16 ■ δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ
02 διεθνή
■ Μπαχρέιν, Υεμένη, Λιβύη,
Μαρόκο, Ιορδανία, Αλγερία
και έπεται συνέχεια...
Δ
εν πρόλαβε να στεγνώσει
το μελάνι της δήλωσης του Η ίδια βίαιη αντιμετώπιση προ-
διαδόχου του Μπαχρέιν
ότι «αμφέβαλλε για την εξάπλωση
της εξέγερσης σε άλλες αραβικές
χώρες» και τη Δευτέρα χιλιάδες
νέοι του Μπαχρέιν ξεχύθηκαν
στους δρόμους σε κοινότητες,
χωριά και στην πρωτεύουσα
Μανάμα του μικρού νησιωτικού
κράτους. Δεκαετίες αυταρχισμού,
βασανιστηρίων και ανεκπλήρωτων
υποσχέσεων για δημοκρατικές
μεταρρυθμίσεις τους ώθησαν προς
το κύμα του εξε-
γερσιακού πάθους Οι κίνδυνοι είναι
που διαχέεται σε μεγάλοι λόγω του
όλο τον αραβικό
κόσμο. Τις ημέρες χαρακτήρα της
που ακολούθησαν αστυνομίας και
το πλήθος διογκώ- των δυνάμεων
θηκε και δεκάδες
χιλιάδες διαδηλω- καταστολής. Στο
τές συγκεντρώθη- Μπαχρέιν δεν
καν απαιτώντας υπάρχει στρατός
δημοκρατικές
μεταρρυθμίσεις. και οι αστυνομικές
Την Πέμπτη 17/2, δυνάμεις επανδρώ- κής Αραβίας της
αντίστοιχες κινη- νονται με ξένους
τοποιήσεις έγιναν
στη Λιβύη, την μισθοφόρους που
Υεμένη και την επιτίθενται χωρίς
Ιορδανία, ενώ αναστολές
σήμερα Σάββατο
οργανώνεται κινητοποίηση στο
Αλγέρι και στο Οράν και στις 20 /2 ημι-κοινοβουλευτικής διαδικα-
προγραμματίζονται στο Μαρόκο.
Η επίθεση των δυνάμεων κατα-
στολής του Μπαχρέιν άφησε πίσω
της 4 νεκρούς και 231 τραυματίες
σε μια θρασύδειλη επιδρομή με-
σονυχτίς την Πέμπτη 17/2 ενα-
ντίον διαδηλωτών που είχαν κα-
τασκηνώσει και κοιμούνταν στην
Πλατεία Περλ της πρωτεύουσας
Μανάμα. Στη Λιβύη οι δυνάμεις
καταστολής δολοφόνησαν επίσης
4 διαδηλωτές στην «Ημέρα της
οργής». Στην Υεμένη 25 άτομα
τραυματίστηκαν σε συγκρούσεις
μεταξύ διαδηλωτών και κυβερ-
νητικών αντιδιαδηλωτών.
Την Παρασκευή το πρωί δεκά-
δες χιλιάδες συγκεντρώθηκαν
σε χωριό κοντά στη Μανάμα για
να κηδέψουν τους νεκρούς. Τα
συνθήματα κυμαίνονται από το
«Συνταγματική μοναρχία» μέχρι
το «να ανατραπεί το καθεστώς».
βλέπεται και στις επόμενες ημέ-
ρες, που οι κινητοποιήσεις θα
ενταθούν. Αν καταφέρουν οι δι-
αδηλωτές να στομώσουν τη βία
με τον αριθμό τους, εκτιμάται
ότι η δυναστεία Αλ-Καλίφα θα
κάνει παραχωρήσεις.
Οι κίνδυνοι είναι μεγάλοι λόγω
του χαρακτήρα της αστυνομίας
και των δυνάμεων καταστολής.
Στο Μπαχρέιν δεν υπάρχει στρα-
τός και οι αστυνομικές δυνάμεις
επανδρώνονται με
ξένους μισθοφόρους
που επιτίθενται χω-
ρίς αναστολές. Επί-
σης, στο Μπαχρέιν
δεν υπάρχει 24ωρη
κάλυψη των ΜΜΕ
και αυτό λύνει τα χέ-
ρια του κράτους. Το
νησί, που βρίσκεται
μέσα στον Περσικό
Κόλπο, έξω από τις
ακτές της Σαουδι-
οποίας η σκιά βαραί-
νει, έχει πάμπτωχη
σιιτική πλειοψηφία
(70%), αλλά το κυ-
βερνά η πάμπλουτη
σουνιτική μειοψη-
φία, μέσω μιας φαλκιδευμένης
σίας, παίζει κομβικό ρόλο στην
ανάπτυξη των δυνάμεων των
ΗΠΑ. Αποτελεί την έδρα του
5ου αμερικανικού στόλου που
περιφρουρεί «ζωτικά συμφέρο-
ντα», δηλαδή το πετρέλαιο. Οι
Αμερικανοί τηρούν σιωπή για τη
βία εναντίον του πληθυσμού και
συνιστούν «αυτοσυγράτηση».
Είναι απίθανο να λάβουν θέση,
έστω και υποκριτικά, υπέρ της
δημοκρατίας. Είναι δυνατόν να
διακινδυνεύσουν να πέσει το πε-
τρέλαιο στα χέρια δημοκρατικά
εκλεγμένων κυβερνήσεων που
σίγουρα δεν θα είναι της αρεσκεί-
ας τους; Και μια ανατροπή στο
Μπαχρέιν θα σημάνει το ξήλωμα
των αυταρχικών καθεστώτων σε
όλα τα εμιράτα του Κόλπου.
Αρ.Α.
Η Αίγυπτος μεταξύ επανάστασης
Πώς διαμορφώνεται το νέο πολιτικό, κοινωνικό
Της Αλίκης Βεγίρη
Ο
υδείς αμφισβητεί πλέον ότι η εκδίω-
ξη-«παραίτηση» του Χ. Μουμπάρακ
ήταν ένα ανακτορικό πραξικόπημα.
Οι πραιτωριανοί αποκαθήλωσαν τον αρχηγό
τους και ανήλθαν οι ίδιοι στην εξουσία. Ή όπως
το έθεσε εύστοχα ένας σχολιαστής, ήταν ένα
στρατιωτικό πραξικόπημα μέσα σε μια στρα-
τιωτική δικτατορία. Οι κίνδυνοι ήταν μεγάλοι
γιατί διακυβευόταν η συνοχή του στρατού και
Η παρέλαση του παλιού /
καινούργιου
Το 18μελές στρατιωτικό συμβούλιο
που ανέλαβε τη διακυβέρνηση της
χώρας και η διορισμένη από τον
Μουμπάρακ κυβέρνηση αποτελούν
τη νέα/παλιά εξουσία, με επικε-
φαλής τον στρατάρχη Ταντάουι
που, ουσιαστικά, ασκεί καθήκοντα
προέδρου, ο οποίος φρόντισε να
εγγράψει υποθήκες εμφανιζόμενος
στις 4/2 στην Πλατεία Ταχρίρ. Η
πρώτη πράξη της νέας εξουσίας ήταν
να διαμηνύσει στους διαδηλωτές
και στους απεργούς να «γυρίσουν
στα σπίτια τους», αν θέλουν «κά-
ποια στιγμή» να αρθούν οι νόμοι
έκτακτης ανάγκης. Η δεύτερη να
εκκαθαρίσει την Πλατεία Ταχρίρ,
την Κυριακή 13/2. Εκεί συνάντησε
αντιστάσεις, γιατί ο κόσμος πύ-
κνωσε για να υπερασπιστεί τους
εγκατεστημένους στην πλατεία
διαδηλωτές , και το ενδεχόμενο
αντιπαράθεσης στους δρόμους, και
ενώ ήταν αμφίβολο ότι οι φαντά-
ροι θα πυροβολούσαν τους γονείς
και τα αδέλφια τους, οδήγησε σε
οπισθοχώρηση το στρατιωτικό συμ-
βούλιο και σε μια σειρά ενεργειών
που ελπίζει ότι θα λειτουργήσουν
εκτονωτικά. Διάλυση της Βουλής,
κατάργηση του συντάγματος και
διορισμό μιας επιτροπής δικαστών
για την κατάρτιση συντάγματος
μέσα σε δέκα ημέρες, το οποίο
θα τεθεί σε δημοψήφισμα σε δύο
μήνες, «περίπου».
Μελετημένο σχέδιο
Πού βρίσκεται τώρα η κατάστα-
ση; Ο αιγυπτιακός λαός γνωρίζει
πολύ καλά ότι οι στρατηγοί είναι
άνθρωποι του Μουμπάρακ και ότι
οι δομές του καθεστώτος έχουν
παραμείνει άθικτες. Τα αιτήματα
της λαϊκής εξέγερσης δεν είναι μέσα
στην ατζέντα των στρατηγών. Οι
νόμοι έκτακτης ανάγκης διατηρού-
νται, δεν έχουν απελευθερωθεί οι
πολιτικοί κρατούμενοι παλιοί και
νέοι, αγνοήθηκαν τα αιτήματα για
προσωρινό συλλογικό κυβερνητικό
συμβούλιο, σχηματισμό μεταβα-
τικής κυβέρνησης στην οποία να
εκπροσωπούνται όλες οι τάσεις και
η οποία θα διεξαγάγει αδιάβλητες
και ελεύθερες εκλογές, σύνταξη συ-
ντάγματος από μια ομάδα εργασίας
και δημοψήφισμα, ελευθερία του
συνεταιρίζεσθαι και κατάργηση των
στρατοδικείων. Βεβαίως, κανένας
δεν πιστεύει ότι όλα αυτά θα τα
δώσουν οι στρατηγοί στο πιάτο.
Και ήδη, παρά τις αυταπάτες που
η ανατροπή όλου του πολιτικο-οικονομικού
οικοδομήματος υπό την πίεση της λαϊκής εξέ-
γερσης και των απεργιών που σάρωναν τη χώρα
τις δύο τελευταίες ημέρες του Μουμπάρακ.
Η εκδίωξη του προέδρου που προσωποποιούσε
την τριακονταετή δικτατορική διακυβέρνηση
κρίθηκε απαραίτητη τόσο από την ηγεσία του
αιγυπτιακού στρατού όσο και από τους Αμερι-
κανούς που έδωσαν το πράσινο φως.
σπέρνουν κάποιες δυνάμεις της
αντιπολίτευσης για το ρόλο του
στρατού στη μετάβαση προς ένα
δημοκρατικό καθεστώς -και τους
ελιγμούς του στρατιωτικού συμβου-
λίου το οποίο κάλεσε νέους από το
κίνημα για να «συνομιλήσουν»- οι
φωνές αντίστασης δυναμώνουν.
«Πολλοί από εμάς», δήλωσε στον
Guardian (15/2), o Αμντ Ελ Φατάχ
του νεολαιίστικου «Κινήματος της
6ης Απριλίου», «συνειδητοποιούμε
ότι ένα μελετημένο σχέδιο εκτυλίσ-
σεται βήμα-βήμα από το στρατό,
ο οποίος έχει να κερδίσει πολλά
από τη διατήρηση του πολιτικού
και οικονομικού στάτους κβο.
Αυτοί οι άνθρωποι είναι ειδικοί
στρατηγικοί σχεδιαστές και με τη
βοήθεια κάποιων καθεστωτικών και
ορισμένων επιλεγμένων στοιχείων
από την αντιπολίτευση προσπαθούν
να οικοδομήσουν ένα σύστημα που
θα μοιάζει με δημοκρατικό, αλλά
στην πραγματικότητα θα περιχα-
ρακώνει τα συμφέροντά τους».
Και ο πρόσφατα συγκροτημένος
«Συνασπισμός Επαγγελματιών»
-γιατρών, δασκάλων, πανεπιστη-
μιακών, διανοουμένων- ζητά το
νέο σύνταγμα να το καταρτίσει
εκλεγμένη συνταγματική εθνο-
συνέλευση. Η πίεση από τα κάτω
είναι ισχυρή, αφού και ο Μ. Ελ
Μπαραντέι ζήτησε (17/2) να συ-
γκροτηθεί προεδρικό συμβούλιο
με συμμετοχή πολιτών.
Οι απεργίες
Στην εξέγερση της Αιγύπτου πή-
ραν μέρος σχεδόν όλες οι τάξεις,
ακόμη και τμήματα της αστικής
ελίτ, ο Μουμπάρακ είχε κατορ-
θώσει να αποξενώσει ακόμη και
ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2011
αυτά. Ωστόσο, όταν άρχισαν να
εκδηλώνονται μαζικές απεργίες και
καταλήψεις εργοστασίων ο βαθμός
αντοχής καθεστώτος έφτασε σε ορι-
ακό σημείο. Και αυτή τη στιγμή,
παρόλο που έφυγαν οι διαδηλωτές
από την Ταχρίρ, οι απεργίες συ-
νεχίζονται αμείωτα. Οι στρατηγοί
διαμήνυσαν στους εργαζόμενους ότι
«αναγνωρίζουν τις οικονομικές και
κοινωνικές συνθήκες που υπάρχουν,
ωστόσο δεν μπορούν να λύσουν
τα προβλήματα όσο συνεχίζονται
οι απεργίες, οι διαδηλώσεις και
η διακοπή της παραγωγής... Ο
λαός έχει δικαίωμα να απεργεί,
αλλά αυτές οι πράξεις δεν είναι
κατάλληλες υπό τις παρούσες
συνθήκες» (πρακτορείο ΜΕΝΑ).
Αναρωτιέται κανείς πότε είναι
οι κατάλληλες συνθήκες, αν όχι
τώρα...
Οι εργάτες που απεργούν για κα-
λύτερους μισθούς και συνθήκες
εργασίας δεν πρόκειται εύκολα να
γυρίσουν στα σπίτια τους, γιατί δεν
μπορούν να θρέψουν τις οικογέ-
νειές τους. Σε πολλά εργοστάσια
ο μισθός δεν ξεπερνά τα 30 δολ.
το μήνα, ενώ ειδικευμένοι γιατροί
αμείβονται με 150-200 δολάρια.
Τα ανεξάρτητα συνδικάτα ζητούν
να αυξηθούν οι κατώτατοι μισθοί
στα 205 δολ. το μήνα (BBC), πα-
ράλληλα οι απεργοί ζητούν την
εκδίωξη των διεφθαρμένων δι-
ευθυντών. Οι ψαράδες ζητούν να
αρθούν οι περιορισμοί στην αλιεία
και η φτωχή αγροτιά να αυξηθούν
οι τιμές των προϊόντων της. Μπορεί
να μην συμπεριλαμβάνουν όλες οι
απεργίες πολιτικά αιτήματα, όμως
η παραίτηση του Μουμπάρακ με τη
δύναμη του λαϊκού κινήματος έχουν
ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Όψεις της προσφυγικής εγκατάστασης
στην πρωτεύουσα
Ο
νέος κόσμος που θα προ-
έκυπτε από το «τέλος της
ιστορίας», από το τέλος των
κοινωνικών και εθνικών αγώνων
δηλαδή που γέμισαν την ιστορία
του επάρατου 20ού αιώνα, μας έχει
δείξει για τα καλά το αποτρόπαιο
πρόσωπό του. Το νεοαποικιακό κύμα
που σάρωσε για άλλη μια φορά τον
Τρίτο Κόσμο με πολέμους, κατοχή
χωρών και πρωτοφανή επίθεση στους
στοιχειώδεις όρους ζωής ολόκληρων
κοινωνιών, δημιούργησε, ως άμεσο
αποτέλεσμά του, ένα τεράστιο κύμα
μετανάστευσης, οικονομικής και
πολιτικής προσφυγιάς.
Η Ελλάδα, σύνορο της σιδηρόφρα-
κτης Ευρώπης προς τις περιοχές
του κόσμου που επλήγησαν και
πλήττονται ακόμη από αυτήν την
επίθεση, βρίσκεται σε κρίσιμο σημείο
ως προς την υποδοχή του μετανα-
στευτικού κύματος. Έχοντας δεχτεί
το ρόλο του κυματοθραύστη αυτού
του ρεύματος, για να μη φτάσει
στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης,
μετατρέπεται σε μια τεράστια
ανθρώπινη φυλακή. Οι κυρίαρ-
χες πολιτικές δυνάμεις δυστυχώς
δεν δείχνουν να ενδιαφέρονται για
λύσεις αλλά για εκμετάλλευση του
μεταναστευτικού ζητήματος, χρη-
σιμοποιώντας το μπαμπούλα του
«λαθρομετανάστη» για να εκθρέ-
ψουν το μίσος και να εκτρέψουν την
προσοχή του κόσμου από τις αιτίες
της διογκούμενης δυστυχίας του.
Ως απάντηση στις πολιτικές στοχο-
ποίησης των μεταναστών και υπό-
θαλψης του ρατσισμού, σε πολλές
περιπτώσεις έχει αναδειχθεί και η
μακρά περιπέτεια των Ελλήνων ως
μεταναστών στα πέρατα της γης,
τότε που εκείνοι ήταν οι λαθραίοι και
θύματα του ρατσισμού της αμερι-
Διαδρομή Τέταρτη / 19 Φεβρουαρίου 2011 / istoria@edromos.gr
Συντακτική ομάδα: Βασιλική Λάζου, Μαρία Μαυροειδή,
Γιάννης Σκαλιδάκης, Δημήτρης Στεμπίλης
Πρόσφυγες συγκεντρωμένοι στο Σύνταγμα
κανικής και δυτικοευρωπαϊκής κοι-
νωνίας. Στη χώρα μας όμως υπάρχει
και μια ακόμη διάσταση. Έχουμε
και το φαινόμενο της προσφυγιάς
με την καταστροφή του ελληνικού
στοιχείου της πρώην Οθωμανικής
άλης Ιδέας.
Με ένα πολύ μικρό κομμάτι αυτής
της ιστορίας θελήσαμε να ασχολη-
θούμε σε αυτό το αφιέρωμα, προ-
σπαθώντας να φωτίσουμε όψεις της
εγκατάστασης των προσφύγων του
’22 στην πρωτεύουσα Αθήνα. Μια
όψη αυτής της εγκατάστασης ήταν
και οι αντιθέσεις των ντόπιων με
τους νεοφερμένους πρόσφυγες,
δείχνοντας πως οι διαιρετικές πολι-
τικές, που έχουν υλικό, οικονομικό,
υπόβαθρο και που συνάμα είναι
πολιτικά χρήσιμες για τους κρατού-
ντες, μπορούν να αναπτυχθούν και
μεταξύ «ομογενών» πληθυσμών.
Οι Δρόμοι της Ιστορίας, επιθυμώ-
ντας να γίνουν βήμα για τους νέους
ιστορικούς, παρουσιάζουν στο πα-
ρόν αφιέρωμα τρία άρθρα τα οποία
βασίζονται σε ανακοινώσεις από
την Συνάντηση Κοινωνικής Ιστορίας
με θέμα Νέες προσεγγίσεις στην
ελληνική κοινωνία του μεσοπολέ-
μου (1922-1940) που έλαβε χώρα
στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στις
14-16 Ιανουαρίου. Στη συνάντηση
αυτή, την αποτίμηση της οποίας
από τον ιστορικό και μέλος της
οργανωτικής επιτροπής Ραϋμόνδο
Αλβανό παρουσιάζουμε στο τέλος
του αφιερώματος, δόθηκε ιδιαίτε-
ρο βάρος στο προσφυγικό ζήτημα
και την ανάδειξη των προσφύγων
ως νέο υποκείμενο της ελληνικής
κοινωνίας του μεσοπολέμου.
Για την εικονογράφηση του αφιε-
ρώματος χρησιμοποιήθηκαν φωτο-
γραφίες από το άλμπου του Σπύρου
Τζόκα, Καισαριανή, η φυσιογνωμία
μιας πόλης (Αθήνα 1998) και από
την Ιστορία της Ελλάδος του 20ου
αιώνα (τόμος Β1 , Αθήνα 2002).
Στοιχεία
για την προσφυγική
εγκατάσταση
Μετά το πρώτο σοκ της βίαιης
εξόδου το 1922 και κυρίως μετά
τη Συνθήκη της Λοζάννης δυο χρό-
νια μετά, οι πρόσφυγες έπρεπε να
αντιμετωπίσουν την πρόκληση της
μόνιμης εγκατάστασης τους και της
ενσωμάτωσης τους στην ελληνική
κοινωνία, ζητήματα που για τους
πρόσφυγες της Αθήνας και του Πει-
ραιά έπαιρναν καταρχήν τη μορφή
της μόνιμης στέγασης σε αληθινές
ENΘΕΤΟ
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
κατοικίες αντί της προσωρινότητας
και αθλιότητας των αποθηκών, των
σκηνών και των δημοσίων κτιρίων.
Προτού η Επιτροπή Αποκατάστασης
Προσφύγων (ΕΑΠ) αναλάβει την
εγκατάσταση των προσφύγων, το
Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας,
Τ
που ήταν υπεύθυνο για τους πρό-
σφυγες στις πόλεις, είχε ιδρύσει
το «Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύ-
γων». Στα τέλη του 1924, τέσσερις Ν
συνοικισμοί προσφύγων χτίζονταν σε
η
Αθήνα και Πειραιά, στις συνοικίες
Π
της Κοκκινιάς, της Νέας Ιωνίας, της
Καισαριανής και του Παγκρατίου. σ
τ
Οι κατοικίες που κατασκεύαζε η
ΕΑΠ, με στέρεα υλικά κατασκευ- μ
ής, έδειχναν το πνεύμα της μόνι- τή
μης εγκατάστασης σε σχέση με τις σ
ξύλινες κατασκευές του «Ταμείου τ
Περιθάλψεως». Η ταχύτητα κατα- π
σκευής αυτών των συνοικισμών και τ
η απόσταση τους από το κέντρο της ρ
πόλης και γενικά την πόλη πριν το
Α
1922, επιδείνωνε τα μεγάλα προ-
βλήματα υποδομής, υδροδότησης,
αποχέτευσης και οδικού δικτύου, Δ
τα οποία υπήρχαν έτσι κι αλλιώς α
στην Αθήνα και τον Πειραιά της τ
εποχής. Λόγω των πιεστικών ανα- κ
γκών, η κατασκευή των προσφυγικών «
συνοικισμών περιοριζόταν σε ένα Ν
σύνολο σπιτιών χωρίς υποδομές. Α
Η ΕΑΠ από την αρχή της ανάληψης σ
του θέματος επεδίωξε την ενοικί- σ
αση ή την πώληση των κατοικιών. Έ
Όμως καθώς η πλειονότητα των
τ
προσφύγων είναι άπορη και δεν
δ
έχει ακόμη λάβει ούτε την αποζη-
ζ
μίωση που προέβλεπε η Συνθήκη
της Λοζάννης, αρχίζουν να δημιουρ- σ
γούνται εντάσεις και οι πρόσφυγες σ
αρνούνταν να πληρώσουν τα ενοίκια Κ
που ζητούσε η ΕΑΠ. σ
Παράλληλα λοιπόν με τη διαδικασία
σ
της εγκατάστασης των προσφύγων,
σ
ξεδιπλωνόταν και η διαδικασία της
μ
αποζημίωσης τους, σύμφωνα με τη χώ
Συνθήκη της Λοζάννης. Το ζήτημα
μ
της αποζημίωσης των προσφύγων,
π
για τις εγκαταλελειμμένες περιου-
σίες τους, αφορούσε την εξωτερι- π
κή πολιτική και τις σχέσεις με τη Τ
Τουρκία και επίσης την πολιτική τη
απέναντι στους πρόσφυγες, που π
απαιτούσαν να αποζημιωθούν. ά
Ο τρόπος και ο χρόνος αυτής της
αποζημίωσης επηρεάστηκε από την
κρατική πολιτική απέναντι στους
πρόσφυγες και έγινε επίσης πολι-
τικό διακύβευμα για το χειρισμό
των προσφύγων και του πολιτικού
βάρους τους.
Η διαδικασία της εγκατάστασης
είχε αρχίσει φυσικά πριν οι πρόσφυ-
γες να αρχίσουν να λαμβάνουν τις
αποζημιώσεις τους. Οι πρόσφυγες
στις πόλεις χρεώθηκαν για την αξία
των κατοικιών και των οικοπέδων
που τους δόθηκαν από την ΕΑΠ ή
την Εθνική. Η χρέωση τους αυτή
υπήρξε μέρος του τιμήματος της
ενσωμάτωσης τους στην ελληνική
κοινωνία.
18 ■ δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ
Στοιχεία για τη συλλογική οργάνωση
Γιάννης Σκαλιδάκης και τη σχέση τους με την πολιτική
Η υποδοχή, η εγκατάσταση και η
ενσωμάτωση περίπου 1.500.000
προσφύγων σε μια χώρα που είχε υποστεί
τις συνέπειες δέκα χρόνων πολέμων,
ήταν μια διαδικασία μακρόχρονη και
εξαιρετικά δύσκολη. Σε αυτό το άρθρο,
θα δώσουμε στοιχεία για τη συλλογική
οργάνωση των προσφύγων στην Αθήνα
Ή
δη το 1923, έντεκα οργανώσεις
ιδρύθηκαν στην Αθήνα και τρεις
στον Πειραιά. Πρόκειται για δέκα
οργανώσεις «κοινωνικές», με στόχο την
ενασχόληση με τα προβλήματα των προσφύγων
και τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους, έναν
αθλητικό σύλλογο, μια πολιτική οργάνωση και
επίσης μια ομοσπονδία, που στόχευε σε μια
πιο γενική εκπροσώπηση των προσφύγων.
Το μεγαλύτερο μέρος των συλλόγων
παρουσιάζονται από τον τίτλο τους ως
οργανώσεις αλληλοβοήθειας ή αδελφότητας,
ή απλά ως σύλλογοι «προσφύγων», μιας
συγκεκριμένης προσφυγικής γειτονιάς, που
αναφερόταν στον τίτλο τους ή διαφορετικά
ιδρύονταν με βάση την κοινή προέλευση των
μελών τους από μια περιοχή περισσότερο ή
λιγότερο συγκεκριμένη της Μικράς Ασίας, της
Θράκης ή του Πόντου. Όμως ακόμα κι αν οι
τίτλοι τους είναι το μόνο στοιχείο που έχουμε
για το μεγαλύτερο μέρος αυτών, η διάκριση
και η ταξινόμηση που μπορούμε να κάνουμε
έχει σχετική αξία μιας και, συχνότατα, έχουν
ίδιες ή παραπλήσιες δραστηριότητες ενώ
παρουσιάζονται ως σύλλογοι «καταγωγής»,
«αλληλοβοήθειας» ή ακόμα «πατριωτικοί»
ή «επαγγελματικοί». Σαφώς η κατάσταση
είναι πιο σαφής με συλλόγους που
Η ίδρυση πληθώρας
ομοσπονδιών δείχνει επίσης
μια διαίρεση πολιτική,
ανάμεσα σε κόμματα που
επεδίωκαν την προσφυγική
υποστήριξη, αλλά και
επίσης διαιρέσεις μέσα στα
κόμματα και βασικά στη
βενιζελική παράταξη
αυτοπροσδιορίζονται ξεκάθαρα ως «πολιτικοί»,
νεολαίας» ή ασχολούνταν με συγκεκριμένα
προβλήματα όπως των σπουδαστών ή για τις
προσφυγικές αποζημιώσεις. Ακόμα και οι
αθλητικοί σύλλογοι έχουν ορισμένες φορές
δραστηριότητες πολιτιστικές ή καλλιτεχνικές,
ή ακόμα πολιτικές.
Από το 1924, το φαινόμενο των προσφυγικών
συλλόγων παίρνει μεγάλες διαστάσεις.
Βρίσκουμε την ίδρυση σαράντα τριών
συλλόγων στην Αθήνα και δέκα στον Πειραιά.
Η πλειοψηφία τους (28 σε 52) είναι γενικά
«κοινωνικοί σύλλογοι». Αλλά οι σύλλογοι
αρχίζουν επίσης να διαφοροποιούνται με την
εμφάνιση λεσχών και συλλόγων αθλητικών,
μορφωτικών ή πατριωτικών. Η εμφάνιση
πέντε συλλόγων, που αυτοπροσδιορίζονται ως
ομοσπονδίες, καταδεικνύει τις προσπάθειες
συνεργασίας σε ένα ανώτερο στάδιο
για την εκπροσώπηση των προσφύγων.
Διαπιστώνουμε επίσης την εμφάνιση συλλόγων
στην πλειοψηφία των συνοικισμών, στην
Καισαριανή, το Βύρωνα, το Παγκράτι, τη
Νέα Ιωνία, τη Νέα Φιλαδέλφεια, τη Νέα
Χαλκηδόνα, τη Νέα Ερυθραία στην Αθήνα
και την Κοκκινιά στον Πειραιά.
και τον Πειραιά και το ρόλο αυτής
στη διαδικασία της εγκατάστασης
και της ενσωμάτωσης. Ήδη με την
άφιξη των προσφύγων παρατηρείται
μια αληθινή έκρηξη δημιουργίας
οργανώσεων. Οι περισσότερες είναι
σύλλογοι αλληλοβοήθειας οργανωμένοι
ανά συνοικισμό, με βασικούς σκοπούς
Ο «Σύλλογος αλληλοπροστασίας προσφύγων»
ιδρύθηκε στη Δραπετσώνα του Πειραιά.
Οι στόχοι του παρουσιάζουν τις βασικές
ανάγκες των προσφύγων. Αυτοί οι στόχοι
ήταν: 1) η εξυπηρέτηση των αναγκών των
προσφύγων του συνοικισμού γενικά, 2) την
απαλλοτρίωση των οικοπέδων, στα οποία
είχαν κτίσει οι πρόσφυγες και την αποζημίωση
των ιδιοκτητών τους από το Κράτος, 3) την
ίδρυση επαρκών σχολείων για τους πρόσφυγες
μαθητές και την οικονομική υποστήριξη όσων
δεν είχαν τα μέσα να παρακολουθούν τα
μαθήματα, 4) την ίδρυση υπηρεσιών υγιεινής,
την υποχρεωτική επίσκεψη γιατρών στους
άρρωστους και τη διανομή των απαραιτήτων
φαρμάκων, 5) την κατασκευή και συντήρηση
δημόσιων αποχωρητηρίων, αποχετεύσεων
και πλυσταριών, 6) την δωρεάν παροχή
πόσιμου νερού, 7) τον έλεγχο της διανομής των
βοηθημάτων των διαφόρων φιλανθρωπικών
οργανώσεων στο συνοικισμό, 8) την καταγραφή
των ανέργων του συνοικισμού και την εύρεση
εργασίας ή την παραχώρηση ενός κρατικού
επιδόματος, ίσου με τον τρέχοντα μισθό, 9)
τη δραστηριότητα για την αποζημίωση των
μελών του για την εγκαταληφθείσα περιουσία
τους, 10) την εκκένωση των αποθηκών από
πρόσφυγες και την παραχώρηση οικοπέδων
και υλικών για να χτίσουν κατοικίες, 11) την
ίδρυση παρόμοιων συλλόγων σε όλους τους
συνοικισμούς και τη συνεργασία μαζί τους
για την επίτευξη των στόχων.
Το φαινόμενο ίδρυσης αυτών των οργανώσεων
είναι εντυπωσιακό. Κατά την περίοδο 1923-
1931, ιδρύονται στην Αθήνα 273 σύλλογοι, από
τους οποίους 170 έχουν γενικούς κοινωνικούς
σκοπούς και στον Πειραιά, από το 1923 έως
το 1936 βρίσκουμε 130 συλλόγους, εκ των
οποίων 73 «κοινωνικούς».
Η δραστηριότητα των περισσοτέρων κοινωνικών
οργανώσεων ήταν προσανατολισμένη στην
αντιμετώπιση των βασικών προβλημάτων
των συνοικιών με ελάχιστα μέσα και στην
προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων των
προσφύγων. Το φαινόμενο των κοινωνικών
οργανώσεων προσφύγων στον Πειραιά
είναι παρόμοιο με εκείνο της Αθήνας. Η
ύπαρξη ωστόσο των καταστατικών αυτών
των οργανώσεων μας επιτρέπει να εξετάσουμε
από πιο κοντά τους στόχους τους. Από 130
προσφυγικούς συλλόγους, που ιδρύθηκαν
ανάμεσα στα 1923 και 1936, βρίσκουμε 73
με γενικά κοινωνικούς σκοπούς.
Μέσα από τα καταστατικά, μπορούμε να
δούμε τους στόχους τους, παρόμοιους ή
διαφορετικούς. Το 1934, βρίσκουμε την
ίδρυση της οργάνωσης «Λέσχη αστέγων
προσφύγων Προφήτη Ηλία και περιχώρων».
Σύμφωνα με το καταστατικό της, ο σκοπός
της ήταν «η φροντίδα στέγασης των μελών
της εγκατεστημένων σε ξύλινες παράγκες σε
γειτονιές γύρω από την εκκλησία του Προφήτη
Ηλία, η αλληλεγγύη, η αλληλοβοήθεια
των μελών και η υποστήριξη των γενικών
τους συμφερόντων. Ως μέσα ορίζονται, η
αποστολή αιτημάτων στις αρμόδιες αρχές για
τα δικαιώματα των μελών της οργάνωσης, η
οικονομική υποστήριξη των απόρων μελών
από το ταμείο της οργάνωσης και κάθε
άλλη ενέργεια που εγκρίνει το Συμβούλιο».
Παρατηρούμε τους κοινωνικούς σκοπούς της
οργάνωσης σε σχέση με τα συγκεκριμένα
προβλήματα της περιοχής δράσης της και
την οδυνηρή κατάσταση ορισμένων ομάδων
την οργάνωση της κοινής ζωής, τη
διεκδίκηση των νόμιμων δικαιωμάτων
των προσφύγων, τη διεκδίκηση
κρατικής βοήθειας για τη βελτίωση
των συνθηκών ζωής. Αλλά πολύ
γρήγορα ιδρύονται επίσης σύλλογοι
αθλητικοί, πολιτιστικοί, νεολαίας,
οργανώσεις πολιτικές από πρόσφυγες
Αντιβενιζελική προκήρυξη της προσφυγικής
ομοσπονδίας ΠΟΑΔΑ
προσφύγων ακόμη και το 1934, που οδηγεί
στην ίδρυση παρόμοιων οργανώσεων
αλληλοβοήθειας.
Το 1932 ιδρύεται μια οργάνωση, που
αυτοπροσδιορίζεται ως αποκλειστικά
κοινωνική υπό τον τίτλο «Οργάνωση ντόπιων
και προσφύγων των συνοικιών του Πειραιά
“Η Αναγέννηση”». Οι σκοποί της είναι
πιο γενικοί και συμπεριλαμβάνουν «την
πραγματοποίηση με κάθε νόμιμο μέσο των
αμέσων αναγκών των μελών, τη λεπτομερή
μελέτη όλων των θεμάτων που συνδέονται
με την καλύτερη και ταχύτερη εγκατάσταση
τους και την ανάπτυξη του αισθήματος της
αλληλεγγύης ανάμεσα στα μέλη» και εξάλλου
μέλος της οργάνωσης μπορούσε να γίνει
κάθε κάτοικος του Πειραιά και όχι μόνο οι
πρόσφυγες. Βλέπουμε εδώ ένα πιο υψηλό
επίπεδο αντιμετώπισης των προσφύγων σε
συνδυασμό με την ανάπτυξη ενός αισθήματος
ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2011
ή για τους πρόσφυγες και αργότερα
ομοσπονδίες με στόχο να συσπειρώσουν
τους πρόσφυγες σε ανώτερο επίπεδο
και να χρησιμοποιήσουν πολιτικά τη
δύναμη που αντιπροσώπευε το σύνολο
του προσφυγικού πληθυσμού, ως μέρος
της κοινής γνώμης και του εκλογικού
σώματος.
κοινωνικής αλληλεγγύης που αντιτιθόταν στη
διαίρεση μεταξύ προσφύγων και ντόπιων.
Οι ομοσπονδίες είχαν ως στόχο τη γενική
εκπροσώπηση των προσφύγων, εκπροσώπηση
σε πολιτικό επίπεδο και φιλοδοξούσαν να
διαδραματίσουν έναν ρόλο ενδιαμέσου
ανάμεσα στις πολιτικές δυνάμεις και
τον προσφυγικό πληθυσμό. Σύμφωνα με
αυτό το ρόλο, ασχολούνταν με τα γενικά
προβλήματα των προσφύγων όπως η
ανέγερση των συνοικισμών, οι σχέσεις με
τις υπεύθυνες για τους πρόσφυγες αρχές,
όπως η ΕΑΠ, το υπουργείο Προνοίας ή
και ο Δήμος Αθήνας, η αποζημίωση των
προσφύγων σύμφωνα με το πρωτόκολλο της
Λοζάννης. Σκόπευαν επίσης να ελέγξουν
τους πρόσφυγες και να διαχειριστούν την
πολιτική τους συμπεριφορά μέσω τοπικών
παραρτημάτων στους συνοικισμούς και της
επιρροής των βουλευτών και πολιτευτών
που σχετίζοντας με αυτές. Μονάχα το
Πολιτικό Μικρασιατικό Κέντρο είχε στις
τάξεις του δεκαεπτά βουλευτές, από τους
οποίους τρεις, οι Απόστολος Ορφανίδης,
Αναστάσιος Μισυρλόγλου και Εμμανουήλ
Εμμανουηλίδης, έγιναν υπουργοί κοινωνικής
Πρόνοιας σε αυτήν την περίοδο.
Σε όλη τη διάρκεια της περιόδου μας,
μπορούμε να αναφέρουμε 26 ομοσπονδίες,
κρίνοντας από τους τίτλους τους, 24 στην
Αθήνα και μόνο 2 στον Πειραιά. Είναι πολύ
πιθανό ότι η πλειοψηφία από αυτές δεν είχαν
γενική δραστηριότητα ούτε ομοσπονδιακή
δομή, όπως προβάλλουν οι τίτλοι τους. Παρ’
όλα αυτά, αυτή η πληθώρα υποδεικνύει μια
ακόμη φορά τη διάσταση της συλλογικής
οργάνωσης των προσφύγων και τη θέληση
και συνειδητοποίηση της ανάγκης ανώτερης
και ενοποιημένης οργάνωσης για την
αντιμετώπιση των μεγάλων προβλημάτων
των προσφύγων και την υπεράσπιση των
διεκδικήσεων τους απέναντι στην κεντρική
εξουσία, την κυβέρνηση, την ΕΑΠ ή την
Εθνική Τράπεζα. Ωστόσο, η ίδρυση πληθώρας
ομοσπονδιών δείχνει επίσης μια διαίρεση
πολιτική, ανάμεσα σε κόμματα που επεδίωκαν
την προσφυγική υποστήριξη, αλλά και επίσης
διαιρέσεις μέσα στα κόμματα και βασικά
στη βενιζελική παράταξη, από διαφορετικές
ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2011
ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ / Όψεις της προσφυγικής εγκατάστασης
των προσφύγων στην πρωτεύουσα
ζωή του Μεσοπολέμου
Καταβολή χρεών προς την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ)
ομάδες προσφύγων βουλευτών ή σημαντικών
προσωπικοτήτων του κοινοτικού συστήματος
της δημογεροντίας στην προσπάθεια τους
να εμφανιστούν ως εκπρόσωποι του
«προσφυγικού κόσμου».
Η ίδρυση οκτώ ομοσπονδιών το 1925
και εννέα το 1926 δείχνει την άνοδο
Ο φόβος για εξάπλωση
του κομμουνισμού
ανάμεσα στους πρόσφυγες
είναι διαρκής για την
άρχουσα τάξη
από τον ερχομό τους
και επηρεάζει την
πολιτική απέναντι τους
της συλλογικής οργάνωσης. Εκτός του
«Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου»
(ΠΜΚ), οι πιο σημαντικές ομοσπονδίες
ήταν η «Παμπροσφυγική Οργάνωση Άμυνας
Δικαιούχων Ανταλλαξίμων», γνωστή ως
«ΠΟΑΔΑ» και επίσης μια οργάνωση, που
προϋπήρχε του 1922, η «Κοινή Αλυτρώτων
Επιτροπή», που διαδραμάτισε επίσης ένα
ρόλο στο προσφυγικό ζήτημα και τη βρίσκουμε
επίσης με τον τίτλο «Κοινή Αλυτρώτων και
Προσφύγων Επιτροπή».
Οι προσφυγικές
οργανώσεις ως μέρος
του πολιτικού συστήματος
Παράλληλα με την εγκατάσταση και
ενσωμάτωση τους στην ελληνική κοινωνία
και σε συνδυασμό με αυτές τις διαδικασίες,
οι πρόσφυγες έβρισκαν τη θέση τους στην
πολιτική ζωή της μεσοπολεμικής Ελλάδας.
Οι πρόσφυγες υποστήριξαν τα κόμματα της
βενιζελικής παράταξης περιμένοντας μια λύση
στα προβλήματα της εγκατάστασης τους.
Στις εκλογές του 1923, δεκάδες πρόσφυγες
εκλέχτηκαν βουλευτές. Η εξάρτηση τους
από την κρατική βοήθεια ενδυνάμωσε τους
δεσμούς τους με το βενιζελισμό, που έλεγχε
την κρατική εξουσία, και αυτοί οι δεσμοί
αναπαρήγαγαν και ανανέωναν τον «εθνικό
διχασμό». Αυτός ο διχασμός λειτουργούσε
ως οδός αφομοίωσης των προσφύγων στο
βενιζελισμό στα πλαίσια του δοσμένου
πολιτικού συστήματος. Εκτός από αυτές
τις συγκεκριμένες αιτίες, η προσωπική
δημοφιλία του Βενιζέλου ήταν πολύ δυνατή
ανάμεσα στους πρόσφυγες και υπερέβαινε
την υποστήριξη στην παράταξη του.
Αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι
η σχέση των προσφυγικών οργανώσεων με
τις βενιζελικές οργανώσεις. Σύμφωνα με
τον Μαυρογορδάτο, ήταν αναγνωρισμένες
ως σπουδαίο μέρος του βενιζελισμού και
του τοπικού και πανελλήνιου δικτύου του
και επίσης λόγω του αποκλεισμού των
προσφύγων από τα παραδοσιακά πολιτικά
πελατειακά δίκτυα ανέπτυξαν τα δικά
τους δίκτυα με επικεφαλείς πρόσφυγες ή
φιλο-πρόσφυγες πολιτικούς1. Οι πρώτες
πολιτικές οργανώσεις των προσφύγων ήταν
οργανώσεις συνδεδεμένες με τη φιλελεύθερη
παράταξη και τις δημοκρατικές της τάσεις,
που εκπροσωπούνταν από την «Δημοκρατική
Ένωση» του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, αλλά
και από το «Εθνικό Δημοκρατικό Κόμμα» του
Γεώργιου Κονδύλη. Βρίσκουμε χαρακτηριστικά
την «Λέσχη Φιλελευθέρων Μικράς Ασίας»
από το 1923 και την «Δημοκρατική οργάνωση
προσφύγων της συνοικίας του Βύρωνα»
και την «Εθνική δημοκρατική οργάνωση
Κοκκινιάς» το 1924.
Αλλά προπάντων, η πολιτική δραστηριότητα
συνδεόταν και ελεγχόταν από τις ομοσπονδίες,
που είχαν ένα καθαρά πολιτικό ρόλο
και οι διοικούντες τους ήταν πολιτικές
προσωπικότητες, βουλευτές και ακόμα
και υπουργοί. Όλες οι κυβερνήσεις είχαν
τουλάχιστον ένα πρόσφυγα στη σύνθεση τους,
και κυρίως στη θέση του Υπουργού Προνοίας,
που ήταν επιφορτισμένος με την εγκατάσταση
των προσφύγων. Έτσι, οι πρόσφυγες που
διετέλεσαν Υπουργοί Προνοίας την περίοδο
1922-1932 ήταν οι Απόστολος Δοξιάδης,
από την ανατολική Ρωμυλία, Απόστολος
Ορφανίδης, από τη Σμύρνη και ιδρυτικό
μέλος του ΠΜΚ, Αναστάσιος Μισυρλόγλου,
από την Μικρά Ασία και μέλος του ΠΜΚ,
δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ■ 19
είχε ήδη επιδιώξει την υποστήριξη των
προσφύγων. Όρισε τον πρόσφυγα Κωνσταντίνο
Φίλανδρο ως υπουργό Προνοίας και στις
μέρες του οργανώθηκε το δεύτερο συνέδριο
προσφύγων, με μεγάλη συμμετοχή, όπου
εκφράστηκαν τα παράπονα και οι διεκδικήσεις
των προσφύγων. Όμως, καθώς ούτε η
δικτατορία του Πάγκαλου δεν έλυσε στην
πραγματικότητα τα προσφυγικά προβλήματα,
άρχισε να σχηματίζεται από τη μεριά των
προσφύγων μια πολιτική θέση ανεξαρτησίας
από τα κόμματα. Η κυρίαρχη τάση παρέμενε
η πρόσδεση στο βενιζελικό στρατόπεδο αλλά
και αυτή σχετικοποιούνταν στο εσωτερικό
του στρατοπέδου αυτού καθώς οι πρόσφυγες
πολιτικοί προσπαθούσαν να έχουν μια πιο
αυτόνομη θέση σε σχέση με τις διάφορες
φιλελεύθερες και δημοκρατικές τάσεις.
Ήδη πριν την περίοδο της δικτατορίας
του Πάγκαλου, αυτή η διαδικασία είχε
ξεκινήσει και συγκεκριμένα οι βουλευτές
του ΠΜΚ, μετά τη διάσπαση τους από το
κόμμα του Κονδύλη, πήραν την πρωτοβουλία
να σχηματίσουν ένα ξεχωριστό κόμμα των
προσφύγων βουλευτών. Δυστυχώς για αυτούς,
η σκλήρυνση του παγκαλικού καθεστώτος
ματαίωσε αυτή την προσπάθεια.
Ωστόσο, την επομένη της πτώσης του
Πάγκαλου, στις εκλογές του Νοεμβρίου 1926,
αυτή η «ανεξάρτητη» τάση εμφανίζεται με
πληθώρα προσφυγικών σχηματισμών που
συμμετέχουν στις εκλογές, ακόμα κι αν
οργανώσεις σαν το ΠΜΚ συμμετέχουν στην
«Ένωση των Φιλελευθέρων» των μεγάλων
Κωνσταντίνος Φίλανδρος, από την ανατολική αρχηγών της παράταξης, Καφαντάρη και
Θράκη, Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης από Μιχαλακόπουλου. Ανάμεσα στα πενήντα
την Καππαδοκία, επίσης μέλος του ΠΜΚ, κόμματα που συμμετείχαν στις εκλογές, εννέα
Μιχαήλ Κύρκος από την ανατολική Θράκη είχαν το προσδιοριστικό «πρόσφυγες» στον
και Λεωνίδας Ιασονίδης από τον Πόντο. τίτλο τους. Παραθέτουμε τα αποτελέσματα
Ο Κονδύλης συνδέθηκε με το ΠΜΚ στην τους στον πίνακα.
προσπάθεια του να εκπληρώσει τους
πολιτικούς του στόχους. Είναι γνωστές οι Ωστόσο αυτοί οι προσφυγικοί σχηματισμοί
σχέσεις του Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος εντάσσονταν μέσα στη βενιζελική παράταξη,
με το προσφυγικό στοιχείο. Παράλληλα ο
Κονδύλης ίδρυσε οργανώσεις-παραρτήματα
ως «εσωτερική αντιπολίτευση» και όχι ως
πολιτικός αντίπαλος. Εξάλλου, η μεγάλη
του κόμματος του για τους πρόσφυγες όπως πλειοψηφία των προσφύγων υποστήριξε
αυτή της Κοκκινιάς. Η σχέση του Κονδύλη την «επίσημη» έκφραση του βενιζελισμού,
ΕΚΛΟΓΕΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1926 - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΩΝ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ
Λίστα αγροτών προσφύγων 4.684
Κόμμα Ανεξαρτήτων και Προσφύγων
Λίστα εφέδρων και προσφύγων
14.373
2.101
Κόμμα αποκατάστασης προσφύγων 1.797
Φιλελεύθερον Προσφυγικόν Κόμμα
Σοσιαλιστές εργάτες πρόσφυγες
10.235
1.004
Αλληλεγγύη των προσφύγων 1.106
Εργάτες πρόσφυγες 1.782
Ομάδα ανεξαρτήτων προσφύγων 53 2
όμως με το ΠΜΚ διακόπηκε όταν, όντας την «Ένωση Φιλελευθέρων». Ενάμιση
υπουργός Εσωτερικών της κυβέρνησης χρόνο αργότερα, σχηματίστηκε τελικά μια
Μιχαλακόπουλου το 1925, αθέτησε τις «ανεξάρτητη φιλελεύθερη π ροσφυγική ομάδα»
υποσχέσεις του προς τους πρόσφυγες. από τους βουλευτές. Οι αιτίες αυτού του
Από τη θητεία ακριβώς της κυβέρνησης διαχωρισμού από την υπόλοιπη φιλελεύθερη
Μιχαλακόπουλου, οι πρόσφυγες άρχισαν ομάδα, όπως αναπτύσσονται στο μανιφέστο
να δυσανασχετούν για την κατάσταση της ομάδας, είναι σχετιζόμενες για άλλη
τους, που δεν βελτιωνόταν αισθητά, μια φορά με τα ανεπίλυτα προβλήματα των
μιας και ούτε η εγκατάσταση τους ούτε η προσφύγων και της εγκατάστασης τους.
διαδικασία αποζημίωσής τους προχωρούσε. Η Με την επιστροφή του Βενιζέλου στις εκλογές
δυσαρέσκεια αυτή τους οδηγεί σταδιακά στην του 1928, οι πρόσφυγες υποστήριξαν μαζικά
σχετική απομάκρυνση τους από τη βενιζελική τους Φιλελευθέρους, ελπίζοντας μια αλλαγή
παράταξη. Η κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου από τον ίδιο το Βενιζέλο. Μέσα στο 1928
διακόπηκε από το πραξικόπημα του στρατηγού ιδρύονται η «Πολιτική Λέσχη προσφύγων
Πάγκαλου, ο οποίος, τοποθετούμενος στην
ριζοσπαστική πτέρυγα του «δημοκρατισμού», συνέχεια στη σελ.23
1 George Th. Mavrogordatos, Stillborn Republic. Social coalitions and Party Strategies in Greece 1922-1936,
University of California Press, Berkeley, σ. 202.
2 Αρχεία Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών: MAE/DAPC/ Grèce - Politique Intérieure, D.G. n. 60 (1925-1927,
août), journal « MESSAGER D’ATHENES », dimanche 14 novembre 1926.
20 ■ δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2011 ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2011 δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ■ 21

ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ / Όψεις της προσφυγικής εγκατάστασης

Μενέλαος Χαραλαμπίδης* Πρόσφυγες και γηγενείς, μια δύσκολη συμβίωση

Η πολεμική δεκαετία 1912-1922 (Βαλκανικοί
Πόλεμοι, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος,
Μικρασιατική Εκστρατεία) ήταν η περίοδος
υλοποίησης του οράματος της Μεγάλης
Ιδέας. Το ελληνικό κράτος πολλαπλασίασε
την επικράτειά του, εντάσσοντας σε αυτή
τους ελληνικούς πληθυσμούς της Ηπείρου,
της Μακεδονίας, της Θράκης και των
μικρασιατικών παραλίων. Η κατάληξη του
οράματος αυτού ήταν η τραγική, για τους
ανθρώπους που υπέστησαν τις συνέπειές
της, ήττα του ελληνικού στρατού στο
μέτωπο της Μικράς Ασίας, γνωστή ως
Μικρασιατική Καταστροφή. Οι χειρισμοί
της ελληνικής πολιτικής και στρατιωτικής
ηγεσίας είχαν ως αποτέλεσμα το βίαιο
εκτοπισμό περίπου 1.500.000 Ελλήνων
και αρκετών χιλιάδων Αρμενίων από τα
μικρασιατικά παράλια προς την Ελλάδα. Η
ανταλλαγή πληθυσμών που ακολούθησε,
Όψεις της πολιτικής συμπεριφοράς των προσφύγων στη μεσοπολεμική Αθήνα
με την οποία παράλληλα με τον εκτοπισμό Από τις αρχές της δεκαετίας του
1930, η πολιτική συμπεριφορά
των ελληνικών πληθυσμών της Μικράς
των προσφύγων παρουσίασε ένα
Ασίας εκτοπίστηκαν και εκατοντάδες διαφορετικό πολιτικό κίνδυνο. Η
χιλιάδες μουσουλμάνων από την Ελλάδα, υπογραφή του Ελληνοτουρκικού
σηματοδότησε τη μεγαλύτερη έως τότε Συμφώνου από τον Ελευθέριο
αναγκαστική μετακίνηση πληθυσμών Βενιζέλο το 1930 –το οποίο ουσιαστικά
παγκοσμίως και αποτέλεσε υπόδειγμα για υποτιμούσε τις περιουσίες των
τις μετέπειτα παρόμοιες πληθυσμιακές χριστιανών που εγκατέλειψαν τη
Μ. Ασία σε σχέση με αυτές των
«διευθετήσεις» σε ολόκληρη την Ευρώπη.
μουσουλμάνων που αναχώρησαν
από την Ελλάδα κατά την ανταλλαγή
διεκδικήσεων και την πολιτική τους
διαχείριση, εξασφαλίζοντας ότι αυτές
δε θα συνδεθούν με ανατρεπτικά
νοήματα και πρακτικές.
Η αρθογραφία των μεγάλων
προσφυγικών εφημερίδων, όπως ο
Προσφυγικός Κόσμος, έλαβε καθαρά
αντικομμουνιστικό χαρακτήρα κυρίως
μετά τα γεγονότα του Μαΐου του 1936
στη Θεσσαλονίκη. Λίγες ημέρες μετά,
στο πρωτοσέλιδο κύριο άρθρο με τίτλο
«Διαγράψατε τα προσφυγικά χρέη
οργανώσεις του ΚΚΕ, εισήγαγαν
μια νέα πολιτική κουλτούρα που
βασίζονταν στην ενεργοποίηση
των κατοίκων και στην ανάληψη
σημαντικών αρμοδιοτήτων από την
πλευρά τους. Υπό την καθοδήγηση
των κομμουνιστών, οι ίδιοι οι
κάτοικοι συγκροτούσαν επιτροπές
αγώνα, δίκτυα συμπαράστασης
απεργών, ομάδες υλικής υποστήριξης
φυλακισμένων και εξορίστων,
ενεργοποιώντας μια διαδικασία

Μ
ετά την άφιξη των
προσφύγων στην
Αθήνα προέκυψε
ουσιαστικά μια νέα
πρωτεύουσα. Μέχρι το 1928 είχαν
εγκατασταθεί στην πόλη περισσότεροι
από 130.000 πρόσφυγες. Το 1920,
δύο χρόνια πριν τη Μικρασιατική
Καταστροφή, η Αθήνα είχε πληθυσμό
297.276 ατόμων1, ενώ οκτώ χρόνια
μετά, σύμφωνα με την απογραφή του
1928, σε αυτή κατοικούσαν 131.810
γηγενείς, 129.380 πρόσφυγες και
198.021 εσωτερικοί μετανάστες2.
Πέρα από την εικόνα που
παρουσιάζουν οι αριθμοί, η άφιξη
των προσφύγων άλλαξε τον πολιτικό,
κοινωνικό και οικονομικό χαρακτήρα
της πόλης. Η πρώτη μεγάλη αλλαγή
προέκυψε από τη δημιουργία των
προσφυγικών συνοικιών. Στη
δεκαετία του 1920 δημιουργήθηκαν οι
συνοικισμοί της Ν. Φιλαδέλφειας, Ν.
Ιωνίας, Περιστερίου, Καισαριανής,
Βύρωνα, Υμηττού, Ν. Σμύρνης
και πλήθος άλλων μικρότερων.
Η δημιουργία των προσφυγικών
συνοικισμών στα όρια του έως
τότε οικιστικού ιστού της Αθήνας,
υπήρξε το χωροταξικό αποτύπωμα
της πολιτικής που ακολούθησαν οι
μεσοπολεμικές κυβερνήσεις, με
στόχο το διαχωρισμό προσφύγων και
γηγενών προς αποφυγή κοινωνικών
προστριβών.
Πράγματι, στην εξαιρετικά κρίσιμη
περίοδο της δεκαετίας του 1920, με τη
ρευστή πολιτική κατάσταση και την
κατεστραμμένη οικονομία λόγω των
πολυετών πολεμικών επιχειρήσεων, η
έλευση των προσφύγων εγκυμονούσε
ποικίλους κινδύνους για το ισχύον
πολιτικοκοινωνικό καθεστώς. Για
στο κυρίαρχο πολιτικό δίπολο της
περιόδου ανάμεσα σε βενιζελικούς
και αντιβενιζελικούς, το προσφυγικό
πρόβλημα απέκτησε σύντομα
οικονομικές και πολιτισμικές
προεκτάσεις. Όσα χώριζαν πρόσφυγες
και γηγενείς σε πολιτικό επίπεδο,
όπως θα δούμε στη συνέχεια,
αποτυπώθηκαν τόσο στις μεταξύ
τους σχέσεις στους χώρους εργασίας,
όσο και σε επίπεδο καθημερινότητας.
Αν για τους γηγενείς εργοδότες,
οι εξαθλιωμένοι πρόσφυγες που
ήταν διατεθειμένοι να εργαστούν
με εξαιρετικά χαμηλά ημερομίσθια,
συνιστούσαν μια ευκαιρία μείωσης
του κόστους εργασίας και άρα
αύξησης των κερδών τους, για τους
ντόπιους εργαζόμενους αποτελούσαν
ανταγωνιστικό εργατικό δυναμικό.
Παράλληλα, σε όλη τη διάρκεια
του Μεσοπολέμου, το προσφυγικό
εργατικό δυναμικό (στο οποίο
κυριαρχούσαν οι γυναίκες και τα
ανήλικα παιδιά) χρησιμοποιήθηκε
πολλές φορές ως εργατική «εφεδρεία»
ενάντια στις διεκδικήσεις του
συνδικαλιστικού κινήματος. Την
περίοδο αυτή καταγράφονται
πολλές περιπτώσεις χρησιμοποίησης
των ανοργάνωτων συνδικαλιστικά
προσφύγων, ως απεργοσπαστών
κατά τη διάρκεια απεργιακών
κινητοποιήσεων. Όπως επισήμαινε
ο Δημήτρης Στρατής, γνωστός
συνδικαλιστής του Μεσοπολέμου,
σε επιστολή του προς το διευθυντή
του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας
A. Thomas στις 2 Μαρτίου 1927:
«Η εργατική τάξη είναι αδύνατο να
επιβληθεί στους εργοδότες οι οποίοι
σε κάθε εργατική διεκδίκηση των
οργανωμένων εργατών απαντούν με
την απεργία καταλαμβάνοντας τις
θέσεις τους. Η πράξη αυτή έγινε
κατανοητή από τους πρόσφυγες με
πολιτισμικούς όρους ως «σπάσιμο»
του «μανιάτικου μονοπωλίου» και
όχι με ταξικούς, ως «σπάσιμο» της
απεργίας4.
Τέτοιου είδους προστριβές, υπήρξαν
αποτέλεσμα της διαφορετικής
εμπειρίας που έφεραν οι πρόσφυγες
από τις πατρίδες τους στη Μ. Ασία.
Οι άνθρωποι αυτοί έπρεπε να
προσαρμοστούν σε μια κοινωνία που
ήταν διαφορετικά οργανωμένη από
αυτή που γνώριζαν στα μικρασιατικά
παράλια. Από τις κοινωνίες της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που
ήταν δομημένες και ιεραρχημένες
πολιτισμικά (ανάλογα με τη θρησκεία
και την εθνικότητα), οι πρόσφυγες
καλούνταν να προσαρμοστούν άμεσα
στην κοινωνική δομή ενός έθνους-
κράτους, η οποία ιεραρχούνταν με
πολιτικούς και οικονομικούς όρους.
Ο μαχητικός και
κυρίως συλλογικός
χαρακτήρας των
κινητοποιήσεων
που οργάνωναν
οι κομμουνιστές,
«καταργούσε» το
χώρο δράσης των
τοπικών μεσαζόντων
στο πλαίσιο των
υπήρχαν πολλές και σημαντικές
διαφοροποιήσεις. Όμως τα
αντικρουόμενα συμφέροντα και
ιδιαίτερα η πολιτική πόλωση
ανάμεσα σε βενιζελικούς πρόσφυγες
και αντιβενιζελικούς γηγενείς,
ομαδοποίησαν τις διαφοροποιήσεις
αυτές εντάσσοντάς τες κάτω από
τις έννοιες-ομπρέλα: πρόσφυγες
και γηγενείς. Έτσι λοιπόν, η
ανάδειξη της πολιτισμικής
ετερότητας των προσφύγων ως
παράγοντα αντιπαράθεσης, υπήρξε
αποτέλεσμα της πολιτικοποίησης των
πολιτισμικών τους χαρακτηριστικών,
συνέπεια της ταύτισής τους με το
βενιζελικό χώρο, και της κοινωνικής-
οικονομικής περιθωριοποίησής τους.
Ο δημόσιος λόγος των αντιβενιζελικών
(στη πλειοψηφία τους γηγενών)
συνέδεε τα «ανατολίτικα» στοιχεία
του προσφυγικού πολιτισμικού
υποστρώματος, με την πολιτική
τους συμπεριφορά: οι πρόσφυγες
είχαν μετατραπεί σε υποχείρια
του Βενιζέλου διότι δεν έφεραν
κοινοβουλευτική πολιτική κουλτούρα
στις «σκλαβωμένες» πόλεις και χωριά
της Μ. Ασίας.
Έτσι λοιπόν η πολιτισμική
διαφορά, όπως εκδηλώνονταν στην
καθημερινότητα από το συγχρωτισμό
ανθρώπων με εντελώς διαφορετικά
πολιτισμικά χαρακτηριστικά, υπήρξε
ένα ακόμη πεδίο εμφάνισης της
αντιπαράθεσης προσφύγων και
γηγενών. Πολλοί πρόσφυγες
ήταν τουρκόφωνοι ή μιλούσαν τα
ακατανόητα ποντιακά, φορούσαν
σαρίκια και φέσια, έπιναν ούζο και
όχι ρετσίνα, έτρωγαν διαφορετικά
φαγητά (η μικρασιατική κουζίνα με
τις έντονες γεύσεις και τα πικάντικα
Πρώτη εγκατάσταση προσφύγων στην Καισαριανή
σημαντική απειλή για την ισχύουσα
κοινωνική τάξη. Ήταν οι εκατοντάδες
χιλιάδες πολιτισμικά «άλλοι», οι
οποίοι αποτελώντας το 1/3 του
πληθυσμού της πόλης μπορούσαν,
όπως και έκαναν, να «αλλοιώσουν» τα
Κόμματος και ο αντιβενιζελικός Τύπος
κατηγορούσαν τον Ελευθέριο Βενιζέλο
για το καθεστώς συνδιαλλαγής που
είχε επιβάλει. Σύμφωνα με αυτή την
άποψη, οι βενιζελικοί «εξαγόραζαν»
την προσφυγική ψήφο παραχωρώντας
ζυγού» κάτω από τον οποίο ζούσαν
στα μικρασιατικά παράλια. Από τη
στιγμή λοιπόν που οι πρόσφυγες,
προερχόμενοι από διαφορετικού
τύπου κοινωνίες, δεν έφεραν
την πολιτική κουλτούρα της
των πληθυσμών– και η οικονομική
κρίση που οδήγησε στην πτώχευση
1του 1932 –την οποία χρεώθηκε
πολιτικά ο πρωθυπουργός Ελευθέριος
Βενιζέλος– είχαν ως αποτέλεσμα την
αποστασιοποίηση ενός σημαντικού
τμήματος του προσφυγικού στοιχείου
από το βενιζελικό πολιτικό χώρο.
Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης στις
πολυπληθείς φτωχές προσφυγικές
συνοικίες, η αποτυχία των
πελατειακού τύπου σχέσεων που
είχαν αναπτύξει οι πρόσφυγες με
το Κόμμα των Φιλελευθέρων με
στόχο την ικανοποίηση βασικών
προβλημάτων τους (στέγαση,
επαγγελματική αποκατάσταση,
αποζημιώσεις) και η δραστηριοποίηση
του Κομμουνιστικού Κόμματος στις
συνοικίες, οδήγησαν στην εκλογική
και πολιτική ενδυνάμωση του ΚΚΕ.
Πλέον οι πρόσφυγες δεν αποτελούσαν
απειλή μόνο για τους οπαδούς του
Λαϊκού Κόμματος και του βασιλιά,
αλλά για το σύνολο του αστικού
πολιτικού συστήματος.
Η μεγάλη εκλογική επιτυχία του
Κομμουνιστικού Κόμματος στις
προσφυγικές συνοικίες στις εκλογές
του 1933, θορύβησε τον αστικό
πολιτικό κόσμο καθώς και όσους
πρόσφυγες δραστηριοποιούνταν
ως «μεσάζοντες» στα πελατειακά
δίκτυα που είχαν αναπτύξει τα δύο
μεγάλα κόμματα με την εκλογική
τους βάση. Αυτοί οι «μεσάζοντες»
λειτουργούσαν ως διαμορφωτές
της προσφυγικής κοινής γνώμης
(εκδότες εφημερίδων προσφυγικών
συμφερόντων, πρόσφυγες βουλευτές,
πρόεδροι προσφυγικών ενώσεων και
σωματείων), με στόχο τον έλεγχο του
τρόπου εκδήλωσης των προσφυγικών
πριν εκσπάση η κοινωνική θύελλα»,
η εφημερίδα Προσφυγικός Κόσμος,
προειδοποιούσε την κυβέρνηση για
τον κίνδυνο μαζικής μετατόπισης
του προσφυγικού στοιχείου προς
την Αριστερά, όχι στη βάση μιας
ιδεολογικής επιλογής, αλλά ως
εκδήλωση διαμαρτυρίας. Η εξέλιξη
αυτή ερμηνεύονταν ψυχολογικά ως
«σεισμός ψυχής», για να υπονομευτεί
τυχόν ιδεολογική ταύτιση των
προσφύγων με το Κομμουνιστικό
Κόμμα:
«Τέτοιοι σεισμοί της ψυχής είνε
εκείνοι, που ωδήγησαν εις την
Γαλλικήν Επανάστασιν […] Αλλά
σήμερον δεν είνε της μόδας το
σύστημα της Επαναστάσεως εκείνης.
Σήμερον έχομεν άλλα υποδείγματα
[…] Έχομεν το υπόδειγμα της
επαναστάσεως της Μόσχας.
Κάπου εκεί, ενεδρεύει κακός της
δυστυχούσης προσφυγικής ζωής,
σύμβουλος. Ο κομμουνισμός!»10
Το γεγονός που ανησυχούσε τον
αστικό πολιτικό κόσμο δεν ήταν
τόσο τα πρωτόγνωρα ποσοστά που
συγκέντρωσε το Κομμουνιστικό
Κόμμα στις προσφυγικές συνοικίες
στις εκλογές του 1933 (12,4% στη
Ν. Ιωνία, 12% στην Καισαριανή,
11,2% στη Ν. Κοκκινιά, 10,5% στο
Βύρωνα11), αλλά ο τρόπος με τον
οποίο τα μέλη του κινητοποιούσαν
τους κατοίκους. Ο μαχητικός και
κυρίως συλλογικός χαρακτήρας των
κινητοποιήσεων που οργάνωναν οι
κομμουνιστές, «καταργούσε» το χώρο
δράσης των τοπικών μεσαζόντων στο
πλαίσιο των πελατειακών δικτύων.
Οι κομματικές και εξωκομματικές
όπου η ανάληψη ευθυνών ενίσχυε
την αλληλεγγύη των κατοίκων και
το συλλογικό χαρακτήρα της δράσης
τους. Με άλλα λόγια, η δράση των
κομμουνιστών στις προσφυγικές
συνοικίες της Αθήνας, έδειχνε στην
πράξη τον εκμεταλλευτικό χαρακτήρα
του ρόλου των ποικίλων μεσαζόντων
και πρότεινε ένα διαφορετικό τρόπο
διεκδίκησης, πολιτικοποιώντας
παράλληλα τις κινητοποιήσεις των
κατοίκων για στέγαση, ύδρευση,
εργασία κ.ά.
Τους τελευταίους μήνες πριν την
επιβολή της δικτατορίας της 4ης
Αυγούστου, η κλιμάκωση της δράσης
του Κομμουνιστικού Κόμματος
πανελλαδικά, οδήγησε σε εντονότερες
αντιδράσεις. Έτσι σε ένα ακόμη κύριο
άρθρο της εφημερίδας Προσφυγικός
Κόσμος με τίτλο «Το κράτος με την
αναλγησίαν του μας οδηγεί βία προς τα
αριστερά», ο συντάκτης επικαλείται
τη μικρασιατική παράδοση, τις
«ρίζες» των προσφύγων, για να
υποστηρίξει ότι ο κομμουνισμός
δεν «ταιριάζει» στην ψυχοσύνθεσή
τους, ενώ παράλληλα προσπαθεί
να αποκρούσει τις κατηγορίες,
κυρίως από την πλευρά του Λαϊκού
Κόμματος, ότι οι πρόσφυγες είναι
κομμουνιστές:
«Ο προσφυγικός κόσμος ποτέ – μα
ποτέ, δεν υπήρξεν αριστερός. Εις τας
πατρίδας του, η κοινωνική ιεραρχία
ήτο ριζωμένη ως θρησκεία μέσα
εις τας συνειδήσεις του […] Και οι
πλέον γλίσχρως αμειβόμενοι εργάται
είχαν την μικροαστικήν νοοτροπίαν
των. Το σπιτάκι των, το νοικοκυριό
συνέχεια στη σελ.24

τους γηγενείς που είχαν υποστεί
τις οικονομικές και ψυχολογικές
συνέπειες μιας ολόκληρης δεκαετίας
πολέμων, η άφιξη των προσφύγων
υπήρξε ένα τεράστιο και ανεπιθύμητο
βάρος. Οι επιτάξεις κτιρίων –
που είχαν ως αποτέλεσμα την
αναγκαστική «φιλοξενία» προσφύγων
από γηγενείς, μια συγκατοίκηση που
όξυνε τις μεταξύ τους σχέσεις– και
οι αναγκαστικές απαλλοτριώσεις
οικοπέδων που ανήκαν σε γηγενείς
και αποδίδονταν στους πρόσφυγες
για την αποκατάστασή τους, υπήρξαν
μερικά από τα πρώτα και επείγοντα
μέτρα που οδήγησαν από πολύ νωρίς
στην όξυνση των σχέσεων ανάμεσα
σε πρόσφυγες και γηγενείς. Με άλλα
λόγια, πρόσφυγες και γηγενείς
καλούνταν να συμβιώσουν στην
Αθήνα κάτω τις χειρότερες δυνατές
συνθήκες.
Οι πρόσφυγες
ως ανταγωνιστικό
εργατικό δυναμικό
Με αφετηρία την πολιτική διάσταση,
την εισαγωγή δηλαδή των προσφύγων
μαζικές απολύσεις, αντικαθιστώντας
τους συνδικαλισμένους εργάτες
με ασυνδικάλιστους από τους
πρόσφυγες»3.
Προερχόμενοι κυρίως από
αγροτικές κοινότητες χωρίς να
φέρουν συνδικαλιστική εμπειρία,
οι πρόσφυγες αντιλαμβάνονταν
την αντιπαράθεσή τους με τους
γηγενείς εργάτες με πολιτισμικούς
και όχι με ταξικούς όρους. Έτσι,
η χρησιμοποίησή τους από την
εργοδοσία ως απεργοσπαστών
δεν γινόταν αντιληπτή στο πλαίσιο
των ταξικών σχέσεων εξουσίας,
αλλά σε αυτό της πολιτισμικής
διαφοράς ανάμεσα σε πρόσφυγες
που διεκδικούσαν το δικαίωμα
στην εργασία και σε γηγενείς που
το κατείχαν. Χαρακτηριστικά ήταν
όσα διαδραματίστηκαν στο λιμάνι
του Πειραιά κατά τη διάρκεια της
γενικής απεργίας τον Αύγουστο του
1923. Στο μεγαλύτερο εργασιακό
χώρο του λεκανοπεδίου –όπου
κυριαρχούσαν λιμενεργάτες,
υποστηρικτές του Λαϊκού Κόμματος
και του βασιλιά, καταγόμενοι από
τη Μάνη– πρόσφυγες «έσπασαν»
πελατειακών
δικτύων
Όσα τους διέκριναν στο πλαίσιο των
πολυεθνικών-πολυπολιτισμικών
κοινωνιών της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας (θρησκεία, εθνικότητα
και γλώσσα), δεν αποτελούσαν πλέον
στοιχεία διάκρισης. Αντίθετα, όσα
μοιράζονταν με τους αλλοεθνείς και
αλλόθρησκους γείτονές τους στις
πόλεις και τα χωριά της Μ. Ασίας
(ένδυση, κουζίνα, μουσική), τους
διαφοροποιούσαν πλέον από τους
παλιούς κατοίκους της Αθήνας.
Η πολιτισμική ετερότητα
των προσφύγων
ως πεδίο αντιπαράθεσης
Δεν ήταν όμως μόνο οι προστριβές
στους χώρους εργασίας που
καθιστούσαν δύσκολη τη συμβίωση.
Πρόσφυγες και γηγενείς δεν
αποτελούσαν συμπαγείς πολιτισμικά
ομάδες, καθώς στο εσωτερικό τους
φαγητά ήταν κάτι εντελώς ξένο για
τους γηγενείς) και «λικνίζονταν
προκλητικά» στους ρυθμούς του
ανατολίτικου αμανέ5.
Οι πρόσφυγες δεν αμφισβητούσαν
απλά την πολιτική κυριαρχία των
αντιβενιζελικών στην Αθήνα, όπως
θα δούμε στη συνέχεια, αλλά και την
ηθική τάξη λόγω του διαφορετικού
πολιτισμικού υποστρώματος που
έφεραν από τις πατρίδες τους. Για
παράδειγμα μπορεί οι γυναίκες που
περιποιούνταν τον εαυτό τους να
ήταν μια συνηθισμένη εικόνα για την
αστική τάξη της πόλης, όμως στις
φτωχές, πλέον, προσφυγοπούλες
που κυκλοφορούσαν στους δρόμους
της Αθήνας αρωματισμένες και
μακιγιαρισμένες σύμφωνα με τις
συνήθειες που έφεραν από την
πολυπολιτισμική και κοσμοπολίτικη
Σμύρνη, αποδόθηκε ο χαρακτηρισμός
της «παστρικιάς», της γυναίκας
δηλαδή που χρησιμοποιούσε τη
γοητεία της για να προσελκύσει
πλούσιους γηγενείς, με απώτερο
στόχο την «απόδραση» από τους
άθλιους προσφυγικούς συνοικισμούς.
Οι πρόσφυγες συνιστούσαν μια
πολιτικά, κοινωνικά και πολιτισμικά
δεδομένα στην πρωτεύουσα.
Οι πρόσφυγες
ως πολιτική απειλή
Η εγκατάσταση χιλιάδων φανατικά
βενιζελικών προσφύγων στην Αθήνα,
αμφισβητούσε άμεσα την πολιτική
κυριαρχία των αντιβενιζελικών,
στην πλειοψηφία τους, γηγενών
της πόλης. Οι ευθύνες που έφερε
το Λαϊκό Κόμμα και ο βασιλιάς
για τον ξεριζωμό των ελληνικών
πληθυσμών της Μ. Ασίας, είχαν ως
αποτέλεσμα την α πόλυτη ταύτιση
των προσφύγων με το πρόσωπο
του Ελευθερίου Βενιζέλου και το
βενιζελικό πολιτικό χώρο. Τα εκλογικά
ποσοστά που συγκέντρωσε στις
προσφυγικές συνοικίες η βενιζελική
παράταξη στις εκλογές του 1928 ήταν
συντριπτικά για τους υποψηφίους του
αντιβενιζελικού χώρου: 98,5% στην
Καισαριανή, 98,1% στη Ν. Ιωνία, 98%
στη Ν. Κοκκινιά, 97,4% στο Βύρωνα,
όταν στην περιοχή πρωτευούσης
συγκέντρωσε το 63,7% 6.
Σύσσωμοι οι βουλευτές του Λαϊκού
περιουσίες, σε πολλές περιπτώσεις
γηγενών, μέσω αναγκαστικών
απαλλοτριώσεων σε πρόσφυγες.
Η χρησιμοποίηση της προσφυγικής
ψήφου από το βενιζελικό στρατόπεδο,
στιγματίστηκε από τους πολιτικούς
του αντιπάλους ως εκλογικό
πραξικόπημα. Σε άρθρο του ο
βουλευτής Αθηνών του Λαϊκού
κόμματος Κων/νος Δεμερτζής,
κατηγορούσε προσωπικά τον
Ελευθέριο Βενιζέλο ότι μέσω της
προσφυγικής ψήφου επιδίωκε
την αλλοίωση του πολιτικού
φρονήματος στην πρωτεύουσα με
«την εγκαθίδρυσιν της προσφυγικής
δικτατορίας, μεθ’ όλων των ολεθρίων
συνεπειών της ένεκα του μίσους και
της διακρίσεως, ήτις αυτομάτως
προκαλείται οσάκις η μια μερίς
της χώρας δεν σέβεται τα ιστορικά
και αναμφισβήτητα δικαιώματα της
ετέρας»7.
Η αντίληψη πάνω στην οποία
επιχειρήθηκε η αμφισβήτηση της
προσφυγικής ψήφου, βασίζονταν
στην άποψη ότι οι πρόσφυγες
στερούνταν «πολιτικής αγωγής»
λόγω του μακρόχρονου «ξενικού
κοινοβουλευτικής βασιλευόμενης
ή μη δημοκρατίας, δεν μπορούσαν
να καθορίζουν τις τύχες των πολιτών
της χώρας. Η λογική αυτή έφτασε
μέχρι του σημείου της ευθείας
αμφισβήτησης του δικαιώματος
των προσφύγων να εκλέγονται,
αλλά ακόμη και να ψηφίζουν8.
Η πολιτική συμπεριφορά των
προσφύγων υπήρξε ένα τεράστιο
πρόβλημα για το Λαϊκό Κόμμα. Το
πρόβλημα αυτό λύθηκε, όταν το 1933
κατάφεραν οι Λαϊκοί να κερδίσουν τις
εκλογές. Ένα από τα πρώτα μέτρα που
προώθησε η κυβέρνηση Τσαλδάρη,
ήταν η απόσπαση των προσφυγικών
συνοικιών από το Δήμο Αθηναίων
και μετατροπή τους σε αυτόνομους
δήμους. Η τακτική του «εκλογικού
μαγειρέματος» υπονόμευσε την
προσφυγική ψήφο στις μεγάλες
πόλεις της χώρας. Για παράδειγμα,
οι προσφυγικές συνοικίες της Αθήνας
και του Πειραιά αποσπάστηκαν
από τους δύο μεγάλους δήμους και
εντάχθηκαν στο Νομό Αττικοβοιωτίας
όπου διακυβεύονταν μόλις τρεις
κοινοβουλευτικές έδρες σε σχέση
με τις 31 σε Αθήνα και Πειραιά9.
1 Λίλα Λεοντίδου, Πόλεις της σιωπής. Εργατικός εποικισμός
της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940, Αθήνα, Πολιτιστικό
Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989, σ. 48.
2 Αλέκα Καραδήμου-Γερόλυμπου, «Πόλεις και ύπαιθρος. Με-
τασχηματισμοί και αναδιαρθρώσεις στο πλαίσιο του εθνικού
χώρου», στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας
του 20ου αιώνα, τ. Β1: Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, Αθήνα,
Βιβλιόραμα, 2002, σ. 64.
3 Παρατίθεται στο Αντώνης Λιάκος, Εργασία και πολιτική στην
Ελλάδα του μεσοπολέμου. Το Διεθνές Γραφείο Εργασίας και η
ανάδυση των κοινωνικών θεσμών, Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας
της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα, 1993, σ. 48.
4 Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Η εμπειρία της Κατοχής και της
Αντίστασης στην Αθήνα. Το εαμικό αντιστασιακό κίνημα στις
ανατολικές συνοικίες της Αθήνας: Καισαριανή, Βύρωνας,
Παγκράτι, Γούβα, Υμηττός, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή,
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπι-
στήμιο Αθηνών, 2011, σ. 62.
5 Οι καθημερινές συνήθειες και ο τρόπος διασκέδασης
των κατοίκων στους φτωχούς προσφυγικούς συνοικισμούς,
στιγματίζονταν συστηματικά ιδιαίτερα από τις εφημερίδες του
αντιβενιζελικού χώρου. Η «επίθεση» ενάντια στον μικρασιατι-
κό-ανατολίτικο τρόπο ζωής επικεντρώθηκε στη μουσική. Όταν
μάλιστα ο αμανές «συναντήθηκε» με το ρεμπέτικο, δεδομέ-
νης της μεγάλης απήχησης που είχαν, επικρίσεις άρχισαν να
διατυπώνονται και από τον προσφυγικό Τύπο. Η διαδικασία
«διωγμού» του είδους αυτού της λαϊκής μουσικής, κορυφώθηκε
με τις απαγορεύσεις της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου. Σε
σύμπλευση με τη λογοκρισία που επέβαλε η δικτατορία, άρθρο
της μεγαλύτερης προσφυγικής εφημερίδας επισήμαινε: «Εις
εποχήν καθ’ ην και η Τουρκία ακόμη κατεδίκασε και απηγόρευ-
σε αυτού του είδους την πρωτόγονον μουσικήν καλλιέργειαν,
ημείς εδώ ιδιαιτέρως εντρυφώμεν εις τους λαρυγκικούς παρο-
ξισμούς της», Προσφυγικός Κόσμος, 8 Αυγούστου 1937.
6 Σπύρος Καράβας, «Η προσφυγική ψήφος στο πολεοδομικό
συγκρότημα της Αθήνας την περίοδο του μεσοπολέμου», Δελ-
τίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών τ. 9ος, 1992, σ. 153.
7 Εμπρός, 13 Ιουλίου 1928.
8 Προκόπης Αγγελέτος, Πρόσφυγες στην Αθήνα και Ισραηλίτες
στη Θεσσαλονίκη: Πολιτική χρήση των αρνητικών στερεοτύπων
από το Βενιζελικό και Αντιβενιζελικό Τύπο στη διάρκεια του Με-
σοπολέμου, αδημοσίευτη διπλωματική εργασία, Τμήμα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 2003, σ. 38-39.
9 Γιώργος Μαυρογορδάτος, Stilborn Republic. Social Coalitions
and Party Strategies in Greece, 1922-1936, Berkeley, University
of California Press, 1983, σ. 315. Οι προσφυγικές συνοικίες της
Αθήνας και του Πειραιά αποσπάστηκαν από τους δύο μεγάλους
δήμους και εντάχθηκαν στο Νομό Αττικοβοιωτίας όπου διακυ-
βεύονταν μόλις τρεις κοινοβουλευτικές έδρες σε σχέση με τις
31 σε Αθήνα και Πειραιά.
10 Προσφυγικός Κόσμος, 10 Μαΐου 1936.
11 Καράβας, «Η προσφυγική ψήφος», σ. 153.
22 ■ δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2011 ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2011 δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ■ 23

ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ / Όψεις της προσφυγικής εγκατάστασης

«Τα δυτικά προάστια», της περιοχής. Έτσι, αναδεικνύεται

μια πολιτική ριζοσπαστικοποίηση η
οποία έρχεται επίσης σε σύγκρουση
με τις παραδοσιακές ιεραρχίες και
ρει εργασία σε νέους και νέες. Τόσο
η τάση επιβεβαίωσης της ιεραρχίας
όσο και η τάση αμφισβήτησής της
προκαλούν βίαιες αντιδράσεις και
παρατηρητής-δημοσιογράφος μικρο-
αστός έβλεπε σε αυτό το πνεύμα την
αναρχία και τη μιζέρια. Η λαϊκή κουλ-
τούρα παραμένει ανταγωνιστική στην

πρόσφυγες και λαϊκός πολιτισμός

ιδεολογικές σταθερές των προσφύγων.
Σταδιακά λοιπόν διαμορφώνεται η
λαϊκή ταυτότητα της περιοχής. Δεν
είναι μόνο τα Αθηναϊκά Νέα που στα
1942 βλέπουν το Περιστέρι ως κάτι
Από το περιθώριο στη διαμόρφωση ενός διακριτού κοινωνικού και πολιτισμικού πόλου ξεχωριστό, δηλαδή για τον δημοσιο-
γράφο περιοχή βίας και ακολασίας,
Κώστας Παλούκης * αλλά είναι και οι ίδιοι οι Περιστεριώτες
που ορίζουν τον δικό τους κόσμο ως
γενούν ταυτόχρονα έναν συντηρητικό
και έναν εξεγερσιακό ριζοσπαστισμό
που διεκδικούν εξίσου να υπηρετή-
σουν τον κοινό αυτόν αξιακό κώδικα.
Το περιβάλλον της ταβέρνας και του
συμποσιασμού, οι ερωτικές σχέσεις, οι
οικονομικές σχέσεις, αλλά και το περι-
βάλλον των συλλογικών διεκδικήσεων
και της εμφάνισης του κομμουνισμού,
«αστική», αλλά πλέον ορίζει γεωγρα-
φικά και ταξικά έναν ολόκληρο κόσμο.
Αυτή η νέα λαϊκότητα μετατρέπεται
από «κουλτούρα του περιθωρίου» σε
ηγεμονική ανταγωνιστική πρόταση,
ιδιαίτερα την περίοδο της κατοχής
που οι τάσεις αυτές θα γενικευτούν,
καθώς το «μαζικοποιημένο περιθώριο
των δυτικών» ορίζει πολιτισμικά έναν

Τ
ο 1925 πρόσφυγες «πετιούνται» σε
μια απόμακρη περιοχή της Αθήνας,
σε έναν σκουπιδότοπο, στο Περιστέ-
ρι. Ζουν μέσα σε παράγκες, χωρίς εργασία
και υποδομές, με τεράστια προβλήματα σε
ύδρευση, ηλεκτρισμό, υγιεινή, με πολλές
αρρώστιες, έλλειψη σε μεταφορικά μέσα
κ.ά. Ο νέος αυτός προσφυγικός κόσμος
βρίσκεται όχι μόνο στο γεωγραφικό περι-
θώριο της αθηναϊκής κοινωνίας, αλλά και
στο κοινωνικό, ιδεολογικό, πολιτιστικό και
πολιτικό περιθώριο. Οι κάτοικοι γενικά είναι
παραδομένοι στις δυνάμεις της φύσης, ενώ
η φτώχεια, η πείνα και υποαπασχόληση
κυριαρχούν.
Στα 1934 ιδρύεται στην περιοχή ένα νέο
υπερσύγχρονο εργοστασιακό συγκρότημα
της οικογένειας Λαναρά. Η λειτουργία του
εργοστασίου συνιστά σταθμό και θα αποτελέσει
στοιχείο της ταυτότητας του Περιστερίου.
Χιλιάδες άνεργα και υποαπασχολούμενα ερ-
γατικά χέρια απέκτησαν εργασία. Σταδιακά
την δεκαετία του 1930 ο συνοικισμός από
μια ανοργάνωτη παραγκούπολη εξελίσσε-
ται, αν και όχι χωρίς προβλήματα, σε μια
οργανωμένη κοινωνία. Στα 1939 μάλιστα η
πλειονότητα των παραγκών θα έχει αντικα-
τασταθεί με κτιστά σπίτια, ενώ η γειτονιά
θα έχει πλατείες, λεωφόρους, δρόμους,
εκκλησίες. Το Ελεύθερο Βήμα (Ελεύθερον
Βήμα, 13/3/39) πανηγυρίζει γράφοντας πως
η υγιεινή και άνετη προσφυγική κατοικία
είναι ο επίλογος ενός μεγάλου έργου μιας
δεκαπενταετούς ηρωικής προσπάθειας που
αποκαθιστά οριστικά και βελτιώνει την τύχη
των άτυχων προσφύγων.
Η γειτονιά στο Περιστέρι
διαμόρφωνε τους κώδικες
και τους κανόνες λειτουργίας
της κοινότητας, η ακολουθία
τους ήταν τιμή, παραβίασή
τους θεωρούταν ατιμία και
ωθούσε τα μέλη στο περιθώ-
ριο. Η γειτονιά ήταν ο πα-
ράγοντας που λειτουργούσε
ως κοινή γνώμη επιδρώντας
άμεσα ή έμμεσα καθοριστι-
κά στις ιδιωτικές υποθέσεις.
Συμπεριφορές λοιπόν που
θεωρούνται παραδοσιακές
και χαρακτηρίζουν τον αγρο-
τικό χώρο, όχι μόνο διατη-
ρούνται αλλά και αναπαρά-
γονται μέσα στα νέα αστικά
πλαίσια, στις νέες πόλεις και γειτονιές που
δημιουργούνται, όπως αυτή στο προσφυγι-
κό Περιστέρι. Εξάλλου η περιοχή σταδιακά
δέχεται νέους εσωτερικούς μετανάστες από
τα νησιά και την Πελοπόννησο με τις δικές
τους κουλτούρες.
Οι κανόνες της γειτονιάς όριζαν αυστηρά
τη θέση των δύο φύλων στην οικογένεια,
τη θέση της γυναίκας στο σπίτι, την πολι-
τική, τις ερωτικές επαφές. Ως εκ τούτου,
παραβιάζουν και καταπιέζουν με ασφυκτικό
τρόπο την ατομικότητα, κυρίως των νέων
και ιδιαίτερα των νέων κοριτσιών τα οποία
με την εργασία τους στο εργοστάσιο φαίνε-
ται να αυτονομούνται ή να διεκδικούν την
αυτονομία τους προκαλώντας τριγμούς στις
παραδοσιακές ιεραρχίες, καθώς μπορεί να
έχουν καλύτερες αμοιβές από άλλα αντρικά
μέλη της οικογένειας ή τις παλιότερες γενιές.
Η προσβολή τιμής μπορεί να είναι καθαρά
ενδοοικογενειακή και να αφορά τις εσωτερι-
κές ιεραρχίσεις και τις σχέσεις των άρρενων
μελών. Η υπόληψη όμως είναι και πολιτική.
Για παράδειγμα διαβάζουμε ότι κοπέλα από
το Περιστέρι εγκατέλειψε την οικογένειά της
ερχόμενη σε σύγκρουση με τον πατέρα της,
όταν εκείνος της απαγόρεψε να είναι μέλος
κομμουνιστικής οργάνωσης (Αθηναϊκά Νέα,
19/8/32). Οι ρήξεις στις παραδοσιακές έμ-
φυλες ιεραρχίες και τα χάσματα στις γενιές
είναι επιπλέον ιδεολογικές με την ανάδυση
μιας ριζοσπαστικής νεανικής δράσης μέσα
από τις κομμουνιστικές οργανώσεις.
Προσβολές, ερωτικοί διαξιφισμοί, ερωτι-
κές απογοητεύσεις, ζηλοτυπίες, υποψίες
και εγωισμοί οδηγούσαν σε φόνους και
βία γεμίζοντας τις εφημερίδες με σχετικές
ειδήσεις. Πολλές φορές τα άγρια ερωτικά
δράματα είχαν οικονομικές βάσεις, όπως,
όταν 28χρονος εισπράκτορας λεωφορείου
σκότωσε την αρραβωνιαστικιά του, επειδή η
μητέρα της αθέτησε την υπό-
σχεση γάμου εξαιτίας της από-
λυσης από την δουλειά του.
Ερωτικού είδους «ατιμίες»
οδηγούσαν κοπέλες κυρίως
σε απόπειρες αυτοκτονίας με
τη χρήση συνήθως κινίνης,
αλλά και άντρες συνήθως με
όπλο, όπως αποπειράθηκε ο
εν λόγω εισπράκτορας. Δεν
είναι όμως μόνο οι γυναίκες
θύματα βίας, αλλά και οι
άντρες όταν αυτοί παραβι-
άζουν τους κώδικες, όπως
εκείνος που δάρθηκε από
τη σύζυγο και την πεθερά
του, ή εκείνος ο οινοπώλης
ο οποίος πυροβολήθηκε από
25χρονη «εγκαταληφθείσα».
Το γεγονός αυτό είναι αξιοσημείωτο από τον
αρθρογράφο της εφημερίδας διότι συνήθως
οι γυναίκες στα «εγκλήματα τιμής» επιτίθε-
ντο με βιτριόλι και όχι με πιστόλι που είναι
αντρικό όπλο.
Εκτός από τα εγκλήματα ηθικής τιμής υπήρ-
Εργάτριες σε υφαντουργείο
χαν και εγκλήματα οικονομικής ή γενικό-
τερα επαγγελματικής τιμής. Οικονομικές
διαφορές και βεντέτες φτάνανε στο φόνο,
όπως μεταξύ δύο Μανιατών στο Περιστέρι οι
οποίοι μετέφεραν την οικογενειακή σύγκρουση
από τη Μάνη στην πόλη. (Αθηναϊκά Νέα,
20/5/37). Αλλού διαβάζουμε για μια αιματηρή
συμπλοκή με περίστροφα που προκάλεσε
πολλούς τραυματισμούς όταν πρόσφυγας
άνοιξε ανταγωνιστικό παντοπωλείο κοντά
σε ήδη ένα. Οι συγκρούσεις με σουγιάδες
πολλές φορές ήταν απλά προσωπικής τιμής
και χαρακτηρίζονταν από τις εφημερίδες «δι’
ασήμαντον αφορμήν». Αλλά δεν είναι μόνο
τα εγκλήματα τιμής και εκδίκησης, καθώς
διαβάζουμε στον τύπο σωρεία μικροεγκλημά-
των να έχουν ως επίκεντρο το συνοικισμό. Η
καθημερινή βία είναι τόσο συχνή και τα πάθη
τόσο έντονα στο Περιστέρι που τα Αθηναϊκά
Νέα δημοσιεύουν ένα σατιρικό ποίημα με
τίτλο «Το Περιστέρι» παιχνιδίζοντας με το
διπλό νόημα της λέξης. Στην πραγματικότητα
το ποίημα αυτό καταδεικνύει το διχασμό
μεταξύ του αστικού κόσμου της Αθήνας και
του λαϊκού κόσμου του Περιστερίου. Είναι
ο τρόπος που ο εξωτερικός αστικός κόσμος
των Αθηνών προσλαμβάνει το περιθωριο-
ποιημένο κόσμο του Περιστερίου.
Η ένταξη του ατόμου μέσα στην οικογένεια και
την γειτονιά δημιουργεί το πρότυπο, δηλαδή
την παραδοσιακή ένταξη του ατόμου μέσα σε
συλλογικές δομές. Δημιουργεί όμως και τη
Το Περιστέρι
Κακώς μάς λέγουν ότι η περιστερά
Εινε η αθωότης προσωποποιημένη
Είς τον συνοικισμόν Περιστερίου
το αντίθετον συμβαίνει
Εκεί οι έρωτες οι πονηροί
και τα πολλά τα μίση
Εκεί το αίμα ρέει ποταμηδόν
Εκεί συνήθως σφάζονται τα τρυφερά ημίση
Στα καφενεία, εις το σπίτι, καθ’οδόν!
Γι’αυτό προτείνω τοις ενδιαφερομένοις
Ν’αλλάξη ο συνοικισμός Περιστερίου
Και να ονομασθή συνοικισμός Υαίνης
Ή άλλου ίσως τρομερού θηρίου
Αριστοφάνης
ριζοσπαστική παρέκκλιση αναδεικνύοντας
ένα λαϊκό και ανεκτικό φιλελεύθερο κλίμα σε
κάθε διαφορετικό και ξεχωριστό. Και οι δύο
τάσεις συνυπάρχουν και αντιπαρατίθενται
ταυτόχρονα. Ακραία εκδοχή της παρέκκλι-
σης είναι ο κόσμος του ρεμπέτικου όπου η
παρέκκλιση γίνεται κανόνας και υμνείται.
Ο κόσμος της «υπόγειας ταβέρνας» έρχεται
να συμπληρώσει, να ντύσει μουσικά και να
ορίσει τον λαϊκό πολιτισμό, τις έμφυλες ει-
κόνες και βεβαίως να στιγματίσει τη λαϊκή
γειτονιά στο Περιστέρι.
Ο μουσικοσυνθέτης Παναγιώτης Τούντας
ή κατά άλλους ο Κώστας Ρούκουνας έχει
συνθέσει το τραγούδι η «Λαναριώτισσα»
(Μια μικρή απ’ το Περιστέρι). Σε αυτό η
«Λαναριώτισσα» παρουσιάζεται μεν με τα
χαρακτηριστικά της απελευθερωμένης γυ-
ναίκας εργάτριας, παρομοιάζεται δε σατι-
ρικά με βρεγμένη κλώσα. Αυτό δε μειώνει,
αλλά εξυψώνει την κουρασμένη εργάτρια
που πρέπει να αντεπεξέλθει στην πολύωρη
δουλειά της στο εργοστάσιο και ταυτόχρονα
να ζήσει και τη ζωή της. Είναι το δυναμικό
πρότυπο της θηλυκότητας της ανεξάρτητης
γυναίκας της εργατικής τάξης. Το πρότυπο
αυτό βρίσκεται πολύ μακριά από τη γυναίκα
θύμα. Η γυναίκα στο Περιστέρι, όπως είδαμε,
υιοθετεί αντρικές συμπεριφορές, μπορεί να
πυροβολεί, όπως ακριβώς οι άντρες.
Η καθημερινή βελτίωση της ζωής των κατοί-
κων είναι σίγουρα αποτέλεσμα των δικών
τους αγώνων. Πολιτικοί, πολιτιστικοί και
μορφωτικοί σύλλογοι, επιτροπές αγώνα,
αθλητικά σωματεία, θεατρικές παραστά-
σεις, λαϊκά θεάματα, όπως ο καραγκιόζης
και ο κινηματογράφος, η έντονη πολιτικο-
ποίηση και η σύγκρουση με τις κυβερνήσεις,
η αρχική κυριαρχία του βενιζελισμού και η
σταδιακή επικράτηση της αριστεράς, αλλά
και η εμφάνιση της άκρας δεξιάς, εκφράζουν
στο Περιστέρι την άλλη αγωνιστική, αισιό-
δοξη και συλλογική διάθεση στιγματίζοντας
εξίσου την περιοχή. Η άνοδος του ΚΚΕ στον
σημαντικότερο προσφυγικό σύλλογο του
Περιστερίου και η τελική του επικράτηση
στα 1933-34 συνδέεται με την διαρκή και
αγωνιστική παρέμβασή του στα προβλή-
ματα της περιοχής. Ως εκ τούτου, βίαιες
πολιτικές συγκρούσεις στο δρόμο και στους
συλλόγους μεταξύ των κατοίκων, αλλά και
μεταξύ κατοίκων και αστυνομίας συμπλη-
ρώνουν την εικόνα του βίαιου χαρακτήρα
«Λαναριώτισσα»
(Μια μικρή απ’ το Περιστέρι).
Μια μικρή απ’ το Περιστέρι/ μεσ’ του Λαναρά δουλεύει.
Ολη μέρα μασουρίζει/ και το βράδυ μου γυρίζει.
Βάζει πούντρα και κραγιόνι/ κι έρχεται και μ’ ανταμώνει.
Στην ταβέρνα ξεκινάμε/ και τη σούρα αρχινάμε.
Σα σουρώσει η μικρούλα/ μου φωνάζει αχ, μανούλα,
το μυαλό μου μασουρίζει/ και σαν αργαλειός γυρίζει.
Τότε φεύγουμε για σπίτι/και στο δρόμο, σαν μαγνήτης
με τραβάει στην αγκαλιά της/ και μου δίνει τα φιλιά της.
Το πρωί βαλαντωμένη/ σαν την κλώσα τη βρεγμένη
μεσ’ του Λαναρά πηγαίνει/ και στον αργαλειό της φαίνει
Στοιχεία για τη συλλογική οργάνωση των προσφύγων στην πρωτεύουσα
και τη σχέση τους με την πολιτική ζωή του Μεσοπολέμου
συνέχεια από τη σελ.19
φιλελευθέρων Δραπετσώνας»,
με σκοπό «την αναπτέρωση του
φιλελεύθερου αισθήματος ανάμεσα
στον προσφυγικό πληθυσμό
με πολιτικές εκδηλώσεις και
διάφορες άλλες ενέργειες για την
ανύψωση της εθνικής φιλελεύθερης
πεποίθησης και την υποστήριξη του
παραμελημένου συνοικισμού μας»,
το «Πολιτικό δημοκρατικό κέντρο
Φιλελευθέρων Νέας Ιωνίας» και η
«Φιλελεύθερη προσφυγική νεολαία»
και επίσης με πιο γενικό τίτλο, η
«Πολιτική ένωση προσφύγων Νέας
Φιλαδέλφειας» και η «Προοδευτική
ένωση νέων Νέας Φιλαδέλφειας.
Επίσης το 1929, η «Προοδευτική
ένωση νέων Αμπελοκήπων» και το
«Πολιτικό Κέντρο προσφύγων».
Αποδέσμευση
των προσφύγων
από τον βενιζελισμό
Όμως, η ακολουθούμενη πολιτική,
ειδικά η πτώση των τόκων των
ομολόγων που δίνονταν στους
πρόσφυγες ως αποζημίωση, από 8%
σε 6% και πρώτιστα η συμφωνία της
Άγκυρας ανάμεσα σε Βενιζέλο και
Κεμάλ, η οποία εξίσωσε την αξία
των περιουσίων των Ελλήνων και
Τούρκων ανταλλαξίμων, οδήγησε
εκ νέου στη δυσαρέσκεια των
προσφύγων και αυτή την φορά
μπόρεσαν να επωφεληθούν και
τα κόμματα εκτός του βενιζελικού
στρατοπέδου. Το Λαϊκό Κόμμα του
Τσαλδάρη, η βασική αντιβενιζελική
και αντιπροσφυγική δύναμη τους
προσέγγισε. Το κόμμα δημιούργησε
το δικό του «Κέντρο» προσφύγων,
πιθανότατα το «Πολιτικό Κέντρο
προσφύγων» του 1929 και σημαντικές
διαφορετικό. Είναι η «δυτική πλευρά» αν και διαφορετικά μεταξύ τους πε- νέο εργατικό ταξικό πόλο σε αντίθεση
που σημαίνει οι «λαϊκοί συνοικισμοί», ριβάλλοντα, επιτρέπουν να αναδυθεί με τον αστικό πόλο του κέντρου των
εκεί δηλαδή που διαμένουν «οι πτωχοί αυτός ο ριζοσπαστισμός μέσω της βίας Αθηνών. Συνιστά μια πολιτισμική-
βιοπαλαισταί εκ των λαϊκών τάξεων», σε μία κοινή πολιτισμική ταυτότητα. γεωγραφική έκφανση της ταξικής
είναι όλοι αυτοί που σε αντίθεση με Ενώ οι κάτοικοι της περιοχής κατανο- διαπάλης και σύντομα της εμφύλιας
την «ανατολική πλευρά» είναι οι μη ούσαν τον ριζοσπαστισμό της βίας και διαπάλης.
ευνοημένοι (Αθηναϊκά Νέα, 14/10/42). το πνεύμα του αξιακού κώδικα ως ένα
Πολιτισμικά στοιχεία του μικροσκοπι- εσωτερικό σύστημα που αυτορύθμιζε * Ο Κώστας Παλούκης
κού αριθμητικά περιθωρίου που ζούσε την ζωή της κοινότητας, ο εξωτερικός είναι ιστορικός
παλιότερα στο κέντρο της Αθήνας υιο-
θετούνται και αναπαράγονται από ένα
νέο και αρκετά μεγάλο τμήμα πληθυ-
Βιβλιογραφία:
σμού που συνιστά ένα νέο περιθώριο
έξω από την Αθήνα, στο Περιστέρι. Εφημερίδες του μεσοπολέμου: Αθηναϊκά Νέα, Ελεύθερον Βήμα, Ακρόπολις
Κοινός παρανομαστής ο λόγος περί Αβδελά Έφη, Δια λόγους τιμής, βία συναισθήματα και αξίες στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, Νεφέλη,
τιμής, αξιοπρέπειας και ηθικής, κοινός Αθήνα, 2002.
Αργυρίου Ελ., «Καθ’ οδόν: Σε ρεμπέτικα μονοπάτια...», Ριζοσπάστης, 30/8/2009.
είναι ο λαϊκός πολιτισμός. Μέσα σε μια
Δαμιανάκος Στ., Κοινωνιολογία του ρεμπέτικου, Πλέθρον, Αθήνα, 2001.
γειτονιά όμως που μετασχηματίζεται
Θεοδοσίου Ν., Περιστέρι, η ιστορία του τόπου, το χρονικό των ανθρώπων, Ελεύθερος διάλογος,
και αλλάζει διαρκώς μορφή, οι παρα-
Περιστέρι 2000.
δοσιακές έμφυλες και γενεακές, αλλά
και πολιτικές-ιδεολογικές ιεραρχίσεις
Θεοδοσίου Ν., Το πέταγμα του Περιστερίου, Ελεύθερος Διάλογος, Περιστέρι, 1999.
Τριανταφυλλοπούλου Αναστασία, Περιστέρι, η ανάπτυξη της πόλης, η δομή και ο ρόλος της τοπικής
δέχονται σοβαρή αμφισβήτηση. Από
αυτοδιοίκησης, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2006.
τη μία η οικονομική κρίση θίγει κυρί- Ζαϊμάκης Γ., «Καταγώγια ακμάζοντα», παρέκκλιση και πολιτισμική δημιουργία στον Λάκο Ηρακλείου
ως τον αντρικό πληθυσμό και από την (1900 – 1940), Πλέθρον, Αθήνα, 1999.
άλλη το εργοστάσιο Λαναρά προσφέ-
προσφυγικές οργανώσεις, όπως η διαφόρων οργανώσεων προσφύγων
«Κοινή Αλυτρώτων και Προσφύγων στα Πρωτοδικεία γινόταν μετά
Επιτροπή» απείλησαν τους από αστυνομικές έρευνες για τις
βενιζελικούς να περάσουν στον σχέσεις τους με κομμουνιστικές
έλεγχο του αντιπάλου στρατοπέδου. δραστηριότητες. Οι οργανώσεις
Μετά το 1930, αρχίζουν πραγματικά που ήταν ύποπτες για συμμετοχή
να ιδρύονται πολιτικές οργανώσεις κομμουνιστών ως μέλη τους
προσφύγων συνδεόμενες με το κινδύνευαν με διάλυση. Ο φόβος
Λαϊκό Κόμμα. για εξάπλωση του κομμουνισμού
Η «Λαϊκή πολιτική ένωση Νέας ανάμεσα στους πρόσφυγες είναι
Ιωνίας» το 1930, η «Λαϊκή πολιτική διαρκής για την άρχουσα τάξη από
οργάνωση Νέας και Παλιάς τον ερχομό τους και επηρεάζει την
Κοκκινιάς» και η «Λαϊκή πολιτική πολιτική απέναντι τους.
οργάνωση Ταμπουρίων» το 1932 Αυτή η αντικομμουνιστική
και η «Λαϊκή πολιτική οργάνωση δραστηριοποίηση έχει τις εκφράσεις
Πειραιά, συνοικισμός Παλιάς της και ανάμεσα στις προσφυγικές
Κοκκινιάς» το 1933. Επίσης, οργανώσεις. Καταστατικά
στα 1935, μετά το αποτυχημένο δυο «εργατικών» οργανώσεων «Εθνικός Αστέρας» Καισαριανής
βενιζελικό πραξικόπημα του προσφύγων μας διαφωτίζουν σε
Πλαστήρα, βρίσκουμε μια αυτό το ζήτημα. Η «Λέσχη της στις είκοσι μία έδρες των Αθηνών. προσφύγων στις πόλεις ήταν μια
οργάνωση υπό τον τίτλο «Ένωση προσφυγικής εργατικής ένωσης Από αναφορές των ίδιων των διαδικασία μακρά και δύσκολη.
ντόπιων και προσφύγων της Κοιλάδας Μαιάνδρου στη Νέα προσφυγικών πηγών, ο αριθμός Η διαδικασία αυτή, μέσα σε
μοναρχικών της συνοικίας Αγίου Κοκκινιά», του 1932, έχει ως στόχο των συλλόγων θεωρούνταν γενικότερα ιστορικά πλαίσια
Γεωργίου Κερατσινίου “Η Εθνική μεταξύ άλλων «την αποθάρρυνση υπερβολικός. Η δικαιολόγηση αυτού πολιτικών κρίσεων και του
Αναγέννηση”». των μελών της σε συμμετοχή τους του φαινομένου δεν μπορεί να είναι πολέμου και της κατοχής της
Αλλά δεν επωφελήθηκε μόνο σε αντεθνικές ενέργειες ή την άλλη παρά ο συνδυασμός όλων των χώρας, επεκτάθηκε και μετά το
το Λαϊκό Κόμμα από την προσχώρηση τους σε ενώσεις ή απαραίτητων δραστηριοτήτων των μεσοπόλεμο.
απομάκρυνση των προσφύγων
από τους Φιλελεύθερους. Το
οργανώσεις που σαμποτάρουν
την ύπαρξη του Κράτους (…)». Πιο
προσφύγων με τις προσωπικές,
πολιτικές ή άλλες φιλοδοξίες που
Μπορούμε λοιπόν να ισχυριστούμε
ότι οι κοινωνικές και πολιτικές
Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο σαφής ακόμη το 1935, η «Εργατική ωθούσαν στην ίδρυση πολλών οργανώσεις συνέβαλαν μεν
γενικά ενδυναμώνεται εκείνη την προσφυγική λέσχη Πειραιά», συλλόγων, ακόμα και μέσα στον στη διαδικασία αυτή αλλά δεν
περίοδο, εξαπλώνει επίσης την έχει σκοπό «την αλληλοβοήθεια ίδιο συνοικισμό και με τους ίδιους διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο.
επιρροή του στους πρόσφυγες. Αυτή και την ανόρθωση των εθνικών σκοπούς. Η σημασία τους μειωνόταν καθώς
η αλλαγή πολιτικής στάσης των πεποιθήσεων», διακηρύττοντας Πράγματι, οι ανάγκες ήταν τεράστιες οι πρόσφυγες εντάσσονταν στα
προσφύγων συνδέεται με τη σειρά την αντίθεσή της στις «συνωμοτικές και πολλαπλές, ανάγκες επιβίωσης αντίστοιχα κοινωνικά στρώματα
της με την ενδυνάμωση του ΚΚΕ. θεωρίες, τις οποίες οι κομμουνιστές την πρώτη περίοδο, οικοδόμησης της ελληνικής κοινωνίας και στις
Επιπλέον, αυτή η ανάπτυξη του διασπείρουν ανάμεσα στους των συνοικισμών και οργάνωσης της συλλογικές μορφές τους, συνδικάτα,
κόμματος ανάμεσα στους πρόσφυγες εργάτες». κοινής ζωής σε αυτούς, διεκδίκηση οργανώσεις και κόμματα. Παρ’ όλα
των πόλεων οδηγεί στο γεγονός ότι Η αλλαγή αυτή της πολιτικής δικαιωμάτων, πολιτική συμμετοχή αυτά, η ιστορία τους μας φωτίζει
τη δεκαετία του ’30 η πλειοψηφία συμπεριφοράς των προσφύγων και δημιουργία κομματικών την ιστορία της προσφυγικής
της Κεντρικής Επιτροπής και του θα οδηγήσει το 1933 στην ήττα οργανώσεων στους συνοικισμούς, εγκατάστασης από μια ιδιαίτερη
Πολιτικού Γραφείου του Κόμματος του Βενιζέλου. Ανάμεσα σε 1932 τέλος, δραστηριότητες πολιτιστικές, οπτική.
να αποτελείται από πρόσφυγες. και 1933, οι βενιζελικοί θα χάσουν αθλητικές, ψυχαγωγικές κ.λπ.
Τα μέλη του Κόμματος ήταν χίλιες ψήφους στις προσφυγικές Πρέπει να διαπιστώσουμε, ότι Ο Γιάννης Σκαλιδάκης
ενεργά μέσα στους συλλόγους συνοικίες Βύρωνα, Καισαριανή σύμφωνα με την ιστοριογραφία και είναι ιστορικός,
για να μεταδώσουν τα πολιτικά και Νέα Ιωνία και η «Hνωμένη τις πήγες των ίδιων των συλλόγων, υποψήφιος διδάκτορας Τμήματος
τους μηνύματα. Η εγγραφή των Αντιπολίτευση» θα κερδίσει είκοσι το ζήτημα της εγκατάστασης των Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ
24 ■ δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2011 ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2011 δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ■ 25

ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ / Όψεις της προσφυγικής εγκατάστασης

διεθνή 02

Ένα συνέδριο για τον Μεσοπόλεμο και στρατηγών Αντώνης Νταβανέλλος

και διεθνές τοπίο

Συνέντευξη με τον Ραϋμόνδο Αλβανό, μέλος της οργανωτικής επιτροπής
Σ
τις 14-16 Ιανουαρίου 2011 διοργανώθηκε
από το Φόρουμ Κοινωνικής Ιστορίας, στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών, επιστημονική
συνάντηση με αντικείμενο μελέτης την
ελληνική κοινωνία του Μεσοπολέμου. Την
οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου, «Νέες
χαρακτηριστικά του Μεσοπολέμου είναι
η αλλαγή του πληθυσμιακού τοπίου της
χώρας με την έλευση των προσφύγων, η
ανυπαρξία πολεμικών συγκρούσεων αλλά
και η κοινοβουλευτική διακυβέρνηση στο
μεγαλύτερο μέρος της περιόδου.
παρέμβαση στην εκπαίδευση. Η επένδυση
σημαντικών χρηματικών ποσών στην παιδεία
και η δημιουργία σχολείων σχεδόν σε κάθε
χωριό της Ελλάδας οδήγησε σε μια πραγματικά
μαζική υποχρεωτική εκπαίδευση και τα
νέα αγόρια και κορίτσια αποσπάστηκαν
Είναι χαρακτηριστικό ότι δύο από τις πιο
ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις έγιναν από
αρχιτέκτονες και αφορούσαν τα χωροταξικά
στοιχεία της εγκατάστασης των προσφύγων
και τη δημιουργία οδικών υποδομών από
το κράτος.
εμψυχώσει τους εργαζόμενους που
πλέον οργανώνονται αυτοτελώς.
τους. «Ο,τι έχουμε δει μέχρι τώρα
είναι θετικό», δήλωσε ο Ομπάμα
(15/2). «Το στρατιωτικό συμβούλιο
Τι συζητήθηκε
και τι αποφασίστηκε
στο συνέδριο του NPA
Σ ΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στον Μιχάλη Σιάχο

προσεγγίσεις στην ελληνική κοινωνία του
Μεσοπολέμου, 1922-1940», αποτελούσαν οι
Ραϋμόνδος Αλβανός, Πολυμέρης Βόγλης,
Δημήτρης Κουσουρής, Αλεξάνδρα Πατρικίου,
Φλώρα Τσίλαγα, Ιάσονας Χανδρινός και
Μενέλαος Χαραλαμπίδης.
Πως προέκυψε η ιδέα για τη διοργάνωση
ενός συνεδρίου για το Μεσοπόλεμο;
Είναι νομίζω εντυπωσιακό το ότι τα τελευταία
12 χρόνια έγιναν πάνω από 15 συνέδρια μόνο
στην Ελλάδα με αντικείμενο τη δεκαετία του
40 ενώ για την περίοδο του Μεσοπολέμου
δεν είχε γίνει ποτέ στο παρελθόν κάποια
επιστημονική συνάντηση. Εξαίρεση ίσως
μπορεί να θεωρηθεί το συνέδριο για το
βενιζελισμό που είχε διοργανωθεί το 1986,
το οποίο όμως εστίαζε μόνο στην περίοδο
διακυβέρνησης του Βενιζέλου, 1909-1932.
Έτσι, όταν πρότεινα στα μέλη της οργανωτικής
επιτροπής του πολύ επιτυχημένου συνεδρίου,
με θέμα «Δεκαετία 1940: Η εποχή των
ρήξεων», Αθήνα, 16-17 Ιανουαρίου 2010,
να διοργανωθεί ένα συνέδριο για την
προγενέστερη ιστορική περίοδο, αυτή του
Μεσοπολέμου, δεν δυσκολεύτηκα πολύ να
τους πείσω για την αναγκαιότητα ενός τέτοιου
εγχειρήματος. Αν και η αρχική σκέψη ήταν
για την οργάνωση ενός συνεδρίου με άξονα
άλλη εποχή της ελληνικής ιστορίας, τελικά
όλοι συμφώνησαν ότι μία επιστημονική
συνάντηση που θα εστίαζε στην ελληνική
κοινωνία του Μεσοπολέμου θα κάλυπτε ένα
σημαντικό κενό.
Πως ορίζεται ο Μεσοπόλεμος ως ιστορική
περίοδος;
Αναμφισβήτητα, είναι πολύ ευκολότερο να
ορίσουμε την περίοδο του Μεσοπολέμου από
ότι ας πούμε την περίοδο του εμφυλίου.
Ο ελληνικός Μεσοπόλεμος, αντίθετα από
τον ευρωπαϊκό Μεσοπόλεμο που αφορά
την περίοδο 1919-1939, ξεκινάει με την
Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 με
την επόμενη βίαιη τομή να είναι το 1940
και ο ελληνοϊταλικός πόλεμος. Βασικά
Γιατί είναι σημαντικός ο Μεσοπόλεμος
ως ιστορική περίοδος;
Ουσιαστικά, κατά τον Μεσοπόλεμο τίθενται
οι βάσεις του σύγχρονου ελληνικού εθνικού
κράτους, τόσο όσον αφορά την οικονομία όσο
και την ελληνική κοινωνία γενικότερα. Μετά
το 1922 πραγματοποιήθηκε, και μάλιστα με
ειρηνικό τρόπο, μια από τις μεγαλύτερες
αγροτικές μεταρρυθμίσεις
στην παγκόσμια ιστορία.
Οι κρίσιμες συνθήκες
της εποχής επέβαλλαν
στην τότε ηγεσία της
χώρας την άμεση λήψη
αποφάσεων που ήταν
υπέρ του συμφέροντος
των εκατοντάδων
χιλιάδων εξαθλιωμένων
προσφύγων και των
ακτημόνων φαντάρων
που επέστρεφαν από τα
μέτωπα του πολέμου. Έτσι
προχώρησε η αποφασιστική
αναδιανομή της γης σε όλη
σχεδόν τη χώρα κάτι που
σήμαινε το τέλος της εποχής
των μεγάλων τσιφλικιών.
Οι περισσότεροι κάτοικοι
της χώρας θα εργάζονταν στο μέλλον ως
μικροϊδιοκτήτες γης κάτι που μπορούμε να
αντιληφθούμε ότι είχε σημαντικές κοινωνικές,
οικονομικές και πολιτικές συνέπειες στη
μελλοντική εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας.
Γενικότερα την περίοδο του Μεσοπολέμου,
ως ένα βαθμό εξαιτίας και της επιτακτικής
ανάγκης αποκατάστασης των προσφύγων,
αναδείχθηκε η μεγάλη σημασία του κράτους. Η
παρέμβαση του κράτους στην καθημερινότητα
των ανθρώπων ήταν πρωτοφανής όχι μόνο
στην οικονομία αλλά και στις επικοινωνίες,
στις συγκοινωνίες και στη δημόσια υγεία.
Αξίζει να αναφερθεί ότι για πρώτη φορά
στην ιστορία της ορεινής Ελλάδας το κράτος
κατάφερε να εμπεδώσει την εξουσία του
καταπολεμώντας αποτελεσματικά η ληστεία.
Όμως ακόμη εντονότερη ήταν η κρατική
από τις αγροτικές εργασίες προκειμένου
να μάθουν να γράφουν και να διαβάζουν,
ώστε να μπορούν να λειτουργήσουν στις
νέες συνθήκες του εθνικού κράτους.
Το κράτος επιχειρούσε (και μέσω του
εκπαιδευτικού μηχανισμού) να ενοποιήσει και
να συγκροτήσει το εθνικό υποκείμενο το οποίο
όμως παρά τη κοινή χριστιανική θρησκεία και
την ελληνική γλώσσα μοιραζόταν διαφορετικές
πολιτισμικές παρα-
δόσεις. Ο τρόπος με
τον οποίο το κράτος
προσπάθησε να
ομογενοποιήσει αυτές
τις ετερόκλητες και
συχνά συγκρουόμενες
πολιτισμικές ομάδες
ήταν και ένα από
τα ζητούμενα του
συνεδρίου.
Τι νέο ανέδειξε το
συνέδριο για το
Μεσοπόλεμο;
Όπως επισήμανε η
ιστορικός Έφη Αβδελά
στο στρογγυλό τραπέζι
με το οποίο έκλεισε η
συνάντηση, η εμφάνιση
νέων θεματικών ήταν εντυπωσιακή, όπως
για παράδειγμα οι ανακοινώσεις σχετικά
με το ρόλο της θρησκείας, με τα μνημεία
και τις εθνικιστικές οργανώσεις, με τη
μετανάστευση, καθώς και με τις προσπάθειες
κρατικής καταστολής της εγκληματικότητας.
Ταυτόχρονα, ανασκευάστηκε πειστικά ο
μύθος της μεγάλης βιομηχανικής ανάπτυξης
κατά το Μεσοπόλεμο και εμπλουτίστηκε
σημαντικά η γνώση μας για τις εθνοτικές
ομάδες και τις πολιτισμικές και πολιτικές
πρακτικές των προσφύγων. Σημαντικό στοιχείο
της συνάντησης ήταν η διεπιστημονική
προσπάθεια κατανόησης της ελληνικής
κοινωνίας της εποχής καθώς υπήρχαν
ερευνητές που προέρχονταν από ποικίλα
επιστημονικά πεδία (Κοινωνιολογία, Πολιτική
Επιστήμη, Κοινωνική Ανθρωπολογία).
Υπήρχαν κατά τη γνώμη σας θέματα που
δεν καλύφθηκαν;
Το συνέδριο έγινε ύστερα από δημόσια
πρόσκληση ενδιαφέροντος που απεύθυνε
στην κοινότητα των κοινωνικών επιστημόνων
η οργανωτική επιτροπή και όχι ύστερα από
ανάθεση συγκεκριμένων θεματικών ανά ειδικό
επιστήμονα. Συνεπώς, ήταν αναπόφευκτο
κάποιες θεματικές να απουσιάζουν εντελώς
όπως για παράδειγμα οι ανακοινώσεις που
μελετούν συγκριτικά την ελληνική περίπτωση
εντάσσοντας την σε ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό
ή γενικότερα διεθνές πλαίσιο. Απουσίαζαν
επίσης ανακοινώσεις σχετικά με πολιτικούς
ή πολιτικά κόμματα, καθώς και μελέτες
σχετικές με την εργασία και τις έμφυλες
σχέσεις.
Πιστεύετε ότι το συνέδριο πέτυχε τους
στόχους σας;
Ο μεγάλος αριθμός των ποιοτικών
ανακοινώσεων και το πολυπληθές κοινό που
τις παρακολούθησε υποδεικνύει το ότι ο
βασικότερος στόχος, δηλαδή το να έρθουν
κοντά οι φιλίστορες και οι ερευνητές που
ασχολούνταν με την περίοδο επιτεύχθηκε.
Πέρα από τις ανακοινώσεις είχε προβλεφθεί
να υπάρχει πολύς χρόνος για συζήτηση που
νομίζω ότι αποδείχτηκε και δημιουργική και
χρήσιμη. Όμως η εμπειρία έχει δείξει ότι
παρόμοια συνέδρια δεν είναι μόνο χρήσιμα
για αυτά που ακούγονται μέσα στην αίθουσα.
Τα παρασκήνια, ο σχολιασμός των ομιλιών
στα διαλείμματα ή το βράδυ στο φαγητό,
οι γνωριμίες μεταξύ των ερευνητών νομίζω
είναι επίσης πολύ σημαντικά στοιχεία κάθε
συνεδρίου.
Έτσι μέσα από αυτή τη συνάντηση νέοι (και
παλιότεροι) ερευνητές που ασχολούνταν με
αυτή την περίοδο είχαν την ευκαιρία να έρθουν
σε επαφή, να ξεκινήσουν συνεργασίες και
δημιουργική ανταλλαγή απόψεων ή και
υλικού ώστε να δημιουργηθεί η βάση για να
προχωρήσουμε σε μια καλύτερη κατανόηση
αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιόδου
της ελληνικής ιστορίας.
Το πολιτικό περιβάλλον
Στο πολιτικό επίπεδο επικρατεί
ακόμη η σύγχυση, καθώς τα κόμ-
ματα της επίσημης αντιπολίτευσης
(Μουσουλμανική Αδελφότητα,
Εθνική Ένωση για την Αλλαγή
του Ελ-Μπαραντέι, δεξιό κόμμα
Wadf και το σοσιαλδημοκρατικό
κόμμα Ταγκάμου) επιδιώκουν να
αναβαπτιστούν ως λαϊκά κινήματα
και να μονοπωλήσουν την πολι-
τική έκφραση της εξέγερσης στη
γραμμή κάποιου συμβιβασμού με
τους στρατηγούς για αλλαγές που
να αφορούν μόνο τις εκλογές και
το σύνταγμα, αφήνοντας εκτός
ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης
και ανακατανομής του πλούτου
που διεκδικούν τα ανεξάρτητα
συνδικάτα και οι λαϊκές οργα-
νώσεις. Οι φυσικές ηγεσίες που
αναδείχθηκαν από τα διάφορα
κινήματα προσπαθούν να συ-
ντονιστούν και να σχηματίσουν
νέες πολιτικές εκφράσεις. Στη δι-
αδικασία πολιτικής συγκρότησης
παρεμβαίνουν οι ΗΠΑ, με μέσο
το χρήμα. Σύμφωνα με τους New
York Times, (15/1) ο Χ. Μπέρ-
ναμ, Δημοκρατικός βουλευτής,
ζήτησε να δοθούν χρήματα για
τη δημιουργία “κοσμικών και
μετριοπαθών κομμάτων”, μέσω
των γνωστών ιδρυμάτων, όπως το
Εθνικό Δημοκρατικό Ινστιτούτο
και το Εθνικό Κληροδότημα για τη
Δημοκρατία , που έπαιξαν ρόλο
στις χρωματικές επαναστάσεις της
Ανατολικής Ευρώπης και της Κ.
Ασίας.
Να μην αναδιοργανωθούν
οι ζαλισμένοι αντίπαλοι
Η αιγυπτιακή λαϊκή δημοκρατική
εγγυήθηκε τη συνθήκη της χώρας
με το Ισραήλ και τις διεθνείς συνθή-
κες». Τα διεθνή χρηματοπιστωτικά
ιδρύματα αρχίζουν να μιλούν για το
χρέος της Αιγύπτου και εκτιμάται
ότι γρήγορα θα γίνει στόχος, όπως
η Ελλάδα, της πολιτικής του σοκ.
Τη Δευτέρα 14/2, ο Γκαουάτ Αλ
Μάλε, επικεφαλής του Γενικού
Λογιστηρίου, ανήγγειλε ότι το
κρατικό χρέος ήταν, τον Ιούνιο
του 2010, 184 δισ. δολ., 89,5%
του ΑΕΠ: «Πάνω από το όριο
ασφαλείας». Η γνωστή Moody’s
υποβάθμισε στις 31/1 τα αιγυπτιακά
ομόλογα. Και δήλωσε: «Υπάρχει
μεγάλη πιθανότητα να χαλαρώσει
η δημοσιονομική πολιτική στην
προσπάθεια της κυβέρνησης να
αναχαιτίσει τη δυσαρέσκεια... το
ιστορικό υψηλών πληθωριστικών
πιέσεων περιπλέκει τη δημοσιο-
νομική πολιτική απειλώντας με
αύξηση δαπανών σε μισθούς και
επιδοτήσεις».
Εν όψει αυτών των πιέσεων, προ-
βάλλει ο κίνδυνος υποχώρησης
των μεσαίων στρωμάτων προς
τη «σταθερότητα» και απόκλισης
από τους στόχους των εργατών και
της φτωχής αγροτιάς. Η κατοχύ-
ρωση της ελευθερίας του Τύπου
και η άρση των νόμων έκτακτης
ανάγκης, όπως και η ελεύθερη
οργάνωση κομμάτων και συνδι-
κάτων είναι εκ των ων ουκ άνευ,
υποστηρίζουν πηγές του κινήματος,
για να προχωρήσει η διεκδίκηση
των οικονομικών και κοινωνικών
αιτημάτων και να στερεωθούν οι
κοινωνικές συμμαχίες.
Στο στάδιο αυτό, κανείς δεν γνωρίζει
ακόμη αν οι στρατηγοί θα γυρίσουν
στους στρατώνες ή θα φορέσουν
Τ
ο στέλεχος της ΔΕΑ και μέλος της Γραμματεί-
ας του ΣΥΡΙΖΑ, Αντώνης Νταβανέλλος, που
τις προηγούμενες μέρες βρέθηκε στο Παρίσι
και παρακολούθησε το συνέδριο του Νέου Αντικα-
πιταλιστικού Κόμματος (NPA), μίλησε στο Δρόμο
για τα ζητήματα που συζητήθηκαν στο συνέδριο,
τους συσχετισμούς, τις αποφάσεις, αλλά και τις
πρωτοβουλίες που θα πάρει το επόμενο διάστημα
η ευρωπαϊκή αντικαπιταλιστική Αριστερά.
Δώστε μας μια εικόνα αρχικά του συνεδρίου,
των αντιπροσωπειών και κάποιων γενικότερων
«ειδήσεων» που βγήκαν.
Να πω αρχικά ότι το ΝPA (Νέο Αντικαπιταλιστικό
Κόμμα), σήμερα, συγκεντρώνει γύρω στις 4.500 με
6.000 αγωνιστές. Έχει μια πτώση σε σχέση με το
πρώτο ιδρυτικό του συνέδριο και αυτό ήταν κεντρικό
ζήτημα προς αντιμετώπιση σε όλες τις διαδικασίες
του συνεδρίου. Κατά τη γνώμη μου, κορυφαία στιγμή
του συνεδρίου ήταν η συζήτηση για την επανάστα-
ση στην Αίγυπτο και την Τυνησία, με ομιλητές από
αυτές τις δύο χώρες. Οι ομιλητές υπογράμμισαν την
τεράστια σημασία που έχει για την περιοχή η πτώση
των δικτατοριών στην Τυνησία και την Αίγυπτο και
την προοπτική να επεκταθούν παρόμοια φαινόμενα
και σε άλλες χώρες της Αφρικής.
Σε μία καταπληκτική ομιλία του σχετικά με αυτό το
ζήτημα, ο Μπεζανσενό υπογράμμισε ότι η σημασία
των εξεγέρσεων στην Αίγυπτο και την Τυνησία είναι
παγκόσμια. Τόνισε ότι αυτές οι εξεγέρσεις δίνουν το
συγκεκριμένο παράδειγμα για το πώς μπορούμε να
αλλάξουμε τον κόσμο, παράδειγμα που είναι από-
λυτα χρήσιμο στις συνθήκες της κρίσης, που έχουν
συγκεντρώσει εκρηκτική ύλη και στην Ευρώπη και
σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Και, βέβαια, ανα-
σκεύασε τις ρατσιστικές κατηγορίες ενάντια στους
καθυστερημένους λαούς της Ανατολής –που είναι
πολύ διαδεδομένες στην Ευρώπη- καθώς και όλα τα
επιχειρήματα περί ισλαμοφοβίας, λέγοντας ότι στην
Τυνησία και την Αίγυπτο ο ίδιος ο κόσμος έδωσε ένα
εκπληκτικό μάθημα αξιοπρέπειας στους Μπερλου-
σκόνι και τους Σαρκοζί αυτού του κόσμου. Αυτή
ήταν μία πραγματικά καλή στιγμή του συνεδρίου.
Επίσης, στο μάζεμα των διεθνών αντιπροσωπειών
είχε προκύψει από την πλειοψηφία στο ιδρυτικό συ-
νέδριο του ΝPA- ουσιαστικά πρότεινε να συνεχίσουν
με την ίδια τακτική που είχαν μέχρι σήμερα. Δεν
πρότεινε ευθέως την υποψηφιότητα Μπεζανσενό
στις εκλογές του 2012, αφήνοντας ανοιχτό το αν θα
υπάρξει η υποψηφιότητα Μπεζανσενό ή κάποια άλλη
υποψηφιότητα με χαρακτηριστικά, όμως, αντικα-
πιταλιστικής ριζοσπαστικής Αριστεράς. Πρακτικά,
ωστόσο, υποστήριξε την ίδια πολιτική.
Υπήρξε μία άλλη πλατφόρμα, που έδινε έμφαση στα
ζητήματα ταυτότητας, ζητώντας ένα μεγαλύτερο
ξεκαθάρισμα αρχών και στρατηγικών προσανατο-
λισμών.
Υπήρξε, όμως, και μία τρίτη πλατφόρμα, η οποία
υποστήριζε την ανάγκη συνεργασίας με το Μέτωπο
της Αριστεράς, που έχει συγκροτηθεί από το Kόμμα
της Αριστεράς του Μελανσόν και από το Κ.Κ. Αυτή
συγκέντρωσε γύρω στο 20% των συνέδρων.
Η πλειοψηφία παρέμεινε στην πρώτη άποψη, και
έτσι το ΝPA θα συνεχίσει στην ίδια πορεία, στην
οποία κινήθηκε μέχρι σήμερα. Από ό,τι έμαθα από
τις γαλλικές εφημερίδες, με τη λήξη του συνεδρί-
ου και με βάση αυτή την απόφαση, κάποια μέλη
της απερχόμενης Κεντρικής Επιτροπής, τα οποία
είχαν την άποψη ότι πρέπει να πάνε σε ενότητα με
το Μέτωπο της Αριστεράς, αποχώρησαν από το ΝPA,
αυτό όμως μένει να επιβεβαιωθεί αν είναι αλήθεια.
Αυτό ήταν σε γενικές γραμμές το κλίμα και το ζήτημα
που είχε να αντιμετωπίσει το συνέδριο.
Με βάση την εικόνα που μεταφέρετε,
θεωρείτε ότι μπορούμε να κάνουμε κάποιους
παραλληλισμούς με τα ελληνικά δεδομένα;
Όχι. Υπάρχει μία μεγάλη διαφορά. Η ηγεσία του
ΝPA βάζει ως όρο για τη συνεργασία της Αριστεράς
ένα ζήτημα, που σε εμάς είναι σχετικά λυμένο: την
ανεξαρτησία από το Σοσιαλιστικό Κόμμα και την
ανεξαρτησία απέναντι σε μία πιθανή κυβέρνηση του
Σοσιαλιστικού Κόμματος, που μπορεί να διαδεχτεί
τον Σαρκοζί.

Πρόσφυγες και γηγενείς, μια δύσκολη συμβίωση
συνέχεια από τη σελ.21 σε προλετάριους των φτωχών
συνοικιών της Αθήνας.
των […] Πώς να εμφιλοχωρήση ο Δεν ήταν όμως μόνο οι εκφραστές
κομμουνισμός μέσα εις αυτήν του προσφυγικού στοιχείου που
την ειδυλλιακώς ισορροπημένην «διέγνωσαν» τον κομμουνιστικό
κοινωνικήν ευδαιμονίαν; […] κίνδυνο. Η ριζοσπαστικοποίηση
Όχι! Δεν είνε κομμουνισταί οι
μέρους του προσφυγικού κόσμου
πρόσφυγες. Και η επιθυμία των, προκάλεσε την αντίδραση των
είνε να μείνουν δεξιά. Αλλ’ αν συν γηγενών, κυρίως του τμήματος
εχισθή αυτή η κοινωνική τραγωδία που υποστήριζε το Λαϊκό Κόμμα.
των […] αι τότε και οι πρόσφυγες θα Με τη δημοσίευση άρθρων σε
βγουν εις το πεζοδρόμιον έξαλλοι, εφημερίδες που στήριζαν το Λαϊκό
θα θελήσουν να αναμετρηθούν με το Κόμμα, το τμήμα αυτό των γηγενών
Κράτος […] Και θα είνε αδιάφορον, στράφηκε ενάντια στο προσφυγικό
αν αυτό θα είνε κλίσις προς τα
στοιχείο, επαναφέροντας το
αριστερά ή όχι 12.» δίπολο πρόσφυγες-γηγενείς
στον πολιτικό ανταγωνισμό της
Προβάλλοντας την «ειδυλλιακώς περιόδου. Σε επιστολή του που
ισορροπημένην κοινωνικήν δημοσιεύτηκε στο Ριζοσπάστη,
ευδαιμονίαν» του μικρασιατικού ο Σ. Αθανασάκης, αρτεργάτης,
παρελθόντος, οι εκφραστές του κάτοικος Καισαριανής, έκανε
προσφυγικού στοιχείου στη δημόσια αναφορά στους «τσαλδαρικούς και
σφαίρα, αρνούνταν να κατανοήσουν
κονδυλοθεοτοκικούς» που μέσω
ή να παραδεχθούν δημοσίως τον προσβλητικών δημοσιευμάτων
κοινωνικό μετασχηματισμό που στις εφημερίδες Ελληνικό
προκλήθηκε από τη μακροχρόνια Μέλλον και Τύπος, «τελευταία
εξαθλίωση των προσφύγων: οι προσπαθούν να ξεσηκώσουν
«νοικοκυραίοι» των μικρασιατικών μια αισχρή αντιπροσφυγική
παραλίων είχαν πλέον μετατραπεί κίνηση. Καλούν τους γηγενείς να
ενωθούν εναντίον των προσφύγων,
ζητώντας να απομονωθούν σε
ιδιαίτερους εκλογικούς συλλόγους
οι προσφυγικοί συνοικισμοί
κτλ. […] Επειδή η μάζα των
προσφύγων δεν τους ψήφισε,
μας λένε “σαρικοφόρους” και
“Τουρκόγλωσσους”13».
Το ζήτημα αυτό έλαβε διαστάσεις,
όταν τρεις μέρες αργότερα
πραγματοποιήθηκε στην Καλλιθέα
συνδιάσκεψη με τη συμμετοχή
70 εκπροσώπων προσφυγικών
οργανώσεων της Αθήνας και του
Πειραιά. Ο κεντρικός εισηγητής
και εκπρόσωπος των προσφυγικών
οργανώσεων της Καλλιθέας, Μήτσος
Παπαδόπουλος, αναφέρθηκε σε ένα
κίνδυνο που μόλις οκτώ χρόνια μετά,
κατά τη διάρκεια της γερμανικής
κατοχής, έγινε πραγματικότητα
κάτω από ένα διαφορετικό πλαίσιο
εκδήλωσης της διάστασης ανάμεσα
σε πρόσφυγες και γηγενείς:
«Κινδυνεύουμε να βρεθούμε
καμμιά μέρα με καμμένους τους
συνοικισμούς μας, να πάθουμε
χειρότερα απ’ ότι πάθαμε απ’ τον
Τούρκο, αν δεν οργανωθούμε, αν
δεν διαμαρτυρηθούμε στο Βασιληά,
στην κυβέρνηση, σ’ όλον το κόσμο,
για να μπει τέρμα σ’ αυτή την
εκστρατεία14».
Αν και, τόσο η απειλή του
κομμουνισμού όσο και αυτή του
καψίματος των προσφυγικών
συνοικισμών από τους «δεξιούς»
του Μεσοπολέμου, ήταν σαφώς
υπερεκτιμημένη, απέκτησε
εντελώς διαφορετική δυναμική
κατά την περίοδο της Κατοχής.
Η αντιπαλότητα προσφύγων
και γηγενών, όπως εκφράστηκε
σε μεγάλο βαθμό μέσα από το
κυρίαρχο δίπολο βενιζελικοί-
αντιβενιζελικοί κατά την περίοδο
του Μεσοπολέμου, έλαβε νέες
διαστάσεις και διαφορετικά
12 Προσφυγικός Κόσμος, 7 Ιουνίου 1936.
13 Ριζοσπάστης, 6 Φεβρουαρίου 1936.
14 Ριζοσπάστης, 10 Φεβρουαρίου 1936.
15 Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην
Αθήνα. Το εαμικό αντιστασιακό κίνημα στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας: Και-
σαριανή, Βύρωνας, Παγκράτι, Γούβα, Υμηττός, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή,
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2011, σ.
478-482.
νοήματα, όταν κατά την κατοχική
περίοδο η μεγάλη πλειοψηφία
των κατοίκων στις προσφυγικές
συνοικίες ταυτίστηκε με το ΕΑΜ,
ενώ παράλληλα η συντριπτική
πλειοψηφία των αξιωματικών
και ανδρών της Χωροφυλακής
και των Ευζωνικών Ταγμάτων
Ασφαλείας, που πρωτοστάτησαν
στις συγκρούσεις και τα μπλόκα στις
προσφυγικές συνοικίες, κατάγονταν
από την Παλαιά Ελλάδα15.
* Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης
είναι οικονομολόγος
και υποψήφιος διδάκτορας ιστορίας
στη Φιλοσοφική Σχολή
του Πανεπιστημίου Αθηνών.
επανάσταση που διανύει ακόμη
τα νηπιακά της στάδια ήδη δη-
μιουργεί εν δυνάμει ρήγμα στην
ιμπεριαλιστική αλυσίδα. ΗΠΑ,
Ισραήλ, Βρετανία και Γαλλία
αντιμετωπίζουν άμεσο κίνδυνο
κατάρρευσης όλων των παραγό-
ντων που ενσωμάτωναν τον αραβικό
κόσμο στην ιμπεριαλιστική τάξη
πραγμάτων και πρώτα απ’ όλα
των πελατειακών καθεστώτων.
Μια πραγματικά δημοκρατική κυ-
βέρνηση στην Αίγυπτο αποτελεί το
μεγάλο φόβο των ιμπεριαλιστικών
κέντρων. Γιατί δεν θα παραμείνει
δέσμιά τους. Τα πράγματα μπο-
ρούν να κινηθούν από την άρση
της πολιορκίας της Γάζας και την
επανεξέταση της συμφωνίας εξα-
γωγής φυσικού αερίου στο Ισραήλ
με επιδοτούμενες τιμές μέχρι την
αναθεώρηση του καθεστώτος διέ-
λευσης των πλοίων από το Σουέζ,
την επαναδιαπραγμάτευση των
συμφωνιών του Καμπ Ντέιβιντ και
την αμφισβήτηση των διαρθρωτι-
κών προγραμμάτων του ΔΝΤ και
της Παγκόσμιας Τράπεζας. Βάσει
αυτού καθορίζουν τις αντιδράσεις
κοστούμι και θα συνεχίσουν όπως
πριν, διαιρώντας τη λαϊκή αντιπο-
λίτευση. Αν η ευνοούμενη από το
καθεστώς αντιπολίτευση θα επικρα-
τήσει στις επόμενες εκλογές λόγω
της διαφθοράς, με το στρατό στο
παρασκήνιο (το παράδειγμα της
Τουρκίας) ή εάν μια πραγματική
πολιτική και κοινωνική επανάσταση
θα αναδιοργανώσει ριζικά τη δομή
του πλούτου και της εξουσίας στην
Αίγυπτο. Θα εξαρτηθεί από την
κινητοποίηση των εργαζομένων,
τη συμμαχία τους με τους φτωχούς
αγρότες και τα μεσαία στρώματα
και την επιμονή στους στόχους της
εξέγερσης.
Όπως φαίνεται, αυτό που προέχει
είναι να μην επιτρέψει ο λαός να
«σβήσει η επανάσταση στα χέρια
του στρατηγού που του εμπιστεύ-
θηκαν την προστασία της», όπως
η Γαλλική, ή για να θυμηθούμε τη
ρήση του Μαρξ γιατί απέτυχε η
Κομμούνα του Παρισιού: το λάθος
της ήταν ότι δεν κινήθηκε προς τις
Βερσαλλίες και άφησε τους αντι-
πάλους της να αναδιοργανωθούν
και να αντεπιτεθούν.
(από διάφορες χώρες της Ευρώπης, από τις ΗΠΑ, από
την Αργεντινή, από την Ασία), που παρευρεθήκαμε
στο συνέδριο, στο Μοντρέιγ του Παρισιού, εγκρίθηκε
ένα ψήφισμα αλληλεγγύης απ’ όλες τις οργανώσεις
της αντικαπιταλιστικής ή επαναστατικής Αριστεράς.
Σε αυτή τη διεθνή συνάντηση ανακοινώθηκε η πρω-
τοβουλία του NPA και του SWP (Σοσιαλιστικού Ερ-
γατικού Κόμματος) από τη Βρετανία για μία σύνοδο
της ευρωπαϊκής αντικαπιταλιστικής Αριστεράς, τον
Ιούνη, στο Λονδίνο. Επίσης, το NPA, ειδικά μετά τις
εξελίξεις στην Αίγυπτο και την Τυνησία, σκέφτεται
να διοργανώσει μια μεσογειακή συνάντηση των ορ-
γανώσεων της αντικαπιταλιστικής Αριστεράς όλης
της περιοχής -προφανώς, όχι μόνο της ευρωπαϊκής
Μεσογείου, αλλά και της άλλης όχθης, που αυτή τη
στιγμή έχει πάρει φωτιά.
Ποια ήταν τα κρίσιμα ζητήματα που
απασχόλησαν το συνέδριο;
Τα κρίσιμα ζητήματα στο συνέδριο ήταν αυτά της
τακτικής του NPA. Έγινε πολλή συζήτηση για τη
δράση μέσα στα κινήματα, ενάντια στην πολιτική
Σαρκοζί και τη νεοφιλελεύθερη επίθεση στη Γαλλία
-η οποία παρεμπιπτόντως έχει λάβει πολύ μεγάλες
διαστάσεις. Στο Παρίσι βλέπεις τη φτώχια και την
απελπισία του κόσμου άμεσα πια. Αλλά σε αυτά τα
ζητήματα υπήρξε ομοφωνία.
Εκεί που υπήρξαν διαφωνίες ήταν στα ζητήματα της
εκλογικής τακτικής. Η απερχόμενη ηγεσία –η οποία
Αυτό το ζήτημα δεν έχει ξεκαθαρίσει ούτε από την
πλευρά του κόμματος του Μελανσόν, αλλά ούτε και
από το Κ.Κ. Και, από αυτή την άποψη, πραγματικά
νομίζω ότι η ηγεσία του ΝPA έχει δίκιο που επιμένει
στην ανεξάρτητη πορεία της. Διότι, αν θυμηθούμε
τις συζητήσεις που προηγήθηκαν π.χ. της ίδρυσης
του ΣΥΡΙΖΑ εδώ στην Ελλάδα, ένα από τα κεντρικά
θέματα που έμπαινε -και υπάρχει και στην ιδρυτική
διακήρυξη και στις επόμενες συζητήσεις- ήταν η
απόρριψη της κεντροαριστεράς. Αυτό, δυστυχώς,
στη Γαλλία δεν είναι κατακτημένο από τις ηγεσί-
ες των κομμάτων που βρίσκονται στο Μέτωπο της
Αριστεράς.
Θέματα για την Ε.Ε. συζητήθηκαν;
Όχι, υπήρξε μεγάλη έλλειψη αυτής της συζήτησης.
Αυτό έκανε εντύπωση και σε μένα. Νομίζω ότι,
στη Γαλλία, κλείνουν αυτό το ζήτημα με κάποιες
πολύ γενικές φόρμουλες. Κατά τη γνώμη μου, αυτό
δεν θα είναι εφικτό στη συγκυρία που διαμορφώ-
νεται, στην προοπτική, δηλαδή, του Συμφώνου
Ανταγωνιστικότητας που από τις 25 Μάρτη θα
ισχύσει σε όλη την Ε.Ε. Σίγουρα θα υποχρεωθούν
να ανοίξουν αυτή τη συζήτηση. Έχοντας, λοιπόν,
συνείδηση αυτής της πραγματικότητας, νομίζω
ότι το «στέλνουν» ως κεντρικό θέμα στη συζήτη-
ση της ευρωπαϊκής αντικαπιταλιστικής Αριστεράς
που, όπως προανέφερα, προγραμματίζεται για τον
Ιούνη, στο Λονδίνο.