MGMP BAHASA JAWA KURIKULUM 2013

KABUPATEN KLATEN EDISI REVISI 2016

WIDYA BASA 3
BUKU PENDAMPING PASINAON BASA JAWA KANGGE SISWA SMA / MA

KUNCI JAWABAN

2019

UJI KOMPETENSI 1
1. E.
 2. C. Serat Wulangreh anggitane Pakubuwana IV
3. B
4. D
5. E
6. B
7. E
8. A
9. B
10. D
11. E
12. A
13. B
14. C
15. B
16. C
17. E
18. A
19. D
20. D

Uraian
1. Basa ing tembang macapat iku basa pinathok, tegese ana pathokan utawa paugerane,
yaiku guru gatra, guru lagu lan guru wilangan.

2. Pathokane tembang Kinanthi:

a. Guru gatra :6
b. Guru wilangan: 8 – 8 – 8 – 8 – 8 – 8
c. Guru lagu :u–i–a–i–a–i

3. Gancaran tembang Kinanthi pupuh Wedhatama pada 16

Kaya mangkono iku (kaya kang diandharake ing pada sadurunge) wong kang wis
ginaris nampa kanugrahan saka Gusti. Mula ta, anakku, bisoa nintingi omongan-omongane
wong sakiwa tengenmu. Yen wis bisa, pikolehe yaiku mangerteni bebuden becik kang
manggon ing lair lan batine.

4. Pupuh Kinanthi Wedhatama ngemot wewarah iki: (Modul kaca 10)

a. Urip kudu tansah eling lan waspada (mawas dhiri), tumrap pepalang, saru siku,
bebendhu, lan pacobaning urip.
b. Sing taberi anggone angulah lantiping ati, tegese tansah ngasah rasa pagrasa
(‘kepekaan perasaan’), supaya bisa tanggap sasmita, bisa amaknani kedadeyan-
kedadeyan kang lumaku ing sakiwa tengene.
c. Bisoa eneng lan ening. Eneng tegese ngakehi meneng, nenepi saka gumebyare
donya. Ening tengese wening, tansah ngudi weninge pikir. Tuladhane kanthi
ngibadah lan nyebut asmane Gusti.
d. Aja gampang kegodha hawa nepsu (tan njurungi ing kahardan).
e. Kudu bisa ngilangake penyakite ati, yaiku iri, dhengki, srei, panasten (gampang
nesu). Aja jail usil, ngganggu tentreme uripe wong liya, apa maneh nganti gawe
larane ati utawa milarani wong liya. (Tan dahwen pati open, tan panasten nora
jail,)
f. Aja seneng umuk, dhuwur omonge nanging cupet kawruhe.
 g. Aja wedi ngugemi budi pekerti luhur, sanajan ana sing nyulayani. Tegese, kudu
bisa ngilangake sangga runggi, mangu-mangu (‘keragu-raguan’) nalika arep
tumindak becik, sanajan ana sing ora seneng marang tumindak becik mau. Kudu
wani ngugemi bebener.
h. Nuladha marang kabecikan, upamane marang para leluhur utawa wong kang
wus pikoleh kanugrahane Gusti.

5. a. Carane nulis cakepan tembang macapat kang becik:

1). Milih tema utawa underaning perkara kang arep digawe cakepan. Pamilihe
tema kajumbuhna marang sasmita lan watake tembang Kinanthi yaiku
seneng, tresna, asih, mituturi. Lumrahe tembang Kinanthi kanggo menehi
pitutur lan crita rasa tresna asih.
2). Ngrakit tembung-tembung dadi ukara saben gatra, kanthi paugeran guru
wilangan lan guru lagu.
3). Ngrakit gatra-gatra sabacute nganti tekan 6 gatra (jumbuh marang guru
gatra), kanthi runtut ukarane lan uga surasane.

b. Tuladha Kinanthi anggitan dhewe, tema: Pendidikan

Dadya lakumu muridku
Bekti marang yayah wibi
Luru ngelmu marang dwija
Angulah budi pakarti
Nglakoni dhawuh agama
Ngudi urip kang sejati

UJI KOMPETENSI 2
1. D
2. A
3. B
4. B
5. C
6. D
7. C
8. E
9. C
10. C
11. B
12. A
13. B
14. B perlambang = pepindhan
15. A
16. E
17. B
18. B ngrahita = nyana = ngira
19. A Janji jujur mesthi bias mujur
20. B “Ngelmu iku luwih pangaji, ajine tanpa tandhing, tandhingna klawan arta, arta
iku gampang sirna.”
Uraian
1. Geguritan yaiku rumpakan utawa karangan kang awujud syair utawa puisi Jawa
gagrag anyar, kang ora pinathok paugeran tartamtu, nanging ora ninggalake rasa
kaendahan.

2. Carane maca geguritan kanthi endah:

1). Milih geguritan kang jumbuh klawan swasana
Tegese geguritan kang dipilih kudu dijumbuhake marang papan, swasana, lan
sapa wae kang ngrungokake nalika geguritan iku diwaca.
2). Mbedhah isine geguritan
Supaya bisa maca kanthi ekspresi lan penghayatan kang pas, kudu dingerteni
luwih dhisik kepriye mungguh isine geguritan iku.
3). Sinau cara pamacane tembung
Sarehne tembung kang ana geguritan iku tembung pinilih, tembung endah kang
kadhang kala wis arang-arang dianggo ing basa padinan, mula sadurunge maca
geguritan kudu dijingglengi dhisik tembung mbaka tembunge.
4). Gladhen maca geguritan kanthi migatekake wicara, wirama, wirasa lan wiraga.
Sawise wis dimangerteni isi lan cara pamacane tembung, bisa dibacutake
gladhen maca geguritan kanthi wutuh. Maca geguritan becike maca endah
utawa maca ekspresif. Kudu dibedakake karo nalika maca wacan gancaran
utawa nalika omong-omongan saben dina. Becike kanthi migatekake wicara,
wirama, wirasa, wiraga.

3. Kang diarani wirama, wicara, wiraga, lan wirasa, yaiku:

a. Wicara
Wicara tegese kang gayutan karo carane micara. Nalika maca geguritan
pangucapane kudu cetha, ora kemrungsung, pamedhote ukara digatekake
amrih ora ngowahi rasa kang dikarepake pangripta.
b. Wirama
Wirama yaiku migatekake dhuwur – cendhek, alon – bantere swara
kajumbuhake marang isine geguritan. Lamun maca geguritan tema
perjuwangan pamacane kudu sora, beda karo nalika maca geguritan kang
nyeritakake kesusahan, pamacane kudu alon lan sareh.
c. Wirasa
Wirasa tegese gegayutan karo rasa pangrasa. Nalika maca geguritan rasa kang
kalairake dening pamaca kudu jumbuh karo isine geguritan, kayata rasa sedhih,
seneng, kuciwa, greget.
d. Wiraga
Wiraga tegese gegayutan karo solah bawa lan obahe awak nalika maca
geguritan. Nalika maca geguritan soalh bawa lan obahe awak kudu digatekake
amrih bisa maca kanthi ekspresif. Tuladhane, obahing mripat, tangan, sikil, lsp.

4. Jinise purwakanthi:
a. Purwakanthi swara : ukara kang runtut swara (vokal)
b. Purwakanthi sastra : ukara kang runtut aksarane (konsonan)
c. Purwakanthi lumaksita : ukara kang runtut tembunge; tembung pungkasan ing gatra/
ukara sepisan, dadi wiwitan ing gatra/ukara sabanjure
 5. Basa rinengga yaiku basa kang migunakake rerenggan ‘hiasan’, uga diarani basa sastra, basa
endah ‘bahasa puitis’. Basa rinengga digunakake karya sastra kaya dene tembang lan
geguritan.

6. Piwulang sajrone geguritan “Bumi Nandang Lara”:

Kahanane bumi saya suwe saya rusak, mula awake dhewe kudu preduli, kudu gelem melu
ngrumat bumi. Aja serakah ngeruk kaya ing njero bumi, amarga yen bumine rusak, manungsa
uga bakal nandang kacilakan.

7. Mangkene carane nulis geguritan kang becik.

1). Pilihen tema kang jumbuh mring panemumu utawa narik kawigatenmu.
2). Ngrakit ukara kanthi migatekake diksi, purwakanthi, lan unsur-unsur geguritan
liyane.
3). Basa ing geguritan ora kaiket paugeran pinathok (guru gatra, guru lagu, guru
wilangan).
4). Ukara ing geguritan kawangun ringkes, mentes, nanging ora ninggalake rasa
kaendahan.
5). Supaya narik kawigatene pamaca, bisa digunakake teknik tipografi.

8. Teknik tipografi yaiku cara nulis geguritan kanthi nata larik-larik utawa tetembungan
ing geguritan amrih bisa maujud pola, motif, utawa gambar tinamtu.
Tuladha : (-karya siswa-)

9. (-karya siswa-)

10. (-karya siswa-)

UJI KOMPETENSI 3
1. C
2. E
3. B
4. A
5. B Ukara lajer mapan ing pungkasaning paragraf.
6. B Panyandra busana manten tuladhane teks deskripsi kang nyata.
7. D Selop warni cemeng
8. C
9. A
10. B
11. EOra becik nganggo busana kang mobyor, becike kang prasaja wae.
12. BKlambi kang digambarake arane atelah.
13. A
14. B
15. D
16. B
17. C
18. A
19. B
20. A
URAIAN
1. Wacan deskriptif yaiku wacan kang ngambarake kanthi cetha babagan sawijining barang
(objek) utawa kahanan, kanthi ancas supaya wong kang maca bisa pikoleh gambaran
cetha saka objek mau nganti kaya-kaya bisa nonton langsung objek iku.

2. Tetengere wacan deskriptif

1). sajrone teks nggambarake sawijine objek, barang, utawa kahanan.
2). anggone nggambarake bisa nganggo gegambaran kang dirasakake dening panca
indriya, tuladhane, kepriye wangunane, kepriye wujude, kepriye ambune, kepriye
rasane, kepriye suwarane.
3). sawise maca teks, bisa pikoleh gambaran nyata lan cetha babagan objek kang
dirembug.

3. Bab kang kudu digatekake nalika gawe wacan deskriptif yaiku: (1) nalika nemtokake
tema lan topik kudu kang dingerteni tenan dening penulis, (2) ukara-ukara disusun kanthi
cetha lan trewaca supaya bias menehi gambaran kang sanyatane marang wong kang
maca.

4. Urutan nulis teks deskriptif:

a. Nemtokake undheraning perkara kang arep ditulis.
b. Nglumpukake katrangan ngenani perkara kang arep ditulis.
c. Milah-lan milih katrangan mau, endi wae kang arep ditulis ing wacan.
d. Nyatet cengkorongan karangan, amrih wacan kang ditulis bisa runtut.
e. Ngrembakakake cengkorongan mau dadi paragraf kang becik.
f. Neliti saben ukara lan paragraf, supaya dadi karangan kang utuh lan padu.

5. (-karya siswa-)

6. Ajining raga saka busana tegese, aji apa orane uwong kuwi bisa disawang saka
sandhangane lan carane nganggo sandhangan. Mula nalika nyenyandhang kudu ngati-ati,
ora nglirwakake adat ketimuran, adab, lan unggah-ungguh.

7. Nalika nganggo busana kudu migatekake trep-trepane nganggo busana, unggah-ungguhe,

kang prasaja wae, uga trep marang kahanan, tegese: papan kang arep ditekani, kepriye
swasanane utawa acarane, lsp.

8. Wong nyandhang (nganggo sandhangan) iku dadi sarana mangun manungsa njaba –
njero (lair lan batin), mula kudu dijumbuhake karo trep-trepane panganggon, dijumbuhke
karo derajat lan pangkat kang diduweni.

9. (panemune siswa)

10. (panemune siswa)

UJI KOMPETENSI 4
1. B
2. A
3. B
4. C
5. D
6. B
7. E
8. A
9. C
10. B
11. D
12. C
13. A
14. C
15. C
16. E
17. A
18. C
19. B
20. E

URAIAN

1. Wacan eksposisi yaiku wacan kang ngandharake utawa menehi katrangan ngenani
sawijining perkara (topik) kanggo menehi informasi utawa kabar marang wong kang
padha maca. Wacan eksposisi mbudidaya supaya bisa njembarake kawruh utawa
wawasane wong kang maca.

2. Tetengere wacan eksposisi

a. njembarake kawruh wong kang maca
b. ditulis adhedhasar kasunyatan/nyata
c. sifate obyektif

3. Carane nulis teks eksposisi

a. Nemtokake undheraning perkara (topik) kang arep ditulis.
b. Nglumpukake katrangan/ informasi ngenani perkara kang arep ditulis.
c. Milah-lan milih katrangan mau, supaya kang ditulis iku informasi kang bener.
d. Nyatet cengkorongan karangan, amrih wacan kang ditulis bisa runtut.
e. Ngrembakakake cengkorongan mau dadi paragraf kang becik.
f. Neliti saben ukara lan paragraf, supaya dadi karangan kang utuh lan padu.

4. Jinise wacan eksposisi:

a. eksposisi definisi
b. eksposisi proses
c. eksposisi tetandhingan
d. eksposisi klasifikasi
e. eksposisi sebab – akbibat

5. (karya siswa)

6. (karya siswa)

7. (panemu siswa)
8. Wangsalan yaiku unen-unen kang surasane saemper cangkriman, kang batangane
utawa candhakane iku dadi wose rembugan ing ukara inti. Dadi kanggo mangerteni
karepe ukarane, kudu ngerti apa batangane bedhekan ing wangsalan.

9. Wangsalan rangkep yaiku wangsalan kang sajrone saukara surasa bedhean punjul saka
siji.
a. Jenang sela, wader kali sesonderan, apuranta sedaya lepat kawula.
(jenang sela = apu → apuranta, wader kali sesonderan= sepat → lepat)
b. Petis manis, sarining kaca benggala, aja ngucap yen durung weruh ing rasa.
(petis manis = kecap → ngucap, sarining kaca bengala= ruh → weruh)

10. (karya siswa)

UJI KOMPETENSI 5
1. A
2. D
3. A
4. B
5. C
6. D
7. C
8. B
9. C
10. E
11. –
12. B “Lunga saka desa menyang kutha saprelu luru pangupa jiwa diarani … urbanisasi”
13. C “Kutha praja nagara Indonesia yaiku … Jakarta.
14. B
15. E
16. D
17. B
18. A
19. A Basa jawa iku asset budaya lan asset ekonomi
20. A Seminar kang ngrembug eksistensi basa jawa ing jaman saiki

PENILAIAN AKHIR SEMESTER 1

1. D
2. B
3. C
4. E
5. A
6. E
7. A
8. B
9. C
10. D
11. D
12. B
13. D
14. A
15. D
16. A soca = mripat
17. C
18. C
19. E
20. D
21. D (tembung “gemi” diambali)
22. B
23. B
24. D
25. D
26. A jene = kuning
27. B
28. C
29. A
30. B
31. A
32. C
33. C
34. D
35. C
36. A
37. A
38. A
39. E Aku didhawuhi ibu tuku lenga klentik ong warung
40. C Roning mlinjo sampun sayah nyuwun ngaso