prof.

dr Dževad Bibić

2020/2021
Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Zahtjevi koji se postavljaju pred motorno ulje

 Podmazivanje svih pokretnih dijelova
 Podnošenje mehaničkih opterećenja kod dijelova koji prenose snagu (motorni i
razvodni mehanizam)
 Hlađenje svih toplotno opterećenih dijelova
 Zaštita od korozije
 Zaptivanje zazora između cilindra i klipne grupe
 Kompatibilnost sa svim materijalima, posebno zaptivnim prstenovima od
elastomera
 Postojanost
 Niska isparljivost
 Dobre viskozno – temperaturne karakteristike
 Ekološki prihvatljiv (recikličnost, biorazgradljivost, niska potrošnja)

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5-2

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Osnovni kriteriji za ocjenu kvaliteta motornih ulja

 hladni start motora (na hladni start motora utiče tip motora, viskoznost ulja i
njegova promjena sa temperaturom. Ukoliko je niži viskozitet ulja postojat će
povoljniji uslovi za lakše startanje motora, tj. ono će biti moguće na nižoj
temperaturi)
 potrošnja ulja (zavisi od tipa i konstrukcije motora; za jedan motor prvo dolazi do
pada potrošnje ulja u toku razrade motora, zatim blago raste u toku vijeka
motora i na kraju dolazi do naglog rasta potrošnje pri kraju vijeka motora)
 postojanost viskoziteta (najvažniji su uticaj temperature i pritiska uslova u
kojima se nalazi mazivo)
 oksidaciona stabilnost i pjenušanje (osnovne promjene u izrađenom mazivu su
rastvorivi i nerastvorivi produkti oksidacije; problem pjenušanja je danas
uglavnom prevaziđen, ali dolazi do novih fenomena kao što su pojava paste i
mulja oko poklopca za sipanje ulja)

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5-3

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Osnovni kriteriji za ocjenu kvaliteta motornih ulja

 niskotemperaturni talozi (u toku eksploatacije u gradskim uslovima, tzv. ˝stani-

kreni˝ vožnjama sa ne zagrijanim motorom stvaraju se talozi)
 talozi na povišenim temperaturama (ovi talozi potiču od termički razloženog
maziva)
 talozi i površinsko paljenje (istraživanja su pokazala da u stvaranju taloga
ravnopravno učestvuju maziva, goriva i vazduh)
 habanje (najizraženije habanje susreće se kod kontakta klip-prstenovi-cilindar i
brijeg-podizač, te kod izduvnog ventila i njegovog sjedišta)
 mazivost (je osobina prijanjanja, ljepljenja ulja za kontaktne površine u kretanju i
pod velikim pritiskom).

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5-4

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Fizičko – hemijske osobine ulja

 Metode ispitivanja ulja
 Fizikalne metode + Hemijske metode + Mehaničke metode
 Specifična težina x Kiselinski broj x Ispitivanje u probnim
 API težina x Bazni broj motorima
 Plamtište i gorište x Sadržaj pepela x Ispitivanje
 Stinište x Sadržaj asfalta strojevima:
 Tačka zamagljivanja x Sadržaj sumpora Almen
 Talište i kapljište x Sadržaj korodivnih Feloks
 Boja materija SAE po specifikaciji
 Index viskoziteta MIL-L-2105
 Emulgacioni broj
 Precipitacioni broj
 Test na pjenjenje

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5-5

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Fizičko – hemijske osobine ulja

 Specifična težina je broj koji pokazuje koliko je ulje teže ili lakše od iste
zapremine vode i određuje se pomoću piknometra
 A.P.I. Težina
API 0 
141,5
spec.tez.60 / 600 F 
 131,5 ; spec.tez. 60 / 600
F
141,5
API 0  131,5

 Plamtište i gorište
 Metode za ispitivanje
 Marcuson
 Pensky – Martensu
 Cleveland

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5-6

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Fizičko – hemijske osobine ulja

 Stinište i tačka zamagljivanja
 Prestanak tečenja ulja

 Vidno zamagljivanje ulja kao posljedica izlučivanja parafina

 Boja
 Kolorimetri – Standard po metodi ASTM – skala od 1 do 8

 Viskozitet
 Jedinice mjere: Poaz (apsolutni viskozitet); Stokes (kinematski viskozitet)

 Metode ispitivanja
 Po Engler-u
 Po Redwood-u
 Po Saybolt-u

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5-7

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Fizičko – hemijske osobine ulja

 Postupak određivanja viskoziteta

Temperirano kupatilo Kapilara

Viskozitet

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5-8

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Fizičko – hemijske osobine ulja

 Zavisnost viskoziteta od temperature

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5-9

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Fizičko – hemijske osobine ulja

 Index viskoziteta
 Praćenje promjene viskoziteta sa promjenom temperature

L U
I .V .  100
LH

 antilog N   1
IV     100
 0,00715 

N
log H - log U 
log Y

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 10

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Fizičko – hemijske osobine ulja

 CCS - Viskozitet na niskim temperaturama
 CCS-Cold Cranking Simulator, određuje se dinamička viskoznost ulja

 Određivanje viskoziteta motornih ulja na temperaturi između -5 i -35°C

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 11

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 SAE klasifikacija
 Daje klasifikaciju motornih i drugih ulja isključivo s aspekta reološkoh osobina
ulja
 Standard SAE J300 se bavi motornim uljima
 Standard SAE J306 se bavi uljima za hidraulične mašine i uređaje

 Historijski gledano SAE je prvo klasifikaciju dao 1911 god.

 Razmatran je samo viskozitet ulja
 Dinamički viskozitet
 Pokazuje otpornost ulja na uticaj tenegencijalnih napona

 Vrlo često se vodi samo kao viskozitet

 Mjerna jedinica cp (centipoise), ili mPas

 Kinematski viskozitet
 Opisuje isticanje ulja iz posude pod djelovanjem gravitacione sile

 Mjerna jedinica cSt (centistoke), ili mm2/s

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 12

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 SAE klasifikacija
 1911
 Uvedene su gradicije ulja

 Mjereno je vrijeme za koje je

potrebno da tačno određena
količina ulja na 100°C istekne
iz posude pod dejstvom
gravitacione sile
 Bilježilo se vrijeme isticanja

 1926
 Postojalo je šest gradacija ulja

 Počela se koristiti jedinica cSt

 Viskozitet je mjeren na dvije

različite temperature (55 °C i
100 °C)

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 13

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 SAE klasifikacija
 1952.
 Uvedena je dodatna klasifikacija ulja s obzirom na viskozite na niskim
temperaturama, odnosno pri mjerenju viskoziteta na 0°F (-17,78 °C)
 Data im je oznaka W (10W, 15W, 20W, 25W, 30W)
 Dodatno ispitivanje je uvedeno zato što se pokazalo da su ulja dobivena iz
nafte s različitih izvorišta pokazivala i različite osobine pri niskim
temperturama iako su oba zadovoljava klasifikaciju SAE 20
 Uobičajeno je poređena nafta iz Golfskog zaljeva i Pensilvanije

 Počeli su se dodavati aditivi ulju kako bi se njihov viskozitet i na niskim

temperaturama održao u zahtjevanim granicama

 Nastala su multigradna ulja

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 14

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 SAE klasifikacija
 U značajnije izmjene se još ubraja provjera ulja na visokim temperaturama
 HTHS (high-temperature high-shear-rate) viskoznost
 Uvedeno što se pokazalo da ulja kada su na izuzetno visokim temperaturama
gube svoju moć nošenja i tako dolazi do značajnog opadanja njihove mogućnosti
podmazivanja dijelova u zajedničkom kontaktu
 Npr. temp. ulja na mjestima kliznih ležajeva motora sus iznose i 150°C.

 Zadnje značajnije izmjene su se provele 2015. godine

 Uvdene su nove gradacije ulja (SAE 8, 12, 16)

 Granične vrijednosti su nešto mijenjane

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 15

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 SAE klasifikacija
 Reološke osobine motornih ulja

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 16

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Područje primjene motornih ulja u zavisnosti od spoljnih temperatura

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 17

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Fizičko – hemijske osobine ulja

 Emulgacioni broj
 Pokazuje “brzinu” izdvajanja ulja iz emulzije voda-ulje

 Precipitacioni broj (broj taloženja)

 Pokazuje količinu mehaničkih nečistoća u ulju

 Određuje se proces starenja i oksidacije ulja

 Pjenjenje

 Aeracija

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 18

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Fizičko – hemijske osobine ulja

 Hemijska stabilnost
 U dodiru sa vazduhom u uslovima povišene temperature, te nastaju kiseline
i smole koje uzrokuju koroziju metala i stvaranje taloga na površinama

 Termička stabilnost
 Otpornost ulja razlaganju pri povišenim temperaturama

 Korozivnost
 Usljed degradacije

 Kompatibilnost
 Mogućnost primjene ulja s obzirom na korišteni materijal konstrukcije s
kojim ulje dolazi u dodir

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 19

Primjer neadekvatnog ulja za podmazivanje i ne pridržavanja
intervala zamjene ulja

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 20

Primjer neadekvatnog ulja za podmazivanje i ne pridržavanja
intervala zamjene ulja

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 21

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Formulacija motornih ulja

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 22

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja
 Formulacija motornih ulja
KARAKTERISTIKE ADITIVI KOJI - apsorbiraju aktivne tvari koje
ADITIV SMANJUJU nastaju kao produkt trenja
ADITIVA
TRENJE spregnutih površina, ili su u
DETERDŽENTI -održavaju površine čistima i motorno ulje ušle u vidu
sprječavaju taloženje prašine ili sličnih
- neutraliziraju kisele produkte jedinjenja
izgaranja (TBN
broj=pokazuje baznu rezervu POBOLJŠIVAČI - smanjuju pad viskoziteta usljed
tj. sposobnost neutralizacije VISKOZITETA povećanja temperature
kiselosti) POBOLJŠIVAČI - omogućavaju protočnost ulja i
TAČKE na niskim temperaturama
DISPERGENTI - raspršuju nečistoće i sprječavaju PALJENJA - izoliraju pojedinačne
taloženje nečistoća mikroskopske sitne kristale
parafina u ulju
EP DODACI - smanjuju trenje i štite metalne
ADITIVI - tzv. antioksidanti, usporavaju
površine od trošenja
PROTIV proces starenja ulja koje
- sprječavaju dodir metala s
STARENJA nastaje usljed djelovanja
metalom
kisika i visokih temp.
ADITIVI ZA - stvaraju zaštitni film i ADITIVI ZA - sprječavaju stvaranje pjene
ZAŠTITU OD neutraliziraju kiseline SPRJEČAVANJE mijenjajući površinski pritisak
KOROZIJE PJENUŠANJA ulja
Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 23
Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Metode ispitivanja
 FORD Cortina 120 E
 Motor: 4-cilindrični; 45 kW; stepen kompresije=8,8; nmax=4500 o/min; D=81
mm;S=72,8 mm
 Ispitivanje ulja prema koroziji i hrđanju (Sequnce I):

 Rad motora bez opterećenja na 1500 o/min u trajanju od 25 min.

 Vlažna komora (5 dana)

 Ocjena taloženja ulja na klipu (Sequnce II):

 Rad motora pri punoj snazi pri 3500 o/min u trajanju od 100 sati

 Ocjena količine taloga (Sequnce III): minuta /min Opterećenje

o

5 750 bez opterećenja

10 1500 bez opterećenja

25 1500 puno opterećenje

5 600 bez opterećenja

15 Stanje

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 24

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Metode ispitivanja
 Petter W.1. Uslovi za izvodjenje testa za ocjenu niskotemperaturnih taloga

 Ispitivanje antioksidacione stabilnosti

ulja i korozine agresivnosti Trajanj br.ob. Snaga Tem.v. tem.u. sastav
min o/min kW 0C 0C smješe
 Ispitni motor: Jednocilindrični
motor razrađen po specijalnoj
proceduri
5 1200 0 25 25 0.62 - 0.69
 Trajanje ispitivanja 36 sati
 Količina ulja: 1 kg + 150g nakon 16
sati rada motora 55 800 0 25 25 0.96 - 1.03

 FIAT 600 D 120 2500 8.8 25 25 0.96 - 1.03

 Ispitivanje ulja u svrhu ocjene

stvaranja niskotemperaturnog taloga 120 4000 14.7 90 80 0.96 - 1.03
 Ispitivanje: 63 ciklusa (378
sati)
60 0 0 25 25 0
 3 ciklusa u 24 sata

 Min 15 ciklusa sedmično

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 25

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Klasifikacija motornih ulja

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 26

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja
 Klasifikacija motornih ulja
API klasifikacija ulja prema uslovima rada motora i kvalitetu ulja
Oznaka Opis radnih uslova Opis ulja
API service API ASTM
Ulja bez aditiva osim protiv pjenušanja i za sniženje tačke
SA OTO i dizel motori bez naročitih zahtjeva
stinjavanja

SB OTO motori minimalnih zahtjeva Ulja sa aditivima protiv oksidacije, korozije i habanja

...

SF OTO motori proizvedeni 1973-75. Ulje za niskotoksične motore i goriva a bez olova

SJ Oto motori proizvdeni prije 2001

SL Oto motori proizvdeni prije 2004

SM Oto motori proizvdeni prije 2010

Introduced in October 2010, designed to provide improved high temperature

deposit protection for pistons, more stringent sludge control, and seal
compatibility. API SN with Resource Conserving matches ILSAC GF-5
SN 2010 by combining API SN performance with improved fuel economy,
turbocharger protection, emission control system compatibility, and
protection of engines operating on ethanol-containing fuels up to E85.

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 27

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Klasifikacija motornih ulja

API klasifikacija ulja prema uslovima rada motora i kvalitetu ulja
Oznaka Opis radnih uslova Opis ulja
SAE API ASTM
Disel motori bez naročitih
CA MILOL-L-2104 A (1954)
zahtjeva
....

Introduced in 2002. For high-speed, four-stroke engines designed to meet 2004

exhaust emission standards implemented in 2002. CI-4 oils are formulated to
sustain engine durability where exhaust gas recirculation (EGR) is used and are
CI-4 2002
intended for use with diesel fuels ranging in sulfur content up to 0.5% weight.
Can be used in place of CD, CE, CF-4, CG-4, and CH-4 oils. Some CI-4 oils may
also qualify for the CI-4 PLUS designation

CI-4 plus 2004

CJ-4 2006

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 28

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Klasifikacija motornih ulja

API klasifikacija ulja prema uslovima rada motora i kvalitetu ulja
Oznaka Opis radnih uslova Opis ulja
SAE API ASTM
API Service Category CK-4 describes oils for use in high-speed four-stroke cycle diesel
engines designed to meet 2017 model year on-highway and Tier 4 non-road
exhaust emission standards as well as for previous model year diesel engines.
These oils are formulated for use in all applications with diesel fuels ranging in
sulfur content up to 500 ppm (0.05% by weight). However, the use of these oils
with greater than 15 ppm (0.0015% by weight) sulfur fuel may impact exhaust
aftertreatment system durability and/or oil drain interval. These oils are
especially effective at sustaining emission control system durability where
CK-4 2016 particulate filters and other advanced aftertreatment systems are used. API CK-
4 oils are designed to provide enhanced protection against oil oxidation,
viscosity loss due to shear, and oil aeration as well as protection against
catalyst poisoning, particulate filter blocking, engine wear, piston deposits,
degradation of low- and high-temperature properties, and soot-related viscosity
increase. API CK-4 oils exceed the performance criteria of API CJ-4, CI-4 with CI-
4 PLUS, CI-4, and CH-4 and can effectively lubricate engines calling for those API
Service Categories. When using CK-4 oil with higher than 15 ppm sulfur fuel,
consult the engine manufacturer for service interval recommendations

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 29

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Klasifikacija motornih ulja

 Na području Evrope važne su specifikacije:
 CCMC (utvrdio ih je Komitet konstruktora motora i vozila evropske
zajednice). Ove specifikacije razrađene su u saradnji sa evropskim
proizvođačima motornih vozila.
 ACEA su specifikacije koje u suštini odgovaraju CCMC specifikacijama ali sa
strožijim zahtjevima i ispitivanjima u pogledu karakteristika ulja. Ove
specifikacije zamijenile su 1996. godine CCMC iz dva razloga:
 potreba za ispunjavanjem sve većih zahtjeva savremenog razvoja motora
pokazala je 1996. godine da tim zahtjevima CCMC klasifikacije ne mogu
udovoljiti, te da ih ne mogu pratiti.
 uvođenjem kvalitetnog sistema zapisivanja rezultata testiranja motornih ulja
javila se potreba da se svi postignuti razultati testiranja zapisuju u Evropskom
registracijskom centru. Zato se ACEA ispitivanja povjeravaju neutralnoj komisiji
koja onemogućuje davanje ACEA sepecifikacije proizvodima koji nisu valjano
ispitani.

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 30

 Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Klasifikacija motornih ulja

HTHS – stabilnost na smicanje na visokim temperaturama

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 31

Eksploatacione karakteristike i klasiranje motornih ulja

 Specifikacije motornih ulja proizvođača motora/vozila

Ispitivanje i eksploatacija motora– 2020/2021 – VI semestar Bsc studija 5 - 32