ileri analiz II

Kalkülüs : Diferansiyel ve ·
Integral Hesap
James Stewart

Uzaktan E¼
g itim

3.Hafta- Mart 2021

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 1 / 27
Kutupsal Koordinatlar

Kutupsal koordinatlar düzlemde noktalar¬n yerini göstermenin başka bir

yoludur. Kutupsal koordinatlar, baz¬tipte bölge ve e¼ griler için çok basit
denklem ve betimlemeler sa¼ glad¬g¼¬için yararl¬d¬r. Bu düşüncenin temel
uygulamalar¬, çift katl¬integralin hesaplanmas¬ve gezegenlerin
hareketlerine ait Kepler yasalar¬n¬n ç¬kar¬lmas¬olarak, çok de¼ gişkenli
kalkülüste ortaya ç¬kar.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 2 / 27
Kutupsal Koordinatlarda E¼
griler

Bir koordinat sistemi, düzlemde bir noktay¬, koordinatlar olarak adland¬r¬lan

say¬lar¬n ikilileri ile temsil eder. Genellikle, iki dik eksenden yönlendirilmiş
uzakl¬klar olan Kartezyen koordinatlar¬kullan¬r¬z. Şimdi, birçok konuda son
derece kullan¬şl¬olan, Newton taraf¬ndan önerilerek kutupsal koordinat
sistemi olarak adland¬r¬lan bir koordinat sistemini betimleyece¼ giz.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 3 / 27
Kutupsal Koordinatlarda E¼
griler

Bir koordinat sistemi, düzlemde bir noktay¬, koordinatlar olarak adland¬r¬lan

say¬lar¬n ikilileri ile temsil eder. Genellikle, iki dik eksenden yönlendirilmiş
uzakl¬klar olan Kartezyen koordinatlar¬kullan¬r¬z. Şimdi, birçok konuda son
derece kullan¬şl¬olan, Newton taraf¬ndan önerilerek kutupsal koordinat
sistemi olarak adland¬r¬lan bir koordinat sistemini betimleyece¼ giz.

Düzlemde kutup (veya başlang¬ç noktas¬) olarak adland¬r¬lan bir nokta

seçer ve O ile gösteririz. Sonra O dan başlayan, kutupsal eksen olarak
adland¬r¬lan bir ¬ş¬n (yar¬-do¼
gru) çizeriz. Bu eksen genellikle sa¼
ga yatay
çizilir ve Kartezyen koordinatlardaki pozitif x eksenine karş¬gelir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 3 / 27
P, düzlemde di¼ger bir nokta ise, O dan P ye uzakl¬g¼¬r ile, kutup ekseni ve
OP do¼ grusu aras¬ndaki (genellikle radyan cinsinden ölçülen) aç¬y¬θ ile
gösterelim.

Bu durumda P noktas¬ (r , θ ) s¬ral¬ikilisi ile temsil edilir ve r , θ ya P nin

kutupsal koordinatlar¬denir. Aç¬, saat yönünün tersi yönünde ölçülürse
pozitif, saat yönünde ölçülürse negatiftir. P = O ise r = 0 olur ve her θ
için (0, θ ) kutup noktas¬n¬temsil eder.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 4 / 27
(r , θ ) kutupsal koordinatlar¬n¬n anlam¬n¬, ( r , θ ) ve (r , θ ) noktalar¬
aşa¼g¬daki şekildeki gibi O dan geçen do¼ gru üzerinde, O dan ayn¬ jr j
uzakl¬g¼¬nda ancak O nun z¬t yönlerinde olacak şekilde r nin negatif
durumuna genişletiriz. r > 0 ise (r , θ ) noktas¬θ ile ayn¬bölgede; r < 0 ise
kutup noktas¬n¬n tersi yönündeki bölgede yer al¬r. ( r , θ ) n¬n (r , θ + π )
ile ayn¬noktay¬temsil etti¼ gine dikkat ediniz.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 5 / 27
Örnek
Kutupsal koordinatlar¬verilen noktalar¬çiziniz.
1 1, 5π
4

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 6 / 27
Örnek
Kutupsal koordinatlar¬verilen noktalar¬çiziniz.
1 1, 5π
4
2 (2, 3π )

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 6 / 27
Örnek
Kutupsal koordinatlar¬verilen noktalar¬çiziniz.
1 1, 5π
4
2 (2, 3π )
3 2, 32π

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 6 / 27
Örnek
Kutupsal koordinatlar¬verilen noktalar¬çiziniz.
1 1, 5π
4
2 (2, 3π )
3 2, 32π
4 3, 3π
4

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 6 / 27
Çözüm

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 7 / 27
Kartezyen koordinat sisteminde her noktan¬n yaln¬z bir gösterimi olmas¬na
karş¬n kutupsal koordinatlarda her noktan¬n birçok gösterimi
bulunmaktad¬r. Örne¼ gin, Örnek 1 deki 1, 5π
4 noktas¬ 1, 43π ya da
13π π
1, 4 ya da 1, 4 olarak yaz¬labilir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 8 / 27
Kartezyen koordinat sisteminde her noktan¬n yaln¬z bir gösterimi olmas¬na
karş¬n kutupsal koordinatlarda her noktan¬n birçok gösterimi
bulunmaktad¬r. Örne¼ gin, Örnek 1 deki 1, 5π
4 noktas¬ 1, 43π ya da
13π π
1, 4 ya da 1, 4 olarak yaz¬labilir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 8 / 27
Kartezyen koordinat sisteminde her noktan¬n yaln¬z bir gösterimi olmas¬na
karş¬n kutupsal koordinatlarda her noktan¬n birçok gösterimi
bulunmaktad¬r. Örne¼ gin, Örnek 1 deki 1, 5π
4 noktas¬ 1, 43π ya da
13π π
1, 4 ya da 1, 4 olarak yaz¬labilir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 8 / 27
Kartezyen koordinat sisteminde her noktan¬n yaln¬z bir gösterimi olmas¬na
karş¬n kutupsal koordinatlarda her noktan¬n birçok gösterimi
bulunmaktad¬r. Örne¼ gin, Örnek 1 deki 1, 5π
4 noktas¬ 1, 43π ya da
13π π
1, 4 ya da 1, 4 olarak yaz¬labilir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 8 / 27
Kartezyen koordinat sisteminde her noktan¬n yaln¬z bir gösterimi olmas¬na
karş¬n kutupsal koordinatlarda her noktan¬n birçok gösterimi
bulunmaktad¬r. Örne¼ gin, Örnek 1 deki 1, 5π
4 noktas¬ 1, 43π ya da
13π π
1, 4 ya da 1, 4 olarak yaz¬labilir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 8 / 27
 Asl¬nda, saat yönünün tersi yönde bir tam dönme 2π aç¬s¬ile
ginden, kutupsal koordinatlarda (r , θ ) ile gösterilen bir nokta, n
verildi¼
herhangi bir tamsay¬olmak üzere

(r , θ + 2nπ ) ve ( r , θ + (2n + 1) π )

ile de gösterilebilir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 9 / 27
Kutup noktas¬n¬n başlang¬ç noktas¬oldu¼ gu, kutupsal eksenin de pozitif x
ekseni ile çak¬şt¬g¼¬durumda, kutupsal koordinatlarla Kartezyen koordinatlar
aras¬ndaki ilişki aşa¼
g¬daki şekilden görülebilir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 10 / 27
Kutup noktas¬n¬n başlang¬ç noktas¬oldu¼ gu, kutupsal eksenin de pozitif x
ekseni ile çak¬şt¬g¼¬durumda, kutupsal koordinatlarla Kartezyen koordinatlar
aras¬ndaki ilişki aşa¼
g¬daki şekilden görülebilir.

Bir P noktas¬n¬n Kartezyen koordinatlar¬ (x, y ) ve kutupsal koordinatlar¬

(r , θ ) ise şekilden
x y
cos θ = sin θ =
r r
ve dolay¬s¬yla
x = r cos θ y = r sin θ (1)
elde ederiz.
(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 10 / 27
x ve y bilindi¼
ginde r ve θ y¬bulmak için (1) denkleminden ya da şekilden
do¼
grudan görülebilen
y
r2 = x2 + y2 tan θ = (2)
x
denklemlerini kullan¬r¬z.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 11 / 27
x ve y bilindi¼
ginde r ve θ y¬bulmak için (1) denkleminden ya da şekilden
do¼
grudan görülebilen
y
r2 = x2 + y2 tan θ = (2)
x
denklemlerini kullan¬r¬z.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 11 / 27
Kutupsal Koordinatlarda Çift Katl¬ ·
Integraller

RR
Şekilde gösterilen R bölgelerinden biri üzerinde f (x, y )dA integralini
R
hesaplamak istedi¼
gimizi varsayal¬m. Her iki durumda da, R bölgesinin
Kartezyen koordinatlar¬kullanarak tan¬mlanmas¬oldukça karmaş¬kt¬r,
ancak R bölgesi kutupsal koordinatlar¬kullanarak kolayca tan¬mlanabilir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 12 / 27
Yukar¬daki bölgeler

R = f(r , θ ) : a r b, α θ βg
kutupsal dikdörtgeninin özel halleridir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 13 / 27
 RR
R kutupsal dikdörtgen olmas¬durumunda f (x, y )dA çift katl¬
R
(b a )
integralini hesaplamak için [a, b ] aral¬g¼¬n¬m tane eşit 4r = m
( β α)
uzunlu¼gunda [ri 1 , ri ] , [α, β] aral¬g¼¬n¬da n tane eşit 4θ = n
uzunlu¼gunda [θ j 1 , θ j ] alt aral¬g¼¬na böleriz. Böylece r = ri çemberleri ve
θ = θ j ¬ş¬nlar¬R kutupsal dikdörtgenini

şeklinde gösterildi¼
gi gibi, daha küçük kutupsal dikdörtgenlere böler.
(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 14 / 27
 Rij = f(r , θ ) : ri 1 r ri , θ j 1 θ θj g
kutupsal alt dikdörtgeninin merkezinin kutupsal koordinatlar¬
1 1
ri = (ri 1 + ri ) θj = (θ j 1 + θj )
2 2
dir. Rij nin alan¬n¬, yar¬çap¬r ve merkez aç¬s¬θ olan dairesel bölgenin
alan¬n¬n 21 r 2 θ oldu¼
gunu kullanarak hesaplayabiliriz. Merkez aç¬lar¬
4θ = θ j θ j 1 olan iki dairesel bölgenin alanlar¬fark¬n¬alarak Rij nin
alan¬n¬
1 2 1 2
4Ai = ri 4θ r 4θ
2 2 i 1
1
= (ri + ri 1 ) (ri ri 1 ) 4θ
2
= ri 4r 4θ

olarak buluruz.
(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 15 / 27
RR
f (x, y )dA çift katl¬integrali s¬radan dikdörtgenler kullanarak
R
tan¬mlanm¬ş olsa sa, sürekli fonksiyonlar için, kutupsal dikdörtgenler
kullanarak her zaman ayn¬sonucun elde edilebildi¼ gi gösterilebilir. Rij nin
merkezinin Kartezyen koordinatlar¬ ri cos θ j , ri sin θ j oldu¼gundan, tipik
bir Riemann toplam¬
m n m n
∑ ∑ f ri cos θ j , ri sin θ j 4Ai = ∑ ∑f ri cos θ j , ri sin θ j ri 4r 4θ
i =1 j =1 i =1 j =1
(3)
biçimindedir. g (r , θ ) = rf (r cos θ, r sin θ ) yazarsak (3) deki Riemann
toplam¬
m n
∑ ∑ g (ri , θ j )4r 4θ
i =1 j =1

olur.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 16 / 27
Bu da
Zβ Zb
g (r , θ ) drd θ
α a

çift katl¬integrali için bir Riemann toplam¬d¬r. Dolay¬s¬yla

ZZ m n
f (x, y )dA = lim
m,n !∞
∑ ∑f ri cos θ j , ri sin θ j 4Ai
i =1 j =1
R

m n Zβ Zb
= lim
m,n !∞
∑ ∑ g (ri , θ j )4r 4θ = g (r , θ ) drd θ
i =1 j =1 α a
Zβ Zb
= f (r cos θ, r sin θ ) rdrd θ
α a

elde ederiz.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 17 / 27
Çift Katl¬ ·
Integralde Kutupsal Koordinatlara Çevirme

f fonksiyonu, 0 β α 2π olmak üzere, 0 a r b, α θ β

olarak verilen kutupsal dikdörtgeni üzerinde sürekli ise

ZZ Zβ Zb
f (x, y )dA = f (r cos θ, r sin θ ) rdrd θ (4)
R α a

d¬r.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 18 / 27
(4) deki formül, çift katl¬bir integralde Kartezyen koordinatlardan kutupsal
koordinatlara, x = r cos θ ve y = r sin θ yazarak, r ve θ için uygun integral
limitlerini kullan¬p, dA yerinede rdrd θ yazarak geçti¼
gimizi belirtiyor. Formül
(4) ün sa¼ g yan¬na fazladan gelen r çarpan¬n¬unutmamaya özen gösteriniz.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 19 / 27
(4) deki formül, çift katl¬bir integralde Kartezyen koordinatlardan kutupsal
koordinatlara, x = r cos θ ve y = r sin θ yazarak, r ve θ için uygun integral
limitlerini kullan¬p, dA yerinede rdrd θ yazarak geçti¼
gimizi belirtiyor. Formül
(4) ün sa¼ g yan¬na fazladan gelen r çarpan¬n¬unutmamaya özen gösteriniz.

Bunu an¬msaman¬n al¬ş¬lm¬ş bir yolu, sonsuz küçük kutupsal dikdörtgen

rd θ ve dr boyutlar¬ndaki s¬radan bir dikdörtgen olarak düşünülebilir ve
dolay¬s¬yla da alan¬dA = rdrd θ olur.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 19 / 27
Örnek
R, üst yar¬düzlemin x 2 + yRR
2 = 1 ve x 2 + y 2 = 4 çemberleri ile s¬n¬rlanan

bölgesini göstermek üzere, 3x + 4y 2 dA integralini hesaplay¬n¬z.

R

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 20 / 27
Örnek
R, üst yar¬düzlemin x 2 + yRR
2 = 1 ve x 2 + y 2 = 4 çemberleri ile s¬n¬rlanan

bölgesini göstermek üzere, 3x + 4y 2 dA integralini hesaplay¬n¬z.

R

Çözüm
R bölgesini
R = (x, y ) : y 0, 1 x2 + y2 4
biçiminde gösterebiliriz.

R = f(r , θ ) : 1 r 2, 0 θ πg
(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 20 / 27
 ZZ Zπ Z2
2
3x + 4y dA = 3r cos θ + 4r 2 sin2 θ rdrd θ
R 0 1
Zπ Z2
= 3r 2 cos θ + 4r 3 sin2 θ drd θ
0 1
Zπ
= 7 cos θ + 15 sin2 θ d θ
0
Zπ
15
= 7 cos θ + (1 cos 2θ ) d θ
2
0
15
=
2

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 21 / 27
Örnek
z = 0 düzlemi ve z = 1 x2 y 2 paraboloidi taraf¬ndan s¬n¬rlanan cismin
hacmini bulunuz.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 22 / 27
Örnek
z = 0 düzlemi ve z = 1 x2 y 2 paraboloidi taraf¬ndan s¬n¬rlanan cismin
hacmini bulunuz.

Çözüm
Paraboloid denkleminde z = 0 alarak x 2 + y 2 = 1 buluruz. Bu, düzlem ile
paraboloidin kesişiminin x 2 + y 2 = 1 çemberi oldu¼
gu anlam¬na gelir.
2
Dolay¬s¬yla cisim, paraboloidin alt¬nda ve x + y 2 1 olarak verilen D
dairesinin üstünde yer al¬r.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 22 / 27
 D = f(r , θ ) : 0 r 1, 0 θ 2π g

ZZ
V = 1 x2 y 2 dA
D
Z2πZ1
= 1 r 2 rdrd θ
0 0
π
=
2
olarak bulunur. Kutupsal koordinatlar yerine kartezyen koordinatlar¬
kullanm¬ş olsayd¬k,
p
ZZ Z1 Z1 x 2
V = 1 x2 y 2 dA = 1 x2 y 2 dydx
p
D 1 1 x2

elde ederdik. Bu ifadenin hesaplanmas¬kutupsal koordinatlarda integral

hesab¬na göre oldukça zordur.
(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 23 / 27
f foksiyonu
D = f(r , θ ) : α θ β, h1 (θ ) r h2 (θ )g
bölgesinde sürekli ise

ZZ Zβ hZ2 (θ )
f (x, y )dA = f (r cos θ, r sin θ ) rdrd θ
D α h 1 (θ )

olur.
(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 24 / 27
Bu formülde özel olarak f (x, y ) = 1, h1 (θ ) = 0 ve h2 (θ ) = h(θ ) al¬rsak
θ = α, θ = β ve r = h(θ ) taraf¬ndan belirlenen D bölgesinin alan¬n¬n

ZZ Zβ hZ(θ )
A(D ) = 1dA = rdrd θ
D α 0
Zβ h (θ )
r2
= dθ
2 0
α
Zβ
1
= [h (θ )]2 d θ
2
α

oldu¼
gunu görürüz. Bu sonuç Analiz II de tek de¼gişkenli fonksiyonlar
konusunda daha önce elde edilen formül ile ayn¬d¬r.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 25 / 27
Örnek
z = x 2 + y 2 paraboloidinin alt¬nda, xy düzleminin üstünde ve
x 2 + y 2 = 2x silindirinin içinde kalan kat¬cismin hacmini hesaplay¬n¬z.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 26 / 27
Örnek
z = x 2 + y 2 paraboloidinin alt¬nda, xy düzleminin üstünde ve
x 2 + y 2 = 2x silindirinin içinde kalan kat¬cismin hacmini hesaplay¬n¬z.

Çözüm
Cisim, s¬n¬r çemberi x 2 + y 2 = 2x, ya da tam kareye tamamlad¬ktan sonra,

(x 1)2 + y 2 = 1

olan D dairesinin üstünde yer al¬r. Kutupsal koordinatlarda r = 2 cos θ

şeklini al¬r. Dolay¬s¬yla D dairesi

π π
D= (r , θ ) : θ ,0 r 2 cos θ
2 2

olarak verilebilir.

(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 26 / 27
 ZZ
V = x 2 + y 2 dA
D
π
Z2 cos
Z 2θ
= r 2 rdrd θ
π 0
2

3π
=
2
bulunur.
(Uzaktan E¼
g itim) ·
Ileri Analiz II 3.Hafta- Mart 2021 27 / 27