ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Δ’ ΕΞΑΜΗΝΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ

ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΦΩΤΕΙΝΗ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΠΑΡΡΗ ΜΑΡΙΑ-ΧΡΙΣΤΙΝΑ, ΑΕΜ: 9112

ΠΑΤΕΛΑΚΗ ΜΑΡΙΑ, ΑΕΜ: 9003

1
 Περιεχόμενα

Έργο του Paul Klee……………………………………………………………………………………………….. 3

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ……………………………………………………………..................................4
- Ποιο θέμα επιλέξαμε………………………………………………………………………………………………4
- Εισαγωγή στη διδασκαλία της τέχνης στην προσχολική εκπαίδευση…………..........4-5

Β. ΤΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ……………………………………….............................5-9

- Βασικά στοιχεία του έργου…………………………………………………………………………………….5
- Βιογραφία και πληροφορίες συγκεκριμένου έργου…………………………………………….6-7
- Περιγραφή του έργου……………………………………………………………..................................8
- Στοιχεία – κλειδιά, τα βασικά στοιχεία του έργου……………………………………………….8-9

Γ. ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ…………………………………...........................9-10

- Αιτιολογία επιλογής του συγκεκριμένου έργου………………………………………………………9
- Γενικούς και ειδικούς στόχους του προγράμματός μας…………………………................10

Δ. ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ……………………….....................................11-15

- Αναπαραγωγή- παρουσίαση του έργου………………………………………………………..……..11
- Σχεδιασμός του προγράμματος……………………………………………………………………….11-15

Ε. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……...................................................................................16
- Έντυπη…………………………………………………………………………...…………………………………….16
- Ηλεκτρονική………………………………………………………………………....................................16

2
RED BALLOON ( PAUL KLEE)

3
Α. Εισαγωγικά

1) Διαλέξαμε ένα έργο του Paul klee το Red Βalloon που απεικονίζει γεωμετρικά
σχήματα. Επιλέξαμε το συγκεκριμένο θέμα ώστε τα παιδιά να έρθουν σε επαφή με
τα γεωμετρικά σχήματα και να γνωρίσουν αυτές τις μαθηματικές έννοιες με
ευχάριστο τρόπο. Τα γεωμετρικά σχήματα είναι κάτι οικείο που το συναντούν στην
καθημερινότητα τους. Επίσης το προτιμήσαμε, για να δουν τα παιδιά ότι υπάρχουν
πολλά είδη τέχνης και συγκεκριμένα η αφηρημένη τέχνη που δεν αναπαριστά
πραγματικές καταστάσεις αλλά περισσότερο συμβολικές. Ο καλλιτέχνης προσεγγίζει
αυτό που βλέπει με το δικό του τρόπο, εδώ με τα γεωμετρικά σχήματα. Τέλος με
αφορμή έναν πίνακα με γεωμετρικά σχήματα μπορούμε να κάνουμε διάφορες
δραστηριότητες μαζί με τα παιδιά.

2) Η τέχνη όσον αφορά στα μικρά παιδιά, μπορεί να τους προσφέρει μια
εσωτερική αίσθηση αποτελεσματικότητας και ελέγχου της ζωής.
Καθώς ασχολούνται με την καλλιτεχνική διαδικασία, τα παιδιά μαθαίνουν ότι
μπορούν να παρατηρήσουν, να οργανώσουν και να ερμηνεύσουν τις εμπειρίες
τους. Μπορούν να πάρουν αποφάσεις, να αναλάβουν δράση και να ελέγξουν τα
αποτελέσματα αυτών των ενεργειών. Μπορούν να δημιουργούν μορφή και νόημα
εκεί που προηγουμένως δεν υπήρχε τίποτα. Η καλλιτεχνική εμπειρία γίνεται πηγή
επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης τόσο για τα παιδιά όσο και για τους ενήλικες(
Arts Education Partnership 1998: 2). Επίσης τα παιδιά νοιώθουν ανακούφιση, ακόμα
και χαρά, όταν συνενώνουν σκέψεις, συναισθήματα, αντιλήψεις και κίνηση κατά τη
δημιουργία μιας ζωγραφιάς, ενός σχεδίου, μιας κατασκευής ή του επεισοδίου ενός
φανταστικού παιχνιδιού (Hohmann & Weikart 2002: 312)
Η Καλλιτεχνική Εκπαίδευση βέβαια συμβάλλει και στην ανάπτυξη πολλών
κοινωνικών και εκπαιδευτικών δεξιοτήτων. Οι τέχνες παίζουν κεντρικό ρόλο στη
γνωστική, κινητική, γλωσσική και κοινωνικό-συγκινησιακή ανάπτυξη. Οι τέχνες
παρακινούν και κεντρίζουν το ενδιαφέρον των παιδιών για τη μάθηση,
ενεργοποιούν τη μνήμη, το σχηματισμό εννοιών και προωθούν την κατανόηση,
ενισχύουν τη συμβολική επικοινωνία, προάγουν τις διαπροσωπικές σχέσεις και
παρέχουν τη δυνατότητα δόμησης συνεργατικού πνεύματος (Εταιρεία
Καλλιτεχνικής Εκπαίδευσης 1998: 5).
Σκοπός της Αισθητικής αγωγής δεν είναι να <<διδάξει>> ούτε σχέδιο, ούτε
ζωγραφική, ούτε άλλη καλλιτεχνική μηχανική απόκτηση ορισμένων δεξιοτήτων.
Θέλει να βοηθήσει τα παιδιά να εξωτερικεύσουν τις εμπειρίες, ιδέες και
συναισθήματα τους για την παραγωγή δημιουργικού έργου με διάφορους
εκφραστικούς τρόπους. Βασικό είναι να ενισχύσει τη φαντασία των παιδιών και τη
δημιουργικότητα τους, ώστε να κάνουν έργα δικά τους, πρωτότυπα και μοναδικά,
κάτι που θα τους βοηθήσει να βελτιωθούν και να αυτό εξελίσσονται. Επίσης να

4
αναπτύξουν μια ευαισθησία προς το ωραίο, γενικά προς τα καλλιτεχνικά
δημιουργήματα και να γνωρίσουν τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς του έθνους μας
αλλά και άλλων λαών. Παράλληλα τα βοηθάει να συνεργάζονται, μοιράζονται υλικά
και ιδέες μεταξύ τους για την επίτευξη κάποιου ομαδικού έργου. Αυτό έχει ως
αποτέλεσμα να κοινωνικοποιείται περισσότερο και να μάθει να ακούει, να
υπολογίζει τις απόψεις των άλλων και να δρα σε ένα μη ανταγωνιστικό περιβάλλον.
( Βιγγόπουλου Η. 1983)
Σχετικά με την καλλιτεχνική δημιουργία, κατά τη προσχολική ηλικία, πρέπει να
δίνεται έμφαση στην εξερεύνηση και στη χρήση υλικών. Πρέπει να υπάρχει
ελευθερία σχετικά με τι υλικά θα ασχοληθούν τα παιδιά. Τα θέματα είναι καλό να
τα επιλέγουν τα παιδιά τόσο στην ατομική, όσο και στην ομαδική δραστηριότητα.
Στη ζωγραφική τα παιδιά θα παίξουν με το χρώμα, με το σχέδιο, με τις μορφές, τα
σχήματα και τα υλικά που διατίθενται. Στο νηπιαγωγείο καλό είναι να υπάρχει
ποικιλία υλικών. Νερομπογιές, λαδομπογιές, κραγιόνια, μαρκαδόροι,
ξυλομπογιάδες και κραγιόνια. Επίσης πινέλα πιο σκληρά και χοντρά και διάφορα
είδη χαρτιών( λευκά χαρτιά εκτύπωσης, ρυζόχαρτο, γκοφρέ, ακόμα και εφημερίδες
και περιοδικά για κολάζ). Εκτός από τη ζωγραφική είναι η πλαστική, όπου τα παιδιά
έχουν την ευκαιρία να δημιουργήσουν σε τρεις διαστάσεις με υλικά εύπλαστα και
εκφραστικά, χωρίς να δυσκολευτούν να τα κατασκευάσουν και εύκολο να το
μετασχηματίσουν αν κάνουν ένα λάθος ή αλλάξουν γνώμη. Τέτοια υλικά είναι ο
πυλός, η πλαστελίνη και το ζυμάρι. Επίσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν υλικά που
έχουμε σπίτι μας και θα τα πετούσαμε, όπως καλαμάκια, σφουγγάρια, φελλός ή
υλικά από τη φύση, ξυλαράκια, πατάτες( για αποτυπώματα), φύλλα ( Ann S. Epstein
& Έλλη Α. Τρίμη 2005) κ.α.

Β. ΤΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΣ

1)

Τίτλος: Red Balloon ( Κόκκινο Μπαλόνι)

Δημιουργός: Paul Klee
Χρονολογία: 1922
Τεχνική: Κυβισμός
Περίοδο: Bauhaus
Είδος: Τοπίο πόλης
Υλικό: Λάδι - κιμωλία
Διαστάσεις: 31.1 x 31.7 cm
Μουσείο:  Solomon R. Guggenheim, New York, USA

5
2) Α.

Βιογραφία

O Paul Klee γεννήθηκε στις 18

Δεκεμβρίου του 1879, στο
Münchenbuchsee, κοντά στην Βέρνη
της Ελβετίας, το δεύτερο παιδί του
Hans Klee, ενός γερμανού δασκάλου
μουσικής. O Paul Klee σαν παιδί είχε
ταλέντο όχι μόνο στην ζωγραφική
αλλά και στην μουσική. Ξεκίνησε την
εκπαίδευσή του ως ζωγράφος το
1898, όταν πήγε στο Μόναχο για να
σπουδάσει σχέδιο και ζωγραφική για
τρία χρόνια. Τα πρώτα έργα
του είναι κυρίως φτιαγμένα από χαρακτικά και μελάνι, σχέδια που αποκαλύπτουν
την επίδραση της Francsico de Goya. Το 1911, ο Klee επέστρεψε στο Μόναχο και
ασχολήθηκε με το γερμανικό εξπρεσιονιστικό. Ανήκε σε μια ομάδα Der Blaue Reiter,
η οποία είχε ιδρυθεί από τον Wassily Kandinsky και Franz Marc εκείνο το έτος. Ο
Καντίνσκι και ο Klee έγιναν φίλοι και ως μεγαλύτερος καλλιτέχνης ήταν μια πηγή
ενθάρρυνσης για τον Klee . O Klee επίσης επηρεάστηκε από τον κυβισμός του Pablo
Picasso και ο George Braque. Το 1914 άλλαξε η ζωή και η καριέρα του Klee, όταν
επισκέφθηκε την Τυνησία. Το Αφρικανικό φως ξύπνησε τις αισθήσεις των
χρωμάτων του και κατά τη διάρκεια της παραμονής του, απέσπασε σταδιακά το
χρώμα από τη φύση βάζοντάς τα στα έργα τέχνης του. Μέχρι το 1915, Klee
χρησιμοποιούσε αφηρημένες μορφές και σύμβολα για να εκφράσει διάφορα
θέματα από την ποίηση, τη μουσική, τη λογοτεχνία και τη φαντασία του. Η
εκφραστική ποιητική του γλώσσα, τα εικαστικά σύμβολα που περιλαμβάνουν βέλη,
γράμματα, μουσική σημειογραφία, αρχαία ιερογλυφικά και μαύρες γραμμές. Τα
θέματά του αποκαλύπτουν την κλίση του προς το φανταστικό και το στοχαστικό.
Κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο σουρεαλισμός ανακάλυψε τις πειραματικές
τεχνικές του Klee που υποδηλώνουν έναν τρόπο που το μυαλό συνδυάζει
ετερόκλητα αντικείμενα στα όνειρα. Το 1920, ο Walter Gropius κάλεσε τον Klee να
ενταχθεί στο διδακτικό προσωπικό του σχολείου Bauhaus της αρχιτεκτονικής και
βιομηχανικού σχεδιασμού, όπου ο φίλος του Wassily Kandinsky ήταν επίσης μέλος.
Υπήρξε αρχικά "δάσκαλος των μορφών" στο εργαστήριο της βιβλιοδεσίας, για έναν
περίπου χρόνο. Για το χειμερινό εξάμηνο, προετοίμασε μία σειρά διαλέξεων με
θέμα την καλλιτεχνική φόρμα, οι οποίες αργότερα εκδόθηκαν και σε μορφή
βιβλίου. Αργότερα, είχε την επίβλεψη των εργαστηρίων τοιχογραφίας και

6
υαλογραφημάτων. Σχεδόν τα μισά από τα 10.000 έργα τέχνης του είχαν
δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια των δέκα ετών που δίδαξε στο Bauhaus. Ο Klee ήταν
και μουσικός και έπαιζε συχνά το βιολί ως προθέρμανση για τη ζωγραφική. Η
ζωγραφική του είναι, για πολλούς, η μουσική δωματίου της σύγχρονης τέχνης. Ο
Klee, όπως και ο Kandinsky, δημιούργησαν έργα που θυμίζουν τις αρμονίες της
μουσικής μέσα από το χρώμα, τις γραμμές και την μορφή τους. Ο Klee άρχισε να
διδάσκει στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Ντίσελντορφ το 1931, αλλά απολύθηκε
από τη θέση αυτή λόγο της ναζιστικής κυριαρχίας. Όταν οι Ναζί δήλωσαν την τέχνη
του Klee «εκφυλισμένη» το 1933,ο Κlee επέστρεψε στην πατρίδα του την Βέρνη. Οι
κακουχίες και η σοβαρή πολιτική κατάσταση στην Ευρώπη αντικατοπτρίζονται στα
σκοτεινά χρώματα στα όψιμα έργα του. Ο Klee ταλαιπωρήθηκε από μια
εξουθενωτική αυτοάνοση νόσο που ονομάζεται σκληρόδερμα, η οποία είχε
διαγνωστεί μόνο μετά το θάνατό του. Το 1933, άρχισε να υποφέρει από την πάθηση
και καταπνίγεται δημιουργικά. Ο Paul Klee πέθανε στις 29 Ιουνίου 1940. Η φήμη
του αυξήθηκε σημαντικά τη δεκαετία του 1950 και η χρήση των σημάτων και των
σύμβολων ήταν ιδιαίτερά ενδιαφέρον για πολλούς καλλιτέχνες.

2) Β.

Το Red Balloon ήταν ζωγραφισμένο από τον Paul Klee το 1922. Η πολύχρωμη
απεικόνιση των γεωμετρικών σχημάτων που είναι σαν να αιωρούνται στον αέρα,
προσφέρουν μια μοναδική εικόνα. Το τοπίο της πόλης που είναι στο βάθος , με τις
αποχρώσεις του κόκκινου, κίτρινου, μπλε και πράσινου ζωντανεύει την εικόνα. Ο
Klee με τον τρόπο του τραβάει την προσοχή του ματιού στο μοναχικό κόκκινο
μπαλόνι που είναι στο κέντρο της εικόνας και αυτό το κάνει χρησιμοποιώντας το
σχήμα και τη μορφή.
Η φανταστική αρχιτεκτονική δομή και η ψευδαίσθηση των προοπτικών
χρησιμοποιούνται συχνά από Klee. Στο Κόκκινο μπαλόνι, υπάρχουν διαγώνια και
ορθογώνιες γραμμές που υπονοούν ένα είδος εσωτερικής αυλής. Paul Klee
εφαρμόζει την τεχνική του κυβισμού στο συγκεκριμένο σχέδιο. Τα απομονωμένα
σχήματα και η δυνατότητα να βλέπεις την εικόνα από διαφορετικά σημεία δίνουν
ζωή σε αυτό το αφηρημένο σχέδιο. Η χρήση του λαδιού και κιμωλία σε μουσελίνα
βοηθά να αναδείξει τα έντονα χρώματα και να δείξουν την τεχνογνωσία στη θεωρία
των χρωμάτων του Klee. Οι αιχμηρές γραμμές, τα φωτεινά χρώματα και τα
γεωμετρικά σχήματα δίνουν στο κόκκινο μπαλόνι μια δική του ζωή (από internet,
totally history). Η μεγάλη κόκκινη σφαίρα προτείνει ένα φεγγάρι στον νυχτερινό
ουρανό. Το κόκκινο μπαλόνι είναι μια απεικόνιση του αφηρημένου ύφους και της
δομής, ενώ η απροσδόκητη εικόνα του φαίνεται να ενθουσιάζει τους θεατές.
Αυτή η σύνθεση είναι βαμμένη σε ένα υπόστρωμα βαμβακερού υφάσματος από
ένα μίγμα από λεπτές γραμμές και χοντρές ίνες. Ο τραχιά υφή καμβά δίνει στα
χρώματα μεγαλύτερη ζωντάνια και δημιουργεί μια ψευδαίσθηση της διαφάνειας.

7
3)
Περιγραφή έργου

Το έργο του Paul Klee λέγεται το << Κόκκινο μπαλόνι>> και διαδραματίζεται σε
ένα τοπίο πόλης. Παρατηρούμε ότι αυτός ο πίνακας είναι γεμάτος έντονα χρώματα
και σχήματα. Τα χρώματα που χρησιμοποιεί είναι κυρίως κίτρινο, κόκκινο, πράσινο
και μπλε. Παίρνοντας αυτά τα χρώματα, κάνει πιο έντονες και πιο απαλές
αποχρώσεις. Τα χρώματα είναι κυρίως ανοιχτά, άλλοτε συγχέονται μεταξύ τους και
άλλοτε είναι ξεκάθαρα τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο. Σε κάποια σημεία τα
χρώματα κάνουν αντίθεση μεταξύ τους( καφέ-πράσινο-ροζ) και άλλοτε είναι
συγγενή χρώματα( κίτρινο-καφέ-πορτοκαλί-κόκκινο). Η πηγή χρώματος δεν
βρίσκεται μόνο στο κέντρο, αλλά εξαπλώνεται σε όλο το έργο. Έτσι δημιουργείται
ένα χαρούμενο κλίμα και δίνει στον θεατή μια αίσθηση γαλήνης και ηρεμίας. Δεν
είναι μια πόλη γκρίζα που ασφυκτιάς ζώντας εκεί. Το έργο αυτό είναι αφηρημένο
και συμβολικό. Ο καλλιτέχνης δεν θέλει να μιμηθεί και να αναπαραστήσει πιστά μια
πόλη όπως είναι στην πραγματικότητα αλλά μέσω των γεωμετρικών σχεδίων και
μορφών σχεδιάζει μια φανταστική-παραμυθένια πόλη μέσα από τα μάτια του.
Χρησιμοποιεί απλές γραμμές - τετράγωνα, παραλληλόγραμμα, τρίγωνα και
κύκλους. Τα περιγράμματα άλλοτε είναι πιο τονισμένα και άλλοτε όχι και οι
γραμμές είναι χοντρές και λεπτές. Τα σχήματα φαίνονται ολοφάνερα καθώς το έργο
αποτελείται από αυτά. Τα έχει τοποθετήσει έτσι ώστε να αναπαριστά μια πόλη. Τα
γεωμετρικά σχήματα που έχει χρησιμοποιήσει δεν είναι όλα στο ίδιο επίπεδο και
μέγεθος και μερικά από αυτά είναι αποκομμένα το ένα από το άλλο ενώ άλλα είναι
πάνω το ένα στο άλλο. Τα σχήματα που χρησιμοποιεί πιο πολύ είναι τα τετράγωνα
και τα ορθογώνια, αλλά ο κόκκινος κύκλος (μπαλόνι) είναι αυτός που βρίσκεται στο
επίκεντρο και τραβάει την προσοχή του θεατή, καθώς φαίνεται πολύ αληθοφανές
και είναι σαν να κινείται. Σχετικά με την προοπτική το έργο δεν έχει βάθος, γιατί τα
αντικείμενα που βρίσκονται πιο πίσω, δεν είναι μικρότερα σε μέγεθος. Επίσης τον
πίνακα μπορούμε να τον βλέπουμε από κάθε οπτική γωνία και μερικά από τα κτίρια
που έχει σχεδιάσει φαίνονται όλες οι πλευρές του.

4)

ΣΤΟΙΧΕΙΑ – ΚΛΕΙΔΙΑ

Τα βασικά στοιχεία του έργου Red Balloon έχουν να κάνουν με το πώς ο Paul Klee
χρησιμοποίησε το χρώμα, το φως, τη γραμμή, τα σχήματα, την προοπτική και τέλος
το χώρο. Το 1921 διδάσκει στο Μπαουχαους. Έχει ξεκαθαρίσει τελείως την
αμοιβαιότητα και την αλληλεπίδραση μορφής και περιεχομένου και είναι σε θέση
να εισάγει την αντίληψη του για τα καθαρά εικαστικά μέσα σε μια θεωρητική

8
διδασκαλία περί μορφής. Αναπτύσσει την επιφάνεια στο χώρο και αναζητάει όρους
ισορροπίας, που προσφέρει στον καλλιτέχνη εκπληκτικές εκφραστικές δυνατότητες.
Από τη γραμμή περνά στον τομέα της φωτοσκίασης και φτάνει στο χρώμα(Ρένα
Χατζηδάκη 1977).
Συγκεκριμένα τα χρώματα, είναι αντιθετικά και εκφραστικά σε διάφορους τόνους,
απλωμένα στην επιφάνεια του πίνακα. Υπάρχουν τα βασικά χρώματα κόκκινο,
κίτρινο μπλε και πράσινο που είναι έντονα και ανοιχτά αλλά και μαύρο. Τα χρώματα
που χρησιμοποιεί κατά κύριο λόγο δεν κάνουν μεγάλη αντίθεση, αλλά καλύπτουν το
ένα το άλλο με αρμονία και δημιουργούν σκιές. Το φως που υπάρχει στο
συγκεκριμένο πίνακα είναι φωτεινό και απλώνεται παντού αν και σε κάποια σημεία
είναι πιο έντονο και σε άλλα πιο αμυδρό. Ο στόχος του καλλιτέχνη είναι να εκφράσει
πιο πολύ νοητές καταστάσεις, την αρμονία για παράδειγμα, μέσα από τις αφηρημένες
φόρμες, με χαλαρά και ελεύθερα σχήματα. Οι γραμμές είναι χοντρές και λεπτές και
δημιουργούνται τονισμένα περιγράμματα σε κάποια σχήματα. Οι μορφές έχουν
διάφορα σχήματα, οι κατακόρυφες και οριζόντιες ευθείες διαιρούν το ζωγραφικό
πίνακα σε ορθογώνια, τρίγωνα και τετράγωνα διάφορων μεγεθών. Η φόρμα
αποδίδεται με γεωμετρικούς όγκους και επίπεδα. Τα αντικείμενα, σχέδια, κτήρια
ανταποκρίνονται σε μια νοητή παρά ορατή πραγματικότητα. Τα αντικείμενα έχουν
διαφορετικές διαστάσεις και όψεις με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλές οπτικές
γωνίες. Ο χώρος έχει καταργηθεί. Δεν υπάρχει μπρος – πίσω, μέσα – έξω, αλλά
υπάρχουν πολλαπλές προοπτικές. Η φόρμα και ο χώρος μέσα στον οποίο υπάρχει
συγχέονται. Ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί την επανάληψη της φόρμας , γεγονός που
δίνει την αίσθηση της κίνησης.
Ο Klee είναι φανερό ότι έχει επηρεαστεί από τον κυβισμό και την αφαιρετική
τέχνη, γιατί έχει ενσωματώσει πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά στα έργα του.
Εξάλλου επηρεάστηκε πολύ από τον Καντίνσκι και τον Picasso, και τα ταξίδια που
έκανε στην Τυνησία και την Αφρική τον έκαναν να αλλάξει τον τρόπο που έβλεπε
την ζωγραφική. "Ένας πίνακας" έλεγε "είναι απλώς μια γραμμή που βγήκε για
περίπατο". Στη συνέχεια περνούσε σε χρώματα και σκιές, προσθέτοντας και
αφαιρώντας πράγματα μέχρι να νιώσει ότι η δουλειά του βρισκόταν σε ισορροπία,
ότι ήταν "σωστή". 

 
Γ. ΣΤΟΧΟΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

1) Επιλέξαμε το συγκεκριμένο έργο γιατί ο Klee είναι ένας γνωστός ζωγράφος που
ασχολείται με τις παιδικές υδατογραφίες και εικονογραφήσεις και όχι μόνο. Τα
παιδιά μέσω της αφηρημένης τέχνης θα έρθουν σε επαφή με γεωμετρικά σχήματα.
Επίσης μπορεί να γίνει συζήτηση για το πως μπορεί σκέφτεται ένας καλλιτέχνης και
γιατί θέλησε να αποδώσει με αυτό τον τρόπο το έργο του. Μπορούμε να
μιλήσουμε στα παιδιά για την τεχνική του κυβισμού αλλά με απλά και λίγα λόγια.
Τα παιδιά θα αντιδράσουν θετικά, γιατί το θέμα είναι οικείο για αυτά, καθώς όλα

9
γνωρίζουν πως είναι μια πόλη. Τα χρώματα είναι λαμπερά και έντονα, με πολλές
αποχρώσεις κάτι που αρέσει στα παιδιά και τους τραβάει την προσοχή. Εξάλλου
υπάρχει ζωντάνια και μια κινητικότητα σε όλο το έργο του. Επίσης αυτός ο πίνακας
μας βοηθάει να κάνουμε αρκετές δραστηριότητες που θα αρέσουν στα παιδιά, από
ζωγραφιές και κατασκευές, που θα τα κάνουν να έρθουν σε επαφή και με
μαθηματικές έννοιες.

2)
Γενικοί στόχοι

Οι μαθητές θα εισαχθούν στο έργο του Paul Klee και θα έρθουν σε επαφή με την
αφηρημένη τέχνη. Θα εξετάσουν τη χρήση γεωμετρικών σχημάτων και χρωμάτων.
Επίσης θα καταλάβουν ότι παρατηρώντας απλά και καθημερινά πράγματα μπορούν
μαζί με τη φαντασία τους και την πρωτοτυπία τους να δημιουργήσουν κάτι το
ξεχωριστό και ωραίο. Όπως έκανε εδώ και ο Klee( δημιουργία μιας πόλης με
μπαλόνι).

Ειδικοί στόχοι

- Οι μαθητές θα δημιουργήσουν μια ευφάνταστη σκηνή χρησιμοποιώντας την

τεχνική του κολάζ, αποτυπώματα και δημιουργία τρισδιάστατης πόλης. Τα παιδιά
θα έρθουν σε επαφή με διάφορα υλικά. θα δουν ότι πολλά υλικά χρησιμοποιούνται
και στη καθημερινότητα τους(π.χ. σφουγγάρια, εφημερίδες, κούτες), κάτι το οποίο
μπορεί να μην είχαν σκεφτεί. Επίσης θα βάλουν τη φαντασία τους να δουλέψει και
θα διασκεδάσουν.
- Θα ενισχυθεί η λεπτή κινητικότητα, με τη χρήση ψαλιδιού, κόλλας και μπογιάδων.
- Τα παιδιά θα εισαχθούν σε νέους μαθηματικούς όρους π.χ. γραμμή , τρίγωνα,
κύκλοι, τετράγωνα και θα δουν ότι η γεωμετρία υπάρχει και στην τέχνη αλλά και
στην καθημερινότητα μας, καθώς όλα τα αντικείμενα έχουν συγκεκριμένα σχήματα.
- Θα γίνει αναφορά για τα βασικά χρώματα-μίξη , θα δοκιμάσουν ποικίλους
τρόπους χρωματισμού και θα πειραματιστούν αναμιγνύοντας τα βασικά χρώματα
ώστε να δημιουργήσουν καινούρια.
- Να κινηθούν στον χώρο που είναι διαθέσιμος και να εκφράσουν με
συναισθήματα πως νοιώθουν.
- Να δουν τις διαφορές Μέρας-νύχτας και να βάλουν στη σωστή σειρά τις εικόνες
με βάση το πρωί το μεσημέρι και το βράδυ.

Δ. Δομή και δραστηριότητες

10
1. Πριν έρθουν τα παιδιά στη σχολική τάξη, θα έχουμε τοποθετήσει στο χαλί στην
παρεούλα, μεγάλα τετράγωνα κομμάτια που θα έχουν αποτυπωμένο το έργο του
Paul Κlee. Τα τετράγωνα που θα είναι από χαρτί θα καλύπτουν όλο το χαλί και θα
είναι τοποθετημένα ώστε να φαίνεται ολοκληρωμένο το έργο του ζωγράφου. Δίπλα
θα υπάρχει ένα κόκκινο μπαλόνι με κορδόνι που θα το χουμε δέσει στο παγκάκι.
Επιλέγουμε να το παρουσιάσουμε με αυτόν τον τρόπο στα παιδιά γιατί, θα είναι
κάτι που δεν θα περιμένουν να δουν. Θα ενθουσιαστούν μόλις μπουν στην τάξη και
δουν το μπαλόνι αλλά και το έργο που έχουμε βάλει κάτω και καλύπτει μεγάλη
επιφάνεια. Θα μπορούν να πάνε από πάνω του, να κάτσουν πάνω σε αυτό και να
κοιτάξουν προσεχτικά κάθε τετράγωνο, θα μπορούν να το πιάσουν, να δουν τις
λεπτομέρειες του έργου και να πουν τι τους άρεσε. Αν θελήσουν, αφού το
παρατηρήσουν προσεκτικά θα μπορούν να ανακατέψουν τα κομμάτια και να το
φτιάξουν από την αρχή. Με αυτό τον τρόπο θα τραβήξουμε την προσοχή τους, τα
ίδια τα παιδιά θα συμμετέχουν ενεργά και θα ενδιαφερθούν.

2.

1η ΦΑΣΗ(προετοιμασία των παιδιών)

Στην αρχή θα μιλήσουμε με απλά λόγια για το τι είναι Τέχνη και πόσο σημαντική
είναι στη ζωή μας. Θα ρωτήσουμε τα παιδιά να μας πουν αν ξέρουν κάποια είδη
τέχνης, όπως η ζωγραφική, η γλυπτική, πλαστική και ποια τους φαίνεται πιο
ενδιαφέρον. Στη συνέχεια θα τους πούμε ότι σήμερα θα ασχοληθούμε με έναν
γνωστό πίνακα του Paul Klee που κατατάσσεται στον κυβισμό και στην αφηρημένη
τέχνη. Θα δούμε αν τα παιδιά γνωρίζουν κάτι για το συγκεκριμένο θέμα, ή αν έχουν
ακούσει ποτέ αυτές τις λέξεις. Θα διασαφηνίζουμε τις έννοιες που χρειάζονται για
την κατανόηση του θέματος, ώστε τα παιδιά να μπορούν να αναγνωρίσουν κάποιο
από αυτά τα χαρακτηριστικά σε έναν άλλο πίνακα του κατατάσσεται στον κυβισμό ή
στην αφηρημένη τέχνη. Θα δούμε αν τα παιδιά έχουν απορίες για αυτά που έχουμε
πει μέχρι τώρα και θα τις συζητήσουμε. Θα τους ενημερώσουμε ότι μετά την
περιγραφή του έργου θα κάνουμε διάφορες δραστηριότητες με βάση αυτό. Tέλος
μπορούμε να ψάξουμε με τα παιδιά, ή σε βιβλία σχετικά με την τέχνη ή στο internet
σχετικά με τη βιογραφία του καλλιτέχνη.
Όλη αυτή η διαδικασία μπορεί να κρατήσει από είκοσι λεπτά , λιγότερο ή
περισσότερο , αναλόγως το ενδιαφέρον των παιδιών και την προσοχή που δείχνουν.
Σε περίπτωση που δούμε ότι έχουν βαρεθεί και κουραστεί θα μειώσουμε το χρόνο
και θα ξεκινήσουμε πιο γρήγορα τις δραστηριότητες. Οι στόχοι αυτής της
διαδικασίας είναι να εισάγουμε τα παιδιά στην τέχνη με έναν διασκεδαστικό και
ανάλαφρο τρόπο. Δεν θέλουμε να τους <<βομβαρδίσουμε>> με πληροφορίες που
δεν θα καταλάβουν, δεν θα θυμούνται και δεν θα είναι προσιτές για την ηλικία
τους. Θα τους μιλήσουμε για πολύ βασικές έννοιες, ώστε να τους είναι οικείες και

11
να αναγνωρίζουν κάποιες από αυτές σε άλλα παρόμοια έργα. Αυτό που θέλουμε να
πετύχουμε είναι να δημιουργήσουμε ένα κλίμα ζεστό, που τα παιδιά να
ενδιαφέρονται και να έχουν απορίες, περιέργεια και θέληση να μάθουν νέα
πράγματα και να ενθουσιαστούν στην ιδέα ότι θα κάνουν κατασκευές.

2η ΦΑΣΗ(κυρίως μέρος)

Στην αρχή θα δείξουμε στα παιδιά το έργο του Klee (Red Balloon) και θα τα
ρωτήσουμε τι νομίζουν ότι θέλει να απεικονίσει ο καλλιτέχνης και τι βλέπουν, τι
φαντάζονται τα ίδια. Αφού τα παιδιά πουν τι πιστεύουν, θα τους περιγράψουμε τον
πίνακα, ως προς το θέμα αλλά και τον τρόπο που το εκφράζεται ο καλλιτέχνης. Θα
τους κάνουμε ερωτήσεις σχετικά με τον πίνακα. Για παράδειγμα, <<τι όνομα θα του
δίνατε>>, <<πως θα θέλατε να είναι μια φανταστική- ονειρεμένη πόλη>>, <<γιατί
πιστεύετε ότι ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε γεωμετρικά σχήματα>>, <<τι
παρατηρείτε σχετικά με το χρώμα σε αυτό τον πίνακα>>; κ.α. Τέλος θα τα
ρωτήσουμε τι τους άρεσε και τι τους έκανε εντύπωση στο έργο του Klee. Με βάση
τις απαντήσεις των παιδιών θα δώσουμε και έμφαση στις δραστηριότητες μας,
ρωτώντας και τα ίδια με τι προτιμούν να ασχοληθούν, εφόσον βέβαια αυτό θα έχει
σχέση με τον πίνακα που έχουμε διαλέξει.
Αυτή η διαδικασία μπορεί να κρατήσει από ένα εικοσάλεπτο και πάνω,
αναλόγως αν τα παιδιά ενδιαφέρονται για τη συζήτηση και έχουν να πουν πολλά.
Δεν θα πρέπει να διακόψουμε τη σκέψεις τους και να τα κατευθύνουμε σε μια
απάντηση. Το βασικότερο που θέλουμε να πετύχουμε είναι να κάνουμε τα παιδιά
να σχολιάσουν ένα έργο τέχνη με το πως το βλέπουν, να εκφράζουν και να
ανταλλάζουν τις απόψεις τους ελεύθερα χωρίς να κρίνεται αν η απάντηση τους
είναι σωστή ή λάθος, να υπάρχει δηλαδή ένας δημιουργικός διάλογος. Τέλος
βλέποντας τον πίνακα να μπορούν να σκέφτονται δημιουργικά και να έχουν ιδέες
και φαντασία για το πώς μπορούν ένα έργο τέχνης να το μετατρέψουν σε μια δικιά
τους δημιουργία.

Θα ξεκινήσουμε λοιπόν την πρώτη μας δραστηριότητα που θα έχει να κάνει με

μια ζωγραφιά ή κολλάζ. Θα δώσουμε στα παιδιά την ελευθερία να επιλέξουν τον
τρόπο που θα κάνουν τη ζωγραφιά. Θα βάλουμε πολλά υλικά σε ένα τραπέζι και τα
παιδιά θα επιλέξουν με ποια από αυτά θέλουν να ασχοληθούν. Βέβαια θα τους
έχουμε εξηγήσει πριν ότι θέλουμε να δημιουργήσουν μια ζωγραφιά που να μοιάζει
στα βασικά σημεία του πίνακα. Θα έχουμε τον πίνακα στο κέντρο της αίθουσας
ώστε να τον βλέπουν. Πρέπει δηλαδή να επικεντρωθούν στην επιλογή σχήματος
(γεωμετρικά) αλλά και στο χρώματα που θα χρησιμοποιήσουν (ζεστά/ δροσερά
χρώματα και αντιθέσεις χρωμάτων). Σχετικά με τα χρώματα θα τους αφήσουμε να
πειραματιστούν και στη συνέχεια μπορούμε να τους πούμε για τις μίξεις των
χρωμάτων. Για παράδειγμα ότι κίτρινο και μπλε μας κάνει πράσινο, άσπρο και
μαύρο γκρι, κόκκινο και άσπρο πορτοκαλί κ.α. Σχετικά με τα σχήματα τα παιδιά θα
τα σχεδιάσουν και θα δουν τα χαρακτηριστικά τους, θα παρατηρήσουν τις διαφορές
και τις ομοιότητες. Η δραστηριότητα αυτή θα διαρκέσει περίπου ένα μισάωρο.

12
 Οι στόχοι είναι να μάθουν και να πειραματιστούν τα παιδιά για τη μίξη
χρωμάτων και τα νέα χρώματα που μπορούν να δημιουργηθούν, καθώς και τις
αποχρώσεις τους. Επίσης να έρθουν σε επαφή με τις ιδιότητες των γεωμετρικών
σχημάτων και θα συγκρίνουν το ένα με το άλλο. Παράλληλα θα δουν ότι υπάρχουν
πολλές τεχνοτροπίες στην τέχνη και θα γνωρίζουν μερικές στην πράξη. Θα δουν
ποια είναι τα χαρακτηριστικά του κολλάζ, των αποτυπωμάτων και γενικά της
ζωγραφιάς με μπογιάδες. Τέλος, στο κόψιμο με ψαλίδι και στη χρήση πινέλου θα
εξασκήσουν τη λεπτή κινητικότητα τους.

Υλικά

Αν τα παιδιά επιλέξουν να κάνουν ζωγραφιά με μπογιάδες

▪ άσπρο χαρτί Α4 και πιο σκληρό χαρτί ( θα χρησιμοποιηθεί για τη βάση του έργου)
▪ νερομπογιάδες, τέμπερες, παστέλ, ξυλομπογιάδες
▪ πινέλα
▪ νερό

Αν τα παιδιά επιλέξουν να κάνουν ένα έργο με κολλάζ

▪ χαρτί γλασέ διάφορα χρώματα, χαρτί σκληρό ή άσπρο Α4
▪ εφημερίδες ή περιοδικά
▪ ψαλίδι
▪ κόλλα

Αν τα παιδιά επιλέξουν να ασχοληθούμε με την τεχνική των αποτυπωμάτων

▪ χαρτί Α4
▪ νερομπογιάδες
▪ πινέλο
▪ νερό
▪ σφουγκαράκια, πατάτες, φελλός κομμένα σε σχήματα (για τα αποτυπώματα)

Για τη δεύτερη δραστηριότητα θα κάνουμε μια κατασκευή, μια τρισδιάστατη

πόλη. Αυτή η δράση θα γίνει στην αυλή του σχολείου ώστε να υπάρχει αρκετός
χώρος. Θα πάρουμε αρκετές χάρτινες κούτες(ώστε να μπορούν να στερεωθούν και
να βάλουμε τη μια πάνω στην άλλη), άλλες μικρότερες και άλλες μεγαλύτερες και
τα παιδιά θα τις βάψουν με χρώματα. Τις μισές κούτες θα τις βάψουν με μουντά
χρώματα, μαύρο και γκρι. Αντίθετα, τις άλλες με ανοιχτά και ζωντανά χρώματα, με
κόκκινο, κίτρινο, πράσινο. Στις δεύτερες μπορούν να ζωγραφίσουν διάφορα
σχήματα και γραμμές και να αποτυπώσουν την παλάμη τους στις κούτες, να
ζωγραφίσουν δέντρα, ζώα και ότι άλλο χαρούμενο μπορούν να σκεφτούν. Όλη αυτή
η προετοιμασία θα διαρκέσει αρκετή ώρα, πάνω από ένα μισάωρο και θα κάνει τα
παιδιά να κατασκευάσουν από την αρχή κάτι δικό τους, όλα μαζί.
Όταν στεγνώσουν οι κούτες θα τοποθετήσουμε τις σκουρόχρωμες κούτες τη μία
πάνω ή δίπλα στην άλλη( πολυκατοικίες). Οι κούτες- σπίτια θα έχουν μικρή
απόσταση μεταξύ τους, τόση ώστε να χωράνε λίγα άτομα. Στη συνέχεις θα βάλουμε

13
μια μελαγχολική μουσική και θα πούμε στα παιδιά να κινηθούν στην μικρή, μίζερη
και άχαρη πόλη. Ο χώρος για να κινηθούν είναι περιορισμένος, δεν υπάρχουν
χρώματα και οι άνθρωποι δεν μιλούν ο ένας τον άλλο. Θα ζητήσουμε από τα παιδιά
να κινηθούν ανάμεσα στις πολυκατοικίες με το ρυθμό του μελαγχολικού
τραγουδιού, εκφράσουν τα συναισθήματα τους με τα χέρια τους, με τις εκφράσεις
του σώματος τους(κίνηση) και του προσώπου τους. Μετά από μερικά λεπτά ( πέντε)
λέει στα παιδιά να βγουν από τη θλιμμένη πόλη. Δίπλα από τη θλιμμένη πόλη, θα
φτιάξουμε μια νέα πόλη με τις πολύχρωμες κούτες. Η απόσταση των σπιτιών είναι
μεγάλη και τα παιδιά μπορούν να κινηθούν ελεύθερα. Στη μέση της πόλης θα
βάλουμε ένα κόκκινο μπαλόνι( έχει ζωγραφίσει ένα χαμόγελο πάνω) που το έχουμε
δέσει σε μια πέτρα για να μην φύγει( το τοπίο μοιάζει με τον πίνακα του Klee). Θα
βάλουμε μια χαρούμενη μουσική και θα πούμε στα παιδιά να μπουν στην
καινούρια πόλη. Τους ζητάμε να κινηθούν στην πολύχρωμη πόλη με το ρυθμό της
χαρούμενης μουσικής, να μιλούν και να αγκαλιάζονται το ένα με το άλλο. Να
εκφράσουν πάλι τα συναισθήματα τους, με εκφράσεις προσώπου, σώματος και
κίνησης (π.χ. χορός, τρέξιμο) αλλά και με ήχους( γέλια και φωνές). Αυτή τη δράση
θα την επαναλάβουν τουλάχιστον 2 φορές. Μετά θα ζητήσουμε από τα παιδιά να
μας πουν με λόγια πως αισθάνθηκαν στις δυο διαφορετικές πόλεις και ποια πόλη
τους άρεσε περισσότερο. Τέλος θα τα ρωτήσουμε ποια πόλη από τις δυο πιστεύουν
ότι έμοιαζε περισσότερο με τον πίνακα του Klee και σε ποια σημεία.
Η συνολική διάρκεια της δραστηριότητας αυτής, μαζί με την προετοιμασία και
τη συζήτηση θα διαρκέσει τουλάχιστον μια, μια και μισή ώρα, μπορεί και
περισσότερο. Οι στόχοι αυτής της δράσης είναι να κινηθούν τα παιδιά ελεύθερα
στο χώρο με τη συνοδεία μουσικής και να εκφράσουν τα συναισθήματα τους( λύπη,
χαρά, μοναξιά, άγχος, καταπίεση, ελευθερία) τόσο με λόγια όσο και με εκφράσεις.
Επίσης συνεργάζονται μεταξύ τους, έρχονται πιο κοντά, κοινωνικοποιούνται και
δημιουργούν με φαντασία και πρωτοτυπία, από κουτιά( απλά και καθημερινά
υλικά) μια τρισδιάστατη πόλη. Σκοπός μας είναι να διασκεδάσουν και να νιώσουν
ικανοποίηση και χαρά που έφτιαξαν το σκηνικό μόνα τους, να παίξουν με τα
χρώματα και τα σχέδια αλλά και να δουν ότι θα χρώματα μπορούν να επηρεάσουν
τη διάθεση τους.

ΥΛΙΚΑ

▪ χάρτινα κουτιά διαφόρων μεγεθών

▪ τέμπερες
▪ πινέλα
▪ κόκκινο μπαλόνι
▪ μουσικά κομμάτια( μελαγχολικό και χαρούμενο)

3η ΦΑΣΗ(κλείσιμο του προγράμματος)

14
 Η τρίτη δραστηριότητα που θα γίνει σχετίζεται με το έργο του Klee. Ψάξαμε και
βρήκαμε το έργο <<Red Balloon>> σε διαφορετικές αποχρώσεις κάθε φορά, πιο
φωτεινό, λιγότερο φωτεινό και πιο σκοτεινό. Έτσι σκεφτήκαμε να φωτοτυπήσουμε
το συγκεκριμένο έργο σε χαρτιά Α4 και να τα δείξουμε στα παιδιά. Έχουμε βάλει τα
τέσσερα χαρτιά ανακατεμένα στο χαλί στη παρεούλα και ζητάμε από τα παιδιά που
βρίσκονται γύρω της να βάλουν στη σωστή σειρά τις εικόνες, ώστε να φανεί πότε
είναι πρωί, πότε μεσημέρι, πότε απόγευμα και πότε βράδυ. Η δραστηριότητα θα
επαναληφθεί πολλές φορές, ώστε να δοκιμάσουν πολλά παιδιά. Στη συνέχεια θα
μιλήσουμε για τη χρονική ακολουθία της μέρας και της νύχτας, τι διαφορές
υπάρχουν(π.χ. ήλιος-φεγγάρι) και θα υπάρξει ένας διάλογος από τα παιδιά για το τι
κάνουμε κατά τη διάρκεια της μέρας(π.χ. το πρωί σηκωνόμαστε και πάμε σχολείο,
μεσημέρι τρώμε, απόγευμα παίζουμε, βράδυ κοιμόμαστε) . Η διάρκεια της θα είναι
σίγουρα ένα εικοσάλεπτο.
Στο τέλος της δραστηριότητας θα ρωτήσουμε τα παιδιά με τι ασχολήθηκαν
σήμερα, τι εντυπώσεις έχουν από τον πίνακα και τι τους άρεσε πιο πολύ. Θα
μιλήσουμε ξανά για τα χρώματα και τα σχήματα και για τη σπουδαιότητα της
τέχνης. Αν τα παιδιά συνεχίζουν να δείχνουν ενδιαφέρον και θέλουν να μάθουν
ακόμα περισσότερα πράγματα, μπορούμε να συνεχίσουμε αυτό το θέμα και την
επόμενη φορά. Ο στόχος της ανακεφαλαίωσης ολόκληρης της ημέρας, είναι να
δούμε αν τα παιδιά έμαθαν καινούρια πράγματα, αν μπορούν να τα θυμούνται και
αν πέρασαν καλά και με ενδιαφέρον τη μέρα τους.
Οι στόχοι για αυτή τη δραστηριότητα είναι να δουν τα παιδιά μέσα στο παιχνίδι,
τις διαφορές της μέρας με τη νύχτα και να μπορούν να τις ξεχωρίσουν, βάζοντας τα
με τη σωστή σειρά. Να συνδυάσουν ότι τα σκούρα χρώματα αντιπροσωπεύουν τη
νύχτα και τα ανοιχτά τη μέρα. Επίσης άλλος ένας στόχος είναι ότι συζητούν με τα
άλλα παιδιά πως περνούν τη μέρα τους και μιλούν για τα βιώματα και τις εμπειρίες
τους.

ΥΛΙΚΑ

▪ χαρτί Α4 με το έργο του Paul Klee <<Red Balloon>> σε διαφορετικές αποχρώσεις

Ε. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

15
ΕΝΤΥΠΗ

● Ann S. Epstein- Έλλη Α. Τρίμη (2005), ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΜΙΚΡΑ

ΠΑΙΔΙΑ, Αθήνα, Εκδώσεις Τυπωθήτω

● Βιγγόπουλου Η. (1983), Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ

ΣΧΟΛΕΙΟ, Αθήνα, Εκδώσεις Δίπτυχο

● ΡΈΝΑ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ (1977) , ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ 20ος ΑΙΩΝΑΣ,

Εκδώσεις Fabbri- Μέλισσα

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ

● Artrepublic http://www.artrepublic.com/biographies/50-paul-klee.html

● Totally History http://totallyhistory.com/red-balloon/

● wikipaintings visual art encyclopedia

http://www.wikipaintings.org/en/search/red%20balloon/1#supersized-search-202290

16