ا أ‪ ،[3 ًZ‬ه>‪.‬ا &ل ‪ %‬إ‪ -/ :$3‬إ ‪ G>$g‬إ ‬
‫‪2‬‬
‫إاه‪ G‬وإ‪ }U3‬و"&ب أر‪ <3‬إ >‪ ،G‬ه‪.‬ا ا‪ 3‬إ [ ا‪."4‬‬
‫و‪ 4‬ا ‪ o4U‬أ‪k‬م ا "ب ا اردة ا ‪0‬در ا)‪ 2*73‬و ا &‪g‬ن (=‪ 4‬أ( أ*م ‪4‬د آ‪%‬‬
‫* أ‪3‬ء ا‪k‬م‪ ،‬و‪ [&%‬ا)‪ 2 >R‬ا ‪T‬و‪ 26‬ه آ‪A‬ة أ‪k‬م ا "ب ‪4‬ل <[ "‪4‬د ا‪2/ I‬‬
‫ا "‪ 2‬وآ‪ ،/A‬أم أن ا ‪4 o4U‬ور ا‪7N‬ف ا‪3‬ء ‪ E'U‬ا >ن وا &‪ 2<%‬وا ‪.U‬‬
‫وه *> أن ا ‪ G0‬ذا >ن *"‪%‬دًا ‪4‬ة أ*آ و‪4 4‬ة ‪3J $%1‬ء *‪%" > 2C<:‬‬
‫ (‪ sC‬ا) ‪ ،‬وه‪.‬ا إ [ ‪ * 46‬ا} *‪ '<( 2W( S‬ا ‪ A‬ث‪ ،‬أم أن ا‪k‬م ا "‪4‬دة ا ‬
‫‪ /‬ا "ب ه "‪44 2/ g %‬ة و*‪ 2‬آ(‪ O‬ا &‪ $%‬ا "‪4%" 2‬ه و ‪40‬ق ا‬
‫ا ><‪ *4 %‬أ‪R‬ر أن > ‪ * 6‬أ‪6‬ء ا "ب و آ *‪V‬ل آن هك ‪.4%"ُ Gk‬‬
‫و* أ‪k‬م ا "ب ا ذآه ا ا ><‪ %‬وذآت أ‪ Z‬ا &‪g‬ن وا ‪3 * 3C‬رة (ح‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ق و‪ً<3‬ا‪ ،‬و‪ #‬أ;‪ +‬ا آًا{‪.‬‬
‫ن ودًا و‪ ُ F‬اً و‪ I F‬ث و َ‬
‫} و‪ُ ?' F‬ر ّ‬
‫و‪ 41‬ذآ ا ‪ -./ -'C 3%T‬ا‪" :2I‬آن ود <[ ‪k‬رة ر ‪ ،‬و‪3‬اع <[ ‪k‬رة‬
‫‪4‬‬
‫ا*أة‪ ،‬و‪+‬ث <[ ‪k‬رة أ‪ ،43‬و(' <[ ‪k‬رة (' * ا ‪."T‬‬
‫و ا ‪ 4=( 'C‬أ( أ*م أ‪3‬ء أ‪k‬م *"‪4‬دة آ *‪ /‬ه‪ n<: 2Q‬ا‪N‬ى‪ ،‬وآ(‪4%"ُ O‬‬
‫‪ [ّ' 7‬ا "ب )‪+ 4%‬ث( وه‪.‬ا د ‬
‫ أ*آ *‪ 2C<:‬و ‪4‬ى ‪4"* $%1‬دة‪+ G0 ،‬ث *‪ً A‬‬
‫<[ ‪%‬د‪ ،‬و* ا‪3‬ء ا &(‪+ 2‬ث (&ش ا ‪=U‬ز‪ :‬أ* ‪+‬ث‪+ G ،‬ث‪+ 4% ،‬ث‪،‬‬
‫وا <‪+) 2WC‬ث( " ا ‪+‬ث وا "(‪ ،2‬و‪ A 41‬ا >ت ا "‪ 2‬أ‪3‬ء ا‪7‬م <[ ا‪G3‬‬
‫`ث *‪`) J B%‬ث أ( أي *"(‪ 2‬أ‪ ،‬أن ه‪.‬ا ا ‪+ G0‬ث ا ارد ا &‪g‬ن‬
‫ا ‪#‬اف‪ .S<+ .G31 ،‬ا

ر& ا
‪ %‬ا
‪ .B‬دار ا '‪ .1‬د*‪ .2008 ،}#‬ص ‪71 ،47‬‬ ‫‪1‬‬
‫ا
‪5‬ب ا
س‪ C3 ،‬ا ‪:‬وج ‪16 -6 :2g ،3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ا
‪1‬ن ا
‪3 ،%5‬رة (ح‪ .‬ا‪23 -21 2I‬‬ ‫‪3‬‬
‫'‪ <D‬ا
‪3 * 21 2 ،"S‬رة (ح‪ .‬ج‪ ،5‬ص ‪364‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪64‬‬
‫وا ‪0‬در ا)‪ 2*73‬ه أ‪ ،‬ه‪.‬ا ا ‪> 41 'C‬ن *‪ ً&T‬و<ً ن ا‪` G3F‬ث و ‪ 4‬‬
‫ا >ت ا "‪ ،J ًT%* 2‬ور ‪> 41‬ن `‪ ً%‬أذا ا‪ ًk -(%‬أ‪.Ng ) N‬‬
‫و ه‪.‬ا ا ‪+ G0‬ث &ل ا ‪ #‬ا =ه<‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ح‬
‫‪ِ "4‬‬
‫@‪ُ 3‬ه ُ‪ !َ "# %‬ا
ّ‬ ‫ث إ
‪ N‬ا ٍد‬
‫و َر ‪ُ Iَ /‬‬
‫وه ‪6 1 O‬ل (‪V‬اع ‪1‬م ‪* 2<%1‬اد و‪ 2<%1‬ا >"‪ E‬ا ‪U‬رث <[ * <? ه‪.‬ا ا ‪،G0‬‬
‫و‪ 41‬ذآ ه‪.‬ا ا) أ‪ Z‬ا &ش ا ‪A‬د‪. (o+) G3 2‬‬
‫وا‪k‬م ا ‪ 2':‬ا ذآه ا &‪g‬ن ا >‪1 G‬ل ‪ /‬ا ا ><‪ %‬إ ّ(‪ 2< * /‬ا‪k‬م‬
‫ا ّ‪ /1‬و ‪ U‬ا ‪V:‬ا <[ ا "ب "‪4%‬وه "‪ 4‬أن <‪7 * /%‬د ا ‪#‬م‪ ،‬وأ‪a‬ف أن‬
‫‪ 6‬ا‪.:‬وا ا ‪+ G0‬ث‪ 6.* 4%" ،‬و* وا‪F‬ه ‪ ،‬وأ* ا ‪. '( G0‬آ ا‬
‫‪ِ .*َ 2<%1‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ><‪ %‬أن ‪ 6 2<%1‬ا‪.:‬وا ('اً‪J 4%" ،‬رض &ل ‪.S:< /‬‬
‫و‪ OWC6 41‬ا &ش ا "‪ 2‬أ‪3‬ء ‪4‬د ‪J F‬س * ا‪k‬م‪ ،‬آ(ا &ن إ ‪/‬‬
‫ ‪.‬ور وا &ا‪ ،‬و* ه‪ -.‬ا‪3‬ء أ‪3‬ء =‪ E‬ا‪%‬ره ("ً ‪ ،2/‬ا ‪[6 / O&0‬‬
‫‪k‬رت *‪ 2 V‬ا‪3‬ء‪ ،‬وه‪ -.‬ا "ت أدت آ‪ًA‬ا *"‪ ?< 2"%f 2‬ا‪ 2/ I‬ورأي ا ‪*L‬‬
‫‪./‬‬
‫و ‪ 2"<f‬ه‪ -.‬ا‪3‬ء ا ا‪ G3‬ا) )ود( ا ‪ّ 4‬ون (‪0‬ص ا '‪ ،4‬وا ‪.‬آر‬
‫ ا &ش ا <‪ 2(U‬وا ‪A‬د‪ ،2‬وود ه ا‪ 3،E6 [" G3‬و‪ 41‬آن ا) )ود( إ *" اآ‪ ،%‬و‪41‬‬
‫ ّ‪ 4‬إ ‪ G//‬ا &*‪ ،‬و" ّ‪ 4‬أ‪ 46‬ا ‪ A‬ث ا ‪ ><C‬ا &‪4‬س ‪ "* E"#‬ا > ّن * )ود‪>( ،‬ح‪ (A ،‬د‬
‫ُ‬
‫‪4‬‬
‫ا &‪ ،‬و(>ح ا ‪ ،s#‬و‪ A‬آآ‪ E‬ا ‪V‬هة‪.‬‬
‫و‪ 41‬ورد ا‪ G3‬ود آ‪ 2‬د‪ 2‬ء ‪ 4" :/‬ود أ*‪ "O‬أي <[ د ود أ*ت‪ ،‬آ‬
‫و(=‪ (U &( 4‬ا‪ 4%) G3F‬ود( أي آه ود‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫وورد ( ‪ O" 2< (%1‬ودم" أي ‪ O‬ود وا &‪0‬د *"‪ 4%‬ود‪.‬‬
‫>ن ‪%‬دة ه‪.‬ا ا) ‪ 41‬ا(‪#‬ت ‪7‬د ا "ب * أ ا ‪=U‬ز ‪ [6‬ا "‪ 2‬ا =‪،2‬‬
‫وذ ? * ‪ %1‬ا ‪7‬د و"‪/ [6 -4‬ر ا)‪73‬م‪.‬‬
‫‪ 1‬ا ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪ - .10‬وا(‪ :W‬آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ .s‬ص ‪224‬‬
‫‪ ،< 2‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.334‬‬
‫‪ ،.<+3 3‬د‪ .v+‬ص ‪.209‬‬
‫‪ 4‬ا =و‪ ،‬أ‪/3‬ن‪ .‬درات ا
ر& ا
‪kB‬ري
‪ .. +‬وت‪ :‬دار ا >ب ا ‪ ،2003 ،o4U‬ص ‪133‬‬
‫‪ ،< 5‬اد‪ .‬ا
‪ ،!ّ4D‬ج‪294 ،6‬‬
‫وا(‪U* ،" :W‬د‪ .‬ا
‪ %w‬ا‪ F‬وا
< ‪#‬ء ا
ب وا
<‪ ..‬ا &هة‪ 2"%T* :‬ا '"دة‪ .‬ص ‪.125‬‬
‫‪65‬‬
‫و‪ 41‬ا‪1‬ن ا‪ G3‬ود *‪ S‬ا‪ G3‬إ‪> ،‬ن )ود إ( >ن ا "[ ‪ E6‬أ وه ا‪* G3‬آ‪* E‬‬
‫*‪Z‬ف و*‪Z‬ف إ ‪ ،‬و‪ > F‬ا‪%‬ر ‪ 2WC‬ود أ ا‪* G3‬آ‪ / ) E‬ه ود وأ‪ o6 ،‬أن‬
‫آ‪ * A‬ا‪3‬ء ا آ‪ 2%‬ار‪ ) OT%‬أ إ‪R‬رة إ [ ا ‪C0‬ت وا *ز ا ا>ه ا)('ن‬
‫آ "‪ 2"%f %‬ه‪.‬ا ا) و ه‪4 F o4U ،-‬ور ‪* 5C‬آ‪ / ) E‬ا‪* G3‬آ‪* E‬‬
‫‪1‬‬
‫ود أ ‪4‬ل <[ ‪ E6‬أ‪.‬‬
‫و*[ ورد ا‪ G3‬ود ( ‪ 401‬أ‪ ،‬و (‪0‬ص ا '‪ 4‬و‪) nk‬ود( ب =ء‬
‫)ودم أ‪ (G‬أي ود اب‪ ،‬و‪ A 41‬ا >ت ا "‪ [< 2‬أ‪3‬ء *آ‪ 2%‬و*‪) /‬أب أ( ‪4‬ل <[‬
‫أن ‪ 2WC‬أب * أ‪3‬ء أ وه‪.‬ا ا} *‪ * S‬ءت ا‪T3‬رة او`ر‪ * 2‬و‪ nk‬إ ‪J‬ب‬
‫ا‪ 2/ I‬وأب ا ‪ ? . ،#%‬آن هك رؤ‪#* 2‬آ‪ 2‬ا '* آ‪ 2"%T 2‬ه‪.‬ا ا) و*‪V‬ا‪.-‬‬
‫و‪ 41‬ورد ا &ش ا "‪ 2‬ا =‪ 2‬وا ‪ 2 #‬ا‪ G3‬ا) )آ‪) ،(/‬آ‪ (</‬ا '‪،4‬‬
‫وا ن ا '‪ 2/( 4‬ا ><‪ 2‬ه أل ا "‪ ،n‬وا‪) G3F‬آ‪ (</‬أي ا >‪ /‬وا &‪0‬د ‪ /‬ا &‪G4‬‬
‫‪2‬‬
‫واز رد )آ‪ /‬أ( أي أ ا &‪.G4‬‬
‫و* ا‪3‬ء ا اردة (‪0‬ص ا '‪ 4‬وا >ت ا ‪) 2 #‬ر‪ (G6‬أي ر‪ G6‬و)رب أ‬
‫ر‪ (G6‬و)‪ (G<6‬أي ‪ ،G<6‬و)‪ (S3‬أي ‪ S3‬و)أب ‪ ([6‬أي اب ا ‪) ،$ *U‬وأب ‪ (}CR‬أي‬
‫ا ‪) ،}C#‬وأب ‪ ("R‬و)أب ر‪ (a‬أي ا ا‪ a‬و)أ ‪ (:‬و)أ "<[( أي أ " [ وه‬
‫‪ */C‬ا " [‪ ،‬وأ*‪A‬ل ذ ? * أ ‪C‬ظ "‪ ّ%‬أ*ر *"‪ ،2‬و‪ 41‬ت ا س *=ى‬
‫‪3‬‬
‫ا‪3‬ء‪ ،‬و<[ ه‪ -.‬ا‪3‬ء > ا‪F‬د ‪ 2/ g 2"%f G/‬ا "ب‪.‬‬
‫و‪ 41‬ذآ اد < أن * ا &ب ا أ‪ /&<f‬ا ‪0‬ص ا "‪ 2‬ا ‪ 2 #‬و‪3 F‬‬
‫ا ‪A‬د‪ [< 2‬ه‪.‬ا ا) &‪ (G) E‬وه "[ اب‪ ،‬و)‪ (S3‬ا '‪) S‬ورم( أي ا "‪ GW‬وا >‪،%‬‬
‫)وأ( * ا "[ ا ‪/C‬م أي ا ‪.‬ي ‪ s‬و ‪ 4& .4‬ء (& دي ) هـ أل هـ هـ أ( أي‬
‫ا ا ا ‪.‬ي ‪ F‬و ‪ . 4‬و ء (& أ‪) N‬هـ ‪g‬ل هـ أ ? ‪ ( 3‬أي إ ‪ /‬ا ?‬
‫‪5‬‬
‫‪3‬ر(‪ 4 .‬و ا &ش ا &‪ 2(%‬ورد ذآ ‪6) G3 G0‬آ‪ (G‬أي ا ‪U‬آ‪ G‬أو ا ‪.G>U‬‬
‫‪ ،< 1‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.294‬‬
‫‪ ،'<( 2‬د<‪' .n‬ر& ا
ب ا
‪ .%‬ص ‪.208‬‬
‫‪ ،< 3‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.178‬‬
‫‪ 4‬ا
‪4‬ر ا
<‪ ./‬ج‪ 6‬ص ‪294‬‬
‫‪ 5‬ا =و‪ ،‬ا‪/3‬ن‪ .‬درات ا
ر& ا
‪kB‬ري
‪ .. +‬ص ‪1‬‬
‫‪66‬‬
‫و‪ /W‬ا &ش ا‪) G3F‬هـ ع ر ف ( أي ا "رف‪/ ،‬ء ا &ش ا "‪ 2‬ا ‪2 #‬‬
‫آ ‪A‬د‪ 2‬وا ‪ 2C0‬ه أل ا "‪ ،n‬وورد ( دي‪ ?) :‬ري (ر ‪ (O6 O‬أي ?‬
‫‪1‬‬
‫رأ ا ر و‪ O‬ا ‪U‬ة‪.‬‬
‫وأ‪ ًZ‬ا‪ (06) G3F‬أي أ‪ ،[06‬وه "[ أ‪6‬ط > ‪R‬ء‪ ،‬وأ‪) ًZ‬ذ أ(‬
‫‪2‬‬
‫أي ا <=‪ J‬ا ‪.‬ي ُ"ذ ‪ ،‬وب ) ذا هق( أي ا ‪.‬ي اق ‪ -4‬ا ‪*4‬ء‪.‬‬
‫وآ‪A‬ة ه ا ‪C‬ظ ا ‪ n0‬ه‪.‬ا ا) ‪ (J‬ا ‪%‬رك وا " وا ‪ *U‬وا "دل وا <? وا ‪0‬دق‬
‫)‪4k‬ق( وا ‪ ،(G>6) G>U‬وه ‪Ck‬ت وردت ا &‪g‬ن <[ أ(‪ * /‬أ‪3‬ء ا ا ‪['U‬‬
‫و ا <‪=/‬ت ا "‪ 2‬ا ‪) 2WC 4=( 2 #‬أ(‪ ،‬و ا‪I‬را*‪ 2WC 4=( 2‬أ وأ‪ 2WC ً(6‬إ وه‬
‫(‪ sC‬ا ><‪ 2‬ا "و‪ (4 2‬وه ا‪ ،‬و <'‪ T‬و ‪%‬ن (=‪ 4‬ا‪ G3F‬إ "[ ا '‪ 4‬وا ب وه‬
‫‪3‬‬
‫& ‪ 2WC‬إ ‪ 4‬ا "ب‪.‬‬
‫و& ّ‪4‬م ا ‪0‬ص ا ‪ 2C0‬ول *ة ا ‪ 4‬ا &‪ [< Sf‬أن ا آن إ ‪ -4% ً/‬ب ا ‪#‬ل‬
‫‪=* %1‬ء ا)‪73‬م ‪1 2':‬ون‪= ،‬ء ا <‪./ 5C‬ا ا ‪)>#‬هـ ل هـ( أي ا‪.‬‬
‫و‪ 41‬ء (& ‪Ck‬ي‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫" 'ّ[ ‪g [< A [ّ3‬ر وا(=‪ S‬ا اآ‪ %‬ا* ا '‪7‬م ‪3‬ر و‪."-43‬‬
‫و* ا &ش ا ‪ 2C0‬ا "‪ /‬ن‪ ،‬إ‪& 2a‬ش "‪ * 3 /‬ارض ا ‬
‫ه ا(‪%‬ط‪ ،‬و ‪4‬وا (‪4‬اءات * ‪ :/* 2/‬ا '‪7‬م‪ [< (43 ،‬ا ‪ ،Z‬إ ‪/‬‬
‫‪5‬‬
‫أ(=‪ ،(4‬ا*‪ U‬ا ‪ 26‬وا ‪ ،2(JT‬ا* وا ‪C‬ج‪.‬‬
‫‪ 7‬‬
‫و‪ 41‬ا&‪ c" 4‬ا >ّب د ‪4‬د آ‪ * %‬ا‪ 4 2/ I‬ا "ب‪ 4U ،‬ا =رم *‪ً A‬‬
‫‪ 7‬ا ا ><‪. %‬آ أ( آن <&‪ 2<%‬أآ‪ Gk * A‬وآن *‪/‬‬
‫آ "أدن ا "ب ا =ه<‪ً &( "2‬‬
‫‪ 4‬ا >"‪ 2%‬ا >‪ ،A‬وأ( ‪ s‬ا‪ 06 2T3F‬أ‪3‬ء أ‪ G/*k‬ا =ه<‪= /A> 2‬وز‬
‫‪6‬‬
‫ا "‪ ،4‬وه "‪ 4‬ه‪.‬ا <[ * ‪ * &%3‬آ‪ E‬ا ' وادب وا ‪.3C‬‬
‫و ا ‪ 2&&U‬أن ا وات ا ‪4‬و(‪ 2‬ا ‪0‬در ا "‪ 2‬ا)‪ 2*73‬أ‪k‬م ا "ب‬
‫و‪%‬د‪> 41 ،G/‬ن ‪ ً%%3‬ا&د ا >‪A> A‬ة ا‪ 2/ I‬و"‪4‬ده ‪ 4‬ا "ب‪ ،‬و> ا د <[‬
‫ذ ? &ل‪ :‬ه * ا ‪Z‬وري أن >ن ‪ 4‬آ ر أو آ *‪V‬ل ‪%"* Gk‬د ‪ n :‬‬
‫<‪ ،‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.179‬‬ ‫‪1‬‬
‫ا =و‪ ،‬أ‪/3‬ن‪ .‬ا

ر& ا
‪kB‬ري
‪ .. +‬ص ‪137‬‬ ‫‪2‬‬
‫(<'‪ ،‬د<‪' .n‬ر& ا

ب ا
‪ .%‬ص ‪.213‬‬ ‫‪3‬‬
‫د'‪ ،‬ر‪ .‬ا

ب ر ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص ‪.134-132‬‬ ‫‪4‬‬
‫آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ ،s‬ص ‪292‬‬ ‫‪5‬‬
‫ا =رم‪"( 4U* ،‬ن‪ .‬أدن ا

ب ا
‪-‬ه‪ 2"%T* :0* .+‬ا '"دة‪ .‬ط‪ ،1923 ،1‬ص ‪155‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪67‬‬
‫آ‪ /‬و*‪V‬ا ‪ Gk‬ا ا‪ NI‬أو ا ‪V‬ل ا‪NI‬؟ أ‪= F‬ز أن >ن <‪ U‬أو <&‪ 2<%‬إ وا‪46‬‬
‫‪ 4%"ُ 7‬و=ى ا ‪&T‬س‪> G ،‬ن هك أ‪3‬ء وأ &ب ور*ز أ‪N‬ى ‬
‫آ "‪V‬ى أو ه‪ً A* %‬‬
‫(‪ 4 'C‬ه‪.‬ا وذاك * ااد وا &‪$%‬؟‬
‫و* ا‪3‬ء ا اردة أ‪ ًZ‬ا ‪0‬ص وا &ش ا‪ (S# )G3F‬وا ‪.‬ي أ‪ (R‬إ ‪ ،ً&3‬وا‪G3F‬‬
‫‪ SّR‬ا &م أي ا ‪.‬ي ا} ا &م وا‪ G/%1‬و‪ ،G/3U‬وا‪ G3F‬د‪ ،‬وا‪ G3F‬ذ وأ‪ /W ً(6‬ا‪G3F‬‬
‫*آ‪ ً%‬د ذ‪ ،‬وا‪ G3F‬ر‪ G6‬أي ر‪ 4& ،G6‬ء (& ‪Ck‬ي أورد‪ -‬د'‪" :‬وا &‪ ،2‬ر‪G6‬‬
‫‪2‬‬
‫ا '‪ 1 ." 2*7‬أو آ ورد (& ‪ Ng‬أورد‪ -‬و‪ ) O‬أ ر‪ (G6‬أي ا ب أ ر‪.G6‬‬
‫وا‪ G3F‬د ‪ /W‬آ‪ًA‬ا ا ‪0‬ص ‪3‬اء ‪7‬د ا ‪#‬م أو ‪7‬د ا "ب ‪ 3F‬ا ‪0‬ص‬
‫ا ‪ 2 #‬آ ‪A‬د‪ 2‬وا ‪ ،2C0‬و‪ 41‬ا‪1‬ن ا‪ G3‬د ‪3J‬ء أ*آ وأ‪:R‬ص ‪ ،‬وا‪ G3‬د ا "‪2%‬‬
‫" ا ‪ 5U‬وا ‪ ،0‬وه آ‪ ? .‬ا ‪ 2&C‬وا ‪ 2ZU‬وا ‪ 2T%‬وا ‪ 2*4‬وا '(‪ ،2‬و>ن‬
‫ا "[ * ا‪ )G3F‬د أ( أي ‪W6‬ة أ‪.‬‬
‫ه‪.‬ا و &‪ 4‬ا‪1‬ن ا‪ G3‬د ‪3J‬ء ا‪ ، 2/ I‬رد‪ :‬د أ‪ ،‬د "‪ ،‬د ا ‪7‬ت‪ ،‬و د ه‪4‬د ‬
‫أ‪ 46‬ا &ش ا ‪A‬د‪ ،2‬وذآ د' ا‪ ) G3F‬د س( ‪ * E'6‬ورد "‪0( c‬ص ‪6‬ران‬
‫ا ‪J‬ة ‪ 2&A‬ا ‪ ،2'</‬وس " إ ((‪> ،2‬ن ا "[ ا) ا "‪ ،T‬و ا ‪0‬ص‬
‫ا ‪ 2C0‬ورد ا‪ G3‬د‪ ،‬آ ورد أ‪ ًZ‬ه‪ -.‬ا ‪0‬ص ا‪ G3F‬د ذ‪ 4& ،‬ء ا &‪:‬‬
‫" " ‪ [Z1 ?<* [6‬ا ‪ n0‬ه و‪ S%‬ا "‪4‬و‪ ،‬ا ‪7‬ت ا =‪V‬اء و د ذ ا '‪7‬م"‪ .‬آ‬
‫‪3‬‬
‫ ء أ‪4 " :Z‬ر و‪4"3‬أ وو *‪ EU‬ل د ‪73‬م <?"‪.‬‬
‫و"&‪ 4‬ا‪3‬ذ د' أن ذ ه ا‪4"* 2Ck 2<%1 G3‬اً<[ ‪> ،2(( 2‬ن ا) ‬
‫ن د ذ ه ا‪* G3‬آ‪4 E‬ل <[‬
‫ د ‪ ? .‬إ ‪ 2<%& ً /‬ذ ‪ E'U‬رأ‪ > ،‬ا ّ ‪4‬ي أ ّ‬
‫ &‪ * E‬أ &ب إ و‪ 4 ،"%f‬ورود ه‪.‬ا ا‪) G3F‬ذ( آ‪ 2C0‬أو " ا ‪0‬ص ا >‪2C#‬‬
‫ ا "‪ 2‬ا ‪ 2 #‬و ب وو‪3 B3‬ر‪ 4& ،2‬أ[ ‪* 2+0‬آ‪ :2%‬ذ أ أو أ ذ‪،‬‬
‫وأ‪ /W ً(6‬ا‪ G3F‬ذ ‪ -46‬آ "‪ c‬ا ‪0‬ص ا ‪A‬د‪ W ،2‬ا ء أن ا ‪4 o4U‬ور‬
‫‪4‬‬
‫ ا‪ > ،Ng ) G3‬ا ا‪ S1‬أ*م ا) (‪ ،'C‬ن ا <&‪* S* E‬ور ا ‪ O U O1‬إ [ ا‪.G3‬‬
‫ر‪ ،‬د'‪ .‬ا

ب ر ‪ !"#‬ا م ‪ ،‬ص ‪144‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Winnet & Reed. Ancient Records from North Arabia. P 103‬‬
‫ر‪ ،‬د'‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص ‪141 ،140‬‬ ‫‪3‬‬
‫آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ ،s‬ص ‪ - 192‬وا(‪ ،< :W‬اد‪ .‬ا

‪ .!ّ4D‬ج‪ 6‬ص ‪334‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪68‬‬
‫و‪.‬آ د' أن آ<‪ 2‬د آ<‪ ،241 2 2‬و‪ #‬إ [ أن او‪3‬ط ا 'ر‪J 41 2‬ت ‪ًJ‬ا آ‪ً%‬ا‬
‫ ‪C‬ذ ا "‪ ،‬و د ا "‪ 2‬ا ‪ " 2 #‬ا >م وا =د وه "‪4‬ة ا "[ ا "‪%‬ي‪،‬‬
‫‪/R‬ت ه‪ -.‬ا ><‪4 G/ 2‬ل <[ ا‪ G3‬ا) ‪ ،‬ود ذ ? * (&< ا ‪L‬رخ ا >' "&ب‬
‫ا 'و )ا &ن ا 'دس <‪7‬د( إذ ذآ ا‪ G3F‬د ‪F‬ت‪ ،‬وه ‪ " ?R 7‬د ا ‪7‬ت أي ا) ‪2/‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪7‬ت ا (‪ 2U‬وا "‪. 2T‬‬
‫أ* ا‪ SّR G3F‬ا &م &‪ 4‬ورد ذآ ه‪.‬ا ا) آ &ل ا‪3‬ذ ن ا ‪0‬ص ا ‪ 2C0‬و‬
‫( (‪" T%‬د '‪ 96 2‬م‪ ،‬و‪ 41‬ء ه‪.‬ا ا ا ‪.‬ي ه ‪%‬رة &‪ SR 2*4‬ا &م *‬
‫ر ا‪4% 3‬و * <‪" :‬ه‪.‬ان ا ‪7>/‬ن ‪ 41‬أ‪4% /*1‬و ` ‪ 4"3‬ا ‪7‬ت ا ‪* T%‬‬
‫‪ 2<%1‬د‪6‬ا ‪.‬ي آن ر‪.% ،ً3‬ت و *"'> ن‪ Sّ# ،‬ا &م ا) ا ‪ ET‬ا =زي‪ ،‬ا ‪.‬ي‬
‫‪2‬‬
‫‪#F‬ب ا ‪ *7' :‬و‪73‬م"‪.‬‬
‫و‪4%‬و أن ا) ‪ SR‬ا &م آن ُ"‪ 4%‬ا "‪ 0‬ا و*( ا ‪ C0‬و ب ‪6‬ران ا &ن اول‬
‫ا ‪7‬دي‪ ،‬وآن ‪ 2A‬ا) ا &* <‪ ،C0‬و‪4%‬و أن او‪3‬ط ا ‪ 2T%‬ا آ(‪2<0* O‬‬
‫ ‪ O 41 C0‬ه‪.‬ا ا) ‪ ،‬و‪ * /W‬ه‪.‬ا ا & ا ‪ T%‬ا ‪.‬ي أورد(‪ -‬أن ‪ * ً*1‬ا "ب‬
‫ا(‪%‬ط آن *‪.‬ه‪ 4 G/%‬إ [ ‪4‬م *"‪1‬ة ا ‪ 4 ،:‬أن ‪ SّR‬ا &م آ(ا ‪W‬ون إ ‪ (J‬ا) ‬
‫ا ‪.‬ي ‪# F‬ب ا ‪):‬دى ‪U (6 R F‬م ا ‪4% ،*L* [< :‬و أن دة ‪GU‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪ :‬دة "د ‪k‬ل ‪.241‬‬
‫و* ا &ش ا ‪ 2C0‬ا "‪ /‬ن ‪4( [< n&( ،‬اءات آ‪A‬ة * ‪./ 2/‬ا ا) *‪: /‬‬
‫‪4‬‬
‫و‪ /W‬ا ‪A‬د‪) G3 2‬‬ ‫) ‪ SّR‬ا &م ا*‪ U‬ا '"دة(‪ SّR ) ،‬ا &م ا*‪ U‬ا ‪،(2(T‬‬
‫‪ SR‬ه&‪ ،(G‬و* ا‪ > 3‬أن ('‪4‬ل <[ ‪ / "%f‬ا} ا &م ا ‪6‬ل و‪ ،G/3U‬وآ<‪2‬‬
‫‪ SR‬ا &م ه آ<‪* 2 2‬آ‪ * 2%‬آ< ه‪ :‬ا &م "[ ا ه‪ B‬أو ا =‪ ،2‬و‪ SّR‬ا ‬
‫‪ /* }#‬آ<‪ 2‬ا ‪ [" 2"#‬ا(‪0‬ر‪ ،‬وا "[ ا اد * ‪ SّR‬ا &م ه ا) ا ‪.‬ي ا} ا &م‬
‫و&ده‪ G‬و‪ G/3U‬أي ‪& ،-W G/"#‬ل‪1 SّR :‬م ا '‪7‬م أي‪7' %Uk :‬م‪ ،‬و‪E'U‬‬
‫ا‪3‬ذ ن أن ا <‪ SR 5C‬ا &م ‪4‬ل <[ *"[ ‪N‬ج د‪ ( G/‬إ ا &ا‪ ،‬وأن ‪ SR‬ا &م‬
‫*آ‪ * E‬آ< ‪g SR‬را*‪ 2‬وا &م ‪> 2‬ن *"[ ‪ SR‬ا &م *" ا*‪ SR > ،2‬ه آ<‪2‬‬
‫‪ 2‬آ أو‪ Ua‬و '‪g O‬را*‪ ،2‬و‪ 41‬ا‪ %‬و ‪'C‬ن أن ا) ‪ SR‬ا &م ه &‪ E‬وأ( *‬
‫د'‪ ،‬ر‪ .‬ا

ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص ‪140‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪40‬ر ا '}‪ .‬ص ‪145‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪40‬ر ا '}‪ .‬ص ‪147 ،145‬‬
‫آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ ،s‬ص ‪292‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪69‬‬
‫ا‪k‬م ا‪I‬را*‪ 2‬ا ا(&<‪ * O‬ا ‪ B%‬وا ‪ *4‬إ [ ا "ب‪ ،‬وأ( ‪4‬ل <[ إ و‪ SR -'C‬إل‬
‫‪1‬م أي *"(‪ 2‬أ &م‪ /> 1.‬د ا ‪A‬د‪ SR) 2‬ه&‪ ،(G‬وا '‪L‬ال ه ‪T* [&%‬و‪SR ً6‬‬
‫ا &م ه ه إ ‪ * Ng‬ا‪ 2/ I‬ا "‪ 2‬أم أ( &‪ * E‬أ &ب أ‪.‬‬
‫ا ‪ G0‬ود‪ :‬ذآا ‪ G0‬ود أ‪ ًZ‬ا &‪g‬ن ا >‪ a G‬أ‪k‬م ا "ب‪ ،‬و‪ c" [ّ ' 41‬ا =ه<‬
‫‪2‬‬
‫‪ #‬آ(‪ G0 4%" O‬ا‪) 3‬ود( و& ن )أد(‪.‬‬
‫‪ 4% G3‬ود‪ ،‬وذآ ‪1‬ت ا ‪U‬ي أن ‪ً 1‬‬
‫وذآ ا ا ><‪ %‬أن ا ‪) G0‬ود( * ا‪k‬م ا ّ‪ /1‬و ‪ [< U‬ا &‪$%‬‬
‫ا "‪ * /%< 4" ،2‬ا ‪#‬م ‪ E'6‬ا ‪0‬در ا)‪4 ،2*73‬ا(‪ O‬ا "ب ‪ -./‬ا‪k‬م و‪،/4%‬‬
‫وا ‪C‬ر‪ 21‬أن ود ا *" ا‪ n> k‬أ‪ * U -Z6‬ا ‪#‬م‪ .‬و‪ 41‬أ ‪ O‬دة‬
‫‪3‬‬
‫و ه‪ 2<%1 -.‬آ<‪.: ،2Z1 * E‬وا ا ‪) G0‬ود( وأ‪1‬و‪4 -‬و*‪ 2‬ا =‪4‬ل‪.‬‬
‫ن ودًا و‪3‬اً‬
‫و‪ 41‬ذه‪ E‬ا ‪'C‬ون ‪'C‬ه‪k G‬م ا اردة ا &‪g‬ن آ *‪.‬ه‪ & ،E‬ا إ ّ‬
‫ن أ‪46‬ه‪1 G‬م و ‪ 2'N‬أ‪k‬م <[‬
‫و‪+‬ث و"ق و('ًا آ(ا ‪ U k ً*1‬ا‪ ،‬وإ ّ‬
‫‪k‬ره‪4%" ،G‬ه ا "ب‪ ،‬وه‪.‬ا ا ‪ 'C‬ا 'ذج ( ‪4 G‬م إدراآ‪ 2"%T G/‬ا) )ود(‪.‬‬
‫أ* ه‪ 2Q‬ا ‪ G0‬ود‪ 4& ،‬ذآ ا ا ><‪" :%‬أ( آن ‪A‬ل ر آ‪> * GWJ‬ن * ا ل ‪ُ 41‬ذ ِ َ‬
‫< ‪<6‬ن *‪V‬ر ‪NJ 4* 2<U‬ى‪ ،-4<& 41 n3 < ،‬و‪ ،ً31 E> 41‬و ‪/ 26 4‬‬
‫‪4‬‬
‫ اء‪ ،‬وو‪."%( / 2Z‬‬
‫و* ه‪ -.‬ا‪k‬م ا آ(‪ [< O‬ه‪ 2Q‬ر ‪A ،‬ل ه‪ %‬ا ‪.‬ي آن *‪ ً0‬ف ا >"‪،2%‬‬
‫ن ا ‪ G0‬ه‪ " %‬آن <[ ‪k‬رة إ('ن * &} أ‪'>* ،6‬ر ا ‪ 4‬ا [‪،‬‬
‫و‪.‬آ ا ا ><‪ %‬أ ّ‬
‫أدرآ ‪<"= ،1‬ا ‪ً4‬ا * ذه‪ ،E‬وآن أول * (‪ E'U %0‬ا ا ><‪4* 2VN %‬رآ‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫ ا س *‪ ،Z‬وآن &ل "ه‪ "2VN %‬وآن * أ‪ GW‬أ‪k‬م ‪."1‬‬
‫وآ(ا '&'ن ‪ -4‬ز‪F‬م أي ا &‪4‬اح أ*ره‪ ،G‬وآ(ا ‪ (4‬ا) ا‪ GW‬واآ‪ ،%‬و‪41‬‬
‫‪ 7‬ا ا‪ }U3‬أن" ا ‪ G0‬ه‪ %‬آن <[ ‪ Q‬ف ا >"‪ ،2%‬وآ(‪ ?< O‬ا ‪Q%‬‬
‫ذآ ا ه‪#‬م (& ً‬
‫ه ا =‪4/ * / S‬ي <>"‪ ،2%‬وآن ‪41 2"%3 -4‬اح ‪Z‬ب ‪>* ،/‬ب أو ‪/‬‬
‫"‪ "k‬و ا‪ ،"}0<*ُ " NI‬و‪.‬آ ا ه‪#‬م أ(‪":‬إن ‪N‬ج ‪ G/‬ا &‪4‬ح ("‪ G‬أ* <ا ‪،‬‬
‫‪ 1‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪ .$‬ص ‪187‬‬

‫‪ 2‬ا ‪U‬ي‪1 ،‬ت‪ %- .‬ا
"‪+‬ان‪ .‬ج‪ .5‬ص ‪.366‬‬
‫‪ 3‬ا ><‪ .%‬آب ام‪ .‬ص ‪.10‬‬
‫‪ 4‬آب ام‪ .‬ص ‪. 56‬‬
‫‪ 5‬ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪ - 40‬وا(‪:W‬ازر‪ .1‬أ‪"6‬ر ‪ .5‬ج‪ .1‬ص ‪.87‬‬
‫‪70‬‬
‫وإن ‪N‬ج ‪ F G/‬أ‪1‬و‪ G/* -‬ذ ?‪J [6 ،‬ا *ة أ‪N‬ى إ [ ه‪/ .. %‬ن أ*ره‪ G‬إ [‬
‫‪1‬‬
‫ذ ? * ‪ O N‬ا &‪4‬اح"‪.‬‬
‫وذه‪ E‬ز‪4‬ان أن ه‪ 2/ g * %‬ا >"( وه ى أد ‪ [< 2‬ذ ? *‪ * /‬ورد ‪3‬ة ا ه‪#‬م‬
‫ن ا ‪ G0‬ه‪ %‬ء و ‪L* * U‬اب ‪J‬رض ا ‪&<%‬ء *‪ $3 S‬ا‪k‬م‪ ،‬و " ه‪.‬ا‬
‫أّ‬
‫ن ا ‪ G0‬ا " )‪ (G<k‬أ‪7 * <k‬د ا ‪#‬م‪ ،‬و رأ أن ‪5C‬‬
‫ا &<‪ * ًQR 4‬ا ‪ 2&&U‬ا & ّ ‪ّ J‬‬
‫ه‪ 5C * }#* ` %‬ه ‪ 5C‬آ"( وأ‪ <k‬ه‪ "%‬وه ا‪ G3‬أآ‪ %‬أ‪k‬م ا ‪&C‬‬
‫وا >"( و* وره‪ 2،G‬وه‪ %‬ه ‪ 1 Gk‬ا ‪ s$‬وإ ‪ G//‬ا &* وه إ ا >"‪ 2%‬أ‪ًZ‬‬
‫‪3‬‬
‫و"‪ (Wensink) ?' -%‬إ *>‪ 2‬وا >"‪.2%‬‬
‫وآن <>"( ‪#‬ات ا‪V 2/ I‬ون *‪ /‬ا ه ‪#‬روت و"‪4% ،‬و أن ه‪.‬ا ا ‪6 G0‬‬
‫إ [ *>‪ 3 2‬ا‪ " <k‬و‪k‬ر ا "ب ‪&<T‬ن < ‪ 5C‬ه‪ ،%‬أو ر آن ا ‪L‬ان ‬
‫أرض ا ‪&<%‬ء <‪i /(WC‬هل ا " &<‪ /‬و ‪ U‬آ ‪ ،/"3‬و‪ 41‬آ(‪ O‬أ‪% E 3‬دة‬
‫ا "ب ‪ %# %/‬أ‪% E 3‬دة ا >"( وا ‪L‬ا "‪ o6 ،‬آ(ا ‪%0‬ن ه‪.‬ا ا ‪ G0‬‬
‫ا ‪"C‬ت أو ق ‪&3‬ف ا ‪%‬ت و‪U.‬ن ا ‪ $.‬و‪1U‬ن ا ‪1U‬ت‪ ،‬وآ أن " أآ‪%‬‬
‫أ‪k‬م ‪7‬د ا ‪#‬م ‪ %/‬آن أآ‪ %‬أ‪k‬م ا "ب وآ(ا ‪ (%0‬ق ف ا >"‪.2%‬‬
‫وآن ه‪ %‬أ‪ * ًZ‬أ‪k‬م ا(‪%‬ط‪ ،‬إذ ذآ ‪) G3F‬ه‪ (<%‬وه )ر*‪ " 2‬ا وح‪ .‬أ* ‪*4‬‬
‫>ن ا) ا &‪ 5C * E‬ه‪ %‬ه إ ‪ *4‬اآ‪ / ،%‬را *‪ *4 24‬و‪ ،/%"R‬وه ‪43‬‬
‫‪4‬‬
‫ا 'ات ذات ا =م‪.‬‬
‫و "<} <‪ 2WC‬ا ‪ B& s O /(i‬ا &ش ا ‪ 2C0‬أ‪ c" ًZ‬ا &ش‬
‫ا <‪ C ،2(U‬ا &ش ا <‪/ 2(U‬ت ‪) 2WC‬هـ إل هـ( أي ا) ‪ ،‬و ا &ش ا ‪/ 2C0‬ت‬
‫‪5‬‬
‫ ‪) 2WC‬هـ ل هـ( أي ا‪ ،‬وه (&ش "د <&( اول وا ‪ 4" (A‬ا ‪7‬د‪.‬‬
‫ن ا ‪ =U‬ا‪3‬د ‪ 4‬ا =ه< آن *‪ V‬إ [ ا‪ ،‬وه‪.‬ا ‪ * E1‬ذآ(‪-‬‬
‫و‪.‬آ د' أ ّ‬
‫‪6‬‬
‫ ‪>C‬ة ا ‪ E0‬وأ( *‪ ، V‬وى <‪/‬زن أن ا ‪ G0‬ه‪ %‬آن ‪ A‬ا وه ‪6‬رس *>‪.2‬‬
‫‪ 1‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا

<ة ا
" ‪ ،‬ج‪ .1‬ص ‪،152‬‬
‫‪ 2‬ز‪4‬ان‪ ،‬ر ‪ .‬أ‪<3‬ب ا
ب ا
ء‪ .‬ص ‪73 -71‬‬
‫‪Encyclopidia of Islam. Vol.2 p. 591 3‬‬
‫‪' .%3 ،>3* 4‬ر& ا
‪kB‬رات ا
<‪ .‬ص ‪364‬‬
‫‪ 5‬ا
‪ ،!ّ4D‬ا
‪4‬ر ا
<‪ - 330 ./‬وا(‪ ،'<( :W‬د<‪' .n‬ر& ا
ب ا
‪ .%‬ص ‪.216‬‬
‫‪ 6‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص ‪ - .133‬وا(‪/< 2 &* :W‬زن (‪ 2‬ا
‪ 7‬ا
‪./‬‬
‫‪71‬‬
‫و<[ أ‪6 2‬ل ‪/‬ك ا "‪ 44‬ا‪k‬م ا ذآه ا ا ><‪ ،%‬و* ه‪ -.‬ا‪k‬م ا ‪G0‬‬
‫)‪ (4"3‬أي ا '"‪ 4‬أو ا ‪.‬ي ُ‪C‬ح‪ ،‬و‪ 41‬ذآ ه‪.‬ا ا ‪&( G0‬ش ‪ ،2Ck‬وه أ‪ * Z‬أ‪k‬م‬
‫‪1‬‬
‫‪ *4‬إذ ء ا‪4"3) 3‬و(‪%) 7A* O<"3 ،‬رك ا‪) (3‬رب ا " ( )ا ‪) ('U‬ا '"‪.(4‬‬
‫و‪4%‬و أن ا ‪ 4"3 G0‬ه &‪ * E‬أ &ب ا) وأن ‪4 4"3 2WC‬ل <[ ‪ 2"%f‬ه‪.‬ا ا) آ وردت‬
‫ "‪ c‬ا &ش‪ ،‬ا ‪4 o4U‬ور ‪ * Ng Gk‬أ‪k‬م ا "ب ا "‪4‬دة و ا ‪o4U‬‬
‫ إ ‪"* ` Ng‬وف ‪ ،‬أو ر ا ‪ 4"3 G0‬ه &‪ * E‬أ &ب ا) ا آ‪V‬ي أ‪o6 ،‬‬
‫‪ 7‬ذآ ا‬
‫آ(‪ O‬آ ‪ }<T 2<%1‬أ‪3‬ء *‪ [< 2C<:‬ه‪.‬ا ا) ‪ E'U‬ا&د آ ‪ً A ، 2<%1‬‬
‫ا ><‪ %‬أن ا ‪ 4"3 G0‬آن ? و*<>ن * آ(‪ ،‬وآن ‪:k‬ة ‪4 6' 2<f‬ة‪ ،‬وأ‪%1‬‬
‫ر *‪% -4 /C& i G/‬ك ‪ < ،* ? .‬أد(ه * (‪C‬ت * )( آن اق <‬
‫ا ‪*4‬ء(‪ ،‬ول ‪ً=6‬ا ور*‪ -‬و‪1‬ل "‪ F‬رك ا ? إ ‪ ،ً/‬أ(‪C‬ت < إ<" وأ(‪:4#‬‬
‫ ِ‬
‫‪َ ْ.ِ .‬‬
‫‪ُ B3 ،ٌ K‬‬ ‫‪+ 9‬‬
‫‪َ Vَ -‬‬
‫أ' إ
‪ْ
ٍ N‬‬
‫‪2‬‬
‫ و‪ُ F‬ر‪ِ 9‬‬
‫‪x I
ِ N‬‬
‫ض‪َ ُ F ،‬‬
‫‪ .‬ار ِ‬ ‫وه!ْ ٌ إ‪M F‬ةٌ ‪ٍ /‬‬
‫ن ا ‪ 2‬ا "‪2‬‬

‫و ‪ F) 4"3 G0< R‬رك ا ? إ ‪ > (ً/‬أن ('‪4‬ل <[ أ ّ‬
‫ن ا)ن ‪4 46‬أ "‪[< G‬‬
‫ا &‪ 2%‬ا "‪ * 4/‬ا)‪73‬م‪ ،‬أ‪ n"a 2 6 OU%k‬وا(‪7U‬ل‪ ،‬وأ ّ‬
‫‪'6‬ب ا "‪4‬د وا ‪ ،o<A‬و " "‪ c‬ا "ب ‪ 41‬رأى آ‪A‬ة ا‪k‬م وا(‪#‬ره د‪4" [< 2 F‬د‬
‫ا‪ ،2/ I‬وإن آ(‪ c" O‬ه‪ -.‬ا‪k‬م *‪ V‬ا ‪ sC E +‬ا) ‪+'' G< ،‬ا ه‪.‬ا ا "‪4‬د ‬
‫‪% OC"a‬دة ا‪k‬م (‪C‬س ا ‪ ،c"%‬ور آن ذ ? *&‪: 2*4‬وج "‪ A* G/Z‬ا ‪CU‬ء ‬
‫ا "دات وا & ‪ 4‬وآ‪V‬ه‪% [< G‬دة ا) ا ا‪.46‬‬
‫ن *‪ * /‬آن <[ ه‪ 2Q‬ر ‪.( ،‬آ ا ‪) G0‬ا ‪،(s<َC‬‬
‫و ا ‪ o4U‬أ‪k‬م ا "ب‪ ،‬وأ ّ‬
‫ن ‪ّ f 2<%1‬ء آن ‪& Gk /‬ل ا َ‪ ،s<C‬و‪ (J C0‬آن آ‪A‬ل إ('ن‪،‬‬
‫&‪ 4‬ذآ ا ا ><‪ %‬أ ّ‬
‫وآن أ(‪ ًC‬أ‪ 6‬و‪ ،G/<% B3‬وآ(ا "‪4%‬و( و‪4/‬ون إ ‪ ،‬و"ون ‪$ -4‬ه‪ ،G‬و‪J F‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ n$N‬إ‪ F‬أ* ‪ ،-4‬و ‪ ،6 C: G‬وآن ‪F (43‬ن‪.‬‬
‫وا ‪ s<C‬ه )هـ <‪ (s‬آ ا &ش ا <‪ ،2(U‬و‪4%" 41‬وا *‪ S‬أ‪k‬م أ‪N‬ى ‪%"* /‬د‬
‫‪4‬‬
‫إذن * ‪4‬ة ‪.$%1‬‬
‫<‪ ،‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.329‬‬ ‫‪1‬‬
‫ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪.37‬‬ ‫‪2‬‬
‫ام‪ .‬ص ‪.59‬‬ ‫‪3‬‬
‫<‪ ،‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج ‪ .6‬ص ‪.279‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪72‬‬
‫و* أ‪ G/*k‬ا ‪ (G/ْ (ُ ) G0‬أو (‪ [/‬ا ‪.‬ي ذآ‪ -‬ا ا ><‪ ،%‬و‪4%‬و أن أ‪ k‬ا <‪ 2WC‬آ(‪O‬‬
‫)ه‪ ،([/‬و‪ 41‬ورد ا‪ G3‬ا) )(‪ (/() ([/‬ا ‪0‬ص ا ‪A‬د‪ * 2‬ا &( اول وا ‪(A‬‬
‫ا ‪7‬دي‪ ،‬وا ‪ " [/‬ا "&‪> ،‬ن ا "[ ا ‪ G>U‬أو ا "‪ ،1‬وه *‪V‬ة ه‪.‬ا ا ‪ G0‬آ ‪0‬ره‬
‫ا ‪ / ، *L‬ه‪.‬ا ا ‪ G0‬ه ‪ * Ng Gk‬أ‪k‬م ا "ب ا "‪4‬دة‪ ،‬أم ه ا‪ Ng G3‬أ؟‬
‫&‪ 4‬و ‪ (4‬أن ه‪.‬ا ا ‪ G0‬ورد ا ‪0‬ص ا‪RI‬ر‪ 2‬ا "د <&ن ا '‪ %1 S‬ا ‪7‬د‪*4 ،‬‬
‫‪1‬م ا <? ‪U3‬ر‪7 [< 2<U E‬د ا "ب‪ c" 3J ،‬أ‪ G/*k‬و ء ‪ /‬إ [ (ى‪ ،‬و* ه‪-.‬‬
‫ا‪k‬م ا أ‪3‬ه ‪ ،[/( [4 Gk‬إذن "‪%‬دة ه‪.‬ا ا ‪ً4 241 G0‬ا ‪ 4‬ا "ب‪ ،‬و‪ 41‬ذآ ا‬
‫ا ><‪ " %‬أن ا ‪ Gْ/(ُ G0‬آن &‪ 2V* 2<%‬و‪ّ 3 41‬ا & ا ‪ ،G/( 4%‬وآن ‪3‬د( ‪VN [4‬ا‪ 2‬‬
‫‪ ،G/(ُ 4%‬و ‪ 41‬أ(‪4 S3 *4 4#‬ة ا ‪3‬ل ا ‪A ،246‬ر <[ ا ‪ G0‬وآ'‪:-‬‬
‫‪ P‬أ ُ!‬
‫‪ r‬آ
?ي آ ُ‬
‫<ٍ‬
‫ َة ُ‪ْ 3‬‬
‫َ‬ ‫‪>ُ َ y‬‬
‫‪ P‬إ
‪ %ٍ 0ْ 3ُ N‬ذ‪َ /‬‬
‫ذه" ُ‬
‫‪!ُ ِ z‬‬
‫أه?ا إ
‪ o‬أ‪َ
%5‬‬ ‫‪0+ P‬‬
‫‪ .‬را ُ‬
‫‪َ X <D
P‬‬
‫‪ُ +‬‬
‫‪1‬‬
‫إ
ُ‪ o‬ا
< ِء ا
ُ ا
‪"!kD‬‬ ‫‪ٍ ّ Bُ .‬‬
‫‪ ِ P‬ا
َم د ُ‬
‫أ َ‪ُ ْ /‬‬
‫و‪4%‬و أن ‪ $1‬ه‪.‬ا ا ‪ 4 O%‬أن ‪"< O%A‬ب ‪7T‬ن ‪%‬دة ا‪k‬م و(‪ ،//‬و‪J‬ن ا) ا ‪&&U‬‬
‫ه * ء ا ‪3‬ل *‪.4U‬‬
‫ن‬
‫وآن ا "ب ‪ّ0‬رون "‪ G// g c‬آ‪ /‬أي أب ( ‪ A‬رأس ‪ G/<%1‬و‪ > ،/*6‬أ ّ‬
‫ه‪ %‬ه ا) ا &* &‪ ،1 2<%‬آ‪ G/ْ (ُ ? .‬ه إ ‪ ،2V* 2<%1‬و<‪ s‬إ ‪ّf 2<%1‬ء‪ ،‬وود إ ‬
‫‪ ،"* E"R‬وه>‪.‬ا ‪W‬ون إ [ ا &‪ 2<%‬وا ‪ E"#‬آ"‪ 2<$‬وا‪46‬ة ‪ S‬إ [ أب وا‪.46‬‬
‫ن ا ‪ G0‬ا‪ 01‬آن أ‪ [< ًk ً Z‬ه‪ 2Q‬ر ‪ ،‬وا ‪G0‬‬
‫و ُ‪ * G/C‬ا ا ><‪ %‬أ ّ‬
‫‪ (0‬ا ‪.‬ي ذآ‪ -‬ا ا ><‪ ،%‬آن ‪ 2Z& ًk‬و ‪ G:‬و ‪.‬ام و*<‪ 2‬و`‪CT‬ن *‪#‬رف‬
‫)ا‪ِ ْ 1‬‬
‫ا ‪#‬م‪ J * ً%1 <"= * ،‬أ‪k‬م ‪7‬د ا ‪#‬م‪ ،‬و‪ * /W‬روا‪ 2‬ا ا ><‪ %‬أن أ(‪ ً0‬آ(‪O‬‬
‫= ن إ ‬
‫ ‪./‬ا ا ‪ U ،G0‬ا س <‪ /‬ذ‪ G/U$‬ا &ن ‪ /‬إ [ ه‪.‬ا ا) ‪ ،‬وآ(ا ‪ّ U‬‬
‫و‪&<U‬ن رؤو‪ -4 G/3‬و‪C<U‬ن ‪.‬‬
‫‪:7‬‬
‫و‪ n<6‬ا ‪ #‬زه أ ‪ً $1 [<3‬‬
‫‪ oِ ْPB‬ا
د ُ‪ %‬وا
ُ!‬
‫ِ‬
‫و ُ‬ ‫‪ِ ِ 4‬هًا‬
‫ب ا‪ِ #‬‬
‫‪ِ 43W/ P‬‬
‫‪ُ D+X‬‬
‫و‪1‬ل ر‪ S%a S‬ا ‪VC‬اري‪:‬‬
‫ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪.39‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪73‬‬
‫‪ ٌy"<' ِ 4‬و'‪!ُ +0‬‬

‫‪َ X‬ل ا‪ِ #‬‬ ‫|‪ ّ 3‬وا
?ي َ‪ %ُ I3‬ا‪ِ 3‬م
ُ‪o‬‬
‫'‪U%‬ن‪.‬‬
‫ن ّ‪%‬د‪ -‬آ(ا ‪U.‬ن و‪T‬ن ‪ 6‬وه‪%ّ < G‬ن و ّ‬
‫و‪ /W‬أ ّ‬
‫و* ا‪k‬م ا ذآه ا ا ><‪& Gk %‬ل ) َ*ف(‪U 4ّ %" ،‬ن‪ ،‬آ و'ّ‪1 O‬‬
‫ & ا )‪* 4%‬ف( *ّ ‪4‬ل <[ ‪%‬د‪ ،‬و‪ 41‬آن ه‪.‬ا ا ‪"* G0‬وً و*"‪%‬دًا ً ب ا ‪#‬م‬
‫أ‪ ،ًZ‬و‪C6 =6 [< Aُ 41‬ت < ‪k‬رة *ف <[ ه‪ 2Q‬ر ‪ ،‬آ ذآ ه‪.‬ا ا) ‬
‫‪1‬‬
‫ا >ت ا <‪ ،2(U‬وا‪* G3F‬ف * ا ‪( "C‬ف ف‪ [" :‬ا ‪ SC‬وا " ‪.‬‬
‫و‪ 41‬ذآ أه ا‪%N‬ر ‪) [4 ًk‬ف(‪ ،‬و‪ 4% 41‬ا "ب ه‪.‬ا ا) ‪ 4‬أ(‪ّ' G/‬ا ‬
‫& ا‪ 4% :‬ف وا "ف "‪ :‬ذآ ا ‪ ،‬و&ل دة < ا "‪ VV‬ا ‪: 2Ck / S‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‪ ،‬و‪Ck‬ت ا * ‪1‬ى و‪ 2W‬و*"‪ 2‬آ(‪ E' O‬دة ‪.‬‬
‫و ء ا ‪0‬ص ا "‪ 2‬ا =‪ 2‬آ ‪ * 2U‬ا &( ا ‪ (A‬وا ‪ o A‬ا ‪7‬دي ا‪G3‬‬
‫إ )ر‪ (6‬أي ا ‪ 4& 6‬ء )ر‪ R " 6‬وأر‪ (a‬أي )ا ‪ 6‬رب ا 'وات‬
‫وارض(‪ 3.‬و ‪ 4%" J%3‬ا '‪Q%‬ن )ا &‪ (2‬إ ‪ G//‬اآ‪ %‬وإ ‪ J%3‬ا &*‪ ،‬و"‪2 V* 4‬‬
‫)ود( ‪ 4‬ا " وآن *‪ V‬إ [ ا &‪ ،‬و‪ 41‬آن أ‪ 46‬ا ‪ A‬ث ا) ‪ J%3 E"# /‬آ ذآ (<'‬
‫‪4‬‬
‫وه )ا &‪ ،(sR ،A ،2‬أو )ا &‪ ،A ،2‬ذات ‪.(G6‬‬
‫و‪ 41‬آ ا &‪A) 2‬ر( "‪ c‬ا >ت‪A ،‬ر آن *‪ V‬إ [ ا) ا &‪ ،2‬وآن‬
‫ا س &ن إ [ ا &‪ / * 2C<:* $. 2‬ا ‪A‬ان‪ ،‬آ آ(ا &ن إ ‪0‬ر ا‪O<R‬‬
‫<[ ‪k‬ر ان وء ‪.‬ور (‪.‬روه ‪.‬‬
‫وآ آن ا) )ود( *‪0 V‬رة ر &(‪ ،‬آ‪ ? .‬آن ا) ا &‪A V* 2‬ر‪ ،‬و‪ 41‬ورد‬
‫)ا &‪ 2‬ر "( أي ا &‪ 2‬ا ‪A‬ر رب‪ ،‬وآن *‪J‬رب ‪ 2k‬دو ‪ J%3 2‬أآ‪ %‬ا "‪ 4‬ا &‪،2‬‬
‫و‪'C [&%‬ات ‪ 2WC‬ا &‪'C 2‬ات ` *‪ 2a‬و&‪ /0‬ا ‪. 4‬‬
‫و‪%1 E"R 4‬ن آن إ ا & ‪ ،G [4‬وآن ه إ ‪%1 E"R‬ن ا ‪ ،'$‬وه أ‪ Z‬أ‪46‬‬
‫ا ‪ A‬ث ا) ‪ /‬ا ‪ ><C‬ا >ن * )‪ ،(sR ،A ،G‬و‪ * G‬ا ><ت ا ‪ 4 2"$#‬ا "ب‪ ،‬وه‬
‫‪ sC( U‬د‪ 2 F‬اب‪ ،‬و‪ 41‬ورد )‪ (G R‬أي ‪ G‬ا ‪ ،*U‬وا =‪.‬ر ش ي م ا "‪ 2‬ا =‪2‬‬
‫‪ -‬وا(‪' :W‬ج ا
وس‪* ،‬دة )(ف(‬ ‫<‪ ،‬اد‪ .‬ا
‪ .!ّ4D‬ج‪ 6‬ص ‪269‬‬ ‫‪1‬‬
‫'ج ا
وس‪* :‬دة )ف(‬ ‫‪2‬‬
‫<‪ ،‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.306‬‬ ‫‪3‬‬
‫(<'‪ ،‬د<‪' .n‬ر& ا

ب ا
‪ .%‬ص ‪194‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪74‬‬
‫" و‪ 4‬و"‪ 4/‬وأ‪1‬م و(‪ E0‬و‪> ? .‬ن ا "[ ‪ G‬ا‪ F‬ا ‪ ،*U‬و‪ 41‬ء )و ‪ (G 4‬أي أء‬
‫‪%1 E"# ،G‬ن أ‪&<f‬ا < ه‪.‬ا ا‪ 2A G/ ،G3F‬أء ‪.G‬‬
‫و‪*Z6 E"R 4‬ت آن ا) ‪ 3‬ه إ ا & وه إ ‪*Z6‬ت اآ‪ ،%‬وآن أ‪46‬‬
‫ا ‪ A‬ث ا) ‪ ' ،(sR ،A ،3) /‬آن إ ا & وه أ‪ ً Z‬إ ‪*Z6 E"R‬ت‬
‫ا ‪:‬ص‪ ،‬و‪ 3‬أ‪ Z‬ه إ ا & ‪ 4‬ا ‪ ،<%‬وه ا) اآ‪4 %‬ه‪ ،G‬و* ا ‪ W< O7‬أن‬
‫ا‪ 3 G3F‬ورد ‪*Z6‬ت و ‪ sC‬ا ‪ ،2+0‬و‪4%‬و أ( ‪= 217 4‬رة ا ‪:%‬ر‬
‫‪1‬‬
‫ ا *‪7 S‬د ا ا‪ 4‬و د‪N‬ل ا‪ 3 F‬ا ا‪4‬ي ا [ ‪*Z6‬ت‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Yoel Natan. Moon-O-theism, Religion of a War and Moon God Prophet. P 355f. Volume I .2006..‬‬
‫‪75‬‬
‫‪" :ً
7‬دة ا
‪ 0‬ام ا
ب‬
‫ن ‪%‬دة ا) ‪ 2/‬ام آ(‪ * O‬أ‪41‬م ا "‪%‬دات‪ V* /( ،‬إ [ ا ا ‪ 4‬وا > وا ‪،20:‬‬
‫إّ‬
‫وآ(‪ O‬ا ‪7‬ت ‪ 4‬ا "ب ه ا) ‪ 2/‬ام وه & ‪#‬ر ‪ 7‬ا ‪#‬م‪ 1،‬وا "ب أ‪&<f‬ا‬
‫ا‪ G3‬ا) ‪ [< 2/‬ا) ‪ 2/‬ام‪ ،‬وه‪.‬ا وا‪ "R O * a‬ه< ورد ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ +َ-‬ا
َ‪ َ 0‬أنْ '}و‪/‬‬
‫‪ْ W‬‬ ‫‪ًْ4‬ا‬
‫‪ .‬ا
‪ِ "ْ+‬ء َ‬
‫' َوّ‪َ ِ X‬‬
‫آ و‪ 4%‬ا "ب ا ‪ s#‬وا ‪ 4‬أ(‪' G/‬ا ‪ & /‬ا ‪ sR 4%‬وا*ئ ا ‪ ،s#‬و‪41‬‬
‫ن ‪%‬دة ا ‪ s#‬آ(‪O‬‬
‫'ّ‪ O‬ا <>ت ‪7‬د ا "ب ‪ '#‬آ رأ‪ ،‬و('‪4‬ل * ه‪.‬ا <[ أ ّ‬
‫‪7 241‬د ا "ب‪ ،‬وه‪.‬ا ‪ -4L‬ا *‪W‬ر & ‪" :‬ا ‪ ،G41 Gk s#‬و‪T * sR 4%‬ن‬
‫‪3‬‬
‫‪ّ3 1‬ا ‪ ? .‬ا ‪ ."G0‬وذآ ا "&‪" :‬إ( آن ‪. %‬رة ‪& Gk‬ل ‪."sR‬‬
‫ن ا ‪ Gk s#‬آن ‪ G %‬وآن ‪ O‬وآ(‪ -4%" O‬أد‬
‫و&ل ‪1‬ت ا ‪U‬ي‪" :‬إ ّ‬
‫‪4‬‬
‫آ<‪."/‬‬
‫و &‪ O 4‬ا) ‪ 2/‬ام ا ‪0‬ص ا "‪ 2‬ا ‪ 2 #‬ب )هـ ا ‪ (O‬أي ا) ‪ ،2/‬و ا ‪0‬ص‬
‫ا '‪ O 2Q%‬ا) ‪ 2/‬ام ب )ذات ‪ [" (G6‬ذات ا ‪ GU‬و )ذات "‪4‬ن( أي ا ‪4"%‬ة‪ ،‬و‬
‫ا ‪0‬ص ا "‪ O 2‬ب )(>ح(‪ ،‬و ا ‪0‬ص ا &‪) G3 O 2(%‬ذات أ( )أت(‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫وآ ا‪ G3‬ورد (‪0‬ص ا '‪ 4‬ا‪) 2WC< /3‬ذات(‪ ،‬اد ا) ‪ 2/‬ام‪.‬‬
‫وا) ‪ 2/‬ام ا ‪7‬ت ‪ 41‬ذآت ا &‪g‬ن ا >‪:G‬‬
‫} أأ‪ %‬ا
ت وا
@ى وة ا

ا‪6‬ى{‪3 .‬رة ا =‪.2 2g .G‬‬
‫وذآ ا ا ><‪ %‬ا ‪7‬ت و‪1‬ل‪" :‬إ(‪ /‬آ(‪ n$T O‬وه أ‪46‬ث * *ة‪ ،‬وآ(‪:k O‬ة‬
‫*"‪Z 2‬ء‪ ،‬وآن ‪/‬دي <‪4 O‬ه ا '}‪ ،‬وآن ‪ n& * /(43‬وآ(ا ‪ 41‬ا <‪/‬‬
‫‪6‬‬
‫ً‪ ،‬وآ(‪ 1 O‬و ‪ S‬ا "ب "‪ ،/W‬و‪ /‬آ(‪ O‬ا "ب 'ّ ز‪ 4‬ا ‪7‬ت‪ G ،‬ا ‪7‬ت"‪.‬‬
‫و&ل ا <‪ s‬ه=‪ $‬و ا ‪:4/‬‬
‫‪ ،'<( 1‬د<‪ .n‬ص ‪216‬‬

‫‪ .>3* ،%3 2‬ا
‪kB‬رات ا
< ا
‪ .‬ص ‪.361‬‬
‫‪ 3‬ا *‪W‬ر‪<
.‬ن ا
ب‪* .‬دة )‪(sR‬‬
‫‪ -‬وا(‪ :W‬ا "&‪ .‬أ‪ 46‬أ "&ب‪' .‬ر& ا
‪#* ./‬رات ا >‪ 2%‬ا ‪4U‬ر‪ ،2‬ا =‪ -1964 ،n‬ج‪ .1‬ص ‪.225‬‬
‫‪ 4‬ا ‪U‬ي‪1 ،‬ت‪ %- .‬ا
"‪+‬ان‪ ،‬ج‪ .3‬ص ‪.362‬‬
‫‪ ،< 5‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.166‬‬
‫‪ 6‬ا ><‪ .%‬آب ام‪ ،‬ص ‪16‬‬
‫‪76‬‬
‫ب ‪!ُ tِ ' F‬‬

‫ت وا‪ِ 43‬‬
‫وا
ِ‬ ‫‪َ ?X‬ر ا
‪ِ -0‬ء‪ ،‬و‪F‬‬
‫أد' َ‬
‫و‪1‬ل أوس ‪7 n<U =6‬ت‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ .‬أآ" ُ‬
‫‪ّ 0 s‬‬
‫نا َ‬
‫‪ ،s‬إ ّ‬
‫و‪ِ /‬‬ ‫ن د َ‪0‬‬
‫ت وا
ُ ّ@ى و َ‪ ْ.‬دا َ‬
‫و‪ِ
/‬‬
‫و ‪V G‬ل آ‪ [6 ? .‬أ‪ o"% ،n& O<3‬ر‪3‬ل ا ا ‪+‬ة ‪ /*4/ 2%"R‬و‪./16‬‬
‫وآن ‪:k OU‬ة ا ‪7‬ت ‪C6‬ة &ل ‪ / OWC6 ،(E+%`) /‬ا ‪4/‬ا وا ‪.‬ور ا آ(‪4& O‬م إ [‬
‫ا ‪ G0‬ا ‪7‬ت‪.‬‬
‫و‪ * /W‬و‪ nk‬أه ا‪%N‬ر ‪ O%‬ا ‪7‬ت‪ ،‬أ( آن *"‪ً4%‬ا ‪ً/R‬ا *‪ 24‬ا ‪ ،n$T‬وآن‬
‫<[ ‪f‬از ا ‪ O%‬ا ‪U‬ام >‪ o6 * 2‬ا ‪ 2 V‬وا‪6F‬ام وا >'ة‪ ،‬وآن ‪ 4 ًW"* ً*6‬أه‬
‫ا ‪ n$T‬آ"‪U 1 GW‬م ا ‪ّ6 ،O%‬م <[ ا س ‪ ،-=R ST1‬و‪6 4k‬ا(‪ ،‬و* د‪k <N‬ر‬
‫‪ ،ً*g‬وى ا ا ><‪ %‬أن ا ‪ G0‬ا ‪7‬ت أ‪46‬ث ‪ً4/‬ا * *ة‪ > ،‬ا ا‪ S1‬أن ا ‪* 0‬‬
‫‪2‬‬
‫ا‪k‬م ا &‪ 24‬ا ورد ذآه آت ا ‪ B%‬وا ‪.C0‬‬
‫وآ(‪ 2%< O‬ا ‪7‬ت‪ ?% ":‬ا <‪ ،?% G/‬آ‪=/ s ، % [C‬ر و‪2 * > ،< F‬‬
‫‪3‬‬
‫زآ‪ ،2‬أر * ‪ U k‬ا ‪."2ّ %‬‬
‫و‪ Gk‬ا ‪7‬ت ذآ‪ -‬ا ‪L‬رخ ا (( هود‪ 425 s‬ق‪.‬م‪ ،‬وذآ أن ا "ب آ(ا "‪4%‬ون‬
‫‪4‬‬
‫إ ‪،/‬اول أورا( وآ(ا '(‪) /‬أ ‪7‬ت(‪ ،‬وا ‪ (A‬أورل‪ ،‬وأ(‪ /‬أآ‪ %‬إ ‪ 4 /‬ا "ب‪.‬‬
‫وا ‪7‬ت ه ا) ‪ 2/‬ا‪F‬م ‪ ،‬أورل ‪4%‬و أ(‪ * /‬ا ><‪ 2‬ا‪I‬را*‪) 2‬أور أل( أي ا ر ا " ‪ ،‬وه‬
‫‪4‬ل إ*ّ <[ آآ‪ E‬ا ‪V‬هة أو <[ ا &‪. .‬‬
‫و‪4%‬و أن ‪ 5C‬ا ‪7‬ت *‪ * }#‬آ<‪ 2‬إ أو إ ‪ G ،‬ى ا ‪V o(J‬دة ا ء *‪ S‬إد`م‬
‫ا ‪7‬م ‪0‬رت )ا ‪7‬ت( *‪ " A‬و"‪7‬ت‪ ،‬وذآ ا ‪%T‬ي ‪7 -'C‬ت أ(‪ * 2&#* /‬ا‪G ،‬‬
‫‪5‬‬
‫أ ‪ O&U‬ا ء ‪ ،OA(J‬آ ‪ 1‬و <‪.‬آ و (‪ [A‬ة‪.‬‬
‫أ* * ذه‪ E‬إ ا '<ن آ ء ا <'ن و "‪ c‬ا ‪ 3C‬أن ا ‪7‬ت * ا ‪O "C‬‬
‫<‪ ،O‬وأن ‪ =6‬ا ‪7‬ت آن '"< ‪/‬دي <‪ -4 O‬ا '} < *ت‪1 ،‬ل ‪ G/‬و ‪U‬‬
‫ام‪ .‬ص ‪.16‬‬ ‫‪1‬‬
‫<‪ ،‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.229-228‬‬ ‫‪2‬‬
‫ا ‪4+%‬ادي‪ ،‬أ "‪ .E%6 4U* C‬ا

‪ .ّ"B‬ا >‪ E‬ا =ري <‪ 2%T‬وا ‪ .#‬وت‪ .‬ص ‪.313-312‬‬ ‫‪3‬‬
‫د'‪ ،‬ر‪ .‬ا

ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص ‪.114‬‬ ‫‪4‬‬
‫'‪ <D‬ا
‪"S‬ي‪3 .‬رة ا =‪ -2 2g ،G‬ج‪ ،27‬ص ‪34‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪77‬‬
‫ا ‪V:‬ا إ( ‪ O G‬د‪ N‬ا ‪:0‬ة‪C>" ،‬ا <[ ‪4%" -%1‬و(‪./ ،‬ا ‪4 ،E` 'C‬ل <[‬
‫‪1‬‬
‫ا‪&R‬ق ‪[fN‬ء ‪7‬ت‪ ،‬و<[ ‪4‬م *"‪ /<kJ 2‬و‪./"%f‬‬
‫و ‪ 4"% s‬أن >ن ‪:k‬ة ا ‪7‬ت ه ‪:k‬ة *&‪ ،234‬آن &‪ /34‬ا =ه<ن‪ ،‬آ ‪3ّ41‬ا ا ‪=U‬‬
‫ن ه‪.‬ا ا ع * ا "‪%‬دات‪ ،‬أي ا‪:‬ذ ا‪=6‬ر ا ‪ 2%+‬ا ‪ /<&0 G‬ا‪4‬ي‪ ،‬‬
‫ا‪3‬د >‪ ،2‬إذ إ ّ‬
‫‪4%‬ت <[ ه‪ /J‬ا ‪ ،2"%T‬ه (ع * ا "‪%‬دات ا &‪ ،24‬وأ‪41‬م * *‪% 2<6‬دة ا ‬
‫وا‪k‬م واون‪ ،‬وآن ه‪.‬ا ا ع * ا "‪%‬دات رس أ‪"R 4 ًZ‬ب ا "اق و‪7‬د ا ‪#‬م‬
‫‪2‬‬
‫وا آ رأ‪.‬‬
‫وا ‪7‬ت ه * ا‪ 2/ I‬ا "‪%‬دة ‪ 4‬ا ‪ ،B%‬و‪ 41‬ورد ا‪0( /3‬ص ا ‪ =U‬و‪4:<k‬‬
‫و‪) >R [< *4‬هـ ‪ ،(O‬و*"ه ا ‪7‬ت‪ ،‬وآن ‪0 4%"* /‬ى ب ا ‪#‬م أم ا ‪،B%‬‬
‫‪ّ4‬ت أم ا‪4 2/ I‬ه‪.G‬‬
‫وُ‬
‫و" ّ‪ 4‬ا ‪7‬ت * أه‪ G‬ا‪ 4 2/ I‬ا ‪ C0‬ب ‪6‬ران‪ 4 ،‬آ‪A‬ة ورود ا‪ /3‬‬
‫آ‪) A* G/‬هـ ‪ ،(O‬و* ا &ش ا ‪ 2C0‬ا "‪ /‬ن ‪4( [< n&( ،‬اءات آ‪A‬ة * ّ‪2/‬‬
‫ ‪7‬ت *‪:/‬‬
‫ ‪7‬ت ‪73‬م‪7 ،‬ت ا‪ T‬ا ‪C‬ج‪7 ،‬ت ا‪N * ? <R‬ج ا 'ء‪ ،‬ا ‪7‬ت ا*‪U‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪.2(JT‬‬
‫و ( ‪Ck‬ي *‪ V‬أورد‪ -‬د' ورد ا‪ G3‬ا) ‪ 2/‬ام ا ‪7‬ت *&(ً ‪ 2aF ،s#‬إ [ ا‪G3‬‬
‫ د ذ‪ ،‬و* ّ‪ V‬ه‪.‬ا ا ه ورود ا‪ G3‬ا) ‪ 2/‬ام ا ‪7‬ت وا‪J 2("3F‬آ‪ * A‬إ ‪ 4‬ا <"ت‬
‫آ <‪:‬‬
‫ ا ‪ &40 .‬ا ‪.‬ي ه‪V‬م ح ‪ ،sR‬د‬
‫" ‪R :‬ه‪ G‬ت ‪ّ U ،G‬‬
‫‪4‬‬
‫ذ‪ ،‬ا ‪7‬ت‪."-U * [" E0 ،‬‬
‫‪4%‬ت ‪ 4‬أه ‪ >R [< *4‬إ ‪ ،2A(L* 2/‬و‪0‬ر ا ‪7‬ت‬
‫وورد ا‪ G3‬ا ‪7‬ت أ‪ ،*4 ًZ‬و‪ُ 41‬‬
‫أ‪0 ً(6‬رة ا*أة ر‪ 2‬وا‪ [< 2C1‬أ‪ 4=( o6 ،43‬ه‪.‬ا ا ‪U‬ان *‪ S‬ا) ‪# 2/‬ر‪ ،‬و ‪ 41‬د‪N‬‬
‫ا‪ G3‬ا ‪7‬ت آ‪ E‬ا >‪ * A‬ا‪3‬ء ا ‪ :A* ،2*4‬أ*‪ 2‬ا ‪7‬ت‪ 4% ،‬ا ‪7‬ت‪ 0( ،‬ا ‪7‬ت‪ ،‬وه‪E‬‬
‫‪5‬‬
‫ا ‪7‬ت‪.‬‬
‫وا(‪ .W‬ازر‪ .1‬أ‪"6‬ر ‪ .5‬ج‪ .1‬ص ‪.95‬‬ ‫‪ ،< 1‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج ‪ .6‬ص ‪.230‬‬
‫‪ ،< 2‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.232‬‬
‫‪ 5‬آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ .s‬ص ‪292‬‬
‫‪ 4‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص ‪142‬‬
‫‪ .>3* ،%3 5‬ا
‪kB‬رات ا
< ا
‪ .‬ص ‪.359‬‬
‫‪78‬‬
‫وورد أ‪*4 &( ًZ‬ي أورد‪ -‬د' ذآًا ‪7A‬ث ‪ 2C<:* 2/ g‬وه ا ‪7‬ت و‪ sR‬ور‪ G6‬أي‬
‫ر‪ / ،G6‬أ‪ Z‬ذآت ا ‪ s#‬آ‪ S* 2/ i‬ا ‪7‬ت ا) ‪ 2/‬ام (& وا‪ ،46‬أ* ا) ر‪ G6‬ا ارد‬
‫ ا & ‪4% * [</‬و ا‪ * G3‬أ‪3‬ء أ آ أورد(‪ ،‬و‪ 41‬ء ا & ا ‪*4‬ي ا ‪.‬ي (&<‬
‫د' ‪ B:‬ا "‪%‬ي * <‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ sR 2 +< ":‬وا ‪7‬ت ور‪ G6‬ا‪ 2/ I‬ا ‪."2%T‬‬
‫‪2‬‬
‫و‪ 41‬ورد أ‪ ًZ‬ا‪ G3‬ا ‪7‬ت ا &ش ا <‪ (O ) G3 2(U‬آ ورد أ‪ Z‬ا‪.sR G3‬‬
‫و‪ a‬ا ‪0‬ص ا ‪ 2C0‬اآ‪&( OC#‬ش ‪6 % 2Ck‬ران ذات ‪%‬رات د‪،2‬‬
‫و*‪ S‬أ(‪*J }<" /‬ر ‪ 20:R‬إ‪ F‬أ(‪4 /‬ل <[ اه‪ 2‬ا "‪7 [W‬ت‪ ،‬وه‪ -.‬ا &ش ه <‪2=/‬‬
‫ا ‪ ،2C0‬و"&‪ 4‬ا‪3F‬ذ ن أن ا >ت ا ‪ 2C0‬دة ‪ (&< S‬اول وا ‪ 4" (A‬ا ‪7‬د‪،‬‬
‫و‪ 41‬أورد د' "‪ /Z‬آ و*‪:/‬‬
‫" ا ‪7‬ت ا‪N * 26 <R‬ج‪ ،‬وأ‪ U * [" %k‬ه‪ -.‬ا >‪ ."2‬وأ‪:ًZ‬‬
‫‪ ":‬ا ‪7‬ت‪ ،‬را& * ‪3‬ر وا‪ * 36‬ر‪."6‬‬
‫‪ n1 4& ":‬ا رة‪ ،‬ا ‪7‬ت‪ : ،‬ا '‪7‬م ‪4‬و‪."-‬‬
‫" * ? ‪6‬ن د * ‪7‬د ا وم ا ‪7‬ت‪73 F ،‬م <[ ذ ? ا ‪.‬ي ‪T‬رد ‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪3C‬ن"‪.‬‬
‫وذآ د' أن ا "‪ 0‬ا " ‪ *4‬آن *‪ ،ً/‬وأ( ه ا ‪.‬ي أد‪% N‬دة ا ‪7‬ت إ [‬
‫‪ ،*4‬و‪ 41‬آن ا‪ G3‬ا ا <? أذ‪ * *4 ?<* 2‬زو ز( وه‪ E‬ا ‪7‬ت أي ‪ 2T‬ا ‪7‬ت‪ ،‬و ‪G‬‬
‫‪ [6 7‬اآ'‪ O%‬ا ‪ ST‬ا (( ا ‪.‬ي ‪J‬ت ‪0 ،*4‬رت ا ‪7‬ت‬
‫<‪ o%‬ا ‪7‬ت ‪ً f *4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ k‬ا) ‪ 2/‬أ إ ‪ 2/‬ا ‪.2>U‬‬
‫و‪ 41‬آ(‪ O‬ا ‪7‬ت & ‪#‬ر ‪ّ0 ? .‬ر ‪ E'6‬ا ‪ 2&T‬ا "‪#‬ر‪* 2‬أة ‪'6‬ء ر‪،2‬‬
‫ه‪.‬ا * آن ‪ *4‬وه‪ -.‬ا ‪0‬رة ه ‪k /‬رة ‪#‬ر‪ ،‬و ‪k‬ر أ‪N‬ى ‪ /W‬وا‪[< 2C1‬‬
‫‪5‬‬
‫أ‪ 43‬و ‪4‬ه `‪ 0‬أ‪.E0:< V* ZN‬‬
‫وآ(‪ O‬ا) ‪ 2/‬ام ‪4 A‬ة ر*ز وأ‪>R‬ل ` ‪A‬ل ا أة ا "ر‪ ،2‬و* ه‪-.‬‬
‫ا *ز ا ‪=#‬ة ا &‪ ،234‬أو ا ‪:0‬ة ا ‪ 2 &0‬أو ا ‪ E0‬ا ‪=U‬ي‪.‬‬
‫د'‪ ،‬ر‪ .‬ا

ب ر ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص ‪144‬‬ ‫‪1‬‬
‫<‪ ،‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.335‬‬ ‫‪2‬‬
‫د'‪ ،‬ر‪ .‬ا

ب ر ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص ‪130 -129‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫ا ‪40‬ر ا '}‪ .‬ص ‪.121‬‬
‫‪5‬‬
‫(<'‪ ،‬د<‪ ،n‬ص ‪.219‬‬
‫‪79‬‬
‫و‪ 41‬وردت ا راة ‪ )2WC‬أ‪R‬ة( و ‪ O‬إ [ ا "‪3 2<> 2‬ر‪ 2‬وا =‪3 S‬اري‪،‬‬
‫و‪ /* 401‬ا ‪=#‬ة ا &‪ 234‬ا *‪ 20:< V‬وا ‪Z:‬ة ا ‪4‬ا‪ >' o6 2$‬ا) ‪ 2/‬ام إ ‪2/‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ E'U E0:‬ا&ده‪.G‬‬
‫وآن ا >"(ن &ن *‪.‬ا‪ [< G/U‬ا ‪"C‬ت‪ ،‬وآن ا ‪ E0‬أو ا ‪=#‬ة ا &‪234‬‬
‫*‪V‬ان إ [ *'> ا) ‪ ،‬و‪ 41‬ه‪ -.‬ا "<*ت (‪ /‬وردت ا راة ‪ 4‬ذآ أ‪%N‬ر‬
‫ا >"( و‪%‬د‪ ،G/‬ور ا‪4:3‬م ا >"(ن ‪%‬د‪ G/‬ه‪ -.‬ا(‪0‬ب وا‪4‬ة إ‪< 2a‬‬
‫ن * ‪A‬‬
‫ا ‪%‬و(‪ 2V‬وا ‪ 2T‬ا ‪+0‬ة >‪A‬ة‪ ،‬أآ‪ * A‬ا‪4:3‬ا*‪k G/‬م أو ا ‪0‬ر ا >‪%‬ة‪ّ ،‬‬
‫‪2‬‬
‫< * ‪+k‬ة‪ ،‬أآ‪ * < A * A> A‬أ‪k‬م و آ‪%‬ة‪.‬‬
‫وا) ‪ 2/‬ا‪F‬م ا "‪ 2‬ا ‪7‬ت آ(‪ & O‬ا) ‪ 2/‬ام ا >"(‪ 2‬ا وردت (‪0‬ص أو`ر‪O‬‬
‫‪ G3‬أ‪R‬ة زوج ا) أ‪ ،‬و‪4% 41‬ت و‪3‬ر و ‪4‬ى ا‪*F‬رو وآ(‪2& : E&< O‬‬
‫ا‪ 2/ I‬و‪ 2‬ا ‪ ،U%‬و‪ 41‬ورد ا ‪0‬ص او`ر‪ 2‬ا‪ 2/ G3‬ة وآ(‪% E&< O‬ل‬
‫و ‪&%‬ة وا "=<‪ 2‬آ*‪T"< V‬ء وا ‪%‬آ‪ ،2‬و‪ /W‬ا ‪0‬ص آ‪ O%‬وأ‪ " ON‬أو زو ‪،‬‬
‫وه * (‪ G "< O V‬ا '‪ 4 * " .& <C‬ا) *ت و"‪U< -4‬ة ) ا ‪4‬ورة ا ‪V‬را‪ ،(2‬و‪41‬‬
‫‪4%‬ه ا‪I‬را*ن أ‪ O(> Z‬ه‪ -.‬ا) ‪ "% 2T%* 2/‬إ ا ‪ T‬ا >"(‪ ،‬و‪ G<"( F‬إن آ(‪ O‬ه‪-.‬‬
‫ا) ‪ 2/‬ر*‪ًV‬ا <‪ B& 2 %‬أم ر ه * =<ت ا) ‪ 2/‬ام > ‪ 4 2%R 2+0‬و‪/Ck‬‬
‫ ‪&%‬ة وا "=<‪ 2‬وه * أ &ب ا) ‪ 2/‬ام ارض ا ‪4‬ر ‪%‬آ‪ 2‬وا ‪ :‬آ ‪&%‬ة ا ‪4‬ر ا <‪%‬‬
‫* ‪ 4& ،/4‬ء ‪7k‬ة ‪ 2*3‬إ [ ا) ‪ 2/‬ام إ(( ‪ ":‬أ‪ \0‬ا
"\ة ا
"\ ا
‪ \ -‬ح‪ ،‬أ‪P\3‬‬
‫‪3‬‬
‫أ‪ . %w‬آ" ا~
‪1 0‬ن"‪.‬‬
‫و ‪%‬ن و<'‪ T‬ورد ا‪# G3‬روت <‪ [< 2 F4‬ا) ‪ 2/‬ام‪ ،‬وه ‪# /‬ر ا ‪،2<%‬‬
‫وه‪.‬ان ا‪3F‬ن )‪#‬روت وأ‪R‬ة( ذآا ا راة‪ S* ،‬رق أن أ‪R‬ة ‪A /W‬ل ‪=6‬ي‬
‫* أو`ر‪0 O‬رة أآ‪k A‬ا*‪ 2‬و‪ّ46‬ة وآ‪ ،2 /‬أ* ‪#‬ر ‪0 /W‬رة أآ‪ A‬أ(‪ 2‬ور‪21R‬‬
‫و‪%R‬ب‪)،‬ا(‪ }U<* 19 2UC0< W‬ا ‪0‬ر(‪ ،‬وآن ‪# [< }<T‬روت ا‪ G3‬ر‪ 2‬و"<‪ 2‬آ ورد‬
‫ "‪ c‬ا ‪0‬ص ا >"(‪ ،2‬و*‪ &( /‬ا <? "‪ "?<*U‬وه * ا >ت ا ‪ 2&C‬ا &‪ 24‬ا ‬
‫آ‪ OC#‬أرض آ"ن ‪ E'U‬و ‪'C‬ن و"د <&ن ا ‪ s*:‬ق‪.‬م‪ o6 ،‬ا <? ‪?<*U‬‬
‫‪4‬‬
‫‪#‬وت ود‪) G3 /‬ر "<‪.(% 2‬‬
‫‪ 1‬ا
‪5‬ب ا
س‪ C3 ،‬ا <ك اول‪ - ،23 2g :16 .‬وا(‪ D :W‬أ‪.9 2g :27 .9‬‬
‫‪' .E< ،6 2‬ر& ر و‪ .S<+‬و
"ن‪ .‬ج‪ .1‬ص ‪ - 132-130‬وا(‪ :W‬ا ‪ ،*C‬إاه‪' .G‬ر& ا
‪ 5D‬ا
ا
‪-‬ه‪ .+‬ص ‪57‬‬
‫‪ 3‬ا 'اح‪ ،‬اس‪K @I
،‬ر‪ .‬ص ‪71‬‬
‫‪ 4‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا
‪I+‬ت ا
<‪ .‬ص ‪66‬‬
‫‪80‬‬
‫و (‪0‬ص ا '‪ 4‬وردت ا) ‪ 2/‬ام ‪) G3‬ذات أ(‪ ،‬وه‪.‬ا ا <‪ 5C‬آ ه وا‪* E1 a‬‬
‫ا <‪ 2WC‬أ‪R‬ة‪ ،‬أ* ‪ 4‬ا '* >(‪" O‬ف ‪#‬ر ‪ G3‬إ(( ‪ ،‬وآن هك آ‪/‬ن <‪2‬‬
‫‪#‬روت و "‪4‬ه وأ‪> ً(6‬ن ا <? آه أ‪ ًZ‬آ *‪4k ?<* S‬ا "‪&( # o6 ،"O%‬‬
‫*<? ‪4k‬ا )ا <? ‪ (O%‬ا >ب ‪6‬ف ا >"(‪ 2‬وا ‪.‬ي "د ل ‪ 300‬ق‪.‬م‪ ،‬أن *<? ‪4k‬ا آن‬
‫‪1‬‬
‫آه ‪#‬روت أ‪ O% ) ًZ‬آ‪# /‬ت *<? ‪4k‬ن ا‪V"R‬ر(‪.‬‬
‫و* أ‪3‬ء ا‪7‬م ا &(‪#" 2‬ر (=‪ 4‬اث ‪# 4%‬ر‪( ،‬ر ‪#‬ر‪* ،‬ر ‪#‬ر‪ ،‬و‬
‫‪2‬‬
‫ا &ش ا >"(‪ 4=( 2‬ا‪V G3F‬ر ‪#‬ت‪ ،‬أ*‪# 2‬ت‪.‬‬
‫وآ 'ّ[ ا "ب ‪7‬ت و‪k‬روه و(‪U‬ا ‪ /‬ا‪k‬م‪ 4& ،‬ا ‪ ً /‬وهآ آ"‪ 4%‬ا ‪7‬ت‬
‫ ا ‪ ،n$T‬ا ‪.‬ي آن ‪ 2(43‬و‪ّ=6‬ب‪ ،‬وآن ‪N [4‬دم ا ‪ 4 G0‬ا "ب 'دن أو ا >ه أو‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪U‬رز‪ ،‬و‪> 41‬ن ا 'دن * رؤ‪3‬ء ا &‪ 2<%‬وأ‪R‬ا‪./‬‬
‫ه‪.‬ا وآ(‪ O‬ا "ب "‪%" 4%‬دا‪T /‬اف‪ ،‬إذ ‪T‬ن ‪ ً"%3 O%‬و'‪U‬ن‬
‫ ‪ ،=U‬و‪ّ 3‬ا ‪f‬ا‪ G/‬ا ‪4‬وار‪ ،‬وآ(ا &*ن ‪ c"%‬ا '‪ ?$‬وا ‪&T‬س وا ‪ ،$"#‬آ‪U‬‬
‫ا &ا وا)‪ 2a‬وا ‪0‬م‪ ،‬وآ(ا '"ن ا ‪ C0‬وا وة‪ ،‬و&‪C‬ن ا ا‪ n1‬آ<‪ /‬و‪4/‬ون‬
‫ا ‪4/‬ا و*ن ا =ر‪ ،‬وآ(ا <‪%‬ن‪:‬‬
‫
"‪ r‬ا
‪ r"
%0+‬إ‪ r9 F‬ه
‪ o5+ ' r‬و ‪.r+‬‬
‫وآ(ا ‪*U‬ن ا‪ /R‬ا ‪U‬م ‪V+ 7‬ون و‪<& F‬ن ‪ ،/‬إ‪[f F‬ء و‪ G"AN‬و"‪ c‬ا ‪U‬رث‬
‫‪4‬‬
‫ آ"‪*U F G/(i E‬ن ا‪ /R‬ا ‪U‬م‪.‬‬
‫وذآ ا ‪ (3/#‬ا ا ><‪ %‬أن ا "ب آ(‪ O‬ه<‪ّU /‬م أ‪R‬ء (‪V‬ل ا &‪g‬ن‬
‫‪ ،/U‬إذ آ(ا ‪U> F‬ن ا*‪/‬ت و‪ F‬ا ‪%‬ت و‪ F‬ا ‪F:‬ت و‪ F‬ا "ت‪ ،‬وآ(ا ‪&<T‬ن ‪ً7‬‬
‫<[ ا ‪ .21C‬و&ل ا &‪":34‬وآن *‪#‬آ‪ * 2& G/‬د إ‪ 3‬آ >ح وا ‪:‬ن‬
‫وا ‪ ?3‬و"‪ GW‬ا‪ /R‬ا ‪U‬م"‪ ،‬و'‪%‬ن إ [ ا ‪ 4‬ا ‪+‬ة ‪<N4 F 1 #"* " : 1‬ا‬
‫ ‪ /$‬أي )ا >"‪ * (2%‬آ'‪ G>%‬إ‪ + /* N4 F ،ً%ّf F‬و‪ S F‬ر و‪ 2<W* F‬أ‪* 46‬‬
‫‪5‬‬
‫ا س"‪ ،‬وه‪.‬ا ‪4‬ل <[ أن ا آن ‪6‬ا*ً <‪ G/‬ا =ه<‪.2‬‬
‫‪ 1‬ا ‪40‬ر ا '}‪ .‬ص ‪68‬‬

‫‪ 2‬آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ .s‬ص ‪221‬‬
‫‪ 3‬ا ‪U‬ت‪U* G<3 ،‬د‪ .‬ا

ا
ب‪ .‬ص ‪94‬‬
‫‪ 4‬ا ‪ .4U* ،ET:‬ا
ب ا
‪-‬ه‪ ،+‬ص ‪45 - 44‬‬
‫‪ 5‬ا
‪4‬ر ا
<‪/‬‬
‫‪81‬‬
‫وذآ *‪ E%6 4U‬آ ا ‪ ّ%U‬أن ‪f‬اف أه ا ‪= O%‬ه<‪ 2‬آن أ‪ ،ً%3‬وذآ أ(‪G/‬‬
‫آ(ا '‪U‬ن ا ‪ =U‬ا‪3‬د‪ ،‬و'"ن ا ‪ C0‬وا وة‪ ،‬وآ(ا < ّ‪%‬ن ‪:<$1‬‬
‫" ‪ ?%‬ا <‪/( * ?% ،?% G/‬ر( (= ّ‪ ،-‬إد‪ F‬و‪ -ّ 6‬و‪ QR &( F ،-ّ 1‬و‪ً=6 ،-ّ Z( F‬‬
‫‪1‬‬
‫ ب *'&‪."-ّ G‬‬
‫أ* ا)‪4%" s&f / 2a‬ي آن ر‪ 3‬ا =ه<ن‪ S4 ،‬ا س >‪A‬ة‪ ،‬وه *‪}#‬‬
‫* ا ‪ "C‬ض ا ء أو ا ‪ S*4‬أي آ‪3 [6 A‬ل‪ ،‬و‪ n N 41‬ا)‪73‬م ا =ه< ذ ?‪ ،‬وي ‬
‫ا أن ر‪3‬ل ا ‪1‬ل‪:‬‬
‫ن ا ‪#‬آ آ(ا ‪ZC F‬ن ‪ S<T [6‬ا ‪ s#‬و& ن )أ‪R‬ق ‪ ،(%‬إ‪R‬رة إ [‬
‫"إ ّ‬
‫ا ‪ ،s#‬وأن ا ‪ G/C N %‬ذ ? ‪J‬ض ‪ %1‬أن ‪ S<T‬ا ‪ ،s#‬وآن ا "ب & ن‪ :‬أ‪3‬ع ‪%‬‬
‫‪2‬‬
‫ ا ‪#‬وق ‪'( [6‬ع <‪."U‬‬
‫ ا "ب إ [ ا >"‪ ،2%‬و‪f‬ا ‪6‬ل ا ‪ O%‬و‪ -341‬وأ‪'1‬ا أ‪"R‬ره‪:G‬‬
‫و &‪ّ 6 4‬‬
‫&ل زه أ ‪:[<3‬‬
‫‪3‬‬
‫ ُه ِ‪%‬‬
‫وُ‬
‫رلٌ ‪ٍ # . > /‬‬ ‫‪oُ
X‬‬
‫ف َ‬
‫‪ P‬ا
?ي َ‬
‫‪ِ "
/ P‬‬
‫< ُ‬
‫‪َ #W‬‬
‫و&ل ا ‪ 2+‬ا ‪ G'& (.‬ب ا ‪:O%‬‬
‫‪4‬‬
‫ب ‪ِ < .‬‬
‫ ‪ N+‬ا‪ِ 43‬‬
‫و ُه َ‬ ‫‪ً-‬‬
‫‪َ-‬‬
‫‪ِX‬‬
‫ب ا
?ي ‪ ْ#‬زر' ُ‪َ o‬‬
‫ ور ‪u‬‬
‫و‪4" 41‬دت ا >"‪%‬ت ا =‪V‬ة ا "‪ 2‬وآ(‪% G/ O‬رة ت '> ا) ‪ ،‬وأ‪ً(6‬‬
‫آ(‪ O‬ه‪ -.‬ا >"‪%‬ت &م &‪=6 ً'4‬ر ا ‪ 2%+‬آ ‪%‬آ(‪ 2‬وا <'ء وا *‪<U V‬ل ا) ‪،/‬‬
‫و&ل ا ‪0‬در ا)‪ 2*73‬أ( آ(‪ 4 O‬أآ‪ sN * A‬و‪ #‬آ"‪ 2%‬ا =‪V‬ة ا "‪،2‬‬
‫وآ آ"‪ 4& ،(34& =6 / 2%‬ذآ ا ه‪#‬م ‪ 3‬أن" ا "ب ‪ 41‬ا‪.:‬ت *‪ S‬ا >"‪2%‬‬
‫=ّب و ُ ْ‪4َ /‬ي ‪ /‬آ ُ ْ‪َ4/‬ى <>"‪ 2%‬و‪T‬ف‬
‫‪f‬ا`‪ O‬وه ت "‪ /W‬آ"‪ GW‬ا >"‪ 2(43 / 2%‬و‪َ 6‬‬
‫‪ /‬آ‪T‬ا‪ / /‬و‪4 U‬ه" ‪ 5‬و* ه‪ -.‬ا >"‪%‬ت‪ :‬آ"‪ 2%‬ا ‪ّ7‬ت ‪ n$ّT‬آ(‪:k O‬ة *"‪2‬‬
‫وآ(‪ 1 O‬و ‪ S‬ا "ب "‪ ،/W‬وآ"‪ 2%‬ا "‪V‬ى‪ G<' :‬و`‪CT‬ن و`‪ G#‬وآ(‪ O‬أ‪ GW‬ا‪k‬م‬
‫‪ 1 4‬وآ(ا ‪V‬ورو(‪ /‬و‪4/‬ون ‪ /‬و&ن ‪4‬ه ‪ ،.‬وآ"‪* 2%‬ة‪ :‬آ(‪2>* 44& O‬‬
‫وا ‪ ،24‬وآ(‪ O‬أ‪41‬م ا >"‪%‬ت آ<‪ ،/‬وآ(‪ O‬ا "ب " "‪ /W‬و‪ / 6 .‬وآ(‪ O‬اوس‬
‫‪ 1‬ا ‪4+%‬ادي‪ ،‬أ "‪ .E%6 4U* C‬ا

‪ .ّ"B‬ص ‪.313‬‬
‫‪ 2‬ا ‪U‬ت‪ .G<3 ،‬ا

ا
ب‪ ،‬ص ‪.95‬‬
‫‪ 3‬داود ‪ .s‬أدن ا
ب ‪ !"#‬ا‪F‬م‪ ،‬ص ‪.210‬‬
‫‪ 4‬د ان ا
‪ I/‬ا
?‪ .3/‬وت‪ :‬ا ‪ 2'3L‬ا "‪ 2%T< 2‬وا ‪ ،#‬ص ‪35.‬‬
‫‪. 5‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا
<ة ا
" ‪ .‬وت‪ :‬دار ا =‪ .‬ط‪ .1‬ج‪ .1‬ص‪209‬‬
‫‪82‬‬
‫وا ‪V:‬رج و* ‪V‬ل ا ‪ 24‬و*>‪ 2‬و* ‪1‬رب * ا ا‪ /(W" Sa‬و‪U.‬ن ‪ ،/‬وأ‪ ًZ‬آ"‪2%‬‬
‫‪4 :2ِ 0‬وس و‪ G"AN‬و=<‪ 2‬وأزد ا 'اة و* ‪1‬ر‪ * G/‬هازن و'[ ا >"‪ 2%‬ا (‪،1 2‬‬
‫‪َ <َ:‬‬
‫ذي ا ْ َ‬
‫وا ‪ U‬إ [ ا ‪ 2>* O%‬وإ [ ا ‪%‬ت ا &‪ 234‬ا‪N‬ى أو ا >"‪%‬ت‪ ،‬إ( ه أد =‪/ S‬‬
‫ا س ‪C67‬ل‪ ،‬و&ن إ [ ت ا‪. 2/ I‬ور وا &ا‪.‬‬
‫و‪.‬آ ا '‪#‬ق و(><‪ Winckler‬أن ا ‪ U‬إ [ *>‪ 2‬آن * ا '‪ 2‬و ‪،/R 2+‬‬
‫وذ ? ‪ 4‬ا‪1‬ان ا ‪% s#‬ج ا ‪A‬ر‪ ،‬وذ ? ا ‪ S‬وا ‪ ،n0‬و‪ 41‬آن ‪ [< }<T‬أ‪ 46‬ا‪/R‬‬
‫‪ 4‬ا "ب )‪ 6‬ا ‪ (O%‬وه ذو ا ‪ ،2=U‬ى <‪/‬زن أن ا ‪ U‬إا [ ا >"‪ 2%‬آن *ة ‬
‫‪2‬‬
‫ا '‪ 2‬وذ ? ‪ 0‬ا ‪.n:‬‬
‫=ا ا ‪ ،O%‬أن ا *‪ G/‬إذا أ‪6‬م ‪ً N4 G U‬‬
‫وآن * دة "‪ c‬ا "ب إذا ‪ّ 6‬‬
‫‪3‬‬
‫و‪ F‬دارًا * ‪ ،‬و‪* ًC&3 <W F‬دام *‪ / ً%&( E& ،ً*U‬و‪.* N4‬‬
‫و‪ [/( 41‬ا &‪g‬ن ا >‪ G‬ه‪ -.‬ا "دة &ل‪}:‬و ‪ s‬ا ‪J ّ %‬ن ‪J‬ا ا ‪%‬ت * ‪/‬ره‪ > ،‬ا ‪ّ %‬‬
‫‪4‬‬
‫* ا&[ و‪g‬ا ا ‪%‬ت * أا‪.{/‬‬
‫وآن ب ا =ه<‪T 2‬ن ‪ O%‬اة و‪ G/Z‬ا 'ء‪ ،‬أو ‪.NJ‬ون ً * ا ‪sU‬‬
‫إ* إرة أو إ رة‪ ،‬وا ‪ sU‬أو ا‪6‬س * ا "ب * ‪T‬ن ‪ ،G/A‬وه‪ G‬ا ‪'U‬ن <[‬
‫ن ا‪6‬س * ا "ب ا ‪ .‬أ*‪ ،1 * G//‬ودة >ن‬
‫د‪ G/‬وا ‪4#‬دون ‪ ،G/=6‬و‪ 1‬إ ّ‬
‫‪5‬‬
‫ب ا)‪6‬ام أ‪ c‬ا <ن‪ ،‬و* ‪ * > G‬ا ‪0U‬ل < ‪f‬ف (ً ‪ G>U‬ا ‪Z‬ورة‪.‬‬
‫ن ‪ * $%1‬ا "ب آ(‪T O‬ف ‪ O%‬اة‪ ،‬ا ل‬
‫و &‪ 4‬روى ازر‪ 1‬ا ‪%‬س أ ّ‬
‫ ‪/‬ر وا 'ء < وه‪ & G‬ن‪T( F :‬ف ا ‪A‬ب ا ‪1‬ر ‪ /‬ا ‪(.‬ب‪ ،‬وآ(‪ O‬ا أة إذا‬
‫* ‪ SZ 2( Of‬إ‪46‬ى ‪ /<%1 [< /4‬وا‪N‬ى <[ ده‪ ،‬و‪ 41‬أ(‪4#‬ت ا "*‪ 2‬ذ ?‪:‬‬
‫‪6‬‬
‫و ‪/‬ا ُ‪ o‬أ‪oُ +ّX‬‬ ‫‪ oُ k‬أو آّ‪oُ +‬‬
‫ا
َم "و َ‪ُ /‬‬
‫ودة ا ‪T‬اف ‪6‬ل ت ا‪k‬م أو ‪6‬ل ا ‪ 'C( G0‬دة ‪ 2"$R‬ا "ب‪ ،‬و‪ 4‬ت‬
‫‪ 2‬أ‪N‬ى آ ‪ 2" }<" > ،B%‬ا =‪ 2‬و‪ "* * /"R‬و‪ Q%3‬و‪،*Z6‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .‬اد <‪ .‬ا ‪ 6 .0C‬ص ‪72-271‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .‬ا ‪40‬ر ا '}‪ .‬ج‪ .6‬ص ‪.371‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .‬داود‪ .s ،‬أدن ا
ب ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص ‪212.‬‬
‫‪3 .4‬رة ا ‪&%‬ة‪.189 2g .‬‬
‫‪5‬‬
‫‪' .‬ج ا
وس‪* .‬دة )‪.(s6‬‬
‫‪ 6‬ازر‪ .1‬أ‪"6‬ر ‪ .5‬ج‪ 1‬ص ‪182‬‬
‫‪83‬‬
‫‪ 2ّ3 ًQR G<"( 7‬ا ‪T‬اف ‪6‬ل ا "‪4 4‬ه‪4" ،G‬م ورود أي ‪R‬ء ذ ? (‪0‬ص‬
‫‪1‬‬
‫ا '‪ ،4‬أ(‪ G/‬آ(ا ‪T‬ن آ آن ‪ "C‬أه ا ‪=U‬ز‪.‬‬
‫و< * &‪ s4‬ا ‪7‬ت ‪ 4‬ا "ب ا(‪%‬ط ا)آ‪A‬ر * و د ا "‪ 4‬وا ‪.‬ا‪ * / ،‬أ‪ GW‬أ‪k‬م‬
‫‪4‬ه‪ ،G‬و‪ّ' 41‬ا ‪ 4% & /‬ا ‪7‬ت و‪ G‬ا ‪7‬ت )‪7‬س( وا‪%‬وه ا) ‪ 2/‬ام وزو ً‬
‫‪2‬‬
‫ أ ‪ 43‬ا 'ء‪.‬‬
‫و (& ‪Ck‬ي ذآت ا) ‪ 2/‬ا ‪7‬ت آ‪ GWJ‬أ‪k‬م ا ‪ C0‬ا "ب‪ 4& ،‬ء ‬
‫ا &‪ G<3" :‬و ‪ G‬ا "‪ ،G‬ور‪ ،% N‬و‪7/ -JR N‬ت ‪73‬م وو ‪ 4‬أ أخ &‪ ."G‬و*"‪ ":-‬أن‬
‫‪ 41 G<3‬ا`' ء *>ن "ف ‪ ،% G3‬و‪ -JR N‬أي آه‪7' ،‬م <[ ا ‪7‬ت‪ G ،‬و ‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫أ أ‪."G& N‬‬
‫وآ(‪ O‬ا ‪=#‬ة ا ‪Z:‬اء * أ‪ /R‬ر*ز ا) ‪ 2/‬ام‪3 ،‬اء ‪7‬د ا "ب أو ‪7‬د‬
‫ا ‪#‬م وا "اق‪ / ،‬ر*‪ * V‬ر*ز ا ‪ 20:‬وا ا ‪ 4‬و=‪4‬د ا ‪ 2"%T‬وا "‪T‬ء‪ ،‬وآ(‪ O‬ا) ‪ 2/‬ام‬
‫‪#‬ر و‪3‬ر و& *‪=# / V‬ة‪ ،‬و‪ّ% 41‬ت ال ا ‪ -./ 2<>#‬ا ‪ZU‬رات‬
‫‪4‬‬
‫ ‪ 217‬ا) ‪ 2/‬ام ‪ E0:‬ارض و( ا ‪V‬رع وا ‪.=#‬‬
‫و ا "اق ‪ /W‬ا ‪=#‬ة *ارًا ‪# n<N‬ر ا ‪*3‬ت‪ ،‬ه‪ -.‬ا ‪=#‬ة '‪ O‬‬
‫ا ‪ 2&&U‬إ‪# F‬ر (‪ /'C‬ا) ‪ 2/‬ام‪ ،‬ا ‪4%‬ه ا)('ن ا &‪ G4‬ه‪ 2Q‬ا ‪=#‬ة‪.‬‬
‫وآن ‪.‬ع ا ‪=#‬ة ‪4‬ى ا >"( ‪U* E0‬اب ام ا >‪%‬ى ‪#‬روت‪ ،‬و&‪4‬م ‪/‬‬
‫ا "‪%‬دة ‪%‬ره ='‪ً4‬ا <‪ ،2"%T‬آ آ(ا &ن ‪ OU 2kN ً3&f‬ا‪=R‬ر ا ‪Z:‬اء ‬
‫‪5‬‬
‫ا ‪"C‬ت ا " ‪ 2‬آ ورد ا راة ا ‪ OT<3‬ا ‪Z‬ء <[ ‪V‬ء * ا ‪ 2(4‬ا >"(‪.2‬‬
‫و‪ 41‬ورد ذآ ا ‪=#‬ة ا &‪ 234‬ا راة ‪=R G3‬ة أو ‪3‬ر‪ 4& 2‬ورد *‪" 7A‬أن ‪6g‬ز *<? <[‬
‫أور‪ ،G<R‬و ‪ "C G‬ا '&‪ G‬ا ب آ‪4‬اود أ‪%'* " ،‬آ‪ ) 2‬ا ‪ ،"%‬وذ‬
‫‪6‬‬
‫وأو‪ [< 41‬ا ‪"C‬ت و‪ OU‬آ ‪=R‬ة ‪ZN‬اء"‪.‬‬
‫وأ‪ ًZ‬ورد ا راة "أن *‪ ?<* [ّ#‬أور‪ ،G<R‬و ا ‪ #‬ا ب‪ ،‬ود‬
‫‪7‬‬
‫‪ [%‬ا ‪"C‬ت ا ه‪ 1V6 /*4‬أ‪ -‬وأ‪1‬م ا ‪.‬ا <‪ "%‬و ‪3‬اري"‪.‬‬
‫<‪ ،‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ ،6‬ص ‪.374‬‬ ‫‪1‬‬
‫ا ‪ ،*C‬إاه‪ .G‬ا

‪ 5D‬ا
ا
‪-‬ه‪ .+‬وت‪ :‬دار ا =‪ ،‬ط‪ ،1999 ،1‬ص ‪ - 250‬وا(‪ :W‬ا ‪U‬ت‪ .G<3 ،‬ص ‪94‬‬ ‫‪2‬‬
‫و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا

‪I+‬ت ا
<‪ ،‬ص ‪162‬‬ ‫‪3‬‬
‫ا 'اح‪ ،‬اس‪K @I
.‬ر‪ .‬ص ‪.82‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫ا ‪40‬ر ا '}‪ .‬ص ‪.82‬‬
‫ا
‪5‬ب ا
س‪ .‬أ‪%N‬ر ام ا ‪.4-1 2g :28 (A‬‬ ‫‪6‬‬
‫ا
‪5‬ب ا
س‪ .‬أ‪%N‬ر ام ا ‪ ،(A‬إ‪Uk‬ح ‪3-1 :2g ، 33‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪84‬‬
‫وا ‪"C‬ت ه ه <? ا ‪/‬آ ` ا ‪4#‬ة‪ ،‬ا آ(‪& O‬م ا ‪/‬اء ا ‪[< }<T‬‬
‫ا ‪"C‬ت‪ ،‬وه ‪%‬رة *‪ 2/ E0( S* B' .‬ام‪ ،‬أو " إ ا ‪ ،T‬و‪ 41‬آن‬
‫ا >"(ن &ن ه‪ -.‬ا ‪.‬ا ا "اء‪ ،‬و‪ OU‬ا‪=R‬ر و‪U.‬ن ا &ا &ً ‪ 2/‬ام‬
‫‪#‬ر أو أ‪R‬ة أرض آ"ن‪.‬‬
‫وا 'ر‪ 2‬و "‪3 /‬ا ٍر ه ‪.‬ع ا ‪=#‬ة ا ‪.‬ي *‪ V‬إ [ ا) ‪# 2/‬ة أو ‪#‬روت و‪41‬‬
‫‪1‬‬
‫آن ا >"(ن &‪ /(34‬و">‪C‬ن <‪/( /‬ره‪.G‬‬
‫وذآ ا ه‪#‬م أن ب (=ان ‪ %1‬أن ‪0‬وا <[ د ا ‪0‬ا(‪ 2‬ا &ن ا ‪ s*:‬ا ‪7‬دي‪،‬‬
‫آ(ا "‪4%‬ون ‪=R‬ة (‪ /(J 2<f 2<:‬آ ‪&<" ،23‬ن <‪ /‬ا ‪A‬ب وا ‪ ،<U‬و">‪C‬ن <‪/‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.G/* 2<f‬‬
‫وذآ ازر‪ 1‬أ( آن <"ب ‪=R‬ة ‪ [4 /(W" 2W‬ذات أ(اط‪ ،‬و‪.‬آ أن ه‪.‬ا ا‪G3F‬‬
‫‪ 7‬‬
‫أ(اط أو ذات أ(اط ورد (‪0‬ص ا '‪ ،4‬و‪ 41‬أ‪a‬ف ازر‪ 1‬روا ه‪ً &( -.‬‬
‫أ وا‪ 41‬ا <‪ S* N ":A‬ر‪3‬ل ا إ [ `‪V‬وة ‪ ،6‬وآ(‪C> O‬ر ‪ 1‬و* ‪3‬اه‪* G‬‬
‫ا "ب ‪=R‬ة ‪ZN 2W‬اء &ل ‪ /‬ذات أ(اط‪ /(J ،‬آ ‪&<" ،23‬ن <‪ /‬أ‪،G/U<3‬‬
‫و‪U.‬ن ‪4‬ه‪ ،‬و">‪C‬ن ‪4‬ه *ً‪ <& ،‬ر‪3‬ل ا‪ :‬ا " ذات أ(اط آ ‪ G/‬ذات أ(اط‪،‬‬
‫&ل ر‪3‬ل ا‪ :‬ا أآ‪ G<1 41 ،%‬وا ‪.‬ي (‪ ،-4 4U* sC‬آ ‪1‬ل ‪1‬م *‪ ،[3‬ا " إ ‪ ً/‬آ ‪G/‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ 3."2/ g‬أ* *"[ أ(اط‪ / :‬ا " } أي * <ّ}‪ ،‬و‪ < B( :1‬ا ‪#‬ء أي <} <‪.‬‬
‫‪ -./‬ا ‪=#‬ة إذن ر*‪ V‬ارض وا ‪U‬ة ر*‪ V‬ا) ‪ 2/‬ام ‪ 4‬ا "ب‪ ،‬و ‪) 2WC‬ذات( أ‪46‬‬
‫أ &ب ه‪ -.‬ا) ‪ ،2/‬و‪ O‬أ‪./ ًZ‬ا ا <&‪ E‬ا "‪ 2‬ا =‪ ،2‬و ‪7‬د ا ‪#‬م ‪4‬أت ‪#‬ر‬
‫‪:‬ج * ا ‪=#‬ة ا آ(‪ ً>'* O‬و‪ ،/6‬و‪k‬رت "‪ >R 4%‬ا*أة ‪'6‬ء <‪ ،2‬و‪Oّ<6‬‬
‫ ا ا ‪ 2*N‬ا ‪40‬ر *"‪ 4‬ا ‪4‬ن <[ ه‪ 2Q‬ا*أة ر‪ /4A 2>'* ،2‬و‪4 U‬ه‬
‫‪5‬‬
‫`‪ ً0‬أ‪ ،ZN‬وه ‪T"< V* ? .‬ء وا ‪ E0:‬وا =ل‪.‬‬
‫و* ا ا‪ a‬أن هك ا >‪ * A‬ا*ر ا ‪#‬آ‪ 2‬ا "‪%‬دة وا ‪&T‬س ‪Z6‬رة ‪7‬د ا ‪#‬م‬
‫و‪Z6‬رة ا "ب‪ B& s ،‬أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬أ‪ c" ًZ‬ا ر‪3‬ت وا "‪%‬دات‪.‬‬
‫‪' .E< ،6‬ر& ر و

"ن و‪ ،.S<+‬ج‪ 1‬ص ‪130‬‬ ‫‪1‬‬
‫ا ه‪#‬م‪ .‬ا

<ة ا
" ‪ .‬ج‪ .1‬ص ‪.34‬‬ ‫‪2‬‬
‫ازر‪ .1‬أ‪"6‬ر ‪ .5‬ج‪ .1‬ص ‪.98‬‬ ‫‪3‬‬
‫ا *‪W‬ر‪<
.‬ن ا
ب‪* ،‬دة )(ط(‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫ا 'اح‪ ،‬اس‪K @I
.‬ر‪ .‬ص ‪110‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪85‬‬
‫و* أ‪k‬م ا "ب ‪ Gk‬ا "‪V‬ى أ‪ GW‬أ‪k‬م ‪ ،1‬آ(‪=R 4%" O‬ة ‪ ،2<:( T%‬و روا‪2‬‬
‫‪7A‬ث ‪3‬ات ‪ ،2<:( T%‬وآ(‪ & O‬و آ(‪ 2‬ا "‪V‬ى ‪ 1.2<:‬و "<} "‪V‬ى ‪4( 7‬ري‬
‫ه ه * أ‪k‬م ا "ب ا >‪A‬ة و*‪ 2"* 2/ ) V‬أم ه ا) ‪ 2/‬ام "‪ G3 > /‬ا "‪V‬ى أي‬
‫ا "‪VV‬ة أي أن ا "‪V‬ى ر &‪ 2/ Ng E‬ام ا ‪7‬ت‪.‬‬
‫وى د' و<‪/‬زن و‪3‬رآ أن ا ‪&T‬س ا ‪ 2/ 24‬ا "‪V‬ى ‪7‬د ا "ب‪ & ،‬و‪2C‬‬
‫‪2‬‬
‫‪%‬دة ا) ‪ 2/‬ام ‪#‬ر ا ‪ 2<%‬و‪#‬روت ا >"(‪ 2‬و‪/3&f‬‬
‫‪ 4 7‬رأي <‪/‬زن‪ / ،‬أول * درس ا ‪ 2‬ا "‪ %1 2‬ا)‪73‬م آ‬
‫و ‪ً <1 n1‬‬
‫& ا ‪ 2‬ا "‪ 4& ،2‬أ‪/< ّ 1‬زن أن ا ‪7‬ت ‪ 4‬ا "ب ه ا) ‪ 2/‬ام‪2/ ) }<" > ،‬‬
‫ا "‪V‬ى ‪6 (i‬ول أن ‪ O%A‬أن ا "‪V‬ى ‪ A‬آآ‪ E‬ا ‪V‬هة ‪ 4‬ا "ب‪.‬‬
‫و‪ 41‬ا‪L* [< =6 4‬رخ ا >'‪ 2‬ا ‪ 2T(V%‬وآس ا ‪562 23‬م‪ ،‬و<[‬
‫ا ‪L‬رخ ا '( إ‪ }U3‬ا(‪T‬آ‪ .‬و‪/< 4U‬زن ‪%‬دة ا "ب <"‪V‬ى آ ‪ /C0‬ا ‪0‬در‬
‫ن ا) ‪ 2/‬ا "‪ 2‬ا ' ّ‪ /‬وآ‪%‬س أود‪ O‬ه ا "‪V‬ى‪ ،‬زي‪.‬‬
‫` ا "‪& ،2‬ل إ ّ‬
‫ن ا "ب آ(ا "‪4%‬ون <‪ ،s‬و&‪*4‬ن‬
‫و ‪1‬ل إ‪U3‬ق ا(‪T‬آ )‪ 400‬ب‪.‬م (‪ ":‬إ ّ‬
‫ن إ‪ }U3‬ا(‪T‬آ ‪ [< }<T‬ا) ‪ 2/‬ا "‪2‬‬
‫‪1‬ا إ [ ا "‪V‬ى" )زي(‪ ،‬و&ل <‪/‬زن‪ ":‬إ ّ‬
‫ا "‪V‬ى ا‪) G3‬آآ‪ o(L* (%‬آآ‪ ،E‬وه ا‪ G3‬اد ا 'ن وا ‪/‬د إ‪ [< 17f‬آآ‪ E‬ا ‪V‬هة‪،‬‬
‫و‪ " 41‬إ‪ }U3‬ا(‪T‬آ ا "‪V‬ى‪ k ،‬ا) ‪ ،s< 2/‬ا ه ا ‪V‬هة س ‪4 Venus‬‬
‫ا و*ن‪ ،‬وأود‪ 4 O‬ا (ن‪) 3 .‬ا(‪ ( W‬ا‪ }U3‬ا(‪T‬آ ‪ }U<* 6 2UCk‬ا &ش(‪.‬‬
‫ن ا "ب "‪4%‬ون‬
‫ن ا "‪V‬ى ه ا &‪0‬دة ‪1 6‬ل إ‪U3‬ق ا(‪T‬آ إ ّ‬
‫و‪.‬آ <‪/‬زن أ ّ‬
‫ا ‪V‬هة أو (=‪ G‬ا ‪%0‬ح‪V" ،‬ى ‪ k "= G‬آآ‪ E‬ا ‪V‬هة (‪ /‬إ ‪ 2/‬ا ‪ EU‬وا =ل‪ ،‬ن‬
‫(=‪ G‬ا ‪V‬هة آن *&‪ 4 ً34‬ا "ب‪ .‬و‪/< nZ‬زن *‪ 2W67‬ه*‪ ' 2‬ا‪ -%(F‬وه أن ه‪-.‬‬
‫ا "‪ 217‬ا ‪V‬هة وا "‪V‬ى '‪ 2 O‬ا =‪V‬ة ا "‪ 2‬آ<‪ ،/‬وإ( ه ‪ B& 2‬ا "‪2‬‬
‫ا ‪ 2 #‬أي *‪ 2&T‬ا ‪4U‬ود *‪ T'< S‬و‪3‬ر‪ ،‬أي أن ا "ب ‪4&" G‬وا ا ‪G// g 2<0‬‬
‫ا "‪V‬ى وآآ‪ E‬ا ‪V‬هة إ‪ }f* F‬ا ‪4U‬ود ا ‪ ،2 #‬أ* (=‪ 4‬وا ‪=U‬ز ‪* ًQR 5U<( F U‬‬
‫‪4‬‬
‫ه‪ -.‬ا "‪.217‬‬
‫ا ><‪ .%‬آب ام‪ .‬ص ‪ - .25‬وا(‪ :W‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا

<ة ا
" ‪ .‬ص ‪.86‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ .>3* ،%3‬ا

‪kB‬رات ا
< ا
‪ .‬ص ‪.375‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪40‬ر ا '}‪ .‬ص ‪.375‬‬
‫ا ‪40‬ر ا '}‪ .‬ص ‪ - .375‬وا(‪/< 2 &* :W‬زن (‪ / :2‬ا
‪ 7‬ا
‪./‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪86‬‬
‫ن ا "‪V‬ى آ(‪ O‬ه ا) ‪ 2/‬ام ‪ 4‬أه ‪ 1‬و‪4 O3 41‬ه‪G3 G‬‬
‫و* ه ‪ ّ%‬أ ّ‬
‫ا "‪V‬ى‪ ،‬آ(‪ O‬ا) ‪ 2/‬ام ‪ $%1 4‬أ‪N‬ى ُ"ف ‪ G3‬ا ‪7‬ت‪ .‬وا ‪ [< 4‬ذ ? * <‪:‬‬
‫ن آآ‪ E‬ا ‪V‬هة ا &‪g‬ن ا >‪ G‬آن ‪ [4‬ا =‪ G‬ا ‪ E1A‬أو ا ‪T‬رق‪ ،‬وورد ‪ 2+0‬ا ‪.‬آ‬
‫‪ :F‬أ ّ‬
‫أو ً‬
‫أ‪ 2+ ًZ‬ا "ب وأ‪"R‬ره‪ .G‬ا "‪V‬ى ‪ 1 4‬آ(‪. 2A(L* O‬ا ‪ [< /‬ار *‪V‬‬
‫ ‪ 2/‬ام‪.‬‬
‫ن ا " ّ‪V‬ى ا‪ * Ng G3‬أ‪3‬ء ا) ‪ 2/‬ام ‪ 1 4‬و`ه‪V" ،G‬ى ‪ o(J‬ا‪[" V‬‬
‫(ً‪ :‬أ ّ‬
‫ا‪1‬ى وا "‪V‬ى " ا &‪ 2‬وا "‪VV‬ة‪.‬‬
‫را"ً‪ :‬أن ‪&f‬س ‪%‬دة ا "‪V‬ى آ وردت ا ‪0‬درا "‪ /(J 6 2‬ا) ‪ 2/‬ام‪ 4& ،‬آ(‪O‬‬
‫"‪ 2<:( T 4%‬أو <[ ‪7 >R‬ث ‪3‬ات ‪ .2<:‬و(‪ G<"( U‬أن ‪%‬دة ا ‪=#‬ة و&‪ /'4‬آن‬
‫‪1‬‬
‫ن ا "‪V‬ى آ(‪.2<: & O‬‬
‫‪7‬أّ‬
‫*‪ V‬دا‪ 2/ $‬ام آ ذآ(‪ 4& ،‬ذآ ا ه‪#‬م *‪ً A‬‬
‫ن ا "‪V‬ى‬
‫أ* ا ا ><‪ 4& %‬ذآ أن ا "‪V‬ى آ(‪=R 4%" O‬ة ‪ ،2<:( T%‬و‪1‬ل أ‪ ًZ‬إ ّ‬
‫آ(‪7 4%" O‬ث ‪3‬ات ‪J ،2<:( T%‬ن و‪T‬ن ‪ /‬و">‪C‬ن ‪4‬ه ‪ .2‬وآ(‪ O‬آ ‪.‬آ‬
‫‪.‬آ ا ا ><‪ %‬أ‪ GW‬ا‪k‬م ‪ ،1 4‬وآ(‪ O‬ا "ب ' ّ ‪ & ،/‬ا‪ 4% :‬ا "‪V‬ى‪ ،‬وآ(ا‬
‫‪V‬ورو(‪ /‬و‪4/‬ون ‪ /‬و&ن إ ‪4% ،$. /‬و أن ا "‪V‬ى آ(‪ O‬إ ‪* 2/‬آ‪4 2W 2V‬ه‪،G‬‬
‫ن أ أ‪ 2U6‬وه * ر ل ‪ 1‬آن ‪* 41‬ض‪،‬‬
‫و إ‪W‬م ‪V"< 1‬ى ذآ ا ا ><‪ %‬أ ّ‬
‫‪ < N4‬أ ‪" E/‬د‪& ،>% -4 -‬ل‪ ?>% *" :‬أ أ‪ ،2U6‬أ* ا ت ‪ >%‬و‪،* 4ّ F‬‬
‫&ل ‪ ،F‬و > أ‪N‬ف أ‪ 4%" F‬ا "‪V‬ى "‪4‬ي‪& ،‬ل أ ‪ :E/‬وا ‪F‬ك ‪%‬د‪4" /‬ك ?‪& ،‬ل‬
‫‪3‬‬
‫أ أ‪ :2U6‬ا‪I‬ن <‪ O‬أن ‪ ،2C<N‬وأ=‪4R %‬ة (‪% %0‬د‪"./‬‬
‫و‪ 41‬آ(‪ O‬ا "‪V‬ى ا ٍد * (‪ 2<:‬ا ‪& ،2*#‬ل ‪6‬اض‪ ،‬ا ‪ 4"0‬إ [ ا "اق‬
‫* *>‪ ،2‬وآ(‪ * ً%"R / ْO6 41 1 O‬وادي ‪6‬اض &ل ‪&3‬م‪Z ،‬هن ‪6‬م ا >"‪،2%‬‬
‫‪.‬اك ‪1‬ل أ ‪4‬ب ا ‪ ./‬ا*أة ‪/‬اه‪. ،‬آ ‪:/ /C<6‬‬
‫‪4‬‬
‫ ِم‬
‫ع ُ‬
‫‪ ْP َ X‬و َ‬
‫ع ا
أ ْ‬
‫‪ِ Dَ /‬‬ ‫ ْ‪ً0‬ا ً ‪ً w+h‬‬
‫‪َ ْPDَ +X‬‬
‫
َ‬
‫‪ 1‬ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪ - 20‬وا(‪ :W‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا

<ة ا
" ‪ .‬ج‪ .1‬ص ‪.86‬‬
‫‪ 2‬ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص‪18‬‬
‫‪ 3‬ا
‪4‬ر ا
<‪ ./‬ص ‪23‬‬
‫‪ -‬ا(‪ :W‬أ‪ 46‬أ "&ب‪' .‬ر& ا
‪ ./‬وت‪ :‬ا< <‪%T‬ت‪ .‬ط‪ .2010 .1‬ج‪ .1‬ص ‪40‬‬ ‫‪ 4‬ام‪ .‬ص ‪19‬‬
‫‪87‬‬
‫وآن ا "ب ‪ 41‬ا <‪ ً' /‬أي ً‪ ،‬وآن أول * ا‪ .:‬ا "‪V‬ى ‪ E'6‬روا‪ 2‬ا ا ><‪G ، %‬‬
‫‪V"< O‬ى ‪R‬ة ‪C‬اء وأ( <[ د‬
‫ أ‪ ،4"3‬و‪ +< 41‬أن ر‪3‬ل ا ذآه *ً‪& ،‬ل‪ 4& ":‬أه‪ُ 4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪."*1‬‬
‫‪2‬‬
‫وآ(‪V"< ?'( * 2%< O‬ى " ‪ ?%‬ا <‪ ?% ،?% G/‬و‪ * ،?4"3‬أ‪ %6‬إ ?"‪.‬‬
‫‬
‫وآ(‪T 1 O‬ف >"‪ 2%‬و&ل‪ :‬وا ‪7‬ت وا "‪V‬ى و*ة ا ‪ 2A A‬ا‪N‬ى‪ّ /(i ،‬‬
‫ ت ا ‪ "C#‬إ ‪،‬‬
‫ =[‪ .‬وآ(ا & ن ه ّ‬
‫ا ‪+‬ا(} ا "<[‪ ،‬وإن ‪ّ /CR‬‬
‫و‪ 41‬ذآ ز‪ 4‬و (‪ C‬ا "‪V‬ى ‪:7$1 -"R‬‬
‫‪ُ "4‬ر‬
‫‪ ُ +-‬ا
`‬
‫آ?
‪ !ُ D r‬ا
َ‬ ‫ت وا
ُ@ّى ً‬
‫‪ P‬ا
َ‬
‫'آ ُ‬
‫‪ %ٍ ْ h‬أزو ُر‬
‫ ً ْ ‪َ /‬‬
‫و‪َ F‬‬ ‫‪ .‬و‪ F‬ا‪0/‬‬
‫ ا
ُ ّ@ى أد ُ‬
‫‪3‬‬
‫‪ُ I +X‬‬
‫
ا
ه ِ إذ ِ‬ ‫ن ر‪ً/‬‬
‫ أزو ُر وآ َ‬
‫و‪ُ F‬ه َ" ً‬
‫وآن <"‪V‬ى ِ*‪ [ّ ' U‬ا ‪ E+%+‬و‪ 41‬ذآ‪ -‬أ ‪N‬اش ا ‪ ./‬ر ‪V‬وج ا*أة ا‪ /3‬أ‪3‬ء‪:‬‬
‫‪ْ%h‬‬
‫‪ .‬اد ِم أهاه اؤ ِ‪ُ / ْ.‬‬
‫ِ َ‬ ‫ ‪ٍ /‬ة‬
‫‪ّB‬‬‫ ُء ِ
ْ‬
‫‪ ْPB‬أ ْ‬
‫
أ‪ِ 53‬‬
‫<‪ْ%‬‬
‫; َ‪ V‬ا
َ‬
‫‪ Q‬ا
ُ ّ@ى‪َ ،‬‬
‫إ
‪ِ I"h N‬‬ ‫وأ َرى ‪ 0ِ ً?#‬إذ َ< ‪0#‬‬
‫و‪ 41‬ذآ ا ا ><‪ %‬أ( ‪ *4‬أ[ ‪ 4 N‬ا ‪4/ 4‬م ا "‪V‬ى‪ ،‬ز ‪3‬د(‪:7$1 /‬‬
‫‪َ M‬ر و‪ 9‬ي‬
‫‪ ِ
6 N+‬أ
ِ ا
ِ‬ ‫ ّ@ا ُء ‪ّ 9‬ي ‪ً ّ 9‬ة ‪/?5'ُ F‬‬
‫أُ‬
‫ و َ' َ‪ّ4‬ي‬
‫'" ‪x ?/ H‬ل ً‬ ‫‪ r‬إ ّ‪ +ُ ' F‬ا
َم ‪ً
6‬ا‬
‫|‪ِ 3‬‬
‫&ل ‪:4 N‬‬
‫‪r‬‬
‫‪ # s‬أه‪ِ 3‬‬
‫‪P‬ا َ‬
‫إ‪ 3‬رأ ُ‬ ‫‪r‬‬
‫"‪ِ 3B‬‬
‫‪ُ Fr‬‬
‫ ّ@ آ‪D‬ا ِ‪ِ 3‬‬
‫ ُ‬
‫‪4‬‬
‫‪ }<C /a G‬رأ‪ 4Z G /3‬ا ‪=#‬ة وه‪4‬م ا ‪ O%‬و‪3 1‬د(‪."/‬‬
‫‪4%‬و * ه‪.‬ا ا ‪ o4U‬أن ا "‪V‬ى ‪=R 4%" B& > G‬ة‪ ،‬أ‪ ًZ‬آ(‪[< ًk O‬‬
‫‪ >R‬ا*أة‪ 4 : ،‬ا ‪ }< 41 4‬رأ‪ /3‬آ ورد‪.‬‬
‫ا
‪4‬ر ا
<‪./‬‬ ‫‪1‬‬
‫ا ‪4+%‬ادي‪ .E%6 4U* ،‬ا

‪ .ّ"B‬ص ‪.313‬‬ ‫‪2‬‬
‫ا ا ><‪ .%‬آب ام‪ .‬ص ‪20‬‬ ‫‪3‬‬
‫ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪26‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪88‬‬
‫إذن ‪ o46 * Z‬ا ا ><‪ %‬أن ا "‪V‬ى آ(‪*F ًk O‬أة‪ ،‬و=(‪ /%‬ا ‪=#‬ة ا &‪234‬‬
‫ا آ(‪ / 4%" O‬وه * ر*ز ا) ‪ 2/‬ام إ‪ 2a‬إ [ و د *"‪./ (O) 4%‬‬
‫ن ا "‪V‬ى آ(‪" O‬ف ‪ 4‬آ‪ * A‬ا "ب‪ / 4ّ%" 4& ،‬ا(‪%‬ط و‪O‬‬
‫و ا ‪ 2&&U‬أ ّ‬
‫‪4‬ه‪ (V) G3 G‬و‪ 41‬ذآت ‪./‬ا ا‪0 * T%( &( G3F‬ى ‪6‬ران‪ 1.‬و‪/ " 41‬‬
‫ا(‪%‬ط *"‪ً4%‬ا ‪0‬ى د ‪ O%‬أ‪ ،‬ود‪ N‬ا‪ /3‬آ‪ E‬ا‪7‬م ا ‪ 2T%‬آ‪4% G3‬‬
‫‪2‬‬
‫ا "‪V‬ى‪.‬‬
‫و‪4%‬و أن ا "‪V‬ى آ(‪ A O‬ا) ‪ 2/‬ام ‪ 4‬ا ‪A‬د‪ 4& ،‬ذآت أ‪3‬ء أ‪ G/*7‬ا آ‪A* 2%‬‬
‫)أ*‪ 2‬ا "‪V‬ى(‪ ،‬وه آت "د <&ن ا ا‪ %1 S‬ا ‪7‬د‪ ،‬و‪4%‬و أن ا ‪A‬د أ‪.N‬وا ‪%‬د‪* /‬‬
‫‪3‬‬
‫(‪3 B%‬ر‪ ،‬و ا &ش ا '‪/ 2Q%‬ت ‪ V G3‬و" ا &‪.2‬‬
‫ه‪.‬ا "<} "‪V‬ى‪* > ،‬ذا ‪J#‬ن *ة ا وردت أ‪ ًZ‬ا &‪g‬ن ا >‪ ،G‬وذآه‬
‫ا ا ><‪* ،%‬ذا آ(‪ 4 A O‬ا "ب؟‬
‫ه آ(‪* O‬ة ‪ ًk‬آ‪ 1%‬أ‪k‬م ا "ب و‪ A‬إ ‪ ،2"* 2/‬أم آ(‪ O‬إ ‪* 2/‬آ‪4 2V‬‬
‫"‪ c‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬آ "‪V‬ى وا ‪7‬ت؟ و‪4%‬و أن ا) ‪* 2/‬ة آ(‪ O‬أ‪ Z‬ا) ‪ 2/‬ام ‪ 4‬ا "ب‪،‬‬
‫و‪4%‬و أن ا <‪* 2WC‬ة آ(‪ O‬ا‪ 2/ Ng ً3‬ام آ "‪V‬ى‪ ،‬و أن ا ‪7‬ت آ(‪،ً C& : O‬‬
‫وا "‪V‬ى آ(‪ ،ً#1 : O‬آ‪i ? .‬ن *ة آ(‪ : O‬اوس وا ‪V:‬رج و* وا‪F‬ه‪.G‬‬
‫و‪ 41‬أ‪R‬ر ا ا ><‪ %‬إ [ ذ ? إذ ‪1‬ل‪" :‬أن ا ‪7‬ت آ(‪ n& : O‬آ‪ 1 2k:‬ا "‪V‬ى‪ ،‬وآ(‪O‬‬
‫اوس وا ‪V:‬رج ‪* :‬ة آ‪ 2k:‬ه‪FL‬ء ا‪ ،NI‬و ‪ 2> 1 > G‬و* أ‪1‬م ‪* /‬‬
‫‪4‬‬
‫ا "ب "‪W‬ن ‪ * QR‬ا‪k‬م‪ ،‬إ‪ G/*W‬ا "‪V‬ى ‪ G‬ا ‪7‬ت ‪* G‬ة"‪.‬‬
‫و ‪* 2WC‬ة وأ‪F1 /<k‬ن‪ :‬اول أن ا ة * ا ‪ 2‬و "‪ /‬ا أي ا ت‪ ،‬و* &‪4‬ر <ء‬
‫* *‪ 0‬و‪41‬ر‪ 2T%* / ،‬ت وا &‪4‬ر‪.‬‬
‫وه‪.‬ا * ‪1 1‬ت ا ‪U‬ي‪ ،‬إذ ‪1‬ل‪* :‬ة * ا وه ا &‪4‬ر و* &‪ّ4‬ر <? * ‪:G/ 1‬‬
‫‪ r‬ا
‪3‬‬
‫‪َ
ِ ُ .‬‬
‫‪َ ّ "' NX‬‬ ‫ف أ َ‪oُ +‬‬
‫ َ‬
‫‪ٍ K
ِ .‬ء َ‬
‫و‪`
' F‬‬
‫‪ .>3* ،%3 1‬ا

‪kB‬رات ا
< ا
‪ .‬ص ‪.376‬‬
‫‪ ،< 2‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.316‬‬
‫‪' .E< ،6 .3‬ر& ر و‪ .S<+‬و
"ن‪ .‬ج‪ .1‬ص ‪.138‬‬
‫‪ .4‬ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪.27‬‬
‫‪89‬‬
‫و‪1‬ل‪= :‬ز أن >ن * ا وه ا ت أو * *ّ‪ -‬ا ‪ /%U‬أي ا‪ ،-7‬و*ت ا و*‬
‫‪1‬‬
‫إذا ا‪ %N‬وا<‪.‬‬
‫و`‪ E‬ه‪.‬ا ا ‪* %#‬ة ا "‪ 2‬و *ة ‪I‬را*‪ 2‬و*ت ا "‪ ،2%‬و "‪%" /‬‬
‫ ا ت وا ‪.‬‬
‫وا &ل ا ‪ :(A‬أن *ة د‪ O‬آ‪ ،? .‬ن ا ‪ $.‬آ(‪=6 4 [ّ O‬ه‪ ،‬أي آ(‪ O‬ا ‪*4‬ء‬
‫اق ‪=6 4‬ه‪ .‬و* ه ءت آ<‪ 2‬ا [‪ ،‬وا)‪ [* * 2a‬ا)‪73‬م‪ [ ،‬ه ا >ن‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪.‬ي ّ[ ا ‪ $.‬وا &ا‪ ،‬أي اق ا ‪*4‬ء‪.‬‬
‫ن ا ‪* G0‬ة آن *‪ 63 [< ً0‬ا ‪ 26( * U%‬ا ‪<#‬‬
‫و‪ 41‬ذآ ا ا ><‪ " %‬أ ّ‬
‫&‪ ،44‬ا ‪ 24‬و*>‪ ،2‬وآ(‪ O‬ا "ب "ً "‪ W‬و‪ ، 6 .‬وآ(‪ O‬اوس وا ‪V:‬رج و*‬
‫آن ‪.NJ* .NJ‬ه‪ * G‬ب ا ‪ 24‬و* ‪1‬رب * ا ا‪ (ّW" Sa‬و‪U.‬ن و‪4/‬ون ‪،‬‬
‫>(ا ‪ّ=U‬ن و&‪C‬ن *‪ S‬ا س ا ا‪ n1‬آ<‪ ،/‬و‪&<U F‬ن رؤو‪ G/3‬إ‪ F‬إذا أا ‪ F -4‬ون‬
‫ ‪ ً* G/ّ=U‬إ‪ .? . F‬وآ(‪ O‬اوس وا ‪V:‬رج أ‪ 4ّ R‬إ‪W ، ً*W‬م اوس وا ‪V:‬رج &ل‬
‫‪:‬‬
‫‪ 4%‬ا "‪V‬ى ا ‪ّ (V‬‬
‫‪3‬‬
‫ج‬
‫ِ‪َ َ /‬ة ‪ِ 1 ! B‬ل ا
‪َ @M‬ر ِ‬ ‫ق َ‪ٍ ` /‬ة‬
‫ ٍ‬
‫‪ِ .‬‬
‫‪َ P‬‬
‫‪ُ Dْ +X‬‬
‫إ‪َ 3‬‬
‫وآن ا ‪* G0‬ة أ‪ ./ ًZ‬و‪VN‬ا‪ ،2‬وآ(‪ 1 O‬و ‪ S‬ا "ب "‪. ،/W‬آ ازر‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫أ(‪ /‬آ(‪ O‬زد و* دان د‪ * G/‬أه ‪A‬ب وأه ا ‪#‬م‪.‬‬
‫ن ا "ب آ(‪O‬‬
‫و*ة آ ذآ( ه أ(‪ ،[A‬و‪& *4‬ل ا ا ><‪ 2+k %‬ا ‪.‬آ إ ّ‬
‫"‪ 40& (i ،W‬ا ‪* Gk G0‬ة‪ ،‬ن ا ‪ 4 G0‬ا "ب ‪ J‬دا‪ 2+0 ً$‬ا ‪.‬آ‪4% ،‬و *‬
‫ذ ? أن ا) ‪* 2/‬ة آ(‪ G0 A O‬أو و *‪& ،/ V‬ن &ا وا ‪ ،$.‬و‪4%‬و أن ه‪.‬ا‬
‫ا ‪ G0‬أو ا ‪A‬ل آن <[ ‪ >R‬ا*أة‪ ،‬ن ا ا ><‪. %‬آ" أن ر‪3‬ل ا "‪ ً < o‬إ ‪/‬‬
‫‪ 2+0 5"/*4/‬ا ‪ ،o(J‬وإن * ‪ G‬ه‪ *4‬ه ‪ Gk‬ا) ‪* 2/‬ة ا ‪.‬ي آن <[ ‪ >R‬ا*أة‪.‬‬
‫و *ة &ل ا >‪4* O‬رآ‪:2‬‬
‫‪6‬‬
‫‪.ّ B‬‬
‫ة ‪َ 0O‬ره ُ َ‬ ‫و‪
'ُ F !ُ H"# ْP
1 #‬‬
‫ا ‪U‬ي‪1 ،‬ت‪ %- .‬ا

"‪+‬ان‪ .‬ج‪ .4‬ص ‪.652‬‬ ‫‪1‬‬
‫ا *‪W‬ر‪<
.‬ن ا
ب‪* .‬دة )*[ (‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫ا ><‪ .%‬آب ام‪ ،‬ص‪14‬‬ ‫‪3‬‬
‫ا ‪40‬ر ا '} ‪ -‬وا(‪ :W‬ازر‪ .1‬أ‪"6‬ر ‪ .5‬ج‪ .1‬ص ‪.94‬‬ ‫‪4‬‬
‫ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪.15‬‬ ‫‪5‬‬
‫داود‪ .s ،‬أدن ا

ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص ‪.299‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪90‬‬
‫ن *ة أ‪41‬م * ا "‪V‬ى‪ ،‬ن ا "ب آ(‪* 4% ّ' O‬ة وز‪* 4‬ة‪ %1 ،‬أن‬
‫و‪ 41‬ذآ ا ا ><‪ " %‬أ ّ‬
‫‪1‬‬
‫'ّ "‪V‬ى"‪.‬‬
‫وه‪.‬ا ا ‪ ` o4U‬د‪ }1‬ن ا ‪ 0‬آ( * ا‪k‬م ا "و‪ 4 2‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬‬
‫‪R‬ل ‪7‬د ا "ب و ‪ 4& ،،/‬ورد ذآ *ة ا &ش ا <‪ 2(U‬أ‪3‬ء ا‪7‬م‪ ،‬آ‪J‬وس‬
‫‪2‬‬
‫*ة‪* 4% ،‬ة ‪ ،‬ز‪* 4‬ة‪ ،‬ذ *ة‪.‬‬
‫و‪ 41‬آ(‪* O‬ة * ‪ 2/ g‬ا ‪ ،B%‬و‪4 O‬ه‪ G‬ب )*( وه <‪ 2+‬ا‪I‬را*‪ ،2‬آ "‪4%‬ت‬
‫‪3‬‬
‫ ة ‪ $%1‬د و ‪U‬ن و(‪.*4 B%‬‬
‫وآ(‪* ?'( * 2%< O‬ة " ‪ ?%‬ا <‪ F ،?% G/‬أن >ًا دو(?‪% ،‬ك ا س و‪=/‬و(?‪ * ،‬زال‬
‫‪4‬‬
‫‪ ،?(J A 6‬إ( <[ ‪4‬وا‪ * G/$‬دو(?"‪.‬‬
‫أ* ا ‪3 G0‬اع &‪ 4‬ذآ ا &‪g‬ن ا >‪ 2& S* G‬ا‪k‬م‪ ،‬وذآ‪ -‬أ‪ ًZ‬ا ا ><‪.%‬‬
‫و‪ 41‬ذآ ا ‪' -'C 3%T‬رة (ح‪ ،‬أن ا ‪3 G0‬اً آن <[ ‪k‬رة ا*اة‪ ،‬وه‬
‫ا ‪0‬رة ا آ(‪ O‬ا) ‪ 2/‬ام دة ‪ ،/ ّA‬وذآ ا ا ><‪ %‬أن ا ‪3 G0‬اع ه * ا‪k‬م‬
‫ا وزّ‪ /‬و ‪ U‬ا ‪V:‬ا <[ ا &‪ $%‬ا "‪ 4" ،2‬أن <‪ * /%‬ا ‪#‬م‪.‬‬
‫وأ‪a‬ف ا ا ><‪ %‬أن" ‪3‬اً آن &‪ 2<%‬ه‪ ،.‬د" و ‪ U‬إ [ ر * ه‪& .‬ل ‬
‫ا ‪U‬رث ه‪4* .‬رآ‪ 2‬ا س *‪V( Z‬ار‪> ،‬ن ‪J‬رض &ل ‪ /‬رهط * ‪T‬‬
‫‪5‬‬
‫(‪."Z* * < * -4%" ،2<:‬‬
‫وذآ ازر‪ 1‬أن * ه‪4‬م ا ‪3 G0‬اع آن و ا "ص‪ ،‬وأن ‪3‬د( أي آه ا ‪ G0‬وا ‪.‬ي‬
‫&م <[ ‪ *4" *4N‬رأى ه‪ *4‬أ‪.G<3‬‬
‫و &ل أ‪ 46‬ا "ب‪:‬‬
‫ع‬
‫ ا ِ‬
‫آ ‪ُ ْPDَ 5‬ه? ُ! ‪ُ N+‬‬ ‫‪ 5‬‬
‫'ا ُه‪َ X ْ%‬ل ‪ُ %0ِ +ِْ #‬‬
‫‪6‬‬
‫ع‬
‫ ِ‪ ْ.ِ ُ H‬ذ‪ ِ Hِ 6‬آ ! را ِ‬ ‫ْ‪oِ
N‬‬
‫ َ‪َ oُ /‬‬
‫'‪َ !u w‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪U‬ت ‪ .G<3‬ص ‪75‬‬
‫آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ ،s‬ص ‪224‬‬ ‫‪2‬‬
‫<‪ ،‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.330‬‬ ‫‪3‬‬
‫ا ‪4+%‬ادي‪ .E%6 4U* ،‬ا

‪ .ّ"B‬ص ‪.313‬‬ ‫‪4‬‬
‫ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪.57‬‬ ‫‪5‬‬
‫ازر‪ ،1‬أ‪"6‬ر ‪ .5‬ج‪ ،1‬ص ‪100 -99‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪91‬‬
‫و ‪ 4 s‬ا >‪ * A‬ا "<*ت ا ‪3 G0‬اع ‪ /‬آن ‪ ًk‬آ‪ 1%‬ا‪k‬م ‪ A‬إ ‪/‬‬
‫*"‪ ،‬أم آ ‪.‬آ ا ‪0‬در آن ‪ >R [< ًk‬إ*أة ‪ A‬إ ‪ 2/‬و ‪ s‬إ ‪T" * ،/‬‬
‫ا‪%T(F‬ع ‪J‬ن ‪3‬اع ر >ن ا‪ ً3‬أو &‪ 2/ Ng ً%‬ام ‪4‬ى ‪ 2<%1‬ه‪" ..‬دة ا) ‪ 2/‬ام آ(‪O‬‬
‫‪A >R [< A‬ل ا*أة‪ ،‬أ* إن ‪4& /(i ،Gk / > G‬س ‪=R‬ة أو (‪.E0‬‬
‫‪ Z‬أ( آن ‪s#< V* ًk‬‬
‫و* أ‪ G/*k‬أ‪& Gk ًZ‬ل ا ‪ّU‬ق‪ ،‬و* ا‪ّ 3‬‬
‫ا ‪U‬ر‪"( F > ، 21‬ف ‪k ًQR‬ر و*‪V‬ا‪ ،-‬وآ(‪ 2%< O‬ا ‪ّU‬ق آ أورده ا ‪4+%‬ادي ‬
‫ا ‪ ?% " :%ّ U‬ا <‪ً4%" ،&6 ً =6 ?% ،?% G/‬ا ور‪ 1،"1‬و‪ 41‬ذآ ‪1‬ت أن" ا ‪ G0‬ا ‪ّU‬ق‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫"‪ّ4%‬ت ‪ > 2<%1‬وا‪ $‬وآ ر"‪ ,2‬وآن *‪<' "a‬ن و‪ (43‬ا‪3‬د"‪.‬‬
‫وأ*ّ ا ‪ G0‬ر‪ 4& [a‬ذآ ا ا ><‪ %‬أن ر‪ [a‬آن ً ‪ %‬ر"‪ 2‬آ"‪ 4"3 E‬‬
‫ز‪* 4‬ة‪ ،‬و‪ّ ' 41‬ا ) "‪ 4%‬ر‪ ،([a‬و‪4%‬و أن ر‪ [a‬آن ‪ [< ًk‬ه‪ 2Q‬ا*أة‪ ،‬إذ &ل‬
‫ا '` ‪ *4‬آ' ر‪:[a‬‬
‫‪ َ B‬‬
‫َ‬
‫عأ ْ‬
‫ ُ'ز ُ‬
‫آ ُ‪ً ' 0‬‬ ‫‪ّ 9 N‬ة‬
‫ت ‪ N+‬ر; ً‬
‫
‪ّ 9‬دْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫‪َ َ B‬‬
‫‪ NKIُ s‬ا
َ ْ‬
‫و
ِ ِ! " ِ ا ِ‬ ‫‪5َ s‬و ِه‪0‬‬
‫ت " َ ا ِ‬
‫ ْ ُ‬
‫و َد َ‬
‫ ‪) G0‬ر‪) ([a‬ر‪a‬ء( ه ‪ Gk‬أ(‪ 4 ،[A‬ا‪"3‬ل ‪ a‬ا ‪) 2WC o(J‬آ‪.(/‬‬

‫وآن ه‪.‬ا ا ‪ 2<%& G0‬ر"‪ ،2‬آ آن ا ‪3 G0‬اع &‪ 2<%‬ه‪> ،.‬ن > ‪ 2<%1‬ا‪N G3‬ص‬
‫ <‪ > G0‬ا ‪ 4‬ل آن وا‪ً46‬ا وه ا) ‪.2/‬‬
‫و ا ا‪ S1‬أن ا ‪ G0‬ر‪ * [a‬ا‪k‬م ا "و‪ 2‬ا >ت ا ‪A‬د‪ ،2‬وآ(‪% O‬د‬
‫*‪#‬ة ا "ب ا ‪ ، #‬وورد (‪0‬ص ‪ [< *4‬ه‪.‬ا ا ‪) >#‬هـ ر‪) (a‬ر‪([a‬‬
‫)ر‪ ،(a‬آ ورد ر‪ [a‬آت ا ‪ ،C0‬وى ر د' أن ر‪ 4 [a‬ا ‪ C0‬ه‬
‫‪4‬‬
‫أ‪ ًZ‬إ ‪.2A(L* 2/‬‬
‫و* ا &ش ا ‪ 2C0‬ا "‪ /‬ن‪4( [< n&( ،‬اءات * ‪ G0< 2/‬ر‪":/* [a‬‬
‫ ر‪ [a‬أ‪ T‬ا '‪7‬م‪ ،‬ر‪ ،ّ=( [a‬ر‪ * ّ=( [a‬ا ‪ U‬وا ‪4#‬ة‪ ،‬ر‪ (43 [a‬آ‬
‫‪5‬‬
‫(‪." 3 [&%‬‬
‫ا ‪4+%‬ادي‪ .‬ا
‪ ."B‬ص ‪.313‬‬ ‫‪1‬‬
‫ا ‪U‬ي ‪1 ،‬ت‪ %- .‬ا

"‪+‬ان‪ .‬ج‪ 5‬ص ‪61‬‬ ‫‪2‬‬
‫ا ><‪ ،%‬ام‪ .‬ص ‪.30‬‬ ‫‪3‬‬
‫<‪ ،‬اد‪ .‬ا

‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪ - .269‬وا(‪ :W‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص ‪136‬‬ ‫‪4‬‬
‫آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ .s‬ص ‪292‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪92‬‬
‫و* أ‪) [4 Gk G/*k‬ذا ا ‪ (20<:‬ذآ‪ -‬ا ا ><‪ %‬وازر‪ 4& ،1‬ذآ ازر‪ 1‬أن"ًا‬
‫ ‪ U‬ا ‪V:‬ا (‪) E0‬ا ‪(> ،2>* C3J (20<:‬ا <‪ /('%‬ا &‪ 4$7‬و‪4/‬ون إ ‪ /‬ا ‪،"#‬‬
‫‪1‬‬
‫و‪%0‬ن <‪ /‬ا <‪ %‬و‪U.‬ن ‪ ،/‬و"<&ن <‪ c /‬ا "م"‪.‬‬
‫‪ o46 * Z‬ازر‪ 1‬أن ا ‪ Gk 20<:‬أ(‪ 4& ،[A‬آ(ا "<&ن <‪ /‬ا &‪ 4$7‬و‪U.‬ن ‪،/‬‬
‫وه‪.‬ا ‪4‬ل <[ أن ا ‪ 20<:‬إ ‪ E'U 2A(L* 2/‬و‪ nk‬ازر‪ S* ،1‬أن ‪) 5C‬ذو ا ‪ (20<:‬ه ‪5C‬‬
‫*‪.‬آ‪ > ? . ،‬أن ا ‪ G0‬ذو ا ‪ ) V* 20<:‬و ‪ ،2/ ) s‬و*"[ )ذو ا ‪E6k (20<:‬‬
‫ا ‪ o6 20<:‬ا‪) G3F‬ذو( ه ا‪k* G3‬ل و" ‪ ،E6k‬وا ‪ 20<:‬ر ‪4‬ل <[ ا‪>* G3‬ن ‬
‫‪7‬د ا "ب‪ A* ،‬ا) )ذو ا ‪#‬اة( أي ‪ 2&T* E6k‬ا ‪#‬اة و)ذو `‪ (2‬وه‪ 2/ g * -.‬ا*آ‪،‬‬
‫&‪ 4‬آن آ ‪%"* [< }<T 6‬د‪ -‬ا‪ n<:* G3‬ا ‪ U‬ا‪/W NI‬ت ا‪3J 2/ I‬ء *‪2C<:‬‬
‫‪ E'U‬ا‪7N‬ف ا*آ وا &‪.$%‬‬
‫وه ? أ* ‪ Ng‬وه أن ا ا ><‪ %‬ذآ أن ‪) Gk‬ذو ا ‪ (20<:‬آن *وة ‪Z‬ء أي ‪:k‬ة‬
‫‪Z‬ء *&ش <‪ /‬آ‪ 2Q/‬ا ج‪ ،‬وآ(‪ 2>* 2 % O‬وا ‪ ،‬وآ(‪ /W" O‬و‪4/‬ي ‪$%1 /‬‬
‫‪ G"AN‬و=<‪ 2‬وأزد ا 'اة و* ‪1‬ر‪T * G/‬ن ا "ب * هازن‪ ،‬وآن ‪ /(43‬أ**‪* 2‬‬
‫‪2‬‬
‫ه<‪ 2‬أ‪.0‬‬
‫و‪ /W‬أن ه‪.‬ا ا ‪ G0‬آن * ا‪k‬م ا ‪/#‬رة ‪ 4‬ا "ب‪ ،‬إذ ف ‪ G3‬ا >"‪2%‬‬
‫ا (‪ ،2‬وآ(‪ $%1 O‬دوس و‪ G"AN‬و=<‪ 2‬آ(‪ ،3ّ4& O‬أ* آ"‪ 2%"> O" 2>* 2%‬ا ‪.2*#‬‬
‫و> ا‪3F‬ج ‪J‬ن "‪ c‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬آ(ا ‪T‬ن ‪6‬ل آ"‪ 2%‬ذي ا ‪ ،20<:‬وأن ا ‪G0‬‬
‫)ا ‪ (20<:‬آن ‪4‬ا‪ ،/<N‬و‪.‬آ ا ا ><‪ %‬روا‪ 2‬ه‪.‬ا ا ‪ 2+0 G0‬ا ‪.‬آ '‪4‬ل *‪ [< /‬أن‬
‫ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬ا &‪ 2%‬ا "‪ * 4/‬ا)‪73‬م آ(‪ n"a 2<6* O‬وا(‪/‬ر‪.‬‬
‫&‪ 4‬ذآ أن ا*أ ا &‪ s‬ا ‪ #‬ا "وف "آن أ‪J ،1 41 -‬راد ا ‪JA E<T‬ر‪ [J ،-‬ذا‬
‫ا ‪ -4 G'&3 ،20<:‬ز‪F‬م‪ ،‬وآ(‪ 27 O‬أ‪41‬اح )ا‪ *I‬وا ه وا ( ‪:‬ج ا '‪G/‬‬
‫ا ه ‪ -/‬ذ ?‪& ،‬ل ه‪ -.‬ات‪:‬‬
‫‪ r‬ا
" را‬
‫‪َM‬‬
‫ن ‪ُ ْ 9‬‬
‫ِ‪ +‬وآ َ‬ ‫‪ ْ+َM‬ا
َ ' را‬
‫‪ P‬ذا ا
َ‬
‫
آ َ‬
‫
‪ !ِ # . oَ ' ْ%‬ا
ُا ِة زورا‬
‫‪3‬‬
‫وآ' ا &‪4‬اح و‪a‬ب ‪ /‬و ا ‪V` G ،G0‬ا أ‪."G/ CW ،43‬‬
‫‪ 1‬ازر‪ .1‬أ‪"6‬ر ‪ .5‬ج‪ .1‬ص ‪ - .93‬وا(‪' :W‬ج ا

وس‪* :‬دة )‪.(<N‬‬
‫‪ 2‬ا ><‪ .%‬آب ام‪ .‬ص ‪.34‬‬
‫‪ 3‬ا ‪40‬ر ا '}‪.‬‬
‫‪93‬‬
‫و‪ 2k7N‬ا &ل أن ا "ب آ ‪7‬د ا ‪#‬م ‪4%‬وا ا) أ إ ‪ S‬ا '*‪ ،‬و‪ 41‬آن ‪&<T‬ن‬
‫< ‪4‬ة أ &ب وأ‪3‬ء ‪ E'U‬ا‪7N‬ف ا >ن وا ‪*V‬ن‪ ،‬وآ(‪ O‬آ ‪ < }<T 2<%1‬ا‪n<: G3‬‬
‫ ا‪ G3F‬ا ‪.‬ي ‪ < &<T‬ا &‪ 2<%‬ا‪N‬ى‪ ،‬آ أن آ ‪ 6‬آن ‪0‬ر إ ‪0‬رة ‪ n<: 41‬‬
‫ا ‪0‬رة ا ‪0‬ره ا ‪ U‬ا‪ ،NI‬وآ ‪ 4%‬ا "ب أ ا) ا '* ا ‪ '$‬آ‪4% ? .‬وا‬
‫ا) ‪ 2/‬ام ا ‪7‬ت ا & ا) ‪ 2/‬ا آ(‪%"* O‬دة أ‪7 ًZ‬د ا ‪#‬م وا "اق ‪# G3‬ر‬
‫وأ‪R‬ة‪ ،‬و‪4%‬و أن ا) ‪ 2/‬ام آن ‪ /< }<T‬أ‪4ًZ‬ة أ‪3‬ء ‪ E'U‬آ ‪ 2<%1‬أو *=‪،$%1 2‬‬
‫و‪ E'U‬ا >ن‪ ،‬أ‪3‬ء *‪ 2C<:‬أ‪ /> ً(6‬آ<‪ %" /‬رؤى و‪0‬رات ا "‪ -./ 4‬ا) ‪،2/‬‬
‫ أن ا) ‪ 2/‬ام ا ‪4%‬ه ا "ب ‪%"* > G‬دة ‪ G3‬وا‪ B& 46‬أ‪&<f‬ا <‪4 /‬ة أ &ب‬
‫ <‪ /W [< 2 F4‬و"‪4‬د *‪V‬ا‪./‬‬
‫‪94‬‬
‫ا
‪ !4D‬ا

‪ :c‬ا
@وع ‪ B3‬ا
‪X‬‬
‫أو ً‪:F‬ا
‪ (. 9 !/) o‬ا
< ات‬
‫ &‪ 4‬ز إ ف ب )ذو ‪3‬وي( أي رب ا 'ء‪ ،‬وه إ ‪ /‬ا‪ %1 3‬ا ‪7‬د &< ا ‪،‬‬
‫و& ا‪3 ً& J* 3‬ء ا & ّ‪4‬م إ ا س ا ‪.‬ور وا &ا‪ 1،‬و* ‪2&T* < A‬‬
‫ه‪4‬ان ا * (&ش وي (‪ /k0‬أن أ‪ /Uk‬را‪6‬ا &ن إ [ ا) )ذو ‪3‬وي( أي‬
‫‪ 43‬ا 'ء‪ ،‬وآن ‪4‬و ه‪ -.‬ا ‪0‬ص ‪V 41‬ا* *‪4 S‬و (‪0‬ص (‪.‬ر‪ 2‬أ‪N‬ى "د <&ن‬
‫‪2‬‬
‫اول ا ‪7‬دي *&‪ E ) 2*4‬ر‪$‬م( ا) ا ‪:‬ص &‪ 2<%‬ه‪4‬ان‪.‬‬
‫وى "‪ c‬ا ‪ A6%‬أن ‪%‬دة ذي ‪3‬وي ‪4‬ل <[ ‪/‬ر (‪ 4 246 2V‬ا "ب ا =‪،‬‬
‫ > ه‪.‬ا ‪ " F‬ا ‪ <:‬ا‪ 2/ I‬ا‪NI‬ى وإ ‪ 4& ،/$+‬ورد أ‪0( 46‬ص ا '‪) 4‬ذ ‪3‬ي‬
‫ ‪ (/%"R "* 4‬أي ‪ S‬رب ا 'ء ‪ 3.%"R‬و‪k 41‬ر ‪ nk‬ه‪.‬ا ا) ‪ 4& ،6‬ورد‬
‫أ‪: ( ًZ‬‬
‫)ر‪ R " 6‬وأر‪ (a‬أي ا ‪ 6‬رب ا 'وات وارض‪ ،‬و )ر‪ (R " 6‬أي‬
‫ا ‪ 6‬رب ا 'ء‪ 4.‬رود ا‪ G3F‬ر‪ 6‬ا &ش *‪.R "% B%‬‬
‫و‪4%‬و أن ا) ا " )ذا ‪3‬وي( آن & )" ‪ (R‬ا) ا ‪ #‬ا ‪.‬ي ‪ -4%‬ا‪I‬را*ن‬
‫وا ‪&C‬ن‪ ،‬ﻭﻫﺫﺍ ﺍﻹﻝﻪ )ﺒﻌل ﺸﻤﻴﻥ( ﻅﻬﺭ ﻓﻲ ﻤﻌﻅﻡ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﺍﻝﺸﻤﺎﻝﻴﺔ ﻭﺍﻝﺠﻨﻭﺒﻴﺔ ﻤﻥ‬
‫ﺤﻭﺍﻝﻲ ﺍﻝﻘﺭﻥ ﺍﻷﻭل ﺍﻝﻤﻴﻼﺩﻱ‪ ،‬ﻭﻗﺩ ﻭﺭﺩ ﻓﻲ ﺒﻌﺽ ﺍﻝﻨﺼﻭﺹ ﺍﻝﺠﻨﻭﺒﻴﺔ ﺒﺎﺴﻡ ﺫﻱ ﺴﻤﺎﻭﻱ‪ ،‬ﻓﻔﻲ‬
‫ﻨﻘﺵ ﻤﻥ ﻗﺘﺒﺎﻥ ﻤﺩﻭﻥ ﻋﻠﻰ ﻝﻭﺤﺔ ﺒﺭﻭﻨﺯﻴﺔ ﻴﻌﻭﺩ ﻝﻠﻘﺭﻥ ﺍﻝﺜﺎﻝﺙ ﺍﻝﻤﻴﻼﺩﻱ‪ ،‬ﻴﻌﻭﺩ ﻝﻌﻬﺩ ﺍﻝﻤﻠﻙ‬
‫ﺍﻝﺤﻤﻴﺭﻱ )ﺸﻤﺭ ﻴﻬﻤﺩ(ﻋﺜﺭ ﻋﻠﻴﻪ ﻓﻲ ﻤﻭﻀﻊ ﻫﺠﺭ ﺒﻥ ﺤﻤﻴﺩ ﺍﻝﻭﺍﻗﻊ ﻀﻤﻥ ﻨﻁﺎﻕ ﺩﻭﻝﺔ ﻗﺘﺒﺎﻥ‪ ،‬ﻴﻨﺹ‬
‫ﺍﻝﻨﻘﺵ ﻋﻠﻰ ﺃﻥ ﻜﻠﻴﺏ ﻋﺎﻤل ﺍﻝﻤﻠﻙ )ﺸﻤﺭ ﻴﻬﻤﺩ( ﺸﻴﺩ ﻭﺃﻗﺎﻡ ﻤﻌﺒﺩ ﺍﻹﻝﻪ ﺫﻭ ﺴﻤﺎﻭﻱ ﺇﻝﻪ ﺍﻷﻤﻴﺭ‬
‫ﺒﺎﻝﺒﺭﺤﺔ ﺘﺤﺕ ﻤﺩﻴﻨﺔ ﺍﻝﺴﻭﺍ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺘﻌﻬﺩ ﺍﻹﻝﻪ ﺫﺍ ﺴﻤﺎﻭﻱ ﺇﻝﻪ ﺍﻷﻤﻴﺭ ﺒﺎﻝﺴﻼﻤﺔ ﻭﺍﻝﻨﺠﺎﺓ ﻭﺍﻝﺤﻤﺎﻴﺔ ﻝﻜﻠﻴﺏ‬
‫‪5‬‬
‫ﻭﻗﺒﻴﻠﺔ ﺫﻱ ﻤﻌﺎﻓﺭ ﺴﺎﺩﺓ ﻗﺼﺭ ﺸﻌﺒﺎﻥ‪.‬‬
‫ﻭﻗﺩ ﻋﺒﺩﻩ ﺍﻷﻨﺒﺎﻁ ﻭﺒﻨﻭﺍ ﻝﻪ ﻤﻌﺒﺩﹰﺍ ﻓﺨﻤﹰﺎ ﻓﻲ ﺤﻭﺭﺍﻥ‪ ،‬ﻭﻗﺩ ﻭﺭﺩ ﺍﺴﻡ ﺍﻹﻝـﻪ )ﺒﻌـل ﺸـﻤﻴﻥ( ﺒﻌـل‬
‫ﺍﻝﺴﻤﻭﺍﺕ ﻓﻲ ﺍﻝﻜﺘﺎﺒﺎﺕ ﺍﻝﺼﻔﻭﻴﺔ ﻭﻓﻲ ﻜﺘﺎﺒﺎﺕ ﺘﺩﻤﺭ‪ ،‬ﻭﻓﻲ ﻜﺘﺎﺒﺎﺕ ﺍﻝﻠﺤﻴﺎﻨﻴﻴﻥ ﻭﺍﻝﺜﻤـﻭﺩﻴﻴﻥ‪ ،‬ﻭﻓـﻲ‬
‫‪ -‬وا(‪ :W‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا

ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص ‪.132‬‬ ‫‪ ،< 1‬اد‪ .‬ا
‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪.306‬‬
‫‪ 2‬ا =و‪ ،‬أ‪/3‬ن‪ .‬درا ا
ر& ا
‪kB‬ري
‪ ،. +‬ص ‪140‬‬
‫‪ 3‬ا
‪ V‬ا
<‪ ./‬ص ‪.306‬‬
‫‪ ،'<( 4‬د<‪' .n‬ر& ا
ب ا
‪ .%‬ص ‪.192‬‬
‫‪ 5‬ا =و‪ ،‬أ‪/3‬ن‪ .‬ا
ر& ا
‪kB‬ري
‪ .. +‬ص ‪140‬‬
‫‪95‬‬
‫ﻜﺘﺎﺒﺎﺕ ﺒﻌﻠﺒﻙ ﻓﻲ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﻔﻴﻨﻴﻘﻴﺔ‪ ،‬ﻭﻴﺫﻜﺭ ﺩﻴﺴﻭ ﺃﻥ ﺍﻝﺼﻔﻭﻴﻴﻥ ﺭﺒﻤﺎ ﺍﺴﺘﻌﺎﺭﻭﺍ ﻫـﺫﺍ ﺍﻹﻝـﻪ ﻤـﻥ‬
‫‪1‬‬
‫ﺍﻵﺭﺍﻤﻴﻴﻥ ‪.‬‬
‫ﻭﻜﺎﻥ ﻓﻲ ﺘﺩﻤﺭ ﻤﻌﺒﺩ ﻝﻺﻝﻪ ﺒﻌل ﺸﻴﻤﻥ‪ ،‬ﻭﻴﻭﺼﻑ ﻓﻲ ﻨﻘﺵ ﺘﺩﻤﺭﻱ ﺒﺄﻨـﻪ "ﺍﻹﻝـﻪ ﺍﻝﻁﻴـﺏ‬
‫‪2‬‬
‫ﺍﻝﺸﻜﻭﺭ" ﻭﺴﻴﺩ ﺍﻝﻌﺎﻝﻡ ﺃﻭ ﺴﻴﺩ ﺍﻷﺒﺩ‪.‬‬
‫)ﻭﺒﻌل ﺸﻤﻴﻥ( ﻫﺫﺍ ﺍﻹﻝﻪ ﺍﻝﻜﺜﻴﺭ ﺍﻝﻭﺭﻭﺩ ﻓﻲ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‪ ،‬ﻴﺭﺩ ﺃﻴﻀﺎ ﻓﻲ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﻨﺒﻁﻴﺔ ﺍﻝﻤﺩﻭﻨﺔ‬
‫ﺒﺎﻝﻠﻐﺔ ﺍﻷﺭﺍﻤﻴﺔ‪ ،‬ﻭﻗﺩ ﻭﺭﺩ ﻓﻲ ﻨﻘﺵ ﻨﺒﻁﻲ ﻴﻌﻭﺩ ﻝﺴﻨﺔ ‪ 32‬ﻕ‪.‬ﻡ ﻜﺘﺏ ﻋﻠﻰ ﺇﻓﺭﻴﺯ ﺍﻝﻤﻌﺒﺩ ﻤﻥ ﻗﺒـل‬
‫ﻤﺅﺴﺴﻪ‪ ،‬ﻭﻤﻘﺩ‪‬ﻡ ﻝﻺﻝﻪ ﺒﻌل ﺸﻤﻥ ﻤﺎ ﻴﻠﻲ‪ ":‬ﻝﺫﻜﺭﻯ ﻤﻠﻜﻴﺕ ﺒﻥ ﺃﻭﺱ ﺒﻥ ﻤﻐﻴﺭ ﺍﻝﺫﻱ ﺃﻗﺎﻡ ﺘﻤﺠﻴﺩﹰﺍ ﻝﺒﻌل‬
‫ﺸﻤﻴﻥ ﺍﻝﻤﻌﺒﺩ ﺍﻝﺩﺍﺨﻠﻲ ﻭﺍﻝﻤﻌﺒﺩ ﺍﻝﺨﺎﺭﺠﻲ ﻭﻫﺫﺍ ﺍﻝﻤﺴﺭﺡ ﻭﺍﻷﺒﺭﺍﺝ ﻤﻥ ﺴﻨﺔ ‪ 280‬ﺇﻝﻰ ﺴـﻨﺔ ‪311‬‬
‫ﺒﺴﻼﻡ"‪ 3.‬ﻭﻤﻥ ﺍﻝﺠﺩﻴﺭ ﺒﺎﻝﺫﻜﺭ ﺃﻥ ﺴﻨﺔ ‪ 280‬ﺍﻝﻭﺍﺭﺩﺓ ﻓﻲ ﺍﻝﻨﻘﺵ ﻭﺍﻝﺘﻲ ﺘﻘﺎﺒل ‪ 32‬ﻕ‪.‬ﻡ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻊ ﺇﻝﻰ‬
‫ﺯﻤﻥ ﺍﻝﺴﻠﻭﻗﻴﻴﻥ ﺍﻝﻴﻭﻨﺎﻥ ﺇﺫ ﻜﺎﻥ ﻴﺅﺭﺥ ﺒﺘﺎﺭﻴﺦ ﺇﻨﺸﺎﺀ ﺩﻭﻝﺘﻬﻡ‪.‬‬
‫ﻭﻤﻥ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﺼﻔﻭﻴﺔ ﻨﻘﻑ ﻋﻠﻰ ﻨﺩﺍﺀﺍﺕ ﻤﻭﺠ‪‬ﻬﺔ ﻝﺒﻌل ﺸﻤﻴﻥ ﻤﻨﻬﺎ‪ :‬ﻴﺎ ﺒﻌل ﺸﻤﻴﻥ ﺍﻤﻨﺤﻨﻲ ﺍﻝﻔﺭﺝ‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫ﻴﺎ ﺒﻌل ﺸﻤﻥ ﺍﻝﺴﻼﻡ‪.‬‬
‫ﻭﻓﻲ ﻨﻘﺵ ﻨﺒﻁﻲ ﻤﻥ ﺼﻠﺨﺩ ﺸﻤﺎل ﺤﻭﺭﺍﻥ ﻴﻌﻭﺩ ﻝﻠﻘﺭﻥ ﺍﻷﻭل ﺍﻝﻤﻴﻼﺩﻱ‪ ،‬ﻴﺭﺩ ﺫﻜﺭﹰﺍ ﻝﻺﻝـﻪ‬
‫ﺒﻌل ﺸﻤﻴﻡ ﻭﻫﻭ ﻨﻘﺵ ﻜﺘﺒﻪ ﺸﺨﺹ ﻨﺒﻁﻲ ﻴﺩﻋﻰ ﻋﺒﻴﺩ ﺒﻥ ﺃﻁﻴﻔﻕ ﺠﺎﺀ ﻓﻴﻪ‪:‬‬
‫ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻤﺫﺒﺢ )ﻭﻫﻲ ﻜﺫﻝﻙ ﻓﻲ ﺍﻻﺭﺍﻤﻴﺔ ﺍﻝﻘﺩﻴﻤﺔ(‬ ‫ﺩﺍ ﻤﺴﺠﺩﺍ‬
‫ﺍﻝﺫﻱ ﺼﻨﻌﻪ‬ ‫ﺩﻱ ﻋﺒﺩ‬
‫ﻋﺒﻴﺩ ﺒﻥ ﺃﻁﻴﻔﻕ‬ ‫ﻋﺒﻴﺩ ﺒﺭ ﺃﻁﻴﻔﻕ‬
‫ﻝﺒﻌل ﺸﻤﻴﻥ ﺇﻝﻪ ﺍﻝﺴﻤﺎﺀ‬ ‫ﺒﻌل ﺸﻤﻴﻥ ﺇﻝﻪ‬
‫ﻤﺘﻥ ﻓﻲ ﺴﻨﺔ‬ ‫ﻤﺘﻨﻭ ﺒﺸﻨﺔ‬
‫ﻝﻤﻠﻙ‬ ‫ﻝﻤﻠﻙ‬
‫‪5‬‬
‫ﺍﻝﻤﻠﻙ ﻤﻠﻙ ﺍﻷﻨﺒﺎﻁ‪.‬‬ ‫ﻤﻠﻜﺎ ﻤﻠﻙ ﻨﺒﻁﻲ‬
‫ﻭﺍﻝﻤﻼﺤﻅ ﺃﻥ ﻜﻠﻤﺔ )ﻤﺴﺠﺩﺍ( ﺍﻝﻭﺍﺭﺩﺓ ﺒﺎﻝﻨﻘﺵ ﺘﻌﻨﻲ ﺒﺎﻝﻠﻬﺠﺔ ﺍﻝﻨﺒﻁﻴﺔ ﻤﺫﺒﺤﹰﺎ ﺃﻭ ﻨﺼﺒﹰﺎ‪.‬‬
‫‪ .>3* ،%3‬ا

‪kB‬رات ا
< ا
‪ .‬ص ‪ - .350‬وا(‪ :W‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص ‪152‬‬ ‫‪1‬‬
‫ا
‪kB‬رات ا
< ا
‪ .‬ص ‪.351‬‬ ‫‪2‬‬
‫د'‪ ،‬ر‪ .‬ا

ب ر ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص ‪155‬‬ ‫‪3‬‬
‫آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ ،s‬ص ‪292‬‬ ‫‪4‬‬
‫و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا

‪I+‬ت ا
<‪ .‬ص ‪127‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪96‬‬
‫ﺃﻤﺎ ﻋﻨﺩ ﺍﻝﻨﺒﻁ ﻓﻭﺭﺩ ﺍﺴﻡ ﻹﻝﻪ ﻴﺩﻋﻰ )ﺩﻭﺸﺭﺍ( ﻜﺒﻴﺭ ﺁﻝﻬﺔ ﺍﻷﻨﺒﺎﻁ ﻭﺇﻝﻬﻬﻡ ﺍﻝﻘـﻭﻤﻲ ﺇﺫ ﺍﺘﺨـﺫ ﻋﻨـﺩ‬
‫ﺍﻷﻨﺒﺎﻁ ﻁﺎﺒﻌﹰﺎ ﻗﻭﻤﻴﺎ ﻭﺠﻐﺭﺍﻓﻴﺎﹰ‪ ،‬ﻓﻜﻠﻤﺔ )ﺩﻭﺸﺭﺍ( ﻫﻲ ﻝﻔﻅﺔ ﺁﺭﺍﻤﻴﺔ ﻭﺍﻝﺼـﻴﻐﺔ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴـﺔ ﻫـﻲ )ﺫﻭ‬
‫ﺍﻝﺸﺭﺍﺓ( ﺃﻱ ﺼﺎﺤﺏ ﺍﻝﺸﺭﺍﺓ‪ ،‬ﻭﺩﻭﺸﺭﺍ ﺃﻭ ﺫﻭ ﺍﻝﺸﺭﺍﺓ ﻫﻭ ﺇﻝﻪ ﻋﺭﺒﻲ ﺃﻁﻠﻘﻪ ﺍﻷﻨﺒﺎﻁ ﻋﻠﻰ ﻫﺫﺍ ﺍﻹﻝـﻪ‬
‫ﻭﻤﻌﻨﺎﻩ ﺴﻴﺩ ﺍﻝﺸﺭﺍﺓ‪ ،‬ﻭﺍﻝﻤﻘﺼﻭﺩ ﻫﻨﺎ ﺒﺎﻝﺸﺭﺍﺓ ﺍﻝﻤﻨﻁﻘﺔ ﺍﻝﺠﺒﻠﻴﺔ ﻗﺭﺏ ﺍﻝﺒﺘﺭﺍﺀ ﻭﻫﻲ ﻻ ﺘـﺯﺍل ﺘﺴـ ‪‬ﻤﻰ‬
‫ﻜﺫﻝﻙ ﺤﺘﻰ ﺍﻝﻴﻭﻡ‪ ،‬ﻭﻗﺩ ﺠﻠﺒﻪ ﺍﻷﻨﺒﺎﻁ ﻤﻌﻬﻡ ﻝﻤﺎ ﺠﺎﺅﻭﺍ ﺇﻝﻰ ﺸﻤﺎل ﺍﻝﺠﺯﻴﺭﺓ ﻓﻲ ﺤﻭﺍﻝﻲ ﺍﻝﻘﺭﻥ ﺍﻝﺭﺍﺒﻊ‬
‫ﻕ‪.‬ﻡ ‪ 1.‬ﻝﻜﻥ ﺍﺒﻥ ﺍﻝﻜﻠﺒﻲ ﻴﺸﻴﺭ ﺇﻝﻰ ﺃﻥ ﺃﺼل ﺫﻭ ﺍﻝﺸﺭﻯ ﺠﺎﺀ ﻤﻥ ﻤﻨﻁﻘﺔ ﺍﻝﺴﺭﺍﺓ ﻭﻫﻲ ﻤﻨﻁﻘﺔ ﺠﺒﻠﻴﺔ‬
‫‪2‬‬
‫ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻴﻤﻥ ﻭﺍﻝﺤﺠﺎﺯ ﻤﻭﻁﻥ ﻗﺒﺎﺌل ﺍﻷﻭﺱ ﻭﺍﻷﺯﺩ ﺍﻝﺘﻲ ﻜﺎﻨﺕ ﺘﻘﺩﺱ ﺫﻭ ﺍﻝﺸﺭﻯ‪.‬‬
‫ﻭﻴﺫﻜﺭ ﺍﻝﻜﺘﺎﺏ ﺍﻝﻴﻭﻨﺎﻥ )ﺩﻭﺸﺭﺍ( ﻭﻴﺠﻌﻠﻭﻨﻪ ﺼﻨﻭ ﺍﻹﻝﻪ ﺍﻝﻴﻭﻨﺎﻨﻲ ﺩﻴﻭﻨﻴﺴﻭﺱ ﺇﻝﻪ ﺍﻝﺨﺼﺏ ﻭﺍﻝﻜـﺭﻡ‪،‬‬
‫ﻭﻨﻘﻭﺩ ﻤﺩﻴﻨﺔ ﺒﺼﺭﻯ ﺠﻨﻭﺏ ﺍﻝﺸﺎﻡ ﺘﺠﻌل ﻝﺩﻭﺸﺭﺍ ﺸﻌﺎﺭ ﺩﻴﻭﻨﻴﺴـﻭﺱ ﻭﻫـﻭ ﻤﻌﺼـﺭﺓ ﺍﻝﻨﺒﻴـﺫ‪،‬‬
‫ﻭ)ﺩﻭﺸﺭﺍ( ﻭﻤﺯﺍﻴﺎﻩ ﺸﺒﻴﻬﺔ ﺇﻝﻰ ﺤﺩ ﻤﺎ ﺒﺒﻌل ﺍﻝﻜﻨﻌﺎﻨﻲ ﻭﻫﺩﺩ ﺍﻵﺭﺍﻤﻲ ﻭﻴﺭﻤﺯﺍﻥ ﻝﻠﻤﻁﺭ ﻭﺍﻝﺨﺼﺏ‪.‬‬
‫ﻭﻴﺫﻜﺭ ﻓﻠﻬﻭﺯﻥ ﺃﻥ ﻁﺎﺒﻊ ﺩﻴﻭﻨﻴﺴﻭﺱ ﻝﻡ ﻴﻜﻥ ﻝﻺﻝﻪ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﺩﻭﺸﺭﺍ ﻓﻲ ﺍﻷﺼل ﻭﻫـﻭ ﻓـﻲ‬
‫‪3‬‬
‫ﺍﻝﺼﺤﺭﺍﺀ‪ ،‬ﻭﺇﻨﻤﺎ ﺍﻜﺘﺴﺏ ﻁﺎﺒﻊ ﺩﻴﻭﻨﻴﺴﻭﺱ ﺍﻝﻴﻭﻨﺎﻨﻲ ﺘﺤﺕ ﺘﺄﺜﻴﺭ ﺍﻝﺤﻀﺎﺭﺓ ﺍﻝﻜﻨﻌﺎﻨﻴﺔ ﻭﺍﻵﺭﺍﻤﻴﺔ‪.‬‬
‫ﺒﻴﻨﻤﺎ ﻴﺭﻯ ﺩﻴﺴﻭ ﺃﻥ ﺩﻭﺸﺭﺍ ﻫﻭ ﻓﻲ ﺍﻷﺼل ﺇﻝﻪ ﺨﺼﺏ ﻭﺯﺭﻉ‪.‬‬
‫ﻭﻴﺒﺩﻭ ﺃﻥ ﺍﻹﻝﻪ ﺩﻭﺸﺭﺍ ﺍﻨﺘﻘل ﺇﻝﻰ ﺍﻝﺜﻤﻭﺩﻴﻴﻥ ﻭﺍﻝﺼﻔﻭﻴﻴﻥ ﻓﻬﻭ ﻴﺫﻜﺭ ﻓﻲ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺒﺎﻻﺴﻡ‬
‫ﻨﻔﺴﻪ )ﺩﻭﺸﺭﺍ(‪ ،‬ﻓﻘﺩ ﻭﺭﺩ ﻓﻲ ﻨﺹ ﺼﻔﻭﻱ ﻤﺎ ﻴﻠﻲ‪ :‬ﻴﺎ ﺫﻭ ﺍﻝﺸﺭﻯ ﺴﻼﻡ‪ ،‬ﻭﻭﺭﺩ ﺃﻴﻀـﹰﺎ‪ :‬ﻴـﺎ ﺫﻭ‬
‫ﺍﻝﺸﺭﻯ ﺍﻝﺤﺼﺎﻨﺔ ﻤﻥ ﺍﻷﺫﻯ‪ ،‬ﻭﻓﻲ ﻨﺹ ﺁﺨﺭ ﻭﺭﺩ‪ ":‬ﻓﻬﻠﺕ ﻭﻫﺩﻭﺸﺭ ﺜﺎﺭ ﻝﻤﻥ ﺤﻭﻝـﺕ"‪ ،‬ﺃﻱ‪ :‬ﻓﻴـﺎ‬
‫‪4‬‬
‫ﺍﻝﻼﺕ ﻭﻴﺎ ﺩﻭﺸﺭﺍ ﺍﺜﺄﺭ ﻝﻡ ﻴﺤ ‪‬ﻭل‪ ،‬ﻭﺍﻝﻤﻘﺼﻭﺩ ﻫﻨﺎ ﻤﻥ ﻴﺤﻭ‪‬ل ﺃﻭ ﻴﺯﻴل ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻨﻘﺵ‪.‬‬
‫ﻭﺠﺎﺀ ﻓﻲ ﺫﻜﺭﺍﻹﻝﻪ )ﺩﻭﺸﺭﺍ( ﻓﻲ ﻨﻘﺵ ﻨﺒﻁﻲ ﺁﺨﺭ ﻤﺎ ﻴﻠﻲ‪:‬‬
‫ﻫﺫﺍ ﻫﻭ ﺍﻝﺠﺩﺍﺭ ﺍﻝﺫﻱ‪...‬‬ ‫ﺩﻨﻪ ﺠﺩﺭﺍ ﺩﻱ ﻫﻭﺍﻤﻲ‬
‫ﻭﺍﻝﻨﻭﺍﻓﺫ ﺍﻝﺘﻲ ﻋﻤﺭﻫﺎ ﺘﻴﻡ ﺒﻥ‪..‬‬ ‫ﻭﻜﻭﺍﻴﺎ ﺒﻨﻪ ﺘﻴﻤﻭ ﺒﺭ‬
‫‪5‬‬
‫ﻝﺩﻭﺸﺭﺍ ﻭﺴﺎﺌﺭ ﺁﻝﻬﺔ ﺒﺼﺭﺍ‪...‬‬ ‫ﻝﺩﻭﺸﺭ ﻭﺸﺭﻴﺕ ﺃﻝﻬﻴﺎ ﺒﺼﺭﻴﺎ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺃﻴﺔ ﺤﺎل ﻓﻔﻲ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﻨﺒﻁﻴﺔ ﻴﺭﺩ ﺫﻜﺭ )ﺒﻌل ﺸﻤﻴﻡ( ﻭﺫﻜﺭ )ﺩﻭﺸﺭﺍ( ﻜﺈﻝﻬﻴﻥ ﻤﻨﻔﺼﻠﻴﻥ‪ ،‬ﻭﻫﺫﺍ‬
‫ﻴﺩل ﻋﻠﻰ ﺃﻥ ﺫﻭ ﺍﻝﺸﺭﻯ ﺍﺴﻡ ﻻﻝﻪ ﻤﺴﺘﻘل ﻭﻝﻴﺱ ﻝﻘﺒﹰﺎ ﻹﻝﻪ ﺁﺨﺭ‪.‬‬
‫‪ .>3* ،%3 1‬ا

‪kB‬رات ا
< ا
‪ .‬ص ‪358 -357‬‬
‫‪ 2‬ا ><‪ .%‬ا‪F‬م‪ .‬ص ‪37‬‬
‫‪ .>3* ،%3 3‬ص ‪358‬‬
‫‪ 4‬آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ .s‬ص ‪292‬‬
‫‪ 5‬ا
‪4‬ر ا
<‪ ،/‬ص ‪127‬‬
‫‪97‬‬
‫ﻭﻴﺒﺩﻭ ﺃﻥ ﺍﻝﺼﻔﻭﻴﻴﻥ ﻗﺩ ﺍﺴﺘﻌﺎﺭﻭﺍ ﻤﻥ ﺍﻷﻨﺒﺎﻁ ﺍﻹﻝﻪ ﺩﻭﺸﺭﺍ‪ ،‬ﻓﻘﺩ ﻭﺭﺩ ﺫﻜﺭ ﻫﺫﺍ ﺍﻹﻝﻪ ﻤـﻊ‬
‫ﺒﻌل ﺸﻤﻴﻥ ﻜﺈﻝﻬﻴﻥ ﻤﻨﻔﺼﻠﻴﻥ‪ ،‬ﻭﻓﻲ ﻨﺹ ﺼﻔﻭﻱ ﺃﻭﺭﺩﻩ ﻝﻴﺘﻤﺎﻥ ﻭﺭﺩ ﺫﻜﺭ ﺍﻻﺴﻤﻴﻥ‪ ،‬ﻓﻘـﺩ ﺠـﺎﺀ‪":‬‬
‫ﻷﺫﻴﻨﺔ ﺒﻥ ﺃﻨﻌﻡ ﺒﻥ ﻋﻡ ﺒﻥ ﻜﻬل ﻤﻥ ﺁل ﻝﻐﺒﺭ‪ ،‬ﻓﻴﺎﺍﻝﻼﺕ ﻭﺸﻴﻊ ﺍﻝﻘﻭﻡ‪ ،‬ﺠﺎﺩ ﻋـﻭﺫ‪ ،‬ﻭﺒﻌـل ﺸـﻤﻴﻥ‬
‫‪1‬‬
‫ﻭﺩﻭﺸﺭﻯ‪ ،‬ﺍﻝﻤﻌﻭﻨﺔ! ﺍﻝﻌﻤﻰ ﻭﺍﻝﻌﺭﺝ ﻭﺍﻝﻘﺘﺭ ﻭﺍﻝﺩﻭﺩ ﻝﻤﻥ ﻴﺨﺭﺏ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﺨﻁ"‪.‬‬
‫ﻥ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﻨﺒﻁﻴﺔ ﻭﺴﺎﺌﺭ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‪ ،‬ﻝﻡ ﻴﻅﻬﺭ ﻓﻴﻬﺎ ﺸﻜل ﺃﻭ ﻨﻘﻁ‪ ،‬ﺒل‬
‫ﻭﺠﺩﻴﺭ ﺒﺎﻹﺸﺎﺭﺓ ﺇﻝﻰ ﺃ ‪‬‬
‫ﻜﺘﺏ ﺍﻝﺤﺭﻑ ﻭﺭﺴﻡ ﻋﻠﻰ ﻤﺎ ﻫﻭ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻭﻝﻴﺱ ﻝﺩﻴﻨﺎ ﻋﻠﻡ ﺇﻥ ﻜﺎﻨﻭﺍ ﻴﺸﻜﻠﻭﻥ ﻓـﻲ ﻜﺘﺎﺒـﺎﺘﻬﻡ ﺃﻡ ﻻ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﺎﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﺘﻲ ﺍﻜﺘﺸﻔﺕ ﺠﻤﻴﻌﻬﺎ ﺒﻼ ﺇﻋﺠﺎﻡ‪.‬‬
‫ﻭﻗﺩ ﺫﻜﺭ ﺍﻝﻤﺅﺭﺥ ﻤﻜﺴﻴﻤﻭﺱ ﺍﻝﺼﻭﺭﻱ ﻓﻲ ﺍﻝﻘﺭﻥ ﺍﻝﺜﺎﻨﻲ ﺍﻝﻤﻴﻼﺩﻱ‪ ،‬ﺃﻥ ﺍﻷﻨﺒـﺎﻁ ﺍﺘﺨـﺫﻭﺍ‬
‫ﺼﻨﻤﹰﺎ ﻝﺫﻱ ﺍﻝﺸﺭﺍﺓ‪ ،‬ﻭﻫﻭ ﺤﺠﺭ ﺃﺴﻭﺩ ﻤﻜﻌﺏ‪ 3.‬ﻭﺍﻝﻌـﺭﺏ ﺍﻷﻨﺒـﺎﻁ ﻜﺎﻝﺘـﺩﻤﺭﻴﻴﻥ ﺘـﺄﺜﺭﻭﺍ ﻜﺜﻴـﺭﹰﺍ‬
‫ﻀﺎ ﺘﺄﺜﺭﻭﺍ ﺒﺎﻝﻬﻠﻨﺴﺘﻴﺔ ﻭﺍﻝﺭﻭﻤﺎﻨﻴﺔ ﻜﺎﻝﺘﺩﻤﺭﻴﻴﻥ‪ ،‬ﻭﻗﺩ ﻅﻬﺭ‬
‫ﺒﺎﻝﺤﻀﺎﺭﺘﻴﻥ ﺍﻵﺭﺍﻤﻴﺔ ﻭﺍﻝﻜﻨﻌﺎﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻝﻜﻨﻬﻡ ﺃﻴ ‪‬‬
‫ﻫﺫﺍ ﺍﻷﺜﺭ ﻓﻲ ﺃﺸﻜﺎل ﺘﻤﺎﺜﻴﻠﻬﻡ‪ ،‬ﻭﻓﻲ ﺸﻜل ﻤﻌﺎﺒﺩﻫﻡ‪ ،‬ﻭﺃﺤﻴﺎﻨﹰﺎ ﻓﻲ ﺃﺴﻤﺎﺀ ﺃﻋﻼﻤﻬـﻡ ﺍﻝﺘـﻲ ﺼـﻴﻐﺕ‬
‫ﻼ ﺍﺒﻥ ﺍﻝﺯﺒﺎﺀ "ﻭﻫـﺏ ﺍﻝـﻼﺕ" ﻜـﺎﻥ ﻴﻁﻠـﻕ ﻋﻠـﻰ ﺍﺴـﻤﻪ )ﺃﺜﻴﻨـﺎ ﺩﻭﺭ(‬
‫ﺼﻴﺎﻏﺔ ﻴﻭﻨﺎﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻤﺜ ﹰ‬
‫"‪."Athenadore‬‬
‫ﻭﻋﻥ ﻁﺭﻴﻕ ﺍﻷﻨﺒﺎﻁ ﻭﺼل ﻫﺫﺍ ﺍﻝﺼﻨﻡ ﺩﻭﺸﺭﺍ ﺇﻝﻰ ﻋﺭﺏ ﺍﻝﺤﺠﺎﺯ‪ ،‬ﻭﻜﺎﻥ ﻴﻌﺭﻑ ﺒﺎﺴﻡ )ﺫﻭ‬
‫ﻥ ﺍﻝﺼﻨﻡ ﺫﺍ ﺍﻝﺸﺭﻯ ﻜﺎﻥ ﻝﺒﻨﻲ ﺍﻝﺤﺎﺭﺙ ﺒﻥ ﻴﺸﻜﺭ‬
‫ﺍﻝﺸﺭﻯ( ﺃﻱ ﺴﻴﺩ ﺍﻝﺸﺭﻯ‪ .‬ﻭﻗﺩ ﺫﻜﺭ ﺍﺒﻥ ﺍﻝﻜﻠﺒﻲ‪ ":‬ﺃ ‪‬‬
‫ﺒﻥ ﻤﺒﺸﺭ ﻤﻥ ﺍﻷﺯﺩ‪ ،‬ﻭﻝﻪ ﻴﻘﻭل ﺃﺤﺩ ﺍﻝﻐﻁﺎﺭﻴﻑ )ﻭﻫﻡ ﻤﻥ ﺍﻷﺯﺩ(‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫ﻋ ‪‬ﺭﻤ‪ ‬ﺭ ‪‬ﻡ"‬
‫ﺨﻤﻴﺱ‪ ‬‬
‫ﺞ ﺍﻝ ‪‬ﻌ ‪‬ﺩﻯ ﻤﻨﹼﺎ ﹶ‬
‫ﻭﺸ ‪‬‬ ‫ﺸﺭﻯ‬
‫ﻥ ﺫﻱ ﺍﻝ ﹼ‬
‫ﺤﻭ‪َ ‬ل ﻤﺎ ﺩﻭ ‪‬‬
‫ﺇﺫﻥ‪ ‬ﻝﺤﻠﻠﻨﺎ ‪‬‬
‫ﻓﻴﺒﺩﻭ ﺃﻥ ﻫﺫﺍ ﺍﻹﻝﻪ ﻜﺎﻥ ﺴﻴﺩﹰﺍ ﻋﻠﻰ ﻤﻨﻁﻘﺔ ﻋﺒﺩﻩ ﺴﻜﺎﻨﻬﺎ ﻭﺴ ‪‬ﻤﻭﻩ ﺒﺎﺴﻤﻬﺎ‪ ،‬ﻭﻴﺒﺩﻭ ﺃﻴﻀﹰﺎ ﺃﻨﻪ ﻜﺎﻥ ﻝـﻪ‬
‫ﻥ " ﺫﺍ ﺍﻝﺸﺭﻯ ﻫﻭ ﺼﻨﻡ ﻝـﺩﻭﺱ‪،‬‬
‫ﻜﻌﺒﺔ ﺨﺎﺹ ﺒﻪ ﻴﺤﺠﻭﻥ ﺇﻝﻴﻬﺎ‪ ،‬ﺃﻤﺎ ﺍﺒﻥ ﻫﺸﺎﻡ ﻓﻴﺭﻭﻱ ﻓﻲ ﺴﻴﺭﺘﻪ ﺃ ‪‬‬
‫ﻭﻜﺎﻥ ﻝﻪ ﺤﻤﻰ ﺤﻤﻭﻩ ﻝﻪ‪ ،‬ﻭﺒﻪ ﻭﺸل ﻤﻥ ﻤﺎﺀ ﻴﻬﺒﻁ ﻤﻥ ﺠﺒل‪ ،‬ﻭﻓﻲ ﻗﺼﺔ ﺇﺴﻼﻡ ﺍﻝﻁﻔﻴل ﺒﻥ ﻋﻤـﺭﻭ‬
‫‪5‬‬
‫ﺍﻝﺩﻭﺴﻲ ﺃﻨﻪ ﻁﻠﺏ ﻤﻥ ﺯﻭﺠﺘﻪ ﺃﻥ ﺘﺫﻫﺏ ﺇﻝﻰ ﺤﻤﻰ ﺫﻱ ﺍﻝﺸﺭﻯ ﻝﺘﺘﻁﻬﺭ ﻤﻨﻪ‪.‬‬
‫ﻭﻴﺭﺩ ﻓﻲ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﻠﺤﻴﺎﻨﻴﺔ ﺍﺴﻡ ﻹﻝﻪ ﻴﺩﻋﻰ ) ﺫﻭ ﻏﺎﺒﺔ( ﺴﻴﺩ ﻏﺎﺒﺔ‪ ،‬ﻋﺒﺩﻩ ﺍﻝﻠﺤﻴﺎﻨﻴﻭﻥ ﺒـﺩﻝﻴل ﻭﺭﻭﺩﻩ‬
‫ﻓﻲ ﺃﺴﻤﺎﺀ ﺃﻋﻼﻤﻬﻡ ﻭﻤﻨﻬﺎ ﺯﻴﺩ ﺫﻭ ﻏﺎﺒﺔ ﻭﻋﺒﺩ ﺫﻭ ﻏﺎﺒﺔ ﻭﻗ ‪‬ﺩﻤﻭﺍ ﻝﻪ ﺍﻝﻘﺭﺍﺒﻴﻥ ﻭﺍﻝﻨﺫﻭﺭ‪ ،‬ﻭﺫﻭ ﻏﺎﺒﺔ ﻓﻲ‬
‫د'‪ ،‬ر‪ .‬ا

ب ر ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص ‪160‬‬ ‫‪1‬‬
‫ا‪ k( ،43‬ا ‪4 .4‬در ا

‪ K‬ا
‪-‬ه‪ .+‬ص ‪.34‬‬ ‫‪2‬‬
‫داود‪ .s ،‬أدن ا

ب ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ص ‪307‬‬ ‫‪3‬‬
‫ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪.38‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ .>3* ،%3‬ا

‪kB‬رات ا
< ا
‪ .‬ص ‪.364‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪98‬‬
‫ﺍﻝﺤﻘﻴﻘﺔ ﻴﻘﺎﺒل ﺍﻹﻝﻪ ﺍﻝﻨﺒﻁﻲ ﺫﻭ ﺍﻝﺸﺭﻯ ﻜﺈﻝﻪ ﻝﺸﻌﺏ ﻭﺤﺎﻤﻲ ﺍﻝﺤﻲ‪ ،‬ﻭﻫﻭ ﻴﻌﺒﺭ ﻋﻥ ﺍﻝﻨﻤﺎﺀ ﻭﺍﻝﺨﺼﺏ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻥ ﺫﺍ ﺍﻝﺸﺭﺍﺓ ﻫﻭ ﺴﻴﺩ ﻝﻤﻨﻁﻘﺔ ﺍﻝﺸﺭﺍﺓ‪.‬‬
‫ﻭﻫﻭ ﻜﻤﺎ ﻴﺒﺩﻭ ﺴﻴﺩ ﻝﻤﻨﻁﻘﺔ ﺘﺩﻋﻰ ﻏﺎﺒﺔ‪ ،‬ﻜﻤﺎ ﺃ ‪‬‬
‫ﻭﻓﻲ ﺍﻝﻭﺍﻗﻊ ﻓﺈﻥ ﺍﻹﻝﻪ )ﺒﻌل ﺸﻤﻴﻥ( ﺍﻝﺫﻱ ﺃﺼﺒﺢ ﺍﻻﺴﻡ ﺍﻷﻜﺜﺭ ﺸﻴﻭﻋﹰﺎ ﻓﻲ ﺍﻝﻨﻘﻭﺵ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻭﺍﻵﺭﺍﻤﻴﺔ‬
‫ﻤﻨﺫ ﺤﻭﺍﻝﻲ ﺍﻝﻘﺭﻥ ﺍﻝﺜﺎﻨﻲ ﻕ‪.‬ﻡ ﻫﻭ ﺇﻝﻪ ﺴﺎﻤﻲ ﺸﻤﺎﻝﻲ ﺒﺼﻴﻐﺔ ﺁﺭﺍﻤﻴﺔ ﻭﻴﻌﻨﻲ ﺴﻴﺩ ﺍﻝﺴﻤﻭﺍﺕ ﻭﻤﻭﺠﻭﺩ‬
‫ﻓﻲ ﺍﻝﻔﻴﻨﻴﻘﻴﺔ ﺒﺼﻴﻐﺔ ﺒﻌل ﺸﻤﺎﻴﻡ ﻜﻤﺎ ﻓﻲ ﻨﻘﺵ ﻴﺤﻤﻴﻠﻙ ﻤﻥ ﺠﺒﻴل‪.‬‬
‫‪ :ً37‬ا
‪ t/4‬و'‪ / z‬ا
ب
‪ 5+‬اآ‪Q‬‬
‫آّم ا "ب "‪ c‬ا =م وا >اآ‪ E‬و‪3ّ41‬ه‪ ،‬آ =زاء وا ‪ A‬وا ‪"#‬ى وا ‪#‬ي و‪T‬رد‬
‫و‪ /3‬وا ‪4‬ان وا "ق‪ ،‬و‪ ً&6‬أن ا "ب ‪4%" G‬وا ه‪ -.‬ا =م‪ B& G/> ،‬أآ*ا ه‪ -.‬ا =م‬
‫وا >اآ‪ G/( ،E‬ا&‪4‬وا أ(‪ ،G/6 L /‬و=<‪ G/ E‬ا ‪ 5U‬وا '"‪.4‬‬
‫ن >‪ G‬ه‪ -.‬ا =م و&‪ 4 /'4‬ا "ب "د "‪4‬ة ا* *‪ G/ 6 :/‬ا ‪* 44U 23‬ا‪Sa‬‬
‫إّ‬
‫ا =م ‪Uk‬ا‪ G/$‬ا >‪%‬ى و‪ G/<6 4‬و ‪ ،G/ 6‬و ذ ? ذه‪%‬ا *‪.‬اه‪* [R E‬ا‪/"a‬‬
‫‪2‬‬
‫* ا ‪%‬وج‪ ،‬و‪1 41‬ل ا ر‪ }R‬ذ ?‪" :‬إن ا "ب أ<‪ G‬ا س زل ا & وأ(ا‪"./$‬‬
‫("‪ 0 G G‬ا "ب <‪ G‬ا ‪ ?<C‬وا =م إ [ ا ‪ 2<6‬ا &‪ 2*4‬ا و‪ k‬إ ‪ /‬ا ‪<%‬ن‬
‫وا ‪0‬ن‪ S* ،‬ذ ? آن ‪*J G< G/‬ر ا =م "ن *‪ /" T‬و*'‪ /T1‬وأ‪3‬ءه‪G/"%T ،‬‬
‫ا ‪U0‬او‪ [< 2#>* 2‬ا 'ء و(=*‪. ،/‬ا ‪ ?< G/< Oa‬ا ‪ 2"%T‬أن >(ا <[ <‪G‬‬
‫ =م‪4/ > ،‬وا ‪ /‬أ‪C3‬ره‪ G‬و‪ ،G/ 6‬و‪ 41‬ذآ ذ ? ا &‪g‬ن ا >‪ }: & G‬و =‪ G‬ه‪G‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4/‬ون{‪.‬‬
‫و‪> 41‬ن * ا "ا* ا ‪ 2/‬ا د‪ O‬ا "ب إ [ ا‪6‬ام ه‪ -.‬ا =م و&‪ ،/'4‬ا(‪#‬ر‬
‫ ‪ 2‬ا ‪6 2Qk 3F 2Q0‬ان ‪3 R‬ر‪< ،2‬آ‪V‬ه‪ G‬ه‪ -.‬ا ‪ 24‬أ‪&<f‬ا <‪/‬‬
‫‪6 2Qk‬ان‪ ،‬وآن ا ‪#" 2Q0‬ن ا‪ G 1‬ا =‪ * 2‬أرا‪ a‬ا "اق و ‪6‬ان‪? . ،4‬‬
‫‪ 4F‬أن ‪Z6 J‬رة ا ><‪4‬ا( وا ‪3 <%‬ر‪ 2‬د(‪ G/‬و‪ G/(4 ،G/3&f‬د(‪ 241 2‬و‪4‬‬
‫ ‪.‬وره إ [ ‪Z6‬رة ا "&‪ ،2‬و* ا ‪ * 2Q0‬ه و‪7 >3‬د ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م "‪4‬ة‬
‫‪1‬ون "‪R‬ا ا "ب وأوا ‪ ،G/‬و‪4%‬و أن ه=ة "‪ G/Z‬إ [ ‪7‬د ا "ب آن (=‪2‬‬
‫ا‪/TaF‬د ا ‪.‬ي و‪.G/< S1‬‬
‫‪ 1‬داود‪ .s ،‬أدن ا

ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬ص ‪102‬‬
‫‪ 2‬ا ر‪ ،}R‬أ < ا ‪ ،'U‬ا &وا(‪ .‬ا
ة ‪ .B‬ا
‪ K‬و‪1‬دا‪ .o/‬وت‪ :‬دار ا =‪ .‬ج‪ .2‬ص ‪.252‬‬
‫‪3 3‬رة ا ‪16 2g .U‬‬
‫‪ 4‬ا ا "‪%‬ي‪' .‬ر& ‪ 4M‬ا
ول‪ .‬ص ‪266‬‬
‫‪99‬‬
‫وو د ا ‪ 2Q0‬أرض ا "ب أ* &‪ ،‬ن ا &‪g‬ن ا >‪ G‬ذآه‪:g c" G‬‬
‫ن ا ‪*g .‬ا وا ‪ .‬هدوا وا ‪0‬رى وا ‪ *g * Q0‬وا م ا‪ NI‬و ‪G/< ًU k‬‬
‫}إ ّ‬
‫أ ه‪ 4 G‬ر‪ G/‬و‪N F‬ف <‪ G/‬و‪ F‬ه‪(VU G‬ن {‪ ،1‬و‪3‬رة ا ‪&%‬ة ‪3‬رة *>‪G4 * 2‬‬
‫ا‪6‬ل ا ‪4‬ه‪ 2ً >* G‬أ‪ ،ًZ‬وه ‪4‬ل <[ ‪ J‬ا ‪ 2Q0‬ا ‪>3 .‬ا ‪7‬د ا "ب <[‬
‫أدن ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪7% ،‬ده‪ G‬آ‪* O‬آ‪ًV‬ا =‪.* S‬اه‪ E‬وأدن *"‪4‬دة‪.‬‬
‫و &‪ 4‬آن ه‪FL‬ء ا ‪ %1 2Q0‬ا)‪73‬م "‪%‬ون >اآ‪ E‬وا =م ‪%‬ره ‪3‬ء ا ‪}<:‬‬
‫او [ وا ‪ G‬ا ر ا "<‪ ،‬و‪ 41‬آ(ا ‪4%" F‬ون ا =م ‪.‬ا‪ ،/‬إ( آ(ا "‪4%‬ون ا ا) ا ا‪46‬‬
‫و‪&<T‬ن < ا ‪ U‬ا "‪*> G/> ،GW‬ن ا "ا ‪ G‬ا را(‪ 2‬آ =م وا >اآ‪ [< E‬ا‪%‬ره *‬
‫=<ت ‪ &<N‬و‪41‬ر‪ ،‬وأ(‪ $0* L /‬ا ‪ G/< ،}<:‬آب ‪+‬ا‪ 2‬ا‪F‬رض و<‪ G‬ا ‪?<C‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ) [4‬أ‪ (R<* C3‬و '‪ ST‬آه‪ G/‬أن <‪4U G‬ث ا >ن * ‪6‬ادث و‪+‬ات‪.‬‬
‫و‪4%‬و أن و د ه‪FL‬ء ا ‪7 2Q0‬د ا "ب‪ ،‬آن أ‪ 46‬ا‪%3‬ب ا د‪ O‬ا "ب إ [ >‪G‬‬
‫ه‪ -.‬ا =م و&‪ ،/'4‬و‪ 41‬آن ‪FL/‬ء ا ‪ c" 2Q0‬ا "دات وا ‪&T‬س ا ‪ 24‬ا ‪ ،G/ 2k:‬و&‬
‫ا ‪& /* ًZ" (3/#‬ل‪ ":‬إ(‪ G/‬آ(ا ‪<0‬ن ‪7‬ث *ات ا م‪ ،‬و‪<'+‬ن * ا =‪،2‬‬
‫و‪*ّ 6 41‬ا أآ ا =‪V‬ور وا ‪ ،V:‬وذوات ا ‪ E :‬وا ‪U‬م * ا ‪ ،T‬و(‪/‬ا ا '>‬
‫وا‪NF‬ن‪ 3".‬وه‪.‬ا أ‪ * ًZ‬ذه‪ E‬إ ا ا ‪ G4‬ا ‪1 o6 O3/C‬ل إن ا ‪C‬ض <‪* G/‬‬
‫ا ‪70‬ة أ(‪<0 G/‬ن ‪7‬ث *ات ا م‪R %1 ،‬وق ا ‪ s#‬و‪ %1‬ا ‪+‬وب و‪` 4‬وب ا ‪s#‬‬
‫‪4‬‬
‫و‪7k F‬ة ‪4‬ه‪ G‬إ‪ [< F‬و‪a‬ء‪.‬‬
‫وا ‪70‬ة ‪4‬ه‪> G‬ن آع وا ‪1‬ف‪ ،‬وا ‪ E +‬أ(‪<0 G/‬ن ‪ 7k‬ا 'ء أ‪%0 ًZ‬‬
‫‪4‬د ‪<k‬ا‪ G/‬ا م ‪ ،2'N‬و‪4%‬أ ا ‪70‬ة ‪4‬ه‪I G‬ذان وه ‪%‬رة إذآر ‪ [< 2g‬‬
‫ا ‪4 aU‬ون ر‪ S‬ا ‪0‬ت‪ ،‬وا أة ا <‪T` SZ 2*V‬ء <[ رأ‪ ،/3‬و‪*0‬ن ‪ً* 7‬‬
‫ان ‪ G/*k‬رؤ‪ 2‬ا ‪7/‬ل ‪%F‬ر ا "ا ‪ G‬ا را(‪4 2‬ه‪*0 ،G‬ن * ‪ %1‬أن ‪#‬ق‬
‫ا ‪` [6 s#‬و‪> G/*k 2/( G ،/‬ن ‪ 4‬ا ‪ ،TC‬و‪ %1‬ا ‪70‬ة ‪<'+‬ن * ا =‪،2‬‬
‫‪<'+‬ن ا ‪ [6 4‬ا }‪ '` /%&" ،‬ا وا ‪ GC‬واذ( وا &‪ *4‬وآ ذ ? ‪ ،ً7‬وأء‬
‫‪5‬‬
‫`' ا <ن أد‪.2kN 2‬‬
‫‪ 1‬ا
‪1‬ن ا
‪3 .%5‬رة ا ‪&%‬ة‪62 2g ،‬‬
‫‪ 2‬ه>‪X .'6 4U* ،‬ة ‪ . B‬ا &هة‪ 2%>* :‬ا ‪ 2Z/‬ا ‪ .20‬ط‪ .1968 .13‬ص ‪.92‬‬
‫‪ 3‬ا ‪ .(3/#‬ا
‪ !+‬وا
‪ .!B‬ج‪ .2‬ص ‪.115‬‬
‫‪ 4‬ا ا ‪ .G4‬ا
‪ .P0D‬ص ‪385 -383‬‬
‫‪ 5‬ا ‪ 4% ،'U‬ا ازق‪ .‬ا
‪ # t/4‬و‪ .ًX‬ص ‪43 -40‬‬
‫‪100‬‬
‫وه‪4&" G‬ون أن ا 'ء >ن * ‪3 S%3‬ات أ‪3‬ه ا "ا ‪ G‬ا را(‪ ،2‬وأن ا ‪ S& s#‬‬
‫ا 'ء ا ا"‪ 2‬وا & ا 'ء ا '"‪ * & 2‬ارض‪ ،‬وأن ا ‪g }<N‬دم * اب <[‬
‫‪k‬ر و* ‪6 }<N "<a‬اء‪ ،‬وه ‪ %R‬ورد ا راة ‪g }<N‬دم‪ G ،‬أ(‪V‬ل ا ا وح‬
‫ ' ‪g‬دم وزو ‪ ،‬وّ<‪ G‬ا ‪g 2>$7‬دم آ * ا ‪ S$k * (4‬و‪6‬ف‪ ،‬وو‪4 Sa‬د‬
‫ا ' وا‪ /R‬واو‪1‬ت‪ G ،‬أ(‪g [< O V‬دم ا >‪ E‬ا &‪ 234‬ا ‪ /‬وض ا "‪%‬دة ‪(J‬ا‪/‬‬
‫ا ‪ G ،2C<:‬أ* ا ا ‪=' 2>$7‬د ‪I‬دم '=‪4‬وا إ‪) F‬هد‪ (2#‬وه إ<‪ ،4=' G (i s‬إذ ‪1‬ل‬
‫‪ &<N‬ا * (ر و‪g }<N‬دم * اب >‪ n‬أ‪T 4=3‬د‪ -‬ا و "‪ ،‬وه‪*L G‬ن ‪U‬ة * "‪4‬‬
‫ا ت و ‪A‬اب وا "&ب‪ ،‬ت ‪4‬ه‪ G‬ا(&ل ‪ F‬ا(‪4‬ر وء‪ 4" sC ،‬ا ت & * ‪G‬‬
‫إ [ ‪ G " 0 Ng‬ا(ار "‪ 4‬أن &‪ ST‬ا "ا ‪ G‬ا را(‪ 2‬ا '‪V< 0 ،2"%‬ان ا ‪.‬ي ‪#‬ه‪4‬‬
‫(= ا 'ء‪ ،‬وإن آ(‪ O‬ا ‪ 2%f sC‬و‪4<:* 26 [&% ['6‬ة ا "‪ ،G‬و& (اع‬
‫ا "‪.‬اب إن آ(‪ ،2A%N O‬و‪.‬اب ا ‪> sC‬ن "‪ /%.‬ا ر أو ‪>* /'%6‬ن ‪ F‬هاء ‪،‬‬
‫"‪.‬اب ا ‪ sC‬ه ‪/T‬ه * أدران ا ‪(.‬ب ‪i‬ن ‪ * O0<N‬ا ‪(.‬ب و‪ O"T1‬ا "ا ‪ G‬ا را(‪ 2‬‬
‫‪1‬‬
‫*‪4‬ة ‪. S* E3‬ا‪ ،/‬و‪ O<k‬إ [ ا ‪V‬ان زن *ة أ‪N‬ى‪.‬‬
‫و ا ‪C‬ة ا '‪W 2U‬ا ا ‪3‬ل ‪ 6‬ا "‪4‬ان ‪ U -‬زآ‪ ،‬و "<‪ Ng -‬أ(‪، G/$%‬‬
‫و‪k‬روا "ن ‪ 2Q0‬ا ‪4‬ا‪ ،2$‬ون ‪ 6‬ا "‪4‬ان ار‪ 4" 3 OT%‬ا '‪ 4‬ا ' ‬
‫(‪ /‬اردن‪ ? . ،‬ا ‪ /T‬ء وا "‪ 4‬ا ‪ -‬ا =ر‪ * 2‬أ‪3‬س ‪4&" G/ ،G/3&f‬ون ان‬
‫ا ‪7‬ك ّ‪ 4‬ا ‪ U %‬زآ‪ ،‬وه‪.‬ا ا "‪ 4‬ا ‪.‬ه‪4 %‬ه‪ G‬ه ه ‪%‬د‪ G/‬و'(‬
‫ا ‪*& ،2`%0‬ن "‪ - B& 4‬ا =ر‪ 2‬أده‪ G‬ا ‪7N 2'$‬ل ا "م‪ ،‬وا ‪2`%0‬‬
‫‪4‬ه‪J#( G‬ت أ‪ G ً33‬ا ر أي ‪ G‬اآان ا "<‪ ،‬و*‪ [< O V( /‬أول أ(‪ G/$%‬وه ‪g‬دم‬
‫‪ *4‬ء ا ‪7‬ك *<> ه‪ ،%‬ا ‪.‬ي أ[ ><ت ا ‪ * }U‬ا "‪ /T‬إ [ ‪g‬دم‪ 4" ? . ،‬ا ‪CT‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬ه‪ً+k G‬ا آ '= ا‪ 3‬ا ‪ G‬ا ر ا "<‪.‬‬
‫و‪.‬آ ‪ =( G<3‬أن ا ‪W 2Q0‬ا ‪ 6‬ا "‪4‬ان وآ(ا <'‪6 T‬ل (‪ /‬ا‪F‬ردن‪،‬‬
‫و(=‪ 2‬ا &‪ S‬ا و*( ه وا ا [ ا "اق و‪>3‬ا =(‪ E‬ا ‪ -‬ا =ر‪ 2‬و*ر‪3‬ا &‪4‬ة ا ‪/T‬‬
‫‪ 1‬ا ‪ 4% 'U‬ا زاق‪ ،‬ا

‪ ً # t/4‬و‪ ..ًX‬ص ‪37‬‬
‫‪ 2‬ا ‪40‬ر ا '}‪.‬‬
‫‪101‬‬
‫وا "‪ 4‬وا ‪&T‬س ‪4&" 2 G/‬ون أن ‪ 6‬ا "‪4‬ان ه ا ‪ %‬و*ا ‪4‬ون ا م ا "اق‬
‫‪1‬‬
‫‪ G3‬ا ‪4‬ا‪ $‬و ‪g 2=/ G/+‬را*‪.2‬‬
‫وا ‪ 2`%0‬أ‪4 OU%k‬ه‪ /< ' 23 G‬ا ‪g 4/ .* 2Q0‬دم ‪ ،U 6‬وه ‪ 2A‬ا ‪U‬ة‬
‫ا =‪44‬ة * ‪7N‬ل ا)ن أ(‪V‬ل * " ‪ G‬ر(‪g [< 2‬دم وا(‪%‬ء‪ ،‬و "‪ 2‬ه ا ‪46‬‬
‫* ‪7N‬ل ‪1‬اءة آ‪ G/‬ا &‪4‬س )آ‪V‬ا ر( ا ‪.‬ي " ‪ G‬ا(‪%‬ء * ‪g‬دم ‪ U [6‬وه‪.‬ا ا >ب‬
‫* ‪ G‬إ [ ا "‪ ،2‬و ا ‪UC0‬ت او [ * آ‪ 4= G/‬ا‪I‬ت ا ‪ G3 :2‬ا ‪ U‬ا "‪ GW‬ه‬
‫ا <? *‪ .‬ازل‪ F ><* GW R O ،‬أب و‪ F‬و ‪ ،4‬و‪# F‬رآ *<> أ‪%* ،46‬رك ه‬
‫‪2‬‬
‫ آ ز*ن‪ * ،‬د *‪ .‬ا &‪4‬م ق إ [ ا‪.4‬‬
‫وآ‪ G/‬ا &‪4‬س ‪ G n0‬ا ر وه ‪ G‬ا ‪ 4<:‬وا ‪ G‬ا ‪7W‬م وآ‪ > 2C‬ا >اآ‪ E‬وا ‪s#‬‬
‫وا &‪ ،‬و‪4U‬ث ‪ }<N‬ا ‪ 2>$7‬و*‪ 0‬ا ‪ 4" sC‬ا ت‪ ،‬وأ( )ن > ا ‪[< E<+‬‬
‫‪1‬ى ا ‪7W‬م ا ‪#‬ة‪*L G/ ،‬ن &ى ا ر و*&<‪1 /‬ى ا ‪7W‬م‪ ،‬وه‪ 4" G‬ا "‪U%0 4‬ن‬
‫أء ا ر‪ ،‬وه‪.‬ا ‪ E1‬إ [ ‪ * 4" 46‬اآ‪fT:* n#‬ت ‪1‬ان ‪R‬ل ا ‪ U%‬ا ‪o6 ،O‬‬
‫أن * <? ا >‪C#‬ت ا اآ‪ OC#‬إ‪ ' 2a‬ا راة‪ G " ،‬ا =‪ 2‬ا ‪/‬د‪ 2‬ا آ(‪O‬‬
‫" <[ * ‪4%‬و <? ا ‪ 2&T‬ا "‪V‬و ‪ o6 ،2‬آ(‪ /'C( %" O‬أء ا ر وأ(‪k G/‬اع‬
‫*‪1 S‬ى ا ‪7W‬م وا ‪ * #‬ا ‪ #%‬وا &ى ا‪N‬ى‪ ،‬و‪A 41‬وا <[ ك ‪44 sT+‬ة <‪/T‬‬
‫‪3‬‬
‫ ‪ً4" s‬ا ا ‪+‬رة ا اآ‪ / OC#‬ا <‪ ،n$C‬و‪ 41‬ذآه‪C3 G‬س آ ‪6‬وب ا ‪/‬د‪.‬‬
‫و‪4%‬و أن ا ‪L‬ر‪ N‬ا '< و<ء ا ‪4 G 'C‬رآا *ً *ه‪ 2‬ا ‪ 2(4‬ا ‪* A> ،2Q0‬‬
‫<ء ا '< وا ‪ 'C‬ا‪%‬وه ‪%‬دة <>اآ‪ E‬وا =م‪ ،‬ن ا* ‪ 41‬ا‪ G< B<N‬وا‬
‫ "ا ‪ G‬ا را(‪ 2‬ا ‪.‬آرة أدت ا ‪ 2Q0‬وآ‪ G/%‬أ(‪ /‬ا >اآ‪ E‬وا =م‪* ،‬ه‪% 2/ G‬دة‬
‫‪ 7‬ذآ ا ‪ O3/C‬أ(‪U. G/‬ن >آ‪ E‬ا ‪V‬هة و <& > ‪F S%T‬‬
‫ا >اآ‪ ،E‬ا ‪ً A* G4‬‬
‫د <[ ذ ?‪ ،‬وهك * آ‪C‬ه‪ G‬وأ‪ G/ N‬ا ‪ 46‬وا‪%‬ه‪#* G‬آ "&‪4‬ون ‪J‬‬
‫ا =م‪ ،‬وهك * ا‪%‬ه‪ * G‬أه ا >ب ن ‪ G/‬آً *&‪"4 ً34‬ن ا =‪ 2V‬آ ‪/‬د‬
‫وا ‪0‬رى‪ ،‬و‪ 41‬ا‪4‬وا ذ ? <[ ‪ 'C‬ا‪ 4& ،2I‬ء ‪ 'C‬ا &‪ 'C 4 %f‬ا‪2I‬‬
‫ا ‪#‬ر إ ‪3 /‬رة ا ‪&%‬ة * (‪:0‬‬
‫‪ .G<3 ،=( 1‬ا

‪ t/4‬ا
ا‪ H‬ن‪ .‬وت‪ :‬دار ا >ز اد‪ .1997 .2‬ص‪33‬‬
‫‪ 2‬ا >‪ V‬ا "‪ GW‬ا
‪5‬ب ا
س
‪ t/4+‬ا ‪4‬ا‪ .2$‬آ@ا ر‪4+ ./‬اد ‪2006‬‬
‫‪Collins. J. Apocalypticism in the Dead Sea Scrolls. New York: Routledge, 1997 3‬‬
‫‪102‬‬
‫" ا‪ n<N‬ا '<‪ n‬ا ‪& ،Q0‬ل ا '‪4‬ي‪ :‬ه‪ * G‬أه ا >ب‪ ،‬و‪1‬ل أ ‪J F :2C6‬س ‪G/U$.‬‬
‫و*آ‪ ،G/$'( 2U‬و‪ :1‬ه‪1 G‬م "‪4%‬ون ا ‪ ،2>$7‬و‪<0‬ن إ [ ا &‪ ،2<%‬و&أون ا ‪V‬ر‪ ،‬و‪<0‬ن‬
‫ا ‪1 G ،s:‬ل‪ :‬وا ‪.‬ي ‪.* * 0U‬ه‪ G/%‬أ(‪46* G/‬ون *"&‪4‬ون ‪ J‬ا =م وأ(‪ ،2 " /‬و ‪./‬ا‬
‫‪1‬‬
‫أ[ أ ‪ 4"3‬ا)‪:Tk‬ي >‪C‬ه‪."G‬‬
‫و ا ا‪ S1‬أن ا ا ‪ G4‬ذآ ا ‪ O3/C‬أن ‪ 2Qk * 2‬ا "اق آ(‪ S4 O‬ا =‪ 2V‬آ‪J‬ه‬
‫‪2‬‬
‫ا >ب وذ ? ‪ 4/‬ا ‪ 2C<:‬ا ‪*J‬ن‪.‬‬
‫وآ‪ V‬إ(‪ 2"* [< E0 G/‬ا) او‪ 46‬ا ‪ } :‬و<[ إدراك ‪ G‬ا ر ا ‪2Q0 ،4 :‬‬
‫"&‪J 4‬ن ا ‪ } :‬وا‪ 46‬أز ‪ F‬أول د‪ -‬و‪ G -V* ،2/( F‬ا دة وا ‪ 2"%T‬وه <‪2‬‬
‫و د ا‪R‬ء‪.‬‬
‫وآ<‪' J%k 2‬ن ا "ب "‪N" :‬ج * د إ [ ‪ ،"Ng‬أي ا(& و‪U‬ل‪ ،‬و‪ 41‬ا‪ G/‬أه‬
‫‪ 1‬ا ‪3‬ل ‪4‬ا‪ 2‬د ‪ J%k (J‬د ‪ 1‬أي ‪N‬ج د أ ‪4‬اد‪ -‬وأ‪ ،$‬وآ(‪O‬‬
‫ا "ب &ل أ‪ J%k G<3‬أي *ل ا ‪ > 3.4‬ار ا(‪. * /‬ر ‪ E%k‬اي ‪ E>3‬ا ء‬
‫ن ا‪'`F‬ل وا "‪ * 4‬ه &‪.G/4‬‬
‫وا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م آ(‪0 O‬م ‪ /R‬ر*‪Z‬ن‪ 4& ،‬آن ‪ J‬ه‪.‬ا ا ‪ /#‬آ‪%‬ا ً و‪2‬‬
‫ب ا =ه<‪ 4& ،2‬آن *‪ (34& G/‬و"‪ (W‬و"ن ا ‪"T‬م وا ‪#‬اب و *ر‪23‬‬
‫ا =‪ s‬أ‪ ،(6‬و>دون ‪*U‬ن ا &ل آ‪ /R‬ا ‪U‬م‪ ،‬و ‪ * s‬ا '‪+‬ب أن >ن ‪k‬م‬
‫‪4‬‬
‫‪ /R‬ر*‪Z‬ن و&‪ 4 '4‬ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م ه * ‪ J‬ا ‪.2Q0‬‬
‫ &‪ 4‬ا(‪#‬ت ا ‪ c" 2Q0‬ا &‪ $%‬ا "‪ 2‬وآن ‪ [< J G/‬ا "ب و<[ أه ا ‪4& ،‬‬
‫آن * ا "ب * <‪ 2Q0‬و"‪34& G/Z‬ن "‪ c‬ا >اآ‪ E‬و>*(‪ ،/‬و"&‪4‬ون أ(اء‬
‫و&ل ‪ G<3‬ا ‪U‬ت أن ا ‪2Q0‬‬ ‫‪5‬‬
‫ا زل وأ(‪ /'C(J 2 " /‬و& ن *‪ (T‬ء ا >اآ‪.E‬‬
‫(&<ا ا ><‪4‬ا( <م ا ‪. ?<C‬ه‪ G/%‬آن *‪.‬ه‪ E‬ا ><‪4‬ا(‪ ،‬و آن ا "ب <[ ا‪0‬ل‬
‫'>ن ا ‪ }f‬ا ‪ً4" s< 2N‬ا أن >ن ‪R‬ء * <م ا ‪' 41 ?<C‬ب إ ‪}f G/‬‬
‫‪ 1‬ا &‪ .%f‬ا

‪ <D' V-‬ا‪5X‬م‪3 .‬رة ا ‪&%‬ة‪62 2g .‬‬
‫‪ 2‬ا ا ‪ .G4‬ا
‪ .P0D‬ص ‪386 -385‬‬
‫‪ .1‬ا *‪W‬ر‪<
.‬ن ا
ب‪* .‬دة )‪ - (J%k‬وا(‪ <D' :W‬ا
"‪ .‬ا ‪&%‬ة‪62 2g .‬‬
‫‪ -‬وا(‪ 'C :W‬ا &‪ .%f‬ا
‪ <D' V-‬ا‪5X‬م‪ .‬ا ‪&%‬ة ‪62‬‬
‫‪ 4% .2‬ا >‪ .<N ،G‬ا
‪?-‬ور ا
ر‪ K+
M‬ا ‪ .‬ص‪21‬‬
‫‪ .3‬ا &<&‪4#‬ي‪ 03 .‬ا‪F‬رب أ‪<3‬ب ا
ب‪ .‬ج ‪11 2UCk 18‬‬
‫‪103‬‬
‫ا ‪ 2"* > ،2Q0‬ا "ب <=م ‪ /<*> 2 &* > G‬ا ‪ 4& ،2Q0‬آن ‪.* G/‬ه‪G/%‬‬
‫‪1‬‬
‫و<‪ G/‬ا ‪0‬ر ا ‪ 2><C‬و*ا‪ ?< * /"a‬ا ‪%‬وج‪.‬‬
‫ه‪.‬ا و* ا ‪ OA‬أن "‪ c‬ا "ب ‪34ّ 1‬ا "‪ c‬ا =م وذآوه أ‪"R‬ره‪ ،G‬وا ‪ [< 4‬ذ ?‬
‫أ(‪ّ ' G/‬ا )"‪ 4%‬ا =‪ 4% ،G‬ا ‪ ،(A‬وذآ أه ا‪%N‬ر أن "‪[ّf c‬ء ‪34ّ 1‬ا ا ‪ A‬و‪،7/3‬‬
‫وأن ‪34ّ 1 G:‬ا ا ‪#‬ي‪ ،‬وأن "‪VN $%1 c‬ا‪ 2‬و‪ O34ّ 1 1‬ا ‪"#‬ى ا "‪%‬ر‪ ،‬وأن "‪c‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ G‬وآ(‪34ّ 1 2‬ا ا ‪4‬ان وا "ق‪.‬‬
‫‪ :ً
7‬ا
‪ .\\\\\\/ DB‬ا
ب‬
‫‪ 4‬ا ‪ o4U‬ا ‪ 46‬وا ‪V‬وح إ [ ‪%‬دة ا) ا ا‪i ،46‬ن ا "ب ‪ O' 41‬إ ‪G/‬‬
‫&‪ 4$‬ا ‪3 * 46‬ر‪ 2‬و<'‪7N * T‬ل ا ‪ (4‬ا ‪ 46‬ا ‪/‬د‪ 2‬وا '‪،2U‬‬
‫&‪ 4‬ش ا ‪/‬د ‪4‬ة *‪ }f‬ا =‪V‬ة ا "‪ * 2‬ا &ن اول ا ‪7‬دي‪ ،‬و‪4%‬و أن‬
‫أول ا‪T3‬ن <‪/‬د ‪7‬د ا "ب آن ‪ *4‬د* ا و*ن *<>‪ T'< G/‬ود*وا‬
‫ه><‪ G/‬م ‪70‬م ‪ 4/ G ،sT 4/‬ه‪4‬رن م ‪135‬م‪ c" 6 ،‬ا ‪/‬د‬
‫(=‪ ? . 2‬وا‪f3‬ا *‪4 }f‬ك و‪%‬ك وأم ا &ى و‪A‬ب و ‪> ،%N‬ن هك ‪4‬ة‬
‫‪/ $%1‬د‪ ?< O>3 2‬ا ‪ }f‬وآ(‪ [< 4" O‬ا ‪V‬را‪ ،2‬وهك * ا "ب * ‪41‬‬
‫‪/‬د (=‪= 2‬ورة ا ‪/‬د أو ‪ > ،G/"* C<6‬ا ‪/‬د ‪ >#‬م ‪(> G‬ا *‪ /‬آ‪ًA‬ا‬
‫‪ #‬د(‪ G/‬ا "ب ‪ O' /‬د(‪ ،2#% 2‬وآ(ا "‪%‬ون أ(‪ E"R G/'C‬ا‬
‫ا ‪:‬ص وأن `ه‪ }U' F G‬ه‪.‬ا ا <&‪ ،E‬ور`‪ G‬ذ ? ا‪ OT3‬ا ‪/‬د‪ 2‬أن =‪/'C 4‬‬
‫‪3‬‬
‫*‪41 f‬م ا ‪ 4/‬ا <? ذي (اس ‪4‬ا‪ 2‬ا &ن ا 'دس ا ‪7‬دي‪.‬‬
‫ﻭﻴﺫﻜﺭ ﺍﻝﻴﻌﻘﻭﺒﻲ ﻓﻲ ﺘﺎﺭﻴﺨﻪ ﺃﻥ ﺃﻗﻭﺍﻤﹰﺎ ﻤﻥ ﺍﻝﻌـﺭﺏ ﻗـﺩ ﺘﻬـﻭﺩﺕ‪ ،‬ﻨﺘﻴﺠـﺔ ﻻﺨـﺘﻼﻁ ﺍﻝﻌـﺭﺏ‬
‫ﻭﺘﻌﺎﻴﺸﻬﻡ ﻤﻊ ﺍﻝﻴﻬﻭﺩ ﻭﺍﺤﺘﻜﺎﻜﻬﻡ ﺒﻬﻡ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻭل‪" :‬ﻓﺄﻤﺎ ﻤﻥ ﺘﻬـﻭﺩ ﻤـﻥ ﺍﻝﻌـﺭﺏ ﻓـﺎﻝﻴﻤﻥ ﺒﺄﺴـﺭﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻷﻥ ﺘ ‪‬ﺒﻊ ﺤﻤل ﺤﺒﺭﻴﻥ ﻤﻥ ﺃﺤﺒﺎﺭ ﺍﻝﻴﻬﻭﺩ‪ ،‬ﻓﺄﺒﻁل ﻋﺒﺎﺩﺓ ﺍﻷﻭﺜﺎﻥ‪ ،‬ﻭﺘﻬﻭﺩ ﻤـﻥ ﺍﻝـﻴﻤﻥ ﻗـﻭﻡ ﻤـﻥ‬
‫‪ .4‬ا ‪U‬ت‪ .G<3 ،‬ص ‪82‬‬

‫‪ 4% ،G 3 .5‬ا "‪' .VV‬ر& ا
ب ‪ !"#‬ا م‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.426‬‬
‫‪ .1‬اد‪ .< ،‬ا
‪ .!4D‬ج‪ .6‬ص ‪523‬‬
‫‪104‬‬
‫ﺍﻷﻭﺱ ﻭﺍﻝﺨﺯﺭﺝ ﺒﻌﺩ ﺨﺭﻭﺠﻬﻡ ﻤﻥ ﺍﻝـﻴﻤﻥ ﻝﻤﺠـﺎﻭﺭﺘﻬﻡ ﻴﻬـﻭﺩ ﺨﻴﺒـﺭ ﻭﻗﺭﻴﻅـﺔ ﻭﺍﻝﻨﻀـﻴﺭ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻜﻤﺎ ﺘﻬﻭﺩ ﻗﻭﻡ ﻤﻥ ﺒﻨﻲ ﺍﻝﺤﺎﺭﺙ ﺒﻥ ﻜﻌﺏ ﻭﻗﻭﻡ ﻤﻥ ﻏﺴﺎﻥ ﻭﻗﻭﻡ ﻤﻥ ﺠﺫﺍﻡ"‪.‬‬
‫و "<} '‪7 O<+<+ /(i 2U‬د ا "ب‪ ،‬وآن ا ‪#%‬ون * ا &ون او [‬
‫ا ‪7‬د‪ 2‬و ا ‪C‬ة ا ‪' 2 T(V%‬ون إ [ ‪7‬د ا "ب ‪ #‬ا '‪ 2U‬وا ‪،/ #%‬‬
‫ ‪ ? .‬ا(‪#‬ت ا '‪ c" 2U‬ا &‪ $%‬ا "‪R 2‬ل وو‪ B3‬ا =‪V‬ة ا "‪2‬‬
‫إ‪ 2a‬إ [ ا ‪=( 3 F‬ان‪ ،‬و(=‪ 2‬ا '‪7 2U‬د ا "ب ‪0‬ت‬
‫"‪ c‬ا &‪ $%‬ا "‪ ،2‬ﻭﺍﻨﺘﺸـﺭﺕ ﺍﻝﻤﺴـﻴﺤﻴﺔ ﺒـﻴﻥ ﺍﻝﻌـﺭﺏ ﺍﻝﻤﻘﻴﻤـﻴﻥ ﻓـﻲ ﺍﻝﺸـﺎﻡ ﻻ ﺴـﻴﻤﺎ‬
‫ﺍﻝﻐﺴﺎﺴﻨﺔ ﻋﻤﺎل ﺍﻝﺒﻴﺯﻨﻁﻴﻴﻥ‪ ،‬ﺇﺫ ﻗﺎﻡ ﺍﻝﻐﺴﺎﺴـﻨﺔ ﺒـﺩﻭﺭﻫﻡ ﻓـﻲ ﻨﺸـﺭﻫﺎ ﺒـﻴﻥ ﻋـﺭﺏ ﺍﻝﺤﺠـﺎﺯ‬
‫ﺠﻴﺭﺍﻨﻬﻡ‪ ،‬ﻭﻗـﺩ ﺘﺴ‪‬ـﺭﺒﺕ ﺍﻝﻨﺼـﺭﺍﻨﻴﺔ ﺇﻝـﻰ ﻋـﺭﺏ ﺸـﻤﺎل ﺍﻝﺠﺯﻴـﺭﺓ ﻻﺘﺼـﺎﻝﻬﻡ ﺒـﺎﻝﻌﺭﺏ‬
‫ﺍﻝﻤﺴﻴﺤﻴﻴﻥ ﻓﻲ ﺒﻼﺩ ﺍﻝﺸﺎﻡ‪.‬‬
‫ﻭﻜﺎﻥ ﻤﻥ ﺒﻴﻥ ﺴﻜﺎﻥ ﻤﻜﺔ ﻨﻔﺭ ﻗﻠﻴـل ﻤـﻥ ﺍﻝﻨﺼـﺎﺭﻯ ﻜﻭﺭﻗـﺔ ﺒـﻥ ﻨﻭﻓـل‪ ،‬ﻭﻋﺒﻴـﺩ ﺍﷲ ﺒـﻥ‬
‫ﺠﺤﺵ‪ ،‬ﻭﻋﺜﻤﺎﻥ ﺒﻥ ﺍﻝﺤﻭﻴﺭﺙ‪ ،‬ﻭﻗﺩ ﺫﻜﺭ ﺍﻝﻴﻌﻘﻭﺒﻲ ﻤـﻥ ﺘﻨﺼـﺭ ﻤـﻥ ﺍﻝﻌـﺭﺏ ﺇﺫ ﻗـﺎل‪" :‬ﺃﻤـﺎ‬
‫ﻤﻥ ﺘﻨﺼﺭ ﻤﻥ ﺃﺤﻴﺎﺀ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻓﻘﻭﻡ ﻤﻥ ﻗﺭﻴﺵ ﻤﻥ ﺒﻨـﻲ ﺃﺴـﺩ ﺒـﻥ ﻋﺒـﺩ ﺍﷲ ﺍﻝﻌـﺯﻯ ﻭﻤـﻨﻬﻡ‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻥ ﺒﻥ ﺍﻝﺤﻭﻴﺭﺙ ﻭﻭﺭﻗﺔ ﺒﻥ ﻨﻭﻓل‪ ،‬ﻭﻤﻥ ﺒﻨﻲ ﺘﻤﻴﻡ‪ :‬ﺒﻨـﻭ ﺍﻤـﺭﺉ ﺍﻝﻘـﻴﺱ ﺒـﻥ ﺯﻴـﺩ ﻤﻨـﺎﺓ‪،‬‬
‫ﻭﻤﻥ ﺭﺒﻴﻌﺔ‪ :‬ﺒﻨﻭ ﺘﻐﻠﺏ‪ ،‬ﻭﻤﻥ ﺍﻝﻴﻤﻥ ﻗﺒﺎﺌل ﻁﻴ‪‬ـﻲﺀ ﻭﻤـﺫﺤﺞ ﻭﺒﻬـﺭﺍﺀ ﻭﺴـﻠﻴﺦ ﻭﺘﻨـﻭﺥ ﻭﻝﺨـﻡ‬
‫‪2‬‬
‫ﻭﻏﺴﺎﻥ"‪.‬‬
‫ﻭﻨﺘﻴﺠﺔ ﻝﻬﺫﺍ ﺍﻝﻤﺩ ﺍﻝﺘﻭﺤﻴﺩﻱ ﺍﻝﺠﺩﻴﺩ ﻓﻲ ﺒﻼﺩ ﺍﻝﻌـﺭﺏ‪ ،‬ﻅﻬـﺭﺕ ﻗﺒـل ﺍﻹﺴـﻼﻡ ﺤﺭﻜـﺔ ﺩﻴﻨﻴـﺔ‬
‫ﺃﺼﺤﺎﺒﻬﺎ ﺠﻤﺎﻋﺔ ﻤﻥ ﻋﻘﻼﺀ ﺍﻝﻌﺭﺏ‪ ،‬ﺴﻤﺕ ﻨﻔﻭﺴﻬﻡ ﻋﻥ ﻋﺒـﺎﺩﺓ ﺍﻻﻭﺜـﺎﻥ‪ ،‬ﻭﻝـﻡ ﻴﺠﻨﺤـﻭﺍ ﺇﻝـﻰ‬
‫ﺍﻝﻴﻬﻭﺩﻴﺔ ﺃﻭ ﺍﻝﻨﺼﺭﺍﻨﻴﺔ‪ ،‬ﺇﻨﻤﺎ ﻗـﺎﻝﻭﺍ ﺒﻭﺤﺩﺍﻨﻴـﺔ ﺍﷲ‪ ،‬ﻭﻴﻌـﺭﻑ ﻫـﺅﻻﺀ ﺒﺎﻝﺤﻨﻔـﺎﺀ ﺃﻭ ﺍﻷﺤﻨـﺎﻑ‪،‬‬
‫ﻷﻨﻬﻡ ﻨﺒﺫﻭﺍ ﻋﺒﺎﺩﺓ ﺍﻻﻭﺜﺎﻥ‪ ،‬ﻭﺩﻋﻭﺍ ﺇﻝﻰ ﻋﺒﺎﺩﺓ ﺇﻝـﻪ ﻭﺍﺤـﺩ ﺨـﺎﻝﻕ ﺍﻝﺴـﻤﺎﺀ ﻭﺍﻷﺭﺽ‪ 3.‬ﻭﺍﻝـﺫﻱ‬
‫ﻴﻬﻡ ﻓﻲ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻔﺼل ﻫﻭ ﺘﺒﻴﺎﻥ ﺃﻥ ﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴﺔ ﺍﻝﺘﻭﺤﻴﺩﻴـﺔ ﻜﺎﻝﻴﻬﻭﺩﻴـﺔ ﻭﺍﻝﻨﺼـﺭﺍﻨﻴﺔ‪ ،‬ﺠـﺎﺀﺕ ﺇﻝـﻰ‬
‫ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻤﻥ ﺒﻼﺩ ﺍﻝﺸﺎﻡ ﻭﺘﺴﺭﺒﺕ ﺇﻝﻰ ﺒﻌﻀﻬﻡ‪.‬‬
‫ﻭﺍﺘﺒﺎﻉ ﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴﺔ ﺘﻌﻨﻲ ﻤﻠﺔ ﺍﻝﻨﺒﻲ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ‪ ،‬ﻭﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴﺔ ﺘﻨﺎﺩﻱ ﺒﺎﻹﻴﻤـﺎﻥ ﺒﻭﺤﺩﺍﻨﻴـﺔ ﺍﷲ ﻭﻨﺒـﺫ‬
‫ﺍﻷﺼﻨﺎﻡ‪ ،‬ﻭﻫﺫﻩ ﺍﻷﻤﻭﺭ ﻗﺩ ﺩﻋﺎ ﺇﻝﻴﻬﺎ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻋﻨﺩﻤﺎ ﺍﻨﻁﻠﻕ ﻤﻊ ﺃﺴﺭﺘﻪ ﻤﻥ ﻤﺩﻴﻨـﺔ ﺃﻭﺭ ﺍﻝﻜﻠـﺩﺍﻨﻴﻴﻥ‬
‫‪ .1‬ا "&‪ ،‬أ‪ 46‬أ "&ب‪' .‬ر& ا

‪ ./‬ا =‪#* :n‬رات ا >‪ 2%‬ا ‪4U‬ر‪ -1964 .2‬ج‪ ،1‬ص ‪226‬‬
‫‪ .2‬ا "&‪' .‬ر& ا
‪ ./‬ج‪ .1‬ص‪.227‬‬
‫‪ .2‬ا ‪ .4U* ،ET:‬ا
ب ا
‪-‬ه‪ ،+‬ص ‪32‬‬
‫‪105‬‬
‫ﻤﺘﻭﺠﻬﹰﺎ ﺇﻝﻰ ﺤﺭﺍﻥ ﺒﺤﺴﺏ ﻤﺎ ﻭﺭﺩ ﻓﻲ ﺍﻝﺘﻭﺭﺍﺓ ‪ ،1‬ﺜﻡ ﻤﻥ ﺤﺭﺍﻥ ﺃﻤﺭﻩ ﺍﻝﺭﺏ ﺃﻥ ﻴﺫﻫﺏ ﺇﻝـﻰ ﺃﺭﺽ‬
‫ﻜﻨﻌﺎﻥ‪ ،‬ﻓﺘﺭﻙ ﺒﻴﺕ ﺃﺒﻴﻪ ﺤﺎﺯﺭ ﻭﻋﺸﻴﺭﺘﻪ ﻭﺫﻫﺏ ﻭﺘﻐﺭﺏ ﻓﻲ ﺃﺭﺽ ﻜﻨﻌﺎﻥ‪ ،‬ﻭﻜﺎﻥ ﺍﻝﻜﻨﻌﺎﻨﻴﻭﻥ ﺤﻴﻨﺌﺫ‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﻲ ﺍﻷﺭﺽ ﻓﺒﻨﻰ ﻤﺫﺒﺤﹰﺎ ﻝﻠﺭﺏ ﻓﻲ ﺸﻜﻴﻡ‪ ،‬ﻭﻤﺫﺒﺤﹰﺎ ﺃﺨﺭ ﻓﻲ ﺒﻴﺕ ﺃﻴل ﻭﺩﻋﺎ ﺒﺎﺴﻡ ﺍﻝﺭﺏ ﺍﻝﻭﺍﺤﺩ‪.‬‬
‫ﻭﺒﺩﺍﻴﺔ ﺩﻋﻭﺓ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻝﻌﺒﺎﺩﺓ ﺍﻝﺭﺏ ﺍﻝﻭﺍﺤﺩ ﻭﺭﻓﺽ ﺴﻭﺍﻩ ﺒﺩﺃﺕ ﻓﻲ ﺤﺭ‪‬ﺍﻥ ﺸﻤﺎل ﺴﻭﺭﻴﺔ‪ ،‬ﺜـﻡ ﺇﻝـﻰ‬
‫ﻓﻠﺴﻁﻴﻥ ﺤﻴﺙ ﺨﺘﻡ ﺍﻝﻨﺒﻲ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺭﺴﺎﻝﺘﻪ ﺍﻝﻭﺤﺩﺍﻨﻴﺔ ﺒﺈﻗﺎﻤﺔ ﻤﺫﺒﺢ ﻝﻠﺭﺏ ﻓﻲ ﺸﻜﻴﻡ‪ -‬ﻨﺎﺒﻠﺱ ﺍﻝﻴـﻭﻡ‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻭﻤﺫﺒﺤﹰﺎ ﺁﺨﺭ ﺩﻋﺎﻩ ﻤﺫﺒﺢ ﺒﻴﺕ ﺃﻴل ﺃﻱ ﺒﻴﺕ ﺍﻝﺭﺏ ﺃﻴل‪.‬‬
‫ﻓﺎﻝﺤﻨﻴﻔﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﻌﻨﻲ ﻋﻨﺩ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﺍﺘﺒﺎﻉ ﻤﻠﺔ ﺍﺒﺭﺍﻫﻴﻡ‪ ،‬ﻅﻬﺭﺕ ﻓﻲ ﺒﻼﺩ ﺍﻝﺸﺎﻡ ﻜﺎﻝﻴﻬﻭﺩﻴﺔ ﻭﺍﻝﻨﺼﺭﺍﻨﻴﺔ‪،‬‬
‫ﻭﺘﺄﺜﺭ ﺒﻬﺎ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻜﺘﺄﺜﺭﻫﻡ ﺒﻬﺎﺘﻴﻥ ﺍﻝﺩﻴﺎﻨﺘﻴﻥ‪ ،‬ﻭﻴﺒﺩﻭ ﺃﻥ ﺍﻹﻝﻪ ﺍﻝﻭﺍﺤﺩ ﺍﻝﺫﻱ ﺩﻋﺎ ﺇﻝﻰ ﻋﺒﺎﺩﺘﻪ ﺇﺒـﺭﺍﻫﻴﻡ‬
‫ﺜﻡ ﻤﻥ ﺒﻌﺩﻩ ﺇﺴﺤﻕ ﻭﻴﻌﻘﻭﺏ ﻫﻭ ﺃﻴل ﺍﻹﻝﻪ ﺍﻝﺴﺎﻤﻲ ﺍﻝﻤﻌﺭﻭﻑ ﻓﻲ ﺒﻼﺩ ﺍﻝﺸﺎﻡ‪.‬‬
‫ﻭﻋﻨﺩﻤﺎ ﻜﺎﻥ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻓﻲ ﻓﻠﺴﻁﻴﻥ ﺍﺴﺘﻘﺒﻠﻪ ﻤﻠﻙ )ﺃﻭﺭﺸﻠﻴﻡ( ﻤﻠﻜﻲ ﺼﺩﻕ‪ ،‬ﻭﻜﺎﻥ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻤﻠﻙ ﻤﺅﻤﻨﹰﺎ ﺒﺈﻝﻪ‬
‫ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺤﻴﺙ ﻜﺎﻥ ﻜﺎﻫﻨﹰﺎ ﻤﻘﺩﺴﹰﺎ ﻤﻥ ﻜﻬﻨﺔ ﺃﻴل‪ ،‬ﺘﻘﻭل ﺍﻝﺘﻭﺭﺍﺓ‪" :‬ﻭﻤﻠﻜﻲ ﺼﺎﺩﻕ ﻤﻠﻙ ﺃﻭﺭﺸﻠﻴﻡ ﺃﺨﺭﺝ‬
‫ﺨﺒﺯﹰﺍ ﻭﺨﻤﺭﺍﹰ‪ ،‬ﻭﻜﺎﻥ ﻜﺎﻫﻨﹰﺎ ﻝﻺﻝﻪ ﺍﻝﻌﻠﻲ‪ ،‬ﻭﺒﺎﺭﻜﻪ ﻭﻗﺎل ﻤﺒﺎﺭﻙ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻤـﻥ ﺍﻹﻝـﻪ ﺍﻝﻌﻠـﻲ ﻤﺎﻝـﻙ‬
‫ﺍﻝﺴﻤﻭﺍﺕ ﻭﺍﻷﺭﺽ‪ ،‬ﻭﻤﺒﺎﺭﻙ ﺍﻹﻝﻪ ﺍﻝﻌﻠﻲ ﺍﻝﺫﻱ ﺃﺴﻠﻡ ﺃﻋﺩﺀﻙ ﻓﻲ ﻴﺩﻙ‪ ،‬ﻭﺃﻋﻁﺎﻩ ﻋﺸـﺭﹰﺍ ﻤـﻥ ﻜـل‬
‫‪4‬‬
‫ﺸﻲﺀ"‪.‬‬
‫ﻭﺍﻝﺫﻱ ﻴﺩﻋﻡ ﺍﻝﺭﺃﻱ ﻓﻲ ﻜﻭﻥ ﺃﻴل ﻫﻭ ﺇﻝﻪ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ‪ ،‬ﺃﻨﻪ ﻋﻨﺩﻤﺎ ﺘﺯﻭﺝ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻤﻥ ﻫﺎﺠﺭ ﺍﻝﻤﺼـﺭﻴﺔ‬
‫ﻼ ﺴﻤ‪‬ﻲ ﺇﺸﻤﺎﻉ ﺃﻴل ﺃﻱ ﺍﺴﻤﻊ ﺃﻴل ‪ ،‬ﻭﻫﺎﺠﺭ ﺘﺩﻋﻭ ﻫـﺫﺍ‬
‫ﺃﻤﺔ ﺯﻭﺠﺘﻪ ﺴﺎﺭﺓ ﺍﻝﻌﺎﻗﺭ‪ ،‬ﺃﻨﺠﺒﺕ ﻝﻪ ﻁﻔ ﹰ‬
‫ﺍﻹﻝﻪ ﺒﺎﻻﺴﻡ ﺃﻴل ﻋﻨﺩﻤﺎ ﻅﻬﺭ ﻝﻬﺎ ﻤﺒﺸﹼﺭﹰﺍ ﺒﻐﻼﻡ ﺍﺴﻤﻪ ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل‪ ،‬ﺤﺴﺏ ﻤﺎ ﻭﺭﺩ ﻓﻲ ﺍﻝﺘﻭﺭﺍﺓ‪ ":‬ﻓﺩﻋﺕ‬
‫‪5‬‬
‫ﺍﺴﻡ ﺍﻝﺭﺏ ﺍﻝﺫﻱ ﺘﻜﻠﻡ ﻤﻌﻬﺎ‪ ،‬ﺃﻨﺕ ﺃﻴل ﺭﺌﻲ‪ ،‬ﻷﻨﻬﺎ ﻗﺎﻝﺕ ﺃﻫﻬﻨﺎ ﺭﺃﻴﺕ ﺒﻌﺩ ﺭﺅﻴﺔ"‪.‬‬
‫ﻭﻜﻤﺎ ﻋﺒﺩ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺍﻹﻝﻪ ﺃﻴل ﻭﺃﻗﺎﻡ ﻝﻪ ﻤﺫﺒﺤﹰﺎ ﺴﻤ‪‬ﺎﻩ ﺒﻴﺕ ﺃﻴل‪ ،‬ﻜﺫﻝﻙ ﻓﻌل ﺒﻨﻭﻩ ﻭﺃﺤﻔﺎﺩﻩ‪ ،‬ﻓﻬـﺎ ﻫـﻭ‬
‫‪6‬‬
‫ﻴﻌﻘﻭﺏ ﻓﻲ ﺃﺭﺽ ﻜﻨﻌﺎﻥ ﻴﺘﻭﺠ‪‬ﻪ ﺒﺎﻝﻌﺒﺎﺩﺓ ﺇﻝﻰ ﺍﻹﻝﻪ ﺃﻴل ﻭﺤﺩﻩ‪ ،‬ﺇﻝﻪ ﺃﺒﻴﻪ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻭﺃﺒﻴـﻪ ﺇﺴـﺤﻕ‪،‬‬
‫ﻭﻴﻨﺒﺫ ﻋﺒﺎﺩﺓ ﺒﻌل ﻭﻋﺸﺘﺎﺭﻭﺕ‪ ،‬ﻭﻴﺼﺒﺢ ﺍﺴﻤﻪ ﺇﺴﺭﺍﺌﻴل ﺃﻱ ﺍﻝﺫﻱ ﺍﺼﻁﻔﺎﻩ ﺃﻴل ﺃﻭ ﺃﺴﻴﺭ ﺃﻴـل‪ ،‬ﻓﻘـﺩ‬
‫ﺠﺎﺀ ﻓﻲ ﺍﻝﺘﻭﺭﺍﺓ‪ ":‬ﻭﻅﻬﺭ ﺍﻝﺭﺏ ﻝﻴﻌﻘﻭﺏ ﺤﻴﻥ ﺠﺎﺀ ﻤﻥ ﻓﺩﺍﻥ ﺁﺭﺍﻡ ﻭﺒﺎﺭﻜﻪ‪ ،‬ﻭﻗﺎل ﺍﻝﺭﺏ ﻻ ﻴـﺩﻋﻰ‬
‫‪ .3‬ا
‪5‬ب ا
س‪ C3 .‬ا >‪10 0 .‬‬
‫‪ .4‬ا
‪4‬ر ا
<‪12 0 ./‬‬
‫‪.8-5 :2g .12 .. 5' D .3‬‬
‫‪ 4‬ا 'اح‪ ،‬اس‪K @I
.‬ر‪ .‬ص ‪356 ،355‬‬
‫‪ 5‬ا
‪5‬ب ا
س‪13:2g ،16 > C3 .‬‬
‫‪ -‬وا(‪Thompson .L.Thomas ,The Mythic Past ,Page 24 :W‬‬ ‫‪ 6‬ا
‪5‬ب ا
س‪9 :2g 32 > C3 .‬‬
‫‪106‬‬
‫ﺒﻌﺩ ﺍﺴﻤﻙ ﻴﻌﻘﻭﺏ ﺒل ﻴﻜﻭﻥ ﺍﺴﻤﻙ ﺇﺴﺭﺍﺌﻴل"‪ 1.‬ﻭﺒﻌﺩ ﺍﺨﺘﻴﺎﺭ ﻴﻌﻘﻭﺏ ﻷﻴل ﺇﻝﻬﹰﺎ ﻭﺍﺤﺩﺍﹰ‪ ،‬ﻴﻘـﻴﻡ ﻓـﻲ‬
‫ﺍﻝﻤﻜﺎﻥ ﺍﻝﺫﻱ ﻅﻬﺭ ﻝﻪ ﻫﺫﺍ ﺍﻹﻝﻪ ﻨﺼﺒﹰﺎ ﺃﻭ ﻋﻤﻭﺩﺍﹰ‪ ،‬ﻭﻴﺩﻋﻭ ﺍﺴﻡ ﺍﻝﻤﻜﺎﻥ ﺒﻴﺕ ﺃﻴل‪ ،‬ﻭﻴﻁﻠﺏ ﻤﻥ ﺃﻫـل‬
‫‪2‬‬
‫ﺒﻴﺘﻪ ﺃﻥ ﻴﺘﻁﹼﻬﺭﻭﺍ ﻭﺃﻥ ﻴﻌﺯﻝﻭﺍ ﺍﻵﻝﻬﺔ ﺍﻝﻐﺭﻴﺒﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﺒﻴﻨﻬﻡ‪.‬‬
‫ﻭﻴﺒﺩﻭ ﺃﻥ ﻤﻌﺘﻘﺩ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻭﺇﺴﺤﻕ ﻭﻴﻌﻘﻭﺏ ﻭﻤﻭﺴﻰ‪ ،‬ﺸﺎﺭﻙ ﻓﻴﻪ ﻋﺩﺩ ﻤﻥ ﺍﻝﺸﻌﻭﺏ ﻤﻥ ﺒﻴﻨﻬﻡ ﺍﻝﻌﺭﺏ‬
‫ﺴﻜﹼﺎﻥ ﺍﻝﺠﺯﻴﺭﺓ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻝﺫﻴﻥ ﻋﺭﻓﻭﺍ ﻓﻲ ﺍﻝﻘﺭﺁﻥ ﻭﺍﻝﺘﻭﺭﺍﺓ ﺒﺎﻹﺴـﻤﺎﻋﻠﻴﻴﻥ ﺃﺒﻨـﺎﺀ ﺇﺴـﻤﺎﻋﻴل ﺒـﻥ‬
‫ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ‪ ،‬ﻭﻗﺩ ﺒﻘﻲ ﻤﻌﺘﻘﺩﻫﻡ ﺴﺎﺌﺩﹰﺍ ﺤﺘﻰ ﻅﻬﻭﺭ ﺍﻹﺴﻼﻡ ﻋﻨـﺩ ﻁﺎﺌﻔـﺔ ﺍﻝﺤﻨﻔـﺎﺀ ﺍﻝـﺫﻴﻥ ﻴـﺩﻴﻨﻭﻥ‬
‫ﺒﺎﻹﺒﺭﺍﻫﻴﻤﻴﺔ ﺍﻝﺼﺎﻓﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻝﺘﻲ ﻜﺎﻨﺕ ﺠﺯﺀﹰﺍ ﻻ ﻴﺘﺠﺯﺃ ﻤﻥ ﺜﻘﺎﻓﺔ ﻭﻤﻌﺘﻘﺩ ﺸﻌﻭﺏ ﺍﻝﻤﻨﻁﻘﺔ‪ .‬ﻭﻤﻥ ﻴﺭﺍﺠﻊ‬
‫ﺍﻝﺭﻭﺍﻴﺎﺕ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ ﺤﻭل ﺍﻝﺤﻨﻔﺎﺀ‪ ،‬ﻴﺠﺩ ﺃﻥ ﻫﺅﻻﺀ ﺍﻝﺤﻨﻔﺎﺀ ﺨﺭﺠﻭﺍ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﺸﺎﻡ ﻴﻁﻠﺒـﻭﻥ ﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴـﺔ‪،‬‬
‫ﻝﻌﻠﻤﻬﻡ ﺃﻥ ﺍﻝﻨﺒﻲ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺩﻋﺎ ﺇﻝﻰ ﻋﺒﺎﺩﺓ ﺍﻹﻝﻪ ﺍﻝﻭﺍﺤﺩ ﻤﻥ ﻫﻨﺎﻙ‪ .‬ﻭﺍﻝﺤﻨﻴﻑ ﻓﻲ ﺍﻝﻠﻐـﺔ ﻫـﻭ ﺍﻝـﺫﻱ‬
‫ﻴﺘﺤ ﹼﻨﻑ ﻋﻥ ﺍﻷﺩﻴﺎﻥ ﺃﻱ ﻴﻤﻴل ﺇﻝﻰ ﺍﻝﺤﻕ‪ ،‬ﻭﻗﻴل ﻫﻭ ﺍﻝﺫﻱ ﻴﺴﺘﻘﺒل ﻗﺒﻠﺔ ﺍﻝﺒﻴﺕ ﺍﻝﺤـﺭﺍﻡ ﻋﻠـﻰ ﻤﻠـﺔ‬
‫‪3‬‬
‫ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ‪.‬‬
‫ﻭﺍﻝﺤﻨﻴﻑ ﺼﻔﺔ ﺍﻝﻨﺒﻲ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ‪ ،‬ﻭﻗﺎل ﺃﺒﻭ ﻋﺒﻴﺩﺓ ﻓﻲ ﺘﻔﺴﻴﺭ ﺍﻵﻴﺔ‪:‬‬

‫‪4‬‬
‫} ﻭﻗﺎﻝﻭﺍ ﻜﻭﻨﻭﺍ ﻫﻭﺩ‪‬ﺍ ﺃﻭ ﻨﺼﺎﺭﻯ ﺘﻬﺘﺩﻭﺍ‪ ،‬ﻗل ﺒل ﻤﻠﺔ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺤﻨﻴﻔﹰﺎ ﻭﻤﺎ ﻜﺎﻥ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﺸﺭﻜﻴﻥ {‪.‬‬
‫"ﺃﻱ ﻤﻥ ﻜﺎﻥ ﻋﻠﻰ ﺩﻴﻥ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ‪ ،‬ﻓﻬﻭ ﺤﻨﻴﻑ ﻋﻨﺩ ﺍﻝﻌـﺭﺏ‪ ،‬ﻭﻓـﻲ ﺍﻝﺠﺎﻫﻠﻴـﺔ ﻜـﺎﻥ ﻴﻘـﺎل‪ :‬ﻤـﻥ‬
‫‪5‬‬
‫ﺞ ﺍﻝﺒﻴﺕ ﻓﻬﻭ ﺤﻨﻴﻑ"‪.‬‬
‫ﺍﺨﺘﺘﻥ ﻭﺤ ‪‬‬
‫ﻭﺠﺎﺀ ﻓﻲ ﺍﻝﻠﺴﺎﻥ ﺃﻴﻀﹰﺎ ﺃﻥ ﻤﻌﻨﻰ ﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴـﺔ ﻓـﻲ ﺍﻝﻠﻐـﺔ ﺍﻝﻤﻴـل‪ ،‬ﻭﺍﻝﻤﻌﻨـﻰ ﺃﻥ ﺇﺒـﺭﺍﻫﻴﻡ‬
‫ﺤﻨﻑ ﺇﻝﻰ ﺩﻴﻥ ﺍﷲ ﺃﻱ ﻤﺎل ﺇﻝﻴﻪ‪ ،‬ﻭﻜﺎﻥ ﻋﺒﺩﺓ ﺍﻷﻭﺜﺎﻥ ﻓـﻲ ﺍﻝﺠﺎﻫﻠﻴـﺔ ﻴﻘﻭﻝـﻭﻥ‪ ":‬ﻨﺤـﻥ ﺤﻨﻔـﺎﺀ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺩﻴﻥ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺠﺎﺀ ﺍﻹﺴﻼﻡ ﺴﻤ‪‬ﻭﺍ ﺍﻝﻤﺴﻠﻡ ﺤﻨﻴﻔﹰﺎ‪ ".‬ﻭﺘﺤﻨﹼـﻑ ﺍﻝﺭﺠـل ﺃﻱ ﻋﻤـل ﻋﻤـل‬
‫‪6‬‬
‫ﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴﺔ‪ ،‬ﻭﻴﻘﺎل ﺍﺨﺘﺘﻥ ﻭﺍﻋﺘﺯل ﺍﻷﺼﻨﺎﻡ ﻭﺘﻌﺒﺩ‪.‬‬
‫ا
‪5‬ب ا
س‪ C3 .‬ا > ‪10 -9 :2g ،35‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ D 2‬ا
‪. 19-16:2g ،28 . 5‬‬
‫‪ . 3‬ا *‪W‬ر‪<
.‬ن ا
ب ‪* ،‬دة )‪.57/9 (n6‬‬
‫‪ . 4‬رة ا
"ة‪135 1 .‬‬
‫‪<
. 5‬ن ا
ب‪* .‬دة ‪n6‬‬
‫‪ .3‬ا ‪40‬ر ا '}‬
‫‪ -‬ا(‪ :W‬ا ‪ .4U* ،ET:‬ا
ب ا
‪-‬ه‪ ،+‬ص ‪23‬‬
‫‪107‬‬
‫ﻭﻴﻘﻭل ﺍﻝﺯﺠﺎﺠﻲ‪ ":‬ﺍﻝﺤﻨﻴﻑ ﻓـﻲ ﺍﻝﺠﺎﻫﻠﻴـﺔ ﻤـﻥ ﻜـﺎﻥ ﻴﺤـﺞ ﺍﻝﺒﻴـﺕ‪ ،‬ﻭﻴﻐﺘﺴـل ﻤـﻥ‬
‫ﺍﻝﺠﻨﺎﺒﺔ ﻭﻴﺨﺘﺘﻥ‪ ،‬ﻭﻗﻴل ﻝﻪ ﺤﻨﻴﻑ ﻝﻌﺩﻭﻝـﻪ ﻋـﻥ ﺍﻝﺸـﺭﻙ"‪ ،‬ﻭﻓـﻲ ﺍﻝﺤـﺩﻴﺙ ﺍﻝﺸـﺭﻴﻑ‪" :‬ﺃﺤـﺏ‬
‫‪1‬‬
‫ﺍﻷﺩﻴﺎﻥ ﺇﻝﻰ ﺍﷲ ﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴﺔ ﺍﻝﺴﻤﺤﺔ"‪.‬‬
‫ﻭﻗﺩ ﻜﺎﻥ ﻓﻲ ﺒﻼﺩ ﻨﺠﺩ ﻭﺍﻝﺤﺠﺎﺯ ﺒﻤﺎ ﻓﻴﻬﻡ ﻤﻜﺔ ﻤﺠﻤﻭﻋﺔ ﻤـﻥ ﺍﻝﻌـﺭﺏ ﻋ‪‬ﺭﻓـﻭﺍ ﺒﺎﻝﺤﻨﻔـﺎﺀ‪،‬‬
‫ﻭﻤﻥ ﺃﺸﻬﺭ ﺍﻝﻤﺘﺤﻨﻔﻴﻥ ﻭﺍﻝﻤﺘﺄﻝﻬﻴﻥ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺎﻫﻠﻴﺔ‪ :‬ﺯﻴﺩ ﺒﻥ ﻋﻤـﺭﻭ ﺒـﻥ ﻨﻔﻴـل‪ ،‬ﺃﻤﻴـﺔ ﺒـﻥ ﺃﺒـﻲ‬
‫ﺍﻝﺼﻠﺕ‪ ،‬ﺍﻝﻘﺱ ﺒﻥ ﺴﺎﻋﺩﺓ ﺍﻹﻴﺎﺩﻱ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺘﻠﻤﺱ ﺒﻥ ﺃﻤﻴﺔ ﺍﻝﻜﻨﺎﻨﻲ‪ ،‬ﻋﺒـﺩ ﺍﻝﻁﺎﺒﺨـﺔ ﺒـﻥ ﻭﺒـﺭﺓ ﺒـﻥ‬
‫‪2‬‬
‫ﻗﻀﺎﻋﺔ‪ ،‬ﺴﻭﻴﺩ ﺒﻥ ﻋﺎﻤﺭ ﺍﻝﻤﺼﻁﻠﻘﻲ‪ ،‬ﺯﻫﻴﺭ ﺒﻥ ﺃﺒﻲ ﺴﻠﻤﻰ‪ ،‬ﻜﻌﺏ ﺒﻥ ﻝﺅﻱ ﺒﻥ ﻏﺎﻝﺏ‪.‬‬
‫ﻭﻤﻥ ﻫﺅﻻﺀ ﻤﻥ ﺤﺭ‪‬ﻡ ﻋﻠﻰ ﻨﻔﺴﻪ ﺸﺭﺏ ﺍﻝﺨﻤﺭ ﻭﺃﻜـل ﺍﻝﻤﻴﺘـﺔ ﻭﺫﺒـﺎﺌﺢ ﺍﻷﺼـﻨﺎﻡ‪ ،‬ﻓﻤـﻥ ﺒـﻴﻥ‬
‫ﺍﻝﻌﺭﺏ ﺍﻝﺫﻴﻥ ﺤ ‪‬ﺭﻤﻭﺍ ﻋﻠﻰ ﺃﻨﻔﺴﻬﻡ ﺸﺭﺏ ﺍﻝﺨﻤﺭ ﻜﻤﺎ ﺃﻭﺭﺩ ﺍﺒـﻥ ﺤﺒﻴـﺏ ﻓـﻲ ﻜﺘﺎﺒـﻪ ﺍﻝﻤﺤﺒ‪‬ـﺭ‪،‬‬
‫ﻭﺭﻗﺔ ﺒﻥ ﻨﻭﻓل‪ ،‬ﻭﺯﻴﺩ ﺒﻥ ﻋﻤﺭﻭ ﺒﻥ ﻨﻔﻴل‪ ،‬ﻭﺯﻫﻴﺭ ﺒﻥ ﺃﺒـﻲ ﺴـﻠﻤﻰ‪ ،‬ﻭﺍﻝﻌﺒـﺎﺱ ﺒـﻥ ﻤـﺭﺩﺍﺱ‬
‫‪3‬‬
‫ﺍﻝﺴﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺍﻝﺫﻱ ﻗﺎل‪ ":‬ﻻ ﺃﺸﺭﺏ ﺸﺭﺍﺒﹰﺎ‪ ،‬ﺃﺼﺒﺢ ﻓﻴﻪ ﺴﻴﺩ ﻗﻭﻤﻲ ﻭﺃﻤﺴﻲ ﺴﻔﻴﻬﻬﻡ"‪.‬‬
‫ﻭﻓﻲ ﺍﻝﺭﻭﺍﻴﺎﺕ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ ﻜﺭﻭﺍﻴﺔ ﺍﻷﺯﺭﻗﻲ ﻭﺭﻭﺍﻴـﺔ ﺍﻝﻤﺴـﻌﻭﺩﻱ ﻭﺍﺒـﻥ ﻫﺸـﺎﻡ ﻓـﻲ ﺍﻝﺴـﻴﺭﺓ‬
‫ﺍﻝﻨﺒﻭﻴﺔ‪ ،‬ﺃﻥ ﺍﻝﻨﺒﻲ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺠﺎﺀ ﻤﻥ ﺍﻝﺸﺎﻡ ﻤﻊ ﺍﻤﺭﺃﺘـﻪ ﻫـﺎﺠﺭ ﻭﺍﺒﻨـﻪ ﺇﺴـﻤﺎﻋﻴل ﻭﻫـﻭ ﻤـﺎﺯﺍل‬
‫ﺭﻀﻴﻌﺎﹰ‪ ،‬ﻭﺃﺴﻜﻨﻬﻤﺎ ﻤﻜﺔ ﻭﻜﺎﻥ ﺒﻬﺎ ﻨﺎﺱ ﻴﻘﺎل ﻝﻬﻡ ﺍﻝﻌﻤﺎﻝﻴﻕ ﻭﻓـﻲ ﺭﻭﺍﻴـﺔ ﺃﻨـﻪ ﻝـﻡ ﻴﻜـﻥ ﺒﻬـﺎ‬
‫ﺃﺤﺩ‪ ،‬ﻭﺃﻤﺭ ﻫﺎﺠﺭ ﺃﻥ ﺘﺘﺨﺫ ﻋﺭﻴﺸﹰﺎ ﻋﻠﻰ ﺭﺒﻭﺓ ﺤﻤـﺭﺍﺀ ﻭﻫـﻭ ﻤﻭﻀـﻊ ﺍﻝﺒﻴـﺕ ﺍﻝﺤـﺭﺍﻡ ﻗﺒـل‬
‫ﺒﻨﺎﺀﻩ‪ ،‬ﻴﻜﻭﻥ ﻝﻬـﺎ ﻭﻻﺒﻨﻬـﺎ ﻤﺴـﻜﻨﺎﹰ‪1 G ،‬ل إاه‪ ":%= G‬أهه أُ*ت أن أ‪1 /"a‬ل‪:‬‬
‫("‪1 .G‬ل "‪ / 4‬إ [ *‪ Sa‬ا ‪ ، / V(J =U‬رد ا &‪g‬ن‪} :‬ر إ( أ‪O>3‬‬
‫* ذر اد ` ذي زرع{ ‪3‬رة إاه‪ G ،37 G‬ا(‪0‬ف إ [ ا ‪#‬م وآ‪4 /‬‬
‫‪4‬‬
‫ا ‪ O%‬ا ‪U‬ام"‪.‬‬
‫ﻭﺃﻴﻀﹰﺎ ﺃﻥ ﺍﻝﻨﺒﻲ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺍﺸﺘﺭﻙ ﻤﻊ ﺍﺒﻨﻪ ﺍﺴﻤﺎﻋﻴل ﻓـﻲ ﺒﻨـﺎﺀ ﺍﻝﺒﻴـﺕ ﺍﻝﻌﺘﻴـﻕ‪ ،‬ﻭﻜـﺎﻥ‬
‫ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﺍﺒﻥ ﺜﻼﺜﻴﻥ ﺴﻨﺔ‪ ،‬ﻭﻭﺭﺩ ﻓﻲ ﺍﻝﻘﺭﺁﻥ ﺍﻝﻜـﺭﻴﻡ ﻋـﻥ ﺒﻨـﺎﺀ ﺍﻝﺒﻴـﺕ ﺍﻵﻴـﺔ‪ }:‬ﻭﺇﺫ ﻴﺭﻓـﻊ‬
‫ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺍﻝﻘﻭﺍﻋﺩ ﻤﻥ ﺍﻝﺒﻴﺕ ﻭﺇﺴـﻤﺎﻋﻴل{‪ 5.‬ﻭﺃ ‪‬‬
‫ﻥ ﻫـﺫﺍ ﺃﻭل ﺒﻴـﺕ ﻭﻀـﻊ ﻝﻠﻨـﺎﺱ ﻜﻤـﺎ ﺫﻜـﺭ‬
‫ﻯ‬
‫ﻥ ﺃﻭل ﺒﻴـﺕ ﻭﻀـﻊ ﻝﻠﻨـﺎﺱ ﻝﻠـﺫﻱ ﺒﺒﻜـﺔ ﻤﺒﺎﺭﻜـﹰﺎ ﻭﻫـﺩ ‪‬‬
‫ﺍﻝﻘﺭﺁﻥ ﻭﻫﻭ ﺒﻴﺕ ﺍﷲ ﺍﻝﻌﺘﻴﻕ‪} :‬ﺇ ‪‬‬
‫‪<
. 1‬ن ا
ب‪* .‬دة ‪n6‬‬
‫‪ . 2‬ا =رم‪ .4U* ،‬أدن ا
ب ا
‪-‬ه‪ ،+‬ص‪.196‬‬
‫‪ .6‬ا ‪ .4U* ،E%6‬ا
‪ ."ّ B‬ص ‪.237-236‬‬
‫‪ . 4‬ا '"دي‪ ،‬وج ا
?ه‪ .Q‬ج‪ .1‬ص‪ - 334‬ا(‪ :W‬ازر‪ ،1‬أ‪"6‬ر ‪ .5‬ج‪ ،1‬ص ‪31‬‬
‫‪ . 5‬ا
‪1‬ن ا
‪3 .%5‬رة ا ‪&%‬ة ‪ – .27 2g ،‬ا(‪:W‬ا '"دي‪ .‬وج ا
?ه‪ .Q‬ج‪ .1‬ص‪334‬‬
‫‪108‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻭﺃﻥ ﺍﷲ ﻋﻠﻤﻪ ﺍﻝﻤﻨﺎﺴﻙ ﻭﻁﻠﺏ ﻤﻨـﻪ ﺃﻥ ﻴﻨـﺎﺩﻱ ﺍﻝﻨـﺎﺱ ﻝﻠﺤـﺞ‪ ،‬ﻓﻨـﺎﺩﻯ ﺍﻝﻨـﺎﺱ‬ ‫ﻝﻠﻌﺎﻝﻤﻴﻥ{‪.‬‬
‫ﻝﻠﺤﺞ ﻓﺄﺠﺎﺒﻭﻩ ﻤﻥ ﻤﺸﺎﺭﻕ ﺍﻷﺭﺽ ﻭﻤﻐﺎﺭﺒﻬﺎ‪.‬‬
‫ﻭﻴﺫﻜﺭ ﺍﻷﺯﺭﻗﻲ ﺃﻥ ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﺘﺯﻭﺝ ﻭﺼﺎﻫﺭ ﻗﺒﻴﻠـﺔ ﺠـﺭﻫﻡ ﺍﻝﻴﻤﻨﻴـﺔ‪ ،‬ﻭﻋـﺎﺵ ﻤﻌﻬـﻡ‬
‫ﻓﻲ ﻤﻜﺔ ﻭﺃﺼﺒﺤﻭﺍ ﺍﻝﻘﺎﺌﻤﻴﻥ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻜﻌﺒﺔ ﺇﻝﻰ ﺃﻥ ﺃﺘﺕ ﻗﺒﻴﻠـﺔ ﺨﺯﺍﻋـﺔ ﻭﻨـﺎﺯﻋﻭﺍ ﺠـﺭﻫﻡ ﻋﻠـﻰ‬
‫‪2‬‬
‫ﺍﻝﻜﻌﺒﺔ ﻭﺍﻨﺘﺯﻋﻭﻫﺎ ﻤﻨﻬﻡ ﺒﺤﺴﺏ ﺍﻝﺭﻭﺍﻴﺎﺕ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ‪.‬‬
‫ﻫﺫﺍ ﻫﻭ ﺍﻝﺘﻘﻠﻴﺩ ﺍﻹﺴﻼﻤﻲ ﺒﺸﻜل ﻋﺎﻡ‪ ،‬ﺃﻥ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺃﺘﻰ ﻤـﻥ ﺍﻝﺸـﺎﻡ ﻭﻗـﺎﻡ ﺒﺒﻨـﺎﺀ ﺍﻝﺒﻴـﺕ‬
‫ﻤﻊ ﺍﺒﻨﻪ ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل‪ ،‬ﺃﻱ ﺃﻥ ﻤﻜﺎﻥ ﺴﻜﻥ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻜﺎﻥ ﻓـﻲ ﺒـﻼﺩ ﺍﻝﺸـﺎﻡ‪ ،‬ﻭﺩﻋﻭﺘـﻪ ﻝﻠﺘﻭﺤﻴـﺩ ﺃﻭ‬
‫ﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴﺔ ﻜﻤﺎ ﻴﺭﺍﻫﺎ ﺃﺼﺤﺎﺒﻬﺎ ﻜﺎﻨﺕ ﻤﻥ ﻫﻨﺎﻙ‪ ،‬ﺤﻴـﺙ ﻝـﻡ ﻴﻜـﻥ ﺒﻌـﺩ ﻨﺼـﺭﺍﻨﻴﺔ ﺃﻭ ﻴﻬﻭﺩﻴـﺔ‪،‬‬
‫ﻭﻏﻴﺭ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﺭﻭﺍﻴﺔ ﺍﻝﺩﻴﻨﻴﺔ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ ﻻ ﻴﻭﺠﺩ ﺃﻱ ﺩﻝﻴل ﻤـﻥ ﺃﻱ ﻤﺼـﺩﺭ ﺁﺨـﺭ ﻋﻠـﻰ ﺫﻫـﺎﺏ‬
‫ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺇﻝﻰ ﻤﻜﺔ ﺃﻭ ﺍﺸﺘﺭﺍﻜﻪ ﻤﻊ ﺍﺒﻨﻪ ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻓﻲ ﺒﻨﺎﺀ ﺍﻝﻜﻌﺒﺔ‪.‬‬
‫ﻭﻓﻲ ﺍﻝﻭﺍﻗﻊ ﺃﻥ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻜﻤﺎ ﻭﺭﺩ ﻓﻲ ﺍﻝﺘـﻭﺭﺍﺓ ﻗـﺩ ﺴـﻜﻥ ﺃﺭﺽ ﻜﻨﻌـﺎﻥ ﺃﻱ ﻓﻠﺴـﻁﻴﻥ‪،‬‬
‫ﻭﻗﺩ ﺩﻓﻥ ﺍﻤﺭﺃﺘﻪ ﺴﺎﺭﺓ ﻓﻲ ﺤﺒـﺭﻭﻥ ﺃﻱ ﺍﻝﺨﻠﻴـل‪ 3.‬ﺃﻤـﺎ ﻋـﻥ ﺒﻨـﺎﺀ ﺇﺒـﺭﺍﻫﻴﻡ ﺍﻝﺒﻴـﺕ ﺍﻝﻌﺘﻴـﻕ‬
‫ﻭﺍﺸﺘﺭﺍﻜﻪ ﻤﻊ ﺍﺒﻨﻪ ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻓـﻲ ﺒﻨﺎﺌـﻪ‪ ،‬ﻭﺫﻫﺎﺒـﻪ ﺇﻝـﻰ ﻤﻜـﺔ ﻤـﻊ ﺍﻤﺭﺃﺘـﻪ ﻫـﺎﺠﺭ ﻭﺍﺒﻨـﻪ‬
‫ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل‪ ،‬ﻭﺯﻭﺍﺝ ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻤﻥ ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺠﺭﻫﻡ ﻭﻤﺼﺎﻫﺭﺘﻬﻡ ﻝﻪ‪ ،‬ﻓﺎﻝﺘﻭﺭﺍﺓ ﻝﻡ ﺘﺫﻜﺭ ﺫﻝﻙ‪.‬‬
‫ﻭﻜل ﻤﺎ ﺫﻜﺭ ﻓﻲ ﺍﻝﺘﻭﺭﺍﺓ ﺃﻥ ﻫﺎﺠﺭ ﻭﺍﺒﻨﻬﺎ ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل‪ ،‬ﻗﺩ ﺘﺎﻫـﺎ ﻓـﻲ ﺒﺭﻴـﺔ ﺒﺌـﺭ ﺍﻝﺴـﺒﻊ‬
‫ﺃﻱ ﺼﺤﺭﺍﺀ ﺍﻝﻨﻘﺏ‪ ،‬ﺒﻌﺩ ﺃﻥ ﺼﺭﻓﻬﻤﺎ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻝﺭﻏﺒﺔ ﺯﻭﺠﺘـﻪ ﺴـﺎﺭﻩ ﻓـﻲ ﺤﺭﻤـﺎﻥ ﻫـﺎﺠﺭ ﻭ‬
‫ﺍﺒﻨﻬﺎ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﻴﺭﺍﺙ‪ ،‬ﻓﺄﻋﻁﺎﻫﻤﺎ ﻗﺭﺒﺔ ﻤﺎﺀ ﻭﺨﺒﺯﹰﺍ ﻭﺼﺭﻓﻬﻤﺎ‪ ،‬ﻭﺒﻌﺩ ﻨﻔـﺎﺫ ﺍﻝﻤـﺎﺀ ﻁﺭﺤـﺕ ﺍﻝﻭﻝـﺩ‬
‫ﺘﺤﺕ ﺇﺤﺩﻯ ﺍﻷﺸﺠﺎﺭ ﻭﺠﻠﺴﺕ ﻤﻘﺎﺒﻠﻪ ﺒﻌﻴﺩﹰﺍ ﻨﺤﻭ ﺭﻤﻴﺔ ﻗﻭﺱ‪ ،‬ﻷﻨﻬـﺎ ﻗﺎﻝـﺕ‪ :‬ﻻ ﺃﻨﻅـﺭ ﻤـﻭﺕ‬
‫ﺍﻝﻭﻝﺩ‪ ،‬ﻭﺭﻓﻌﺕ ﺼﻭﺘﻬﺎ ﻭﺒﻜﺕ‪ ،‬ﻭﻨﺎﺩﻯ ﻤﻼﻙ ﺍﷲ ﻫﺎﺠﺭ ﻭﻗﺎل ﻝﻬـﺎ‪ :‬ﻻ ﺘﺨـﺎﻓﻲ ﻴـﺎ ﻫـﺎﺠﺭ ﻷﻥ‬
‫ﺍﷲ ﻗﺩ ﺴﻤﻊ ﺼﻭﺕ ﺍﻝﻐﻼﻡ‪ ،‬ﻗﻭﻤﻲ ﻭﺍﺤﻤﻠﻲ ﺍﻝﻐـﻼﻡ ﻭﺸـﺩ‪‬ﻱ ﻴـﺩﻙ ﺒـﻪ‪ ،‬ﻷﻨـﻲ ﺴـﺄﺠﻌﻠﻪ ﺃﻤـﺔ‬
‫ﻋﻅﻴﻤﺔ‪ ،‬ﻭﻓﺘﺢ ﺍﷲ ﻋﻴﻨﻴﻬﺎ ﻓﺄﺒﺼﺭﺕ ﺒﺌﺭ ﻤﺎﺀ‪ ،‬ﻓﻤـﻸﺕ ﺍﻝﻘﺭﺒـﺔ ﻤـﺎﺀ ﻭﺴـﻘﺕ ﺍﻝﻐـﻼﻡ‪ ،‬ﻭﺴـﻜﻥ‬
‫‪4‬‬
‫ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻓﻲ ﺒﺭﻴﺔ ﻓﺎﺭﺍﻥ ﻭﻫﻲ ﻁﻭﺭ ﺴﻴﻨﺎﺀ ﻭﺃﺨﺫﺕ ﻝﻪ ﺃﻤﻪ ﺯﻭﺠﺔ ﻤﻥ ﺃﺭﺽ ﻤﺼﺭ‪.‬‬
‫‪ . 1‬رة ‪1‬ل ان‪.96 2g .‬‬

‫‪ . 2‬ازر‪ .1‬أ‪"6‬ر ‪،5‬ج‪ ،1‬ص ‪.33-32‬‬
‫‪ . 3‬ا
‪5‬ب ا
س‪2-1 2g ،23 > C3 .‬‬
‫‪ D. 4‬ا
‪ ،21. .. 5‬ا‪.21-14 2‬‬
‫‪109‬‬
‫ﻫﺫﻩ ﻫﻲ ﺍﻝﺭﻭﺍﻴﺔ ﺍﻝﺘﻭﺭﺍﺘﻴﺔ ﻋﻥ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻭﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻭﻫﺎﺠﺭ‪ ،‬ﻝﻜﻥ ﻻ ﺫﻜﺭ ﻓﻲ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﺭﻭﺍﻴﺔ ﻋﻥ ﺨﺒﺭ‬
‫ﺫﻫﺎﺏ ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺇﻝﻰ ﻤﻜﺔ ﺃﻭ ﺒﻨﺎﺀﻩ ﻝﻠﻜﻌﺒﺔ ﻤﻊ ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل‪ ،‬ﻭﺍﻝﺴﺅﺍل ﺍﻝﻤﻁﺭﻭﺡ ﻫﻭ ﻜﻴﻑ ﻭﺼﻠﺕ ﻫﺫﻩ‬
‫ﺍﻝﺭﻭﺍﻴﺎﺕ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻭﺍﻨﺘﺸﺭﺕ ﺒﻴﻨﻬﻡ ﻭﻤﻥ ﺃﻭﺼﻠﻬﺎ ﺇﻝﻴﻬﻡ ﻭﻤﺘﻰ؟‬
‫ﻓﻲ ﺍﻝﻭﺍﻗﻊ ﺃﻥ ﻤﺠﺎﻭﺭﺓ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻝﻴﻬﻭﺩ ﺍﻝﺠﺯﻴﺭﺓ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻫﻭ ﺍﻝﻌﺎﻤل ﺍﻝﺭﺌﻴﺴﻲ ﻝﻤﻌﻅﻡ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﺭﻭﺍﻴﺎﺕ‪،‬‬
‫ﻓﻜﻤﺎ ﺫﻜﺭﻨﺎ ﻓﻘﺩ ﻜﺎﻥ ﻝﻠﻴﻬﻭﺩ ﺇﻀﺎﻓﺔ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﺘﻭﺭﺍﺓ ﻜﺘﺒﹰﺎ ﻭﺭﻭﺍﻴﺎﺕ ﺸﻔﻭﻴﺔ ﻜﺜﻴﺭﺓ‪ ،‬ﺘﻌﺘﻤﺩ ﻤﻌﻅﻤﻬﺎ ﻋﻠﻰ‬
‫ﺃﺴﻠﻭﺏ ﺍﻝﻘﺼﺹ ﻭﺍﻷﺴﺎﻁﻴﺭ‪ ،‬ﺍﻨﺘﺸﺭﺕ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻘﺼﺹ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻭﺘﻘﺒﻠﻭﻫﺎ ﺒﺤﻤﺎﺴﺔ ﻋﺠﻴﺒﺔ ﺒﻌﺩ ﺃﻥ‬
‫ﺒﺜﻬﺎ ﺍﻝﻴﻬﻭﺩ ﻭﺃﺤﺒﺎﺭﻫﻡ ﻭﻨﺸﺭﻭﻫﺎ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻌﺭﺏ‪ ،‬ﻭﻜﺎﻥ ﺍﻝﻬﺩﻑ ﻫﻭ ﺤﻤﺎﻴﺔ ﺍﻝﻴﻬﻭﺩ ﻤﻥ ﻏﺯﻭﺍﺕ ﺍﻝﻌﺭﺏ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﻡ ﻭﻋﻤل ﺘﺤﺎﻝﻔﺎﺕ ﻤﻊ ﺒﻌﺽ ﺍﻝﻘﺒﺎﺌل ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﺍﻝﻤﺠﺎﻭﺭﺓ ﻜﻲ ﺘﻀﻤﻥ ﺘﻠﻙ ﺍﻝﻘﺒﺎﺌل ﺤﻤﺎﻴﺘﻬﻡ‪ ،‬ﻭﺃﻴﻀﹰﺎ‬
‫ﻹﻅﻬﺎﺭ ﺘﻔﻭﻕ ﺩﻴﻨﻬﻡ ﻋﻠﻰ ﺃﺩﻴﺎﻥ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﺒﻭﺼﻔﻪ ﺩﻴﻥ ﻜﺘﺎﺒﻲ ﻭﺴﻤﺎﻭﻱ‪ ،‬ﻭﻓﻲ ﺍﻝﻭﺍﻗﻊ ﻓﺈﻥ ﻤﻥ ﺒﺙ ﻫﺫﻩ‬
‫ﺍﻝﻘﺼﺹ ﻭﺍﻝﺭﻭﺍﻴﺎﺕ ﻓﻲ ﺍﻝﻜﺘﺏ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ ﻻﺤﻘﹰﺎ ﻫﻭ ﺍﺒﻥ ﺇﺴﺤﻕ ﻤﺅﺭﺥ ﺍﻝﻤﺴﻠﻤﻴﻥ ﺍﻷﻭل ﺒﻌﺩ ﺍﻥ‬
‫ﺴﻤﻌﻬﺎ ﻤﻥ ﺭﻭﺍﺓ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﻭﻤﻥ ﺍﺒﻥ ﺇﺴﺤﻕ ﻨﻘل ﺒﻘﻴﺔ ﻤﺅﺭﺨﻲ ﺍﻹﺴﻼﻡ ﻭﺒﻨﻭﺍ ﻋﻠﻰ ﻗﺼﺼﻪ‪ ،‬ﻭﻗﺩ ﺫﻜﺭ‬
‫ﺍﺒﻥ ﻫﺸﺎﻡ ﻓﻲ ﺴﻴﺭﺘﻪ ﺃﻥ ﺍﺒﻥ ﺇﺴﺤﻕ ﺸﻴﺦ ﺭﺠﺎل ﺍﻝﺴﻴﺭﺓ ﺍﻝﻨﺒﻭﻴﺔ‪ ،‬ﻝﻜﻨﻪ ﻻ ﻴ‪‬ﻌﻨﻰ ﺒﺄﺴﺎﻨﻴﺩ ﺃﺨﺒﺎﺭﻩ ﺇﻻ‬
‫‪1‬‬
‫ﻗﻠﻴﻼﹰ ﻭﺃﻨﻪ ﻴﺴﺘﻘﻲ ﻤﻥ ﺍﻷﺴﺎﻁﻴﺭ ﻭﺍﻹﺴﺭﺍﺌﻴﻠﻴﺎﺕ‪ ،‬ﻭﺃﻨﻪ ﻝﻴﺱ ﺒﺜﻘﺔ‪.‬‬
‫ﻭﻗﺩ ﺃﺸﺎﺭ ﺍﻝﺩﻜﺘﻭﺭ ﻁﻪ ﺤﺴﻴﻥ ﻓﻲ ﻜﺘﺎﺒﻪ ﻓﻲ ﺍﻝﺸﻌﺭ ﺍﻝﺠﺎﻫﻠﻲ ﺒﺄﻥ ﺍﻝﻬﺩﻑ ﻤﻥ ﺍﻝﻘﺼﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﹸﺤ ‪‬ﺩّﺜﻨﺎ‬
‫ﺒﻬﺠﺭﺓ ﺍﺴﻤﺎﻋﻴل ﺒﻥ ﺍﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺇﻝﻰ ﻤﻜﺔ ﻭﻨﺸﺄﺓ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﺍﻝﻤﺴﺘﻌﺭﺒﺔ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻭ ﻹﺜﺒﺎﺕ ﺍﻝﺼﻠﺔ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻴﻬﻭﺩ‬
‫ﻭﺍﻝﻌﺭﺏ ﻤﻥ ﺠﻬﺔ‪ ،‬ﻭﺒﻴﻥ ﺍﻹﺴﻼﻡ ﻭﺍﻝﻴﻬﻭﺩﻴﺔ ﻭﺍﻝﻘﺭﺁﻥ ﻭﺍﻝﺘﻭﺭﺍﺓ ﻤﻥ ﺠﻬﺔ ﺃﺨﺭﻯ‪ ،‬ﻭﻫﻭ ﻴﺸﻴﺭ ﺇﻝﻰ ﺃﻥ‬
‫ﺃﻗﺩ‪‬ﻡ ﻋﺼ ﹴﺭ ﻴﻤﻜﻥ ﺃﻥ ﺘﻜﻭﻥ ﻗﺩ ﻨﺸﺄﺕ ﻓﻴﻪ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻘﺼﺹ ﺇﻨﻤﺎ ﻫﻭ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻌﺼﺭ ﺍﻝﺫﻱ ﺃﺨﺫ ﺍﻝﻴﻬﻭﺩ‬
‫ﻴﺴﺘﻭﻁﻨﻭﻥ ﻓﻴﻪ ﺸﻤﺎل ﺍﻝﺒﻼﺩ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻭﻴﺒﻨﻭﻥ ﻓﻴﻪ ﺍﻝﻤﺴﺘﻌﻤﺭﺍﺕ ﻭﻗﺎل‪" :‬ﻨﺤﻥ ﻨﻌﻠﻡ ﺃﻥ ﺤﺭﻭﺒﺎ ﻋﻨﻴﻔﺔ‬
‫ﺸﺒﺕ ﺒﻴﻥ ﻫﺅﻻﺀ ﺍﻝﻴﻬﻭﺩ ﺍﻝﻤﺴﺘﻌﻤ‪‬ﺭﻴﻥ ﻭﺒﻴﻥ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﺍﻝﺫﻴﻥ ﻜﺎﻨﻭﺍ ﻴﻘﻴﻤﻭﻥ ﻓﻲ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﺒﻼﺩ‪ ،‬ﻭﺍﻨﺘﻬﺕ‬
‫ﺒﺸﻲﺀ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﺴﺎﻝﻤﺔ ﻭﺍﻝﻤﻼﻴﻨﺔ ﻭﻨﻭﻉ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﺤﺎﻝﻔﺔ ﻭﺍﻝﻤﻬﺎﺩﻨﺔ" ‪.2‬‬
‫ﻭﻫﻜﺫﺍ ﻓﻠﻴﺱ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﺴﺘﺒﻌﺩ ﺃﻥ ﻴﻜﻭﻥ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﺼﻠﺢ ﺍﻝﺫﻱ ﺍﺴﺘﻘﺭ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻴﻬﻭﺩ ﻭﺃﺼﺤﺎﺏ ﺍﻝﺒﻼﺩ ﻤﻥ‬
‫ﺍﻝﻌﺭﺏ‪ ،‬ﻫﻭ ﻤﻨﺸﺄ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻘﺼﺹ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﺠﻌل ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻭﺍﻝﻴﻬﻭﺩ ﺃﺒﻨﺎﺀ ﺃﻋﻤﺎﻡ ‪ ،‬ﻭﻝﻜﻥ ﺍﻝﺸﻲﺀ ﺍﻝﺫﻱ ﻻ‬
‫ﺸﻙ ﻓﻴﻪ ﻫﻭ ﺃﻥ ﻅﻬﻭﺭ ﺍﻹﺴﻼﻡ ﻭﻤﺎ ﻜﺎﻥ ﻤﻥ ﺍﻝﺨﺼﻭﻤﺔ ﺍﻝﻌﻨﻴﻔﺔ ﺒﻴﻨﻪ ﻭﺒﻴﻥ ﻭﺜﻨﻴﺔ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻤﻥ ﻏﻴﺭ‬
‫ﺃﻫل ﺍﻝﻜﺘﺎﺏ‪ ،‬ﻗﺩ ﺍﻗﺘﻀﻰ ﺃﻥ ﻴﺜﺒﺕ ﺍﻝﺼﻠﺔ ﺍﻝﻭﺜﻴﻘﺔ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﺩﻴﻥ ﺍﻝﺠﺩﻴﺩ ﻭﺒﻴﻥ ﺍﻝﺩﻴﺎﻨﺘﻴﻥ ﺍﻝﻘﺩﻴﻤﺘﻴﻥ‪ :‬ﺩﻴﺎﻨﺔ‬
‫‪ 1‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا

<ة ا
" ‪ .‬وت‪ :‬دار ا "‪ .2‬ط‪ .2001 .3‬ج‪ .1‬ص ‪15 -11‬‬
‫‪ .f ،'6 2‬ا
‪ K‬ا
‪-‬ه‪ .+‬ا &هة‪ :‬دار ا >‪ E‬ا ‪ .20‬ص ‪28 -26‬‬
‫‪110‬‬
‫ﺍﻝﻨﺼﺎﺭﻯ ﻭﺍﻝﻴﻬﻭﺩ‪ .‬ﻭﻗﺩ ﻜﺎﻨﺕ ﻗﺭﻴﺵ ﻓﻲ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻌﺼﺭ ﻨﺎﻫﻀﺔ ﻨﻬﻀﺔ ﻤﺎﺩﻴﺔ ﺘﺠﺎﺭﻴﺔ ﻭﻨﻬﻀﺔ ﺩﻴﻨﻴﺔ‬
‫ﻭﺜﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻭﻫﻲ ﺒﺤﻜﻡ ﻫﺎﺘﻴﻥ ﺍﻝﻨﻬﻀﺘﻴﻥ ﻜﺎﻨﺕ ﺘﺤﺎﻭل ﺃﻥ ﺘﻭﺠﺩ ﻓﻲ ﺍﻝﺒﻼﺩ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻭﺤﺩﺓ ﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻭﺜﻨﻴﺔ‬
‫ﻤﺴﺘﻘﻠﺔ‪ ،‬ﻓﻤﻥ ﺍﻝﻤﻌﻘﻭل ﺠﺩﹰﺍ ﺃﻥ ﺘﺒﺤﺙ ﻤﻜﺔ ﻝﻨﻔﺴﻬﺎ ﻋﻥ ﺃﺼل ﺘﺎﺭﻴﺨﻲ ﻗﺩﻴﻡ ﻴﺘﺼل ﺒﺎﻷﺼﻭل‬
‫ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺔ ﺍﻝﻤﺎﺠﺩﺓ‪ ،‬ﻝﺫﻝﻙ ﻓﻠﻴﺱ ﻤﺎ ﻴﻤﻨﻊ ﻗﺭﻴﺸﹰﺎ ﻤﻥ ﺃﻥ ﺘﻘﺒل ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻘﺼﺹ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﻔﻴﺩ ﺃﻥ ﺍﻝﻜﻌﺒﺔ ﻤﻥ‬
‫ﺘﺄﺴﻴﺱ ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻭﺍﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ‪ ،‬ﻫﺫﺍ ﻭﻴﻌﺘﻘﺩ ﺍﻝﺩﻜﺘﻭﺭ ﻁﻪ ﺤﺴﻴﻥ ﺃﻥ ﺃﻤﺭ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻘﺼﺹ ﻭﺍﻻﺴﺎﻁﻴﺭ‬
‫‪1‬‬
‫ﺤﺩﻴﺜﺔ ﺍﻝﻌﻬﺩ ﻅﻬﺭﺕ ﻗﺒﻴل ﺍﻹﺴﻼﻡ ﺒﻘﺭﻥ ﺃﻭ ﻗﺭﻨﻴﻥ ﺃﻭ ﺜﻼﺜﺔ ﻋﻠﻰ ﺃﺒﻌﺩ ﺘﻘﺩﻴﺭ‪.‬‬
‫ﻭﻤﻥ ﻫﻨﺎ ﻴﺘﺒﻴﻥ ﺃﻥ ﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴﺔ ﻋﻨﺩ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻫﻲ ﺩﻴﻥ ﺇﺒـﺭﺍﻫﻴﻡ ﻭﺍﺘﺒـﺎﻉ ﺴـﻨﺘﻪ ﺍﻝﺘـﻲ ﺘـﺩﻋﻭ‬
‫ﺍﻝﻰ ﻋﺒﺎﺩﺓ ﺍﻹﻝﻪ ﺍﻝﻭﺍﺤﺩ ﺩﻭﻥ ﺴﻭﺍﻩ‪ ،‬ﻭﺍﻝﺤﻘﻴﻘﺔ ﺃﻥ ﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴـﺔ ﻝﻴﺴـﺕ ﺩﻴﻨـﹰﺎ ﺒـﺎﻝﻤﻌﻨﻰ ﺍﻝـﺫﻱ ﻫـﻭ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻹﺴﻼﻡ ﻭﺍﻝﻤﺴﻴﺤﻴﺔ ﻭﺍﻝﻴﻬﻭﺩﻴﺔ‪ ،‬ﺼﺤﻴﺢ ﺃﻨﻬﺎ ﺘﻘﻭل ﺒﻭﺤﺩﺍﻨﻴـﺔ ﺍﷲ‪ ،‬ﺇﻻ ﺍﻨﻬـﺎ ﻝﻴﺴـﺕ ﺩﻴﺎﻨـﺔ‬
‫ﻜﺘﺎﺏ‪ ،‬ﺒل ﻫﻲ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﺒﻭﺠﻭﺩ ﺇﻝـﻪ ﻭﺍﺤـﺩ ﻻ ﺸـﺭﻴﻙ ﻝـﻪ‪ ،‬ﺩﻭﻥ ﺃﻥ ﻴﻜـﻭﻥ ﻫﻨـﺎﻙ ﺘﻌـﺎﻝﻴﻡ ﺃﻭ‬
‫ﻁﻘﻭﺱ ﺃﻭ ﻭﺼﺎﻴﺎ‪ ،‬ﻤﺎﻋﺩﺍ ﺍﻝﺤﺞ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﻜﻌﺒﺔ‪ ،‬ﻓﻬـﻡ ﻜﺴـﺎﺌﺭ ﺍﻝﻌـﺭﺏ ﻜـﺎﻨﻭﺍ ﻴﻁﻭﻓـﻭﻥ ﺒﺎﻝﺒﻴـﺕ‬
‫ﻭﻴﺅﺩﻭﻥ ﺍﻝﻤﻨﺎﺴﻙ ﻭﺍﻝﻁﻘﻭﺱ‪ ،‬ﻭﻤﻤﻜﻥ ﺍﻝﻘﻭل ﻋﻥ ﺍﻝﺤﻨﻴﻔﻴﺔ ﺃﻨﻬـﺎ ﺒﻤﺜﺎﺒـﺔ ﺍﻝـﺩﻴﻥ ﺍﻝﻌﺭﺒـﻲ ﺍﻝـﺫﻱ‬
‫ﺍﻋﺘﻨﻘﻪ ﺒﻌﺽ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻗﺒل ﻤﺠﻲﺀ ﺍﻝﺩﻴﻥ ﺍﻝﺠﺩﻴﺩ ﻭﻫﻭ ﺍﻹﺴـﻼﻡ‪ ،‬ﺃﻭ ﻫـﻲ ﻋﺒـﺎﺭﺓ ﻋـﻥ ﺼـﻭﻓﻴﺔ‬
‫ﻋﺭﺒﻴﺔ ﻁﺒﻌﺕ ﺒﻁﺎﺒﻊ ﻤﺤﻠﻲ ﻭﺭﻓﻀﺕ ﺍﻷﺼﻨﺎﻡ ﻭﺩﻋﺕ ﻝﻠﺘﻭﺤﻴﺩ‪.‬‬
‫ا
‪: 'M‬‬
‫<‪ O+‬ا‪ 2 2 V* 2/ I‬ا ‪(4‬ت ا &‪ ،24‬و* ‪ / }<" G‬ا "ب‪(> ،‬ا‬
‫'‪%‬ن إ ‪ /‬آ * ‪ N * G/ U‬و‪ ،R‬و&ّون ‪J‬ه ‪.G/6‬‬
‫و‪U 41‬رت ا ‪ 2‬ا "‪6 2‬ل ا‪ /4%" 2/ I‬ا "ب و*=‪ ،/4‬و"‪4‬دت‬
‫ا‪k‬م ا "‪ 2<%1 > > 2‬و > ‪ * 6‬أ‪6‬ء ا "ب أآ‪4%" Gk * A‬و(‪،‬‬
‫و‪3‬ه‪ G‬ذ ? ا‪&F‬د ‪J‬ن ا ‪4 o4U‬ور "‪4‬د آ‪ %‬ا‪ 2/ I‬إ [ ‪./ F 46‬‬
‫‪ 1‬ا
‪4‬ر ا
<‪ ./‬ص ‪28‬‬
‫‪111‬‬
‫و‪3‬ه‪ G‬ا‪0‬ل ا "ب *‪ G‬ا =ورة <[ ا=د ‪ 217‬و&‪ 2‬ا ‪ >C‬ا ‪ A 4‬ذ ?‬
‫ ‪%‬دة ‪* 2/ g‬آ‪ 2/#* 2V‬وأزه ا) أ‪ ،‬و‪3 41‬ه‪ O‬ا ‪7 2‬د ا ‪#‬م ‬
‫إاء ا ‪ 2‬ا "‪ 2‬و"‪VV‬ه (=‪ 2‬ا ا‪ k‬ا =ري وا ‪%‬دل ا ‪7 &A‬د ا "ب‬
‫و‪7‬د ا ‪#‬م‪.‬‬
‫و‪ +6‬ا
"‪ cB‬إ
‪ . + N‬ا
‪ H‬أ‪/‬زه‪:‬‬
‫‪ .1‬آ أن ا ‪/‬د‪ 2‬وا ‪0‬ا(‪ 2‬آ( ‪V‬ة ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ =< 2=( ،‬ار‬
‫وا‪0F‬ل ‪ T'<C‬و‪3‬ر *آ‪ V‬ه ا ‪ (4‬ا ‪ ،46‬آ‪i ? .‬ن ا ‪2‬‬
‫ا "‪ %1 2‬ا)‪73‬م ‪J 41‬ت ‪ 2‬ا =ار‪ ،‬و‪ / 41‬ذ ? ‪a‬ح ‪%‬دة‬
‫"‪ c‬ا‪ 2/ I‬ا ‪#‬آ‪ 2‬و*ر‪ c" 23‬ا ‪&T‬س ا ‪/‬ت ‪.G/4‬‬
‫‪ > F .2‬أن (‪ G/C‬ا ‪ >C‬ا ‪"< 4‬ب ‪ %1‬ا)‪73‬م دون أن (‪ W‬إ [ ا ‪0‬رة‬
‫*‪ 2"%f G/ > F Ng [" ،/‬ا ‪ 2C'<C‬ا ‪ 4 24‬ا "ب "‪V‬ل ‬
‫ا ‪ 2C'<C‬ا &‪ 2$‬ا ‪ BU‬ا =ور‪.‬‬
‫‪ .3‬و< أن (& ّ ‪J‬ن ا "ب ‪4‬وًا و‪ًZ6‬ا ‪(> G‬ا *‪ &<+‬أو *"‪ V‬‬
‫*‪ G/TU‬ا ‪:‬ر آ ُ‪ّ0‬ر‪ ،‬و ‪(> G‬ا *‪0U‬ر ‪ ،G/V‬ا‪<0‬ا‬
‫‪= OR 2C<:* G*J‬اره‪ ،G‬وآ(ا ‪V‬ءًا ‪V= F‬ء * *‪ 2*W‬ا ‪ >C‬ا ‪4‬‬
‫ا '‪4$‬ة ا ‪ 2&T‬و‪ ،.Q1‬و‪J 41‬ت أ>ره‪ G‬ا ‪L 24‬ات ا =ار ا ‪.‬ي أ‪6‬ط‬
‫‪ ،G/‬إ‪T< 2a‬ر ا ‪ <U‬ا ‪.‬ى ( ‪0‬رة ‪V 2& S* }C 2"%f‬ة ا "ب‬
‫و‪./Q‬‬
‫‪ .4‬ت * ا &‪%‬ل ا‪%‬ر أ‪3‬ء ا‪ 2/ I‬وا "ت ا أ‪ /< O&<f‬ود‪/FF‬‬
‫ا <‪ * ،2+‬أه‪ G‬ا ‪0‬در ‪ 2"%f G/C‬ا‪ 4 2/ I‬ا "ب و‪ ،/Ck‬و‪ 41‬أد‬
‫آ‪ ? .‬أ‪3‬ء ا‪7‬م ا آ‪ 4% A* 2%‬ا "‪V‬ى‪* 4% ،‬ة‪ ،‬ز‪ 4‬ا ‪7‬ت‪2"* ،‬‬
‫أ‪3‬ء ‪ 2/ g‬ا "ب وأ‪.G/*k‬‬
‫‪ +% F .5‬ا‪&F‬د أن آ‪A‬ة ا‪k‬م و"‪4‬ده ‪ 4‬ا "ب د‪4" [< 2 F‬د آ‪ %‬‬
‫ا‪ > F G"( ،2/ I‬ا)(>ر أن ا "ب ا ا "‪4‬د‪ 2‬ا‪ 2/ I‬و‪4%‬وا ا >‪A‬‬
‫* ا‪k‬م‪ Ua E= * > ،‬أن آ‪ * A‬ه‪ -.‬ا‪k‬م آ(‪ O‬ا "دة‬
‫‪ " ) #‬أو إ ‪ > ،/" 2/‬ا‪.:‬ت أ &ب ‪44‬ة ور*ز آ‪A‬ة ‪E'U‬‬
‫ا*آ وا &‪ $%‬ا ‪ S s< ،2C<:‬أن >ن ا) ا ‪.‬ي ‪ 4%‬ا &‪ 2<%‬ا ‪2(7C‬‬
‫*"‪%‬دًا ‪ 4‬ا &‪ 2<%‬أو ‪4‬ى ‪ $%1‬أ‪N‬ى <&‪ Ng E‬ور*‪ ،Ng V‬ن آ ‪2 2<%1‬‬
‫‪112‬‬
‫آ(‪ %" O‬ا) ا "‪%‬د ‪ n<: 2&T‬ا &‪ 2<%‬ا‪N‬ى‪ ،‬وه>‪.‬ا ‪4 /‬‬
‫‪4‬د آ‪ * %‬ا‪k‬م ‪ 4‬آ ا &‪ $%‬ا "‪ ،2‬و‪ 41‬أ‪R‬ر ا ا ><‪ %‬آ إ [‬
‫ا "‪ * 44‬ه‪ -.‬ا‪k‬م ا و ‪4‬ت (=‪ 4‬وا ‪=U‬زز‬
‫‪4 F .6‬ور ا ‪> o4U‬ة ا ‪ 46‬وأن ا "ب ا ‪ * >R‬أ‪>R‬ل ا ‪،46‬‬
‫و‪ F‬إ‪%‬ت >ة ا ‪ A‬ث ا) ‪ /‬وأن آ‪ * A‬ا‪0U* 2/ I‬رة ‪ a‬ه‪.‬ا ا ‪ A‬ث‪،‬‬
‫ > ا* "<} درا‪ 23‬ا ‪ 2‬ا "‪7N * 2‬ل ا "ف <[ أ‪k‬م ا "ب‬
‫ا ‪/#‬ة و*"‪ /"%f 2‬و*‪U‬و ‪ // 2‬و‪V* <U‬اه‪ ،‬وا "ف <[ أ‬
‫‪Z6‬رة ‪7‬د ا ‪#‬م <[ ا‪ 2/ I‬ا "‪ ،2‬وأن ا =‪ 2‬ا ‪ 2$/‬ا ‪N‬ة * ا ‪oU%‬‬
‫ه ‪ a‬ا ‪ 2‬ا "‪"J 2‬ده ا ‪ 2C<:‬و‪ /& %3‬و‪ G/‬د‪># /FF‬‬
‫أ‪.Z‬‬
‫‪113‬‬
‫ا
‪4‬در وا
ا‪V‬‬
‫‪ -‬ا ‪ =6‬ا "'&‪ ،(7‬أ ا ‪ .4U* ZC‬ا ‪ @ ' /‬ا
‪ 2%>* ./B4‬ا ><ت ا)‪.2*73‬‬
‫‪ -‬ا ‪4<N‬ون‪ 4% ،‬ا ‪ 4U* 6‬ا ‪ .+‬ا
‪ .‬وت‪ :‬دار ا &<‪ ،G‬ط‪1978 ،1‬‬
‫‪ -‬ا ر‪ ،}R‬أ < ا ‪ 'U‬ا &وا(‪ .‬ا
\\ة \\ ‪ .\\B‬ا
‪ V\\K‬و‪1‬دا‪ o\\/‬و‪ .>\\3‬وت‪ :‬دار‬
‫ا =‪1972 .‬‬
‫‪ -‬ا آ‪ .A‬ا
<ة ا
" ‪ .‬وت‪ :‬دار ا "‪.1971 .2‬‬
‫‪ -‬ا *‪W‬ر‪ ،‬أ ا ‪ ZC‬ل ا ‪>* 4U* 4‬م‪<
.‬ن ا
ب‪ .‬وت‪ :‬دار ‪k‬در‪.‬‬
‫‪ -‬ا ه‪#‬م‪ ،‬أ*‪ 4% 4U‬ا <? أب ا ‪U‬ي‪ ،‬ا
<ة ا
" ‪ .‬وت‪ :‬دار إ‪6‬ء ا اث‬
‫ا "‪ ،‬ط‪1971 . 3‬‬
‫‪ -‬أ اد‪ ،‬هن‪ .‬ا
‪B‬ة ا ‪ 9‬ل ‪h‬ب ا
‪@-‬ة ا
‪ ./‬ا ض‪ .‬ا '"د‪1993 2‬‬
‫‪ -‬أ‪ k( ،43‬ا ‪4 .4‬در ا
‪ K‬ا
‪-‬ه‪ +‬و‪ 0 #‬ا
ر‪ .M‬وت‪ :‬دار ا =‪1988 ،‬‬
‫‪ -‬أ‪ ،(/Ck‬أ ا ‪C‬ج < ا ‪ .'U‬آب ا‪F 2"%T* :0* .3h‬ق‪ .‬دار ا >‪ E‬ا ‪،20‬‬
‫ا &هة‪.‬‬
‫‪ -‬ازر‪ ،1‬أ ا ‪4% 4‬ا أ‪ .46‬أ‪"6‬ر ‪ 5‬و ء ‪71 . 0‬ر‪ .‬ا &هة‪ 2%>* :‬ا ‪2&A‬‬
‫ا ‪ .#< 24‬ط‪2004 .1‬‬
‫‪ -‬أ*‪ ،‬أ‪ - .46‬ا م‪ .‬وت‪ :‬دار ا >ب ا "‪ .‬ط‪.1969 .1‬‬
‫‪ .G<3 ،=( -‬ا
‪ t/4‬ا
ا‪ H‬ن‪ .‬وت‪ :‬دار ا >ز اد‪.1997 .2‬‬
‫‪ -‬وآ<ن‪ ،‬آرل‪' .‬ر& ا
‪ K‬ب ا
<‪ .‬وت‪ :‬دار ا "<‪1980 .7< G‬‬
‫‪ ،4' -‬هي‪ .‬ا
‪ 4‬ر ا
‪ V 2'3L* .‬ا ‪ 2%T< 4‬وا ‪1983 ،#‬‬
‫‪ -‬ا ‪4+%‬ادي‪ ،‬أ "‪ E%6 4U* C‬و ا ‪ .R/‬ا
‪ .\\"ّ B‬وت‪ :‬ا >‪ E‬ا =ري‬
‫ <‪ 2%T‬وا ‪.#‬‬
‫‪ -‬ا =‪ ،56‬أ ‪A‬ن و *‪%U‬ب‪ .‬ا
"ن وا
"‪ 4% }&U ..‬ا '‪7‬م هرون‪.1948 .‬‬
‫‪ -‬ا =رم‪ .4U* ،‬أدن ا
ب ا
‪-‬ه‪ 2%>* :0* .+‬دار ا '"دة‪1933 .‬‬
‫‪U* ،2" -‬د‪ .‬ا
‪ %w‬ا‪ F‬وا
< ‪#‬ء ا
ب وا
<‪ ..‬ا &هة‪2"%T* :‬‬
‫ا '"دة ‪.1994 ،‬‬
‫‪ -‬اد ‪ .< ،‬ا
‪' !4D‬ر& ا
ب ‪ !"#‬ا م‪4+ .‬اد‪ 2%>* :‬ا ‪1978 .2Z/‬‬
‫‪' .E< ،6 -‬ر& ا
ب ‪ّ S‬ل‪ .‬وت‪ :‬دار ا >‪#‬ف <‪ #‬وا ‪ .2%T‬ط‪.1965 .4‬‬
‫‪' .E< ،6 -‬ر& ر و
"ن و‪ ..S<+‬وت‪:‬دار ا ‪1965 .2&A‬‬
‫‪114‬‬
‫‪ -‬ا ‪U‬ي‪1 ،‬ت ‪/R‬ب ا ‪ 4% 4‬ا‪ %- .‬ا

"‪+‬ان‪ .‬وت‪ :‬دار ‪k‬در <‪1977 .#‬‬
‫‪6 -‬ي‪#( ،‬ان‪ + .‬ك ‪ X‬وأ‪#‬ل ا
‪ ..‬ا &هة‪ :‬ا ‪ 2"%T‬ا '<‪.2C‬‬
‫‪6 -‬ت‪U* G<3 ،‬د‪ .‬ا

ا
ب‪ .‬وت‪ :‬دار ا ‪/‬ر‪.1979 .‬‬
‫‪6 -‬را(‪ .n3 ،‬ا
" ا
‪kB‬ر ا
‪K‬ق ا
‪ .S‬وت‪ :‬دار ا ‪/‬ر‪1978 .‬‬
‫‪ .4U* ،ETN -‬ا‪ S‬رة وا
‪ .‬ا
ب ا
‪-‬ه‪ .+‬د*‪ :}#‬دار ‪7‬ء ا ‪2004 .4‬‬
‫‪N -‬ر‪ ،4R‬روق‪ .‬أد‪ Q‬ا‪ S‬رة ا
ب‪ .‬ا >‪ ST* :O‬ا '‪2002 .#< 23‬‬
‫‪ -‬داوود ‪ .s ،‬أدن ا
ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬وت‪ :‬ا ‪ 2'3L‬ا =*"‪4< 2‬را‪3‬ت وا ‪ .#‬ط‪،3‬‬
‫‪2005‬‬
‫‪ -‬د'‪ ،‬ر‪ .‬ا
ب ر ‪ !"#‬ا م‪ .‬د*‪ 4% 2 :}#‬ا ‪ 4U‬ا ‪4‬وا‪ ،<N‬ا ‪4‬ار ا &*‪2‬‬
‫ <‪ 2%T‬وا ‪1999 ،#‬‬
‫‪ -‬ز‪4‬ان‪ ،‬ر ‪ .‬ا
ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬وت‪ :‬دار *>‪ 2%‬ا ‪U‬ة‪ .‬ط‪1978 ،2‬‬
‫‪3 -‬اح ‪ ،‬اس ‪K @I
:‬ر‪ .‬د*‪ :}#‬دار ‪7‬ء ا ‪ ، #< 4‬د*‪ .}#‬ط‪1996- 6‬‬
‫‪3 -‬اح‪ ،‬اس‪I ،‬ة ا
! اول‪ .‬د*‪ :}#‬دار ‪7‬ء ا ‪ ، .#< 4‬ط‪2007- 13‬‬
‫‪' : G 3 ،43 -‬ر& ا
ب ‪ !"#‬ا م‪ .‬ا)‪4>3‬ر‪%R 2'3L* :2‬ب ا =*"‪..#< 2‬‬
‫‪ -‬ا ‪ 4U* ،(3/#‬أ >‪ .‬ا
‪ !+‬وا
‪ .!B‬ا &هة‪#* :‬رات *‪ 2'3L‬ا ‪.1968 .%<U‬‬
‫‪R -‬اف‪ .S<+ .G31 ،‬ا
ر& ا
‪ %‬ا
‪ .B‬وت‪ :‬دار ا '‪ .1‬ط‪2008 ،1‬‬
‫‪ .s ،:R -‬ا
‪4‬ا‪ 3‬و‪1‬دا‪ ./ 0/‬ب ا
‪-‬ه‪ .+‬وت‪ :‬دار ا ‪#‬ق‪ .‬ط‪.1986 .2‬‬
‫‪9 .s ،:R -‬اء ا
‪4‬ا‪ .3‬وت‪ :‬دار ا ‪#‬ق‪ .‬ط‪.1986 .2‬‬
‫‪ -‬ا ‪%T‬ي‪'. 4U* ،‬ر& ا
! وا
‪ +‬ك‪ :0* .‬دار ا "رف‪.‬‬
‫‪ -‬ا ‪%T‬ي‪ 'C : 4U* ،‬ا ‪%T‬ي‪ V\\ .‬ا
"\\ن \\‪W' .‬و\\! ‪1‬ي ا
\\‪1‬ن‪ :0* .‬دار‬
‫ا "رف‪.‬‬
‫‪ 4% -‬ا ‪U* ،6‬د‪ .‬ا
‪ K‬ا
‪-‬ه‪ +‬و‪ >k#‬ا
‪ .D‬وت‪ :‬دار ا ‪ 2Z/‬ا "‪1980 .2‬‬
‫‪ 4% -‬ا‪ 3' .n3 ،‬ا
‪"k .z K‬ء‪* :‬آ‪ V‬ا ‪4‬را‪3‬ت وا ‪U%‬ث ا ‪.1989 .2‬‬
‫‪ -‬آ‪ ،/‬أ ‪ 4%‬ا ا‪ .}U3‬أ‪"6‬ر ‪ %# 5‬ا
ه و‪ .oX‬ا &هة‪ :‬ا >‪ 2%‬ا ‪ 2&A‬ا ‪.24‬‬
‫‪ ،* -‬إاه‪ .G‬ا
‪ 5D‬ا
ا
‪-‬ه‪ .+‬وت‪ :‬دار ا =‪ .‬ط‪.1999 .1‬‬
‫‪ -‬ا &‪ ،R‬أ ز‪ 4U* 4‬ا ‪T:‬ب‪0 ،‬ة أ‪<3‬ب ا
ب‪ :0* .‬دار ا "رف‪1949 .‬‬
‫‪ -‬ا &‪ 4U* ،%f‬ا ‪ .G>U‬ا
‪5X V-‬م ا
‪1‬ن‪ :0* .‬ا >‪ 2%‬ا &‪1930 .2‬‬
‫‪115‬‬
‫‪ -‬ا
‪5‬ب ا
س‪k ،‬در دار ا >ب ا &‪4‬س ا ‪#‬ق او‪2000 .B3‬‬
‫‪ -‬آ*< ‪ ،‬أ('س‪ .‬أدن ا
ب و ‪6‬ا'‪ .%0‬وت‪ :‬ا ‪ 2'3L‬ا "‪4< 2‬را‪3‬ت وا ‪.#‬‬
‫ط‪2005 . 1‬‬
‫‪ -‬ا ><‪ ،%‬أ ا ‪.‬ر ه‪#‬م ا '‪ .E$‬ام‪ .‬ا &هة‪ :‬دار ا >‪ E‬ا ‪ .20‬ط‪1924 ،2‬‬
‫‪ -‬ا >‪4‬ي‪73 ،‬م‪ 9 .‬و‪ D<+‬ب ‪ !"#‬ا م‪4+ .‬اد‪#* :‬رات ا =‪2008 .‬‬
‫‪ -‬آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ .s‬وت‪' :‬ن <‪ #‬وا ز‪ .S‬ط‪1996 ، 3‬‬
‫‪ -‬ن ‪3` ،‬ف‪kX .‬رة ا
ب‪ .‬وت‪ :‬دار إ‪6‬ء ا >‪ E‬ا "‪1945 .2‬‬
‫‪( ،s -‬رد‪ .‬ا
ب ا
ر&‪ .‬وت‪ %( E" :‬أ*‪ .‬دار ا "<‪.1954 .7< G‬‬
‫‪* -‬ز‪ ،‬ن‪' .‬ر& ا
‪kB‬رة ا
‪ 35‬ا
‪3 .D‬ر‪ :‬دار ا ‪U‬ار <‪ .#‬ط‪1998 .1‬‬
‫‪ -‬ا '"دي‪ ،‬أ ا ‪ < 'U‬ا ‪\ .'U‬وج ا
\?ه‪ Q‬و\دن ا
‪ \-‬ه‪ .‬وت‪ :‬دار ا(‪s 4‬‬
‫ <‪ 2%T‬وا ‪ .#‬ط‪.1965 ،1‬‬
‫‪ .%3 ، >3* -‬ا
‪kB‬رات ا
< ا
‪&" 2 .‬ب > ‪1957 ،‬‬
‫‪'* -‬ي‪ 4% ،‬ا هب *‪ .4U‬ا
‪ 0‬د وا
‪ 0‬د‪ .‬ا &هة‪ :‬دار ا ‪#‬وق‪1999 .‬‬
‫‪ -‬ا ‪ ،G4‬أ ا ‪C‬ج *‪ 4U‬أ "&ب‪ .‬ا
‪ :0* .P0D‬دار ا 'ة‪ .‬ط‪1988 ،3‬‬
‫‪4 ( -‬آ‪ ،2‬دور‪ .‬أاء ‪<h‬ن‪ .‬وت‪ TT'1 2 :‬زر}‪ -‬ا ‪ 2"%T‬ا > >‪.2‬‬
‫‪ ، '<( -‬د<‪ .n‬ا
ر& ا
‪ /‬ا
‪ .%‬ا &هة‪ 2%>* .‬ا ‪ 2Z/‬ا)‪1958 .2*73‬‬
‫‪ -‬ا ‪4/‬ا( ‪ ،‬أ *‪&" 4U‬ب‪ .‬ا آ‪ .!+‬وت‪ :‬دار ا ه <‪ 2%T‬وا ‪#‬‬
‫‪ -‬ه>‪X .'6 4U* ،‬ة ‪ . B‬ا &هة‪ 2%>* :‬ا ‪ 2Z/‬ا ‪ .20‬ط‪1968 ،13‬‬
‫‪ -‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا
‪I+‬ت ا
<‪ .‬وت‪ :‬دار ا &<‪ G‬ودار ا‪F‬د‪1929 .‬‬
‫‪ -‬ا "&‪ ،‬أ‪ 46‬أ "&ب‪' ،‬ر& ا
‪ ./‬ا =‪#* :n‬رات ا >‪ 2%‬ا ‪4U‬ر‪1964 ،2‬‬
‫‪%3 -‬س‪ ،‬ا &‪0‬ي‪' .‬ر& ا
‪ .<5‬ا &هة‪ 2 :‬ا &‪1960 .* s1* s‬‬
116
@+-3F‫ ا‬V‫ا

ا‬
- Aharoni, Yohanan. Arad Inscriptions. University of Virginia. Israel
Exploration Society 1981

- Kenneth. S. Latourette . History of Christianity. London 1975
- Avraham, Negev & Shimon, Gibson. Archaeological Encyclopedia of
the Holy Land. Continuum Puplishing Group. London 2001
- Daniel. D. Lucknebill. Ancient Records of Assyria and Babylonia.

Chicago. 1927
- De Lacy O’leary. Arabia before Mohammad. First Published. London
1927
- Flavius, Josephus. Jewish Antiquities. Wordsworth Mcging 2006.
- Frank. M. Cross. Canaanite Myth and Hebrew Epic. London 1973.
- Frederick.V.Winnett & W.L. Reed. Ancient Records from North
Arabia. University of Toronto Press 1970.
- George. A. Barton. Royal Inscriptions of Sumer and Akkad. London
1992
- Henri, Lammens. Islam Beleifs and Instituations. London 1929
- James A. Montgomery. Arabia and the Bible. University of
Bennsylvania Press. Philadelphia 1934
- James. G. Frazer. The Golden Bough, Macmillan. New York 1971.
- James, Pitchard .The Ancient Near East . Prinecton 1975
- Kenneth. A. Kitchen. Documentation for Ancient Arabia. Liverpool
University 1994
- Raymond. P. Dovgherty. Nabonidous and BlesHazzar. (New Haven).
London. 1929
117
- S.H. Hooke. Babylonian and Assyrian Religion. Hutchinson University

Library. London 1953
- Thomas.L. Thompson. The Mythic Past Biblical Archaeology and the
Myth of Israel. Basic Books. London 1999
- William. F. Albright. Yahwa and The Gods of Canaan. The University
of London 1968
-Michael. Macdonald. Literacy and Identity in Pre- Islamic Arabia.
Ashgate Variour .London 2009

اثر حضارات بلاد الشام في اديان العرب قبل الإسلام

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

اثر حضارات بلاد الشام في اديان العرب قبل الإسلام

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫

  ,‫ د ا س أ‬:‫اد‬%‫إ‬

 B‫ ا‬0C .‫ د‬:‫اف‬A‫إ‬

:& I0‫اف وا‬A‫ ا‬IB

  ,‫ د ا س أ‬:‫اد‬%‫إ‬

 B‫ ا‬0C .‫ د‬:‫اف‬A‫إ‬

:& I0‫اف وا‬A‫ ا‬IB

‫إ‪ $‬ا‪Q‬ه وا‪ )Q‬ء‬

‫أد ن ا ب  ام‬

‫أو ً‪ :2‬ا[ ‪L‬ة

‫* \ ً ‪ :‬ا‪ -J‬ل ا ب  ‪ (.‬رات ا‪ B0‬ورة ‪32 -----------------------------------------------‬‬

‫ا[‪ -‬ا\ ‬

‫‪ %‬دة ا‪ I]Q‬م ‪ I%‬ا ب‬

‫أو ً‪ % :2‬دة ا ب _]‪ I‬م ‪ ^8.‬اوا ا

‫*  ً ‪ % :‬دة أ إ` ا‪ 08‬ء ‪ I%‬ا ب ‪60 --------------------------------------------------‬‬

‫* \ ً ‪ % :‬دة ا‪ X‬ا‪2‬م ‪ I%‬ا ب ‪75 -------------------------------------------------------‬‬

‫ا[‪ -‬ا\ ‪b‬‬

‫أو ً‪ :2‬ا`   ‪  S0A‬ا‪,08‬ات ‪94 ----------------------------------------------------‬‬

‫*  ً ‪ :‬ا‪ h -‬و‪ f  gMJ‬ا ب  ‪,3‬اآ^‪98 --------------------------------------------‬‬

‫* \ ً ‪ :‬ا‪ S [I.‬ا ب ‪103 ---- --------------------------------------------------------‬‬

‫ ‪ 0L‬ا‪ -0‬در وا‪0‬ا ‪ j‬ا ‪113---------------------------------------------------------‬‬

‫ ‪ 0L‬ا‪ -0‬در وا‪0‬ا ‪ j‬ا‪116 -----------------------------------------------------d B‬‬

‫ن ا ‪ >C‬ا ‪"< 4‬ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ ،‬و‪  3 F‬ا =(‪E‬‬

‫‪ 1‬ا ‪U‬ت‪U* ،‬د ‪   .G <3‬ا

‫‪ ،'< ( 1‬د<‪' .n‬ر& ا

‫‪ 1‬ا =رم‪ .4U* ،‬أدن ا

‫و* ا ‪  C L‬ا &‪*4‬ء * ‪4U‬ث  ‪ 2/ g‬ا "ب وأ‪.( G/*k‬آ *‪:G/‬‬

‫‪ .1‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' . $‬ر& ا

‫‪4 7‬ا‪ * ً $‬أ‪>R‬ل‬

‫ن ا)‪%N‬ر  ادوا أن ' ّا ر ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م )  "‪0‬‬

‫‪Arabia‬‬ ‫‪before‬‬ ‫و <'‪#‬ق أو ي أ>ر *‪  %" / 2/#‬آ )‬

‫‪ ،< .1‬اد‪ .‬ا

‫‪   F‬ا "ب ا ‪0‬رى‬

‫‪/< .1‬زن‪  ،‬س‪' .‬ر& ا

‫‪ .1‬ا ه‪#‬م‪ ،‬أ *‪4%  4U‬ا ا ‪ U‬ي‪ .‬ا

‫‪  7‬أ* ‪ 201‬ا ‪  0‬إ‪3‬ف و(‪ ،2<$‬وه ‪ *7* U 201‬أ‪T3‬ر‪2‬‬

‫‪ .1‬ا ‪%T‬ي‪ V .‬ا

‫‪N .1‬ر‪ ،4 R‬روق‪ .‬أد‪ Q‬ا‪ S‬رة  ا

‫‪H.Lammens: Islam: Beleifs and Instituations. London. 1929. p.18. 1‬‬

‫ن ا " ب  ا =ه< ‪ 2‬آ(‪[< O‬‬

‫‪ .1‬ا ‪V‬وز(‪ 4% .‬ا  أ‪9 ،46‬ح ا

‫‪ .1‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا

‫‪4 :ً 37‬در درا أدن ا

‫‪ .1‬ا ‪0‬در ا‪RF‬ر‪ 2‬وا ‪.2 <%‬‬

‫‪ .2‬ا &ش وا >ت ا " ‪ %1 2‬ا)‪73‬م‪.‬‬

‫‪ .3‬ا راة وا >‪ E‬ا "‪.2%‬‬

‫‪ .5‬ا ‪0‬در ا " ‪ 2‬وا)‪.2 *73‬‬

‫‪ ،< .1‬اد‪ .‬ا

‫‪ ،'< ( .3‬د<‪' .n‬ر& ا

‫‪ .1‬درادآ‪ B/ . k ،2‬ث  'ر& ا

‫‪ ،< .1‬اد‪ .‬ا

‫‪ 4% ،G 3 .1‬ا "‪' .VV‬ر& ا

‫أو ي )‪  :(O’leary de Lacy‬آ ‪"Arabia before Mohammad‬‬

‫‪ .1‬اد < ‪ .‬ا

‫ت إ [ ا     اام‬76 ‫م‬1 ‫ي‬. ‫ ا‬:(Glasser Edward)37 ‫وإدوارد‬

.49 ‫ ص‬. +‫ه‬-

‫‪Ancient Records. Vol 2. P. 27 .1‬‬

‫‪' .E <  ،6 .1‬ر& ا

‫‪ . 1‬اد‪ .< ،‬ا

‫‪Luckenbill.. Ancient Records of Assyrian and Babylonian‬‬

‫ن ‪ 5C‬ا "ب  ا <‪+‬ت )ا '* ‪ (2‬آن ادف ‪ 5C‬ا ‪%‬د‪2‬‬

‫‪ .1‬ز‪4‬ان‪ ،‬ر ‪ .‬ا

‫‪ .1‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' . $‬ر& ا

‫‪ .1‬ا " ‪ 2‬ا '" ‪4‬ة‪ :‬و‪7 #‬د ا  و(=‪.4‬‬

,‫ د اس أ‬:‫اد‬%‫إ‬

B‫ ا‬0C .‫ د‬:‫اف‬A‫إ‬

:&I0‫اف وا‬A‫ ا‬IB

,‫ د اس أ‬:‫اد‬%‫إ‬

B‫ ا‬0C .‫ د‬:‫اف‬A‫إ‬

:&I0‫اف وا‬A‫ ا‬IB

‫إ‪ $‬ا‪Q‬ه وا‪)Q‬ء‬

‫أدن ا ب ام‬

‫أو ً‪ :2‬ا[‪L‬ة

‫*\ ً‪ :‬ا‪-J‬ل ا ب ‪(.‬رات ا‪B0‬ورة ‪32 -----------------------------------------------‬‬

‫ا[‪ -‬ا\‬

‫‪%‬دة ا‪I]Q‬م ‪ I%‬ا ب‬

‫أو ً‪% :2‬دة ا ب _]‪I‬م ‪ ^8.‬اوا ا

‫* ً‪% :‬دة أ إ` ا‪08‬ء ‪ I%‬ا ب ‪60 --------------------------------------------------‬‬

‫*\ ً‪% :‬دة ا‪ X‬ا‪2‬م ‪ I%‬ا ب ‪75 -------------------------------------------------------‬‬

‫ا[‪ -‬ا\‪b‬‬

‫أو ً‪ :2‬ا` ‪ S0A‬ا‪,08‬ات ‪94 ----------------------------------------------------‬‬

‫* ً‪ :‬ا‪ h-‬و‪ f gMJ‬ا ب ‪,3‬اآ^‪98 --------------------------------------------‬‬

‫*\ ً‪ :‬ا‪ S [I.‬ا ب ‪103 ---- --------------------------------------------------------‬‬

‫‪ 0L‬ا‪-0‬در وا‪0‬ا‪ j‬ا ‪113---------------------------------------------------------‬‬

‫‪ 0L‬ا‪-0‬در وا‪0‬ا‪ j‬ا‪116 -----------------------------------------------------d B‬‬

‫ن ا ‪ >C‬ا ‪"< 4‬ب ‪ %1‬ا)‪73‬م‪ ،‬و‪ 3 F‬ا =(‪E‬‬

‫‪ 1‬ا ‪U‬ت‪U* ،‬د ‪ .G<3‬ا

‫‪ ،'<( 1‬د<‪' .n‬ر& ا

‫‪ 1‬ا =رم‪ .4U* ،‬أدن ا

‫و ا ‪ C L‬ا &‪4‬ء ‪4U‬ث ‪ 2/ g‬ا "ب وأ‪.( G/k‬آ *‪:G/‬‬

‫‪ .1‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا

‫‪4 7‬ا‪ * ً$‬أ‪>R‬ل‬

‫ن ا)‪%N‬ر ادوا أن ' ّا ر ا "ب ‪ %1‬ا)‪73‬م ) "‪0‬‬

‫‪Arabia‬‬ ‫‪before‬‬ ‫و <'‪#‬ق أو ي أ>ر *‪ %" / 2/#‬آ )‬

‫‪ ،< .1‬اد‪ .‬ا

‫‪ F‬ا "ب ا ‪0‬رى‬

‫‪/< .1‬زن‪ ،‬س‪' .‬ر& ا

‫‪ .1‬ا ه‪#‬م‪ ،‬أ *‪4% 4U‬ا ا ‪U‬ي‪ .‬ا

‫‪ 7‬أ ‪ 201‬ا ‪ 0‬إ‪3‬ف و(‪ ،2<$‬وه ‪ 7* U 201‬أ‪T3‬ر‪2‬‬

‫‪ .1‬ا ‪%T‬ي‪ V .‬ا

‫‪N .1‬ر‪ ،4R‬روق‪ .‬أد‪ Q‬ا‪ S‬رة ا

‫ن ا " ب ا =ه<‪ 2‬آ(‪[< O‬‬

‫‪ .1‬ا ‪V‬وز(‪ 4% .‬ا أ‪9 ،46‬ح ا

‫‪ .1‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا

‫‪4 :ً37‬در درا أدن ا

‫‪ .1‬ا ‪0‬در ا‪RF‬ر‪ 2‬وا ‪.2<%‬‬

‫‪ .2‬ا &ش وا >ت ا "‪ %1 2‬ا)‪73‬م‪.‬‬

‫‪ .3‬ا راة وا >‪ E‬ا "‪.2%‬‬

‫‪ .5‬ا ‪0‬در ا "‪ 2‬وا)‪.2*73‬‬

‫‪ ،< .1‬اد‪ .‬ا

‫‪ ،'<( .3‬د<‪' .n‬ر& ا

‫‪ .1‬درادآ‪ B/ . k ،2‬ث 'ر& ا

‫‪ ،< .1‬اد‪ .‬ا

‫‪ 4% ،G 3 .1‬ا "‪' .VV‬ر& ا

‫أو ي )‪ :(O’leary de Lacy‬آ ‪"Arabia before Mohammad‬‬

‫‪ .1‬اد < ‪ .‬ا

‫ت إ [ ا اام‬76 ‫م‬1 ‫ي‬. ‫ ا‬:(Glasser Edward)37 ‫وإدوارد‬

.49 ‫ ص‬.+‫ه‬-

‫‪' .E< ،6 .1‬ر& ا

‫‪ . 1‬اد‪ .< ،‬ا

‫ن ‪ 5C‬ا "ب ا <‪+‬ت )ا '*‪ (2‬آن ادف ‪ 5C‬ا ‪%‬د‪2‬‬

‫‪ .1‬ز‪4‬ان‪ ،‬ر ‪ .‬ا

‫‪ .1‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪' .$‬ر& ا

‫‪ .1‬ا "‪ 2‬ا '"‪4‬ة‪ :‬و‪7 #‬د ا و(=‪.4‬‬

‫‪ :0' .2‬وه ا ‪ 2&T‬ا از‪ U%< 2‬ا‪.6‬‬

‫'ن ا '<ن ا "ب إ [ ‪:'1‬‬

‫‪' .E< ،6 . 1‬ر& ا

‫‪. 1‬و ‪'C‬ن‪ ،‬إ‪3‬ا‪ .$‬ص ‪173 -172‬‬

‫‪ .s ،:R . 1‬ا

‫‪ .1‬ا ه‪#‬م‪ .‬ا

‫‪ .1‬ا ‪7%‬ذري‪ .‬أ‪<3‬ب ا‪9‬اف‪ .‬ج‪ ،1‬ص ‪ - 7‬وا(‪ :W‬ا

‫‪ .1‬وآ<ن‪ ،‬آرل‪' .‬ر& ا

‫‪ .1‬ا‪ k( ،43‬ا ‪4 .4‬در ا

‫‪ .1‬وآ<ن‪ ،‬آرل‪' .‬ر& ا

‫‪.1‬ا '"دي‪ .‬وج ا

‫‪ .1‬ازر‪ .1‬أ‪"6‬ر ‪ .5‬ج‪ ،1‬ص ‪.71‬‬

‫‪ .1‬ا ا ><‪ .%‬آب ام‪ .‬ص ‪32 -33‬‬

‫و‪1 * /W‬ل ا ‪ 2+‬ا ‪:(.‬‬

‫‪ 1‬ا ><‪ .%‬ام‪ .‬ص ‪33‬‬

‫‪ ،'<( 1‬د<‪' -n‬ر& ا

‫‪":ً37‬دة أ! إ

‫‪ 1‬آ"ن‪ ،‬ر ‪' .‬ر& ا‪ .s‬ص ‪77‬‬

‫‪ .1‬آ"ن‪ ،‬رج‪' .‬ر& ا‪ ،s‬ص ‪310 -309‬‬

‫‪ 4%‬ا) )‪ G<k‬أ( ‬