شسمنیتباتنسشیالتمسنیلاتنشسیابنلتاشسیبنتالتناشسینتباتنسشیابمسایشنبتکسشمنیتلمکیبنتمکلتینبملمنسیبامنلاسنمیباسنی

‫شسمنیتباتنسشیالتمسنیالتنشسیابنلتاشسیبنتالتناشسینتباتنسشیابمسایشنبتکسشمنیتلمکیبنتمکلتینبملمنسیبامنالسنمیباسنی‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫مخالفان کارمل‪ ،‬مرد تر از شاگردان نا مر ِد او بودند‬
‫‪ ‬روایات زنده گی من!‪ ‬‬
‫رفیق وکیل‪:‬‬
‫(‪...‬بمبارد شان کنین‪ .)...‬هی هی رهبر نما های ما چی گونه زبون شدید و‌ چرا شدید؟‪ ‬‬
‫‪ ‬شایعه ی مرگ رفیق کارمل و مارشال دوستم به اثر سقوط طیاره‪ ‬‬
‫‪ ‬دوستان زیادی محبت کرده در مورد چرایی نوع نگارش پرسش هایی داشته اند‪ ،‬من همان هایی را می نویسم که فک ر می‬
‫کنم درست اند‪ .‬برای درک برخی واژه ها باید اصل و‌ ریشه ی واژه را بشناسیم و یا برای درک روش نوش تار به تر اس ت‬
‫بدانیم که هیچ قید‌و قیود خاصی برای انتخاب روش نگارش وجود نه دارد و من قبلن مقاله گونه یی در این مورد نوشته ام‪.‬‬
‫من با رعایت احترام به همه نخبه گان و‌ اساتید محترم هیچ گاهی پ یرو آن نوش ته ه ایی نیس تم ک ه ب ه روش هری ک ایش ان‬
‫نوشته شده است‪ .‬من روش خو‌د دارم‪ ،‬چون آدم دانایی نیستم و کاهی هم از خ رمن س نگین وزن غ یر قاب ل حس اب دانش و‬
‫ادب چیزی نه می دانم‪ ،‬نه‬
‫‪ ‬نه می خواهم زیر سنگینی وزن خرمن خرد شوم‪.‬‬
‫‪ ‬بخش های سی و پنج و سی‌شش و سی و هفت‪ :‬من مصمم بودم خیانت یالتسین و گرباچف را به عنوان مه ره ه ای غ رب‬
‫در اتحادجماهیر شوروی سابق‪ ،‬ناکامی های ‪ KGB‬و رد ادعا های مقامات جبون شامل کودت ای هج ده‌ی ‪۱۴‬ث ور ‪۱۳۶۵‬‬
‫دالیل ناکامی شادروان ها رفیق دکتر نجیب و رفیق یعقوبی و در انجام وظایف ش ان را حالجی مس تند کنم ک ه اول ویت مهم‬
‫تر از آن ها ارج گذاشتن ب ه ی اد ک رد م رگ ج ان گ داز ره بر ح زب و دولت م انع آن ش د‪ .‬ش د من ی ک س طر یادداش ت‬
‫‪6‬‬
‫تحریری نه دارم‪ .‬به لطف خدا همه آن چی را می نویسم حقیقت کامل و انتقال عینی روایات اتفاق افت اده اس ت‌ و هیچ‌ گون ه‬
‫دخل و تصرفی در روایات نه کرده‪ ،‬نه کسی حمایت من می کند و نه با کسی مشاوره و نه از کسی توقع دارم و ن ه ه راس‬
‫از راست گویی ها‪.‬هرکسی هر نوع سندی ب ر ض د من دارد بفرمای د و پیش کش کن د‪ .‬ش اید این روای ات در نظ ر کس ی ی ا‬
‫کسانی کم اهمیت باشد‪ ،‬اما برای خودم و فرزندان و دودمان پدری ام سیر کهن نگاری با حضور خودم است‪ .‬‬
‫بخش سی‌و پنج‪:‬‬
‫‪ ‬پس از این در روایات همه کرکتر های زنده «محترم» فوتشده ها و شهید شده « شادروان » ی اد می ش وند‪ .‬فلیپ ک اروین‬
‫و آن دو شخصیت دروغین بی نام هر سه دروغ می‌گویند‪ .‬توضیحات در بخش های بعدی‪ .‬من در دو‌ نیم دهه ی اخ یر فق ط‬
‫یک بار محترم دوستم را دیده و حتا به تبریکی شان نه رفتم‪ ،‬اما به حکم وجدان حق ایقی را می نویس م ک ه گوش ه یی مهمی‬
‫از گذر کهن نه چندان دور وطن ما بوده است‪ .‬پیشا ورود‪:‬‬
‫‪ ‬رفیق یاسین خموش شهپر شعر فارسی می سرآید‪ # :‬زنده گی در زن ده گی بی زن ده‌ گی بازن ده گی س ت ‪ .#‬و راس ت می‬
‫گوید‪ .‬من از هر لحظه ی خوب‌ ‌و خراب زنده گی تجاربی آموختم‪ ‌،‬ناکامی ها ‌و کامیابی هایی داش ته ام‪ .‬نوس تالژی من ن ه‬
‫در بازنده گی های زنده گی بل در وامانده گی هایی است که به دست دوست نما های خود ما هم بر خود شان تحمی ل ش د و‬
‫ما { صفوف ) را در سراشیب کوه سار ها و انجماد یخ بندان حوادث رها کردند‪ .‬این یا آن رهبر یا عض وی از ره بری ن ه‬
‫انگاشتند که ما پانزده سال یک جمعی از فداکارترین ها جامعه‪ ‌،‬گروهی از جوان ترین های جامع ه و لش کری از ه ر تب ار‬
‫جامعه را برای یک هدف و‌ مرام خاص ملی اندیشی و تحول گرایی اجتماعی به دنبال خود کشیدیم‪ ‌.‬همین گون ه اندیش ه ن ه‬
‫داشتند که پانزده سال دیگر هم از آن ها قرب انی گرف تیم و در ه ر دو پ انزده س ال ی ا در مب ارزات مخفی و ی ا در حک ومت‬
‫داری های پسا پیروزی اجباری بهترین های شان را به زنذان های استبداد سلطنتی فرستادیم و ی ا هم در مقابل ه ب ا دش منان‬
‫سپر شان ساختیم‌و سوزاندیم شان‪ .‬وقتی رفیق راز محمد جوان ننگرهاری شهید با س ه رفی ق ج وان م ا در خواج ه بغ رای‬
‫خیرخانه در شروع سال ‪ ۱۳۵۹‬به اثر هدف قرار گرفتن راکت دشمن چنان س وختند ک ه فق ط از س یاهی ذغ ال ه ای وج ود‬
‫شان احتمال می دادیم که کدام شان اند و آن زمان رفیق شاه عبید رئیس و رفیق کبیر معاون اول اداره ی ما بودند‪ .‬یا وق تی‬
‫در سال ‪۱۳۶۱‬رفیق انور شاه شهید را به کندهار فرستادند هفته یی نه گذشت که خبر شهادت او را شنیدیم‪ .‬وقتی به آک ادمی‬
‫علوم طبی رفتیم‪ ،‬فقط یک صندوق ذغال تسلیم شدیم و ذغ ال را ب ه خان ه واده اش س پردیم‪ .‬آن گ اه مح ترم رفی ق س یدکاظم‬
‫رئیس اداره ی ما بودند‪ .‬به همین گونه همکاران و‌ رفقای زیاد ما شهید و زخمی‌و معل ول و‌ معی وب ش دند‪ .‬رفق ایی ک ه ب ه‬
‫تحویل گیری جسد شادروان رفیق انور با ما یک جا به چهارصد بستر رفتند به یاد دارند که ما جسد رفیق خود را نه ی افتیم‬
‫و پس از جست و‌جوی‌ طوالنی چند تا صندوق سر به سر را در پشت سر دیوار شمالی پتالوژی‌‌و یا سردخانه پیدا ک رده و‬
‫با حسرت دیدیم چند جسد دیگ ر هم ک املن خش ک ش ده ب ود‪ ،‬مس ئولین مح ترم تع داد خ ارج‌ از کن ترل ش هدا را دلی ل چن ان‬
‫فراموشی بزرگ می دانستند‌و مالمت هم نه بودند‪ .‬همه به یاد داریم‪ ،‬رفیق هاشم لغمان و برادر های ش ان چی‌گ ونه‌ در پی‬
‫ضدیت های حزبی به تیر بسته شدند و تا امروز کسی از آن هایی که به خاطر آرمان های حزب شان بی رحمانه به رگب ار‬
‫بسته شدند یادی نه کرد‪ .‬یا آن هایی را که در گودال مشرف به بستر دریای پنجشیر بی گور و‌ بی‌ کفن و بی نم از جن ازه و‬
‫بی دیدار زن‌ و‌ فرزند و خواهر و مادر و پدر و برادر به خواب ابدی شهادت رفته اند چی کسی یاد کرد؟ یا آن جس د ش هید‬
‫شده ی سربازی که در روی جاده بود‪ ‌،‬ب ه ک ور ش دن‌ چش مان رفی ق ن بی در زن دان امین و ی ا ک وری چش مان رفی ق ان ور‬
‫امر‌سیاسی لشکر هشت در کندهار چی کسی ادای احترام کرد؟ ‪ ‬به خون پاک جنرال احمدالدین رفیق شهید و جان ب از م ا و‬
‫همراهان شان در گارنیزیون‌ پیش غور و رفی ق ج نرال جالل رزمن ده و رفی ق ج نرال معص وم و در هم ه کش ور ه زار ه ا‬
‫جنرال‪ ،‬افسر و‌ خرد ضابط و سرباز و هوابازان حزب ک ه قهرمانان ه ج ام ش هادت نوش یدند چی ارجی گذاش ته ش د؟ هیچ‌و‬
‫هیچ و هیچ‪ .‬بعضی های ما آن قدر ذلیل شدیم که حتا چشم به برخی بیوه های شان دوخته و آن ها به نکاح خ ود در آوردیم‪.‬‬
‫معلوالن و معیوبان بازمانده ها را در حساب نه گیریم که رنج‌ وجدان برخی های ما اگر داشته باشیم آزار مان نه دهد‪ .‬س ی‬
‫سال یا سه ده سال یا سه دهه زنده گی با مشقت و مرگ و ماتم و اسارت به خاطر اهداف عالی‪ ،‬صفوف حزب به ای آن را‬
‫پرداختند و جان به سالمت برده ها اسیر کید و کین مقامات شده اما همه راض ی بودن د‌ ک ه ح د اق ل زن ده گی آب رو من دی‬
‫برای مردم ما دست و‌پا شده بود‬
‫‪ ‬داستان منان رزم مل رفیق عزیز همه ی ما‪:‬‬
‫‪7‬‬
‫رفیق منان برای من حیثیت برادر بزرگ را دارند و همه رهبری حزب ایشان را می شناس ند‪ .‬آق ای ظه ور تخلص ش ان را‬
‫دزدید آن هم به زور‪ ،‬کما این که بعد ها محترم ظهور طور علنی دیگر رفیق کارمل را ارزش نه می داد و شما ها بهتر از‬
‫من می دانید‪ .‬رفیق منان یک قصه یی جالب دیگری غیر از شاهکار زورگیری محترم رفیق ظهور دارند که ب ار ه ا آن را‬
‫روایت کرده اند‪ ‌.‬شادروان امینی رئیس سابق اتاق های تجارت افغانستان خطاب به محترم رفیق رزم مل گفته اند‪ ... ( :‬ت و‬
‫اگه ده ای سی سال که حزبی هستی کیسه بر می‌ بودی حالی کیسه بر نام دار جهان بودی یا اگه دزد می ب ودی کالن ره بر‬
‫دزد ها می بودی و آرگاه و بارگاه می داشتی و اگه تجارت می‌کدی حالی کالن تجار می بودی ‪ .)...‬سال آن را خ ود رفی ق‬
‫رزم مل می‌ دانند‪ ‌،‬این دو داستان را آن قدر تعریف کردند من همیشه می گفتم همو قصی کیسه بری ره کو‪ .)....‬ح زبی ه ا‬
‫با چنان طعن و کنایه مبارزات شان را ادامه دادند‌و همان رفیق رزم مل که بیشتر از یک تعداد اعضای ره بری عض ویت‬
‫حزب را داشتند به چند دوره سربازی فرستادند که اگر کمک مح ترم ج نرال عزی ز حس اس ی ا مح ترم احم د بش یر رویگ ر‬
‫وزیر اطالعات و فرهنگ و روابط عمومی گسترده ی خود رفیق رزم مل نه می بود‪ ،‬ایش ان را هم ب ه جوخ ه ه ای م رگ‬
‫فرستاده بودند‪ .‬بستن زبان انتقاد و پناه بردن به دبدبه های رنگ باخته ی دی روز نه دردی را م داوا می کن د و ن ه بخش نده‬
‫گی دارد‪.‬‬
‫‪ ‬محترم دوستم‪ ، ‬من بیش ترین تعدادی را می شناسم که برای راه یافتن به بارگاه دوستم پیشا سقوط قدرت سیاسی ح زب و‬
‫دولت و پسا سقوط آن چقدر وامانده و منتظر بودند‪ .‬باری محترم مارشال دوستم در محله ی سکونت گاه وزیر محم د اک بر‬
‫خان برای من گفتند‪ ... ( :‬عثمان می فامی ای کالنا چقه دل شان میشه که مره ببینن‪...‬؟ )‪ ،‬گپ هایی هم به من لطف کردن د‬
‫که بین من و خود شان است‪ .‬گفتم شاید‪ ،‬ولی مه خو از جمع کالنا نیستم‪ ،‬هر دو خندیدیم‪ ،‬چون همه موافق او نه بودند‪ .‬من‬
‫در این جا نام هایی را به شما یاد خواهم کرد که سایه یی مارشال را به تانک می بستند‪ ،‬اما پس از خدا وق تی پش ت ه ا ب ه‬
‫زین ها شدند‪ ،‬همان دوستم شمال را پناه گاه پرنده های مهاجر و بال شکسته ساخته همه را بدون هیچ گون ه تعلق ات پذیرفت ه‬
‫و همان آدم ها را در منصب هایی معین مقرر کرد و احترامی به آن ها و خانه واده های محترم شان قابل شد‪ ،‬مثلن مح ترم‬
‫جنرال امام الدین خان‪ ‬من روایت هایی را نکت ه ب ه نکت ه می نویس م ی ا ک ه عملن حض ور داش ته ام و ی ا ش خص مح ترم‬
‫مارشال دوستم برایم باز گفته اند و روایت را از زبان خ ود ش ان و مس تقیم ش نیده ام ‪ ‬اوج‌ ق درت مارش ال دوس تم‌ و دوس تم‬
‫هراسی در اواخر سال ‪۱۳۶۶‬و سال های ‪ ۱۳۶۸‬و ‪ ۱۳۶۹‬و ‪ ۱۳۷۰‬مرحله ی دوستم هراس ی عل نی از اوای ل به ار ‪۱۳۷۰‬‬
‫حاصل بذر مخفی زمستانی برخی ها بود‪.‬‬
‫مرحله ی دوم و ویران گر دوستم هراسی‪ ‬‬
‫> این مرحله پس از سفر پر دبدبه ی محترم رفیق م انوکی منگ ل رئیس عم ومی مقت در ام ور سیاس ی اردو پس ا کودت ا ب ه‬
‫شبرغان و فاریاب شکل جدی گرفت‪ .‬من هم در رک اب و مج ری نزدی ک اوام ر ش ان ب ودم‪ .‬همک اران عزی ز م ا احتم الن‬
‫محترم عبدالکریم عبدهللا زاده و نما بردار محترم نشرات نظامی با ما هم س فری داش تند‪ ‌.‬نم ایش س هم گین ق درت نظ امی و‬
‫مردمی با پیوستن سیل آسای مخالفان به مصالحه ی ملی نهایی شد و همه در ولسواالی پشتون کوت والیت فاری اب فق ط ب ه‬
‫اساس کار و اعتبار آقای دوستم اتفاق افتاد که بعد ها می خوانید‪ .‬اما قبل از همه اس حاق ت وخی ‪ ‬من در س ال ‪ ۲۰۱۸‬مقال ه‬
‫یی به گزارش نام ه ی وزین افغانس تان نوش تم ک ه این ج ا ب از رس انی آن بس یار ض رور اس ت‪ .‬آن روز هم مانن د ام روز‬
‫‪۲۳‬دسامبر‪ ۲۰۲۰‬که می نویسم بسیار بیمار و این مقاله را در ترن نوشته ب ودم‪ .‬اگ ر غل ط ه ای نوش تاری‪ ،‬امالیی و‌ ت ایپی‬
‫داشته باشد ببخشید‪ > .‬محترم دوستم چند بار به من قصه کردند که منظم هفته وار یا هر پانزده روز با ش ادروان مص طفای‬
‫قهرمان به دیدار شادروان دکتر نجیب می رفتند و یک باره این مالقات ها از ج انب رئیس جمه ور و س ر قومان دان اعالی‬
‫قوای مسلح قطع شدند‪.‬‬
‫هوشداری به ارگ‌!‬
‫‪8‬‬
‫نوشته ی محمد عثمان نجیب‬
‫با سیر شتاب زده ی تاریخ‪ ،‬می یابیم که در مخیله ی غنی‪ ،‬عالوه بر سلطه ی مطلقه بر تمام اقوام‪ ،‬نوعی تقابل با درانی های‬
‫کندهار و‌ تقویت غلجایی ها هم‌ مطرح است‪ .‬وی‌ برای عبور از نردبان و طلسم حیله حاضر اس‪..‬ت‪ ،‬ب‪..‬رخی از غلج‪..‬ایی ه‪..‬ا را‬
‫نیز در شرق کشور عمدن سرکوب کند‪ .‬شاید فراموش نه می کند‪ .،‬که یکی از عوامل ب‪..‬روز خ‪..‬ط دیورن‪..‬د توس‪..‬ط عب‪..‬دالرحمان‬
‫خان‪ ،‬رهایی از گریبان گیری‪ ،‬غلجایی ها بود‪ .‬که گذشته ی خونینی هم داشته اند‪ .‬حاال که همه سران اقوام‌ دیگر را ب‪..‬ه گون‪..‬ه‬
‫ی سیستماتیک و زنجیره یی یا به شهادت رساندند و یا گوشه نشین شان کردند و آرزوی مقابله با درانی ها را هم‌ در س‪..‬ر می‬
‫پروراند‪ ،‬و با استفاده از خبط رهبری نا سالم‌ سیاسی کرزی‪ ،‬به این منص‪.‬ب رس‪..‬ید‪ ،‬در ت‪..‬داوم اه‪..‬داف دراز م‪..‬دت ش‪.‬ان ب‪..‬رای‬
‫حذف شخصیت ها و رهبران اقوام دیگر‪ ،‬با بهره ب‪.‬رداری از پالن‌ه‪.‬ای توس‪.‬عه طلبان‪.‬ه ی آمریک‪.‬ای ب‪.‬دبخت‪ ،‬ب‪.‬رای مقابل‪.‬ه ب‪.‬ا‬
‫روسیه‪ ،‬در صدد حذف آحرین پایگاه مردمی شمال و هر گوشه ی دیگر کشور هم‌ است‪ .‬ولی دیگر آن خیاالت باطل به بس‪..‬تر‬
‫تاریخ خفته اند‪ .‬امروز نه به مهری در حاشیه ی قرآن باور است‪ ،‬نه آن روحانیون پلیدی که قرآن پاک را وسیله ی دام تزویر‬
‫قراردادند‪ .‬زنده هستند‪ ،‬نه آن باور به سیاست حیله و شیطنت اسالف شما اس‪.‬ت ک‪.‬ه توس‪.‬ط امیرح‪.‬بیب هللا خ‪.‬ادم دین رس‪.‬ول هللا‬
‫صورت گرفت و خالصانه و با قلب بزرگ توکل ب‪.‬ه خ‪..‬دا و ب‪.‬اور به‌ مه‪.‬ر درکالم خ‪.‬دا‪ ،‬ب‪..‬ه پ‪.‬ای ش‪.‬هادت رفت و ن‪..‬ه خفت‪..‬ه گی‬
‫تاریخی اقوام دیگر‪ .‬همه بیدار و هوشیار اند‪ ،‬همه مدافع حریم و حقوق و‌ تساوی بدون آقایی اند‪ .‬هوشیاری کامل این است که‬
‫شمال و هر گوشه ی دیگر وطن را دست کم نه گیرید‪ .‬نیروی س‪.‬تبر مق‪.‬اومت دوم و س‪.‬وم و بی ش‪.‬مار دف‪.‬اع از داعی‪.‬ه ی ح‪.‬ق‬
‫طلبی‪ ،‬برای مساوات‪ ،‬همچنان استوار و بی شکست است‪ .‬انشاءهللا‪.‬‬
‫بیطاعت حق بهشت و رضوان مطلب‬

‫بی‌خاتــــم‪ .‬دین ملک سلیمان مطلــب‬
‫گر منزلت هر دو جهــــان میخواهی‬
‫آزار دل هیـــچ مسلمــــان مطلــــب‬
‫********‬
‫بیطاعت حق بهشت و رضوان مطلب ‪ ‬بی‌خاتم دین ملک سلیمان مطلب‬
‫گر منزلت هر دو جهان میخواهی ‪ ‬آزار دل هیچ مسلمان مطلب‬
‫ابوسعید ابوالخیر‬
‫از چرخ فلک گردش یکسان مطلب‬
‫وز دور زمانه عدل سلطان مطلب‬
‫روزی پنج در جهان خواهی بود‬
‫آزار دل هیچ مسلمان مطلب‬
‫******‬
‫بی‌طاعت دین بهشت رحمان مطلب‬

‫بی‌خاتم حق ملک سلیمان مطلب‬
‫چون عاقبت کار اجل خواهد بود‬
‫آزار دل هیچ مسلمان مطلب‬
‫‪9‬‬
‫*******‬
‫گزیده اشعار سعدی‬

‫سعدی شاعر شیرین سخن شیراز‪ ‬در باره روزگار و ناپایداری دنیا و اینکه دنیا طعم شهد آلود ولی همراه‬
‫با زهر ناب دارد نظراتی خاص ارائه میدهد که در این مقاله کوتاه بدان پرداخته می شود‪.‬‬
‫وضعیت جهان‪ ،‬وجود انسان‪ ،‬عمر آدمی و مدتی که در روی زمین می گذراند‪ ،‬ناپایداری عمر و بی‬
‫اعتباری جهان‪ ،‬سعی و تالش انسان بر روی زمین‪ ،‬دشواری و آسایش و غم و شادی بشر در مدت عمر‬
‫و کوتاه بودن مدت زندگی بشر نسبت به عمر جهان هستی همیشه مورد توجه و دقت نظر و به صورت‬
‫پرسش بزرگی برای بشر بر روی زمین مطرح بوده و در باره این موضوعات تفکر و اندیشه می کرده‬
‫است و برای خود بنیاد فکری ایجاد می کرده و براساس آن حرکت و سعی و تالشش را شکل می داده‬
‫است‬
‫سعدی نیز یکی از شاعران و سخن سرایان نامدار ایران زمین است که دیدگاهش نسبت به طبع جهان و‬
‫وضعیت روزگار و نحوه دیدگاه انسان به عمر و تعلق خاطر به مطاع و حطام دنیا‪ ،‬تفکری مانند حکیم‬
‫خیام و سایر متفکران خوش سخن سرزمین ایران دارد ‪.‬‬
‫سعدی غنیمت شمردن امروز را سفارش می کند و تفکر و در مورد گذشته و نگرانی نسبت به آینده ای‬
‫که نامعلوم است را ‪ ،‬نمی پسندد ‪:‬‬
‫سعدیا دی رفت و فردا همچنان موجود نیست‬
‫در میان این و آن ‪ ،‬فرصت شمار امروز را‬
‫سعدی مثال بدیع و جالبی در مورد عمر انسان دارد و می گوید که عمر چون گردویی است که بر گنبد‬
‫مدوری قرار گرفته است و این گردو ممکن است بر اثر باد یا تکان کوچکی از گنبد دوار روزگار فرو‬
‫افتد پس نبایست بدان چندان دل بست ‪:‬‬
‫منه دل بر سرای عمر‪ ،‬سعدی‬
‫که بر گنبد نخواهد ماند این گوز‬
‫این روزگار ناپایدار ‪ ،‬ممکن است در ابتدا به انسان ‪ ،‬روی خوش هم نشان بدهد ‪ ،‬ولی انسان عاقل به این‬
‫شیرینی و خوشی پای بند نمی شود ‪ ،‬زیرا بهرحال و بی گمان جهان ناپایدار ‪ ،‬همراه این شهد شیرین ‪،‬‬
‫زهر خودش را به انسان خواهد خوراند ‪:‬‬
‫ز آسمان آغاز کارم سخت شیرین می نمود‬
‫کی گمان بردم که شهد آلوده زهر ناب داشت‬
‫***‬
‫سعدی گر آسمان بشکر پرورد ترا‬
‫چون می کشد به زهر ندارد تفضلی‬
‫سعدی می گوید اگر انسانی متوجه بشود و بداند که دنیا و روزگار‪ ،‬با غم بسر بردن ارزشی ندارد ‪ ،‬پس‬
‫باید با اطرافیان و دوستان خوش بود و خرم زیست نمود‪ ،‬وقتی کسی به صورت قطعی می داند که هر‬
‫روزی که می گذرد‪ ،‬یک روز از عمر و فرصت او در دنیا‪ ،‬کم می شود بنابراین باید هر روز ‪ ،‬عمر را‬
‫غنیمت بداند‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫هر کس باید آگاه و هوشیار باشد که روزگار و عمر با همه شیرینی و خوشی هایش ‪ ،‬اساس و بنیاد‬
‫محکمی ندارد و باالخره روزی این بنای نااستوار فرو می ریزد ‪ ،‬پس نباید بدان دل بست و نااستواری‬
‫آن از یادمان برود ‪.‬‬
‫همچنین وقتی می دانیم که روزی نه چندان دور یا در زمانی که ما وقتش را نمی توانیم تعیین کنیم ‪،‬‬
‫طعمه خاک خواهیم شد ‪ ،‬پس چرا غم بخوریم و بلکه برعکس باید شاد بود و شادی کرد ‪:‬‬
‫اگر دانی که دنیا غم نیرزد‬
‫بروی دوستان خوشباش و خرم‬
‫غنیمت دان اگر دانی که هر روز‬
‫ز عمر مانده روزی می شود کم‬
‫منه دل بر سرای عمر سعدی‬
‫که بنیادش نه بنیادیست محکم‬
‫برو شادی کن ای یار دل افروز‬
‫چو خاکت می خورد چندین مخور غم‬
‫***‬
‫عقلم بدزد لختی‪ ،‬چند اختیار دانش؟‬
‫هوشم ببر زمانی‪ ،‬تا کی غم زمانه؟‬
‫***‬
‫سعدی وفا نمی کند ایام سست مهر‬
‫این پنج روز عمر بیا تا وفا کنیم‬
‫خیام هم همین اعتقاد را داشت‪ ،‬حکیم نیشابور هم سفارش به طلبیدن شادی می کرد چون آگاهانه می‬
‫دانست که در مقابل کهکشان و گردون گردان‪ ،‬کل عمر بشر خوابی و خیالی‪ ،‬و حاصل عمر چون دمی‬
‫است ‪:‬‬
‫شادی بطلب که حاصل عمر دمی است‬
‫هر ذره خاک کیقبادی و جمی است‬
‫احوال جهان و اصل این عمر که هست‬
‫خوابی و خیالی و فریبی و دمیست‬
‫آنچه از عمر در دنیای فانی‪ ،‬نصیب انسان می گردد ‪ ،‬وقت و زمان است که باید قدر آن را دانست و دم‬
‫را غنیمت شمرد‪ ،‬سعدی تاکید دارد که انسان هوشمند آن کسی است که نصیب خود را از دنیا بدست آورد‬
‫و نقد وقت را به راحتی از دست ندهد ‪:‬‬
‫نصیب از عمر دنیا ‪ ،‬نقد وقتست‬
‫مباش ای هوشمند از بی نصیبان‬
‫سعدی هم مانند بسیاری از شاعران و پارسی گویان دیگر به قضا و قدر و تعیین سرنوشت انسان از ازل‪،‬‬
‫معتقد بوده است و به همین دلیل‪ ،‬سفارش می کند که که وقتی روزگار سر سازگاری ندارد ‪ ،‬با آن ستیزه‬
‫نشاید کرد و بهتر است با شرایط روزگار بسازیم ‪:‬‬
‫چو روزگار نسازد ستیزه نتوان برد‬
‫ضرورتست که با روزگار درسازی‬
‫‪11‬‬
‫مانند سایر شاعران پارسی گوی‪ ،‬تعبیر مسافر بودن انسان در این روزگار و دنیا را‪ ،‬سعدی نیز بکار‬
‫گرفته است همچنین چون سراب بودن دنیا برای انسان مسافر را در بیتی استفاده کرده است و سفارش‬
‫آنکه بر این چنین دنیای نبایستی تکیه داشت و یا اینکه به هر حال‪ ،‬این دنیا را باید گذاشت و همه چیز را‬
‫به به دیگری سپرد ‪:‬‬
‫تو مسافری و دنیا سرآب کاروانی‬
‫نه معولست پشتی که برین پناه داری‬
‫***‬
‫کام همه دنیا را بر هیچ منه سعدی‬
‫چون با دگری باید پرداخت بناکامی‬
‫شعر و غزلیات کوتاه سعدی‬

‫در‪ ‬اخالق‪ : ‬بی شک می توان بوستان و گلستان سعدی را دایره المعارف بزرگ اخالقی به شمار آورد‪.‬‬
‫نکته های نغز و ظرایف اخالقی در جامه حکایت و داستان با کالمی ساده و روان بیان شده است و‬
‫بسیاری از این مثل ها در این گروه یعنی مثل های اخالقی می گنجند‪.‬‬
‫در‪ ‬سخن و تاثیر آن‪ ‬شیخ شیراز گفته است ‪:‬‬
‫تا مرد سخن نگفته باشد‬
‫عیب و هنرش نهفته باشد‬
‫در باب‪ ‬سخن و کالم‪ ‬سعدی شعری دیگر گفته است ‪:‬‬
‫آهنی را که موریانه بخورد‬
‫نتوان برد ازو به صیقل زنگ‬
‫با سیه دل چه سود گفتن وعظ‬
‫نرود میخ آهنی در سنگ‬
‫در‪ ‬اخالق اجتماعی‪ ‬نیز می توان کالم های شگفتی را در اشعار سعدی یافت مانند ‪:‬‬
‫بهترین شعر سعدی با معنی‬
‫گاوان و خران بار بردار‬
‫به ز آدمیان مردم آزار‬
‫***‬
‫شعر کوتاه سعدی شیرازی‬
‫هر که عیب دگران پیش تو آورد و شمرد‬
‫بی گمان عیب تو پیش دگران خواهد برد‬
‫***‬
‫امیدوار بود آدمی به خیر کسان‬
‫مرا به خیر تو امید نیست‪ ،‬شر مرسان‬
‫سعدی در‪ ‬همراهی و دوستی‪ ‬چنین می سراید ‪:‬‬
‫دوست آن دانم که گیرد دست دوست‬
‫در پریشان حالی و درماندگی‬
‫و در‪ ‬پیمودن راه بی حاصل‪ ،‬شیخ شیراز چنین می گوید ‪:‬‬
‫‪12‬‬
‫ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی‬
‫کین ره که توی می روی به ترکستان است‬
‫سعدی در نفی و انزجار از‪ ‬تظاهر‪ ‬می سراید ‪:‬‬
‫بزارید وقتی زنی پیش شوی‬
‫که دیگر مخر نان زبقال کوی‬
‫به بازار گندم فروشان گرای‬
‫که این جو فروشی است گندم نمای‬
‫و در توصیه به زورمندان و احتراز از ضعیف آزاری چنین می گوید ‪:‬‬
‫مزن بر سر ناتوان دست زور‬
‫که روزی به پایش در افتی چو مور‬
‫در‪ ‬تربیت‪ : ‬آن که معلم اخالق است‪ ،‬تربیت را در جایگاهی بلند و رفیع نشانده ‪ ،‬بسیار ارج می نهد‪ ،‬ولی‬
‫به نظر می رسد که سعدی نیکی انسان را بیشتر نتیجه وراثت می داند تا تربیت و چنین می سراید‪:‬‬
‫عاقبت گرگ زاده گرگ شود‬
‫گرچه با آدمی بزرگ شود‬
‫***‬
‫پرتو نیکان نگیرد هر که بنیادش بد است‬
‫ولی با این حال تربیت در کالم سعدی از جایگاه رفیعی برخوردار است ‪:‬‬
‫پادشاهی پسر به مکتب داد‬
‫لوح سیمینش برکنار نهاد‬
‫بر سر لوح او نبشته به زر‬
‫جور استاد به ز مهر پدر‬
‫یکی از راه های تربیت تحمل مرارت و‪ ‬سختی‪ ‬است و سعدی در این زمینه می گوید ‪:‬‬
‫اشعار و غزلیات کوتاه سعدی با معنی‬
‫تا رنج تحمل نکنی گنج نبینی‬
‫تا شب نرود صبح پدیدار نباشد‬
‫***‬
‫بسیار سفر باید تا پخته شود خامی‬
‫صوفی نشود صافی تا در نکشد جامی‬
‫و یکی دیگر از شیوه های تربیت توجه به عکس العمل‪ ‬رفتار و کردار‪ ‬خویش است و سعدی چنین می‬
‫گوید ‪:‬‬
‫چو دشنام گویی دعا نشنوی‬
‫به جز کشته خویشتن ندروی‬
‫در‪ ‬قناعت‪: ‬‬
‫توصیه سعدی به قناعت و صد البته در جوانب مادی زندگی و نه معنوی آن است‪ ،‬این خصلت حسنه در‬
‫کالم سعدی یکی از برجسته ترین خصایل انسانی است‪.‬‬
‫آن شنیدستی که در اقصای غور‬
‫با رساالری بیفتاد از ستور‬
‫‪13‬‬
‫گفت‪ :‬چشم تنگ دنیا دوست را‬
‫یا قناعت پر کند یا خاک گور‬
‫***‬
‫هر که نان از عمل خویش خورد‬
‫منت حاتم طایی نبرد‬
‫***‬
‫چو دخلت نیست خرج آهسته تر کن‬
‫که می گویند مالحان سرودی‬
‫اگر باران به کوهستان نبارد‬
‫به سالی دجله گردد خشک رودی‬
‫و خود یک راه عملی قناعت را چنین توصیه می کند‪:‬‬
‫اندک اندک خیلی شود و قطره قطره سیلی گردد‪.‬‬
‫و یکی از راه های قناعت را هم ترازی آرزوها و امکانات می داند‪:‬‬
‫دوستی با پیل بانان یا مکن‬
‫یا طلب کن خانه ایی در خورد پیل‬
‫در‪ ‬دوستی‪ : ‬بی شک دوستی حادثه ایی آن جهانی است که به اقتضای رحمانیت خدای بر زمین نازل شده‬
‫است‪ .‬دوستی دری است که بر بیابان تنهایی و عزلت بسته می شود‪.‬‬
‫در بخش اخالقیات سعدی ویژگی دوست را دست گیری در پریشان حالی و درماندگی می داند و چنین‬
‫می سراید‪:‬‬
‫از هر چه می رود سخن دوست خوشتر است‬
‫پیغام آشنا نفس روح پرور است‬
‫***‬
‫بادآمد و بوی عنبر آورد‬
‫بادام شکوفه بر سر آورد‬
‫توکل بر خدا‪ : ‬توکل بر سرچشمه آفرینش از نشانه های ایمان و مایه پیروزی مومن است‪ .‬سعدی در‬
‫شعری دلپذیر چنین می سراید ‪:‬‬
‫یکی طفل دندان برآورده بود‬
‫پدر سر به فکرت فرو برده بود‬
‫که من نان و برگ از کجا آرمش‬
‫مروت نباشد که بگذارمش‬
‫چو بی چاره گفت این سخن نزد جفت‬
‫نگر تازن او را چه مردانه گفت‬
‫مخور هول ابلیس تا جان دهد‬
‫هم آن کس که دندان دهد نان دهد‬
‫و همچنین در‪ ‬توبه و بازگشت به سوی خدا‪ ‬سعدی چنین می سراید‪:‬‬
‫ای که پنجاه رفت و در خوابی‬
‫مگر این پنج روزه دریابی‬
‫‪14‬‬
‫و جایی دیگر در لزوم اعتماد به رحمت پروردگار چنین می گوید‪:‬‬
‫خدای ار به حکمت ببندد دری‬
‫گشاید به فضل و کرم دیگری‬
‫در‪ ‬تدبیر‪ : ‬بهره جستن از فکرت ورای در زندگی تنها راه درست زیستن و عمر به سالمت بردن است‪.‬‬
‫مکن خانه بر راه سیل ای غالم‬
‫که کس را نگشت این عمارت تمام‬
‫در میان اشعار و سخنان سعدی ابیات و یا مصرع هایی است که در فرهنگ عامه رسوخ یافته ولی نمی‬
‫توان آنها را در هیچ کدام از دسته بندی های فوق گنجانید ‪:‬‬
‫در پرسش نابجا ‪:‬‬
‫چو دانی و پرسی سوالت خطاست‬
‫و یا سعدی در کالمی عاشقانه و در توصیف معشوق می گوید ‪:‬‬
‫صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را‬
‫تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید‬
‫و در شرح احوال عاشق دل از دست رفته ‪:‬‬
‫گر بگویم که مرا حال پریشانی نیست‬
‫رنگ رخسار خبر می دهد از سر ضمیر‪.‬‬
‫********‬
‫تک بیتی های پر مفهوم (سری پنجم)‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫دمی‪ ‬با‪ ‬دوست‪ ‬در‪ ‬خلوت‪ ‬به‪ ‬از‪ ‬صد‪ ‬سال‪ ‬در‪ ‬عشرت‬
‫‪ ‬‬
‫من‪ ‬آزادی‪ ‬نمی‪ ‬خواهم‪ ‬که‪ ‬با‪ ‬یوسف‪ ‬به‪ ‬زندانم‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪.‬ز‪ ‬یاران‪ ‬كینه‪ ‬هرگز‪ ‬در‪ ‬دل‪ ‬یاران‪ ‬نمی‪ ‬ماند‬
‫‪ ‬‬
‫‪.‬به‪ ‬روی‪ ‬آب‪ ‬جای‪ ‬قطره‪ ‬ی‪ ‬باران‪ ‬نمی‪ ‬ماند‬
‫‪ ‬‬
‫‪15‬‬
‫‪ ‬‬
‫از‪ ‬ســــوز‪ ‬مـحـبـت‪ ‬چـه‪ ‬خبـر‪ ‬اهــل‪ ‬هوس‪ ‬را‬
‫‪ ‬‬
‫این‪ ‬آتش‪ ‬عشق‪ ‬است‪ ‬نسوزد‪ ‬همه‪ ‬کس‪ ‬را‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫اگر‪ ‬هزار‪ ‬بار‪ ‬پیاده‪ ‬طواف‪ ‬کعبه‪ ‬کنی‬
‫‪ ‬‬
‫قبول‪ ‬حق‪ ‬نشود‪ ‬گر‪ ‬دلی‪ ‬بیازاری‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫جز‪ ‬توکل‪ ‬بر‪ ‬خدا‪ ‬سرمایه‪ ‬ای‪ ‬در‪ ‬کار‪ ‬نیست‬
‫‪ ‬‬
‫هر‪ ‬که‪ ‬را‪ ‬باشد‪ ‬توکل‪ ‬کار‪ ‬او‪ ‬دشوار‪ ‬نیست‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫تیغ تیزی گر به دستت داد ‪ ‬چرخ روزگار‬
‫‪ ‬‬
‫هرچه میخواهی ببر ‪ ‬اما مبر نان کسی‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫حالت ‪ ‬سوخته را‪ ‬سوخته دل ‪ ‬داند و ‪ ‬بس‬
‫‪16‬‬
‫‪ ‬‬
‫شمع دانست كه جان دادن پروانه ز چيست‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫عبادت میکنی بگذر زعادت‬
‫‪ ‬‬
‫نگردد جمع عادت با ‪ ‬عبادت‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫مكن ز غصه شكایت كه در طریق طلب‬
‫‪ ‬‬
‫به راحتی نرسید ‪ ‬آنكه زحمتی نكشید‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫صبح خیزی و سالمت طلبی چون حافظ‬
‫‪ ‬‬
‫هر چه کردم‪ ‬همه از ‪ ‬دولت قران ‪ ‬کردم‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫نیک نامی خواهی ای دل با بدان صحبت مدار‬
‫‪ ‬‬
‫خود پسندی‪ ‬جان ‪ ‬من‪ ‬برهان ‪ ‬نادانی‪ ‬بود‬
‫‪ ‬‬
‫‪17‬‬
‫‪ ‬‬
‫آن که زر می شود ‪ ‬از پرتو آن ‪ ‬قلب سیاه‬
‫‪ ‬‬
‫کیمیایست که در صحبت درویشان است‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫بهار عمر خواه ای دل و گرنه این چمن هر سال‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬چو نسرین‪ ‬صد گل ارد بار و‪ ‬چون بلبل هزار ارد‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫چو غنچه گر ‪ ‬فروبستگیست کار جهان‬
‫‪ ‬‬
‫تو همچو باد بهاری گره گشا می باش‬
‫‪ ‬‬
‫*******‬
‫‪ ‬‬
‫ــر ْ‬
‫سـت‪ ‬ايجـــا َد »م ‪ ،‬نشـــئه‌ يِ اَ َزل دارم‬ ‫« ميْ َپ َ‬
‫همچـو‪ « ‬دانـه‌يِ‪ ‬انگــــور» ‪:‬شيـشه در بغل ‪ ‬دارم‬
‫گـر دهـند بر بـادم ‪ ،‬رقــص مي‌كـــنم ‪ ،‬شــــادم‬
‫طبـع‪ ‬بي‌خِـلَ ْل‪ ‬دارم‬
‫ِ‬ ‫« خــاكِ ‪َ ‬عجْ ْ‬
‫ــز‪ ‬بُنيــادَ »م‪،‬‬
‫« آفتابْ » در كـار است ‪ « ،‬ســايه » گـو به غـارت رُو‬
‫چـون « َمني » اگر گم شد ‪ ،‬چون « تويي » َبــدَ ل دارم‬
‫فـهم ُت ْ‬
‫نــد‪ ‬مي‌خــواهـد‪:‬‬ ‫« مـعني‪ ‬بلـن ِد » مـن ‪ِ ،‬‬
‫فكرم » آسان نيست ‪ « ،‬كوهم » و « ُك َتل » دارم‬ ‫سير « َ‬ ‫ِ‬
‫شـو وُ « تـويي » ُگ ْل كن‬
‫از « منـي » َت َن ُّز ْل كن ‪ « ،‬او » ُ‬
‫اندكــي‪ ‬تأمّـــل‪ ‬كـــن ‪ « ،‬نكته » ‪ ‬مح َت َمـل ‪ ‬دارم‬
‫«حق»برون ِز مر ُدم نيست ‪ ،‬جوش باده بي « ُخم» نيست‬ ‫َ‬
‫‪18‬‬
‫عــرض ُم ْب َت َ‬
‫ــذ ْل دارم‬ ‫ِ‬ ‫راه مــ ّدعا گـــُم نيــست ‪،‬‬
‫دل مشبّــك اســت امـروز ‪ ،‬از َخــدَنگ «بيدادَ»ت‬
‫ت‪ ‬شــوقم‪ ،‬شـــأني‪ ‬از َع َســل دارم‬ ‫محــو‪ّ ‬‬
‫لـذ ِ‬ ‫ِ‬
‫حـال من ‪ ،‬گــريه َگـر ُكند برجـاست‬
‫ِ‬ ‫سنگْ هــم به‬
‫بي تــو زنده‌ام يعني ‪ « :‬مـرگ » ‪ « ‬بي اجــل » دارم‬
‫قطع هر‪ « ‬تم ّنا » كن‬
‫َترْ كِ « سود » وُ « سـودا » كن ‪ِ ،‬‬
‫ُ‬
‫ــربْها كـن ‪ ،‬مــن ‪ ‬هم ‪ ‬اين ‪ ‬عمل دارم‬ ‫َ‬
‫ميْ‌ خـور وُ ط َ‬
‫بحر قـدر َتـ»م «بيــدل» ‪ ،‬مُـوجْ خيز ‪ ‬معني‌هاست‬
‫« ِ‬
‫*******‬
‫بيت ‪1‬‬
‫مصرع ‪ :1‬مي پرست ايجادم ‪ ،‬نشئه‌ي ازل دارم‬
‫مصرع ‪ :2‬همچو دانه‌ي انگور‪ :‬شيشه در بغل دارم‬
‫شرح ‪ :‬وجود و ايجادم از ازل سرشار از جوش ش مع رفت ح ق و بلك ه خ ود ح ق ب وده اس ت و مان د يك‬
‫دانه‌ي انگور هستم كه تمام وجودم مثل شيشه‌اي پر از «جوشنده شراب حقيقت» است‪.‬‬
‫بيت ‪2‬‬
‫مصرع ‪ :1‬گر دهند بر بادم ‪ ،‬رقص مي‌كنم ‪ ،‬شادم‬
‫مصرع ‪ :2‬خاك عجز بنيادم ‪ ،‬طبع بي‌خلل دارم‬
‫شرح ‪ :‬اگر مرا نابود سازند ‪ ،‬هيچ غمي نيست و من كامالً در مقابل حق تسليم هستم و به واس طه‌ي اينك ه‬
‫وجود روحاني من خلل پذير و نابود شونده نيست ‪ ،‬مي‌رقصم و شاد هستم‪.‬‬
‫********‬
‫بيت ‪3‬‬
‫مصرع ‪ :1‬آفتاب در كار است ‪ ،‬سايه گو به غارت رو‬
‫مصرع ‪ : 2‬چون مني اگر گم شد ‪ ،‬چون تويي بدل دارم‬
‫شرح ‪ :‬آفتاب (کنایه از نور دل عارف برحق) مي‌درخشد و بنابراین گو كه سايه از بين برود كه اگر سايه‬
‫از بين رفت به جاي آن توي باقي و جاودانه را دارم‪.‬‬
‫********‬
‫بيت ‪4‬‬
‫مصرع ‪ :1‬معني بلند من ‪ ،‬فهم تند مي‌خواهد‬
‫مصرع ‪ :2‬سير فكرم آسان نيست ‪ ،‬كوهم و ُكتل دارم‬
‫شرح ‪ :‬فهميدن معني هستي و وجود من‪ ‬درك و فهم بسيار زيادي الزم دارد و نمي‌توان به س ادگي رم وز‬
‫انديشه‌ي مرا پي برد‪ ،‬زيرا كه انديشه‌ام چون كوهي عظيم است با كتل‌هاي زياد كه براي رسيدن به قلّه‌اش‬
‫بايد از اين كتل‌ها عبور كرد‪.‬‬
‫*******‬
‫بيت ‪5‬‬
‫‪19‬‬
‫مصرع ‪ :1‬از مني تن ّزل كن ‪ ،‬او شو و تويي گل كن‬
‫مصرع ‪ :2‬اندكي تأمّل كن ‪ ،‬نكته محتمل دارم‬
‫شرح ‪ :‬از منيّت نزول كن و كالً آن را رها كن ‪ ،‬و وقتي رهايش كردي تالش كن ك ه «او» ش وي و اگ ر‬
‫به فرض؛ «او» شده باشي؛ «خودش» مي‌داند چه كند ‪« :‬توئي» ُگل كند يا ه ر ك ار ديگ ر … ‪ ،‬و روي‬
‫اين مطلب گفته شده عميق شو و تأمّل كن و بدان كه از بيان اين س خن ‪ ،‬مع ني و نكته‌اي را ب راي ت و در‬
‫نظر دارم‪.‬‬
‫********‬
‫بيت ‪6‬‬
‫مصرع ‪ :1‬حق برون ِز مردم نيست ‪ ،‬جوش باده بي خم نيست‬
‫مصرع ‪ :2‬راه م ّدعا گم نيست ‪ ،‬عرض مبتذل دارم‬
‫شرح ‪ :‬جوشش باده‌ي حقيقت ‪ ،‬خارج از ك ّل خلقت بشري (كه در اين بيت به « ُخم» تش بيه ش ده) نيس ت و‬
‫شما كودك فهمان بيان كردهام و آن قدر مطلب را پايين آوردم كه شما خواننده‌ي مثالً‬ ‫اين مطلب را در َح ِّد ُ‬
‫«فهيم»!‪ ،‬اندكي از آن را بفهميد ‪ ،‬و الب ّته اين سخن من ا ّدعا نيست‪.‬‬
‫پ‪.‬ن‪(:.‬در اين رابطه حضرت «موالنا جالل ال ّدين محمد بلخي» نيز مي‌فرمايند ‪:‬‬
‫چون سر و كار تو با كودك فتاد‪ – ‬پس زبان كودكي بايد گشاد‬
‫همچنين جناب «ابو شكور بلخي» نيز اينچنين سروده‌اند‪:‬‬
‫فهم ُدرُست)‪.‬‬
‫ت ِ‬ ‫اين كه مي‌گويم به قدر فهم ُتست‪ -‬مُردَم اندر حسر ِ‬
‫*******‬
‫بيت ‪7‬‬
‫مصرع ‪ :1‬دل مشبك است امروز ‪ ،‬از خدنگ «بيداد»ت‬
‫محو ّلذ ِ‬
‫ت شوقم ‪َ ،‬شأني از َع َسل دارم‬ ‫مصرع ‪ِ :2‬‬
‫شرح ‪ :‬دل من مانند م وم عس ل از بي‌ع دالتي‌ات س وراخ‪-‬س وراخ ش ده َو آن چن ان از ش وق سرش ارم ك ه‬
‫وجودم مانند عسل شده است‪.‬‬
‫********‬
‫بيت ‪8‬‬
‫مصرع ‪ :1‬سنگ هم به حال من ‪ ،‬گريه گر كند برجاست‬
‫مصرع ‪ :2‬بي تو زنده‌ام يعني ‪ :‬مرگ بي اجل دارم‬
‫شرح ‪ :‬زندگي‌ام بدون حضرت حق مثل مرگ است و قبل از اينكه اجل من سررسد ‪ ،‬گويي ك ه ُم رده‌ام و‬
‫لذا اگر سنگ هم به حال من گريه كند ‪ ،‬كامالً َرواست‪.‬‬
‫********‬
‫بيت ‪9‬‬
‫ّ‬
‫مصرع ‪ :1‬ترك سود و سودا كن ‪ ،‬قطع هر تمنا كن‬
‫مصرع ‪ :2‬مي‌ خور و طربها‪ .‬كن ‪ ،‬من هم اين عمل دارم‬
‫شرح ‪ :‬اهل معرفت باش و از شراب معرفت مست شو كه من هم از عمل به اين روش به حق رس‪..‬يدم و در‬
‫اين راه بايد ه‪.‬ر معامل‪.‬ه و س‪.‬ود و زيان و داش‪.‬ت ِن ه‪.‬ر آرزويي را ت‪.‬رك ك‪.‬رد‪( .‬حتّی اینک‪.‬ه‪« :‬ت ِ‬
‫َ‪.‬رک آرزو»‬
‫کرده ‪ ،‬را‪).‬‬
‫‪20‬‬
‫********‬
‫بيت ‪10‬‬
‫حر قدرتـ»م «بيدل» ‪ ،‬موج خيز معني‌هاست‬ ‫مصرع ‪« :1‬بَ ِ‬
‫مصرع ‪ :2‬مصرعي اگر خواهم سركنم‪ ، .‬غزل دارم‬
‫امواج بلن ِد معني و اگر مثالً بخ‪..‬واهم مص‪..‬رعي بس‪..‬رايم‪، .‬‬
‫ِ‬ ‫شرح ‪ :‬اي «بيدل» ‪ ،‬اقيانوس‪ .‬قدرت من پُراست از‬
‫درون من خودبخود‪ .‬به يك «غزل» تبديل مي‌گردد‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫جوشش‬
‫ِ‬ ‫آن مصرع‪ .‬از ش ّد ِ‬
‫ت‬
‫"بررسی ابیاتی چند از نیای معانی "بیدل‬
‫‪ ١٠‬حوت (اسفند) ‪١٣٩٠‬‬
‫در این نبشته میخوانید‪:‬‬
‫تیغ آن تبسم‪ ،‬رگِ ُگل بریده باشد‬
‫دم ِ‬‫‪ِ - ١‬‬
‫نظم تو بلند است‪...‬‬
‫‪ - ٢‬بیدل اث ِرنشئه ِ‬
‫‪ - ٣‬در قما ِر زنده گی یارب چه باید باختن‪...‬‬
‫غزل نیای معانی‬
‫ِ‬ ‫شرح سه بیت از یک‬
‫ِ‬ ‫‪- ٤‬‬
‫‪ - ٥‬نگرشی برچند بیت ازنیای معانی‬
‫‪ ‬‬
‫تیغ آن تبسم‪ ،‬رگِ ُگل بریده باشد‬
‫دم ِ‬‫‪ِ - ١‬‬
‫بهار ناز است‬
‫ِ‬ ‫زخون بسمل‪ ،‬همه جا‬
‫ِ‬ ‫" به چمن‬
‫تیغ آن تبسم‪ ،‬رگِ ُگل بریده باشد"‬
‫دم ِ‬‫ِ‬
‫نیای معانی است‪ .‬دشواری در فهم این بیت از آن جا ناشی می شود که در دیگ‪..‬ر‬ ‫این بیت‪ ،‬ازدشوار ترین ابیات ِ‬
‫ابیات ‪ ،‬رابطه ی مفهومی به لحاظ صوری میان واژه ها – ب‪.‬ا توج‪.‬ه ب‪.‬ه ن‪.‬وع نگ‪.‬اه بی‪.‬دل در ک‪.‬اربرد واژه ه‪.‬ا و‬
‫چیدمان واژه گانی – روشن است‪ ،‬و به لحاظ موضوعی‪ .،‬س‪..‬فر از مف‪..‬اهیم محس‪..‬وس ب‪..‬ه ن‪..‬ا محس‪..‬وس (و ی‪..‬ا ب‪..‬ر‪ ‬‬
‫عکس از نا محسوس به محسوس) مشخص است مانند‪:‬‬
‫لک هستی‬
‫چه بلندی و چه پستی‪ ،‬چه عدم چه ُم ِ‬
‫نشنیده ایم جایی‪ ،‬که کس آرمیده باشد"‬
‫بی گمان‪،‬هنگامی که واژه های "بلندی وپستی" و " عدم و هستی" را در خ‪..‬ط مش‪..‬خص چی‪..‬دمان واژه گ‪..‬انی ب‪..‬ه‬
‫لحاظ مفهومی می خوانیم و سپس مصرع نخست را به ش‪..‬کل موض‪..‬وعی در کن‪..‬ار مص‪..‬رع دوم ق‪..‬رار می دهیم‪،‬‬
‫آرامش‬
‫ِ‬ ‫این برداشت در ذهن ما شکل می گیرد که اگر در بلندی و پستی ونیستی و هستی و هرجایی ک‪..‬ه باش‪..‬یم‪،‬‬
‫آرامش مطلق‪ ،‬بیدل می گوی‪..‬د ک‪..‬ه در‬
‫ِ‬ ‫مطلق نصیب کس (که اشاره به انسان دارد) نیست ؛ یعنی با بیان این نبود‬
‫کلیت هیچ جایی برای آرامش وجود ندارد؛ یعنی انسان ب‪..‬ا توج‪..‬ه ب‪.‬ه خصیص‪..‬ه ه‪..‬ایی ک‪..‬ه دارد‪ ،‬هیچ ج‪..‬ا یی نمی‬
‫تواند برای او مکانی برای آرمیدن باشد (نه بلندی نه پستی و نه عدم (نیستی) ونه هستی)‪.‬‬
‫‪21‬‬
‫این بیت (چه بلندی و چه پستی‪ )...‬را به گونه ی‪ ‬نمونه ب‪..‬ه خ‪..‬اطر آن آوردم ت‪..‬ا روش‪..‬ن ش‪..‬ود ک‪..‬ه بیت "ب‪..‬ه چمن‬
‫تیغ آن تبسم‪ ،‬رگِ ُگل بریده باشد" برعکس شگرد رفتن از مف‪..‬اهیم ن‪..‬ا‬ ‫دم ِ‬‫بهار ناز است ‪ِ +‬‬
‫ِ‬ ‫زخون بسمل‪ ،‬همه جا‬
‫ِ‬
‫محسوس به محسوس‪ ،‬به لحاظ صوری بیانگر مفهوم نا محسوس به نا محسوس است؛ اما وق‪..‬تی ب‪..‬ا دقت رابط‪..‬ه‬
‫ی دورنی میان واژه ها مورد تأمل قرار گیرد‪ ،‬می تواند مفهوم به گونه ی روشن در ذهن شکل یابد‪.‬‬
‫شرح بیت‪:‬‬
‫"بهار ناز" هم اشاره به " ُشکوه"‬
‫ِ‬ ‫"بسمل" در لغت به معنای "سربریده " و "ذبح کردن" (و نیز ذبح شده) است‪.‬‬
‫تبسم معشوق (هنگامی که خندید) رگ گ‪..‬ل را بری‪..‬د و از‬ ‫تیغ ِ‬
‫دم ِ‬ ‫دارد‪ .‬باتوجه به آن چه گفته شد‪ ،‬بیدل می گوید‪ِ :‬‬
‫ُ‬
‫بهار ناز (شکوه) سر زد؛ یعنی خون همان بسمل وق‪..‬تی ریخت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫خون آن بسمل (یعنی ُگل) به چمن‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ریختن‬
‫ِ‬ ‫فرط‬
‫ِ‬
‫ُشکوه بیکرانه یی در چمن ایجاد شد‪.‬‬
‫ت‬ ‫این گونه مضمون پردازی ها با این ظرافت و تنُک خیالی‪ ،‬رویک‪..‬ردی اس‪..‬ت ب‪..‬رای نش‪..‬ان دادن انته‪ِ .‬‬
‫‪.‬ای ظ‪..‬راف ِ‬
‫شاعران دبستان هندی و از آن شمار بیدل (با توج‪..‬ه ب‪..‬ه ن‪..‬وع نگ‪..‬اه‬
‫ِ‬ ‫شاعرانگی در بیان‪ ،‬که بی تردید بسیاری از‬
‫خودش) به این مسأله بسیار پرداخته است؛ اما ویژه گی نیای معانی این است که با دی ِد متفاوت و ب‪..‬ا ب‪..‬رهم زدن‬
‫هنجار های دال – مدلولی در زبان ‪،‬به ‪ ‬قرین‪.‬ه س‪.‬ازی ه‪.‬ای محس‪..‬وس و ن‪.‬ا محس‪..‬وس می پ‪..‬ردازد وگ‪.‬اهی هم ب‪.‬ا‬
‫تعمد‪ ،‬شالوده های مفهومی را در خط رابطه های دال‪ -‬مدلولی بر هم می زند و به نوعی " ش‪..‬الوده ش‪..‬کنی" می‬
‫کند‪.‬‬
‫همین داشتن نگا ِه متفاوت‪ ،‬برهم زدن هنجار های متعارف در چیدمان واژه گ‪.‬انی در ابی‪.‬ات‪ ،‬ت‪.‬رکیب س‪..‬ازی ه‪..‬ا‬
‫نوع نگ‪..‬ا ِه خ‪..‬ودش‪ ،‬وارون‪.‬ه س‪.‬ازی قرین‪..‬ه ه‪..‬ای مفه‪.‬ومی‪ .‬و‪ ...‬س‪.‬بب می‬
‫در زبان‪ ،‬کاربرد اصطالحات مبتنی بر ِ‬
‫َ‬
‫شودکه به زودی نتوان توجیه درکی و یک الیه را از شعر این" ابَر شاعر" به دست آورد‪.‬‬
‫در پایان این نکته را نباید فراموش کرد که مواجه شدن با بیدل‪ ،‬به معنای رو به رو شدن با فرهنگ بیکرانه یی‬
‫نیای معانی با همه " ابُهت" بر سکوی آن ایستاده است؛ زیرابیدل‪ ‬ب‪..‬ه تنه‪..‬ایی ی‪..‬ک "ش‪..‬اعر" ن‪..‬ه؛ بلک‪..‬ه‬
‫است که ِ‬
‫یک "فرهنگ" است‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫نظم توبلنداست‪...‬‬
‫‪ - ٢‬بیدل اث ِرنشئه ِ‬
‫نظم توبلنداست‬
‫اثرنشئه ِ‬
‫"بیدل ِ‬
‫امیدکه خودرا به دماغی برسانی"‬
‫"نظم" اینجا اشاره به"شعر"دارد؛زیرا ادیبان کهن‪ ،‬نظم به سخنی می گفتند ک‪..‬ه دارای انتظ‪..‬ام درونی ‪( ‬عناص‪..‬ر‬
‫شعرساز مانند‪ :‬محتوا‪ ،‬خیال وعاطفه) بوده و نیزهنجارهای وی‪..‬ژه مانن‪..‬د‪ :‬وزن‪ ،‬قافی‪..‬ه (و درص‪..‬ورت ض‪..‬رورت‬
‫ردف ی‪..‬اردیف) ص‪..‬ناعات لفظی وب‪..‬دیعی وروش ه‪..‬ای بالغی درآن رع‪..‬ایت ش‪..‬ده باش‪..‬د‪( .‬ب‪..‬رخالف امروزک‪..‬ه‬
‫مرزمیان نظم وشعرباتوجه به مقوله ی شعریت درآن مشخص است)‪.‬‬ ‫ِ‬
‫منظورازکاربردواژه ی "دماغ" هم دراین بیت‪ ،‬همان "ذهن" است‪.‬‬
‫بربنیاد آنچه گفته شد‪ ،‬بیدل می گوید‪ :‬از بسکه تأثیر سخن (نظم=شعر) وی بلنداست‪ ،‬امیدآن راداردکه خودراب‪..‬ه‬
‫دماغی؛یعنی ذهنی برساند؛یعنی تأثیرفزاینده یی برذهن مخاطب ازشعرش باقی بگذارد‪.‬‬
‫‪22‬‬
‫خواندن این بیت بی گمان‪،‬ابیات دیگری ازنیای معانی رادرذهن تداعی می کندمانند‪:‬‬
‫"بیدل نفسم کارگه ی حشرمعانی ست‬
‫صورقیامت کلماتم"‬
‫ِ‬ ‫چون غلغله ی‬
‫ویا‪:‬‬
‫من‪،‬فهم تند می خواهد‬
‫ِ‬ ‫"معنی بلن ِد‬
‫ِ‬
‫صی ِد فکرم آسان نیست‪،‬کوهم ُکتل دارم"‬
‫وسرانجام با این همه بلندپروازی وادعای برتری دراندیشه‪،‬عجزوافت‪..‬اده گی دراین بیت دیگ‪..‬ر‪"،‬تن‪..‬اقض نم‪..‬ایی"‬
‫‪(1‬پاردوکس)قشنگی درشعربیدل ایجادکرده است‪:‬‬
‫امتیاز دهرنیست‬
‫ِ‬ ‫دربساط‬
‫ِ‬ ‫"قدردانی‬
‫ب بی دانشی عاّل مه ام"‬
‫ورنه من درمکت ِ‬
‫پانوشت‪:‬‬
‫‪.‬نری وی‪..‬ژه‬
‫‪-1‬امیدوارم "تناقض نمایی"(پ‪..‬اردوکس)ب‪..‬ا"تن‪..‬اقض گ‪..‬ویی"اش‪..‬تباه نش‪..‬ود؛زیراتن‪..‬اقض نم‪..‬ایی روش ه‪ِ .‬‬
‫درشعرنیای سخن(بیدل) است‪.‬‬
‫‪ - ٣‬در قما ِر زنده گی یارب چه باید باختن‪...‬‬
‫قمارزنده گی یارب چه باید باختن‬
‫ِ‬ ‫"در‬
‫چون حبابم ازنفس نق ِدعدم درآستین"‬
‫زنده گی در مسیربی هیچی و پوچی‪ ،‬شبیه قماری ست ‪ -‬که ب‪..‬ا وج‪..‬ود ف‪..‬راز و ف‪..‬رود ه‪..‬ای این ب‪..‬ازی‪ -‬در پای‪..‬ان‬
‫باختن صرف نیست‪ .‬محصول این قمار بی تردید مانند حباب ( که اشاره به نیستی و حیات‬ ‫ِ‬ ‫نتیجه اش چیزی جز‬
‫آستین حیات داشتن است‪.‬‬
‫ِ‬ ‫زود گذر دارد) همان "نق ِدعدم"‪ ‬در‬
‫سرانجام حیات انسان که به نابودی (مرگ) می انجامد‪.‬‬
‫ِ‬ ‫"نقد عدم" اشاره یی است به نیستی و‬
‫بربنیاد آنچه گفته شد‪ ،‬بیدل می گوید‪ :‬در قمار زنده گی ‪ -‬که کنایه از بازی انسان در فرایند ب‪..‬رد وب‪..‬اخت؛ یع‪..‬نی‬
‫س‪.‬رمعرفت ب‪.‬ه این‬ ‫تالش بیهوده برای بقای بیشتر است‪ -‬ی‪.‬ارب(خ‪.‬دایا! ) چ‪.‬ه را می ب‪.‬ازیم؟ و س‪.‬پس خ‪..‬ودش از ِ‬
‫(قمار زن‪..‬ده گی) چ‪..‬یزی ک‪..‬ه مانن‪..‬د حب‪..‬اب از نفس‪ ‬در آس‪..‬تین حی‪..‬ات دارد‪،‬‬
‫ِ‬ ‫پرسش پاسخ می دهد که در این قمار‬
‫همانا "نق ِدعدم" ( حیات جبابگونه و زود گذر است که سر انجام ب‪..‬ه نیس‪..‬تی (م‪..‬رگ) می انجام‪..‬د) اس‪..‬ت‪ .‬واژه ی‬
‫"ی‪..‬ارب" هم از ب‪..‬اب نی‪..‬ایش و هم از ب‪..‬اب مس‪..‬أله ی پرسش‪..‬ی اس‪..‬ت‪ ،‬و در واق‪..‬ع نی‪..‬ازی اس‪..‬ت ب‪..‬ه هس‪..‬تی ُک‪..‬ل ی‪..‬ا‬
‫مطلق(خداوندج) ‪.‬‬
‫"آنقدرکاهیدم از در ِد سخن کز پیکرم‬
‫ناله دارد پیرهن همچون قلم در آستین"‬
‫‪.‬تین‬
‫" کاهیدن از در ِد سخن " اشاره ی قشنگ به میزان بی انته‪..‬ایی درد اس‪..‬ت ک‪..‬ه‪ ‬ب‪..‬ه "نال‪..‬ه ی پ‪..‬یرهن" در "آس‪ِ .‬‬
‫اغراق ش‪..‬اعرانه در نش‪..‬ان دادن‬
‫ِ‬ ‫قلم" تشبیه شده است‪ (.‬این گونه پنداشت ‪،‬به نوعی می تواند همان صنعت لفظی‬
‫‪23‬‬
‫در ِد مفرط نیز دانسته شود؛ چیزی که در دبستان هندی بس‪..‬یار ب‪..‬ه آن توج‪..‬ه ش‪..‬ده و ب‪..‬ه گون‪..‬ه یی "تُنُ‪..‬ک خی‪..‬الی"‬
‫(نازک خیالی) نیز به آن گفته می شود)‬
‫ف‪.‬رط در ِد س‪.‬خن ؛ یع‪.‬نی س‪.‬خن آرایی( ک‪.‬ه ش‪.‬اید منظ‪.‬ور س‪.‬خنوری و‬
‫ِ‬ ‫با توجه ب‪.‬ه این توجی‪.‬ه بی‪.‬دل می گوی‪.‬د‪ :‬از‬
‫سخنسرایی است) به حدی رنج را متحمل شدم که پیکرم از ناله پیراهنی مانند قلم درآستین دارد‪.‬‬
‫(پیکرقلم نیز وقتی از فرط ِدر ِد سخن ل‪.‬بریز می گ‪..‬ردد‪ ،‬رن‪.‬گ نال‪.‬ه اس‪..‬ت ک‪.‬ه از آس‪..‬تینش ب‪..‬یرون می آی‪.‬د‪ ،‬و این‬
‫ِ‬
‫من فردی" است‪).‬‬‫ِ‬ ‫حالت"‬ ‫بیان‬ ‫از‬ ‫شاعرانه‬ ‫تشبیه‬ ‫جذابترین‬
‫افزون برآن چه این جا اشاره شد‪ ،‬واژه های " پیکر‪ ،‬پیراهن و آستین" در یک همخوانی مفهومی بس‪..‬یار ج‪..‬ذاب‬
‫وسامانمند با هم شکل گرفته اندو سبب ایجاد قرینه ی موضوعی در ساختار محتوایی این بیت شده اند‪.‬‬
‫نظم توبلنداست‪...‬‬
‫بیدل ِ‬
‫نظم توبلنداست‬
‫"بیدل ِ‬
‫امیدکه خودرا به دماغی برسانی"‬
‫"نظم" اینج‪....‬ا اش‪....‬اره ب‪....‬ه"ش‪....‬عر"دارد؛زی‪....‬را ادیب‪....‬ان کهن‪،‬نظم ب‪....‬ه س‪....‬خنی می گفتندک‪....‬ه دارای انتظ‪....‬ام‬
‫درونی(عناصرشعرسازمانند‪:‬محتوا‪،‬خیال وعاطف‪..‬ه )ب‪..‬وده ونیزهنجاره‪..‬ای وی‪..‬ژه مانن‪..‬د‪:‬وزن‪،‬قافی‪..‬ه(ودرص‪..‬ورت‬
‫ضرورت ردف یاردیف)صناعات لفظی وبدیعی وروش های بالغی درآن رعایت شده باشد‪(.‬برخالف امروزکه‬
‫مرزمیان نظم وشعرباتوجه به مقوله ی شعریت درآن مشخص است)‪.‬‬ ‫ِ‬
‫منظورازکاربردواژه ی"دماغ"هم دراین بیت‪،‬همان"ذهن"است‪.‬‬
‫بربنیادآنچه گفت‪..‬ه ش‪..‬د‪،‬بی‪..‬دل می گوی‪..‬د‪:‬ازبس‪..‬که تأثیرس‪..‬خن(نظم=ش‪..‬عر)وی بلنداس‪..‬ت‪،‬امی‪..‬دآن راداردک‪..‬ه خودراب‪..‬ه‬
‫دماغی؛یعنی ذهنی برساند؛یعنی تأثیرفزاینده یی برذهن مخاطب ازشعرش باقی بگذارد‪.‬‬
‫خواندن این بیت بی گمان‪،‬ابیات دیگری ازنیای معانی رادرذهن تداعی می کندمانند‪:‬‬
‫"بیدل نفسم کارگه ی حشرمعانی ست‬
‫صورقیامت کلماتم"‬
‫ِ‬ ‫چون غلغله ی‬
‫ویا‪:‬‬
‫من‪،‬فهم تند می خواهد‬
‫ِ‬ ‫"معنی بلن ِد‬
‫ِ‬
‫صی ِد فکرم آسان نیست‪،‬کوهم ُکتل دارم"‬
‫وسرانجام با این همه بلندپروازی وادعای برتری دراندیشه‪،‬عجزوافت‪..‬اده گی دراین بیت دیگ‪..‬ر‪"،‬تن‪..‬اقض نم‪..‬ایی"‬
‫‪(1‬پاردوکس)قشنگی درشعربیدل ایجادکرده است‪:‬‬
‫امتیاز دهرنیست‬
‫ِ‬ ‫دربساط‬
‫ِ‬ ‫"قدردانی‬
‫ب بی دانشی عاّل مه ام"‬
‫ورنه من درمکت ِ‬
‫هنری وی‪..‬ژه‬
‫ِ‬ ‫‪ - 1‬امیدوارم "تناقض نمایی" (پاردوکس) با "تناقض گویی" اشتباه نشود؛ زیرا تناقض نمایی روش‬
‫درشعرنیای سخن(بیدل) است‪.‬‬
‫‪24‬‬
‫غزل نیای معانی‪ ‬‬
‫ِ‬ ‫شرح سه بیت از یک‬
‫ِ‬ ‫‪- ٤‬‬
‫"طریق کعبه و دیر این قدرکوشش نمی خواهد‬
‫ِ‬
‫طوف خانه ی دل کوش اگرپیدا شود راهی"‬
‫ِ‬ ‫به‬
‫"طواف خانه ی دل" که اشاره به دلجویی و دستگیری از مستمندان اس‪..‬ت‪ ،‬ن‪..‬زد عارف‪..‬ان از ارزش وی‪..‬ژه یی در‬
‫ِ‬
‫ش‪.‬اعران ع‪.‬ارف‬
‫ِ‬ ‫عارف‪.‬ان ش‪.‬اعر و ن‪.‬یز‬
‫ِ‬ ‫لک صوفیه برخوردار است‪.‬باتوج‪.‬ه ب‪.‬ه همین ارزش اس‪.‬ت ک‪.‬ه باره‪.‬ا‬ ‫ِس ِ‬
‫برمسأله ی "دل به دست آوردن " تأکید کرده اند مانند‪:‬‬
‫حج اکبر است‬
‫" دل به دست آور که ِ‬
‫از هزاران کعبه یک دل بهتر است"‬
‫‪.‬واف کعب‪..‬ه و دی‪..‬ر کوش‪..‬ش بس‪..‬یار نمی‬
‫طوف خانه ی دل آدم ه‪..‬ا ‪ ،‬مانن‪..‬د ط‪ِ .‬‬
‫ِ‬ ‫بربنیاد آنچه گفته شد‪ ،‬بیدل می گوید‪:‬‬
‫خواهد(یعنی به ساده گی و باصفای نیت می توان به گر ِد خانه ی دل طواف کرد) پس بکوش ‪ ،‬در صورتی ک‪..‬ه‬
‫محتاج کمک است‪،‬‬
‫ِ‬ ‫دور خانه ی دل طواف کنی؛یعنی دلی را که‬ ‫فرصتی برای راه یابی دستگیرت می شود‪ ،‬به ِ‬
‫به دست آوری‪.‬‬
‫جهان کثرت اظهار غرورت برنمی دارد‬
‫ِ‬
‫زسامان ادب مگذر‪،‬پُراست این لشکر از شاهی"‬
‫ِ‬
‫ت خل‪.‬ق ش‪.‬ده( ب‪..‬ه وی‪..‬ژه انس‪.‬ان) توس‪.‬ط جه‪..‬ان "وح‪.‬دت‬ ‫هس‪.‬تی موج‪..‬ودا ِ‬
‫ِ‬ ‫الوج‪.‬ود)جه‪.‬ان‬
‫ِ‬ ‫‪.‬ان ک‪.‬ثرت"( ک‪.‬ثرت‬ ‫"جه‪ِ .‬‬
‫مطلق وحدت الوج‪..‬ود‪ ،‬مفه‪..‬ومی‪ .‬را ب‪..‬ر نمی تاب‪..‬د‪ .‬ب‪..‬ه‬ ‫ِ‬ ‫مفهوم‬
‫ِ‬ ‫به‬ ‫توجه‬ ‫بی‬ ‫کثرت‪،‬‬ ‫است‪.‬جهان‬ ‫ج)‬ ‫الوجود"(خداوند‬
‫مفه‪.‬وم مخل‪..‬وق (ک‪..‬ثرت)را‬‫ِ‬ ‫خ‪.‬الق‪،‬‬ ‫‪.‬دبا‬
‫‪.‬‬ ‫پیون‬ ‫در‬ ‫رابط‪.‬ۀمخلوق‬ ‫بیان دیگر (و از چشم انداز مسألۀ عرفان اس‪..‬المی)‬
‫مفهوم نسبی‬‫ِ‬ ‫(جوهر ُکل )است و کثرت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫عقل ُکل‬
‫جهان مطلق و ِ‬ ‫ِ‬ ‫جهان وحدت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫شکل می دهد‪ .‬بربنیاد این نگره‪،‬‬
‫(جوهر ُک‪..‬ل)‪ ،‬مفه‪..‬ومی‪.‬‬
‫ِ‬ ‫عقل ُک‪..‬ل‬
‫باروح مطلق و ِ‬ ‫ِ‬ ‫( َع َرض) است که به هیچ روی بدون رابطۀ هستی شناسانه اش‬
‫جهان کثرت است‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫خالق‬
‫ِ‬ ‫را به تنهایی از خودش ارایه نمی کند؛زیرا وحدت‪،‬‬
‫جه‪.‬ان هس‪.‬تی(ع‪.‬الم‬‫ِ‬ ‫ن‪.‬ام "انس‪.‬ان" و‬
‫ص‪.‬انع ص‪.‬نعتی در کارگ‪.‬اه خلقت ب‪.‬ه ِ‬ ‫ِ‬ ‫(ع‪.‬الم وح‪.‬دت)‬
‫ِ‬ ‫‪ ‬روشنتراین که خداوند‬
‫کثرت) اس‪..‬ت؛ پس وق‪..‬تی فراین‪.‬د رابط‪.‬ه ی مخل‪..‬وق ب‪..‬ا خ‪.‬الق‪ ،‬رابط‪..‬ه ی اختی‪..‬اری ومنحص‪..‬ر ب‪.‬ه توان‪..‬ایی انس‪..‬ان‬
‫‪.‬ان وح‪..‬دت اس‪..‬ت؛ بن‪.‬ابراین‬ ‫جهان کثرت) وابسته به جه‪ِ .‬‬ ‫ِ‬ ‫نیست ‪،‬و درواقع‪ ‬انسان بدون خدانیست و جهانش (یعنی‬
‫از دی ِدبیدل هرگونه "اظهارغروری" دال برغیر وابستگی اش با جهان وح‪..‬دت (خداون‪ِ .‬دبزرگ) مفه‪..‬ومی‪ .‬را ب‪..‬ر‬
‫نمی تابد؛یعنی "اظهار غرور" درین باره مسأله ی پوچی است؛ زیرااین لشکر( که اشاره به جهان کثرت؛یع‪..‬نی‬
‫‪.‬دبرجهان انس‪..‬انی اس‪..‬ت) ‪،‬در رأس خ‪..‬ود ش‪..‬اهی (وح‪..‬دت الوج‪..‬ود=‬ ‫ِ‬ ‫عالم موجودات خلق شده دارد( و این جا تأکی‪.‬‬ ‫ِ‬
‫خداوند) دارد‪.‬‬
‫"سامان ادب" هم این جا‪"،‬طریق وروش ادب"معنا می دهد‪.‬‬
‫ِ‬
‫گوید‪:‬جهان کثرت(عالم انس‪.‬انی) ک‪.‬ه اش‪.‬اره ب‪.‬ه انس‪.‬ان دارد‪ ،‬نبای‪.‬د غ‪.‬رّه‬
‫ِ‬ ‫بربنیاد گپی که درباال گفته شد‪ ،‬بیدل می‬
‫‪.‬الم‬
‫ِ‬ ‫‪.‬‬ ‫ع‬ ‫ی‬ ‫‪.‬ده‬
‫‪.‬‬ ‫آورن‬ ‫‪.‬د‬
‫‪.‬‬ ‫پدی‬ ‫‪.‬را‬
‫‪.‬‬ ‫زی‬ ‫‪.‬ردد؛‬
‫‪.‬‬ ‫گ‬ ‫‪.‬د)‬
‫‪.‬‬ ‫(خداون‬ ‫‪.‬دت‬
‫‪.‬‬ ‫وح‬ ‫‪.‬ان‬
‫ِ‬ ‫‪.‬‬ ‫جه‬ ‫‪.‬ه‬
‫‪.‬‬ ‫ب‬ ‫‪.‬ته‬
‫‪.‬‬ ‫وابس‬ ‫برموجودیت خود به عنوان موجود غیز‬
‫کثرت( انسان)جهان وحدت(خداوند)است‪.‬‬
‫دل آسوده یی دارد‬
‫"مگو بیدل سپن ِد ما ِ‬
‫تسلی هم در این محفل به آتش می تپد گاهی"‬
‫‪25‬‬
‫در این بیت‪ ،‬تسبیه قشنگی با توجه به رویکر ِد مفهوم "سپندافگندن برآتش و مفهوم تپی‪..‬دن دان‪..‬ه ی س‪..‬پند درآتش"‬
‫وجود دارد‪ .‬سپند را وقتی از روی عرف (به منظور تق‪..‬دس) ب‪..‬االی آتش می گذارن‪..‬د‪ ،‬ب‪..‬ا ص‪..‬دای عجی‪..‬بی ک‪..‬ه از‬
‫ترکیدن آن بیرون می شود‪ ،‬همزمان روی آتش این سو وآن سو می شود؛یعنی به تعبیر بیدل می تپد‪.‬‬
‫مفهوم تسلی دردل من ‪ ،‬شبیه سپندی است که روی آتش وق‪..‬تی می گ‪..‬ذاری اش‬ ‫ِ‬ ‫بربنیاد این توجیه بیدل می گوید‪:‬‬
‫روی آتش) ب‪..‬ا مض‪..‬مون س‪..‬ازی‬
‫ِ‬ ‫از فرط حرارت این سو وآن سومی تپد‪.‬بیدل با این تشبیه(تش‪..‬بیه تس‪..‬لی ب‪..‬ه س‪..‬پن ِد‬
‫اغ‪.‬راق‬
‫ِ‬ ‫بربنی‪.‬ادروش‬
‫ِ‬ ‫شگفتی‪ ،‬انتهای نیاسوده گی اش رابا شاعرانگی ویژه بی‪.‬ان می کن‪.‬د و مفه‪.‬وم تس‪.‬لی اش را‬
‫هنری‪ ،‬با رویکرد پارادوکسی(تناقض نمایی) ارایه می نماید‪.‬‬
‫چیزی را که می خواهم در این جا به آن بپردازم‪ ،‬تعدد مف‪..‬اهیم د رابی‪..‬ات ش‪..‬اعران دبس‪..‬تان هن‪..‬دی( ب‪..‬ه وی‪..‬ژه در‬
‫نیای معانی در این ج‪..‬ا آورده ش‪..‬د‪ ،‬ه‪..‬ر س‪..‬ه بیت ب‪..‬ا مف‪..‬اهیم س‪..‬ه گان‪..‬ه‬
‫ابیات بیدل)است‪ .‬سه بیتی که از یک غزل ِ‬
‫( ون‪..‬ه مف‪..‬اهیم واح‪..‬د) ش‪..‬کل گرفت‪..‬ه ان‪..‬د؛زیراتع‪..‬دد مع‪..‬انی در ابی‪..‬ات‪ ،‬از مشخص‪..‬ه ه‪..‬ای ش‪..‬اعران دبس‪..‬تان هن‪..‬دی‬
‫مانند‪:‬صایب‪ ،‬طالب آملی‪ ،‬کلیم کاشانی‪ ،‬غنی کشمیری‪ ،‬بیدل و ‪ ...‬است‪.‬‬
‫برای دستیابی به این مشخصه( تعدد مفاهیم درابی‪..‬ات) و درواق‪..‬ع ش‪..‬ناخت وی‪..‬ژه گی ه‪..‬ای دیگ‪..‬ر دبس‪..‬تان هن‪..‬دی‪،‬‬
‫خوب است به گونه ی کوتاه در این باره نکته هایی بنویسم‪.‬‬
‫گپی در باره ی دبستان هندی‪:‬‬
‫دبستان هندی ( که به سبک و مکتب هندی نیز مع‪..‬روف اس‪..‬ت)از آغ‪..‬از ق‪..‬رن ی‪..‬ازدهم ت‪..‬ا نیم‪..‬ه ی ق‪..‬رن دوازدهم‬
‫هجری – خورشیدی‪ ،‬از دبستان های مسلط در حوزه ی شعر پارسی بود‪ .‬به دلیل این که‪ ‬شماری از سخنوران‬
‫پارسی زبان و پارسی سُرایان هند مورد حمایت شاهان شبه قاره (هند) قرار گرفتند‪ ،‬این دبستان رشدزیاد کرد‪.‬‬
‫عرفان فلسفی) باتوجه به مضمون پر دازی های شگفت و معنا گرایی ‪ ،‬س‪..‬اختار‬
‫ِ‬ ‫رویکرد های عرفانی‪ -‬فلسفی(‬
‫های موسیقایی‪ .‬و توجه به صنایع بدیعی‪ ،‬از ویژه گی های این دبستان است‪.‬‬
‫شاعران دبس‪.‬تان هن‪.‬دی ک‪.‬اربرد زی‪.‬اد‬
‫ِ‬ ‫شعر‬
‫ِ‬ ‫"استخدام"‪" ،‬ایهام"‪" ،‬ابهام"‪"،‬تمثیل"‪"،‬تلمیح"‪ .‬و "ارسال المثل"‪ ‬در‬
‫‪.‬اعران دبس‪..‬تان‬
‫ِ‬ ‫داشته و افزون بر گونه های متعدد شعری‪ ،‬غزل از مطرح ترین‪ ‬گون‪..‬ه ه‪..‬ا(ق‪..‬الب ه‪..‬ا) در نز ِدش‪.‬‬
‫هندی بوده است‪.‬‬
‫توجه بررویکرد تک بیت(فرد) گویی و نپرداختن د ر" محور عمودی" ‪ ‬د رغزل‪ ،‬انسجام ناپ‪..‬ذیری در س‪..‬اختار‬
‫ُک لی ( و آوردن معانی متعدد در ابیات)ازمشخصه های بارز دراین دبستان است‪.‬‬
‫دبستان هندی ب‪..‬ه‬
‫ِ‬ ‫ت "ابهام" نیز بارویکرد متفاوت در دبستان هندی شکل گرفته است؛ ابهام از دی ِد شاعران‬
‫صنع ِ‬
‫‪.‬از ُمخ‪..‬ل" و آوردن مض‪..‬امین دور از تص‪.‬وّر‪ ،‬مث‪..‬ل ه‪..‬ا و آوردن‬
‫مفهوم آوردن تراکم مفاهیم و به کارگیری "ایج‪ِ .‬‬
‫ت حسی و نا آشنااست‪.‬‬‫تشبیها ِ‬
‫دکتر "احمد تمیم داری"در کتاب" تاریخ ادب پارسی"دبستان هندی(سبک هندی) را به س‪..‬ه دس‪..‬ته بخش‪..‬بندی می‬
‫کند‪ .‬او می نویسد‪:‬‬
‫" سبک هندی از نظرشدت وضوح به سه شاخه تقسیم می شود‪:‬‬
‫الف؛ سبک هندی خاص یا سبک هندوستان‪ ،‬مانند‪ :‬سبک بیدل دهلوی‪.‬‬
‫ب؛ سبک هندی روشن که سُراینده گانش ایرانی بودند‪.‬‬
‫‪26‬‬
‫بین بین و سایه روشن که د رایران رواج داشت و کس‪..‬انی مث‪..‬ل کلیم‪ ،‬محتش‪..‬م کاش‪..‬انی و ص‪..‬ائب‬
‫ج؛ سبک هندی ِ‬
‫تبریزی به آن می پرداختند‪)1( ".‬‬
‫ویژه گی های شعر بیدل در دبستان هندی‪:‬‬
‫از ویژه گی های شعر بیدل به لحاظ آرایه های لفظی ‪،‬آوردن روش تناقض نمایی(پارادوکس)‪،‬کاربرد تش‪..‬خیص‬
‫ت بی‪..‬دل و‬
‫واستفاده از مفاهیم انتزاعی و حس‪.‬آمیزی اس‪..‬ت؛ همین وی‪..‬ژه گی ه‪..‬ا س‪.‬بب ش‪..‬کل گ‪..‬یری ه‪..‬ویت متف‪..‬او ِ‬
‫ت نیای معانی از سخنوران هم دبستانش می شود‪.‬‬ ‫درواقع تشخیص هوی ِ‬
‫ت بین المللی‬
‫ب پارسی‪،‬مکتب‪ .‬ها‪،‬دوره ه‪..‬ا ‪،‬س‪..‬بک ه‪..‬ا و ان‪..‬واع ادبی‪،‬انتش‪..‬ارا ِ‬
‫تاریخ اد ِ‬
‫ِ‬ ‫‪ -1‬دکتر احمد تمیم داری‪،‬‬
‫پ اول‪ ،‬تهران‪،1379،‬ص ‪.114‬‬ ‫الهدی‪،‬چا ِ‬
‫‪ -٥‬نگرشی برچند بیت ازنیای معانی‬
‫دام عجزی در کمین سر کشی خوابیده است‬
‫" ِ‬
‫انجام نی از بوریا افتاده گی"‬
‫ِ‬ ‫می کشد‬
‫در"دام عجز" (افتاده گی ) گیر می ماند؛ یعنی در پشت هر سر کش‪..‬ی ( ک‪..‬ه اینج‪..‬ا ب‪..‬ه‬ ‫ِ‬ ‫هر" سرکشیی "سر انجام‬
‫دام عج‪..‬زی‪ ‬پهن ش‪..‬ده ت‪..‬ا س‪..‬ر انج‪..‬ام‪ ،‬این س‪..‬ر‬ ‫جهل م‪..‬رکب اس‪..‬ت)‪ِ ‬‬
‫ِ‬ ‫ی ناشی از‬‫معنای خود خواهی و خود برتر ِ‬
‫کشی انسان را مهار کند‪.‬‬
‫ِ‬
‫نفس اماره) اشاره ی ج‪..‬البی دارد‪ .‬او‬ ‫ِ‬ ‫نفس سرکش‪ ‬در دام عجز ( ودوری از تعلقات‬ ‫ِ‬ ‫‪ ‬بیدل با توجه به گیرماندن‬
‫سرکشی نفس اماره در دام عجز به "نی" و سپس به افتاده گی بوریا می ماند؛ زیرا"نی" ت‪..‬ا‬ ‫ِ‬ ‫می گوید‪ :‬سر انجام‬
‫کشی نفس آدمی دارد) ؛ اماسرانجام وق‪..‬تی ب‪..‬ه بوری‪..‬ا‬ ‫ِ‬ ‫زمان معینی قدراست در نیزار می ایستد( که اشاره به سر‬ ‫ِ‬
‫نفس‬
‫ِ‬ ‫‪.‬ادن‬
‫‪.‬‬ ‫افت‬ ‫و‬ ‫‪.‬ز‬
‫‪.‬‬ ‫عج‬ ‫‪.‬ان‬
‫‪.‬‬ ‫هم‬ ‫‪.‬ه‬
‫‪.‬‬ ‫ب‬ ‫‪.‬اره‬‫‪.‬‬‫اش‬ ‫که‬ ‫گیرد(‬ ‫می‬ ‫خود‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫افتاده‬ ‫حالت‬ ‫و‬ ‫‪ ‬‬ ‫شده‬ ‫افگنده‬ ‫شود‪،‬زیرپاها‬ ‫می‬ ‫مبدل‬
‫سر کش ( سرکشی ) در دام عجز است‪.‬‬
‫احسان فلک شعله فروشد‬
‫ِ‬ ‫"زان پیش که‬
‫سامان تالفی"‬
‫ِ‬ ‫بیدل عرقی ریز‪ ،‬به‬
‫نجوم قدیم به هر کدام طبقات هفتگانه یا ‪ 9‬گانه ی آسمان گفته شده و ن‪..‬یز‬
‫ِ‬ ‫"فلک" در لغت به معنای آسمان و در‬
‫به مفهوم ماه( قمر) عطارد‪ ،‬زهره‪ ،‬خورشید‪ ،‬مریخ‪ ،‬مشتری و زحل آمده است و هر یک را به ترتیب در فلک‬
‫ت این بیت‪ ،‬منظ‪..‬ور از "فل‪..‬ک" در‬
‫اول تا هفتم شمارمی کردند؛ اما با توجه به کاربرد این واژه در مصرع نخس ِ‬
‫اینجا "آسمان" است‪.‬‬
‫‪.‬ان ش‪..‬عله ی‬
‫‪.‬ای احس‪ِ .‬‬
‫بیدل با توجه به ارزش "عل‪..‬وی همت" در این بیت می گوی‪..‬د‪" :‬پیش از آنک‪..‬ه منت دار گرم‪ِ .‬‬
‫فلک گردی؛ یعنی از گرمای احسان فلک برخوردار شوی‪ ،‬بهتر است تو هم (که اشاره ب‪..‬ه انس‪..‬ان دارد) ع‪..‬رقی‬
‫از سر جهد برای تالفی از این احسان بریزی؛ یعنی‪ ‬علوی همت را از یاد نبری و پیوسته جهد کنی‪.‬‬
‫‪ ‬با توجه به مفهوم فل‪..‬ک در پیون‪..‬د ب‪..‬ا معن‪..‬ای آس‪..‬مان(فل‪..‬ک ؛یع‪..‬نی آس‪..‬مان) "ش‪..‬عله" را هم می ت‪..‬وان "خورش‪..‬ید"‬
‫پنداشت‪.‬‬
‫"به سامان " هم اینجابه مفهوم "به حیث" ‪"،‬به وسیله" و " به عنوان" معنا می دهد‪.‬‬
‫"دماغ آشفتگان را ُمهره ی سودا اثر دارد‬
‫‪27‬‬
‫برای زلف سازید از دلم تعوی ِذ بازویی"‬
‫"تنُ‪..‬ک خی‪..‬الی"‪ ‬ش‪..‬گفتی در مفه‪..‬وم این بیت نهفت‪..‬ه اس‪..‬ت؛ "دم‪..‬اغ آش‪..‬فتگان" ب‪..‬ه معن‪..‬ای "س‪..‬ودازده گ‪..‬ان "و ی‪..‬ا‬
‫اصطالحن به معنای " افراد سودایی و عاشق که از ف‪..‬رط‪ ‬عش‪..‬ق س‪..‬ودایی ان‪..‬د و دم‪..‬اغ آش‪..‬فته ‪ ،‬آم‪..‬ده اس‪..‬ت‪ .‬این‬
‫‪.‬دس‬
‫دماغ آشفتگان‪ ،‬درواقع همان عاشقان جنون زده اند که سر از پا نمی شناسند و جنون شان ن‪..‬یز ب‪..‬ا ن‪..‬وعی تق‪ِ .‬‬
‫عاشقانه همراه است‪.‬‬
‫با توجه به آنچه گفته شد‪ ،‬بیدل می گوید‪ :‬برای دماغ آشفتگان ُمهره ی سودا ( که اشاره به مفهوم س‪..‬ودایی ب‪..‬ودن‬
‫است) اثر گذار است؛یعنی ُم هره ی سودای معشوق می تواند دماغ ( که اینجا به معنای ذهن است) آشفته ی آنان‬
‫را کمی آرام سازد‪ُ (.‬مهره هم اشاره به هم‪..‬ان رویک‪..‬رد ع‪..‬رفی دَم ک‪..‬ردن ُمه‪..‬ره توس‪..‬ط اوراد و دع‪..‬ا دارد)؛ ولی‬
‫برای زلف آشفته ی معشوق که از فرط قشنگی دل ها را آشفته تر کرده و می رباید‪ ،‬از دل باید تعویذ بس‪..‬ازید و‬
‫آشفتگی آشفته دالن نشود‪ (.‬که بی گمان ک‪..‬ار ب‪..‬رد ص‪..‬نعت مبالغ‪..‬ه‬
‫ِ‪.‬‬ ‫بر بازوی معشوق ببندید تا از این بیشتر سبب‬
‫‪.‬رفی بس‪..‬تن‬
‫زلف معشوق است‪" .‬تعویذ" و "بازو (مانند ُمهره ) اشاره به هم‪..‬ان رویک‪..‬رد ع‪ِ .‬‬ ‫ِ‬ ‫درنشان دادن زیبایی‬
‫تعویذ بر بازو دارد که نزد ما درگذشته و تا حدی هم اکنون رایج است‪ .‬‬
‫تنگظرف خود به حُسنش بر نمی آیم‬
‫ِ‬ ‫"زچشم‬
‫ِ‬
‫چسان گرداب گیرد بحر را در حلقه ی دامی"‬
‫تنگظرف من ( که اشاره ب‪..‬ه‬
‫ِ‬ ‫چشم‬
‫ِ‬ ‫زیبایی معشوق دارد‪ .‬بیدل می گوید‪:‬‬
‫ِ‬ ‫بیکرانی‬
‫ِ‬ ‫این بیت اشاره به گسترده گی و‬
‫ُسن معشوق (مطل‪..‬وب) دارد) نمی توان‪..‬د‪ ،‬بیک‪..‬رانی و عظمت زیب‪..‬ایی حُس‪..‬ن‬ ‫ِ‬ ‫ح‬ ‫بیکرانی‬ ‫تنگنای دیده در مقایسه با‬
‫چشم عاشق به لحاظ‪ ‬تنگظرفی که دارد‪ ،‬نمی توانداین زیبایی گس‪..‬ترده‬ ‫ِ‬ ‫معشوق را بر بتابد؛ یعنی بیان کند؛ زیرا‬
‫و بزرگ‪ ‬در ُحسن معشوق را درک و حس نماید؛ زیرا چشم تنگظرف به گ‪..‬ردابی تش‪..‬بیه ش‪..‬ده ک‪..‬ه ب‪.‬ه هیچ روی‬
‫نمی تواند‪ ،‬بحر را که اشاره به زیبایی بزرگ ُحسن معشوق است‪ ،‬در دام توجیه درکی خود بگ‪..‬یرد‪ ‬و مه‪..‬ارش‬
‫کند؛ یعنی عظمت زیبایی حسنش را آنچنانکه باید‪ -‬نمی تواند درک وبیان کند‪.‬‬
‫تشبیهی "چسان گرداب گیرد بحر را در حلقه ی دامی" بی گم‪..‬ان م‪..‬را ب‪..‬ه ی‪..‬اد هم‪..‬ان‬
‫ِ‬ ‫این توجیه بیدل در مصرع‬
‫بیت معروف خداوندگار بلخ ( موالنا جالل الدین محمد) می اندازد که گفته است‪:‬‬
‫"گر بریزی بحرا را در کوزه ای‬
‫چند گنجد قسمت یکروزه ای"‬
‫ت" تمثیل " در مقام مقایسه ی" بحر" و "کوزه" بسیار زیبا است‪.‬‬
‫که با توجه به رویکر ِد صنع ِ‬
‫‪ ‬‬
‫"به صد الفت فریبم داد؛ اما داغ کرد آخر‬
‫اندام سمن بویی‪ ،‬چمن رنگِ شرر خویی"‬
‫گل ِ‬
‫هر چند این بیت نیاز به شرح و تأویل ندارد؛ اما با توجه به کاربرد واژه ی "داغ"‪ ‬در پیوند با قرینه ی" ش‪..‬رر‬
‫‪.‬داز بی‪..‬دل‪ ‬‬
‫خویی" ‪،‬این بیت را اینجا نقل کردم که در تناسب مفهومی‪ .‬باهم ‪ ،‬محتوای ش‪..‬اعرانه یی را از چش‪..‬م ان‪ِ .‬‬
‫برای ما ترسیم می کند‪.‬‬
‫‪28‬‬
‫چمن رنگ) از‬‫ِ‬ ‫ب " چمن رنگ" ( نون با تلفظ ساکن د رترکیب چمن رنگ و نه‬ ‫افزون بر آنچه گفته شد‪ ،‬ترکی ِ‬
‫شگفتی‪ ‬های هنر ترکیب سازی در زبان بیدل است که تشبیه قشنگی برای تداعی زیبایی معشوق از دید‬
‫شاعرانه پنداشته می شود‪.‬‬
‫گلچینی از رباعیات عمر خیام‬
‫گزیده ای از بهترین‪ .‬اشعار و رباعیات خیام درباره موضوعات مختلف را اینجا بخوانید‪.‬‬
‫تا خاک مرا به قالب آمیخته اند‬

‫بس فتنه که از خاک بر انگيخته اند‬
‫من بهتر از اين نمی توانم بودن‬
‫کز بوته مرا چنين برون ريخته اند‬
‫رباعیات خیام‬
‫چون مرده شوم خاک مرا گم سازيد‬
‫احوال مــرا عبرت مــردم سازيد‬
‫خاک تن من به باده آغشته کنيد‬
‫وز کـالبدم خشت سر خم سازيد‬
‫اشعار خیام‬
‫ماییم و می و مطرب و این کنج خراب‬
‫جان و دل و جام و جامه پر درد شراب‬
‫فارغ ز امید رحمت و بیم عذاب‬
‫آزاد ز خاک و باد و از آتش و آب‬
‫شعر کوتاه می و مستی‬

‫برخیز و بیا بتا برای دل ما‬
‫حل کن به جمال خویشتن مشکل ما‬
‫یک کوزه شراب تا بهم نوش کنیم‬
‫زان پیش که کوزه‌ها کنند از گل ما‬
‫اشعار خیام شراب‬
‫یاران موافق همه از دست شدند‬

‫در پای اجل یکان یکان پست شدند‬
‫خوردیم ز یک شراب در مجلس عمر‬
‫دوری دو سه پیشتر ز ما مست شدند‬
‫‪29‬‬
‫شعر خیام در مورد شراب‬
‫یک جام شراب صد دل و دین ارزد‬
‫یک جرعه می مملکت چین ارزد‬
‫جز باده لعل نیست در روی زمین‬
‫تلخی که هزار جان شیرین ارزد‬
‫شعر خیام‬
‫این اهل قبور خاک گشتند و غبار‬
‫هر ذره ز هر ذره گرفتند کنار‬
‫آه این چه شراب است که تا روز شمار‬
‫بیخود شده و بی‌خبرند از همه کار‬
‫رباعیات حکیم عمر خیام‬
‫امروز ترا دسترس فردا نیست‬

‫و اندیشه فردات به جز سودا نیست‬
‫ضایع مکن این دم ار دلت شیدا نیست‬
‫کاین باقی عمر را بها پیدا نیست‬
‫اين قافله ی عمر عجب میگذرد!‬

‫درياب دمی که با طرب میگذرد؛‬
‫ساقی‪ ،‬غم فردای حريفان چه خوری‪.‬‬
‫پيش آر پياله را‪ ،‬که شب میگذرد‪.‬‬
‫اسرار ازل را نه تو دانی و نه من‪،‬‬

‫وين حرف معما نه تو خوانی و نه من؛‬
‫هست از پس پرده گفتگوی من و تو‪،‬‬
‫چون پرده برافتد‪ ،‬نه تو مانی و نه من‪.‬‬
‫وقت سحر است‪ ،‬خيز ای مايهی ناز‪،‬‬

‫نرمک نرمک باده خور و چنگ نواز‪،‬‬
‫‪30‬‬
‫کانها که بجايند نپايند کسی‪،‬‬
‫و آنها که شدند کس نمیآيد باز!‪. .‬‬
‫صبح است‪ ،‬دمی بر می گلرنگ زنيم‪،‬‬

‫وين شيشه ی نام و ننگ بر سنگ زنيم‪،‬‬
‫دست از امل دراز خود باز کشيم‪،‬‬
‫در زلف دراز و دامن چنگ زنيم‪.‬‬
‫فصل گل و طرف جويبار و لب کشت‪،‬‬

‫با يک دو سه تازه دلبری حور سرشت؛‬
‫پيش آر قدح که باده نوشان صبوح‪،‬‬
‫آسوده ز مسجدند و فارغ ز بهشت‪.‬‬
‫افالک که جز غم نفزايند دگر‪،‬‬

‫ننهند بجا تا نربايند دگر؛‬
‫ناآمدگان اگر بدانند که ما‬
‫از دهر چه میکشيم‪ ،‬نايند دگر‪.‬‬
‫دل سر حيات اگر کماهی دانست‪،‬‬

‫در مرگ هم اسرار الهی دانست؛‬
‫امروز که با خودی‪ ،‬ندانستی هيچ‪،‬‬
‫فردا که ز خود روی چه خواهی دانست؟‬
‫در گوش دلم گفت فلک پنهانی‪:‬‬

‫حکمی که قضا بود ز من ميدانی؟‬
‫در گردش خود اگر مرا دست بدی‪،‬‬
‫خود را برهاندمی ز سرگردانی‪.‬‬
‫از من رمقی به سعی ساقی مانده است‪،‬‬

‫وز صحبت خلق بی وفاقی مانده‪ .‬است؛‬
‫‪31‬‬
‫از باده ی نوشين قدحی بيش نماند‪.‬‬
‫از عمر ندانم که چه باقی مانده است!‬
‫هنگام سپيده دم خروس سحری‬

‫دانی که چرا همی کند نوحه گری؟‬
‫يعنی که‪ :‬نمودند در آيينه ی صبح‬
‫کز عمر شبی گذشت و تو بی خبری!‬
‫گاويست بر آسمان قرين پروين‪،‬‬

‫گاويست دگر نهفته در زير زمين؛‬
‫گر بينائی‪ ،‬چشم حقيقت بگشا‪:‬‬
‫زير و زبر دو گاو مشتی خر بين‪.‬‬
‫ای دل چو زمانه‪ .‬می‌کند غمناکت‬

‫ناگه برود ز تن روان پاکت‬
‫بر سبزه نشین و خوش بزی روزی چند‬
‫زان پیش که سبزه بردمد از خاکت‬
‫اشعار ممنوعه خیام‬
‫می خوردن و شاد بودن آیین منست‬

‫فارغ بودن ز کفر و دین دین منست‬
‫گفتم به عروس دهر کابین‪ .‬تو چیست‬
‫گفتا دل خرم تو کابین‪ .‬منست‬
‫شعر کوتاه می و مستی‬

‫ای چرخ فلک خرابی از کینه تست‬
‫بیدادگری شیوه دیرینه تست‬
‫ای خاک اگر سینه تو بشکافند‬
‫بس گوهر قیمتی که در سینه تست‬
‫بر چهره گل نسیم نوروز خوش است‬
‫‪32‬‬
‫در صحن چمن روی دل‌افروز خوش است‬
‫از دی که گذشت هر چه گویی خوش نیست‬
‫خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است‬
‫رباعیات حکیم عمر خیام‬

‫چون چرخ بکام یک خردمند نگشت‬
‫خواهی تو فلک هفت شمر خواهی هشت‬
‫چون باید مرد و آرزوها همه هشت‬
‫چه مور خورد بگور و چه گرگ بدشت‬
‫دوبیتی های خیام‬
‫چون بلبل مست راه در بستان یافت‬

‫روی گل و جام باده را خندان یافت‬
‫آمد به زبان حال در گوشم گفت‬
‫دریاب که عمر رفته را نتوان یافت‬
‫فصل گل و طرف جویبار و لب کشت‬
‫با یک دو سه اهل و لعبتی حور سرشت‬
‫پیش آر قدح که باده نوشان صبوح‬
‫آسوده ز مسجدند و فارغ ز کنشت‬
‫گزیده ای از رباعیات خیام‬

‫بنگر ز جهان چه طرف بر بستم ؟ هیچ‬
‫وز حاصل عمر چیست در دستم ؟ هیچ‬
‫شـمع طـربم ولی چـو بنـشستم هیچ‬
‫من جام جمم ولی چو بشکستم هیچ‬
‫چون عمر بسر رسد چه بغداد و چه بلخ‬
‫پیمانه چو پر شود چه شيرين و چه تلخ‬
‫خوش باش که بعد از من و تو ماه بسی‬
‫از سـلخ بـغره آیــد از غـره بـسلخ‬
‫‪33‬‬
‫زان پیش که نام تو ز عالم برود‬
‫می خور که چو می بدل رسد غم برود‬
‫بگشای سر زلف بتی بند به بند‬
‫زان پیش که بند بندت از هم برود‬
‫اکنون که ز خوشدلی بجز نام نماند‬
‫يک همدم پخته جز می خام نماند‬
‫دست طرب از ساغر می باز مگیر‬
‫امروز که در دست بجز جام نماند‬
‫افسوس که نامه جوانی طی شد‬
‫وان تازه بهار‪ .‬زندگانی طی شد‬
‫حالی که ورا نام جوانی گفتند‬
‫معلوم نشد که او کی آمد کی شد‬
‫افسوس که سرمايه ز کف بیرون شد‬
‫در پای اجل بسی جگر ها خون شد‬
‫کس نامد از آن جهان که پرسم از وی‬
‫کاحوال مسافران دنیا چون شد‬
‫چون روزی و عمر بيش و کم نتوان کرد‬
‫خود را به کم و بيش دژم نتوان کرد‬
‫کار من و تو چنان که رای من و توست‬
‫از موم بدست خويش هم نتوان کرد‬
‫عمرت تــا کـی بـه خودپرستی گــذرد‬
‫‪34‬‬
‫یا در پـی نـیستی و هستی گــذرد‬
‫می خور که چنین عمر که غم در پی اوست‬
‫آن بـه کـه بخواب یا به مستی گذرد‬
‫ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود‬
‫نی نام ز ما و نه نشان خواهد بود‬
‫زين پيش نبوديم و نبد هیچ خلل‬
‫زين پس چو نباشيم همان خواهد بود‬
‫ای آنکه نتيجه ی چهار و هفتی‪،‬‬

‫وز هفت و چهار دايم اندر تفتی‪،‬‬
‫می خور که هزار باره بيشت گفتم‪:‬‬
‫باز آمدنت نيست‪ ،‬چو رفتی رفتی‬
‫‪.‬‬
‫‪35‬‬

شسمنیتباتنسشیالتمسنیلاتنشسیابنلتاشسیبنتالتناشسینتباتنسشیابمسایشنبتکسشمنیتلمکیبنتمکلتینبملمنسیبامنلاسنمیباسنی

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

شسمنیتباتنسشیالتمسنیلاتنشسیابنلتاشسیبنتالتناشسینتباتنسشیابمسایشنبتکسشمنیتلمکیبنتمکلتینبملمنسیبامنلاسنمیباسنی

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫شسمنیتباتنسشیالتمسنیالتنشسیابنلتاشسیبنتالتناشسینتباتنسشیابمسایشنبتکسشمنیتلمکیبنتمکلتینبملمنسیبامنالسنمیباسنی‬

‫مخالفان کارمل‪ ،‬مرد تر از شاگردان نا مر ِد او بودند‬

‫‪ ‬روایات زنده گی من!‪ ‬‬

‫‪ ‬شایعه ی مرگ رفیق کارمل و مارشال دوستم به اثر سقوط طیاره‪ ‬‬

‫‪ ‬نه می خواهم زیر سنگینی وزن خرمن خرد شوم‪.‬‬

‫بخش سی‌و پنج‪:‬‬

‫‪ ‬داستان منان رزم مل رفیق عزیز همه ی ما‪:‬‬

‫مرحله ی دوم و ویران گر دوستم هراسی‪ ‬‬

‫بیطاعت حق بهشت و رضوان مطلب‬

‫گر منزلت هر دو جهان میخواهی ‪ ‬آزار دل هیچ مسلمان مطلب‬

‫بی‌طاعت دین بهشت رحمان مطلب‬

‫گزیده اشعار سعدی‬

‫شعر و غزلیات کوتاه سعدی‬

‫تا خاک مرا به قالب آمیخته اند‬

‫شعر کوتاه می و مستی‬

‫اشعار خیام شراب‬

‫یاران موافق همه از دست شدند‬

‫رباعیات حکیم عمر خیام‬

‫امروز ترا دسترس فردا نیست‬

‫اين قافله ی عمر عجب میگذرد!‬

‫اسرار ازل را نه تو دانی و نه من‪،‬‬

‫وقت سحر است‪ ،‬خيز ای مايهی ناز‪،‬‬

‫صبح است‪ ،‬دمی بر می گلرنگ زنيم‪،‬‬

‫فصل گل و طرف جويبار و لب کشت‪،‬‬

‫افالک که جز غم نفزايند دگر‪،‬‬

‫دل سر حيات اگر کماهی دانست‪،‬‬

‫در گوش دلم گفت فلک پنهانی‪:‬‬

‫از من رمقی به سعی ساقی مانده است‪،‬‬

‫هنگام سپيده دم خروس سحری‬

‫گاويست بر آسمان قرين پروين‪،‬‬

‫ای دل چو زمانه‪ .‬می‌کند غمناکت‬

‫اشعار ممنوعه خیام‬

‫می خوردن و شاد بودن آیین منست‬

‫شعر کوتاه می و مستی‬

‫بر چهره گل نسیم نوروز خوش است‬

‫رباعیات حکیم عمر خیام‬

‫دوبیتی های خیام‬

‫چون بلبل مست راه در بستان یافت‬

‫گزیده ای از رباعیات خیام‬

‫ای آنکه نتيجه ی چهار و هفتی‪،‬‬

You might also like