Sportska forma

Mirza Demir, prof.

SPORTSKA FORMA
SPORTAŠA

Kakanj, 2008.god.
 Sportska forma

1. Šta je sportska forma ?

Sportska forma je idealno stanje vodećih bazičnih, specifičnih, situacionih parametara

treniranosti koje osigurava postizanje najvećih rezultata na najvažnijim takmičenjima u
godini.
Sportska forma je takvo stanje organizma sportaša koje uz dodatne intervencije omogućava
visoke rezultate u toku cijelog ciklusa treninga tokom cijele takmičarske godine.
U stručnoj literaturi mogu se naći različite definicije sportske forme, ali im je zajedničko da
osnovu sportske forme čini harmonično jedinstvo svih komponenata koje omogućuju najviši
nivo specifične radne sposobnosti. Shodno tome, sportska forma predstavlja harmonično
jedinstvo optimalne /najbolje/ pripremljenosti svih relevantnih i dominantnih osobina,
sposobnosti i karakteristika sportista koji su sadržani u jednačini specifikacije i od koji zavisi
postizanje najvećeg sportskog učinka, pod određenim uslovima i u željenom trenutku.

Sportska forma1 predstavlja najveći poduhvat sportskih dostignuća subjekta u određenom

sportu.
Sportska forma 2 je stanje sportaša koje se karakteriše sposobnošću za postizanje vrhunskih
sportskih rezultata u dužem vremenskom periodu i čestim sudjelovanjima na takmičenjima.
Sportska forma 3 je stanje treniranosti koje omogućava sportašu najuspješnije nastupanje na
takmičenjima.
Sportska forma 4 je stanje sportaša u etapi razvijene treniranosti kada je on pripremljen za
postizanje najvećih sportskih rezultata.On naglašava etape razvoja sportske forme. Kaže da se
forma može više puta postizati u dužem vremenskom periodu.
Sportska forma 5 je stanje maksimalne spremnosti za sportska dostignuća u koju sportaš
dolazi nakon odgovarajuće pripreme na svakom novom stepenu usavršavanja.
Sportska forma 6 je visoki nivo pripremljenosti sportaša koja dozvoljava sudjelovanje na
takmičenjima. Sportsku formu treba postići na početku takmičarskog perioda, zatim je treba
povećavati i dostići najviši nivo na najvažnijem takmičenju u toku godine.

Osnovni pokazatelj nivoa sportske forme su rezultati postignuti u realnim uslovima

sportskih takmičenja.
Da bi se dublje i na detaljniji način mogla definirati i analizirati sportska forma,
neophodno je upoznati se sa sljedećim njenim komponentama i elementima:

zakonitostima razvoja sportske forme,

upravljanjem sportskom formom, i

metodama određivanja sportske forme.

Zakonitosti razvoja sportske forme su bazirane na dosadašnjim istraživanjima, koji su se

pokazali u neposrednoj praktičnoj aktivnosti relevantnim, a oni se ogledaju u tome, da postoje
periodi kada je sportista u stanju takve pripremljenosti, da može postizati dobre sportske

1
Buaže 1939.god.
2
Krestovnikov 1957.god.
3
Ozolin 1953.god.
4
Letunov 1962.god.
5
Matvejev 1964.god.
6
Ozolin i Homenkov 1974.god.
 Sportska forma

rezultate, kao i kada on gubi tu sposobnost. Shodno tome, u procesu razvoja sportske forme,
postoje tri međusobno povezane faze:

faze ulaska u sportsku formu,

faze održavanja sportske forme, i

faze privremenog gubitka sportske forme.

Fazu ulaska u sportsku formu karakteriše postepeno povećanje pojedinačnog nivoa svih
primarnih osobina, sposobnosti i karakteristika sportista, a završava se početnim formiranjem
sportske forme, kao jedinstvenog /integralnog/ sistema antropološkog statusa sportiste. Ova
faza odgovara pripremnom periodu godišnjeg ciklusa treninga.

Fazu održavanja sportske forme odlikuje relativna stabilizacija sportske forme, kao
sistema primarnih antropoloških sposobnosti i karakteristika, koja obezbjeđuje postizanje
sportskih rezultata, i iz tih razloga, potrebno je voditi računa o neizbježnim oscilacijama
sportskih rezultata koji se javljaju, s jedne strane zbog učestvovanja na takmičenjima
različitog nivoa /zavisno od značaja takmičenja/, a s druge strane, periodičnim endogenim
oscilacijama funkcionalnog stanja organizma.

Ova faza odgovara takmičarskom periodu u godišnjem ciklusu treninga.

Faza privremenog gubitka sportske forme se karaktriše promjenom smjera adaptacionih

procesa, odnosno, prelazak organizma na oporavljajući nivo, kao i slabljenje i djelimično
prekidanje veza koje su stabilizovale ranije stečenu sportsku formu. Ova faza odgovara
završnom ili prelaznom periodu godišnjeg ciklusa treninga.

Upravljanje sportskom formom se vrši sa ciljem da se sportista dovede do optimalne

pripremljenosti u željenom trenutku, pri čemu, s jedne strane, mora postojati model
hijerarhijske strukture antropoloških sposobnosti i karaktreistika sportista za dotičnu sportsku
granu, a s druge strane, što veći broj povratnih informacija o nivou tih sposobnosti i
karakteristika u određenim etapama sa priprema za važnija takmičenja za određenog sportistu.

Jedan makrociklus /godišnji i polugodišnji/ ima zadatak da najviši nivo sportske forme
usmjeri upravo na period kada se prema kalendaru takmičenja održavaju najvažnija
takmičenja.U toku godišnjeg /polugodišnjeg/ trenažnog procesa smjenjuju se tri perioda.Prvi
period /pripremni/ ima zadatak da sportistima osigura dobru i kompleksnu pripremu za razvoj
sportske forme, za vrijeme drugog perioda /takmičarskog/ obezbjeđuje najprije sticanje, zatim
očuvanje forme, kao i njena realizacija kroz sportska takmičenja, dok se u toku trećeg perioda
/prelaznog/ vrši obnova adaptacionih mogućnosti organizma sportiste.

Iz navedenog se može zaključiti , da su u stvari pojedini periodi i ciklusi povezani stadijumi

procesa upravljanja razvojem sportske forme.Usmjereni utjecaj na razvoj sportske forme u
okviru pojedinih perioda i ciklusa, kao i njihovo sveukupno mijenjanje /kako skraćenjem tako
i produženjem/, moguće je samo u izvjesnim granicama, jer su njihova trajanja, s jedne strane,
uslovljena različitim periodičnim ritmičkim promjenama kod čovjeka, a sa druge strane,
zavise od niza konkretnih uslova /nivoa pripremljenosti sportista, individualnih karakteristka
sportiste, karakteristika sportske grane ili discipline, kalendara takmičenja itd./.
 Sportska forma

Najkritičniji momenat upravljanja sportskom formom predstavlja zadnji mezociklus

/takmičarski/, u kome se odvija takmičenje, a u okviru ovoga mezociklusa zadnji mikrociklus
/takmičarski/, kao i dani neposredno prije takmičenja u okviru mikrociklusa, gdje forma
dolazi do izražaja na kraju mezociklusa 7.

Metode određivanja sportske forme nije tako jednostavno primjeniti, s obzirom da se

sportski rezultati u raznim sportskim granama i disciplinama drugačije vrijednuju, što
kokretno znači, da je mnogo jednostavnije određivati i pratiti sportsku formu u sportovima
gdje se rezultati brojčano vrednuju /metri, sekunde, kilogrami/.

Posebno je teško odrediti nivo sportske forme u sportskim igrama, s obzirom da se u tim
sportovima sportska forma pojavljuje kao zajednički pokazatelj vrijednosti /kooperativnosti/
cijele ekipe, gdje je vrlo teško vrijednovati nivo i doprinos pojednca.U svakom slučaju,
prilikom određivanja nivoa sportske forme, treba pronaći metode, koje se oslanjaju na
pokazatelje koji su proizašli iz nekih objektinih mjernih analiza i mogu se brojčano iskazati
/kvantifikovati, objektivizirati/.

2. Karakteristike sportske forme

Sportska forma odražava karakteristike funkcionalnog stanja sportaša.

Proces treninga je transformacioni proces u kome se putem izbora vježbi i opterećenja
mijenjaju stanja sportske forme. Sportska forma i sportski trening su međusobno zavisni
pojmovi, a nisu identični.
Karakteristika za sportsku formu je da se optimalna sportska forma može postići i
održavati u toku jedne godine samo u određenom intervalu vremena. To u nekim sportovima
može biti jednom godišnje, dva, tri pa i četiri puta.
Optimalna sportska forma kod nogometaša se može postizati najbolje jednom godišnje.
Sportska forma ima svoju godišnju uslovljenost, tj. ne može se biti više godina u stanju
optimalne sportske forme.

STANJE SPORTSKE FORME

ULAZAK U SP. FORMU OPTIMALNA SP. FORMA PRIVREMENI GUBITAK SP. F.

Sportski trening -- transformacioni proces

PRIPREMNI PERIOD TAKMIČARSKI PERIOD PRELAZNI PERIOD

Dakle, za ulazak u sportsku formu odgovoran je pripremni period, za stabilnost sportske

forme odgovoran je takmičarski period, a za privremeni gubitak sportske forme odgovoran je
prelazni period.

7
Upravo u ovom mezociklusu moguće su najveće greške, naročito promjenom uslova treninga, koji se dešavaju
za vrijeme organizovanih zajedničkih priprema, gdje se malo vodi računa o individualnim sposobnostima
sportista /ustaljeni režim života i treninga/, o dostignutom stepenu adaptiranosti organizma, tako da dolazi do
disharmonije prijašnjih i novih utjecaja, što može da prouzrokuje suprotni efekat tj. smanjeni trenažni učinak.
 Sportska forma

3. Program razvoja stanja sportske forme

Sportsku formu treba tempirati tako da bude optimalna pred početak takmičarskog perioda
i da se takva održi u toku takmičarskog perioda /to je najteži za to treba mnogo znanja i
iskustva/.
U vrhunskom nogometu razvoj i održavnje sportske forme nogometaša odgovara jedna
takmičarska sezona tj. dvije spojene polusezone.
Kada su spojene dvije polusezone onda je laše održati stabilnost sportske forme.
Zakašnjela sportska forma je vezana za programiranje opterećenja /neusklađenost
opterećenja i psihološke karakteristike pojedinca/.
Sportska forma je vezana opštim zakonitostima za specifične pojedine sportske grane i za
karakteristike podinaca.
Ima pojedinaca koji brže ulaze u sportsku formu ali je ona nestabilna, a ima pojedinaca
koji teže ulaze u sportsku formu ali kada je postignu, onda je duže održavaju, a ima
pojedinaca koji u vijeme takmičarskog perioda protiv slabijih protivnika ispoljavaju sportsku
formu, a protiv jačih protivnika je ne ispoljavaju i obrnuto.
Minumum vremena koji je potreban za ulazak nogometaša u optimalnu sportsku formu je
šest sedmica u pripremnom periodu, gdje je veoma važno da se dobro rasporede faze
pripremnog perioda.

Poseban značaj u ispoljavanju sportske forme ima motivacija igrača.

Ako je sportska forma dobro građena kroz pripremni period i ako je dobro stabilizovana,
ne mora značiti da će imati pozitivan utjacaj u takmičarskom periodu, zbog toga što neki
vanjski faktori mogu izbaciti jednog ili više igrača iz sportske forme kao npr. problemi u
porodici, bolest ili smrt bliske osobe itd.
Sportsku formu može poremetiti i nesportski život /što je čest slučaj u našim ligama/,
neadekvatni odnosi u klubu, odnosi na relaciji igrač – trener i dr.
Kada završi takmičarska sezona, dolazi do izlaska ekipe iz sportske forme. Osnovni
kriterij da se karakteriše sportska forma je da se ocijeni kakva je bila stabilnost pojedinca za
vrijeme takmičarske sezone.
Sportska forma u toku takmičarskog perioda ne mora biti adekvatna postignutim
rezultatima, to znači, da ekipa može biti na dnu tabele, a bila je u sportskoj formi, protivnici
su bili bolji.
Na kraju takmičarskog perioda potrebno je izvršiti analizu sportske forme, da se utvrdi
kakva je bila stabilnost sportske forme u takmičarskom periodu 8.

Temelj za razvoj sportske forme je visoka treniranost.

8
To je najdelikatniji problem trenera u našim ligama.
 Sportska forma

Programiranje orijentacione krivulje opterećenja je jedna od vodećih komponenata koje

osigurava optimalan razvoj sportske forme.

I faza – u ovoj fazi radi se aerobna /bazna/ izdržljivost, snaga i fleksibilnost.

II faza – u ovoj fazi radi se brzinska izdržljivost, eksplozivnost /skočnost, okretnost/,
koordinacija i brzina.
III faza – u ovoj fazi dolaze utakmice, a mogu i krajem druge faze.
 Sportska forma

U drugoj fazi pripremnog perioda veoma važno pravilo je probijanje plafona 9.

To je glavni uslov za ulazak u sportsku formu. U ovom treningu treba da bude
maksimalno opterećenje (100%).
Ovaj trening se odrađuje krajem druge faze na prelasku u treću fazu pripremnog perioda.

9
To je najjači trening u pripremnom periodu.
 Sportska forma

U programiranju sportske forme potrebno je voditi računa o tri zavisne stvari:

a) poznavanje opće zakonomjernosti u razvoju sportske forme u sportu,

b) poznavanje specifičnosti razvoja sportske forme u pojedinoj sportskoj disciplini,
c) poznavanje karakteristika pojedinca i upoznavanje specifičnosti razvoja sportske forme
koji se nalazi pod stručnim tretmanom.

Kompletan proces dizanja, održavanja i padanja sportske forme, postaje složeniji, ako je
ispresijecan nizom važnih ili manje važnih takmičenja. U tom slučaju vrši se konstrukcija
mezociklusa sa skraćenim trajanjem (oko 3 sedmice) ili se sportska forma regulira u okvirima
mikrociklusa.

To je slučaj u nekim sportovima (sportske igre), gdje se takmičenja održavaju iz sedmice u

sedmicu, tako da je nužno izvršiti rangiranje takmičenja (ako je protivnik bolji ili je
takmičenje važnije, sportsku formu je potrebno tempirati upravo za taj termin takmičenja) i u
tu svrhu potrebno je sačiniti poseban takmičarski plan koji treba da se zasniva
nazakonitostima periodizacije treninga i bioritmičkih oscilacija, tj. u oscilacijama radne
sposobnosti organizma.

Potrebno je imati u vidu, da glavna takmičenja zauzimaju centralno mjesto prilikom

konstrukcije sportskog treninga, s obzirom da se prema njima prilagođava i sama
periodizacija treninga.
Optimalnije je da se kalendar takmičenja prilagođava periodizaciji, ali je praksa pokazala da
je u većem broju slučajeva obrnuto, odnosno da se peiorizacija prilagođava kalendaru
takmičenja, što može imati veoma loših posljedica.

S obzirom da se obaranje opterećenja (period tajpera) računa unazad od dana važnog

takmičenja, veoma je važno kakav će se način obaranja opterećenja primijeniti. U praksi se
primjenjuje više načina obaranja opterećenja:

klizajući, sa postepenim obaranjem obima (ekstenziteta) opterećenja postepeno raste

intenzitet opterećenja.

stepenasti, obaranje se vrši putem naizmjeničnih smjenjivanja treninga većeg i ili
manjeg opterećenja (trening većeg ekstenziteta sa manjim intenzitetom i ili trening
manjeg ekstenziteta sa većim intenzitetom), ali sa izrazitom tendencijom globalnog
smanjenja ukupnog volumena opterećenja, i

ubrzani, (tzv. ''mini tajper''), koji se primjenjuje ako nema dovoljno vremena za
potpuni tajper (2 velika, odnosno glavna takmičenja su vremenski suviše blizu).
 Sportska forma

Smatra se da se tajper može koristiti samo 2-3 puta godišnje, odnosno toliko puta koliko se
sportista može dovesti u vrhunsku sportsku formu.

Postepeno obaranje opterećenja vrši se u tri faze:

prva faza, traje od početka posljednjeg trenažnog ciklusa do 14. dana prije glavnog
takmičenja (trenažna opterećenja se smanjuju za oko 50%),

druga faza, traje od 14. do 7. dana prije glavnog takmičenja (opterećenja se smanjuju
još za 25%), i

treća faza, traje od 7. do 3. dana prije glavnog takmičenja.

Posebnu pažnju izaziva treća faza tajpera, u kojoj se mora vršiti programiranje trenažnog
rada za svakog sportistu posebno. U sportskim igrama se primjenuje tzv. ''generalni tajper' za
cijelu godinu, ali se individualnim specifičnostima pridaje posebna pažnja, što znači da je
potrebno obezbjediti primjenu sredstava i metoda treninga koji isključivo odgovaraju
pojedincima.

Opći naglasak u ovoj trećoj fazi treninga je na strogoj specijalizaciji takmičarskog

programa, sa primjenom takmičarskog (većeg) intenziteta, uz znatno smanjenje ekstenziteta
opterećenja ( za polovinu i više vremena). Npr. Da se započne rad sa takmičarski intenzitetom
(trka, igra i dr.), ali se nakon određenog vremena takav rad prekida i po pravilu se nikada ne
sprovodi do kraja. Na takvim treninzima vrijeme se ne mjeri, rezultati se ne vrijednuju i ne
saopštavaju, tako da se stvara jedna vrsta tzv. ''gladi'', odnosno iščekivanja i radoznalosti za
momenat koji treba da se dogodi na glavnom takmičenju.
 Sportska forma

4. Komponente sportske forme

Tehnička
pripremljenost

Psihološka Taktička
pripremljenost pripremljenost

Sociološka
pripremljenost SPORTSKA Teorijska
(prilagođavanje na FORMA pripremljenost
mikrokolektiv)
SPORTAŠA

*Integralna
pripremljenost
sportaša za Vanjski činioci i
takmičenje Kondicija okolina
(funkcionalno-
motorička
priprememljenost)

*Integralna pripremljenost – veza između svih pripremljenosti

 Sportska forma

5. Literatura

Matveev, L.P. (1966.). Problemi periodoizacije sportskog treninga. Beograd: Jugoslovenski

zavod za fizičku kulturu.
Malacko, J., Rađo, I.: Tehnologija sporta i sportskog treninga, Fakultet sporta i tjelesnog
odgoja, Sarajevo, 2004.
Malacko, J.: Osnove sportskog treninga, FFK, Beograd, 2000.
Rađo, I. i saradnici: Antropomotorika, Pedagoška akademija, Mostar, 2000.
Zahorjević, A. (1972.). Sportska forma, Beograd: NIP Partizan.

Mirza Demir, profesor sporta i tjelesnog odgoja

Sportska forma

Mirza Demir