MALZEME-

ŞEKİL SEÇİMİ

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Tasarımda Malzeme Seçimi
• Tasarımda malzeme seçimi; sadece malzeme
özellikleri dikkate alınarak yapılır, şekil dikkate
alınmaz.
• Mekanik tasarım; malzemeyi olduğu kadar şekli
(biçimi) belirlemeyi dekapsamaktadır.
• Parça yada yapılar , şekillendirilmiş
malzemelerdir.
• Şekil 1’de malzeme-şekil ilişkisi verilmiştir.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
Malzeme-Şekil İlişkisi

Şekil 1 Malzeme – Şekil ilişkisi

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN
EKER
 Malzeme Verimi
• Malzeme verimi, şekil - malzeme kombinasyonu
ile elde edilir .
• Belirli yükleme durumlarında, kesitin biçimi önem
kazanmaktadır.
• Şekil (biçim) bir değişken olduğunda, bazı
performans indislerinde şekil yada biçim faktörü
olarak isimlendirilen bir terim ortaya çıkar.
• Mekanik dayanım, genelde malzemenin biçim ile
olan kombinasyonudur.
• Parça üzerindeki yüklemeler genellikle eksenel,
eğme yada burulma şeklindedir.
• Bir bağlantı parçası eksenel yükleri taşırken, kiriş
eğilme momentlerini, şaft burulma momentini,
kolon ise basma yükünü taşır.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Şekil 2 Yükleme şekilleri

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
• Eksenel gerilmede, şekil değil kesit alanı önem
kazanmaktadır. Aynı alana sahip bütün kesitler
aynı yükü taşırlar.
• Eğilmede ise farklıdır yani, içi boş yada I-kesitli
kirişler aynı kesit alanına sahip farklı şekilli kiriş
ile kıyaslandığında daha iyi dayanıma sahiptirler.
• Burulmada da kesit alanı önemli olmayıp, şekil
önem kazanmaktadır. Diğer bir deyişle, örn.
Dairesel tüpler, içi dolu ve I- kesitli biçimli
olanlara kıyasla dayanım açısından daha iyidirler.
• Dayanım artışına etki eden önemli faktörlerden
biri şekil faktörüdür.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Şekil Faktörü
• Şekil (biçim)faktörü ‘’ Φ ‘’ simgesi ile
gösterilir, boyutsuzdur ve şekle bağlıdır.
• Şekil faktörü, her yükleme durumunda diğer bir
deyişle modunda kesit şeklinin verimini ölçer.
Diğer bir deyişle, şeklin veya biçimin yapısal
kazancını ifade eder.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Şekil Faktörü
• Rijitliğin Esas Olduğu Tasarımlarda Şekil
Faktörü :
Kirişlerin elastik bükülmesi için şekil faktörü : Φ e B
olarak alınır.
• Şaftların elastik burulması için ise şekil faktörü :
Φ e T olarak alınır.
• Burada,
• B : eğme,bükme
• T : burulma e : elastik

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
• Dayanımın Esas Olduğu ( Plastik Akma yada
Kırılmanın İstenmediği) Tasarımlarda
Şekil Faktörü :

• Kirişler için şekil faktörü : Φ f B

• Şaftlar için şekil faktörü : Φ f T
• İçi dolu dairesel kesitli çubuk için ; Φ e B , Φ e T,
Φf B ve Φ f T olarak ifade edilen dört şekil
faktörü de 1’e eşittir.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Elastik Uzama ve Burulma

• Eksenel yüklemede verilen yük altında, bağlantı parçasının uzaması

veya payandanın kısalması kesitin alanına bağlı olarak verilir. Şekil
faktörü dikkate alınmaz.

Kesit şekline bağlı şekil faktörleri Çizelge 1 de verilmiştir

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Çizelge 1 Kesit şekline bağlı olarak şekil faktörleri

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Çizelge 1 Kesit şekline bağlı olarak şekil faktörleri

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Çizelge 2 Kesit şekillerine göre alan momentleri

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Şekil 3 de de gösterildiği gibi mekanik verimlilik, malzeme ve makroşekil
kombinasyonundan elde edilir

Malzeme Makroşekil Şekillendirilmiş malzeme (φ)

Şekil 3 Malzeme ve makroşekil kombinasyonu

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Standart Kesitlerin Verimi

• Kirişler, şaftlar ve kolonlar için standart kesitler

genellikle prizmatik dir.
• Prizmatik şekillere;kolaylıkla
haddeleme,ekstrüzyon, çekme, sürekli çekme
(kompozitlerden sürekli imalat yöntemiyle çubuk,
boru gibi sabit kesitli parçalar yapma) ve testere
ile kesme gibi işlemler uygulanabilir.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Standart Kesitlerin Verimi

• Prizmatik kesitler; içi dolu, tüp yada kutuda

olduğu gibi kapalı boşluk yada açık boşluk ( örn.
I-, U-, L- kesit ) şeklinde olabilir.
• Şekil 4 de ise aynı şekilde ancak boyutları farklı
olan dikdörtgen ve I-profiller için şekil faktörleri
görülmektedir.
• Şekil 5 de prizmatik şekillerin
sınıflandırılması görülmektedir.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Şekil 4 dikdörtgen ve I-profiller için şekil faktörleri

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Şekil 5 Prizmatik şekillerin sınıflandırılması
08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN
EKER
 Şekil Faktörleri İçin Malzeme
Limitleri
• Verilen malzemelerin şekil faktörlerini oluşturan
sınırlar; imalat şartlarından, bölgesel burulmaya
kadar her şey olabilir.
• Örn. Çelik çekilerek ince çeperli boru elde
edilebileceği gibi, haddeleme, katlama yada
kaynak yöntemleriyle de şekillendirilerek verimli
I- kesitli parçalar üretilebilir.
• Böylece de şekil faktörü, genelde 5 gibi yüksek
değerine ulaşabilir.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Şekil Faktörleri İçin Malzeme
Limitleri
• Tahta kolaylıkla şekillendirilemez. Örn. teknoloji
sayesinde kontroplak, teorik olarak boru yada I-
kesitli şekle getirilebilir ancak pratik olarak bu
şekillerin verilmesi oldukça zordur. Bu nedenle de
şekil faktörünün 5 den fazla olması nadirdir.
• Burda etken üretim kısıtlamalarıdır. Aynı sorunlar
kompozitl esaslı ince et kalınlığına sahip
parçaların eldesinde de karşımıza çıkmaktadır

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Şekil Faktörü Üst Limitleri
• Çizelge 3 de malzemeye bağlı basit şekiller için
şekil faktörünün üst limitleri verilmiştir.
• Şekil verimi için üst limitler çok önemlidir.
• Üst limitler, hafif yapıların tasarımı için bellidir.
• Hafif yapılarda malzeme miktarı en aza
indirilmelidir

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Çizelge 3 Şekil faktörlerinin üst limitleri

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Şekil İçeren Malzeme İndisleri

• Belli bir yükleme biçiminde,malzeme ve kesit

şekline bağlı olarak performansın maksimum
olabilmesi aşağıda verilmiştir.
• Bağlantı parçasının eksenel gerilmesi

Bağlantı parçasının hasar olmaksızın

taşıyabileceği yük, sadece kesit alanına bağlı olup
kesit şekli önemli değildir.

Bütün kesit şekillerinde minimum ağırlıkta rijitlik

için malzeme indisi;

M = E / ρ olarak alınır.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Kirişlerin Elastik Eğilmesi
• Kiriş için, rijitlik ve uzunluk spesifik olduğundan
kütlesi de minimum olmalıdır.
Aynı şekilli kirişler için şekil faktörü sabittir. Bu
durumda malzeme indisi

M = E 1/2 / ρ
değerinin maksimum olmasıdır.
• Eğer kesit biçimleri ve üretildikleri malzemeler
farklı ise, hem rijit hem de çok hafif kiriş için
şekil faktörü de dikkate alınarak malzeme
indisinin en büyük değeri alınır.
[E ΦeB ] 1/2
M = ------------
ρ

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Şaftların Burulması
• Aynı yol şaftların elastik burulmasında da izlenir. Kesit
biçimleri ve malzemeleri farklı iki şaft üretilecek ve bunlar
birbiri ile karşılaştırılacaksa en iyi malzeme –şekil faktörü
kombinasyonu malzeme indisinin en büyük olduğu
değerdir.
[ ΦT e E ]
M = ---------------------
ρ

olarak alınır.

• Kayma modülü G, Young modülüne yakındır.

Pratikte
G= 3 / 8 E

olarak alınır.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Kiriş ve Şaftlarda Hasar
• Kiriş,eğilme zorlamasına maruz kaldığında belli bir yük altında hasar görmemelidir ve
kütlesi de minimum olmalıdır. Kiriş şekli dikkate alınmadığında ,

M= σ 2/3 / ρ değeri maksimum olmalıdır.

σf , malzemenin hasar dayanımıdır.

• Hasarsız kirişte en iyi malzeme- şekil kombinasyonu için malzeme indisi maksimum
olmalıdır.
( Φf B σf ) 2/3
M = ---------------------
ρ

• Şaftlarda ise aynı yol izlenir. Performansın maksimum olabilmesi için aşağıda verilen
malzeme indisinin maksimum değeri alınır.

( ΦT f σf ) 2/3
M = ----------------------------
ρ

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
Mikroskobik ve Mikroyapısal Şekil
Faktörü
• Malzemenin mikroskobik yapısı; onun şekil alabilirlik.
yoğunluk, sertlik, tokluk gibi özelliklerini etkiler. Mikro
yapısal yada mikro yapı şekil faktörü şekil faktörü ‘’ ψ ‘’
indisi ile verilir. Makroskobik şekil faktörü ise ‘’ Φ ‘’ indisi ile
verilir. Şekil 5 de verimli yapılar ( parçalar)için
makroskobik şekil ile mikroskobik şekil bir arada
alınmalıdır.

Şekil 5 Yapının verimini sağlayan makroskopik şekil ile kombine edilebilir.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN
EKER
• Malzeme ve şeklin birlikte seçimi; bir çok yöntemle örn.
hesaplama ve malzeme seçim diyagramı kullanılarak
yapılabilir..
Çizelge 4 de hafif, rijit kiriş için malzeme ve şekil seçimi
verilmiştir.

Çizelge 4 hafif, rijit kiriş için malzeme ve şekil seçimi

Φmax. : müsaade edilen maksimum şekil faktörü

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
• Şekil 6 da ise hafif ve rijit kiriş için malzeme seçiminde
faydalanılması gereken malzeme seçim diyagramı
verilmektedir. Aynı yöntem şaftlar için de uygulanır.

Şekil 6 hafif ve rijit kiriş için malzeme – şekil seçim diyagramı

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN
EKER
 Şekil 7 hafif, dayanıklı kiriş için malzeme - şekil seçimi diyagramı

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
• Çizelge 5 de şekil faktörü tanımları verilmektesir.

Çizelge 5 Şekil Faktörü tanımları

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
Planörlerin Kanat Ana Kiriş Malzemesinin
Seçimi
• Fonksiyon: Kanat ana kirişleri
• Amaç : Minimum kütle
• Kısıtlar : Belirlenmiş rijitlik ve belirli uzunluk

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 •Çizelge 6 Şekil Faktörü İndisleri

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
• Çizelge 6 dikkate alınarak malzeme indeksi

olarak alınır. Hesaplamalarda indeksin en büyük değeri alınmalıdır.

• Malzeme seçim diyagramı yardımıyla malzeme seçimi yapılırsa;

Eşitliklerini dikkate almak gerekir.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
• Kanat ana kiriş malzemeleri Çizelge 7 de toplu olarak verilmiştir.

Çizelge 7 Kanat ana kiriş malzemeleri

Al boru için şekil faktörü φ = r / t = 20 iken CFRP için φ = 10 dur.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN
EKER
• Planörlerin Kanat Ana Kiriş Malzemesinin
Seçimi
• Son 20 yıldır gelişmekte olan karbon – fiber
teknolojisi pazarda yerini almaktadır.
• Alüminyum halihazırda kullanılmaktadır Ancak en
iyi seçim CFRP ( karbon fiber takviyeli plastik)
dir. Çünkü , şekil faktörü φ = 10 olduğundan
kanadın performansını arttırır.

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Malzeme – Şekil Faktörü Sözlüğü
• Shape factor : şekil faktörü
• Tie : bağlantı parçası, kayıt, çubuk
• Beam : kiriş
• Shaft : şaft, mil
• Column : kolon
• Failure : hata, bozukluk
• Tensile load : eksenel yük
• Bending moment : eğilme momentleri
• Torson : burulma
• Compression : basma, sıkıştırma
• Macroshape : makro şekil
• Shaped material : şekillendirilmiş malzeme
• Stiffness : rijitlik, katılık
• Yield strength : akma dayanımı
• Fracture : kırılma

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
 Malzeme – Şekil Faktörü Sözlüğü
• Buckling : eğilme, burkulma
• Closed-hollow : bir tarafı kapalı delik
• Open-hollow : açık delik
• Circular : dairesel
• Rectangular : dikdörtgen biçiminde
• Complex : karmaşık, grift
• Hot rolled : sıcak haddelenmiş
• Cold rolled : soğuk haddelenmiş
• Softwood : testere ile kesilmiş yumuşak ağaç ( çam )
• Pulruded GFRP : sürekli çekilmiş cam fiber takviyeli plastik matrisli
kompozit
• Taxonomy : sınıflandırma bilimi
• Attribute : vasıf. Nitelik
• Structural steel : yapı çeliği
• CFRP : karbon lif takviyeli plastik matrisli kompozit
• GRFP : cam lif takviyeli plastik matrisli kompozit

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER
Kaynakça
Ashby,M.F. ‘’ Materials Selection In Mechanical Design’’,Second
Edition,ISBN 0 7506-4357 9

08.04.2009 Prof.Dr.Ayşegül AKDOĞAN

EKER