eISSN 2300-9918 HUMANITIES | AND SOCIAL | SCIENCES | Quarterly, Volume XX (July - September) Research Journal 22 (3/2015) Volume Editor Justyna Stecko HSS Journal indexed, among others, on the basis of the reference of the Minister of Science and Higher Education in The Central European Journal of Social Sciences and Humanities (CEJSH), ERIH PLUS and Index Copernicus Journal Master List 2014.Issued with the consent of the Rector Editor in Chief House of Rzeszow University of Technology Leonard ZIEMIANSKI ‘Composition of the Scientific Papers Council of the Faculty of Management at Rzeszow University of Technology »Humanities and Social Sciences” Grzegorz OSTASZ, ~ Chairman (Poland) Justyna STECKO ~ Editorial asisstant (Poland) members: Alle ARISTOVA (Ukraine), Heinrich BADURA (Austria), Guido BALDI (Germany) ‘Aleksander BOBKO (Poland), Zbigniew BOCHNIARZ (USA) Viktor CHEPURKO (Ukraine), Zuzana HAIDUOVA (Slovakia) Wilem J.M. HEIJMAN (The Netherlands), Tamara HOVORUN (Ukraine) Beatriz Urbano LOPEZ DE MENESES (Spain), Nicanor Ursua LEZAUN (Spain) Jozef MANDZIUK (Poland), Aleksandr MEREZHKO (Ukraine) Nellya NYCHKALO (Ukraine), Annely ROTHKEGEL (Germany) Josef SABLIK (Slovakia), Henryk SKOROWSKI (Poland) Mykola STADNIK (Ukzaine), Beata SZLUZ (Poland) Anatoliy TKACH (Ukraine), Michael WARD (Ireland) Editor in Chief Grzegorz OSTASZ (Poland) Editorial Committee (Thematic editors) Stanislaw GEDEK (Poland), Aleksandr GUGNIN (Poland) ‘Waldemar PARUCH (Poland), Krzysztof TERESZKIEWICZ (Poland) Editorial assistant Justyna STECKO (Poland) Statistical editor ‘Tomasz PISULA (Poland) ‘Members of editorial staff Andrzej GAZDA (Poland), Agata GIERCZAK (Poland) Marta POMYKALA (Poland), Beata ZATWARNICKA-MADURA (Poland) Volume editor Justyna STECKO (Poland) Language editors Glyn David GRIFFITHS (The United Kingdom), Tatiana GUGNINA (Poland) Alewtina LAWRINIENKO (Russia), Ruth MALOSZEK (Germany) Magdalena REJMAN-ZIENTEK (Poland), Anna ROMAN (Poland) Project of the cover Danian GEBAROWSKI The printed version of the Journal is an original version ASSN 2300-5327 eISSN 2300-9918 Publisher: Publishing House of Rzeszow University of Technology, 12 Powstanesw Warszawwy Ave, 35-959 Rzeszow (e-mail: oficynal Gprz edu p)) htip:oficyna portal prz.ecu Ecitorial Office: Rzeszow University of Technology, The Faculty of Management, 10 Powstaiicéw Warszawy Ave, 35-959 Rzeszow, phone: 17 8651383, e-mail: zeszyty’@prz.edu pl htp:tuss portal. prz.edu.pl Additional information and an imprint -p. 201SPIS TRESCI Od Komitetu Redakeyjnego 7 Lucyna Chmielewska: Filozofia polityezna Jana Kalwina 9 Andrzej Dubieki: Nicolae Torga jako mysliciel polityczny Cs 23 Malgorzata Markowska: Przestrzenno-czasowa analiza skupien w ocenie wraZliwosci na kryzys unijnych regionéw szczebla NUTS 2 w obszarach: gospodarka, rynek pracy i gospodarstwa domowe ~ analiza poréwnaweza wynikéw klasyfikacji oo AB Aldona Migala - Warchol, Marek Sobolewski: Analiza poziomu zycia w miastach na prawach powiatu w latach 2003-2012 37 Magdalena Mikolajezyk: .Kredowe kolo” mySliciela a badaeza. O paradygmatach (Kontekstach i perspektywie postrzegania) w badaniach, ktorych przedmiotem jest myél polityezna 69 Joanna Mysona Byrska: New quality of life in a consumer society, George Ritzer, Benjamin Barber and the magical world of consumption. 83 Joanna Obrebska: Niepodlegloiciowa myS1 polityezna w okresie poprzedzajaeym transformacje ustrojowa w Polsce na podstawie dokumentow programowyeh Polskie} Parti Niepodleglosciowej 91 Monika Pasternak — Malicka: Unemployment among young people as a factor determining unregistered labor market. 103 Eugeniusz Ponezek: Style i wzorce badai mysli polityezne}: od powierzchowne} prezentagji do doglebnosei ogladu nomologiczno-eksplanacyjnego 7 Ivan Rekun: Tloaxons « paspaGorke Konnertmmmt dpurtaicopo-oKoHoMHeckK oti GesoractocTH MpewpHATH B YyenoBMsx petbopMMpoBarMx xxemIesHOOPO-RHOFO cexropa 137 Justyna Stecko: (A)Moral Machiavellianism — Analysis of the Niccolo Machiavelli Concept. 153Humanities and Social Sciences 2015 HSS, vol. XX, 22 (3/2015), pp. 23-42 July - September Andrzej DUBICKT! NICOLAE IORGA JAKO MYSLICIEL POLITYCZN’ Jeden x najwybitniejszych Rumunéw — Nicolae lorga, wybitny naukowiee, opricz szeroko rozimianego uczestnictwa w zyciu naukowym byt takze czynny w 2yciw polityeznym. Zajmowal sig polityka zaréwno w wymiarze czynnym jak i teoretyeznym, Jego kariera polityezna trwala ponad 30 lat, jako ezynny polityk Iorga doswiadezyt zarowno wzlotow, za ktore niewatpliwie nalezy wmaé przewodnictwo w Izbie Deputowanych (1919- 1920) ezy przewodniczenie Radzie Ministrow (1931-1932), jak i upadkow zwiqzanych z pozostawaniem poza parlamentem. W swojej dzialalnosci polityezne} lorga byt zwiqzany szeroko rozumianym ruchem narodowym. De facto lorga byl jednym z jeao zalozycieli i teoretykw w wydaniu rumuiskim. W kwestiach nacjonalizmu, mozna jego poglady foceniaé jako proby wprowadzenia na grunt rumuiski nacjonalizmu nowoezesnego, skierowanego przede wszystkim na rozwéj pierwiastka kulturalnezo. Wlasciwie w ogéle nie bral on pod uwage kwestii rasowych, co powodowalo, ze jego poslady polityezne byly z jjedne} strony dosé nowoczesne, natomiast z drugiej strony, nie byly one zbyt atrakeyjne politycznie, mimo to lorga dzieki umiej¢tnemu wykorzystanin zasad kierujacych rumuriska politykq byt w stanie utrzymaé swoja pozycie polityczna przez dlugi czas. Warto nadmicnié, ze lorga umiejetnie staral sig laczyé sprawy polityezne z naukowymi, i pomimo aktywnosct polityezne} byl takze ezynnym naukoweem, sprawujacym istotne fankeje akademickie, np piastowal stanowisko rektora Uniwersytetu Bukaresztetiskiego. Kariera polityczna Lorgi ‘trwala od roku 1907 do 1940, dzieki ezenmu doswiadczyt on zaréwno wojen, jak i krétkich ‘okres6w prosperity, doswindezyl takze dyktatury krélewskie) w trudaym dla Rumunii okresie poczatku I wojny swiatowej. Paradoksalnie sam jako zwolennik i ideolog ruchu narodowego zostal zamordowany przez zelazno gwardzistow wyznajacych o wiele radykalnie}szq wizjg ruchu narodowego Slowa kluczowe: Nicolae Iorga, nacjonalizm, kultura, polityka, Rumunia Nicolae Iorga byl jednym 2 najwybitniejszych Rumunow w XX w., jego dorobek obejmuje kilkanascie tysigey pozye)i rane} objetosei i roznej tematyki. Z wyksztalcenia historyk, spelnial sig take w dziedzinie literatury oraz przede wszystkim polityki, Byl i jest kojarzony przede wszystkim z zalozonq przez siebie w roku 1910 Pastidul National, Democrat (PND, Partia Narodowo-Demokratyczna), na ktérej ezele stal do roku 1938, kiedy to krol Karol II zlikwidowal wszelkie przejawy Zycia partyjnego w Rumunii. Szezyt dzialalnogei PND jako partii systemowej oraz. parlamentarnej przypada na lata dwudzieste XX wieku, ze szezytem w latach 1931-1932, kiedy to je} lider zostal powolany na stanowisko premiera Rumunii, By! to jednak jej labedzi Spiew, w nastepujqeych latach bowiem z rézmych przyezyn je} reprezentanei (w tym rowniez Nicolae Iorga) nie otrzymywali mandatu w wyborach powszechnych. Zgodnie ze swanazwa partia Nicolae Iorgi byla partiq nacjonalistyczma, niemnie} jednak warto nadmienié, ze sam nacjonalizm ‘Dr hab. Andrzej Dubicki, Uniwersytet Lédzki, Katedra Teorii Polityki i Mysli Politycznej, Wydzial Stndiéw Migdzynarodowych i Politologicznych, ul. Skladowa 41/43, 90-131, Lodz, e-mail andrzej.dubicki@uni.lodz.pl24 A. Dubicki prezentowany przez. profesora byl stosunkowo oryginalny (z pewnoscia wyrézniajacy sig w pierwszej polowie XX w.) Poczatki nowoezesnego ruchu narodowego (w rozumienin dwudziestowieeznym) na niwie rumuiskiej byly zwiqzane z postacia Nicolae Iorgi, ktory rozpoczal dzialania na rzecz umocnienia swiadomosei narodowe} Rumunow w roku 1906, wywohtjge zamieszki w Bukareszcie skierowane przeciwko wystawianym w teatrze w stolicy Rumunii sztukom teatralnym w jezyku francuskim. Bylo to ,mocne wejscie” w Swiat polityki rumuiskiego naukowea, Kktory dzieki swej akeji zdoby! szeroki rozglos, co z kolei umosliwilo mu zdobycie odpowiedniego poparcia polityeznego, by zalozyé wlasna partie. Nawiqzal wspélprace polityezna z profesorem Alexandru C. Cuza z Jass6w, co umodliwilo mu rozwiniecie dzialalnosci na cala Rumunig. Wspolprace nawiazana pomiedzy lorga a Cuza z dzisiejszego punktu widzenia mozna okreslié jako ,egzotyez” poniewaz obydwaj reprezentowali w swych pogladach odmienny typ nagjonalizmu. O ile Iordze bardzie} chodzito 0 promowanie ,rumuiskosci” we wszelkich je) odmianach, w tym przede wszystkim kulturalne}, o tyle Cuza stal sig nosnikiem idei dominacji zywiolu rumunskiego takze pod wzgledem narodowym i ekonomicznym. Wspomniana réznica pogladéw doprowadzila w koficu obydwoch myslicieli-politykew do rozlamu, ktorego przyezyna byloposzukiwanie poparcia wirdd rézych warstw spolecznych oraz stosunek do kwestii kolaboragji z wladzami okupacyjnymi w latach 1916-1918. Iorga swych zwolennikow poszukiwal przede wszystkim na terenach Woloszezyzy, natomiast Cuza w Moldawii Na krotka mete rzeczywiscie mogli oni utrzymywaé wspélprace potrzebna do rozwoju ruchu narodowego, natomiast w dluzszejperspektywie nie byla ona mozliwa ze wzgledu na wspomniane réznice pomigdzy obydwoma my%licielami, Rzecza, ktora w duzym stopniu réznicowala obu politykow, bylo widoczna u obu cheé dominacji we wlasnym, poczatkowo wspolnym, ugrupowaniu politycznym, co stanowilo zarzewie pozniejszego konfliktu pomigdzy nimi. Cuza takze nie cheial zgadzaé sig na dominujaca role Iorgi w ugrupowaniu, co poza kwestiq przywodztwa definiowalo takze sprawe obsadzenia mandatéw w rumuiskiej Izbie Deputowanych, éwozesna rumufiska ordynagja wyboreza z 1884 r. bowiem dopuszezala kandydowanie w killku okregach. Cuza uwazal, 2 Iorga zdobywal swoj mandat dzi¢ki jego wlasnej (Cuzy) populamosei. Obecnietrudno okreslié, na ile wspomniane zarzuty byly uzasadnione, natomiast warto pamigtaé, ze Owezesne przepisy wyboreze zezwalaly na start w kilku okrggach i na kandydowanie do obu izb parlamentu, w zwigzku z ezym mozna bylo stosowaé wiele strategii wyborezych, aby uzyskaé miejsce w Izbie?. W daialalnosei polityezne| Torgi mozna wyréénié trzy Kanaly dystrybueji_ jego pogladéw polityeznych. Po pierwsze byla to trybuna parlamentamna. Torga wszed! do parlamentu po raz pierwszy w roku 1907, na fali wspomnianego ,,sukcesu” zwiqzanego 2 wywolaniem zamieszek w obronie kultury rumuskie). Widaé w tym wyragnie przejaw nacjonalizmu kulturalnego, ktory bedzie pozniej dominanta w dzialalnosci Torgi, Od razu modna zaznaczyé, ze wiade sig to z pewnym paradoksem, poniewad lorga byl poliglota i mal wiele jezykow. Z tego tez powodu nalezy uznaé, ze jego zaparywania na koniecznosé obrony kultury rumunskiej nie wynikaly ze Zle pojmowanej zaéciankowosci 2A. Dubicki, System partyiny Krélestwa Rumunii. Uwarunkowania i funkcjonowanieLédz 2014, s 78-80; I. Mamina, Monarhia constinutionala in Romania. Enciclopedie politicti 1866-1938, Bucuresti 2000, s. 55-59; B.B. Berceanu, Istoria constitutional a Roméniei in context international comentata juridic, Bucuresti 2003, 8, 191-192,Nicolae Iorga jako. 25 badé waskich horyzontow, wreez przeciwnie — byly przejawem jego troski o forme kulturalng narodu. W opinii Torgi w glownym teatrze kraju, jakim niewatpliwie jest Teatr Narodowy, powinno sie promowaé przede wszystkim Kulture rumuiska i jezyk rumuiski, w zwigzku z tym nie powinny tam byé grane spektakle w innych jezykach, Koronnym argumentem Torgi byla cheé ochrony wlasnego jezyka, ktory nalezy kultywowaé, zwlaszeza w glownych instytucjach kulturalnyeh kraju3, W swych pogladach w owym. czasie orga zblizyl sig do grupy skupione} wokol czasopisma ,Sémanitorul” (Siewea) Przez pewien czas sprawowal on funkcje redaktora naczelnego ezasopisma o tym samym tytule. Wplyw lorgi za pomoca tego czasopisma byl jednak w pewne} mierze ograniczony poprzez jego formule literacka. W zwiazku z tym profesor poszukiwal formy szersze), umodliwiajace} dostep do szerszego audytorium. Okazja taka nadarzyla sig pray wyborach w roku 1907, kiedy to Iorga zdecydowal sig zdyskontowaé swa populamosé, kandydujac do Izby Deputowanych rumuiskiego parlamentu. Niejako przy okazji profesor zainaugurowal jedno ze swych najwadniejszych dziel, bedace odtad najwaéniejszym nosnikiem jego pogladéw naukowych, literackich, ale przede wszystkim polityeznych. Chodzi tu 0 czasopismo ..Neamul romanese”, ktore ukazywalo sig od 10 maja 1906 r. do roku 1940, Co najistotniejsze, bylo to wlasne pismo Iorgi, w zwigzku z tym nie musial dopasowywaé swych pogladéw do aktualnej linii polityezne| pisma. Poczatkowo glownym tematem poruszanym przez lorge byla kwestia agrama, zwiqzana z powstaniem chlopskim z 1907 x. Wazigcie pod szezegélng opieke chlopa rumuiskiego bylo zwigzane 2 pogladami Torgi dotyezqcymi takze pochodzenia narodu rumuiskiego. To chlopow uznawal on za najzdrowsza warstwe spoleczeristwa i w zwiqzku z tym uwazal, ze nalezy sig im specjalna ochrona Rozwiazanie tej sprawy Iorga widzial jako kwestig kluczowa dla przyszlogci modernizacji Rumunii, czemu wielokrotnie dawal wyraz w_artykulach publikowanych w ,Neamul Romanese”.Za najpowaaniejsze zagrozenie Toga uznawal slaba reakeje rzqdu na zaistniale problemy na wsi, ktére — jak uwazal — mogly potenejalnie doprowadzié do erupeji niezadowolenia na terenach wiejskich. Za glowny problem uznawano wolne tempo wykupywania przez paristwo majatkéw ziemskich, ktére nastepnie poddawano parcelacji, Paiistwo bylo do tego zobowiazane na mocy reformy rolne} z 1889 roku’. Za szczegélnie patogenne Iorga uznawal zjawiska zwiqzane w dzierzawa poszezeglnych majqtkow Zydom, przez wlascicieli, ktorzy w ogéle nastepnie nie interesowali sie tym, co sie dzieje w ich wlasnosci, ograniczajgc sie jedynie do odbioru swe} czgici czynszu. orga postulowal, by w takich wypadkach stosowaé przymusowe wywlaszezenia wlaicicieli ziemskich, ewentualnie zasugerowanie im powrotu do kraju i osobiste zajecie sig sprawami wlasnej wsi, co w oczywisty spossb moglo ulzyé ekonomicznie chlopom. Pszez likwidacje jednego ogniwa posrednictwa bowiem realna stawala sie obniska ezynsz6w dzierzawnych, co 2 kolei_ moglo doprowadzié do uspokojenia sytuacji na wsi, Niektérzy autorzy oceniaja te wystapienia 3N. Iorga, Discursuri parlamentare, Bucusesti 1981, 8. 19. 4A. Dita, Nicolae Jorga si Neannil Roménese: preliminarit la rascoalele trdinesti din 1907, _Athivele Totalitarismului” 2007/12, s. 135. SA. Dubicki, System partyjny..., s. 151, T. Lungn, Viaja politicé: in Romania ta sfirgitul secobului al XIX-Lea (1889-1900), Bucuresti 1967, s. 71-72,26 A. Dubicki Torgi z przelomu 1906 i 1907 roku jako przyktad gloszonego przezefi antysemityzmu®, nalezy jednak zauwazyé, ze byly to poglady 0 podiozu ekonomicznym, bardzo wowezas populamym nie tylko w Rumunii, ale i w calej Europie. Wspomniane poglady Torga podtzymywal wlasciwie do koitea 2ycia, do 1940 r. Przez dwezesnych politykow zwigzanych z tzqdem akeje Torgi byly postrzegane jako podzeganie chlopéw do buntu, tak sprawe przedstawial na przyklad wplywowy éwezesnie polityk — Take Ionescu. W podobny sposéb sprawe postrzegala Gwezesnie takze prasa zagraniczna’, Nalezy jednak uznaé, ze owezesny antysemityzm Torgi, choé obecny w jego wystapieniach, ezy to prasowych, zy poznie| na trybunie parlamentu, nie mial podtekstu rasistowskiego, a jedynie spoleezno-ekonomiczny® Poza kwestia chlopska w aktywnosei polityeznej Torgi w okresie poprzedzajacym Wielka Wojng zauwazalne jest takze powolne przesuwanie akcentéw na konieeznosé walki o zjednoczenie wszystkich Rumunow w jednym panstwie. Po raz kolejny w sukurs pogladom Iorgiprzyszly: jego wzgledna niezaleznosé polityezna i paradoksalnie praynalezosé polityczna do parti niedysponujacej duzq reprezentacja parlamentamna, Tako ze dzieki” temu nie by! on .zagrozony” otrzymaniem wladzy mégl w miare swobodnie glosié hasla, ktérych nie stosowano w_ propagandzie _politycznej najwazniejszych stronnictw przed 19141. Walka o jezyk rumutiski i instytueje kulturalne doprowadzila nawet do uznania jego oraz jego dziel za elementy niepozadane w Austro- Wegrzech. Aktywnosé Iorgi w kwestiach narodowych skupiala sig takze na wlasciwym upamietnieniu 50. roczniey zjednoczenia Rumunii, ktéra przypadala w 1909 x. W programie rzqdowym sugerowano skupienie sig jedynie na obchodach na poziomie szkolnym, raczej nie organizujae obchodéw na poziomie centralnym. Iorga dzieki swym interpelacjom wywalezyl przeznaczenie odpowiednie) sumy pienigdzy na wzniesienie pomnikéw ku czci zjednoczenia, ktéry postawiono na przyklad w Jassach. Powodem takiego dzialania ze strony rzqdu byla niejednoznaczna ocena dwezesnego ksiecia rumutiskiego Aleksandra Tana Cuzy, W odezuciu rzadu bezpieczniejsze politycznie bylo Swietowanie na przyklad kolejnej rocznicy wstapienia na tron kréla Karola. Generalnie rzecz biorae, nacjonalizm Iorgi z okresu poprzedzajqcego Wielka Wojng mozéna okreslié jako kulturalny, wlasciwie nie odnoszacy sie do kwestii rasowych, w rozumieniu ekskluzywnym, z wyjatkiem pigtnowania zjawiska ,rozpijania” chlopéw na wsiach. Ten element przy zlej woli mozna potraktowaé jako najbardzie) zblizony do negatywne} kampanii skierowanej przeciwko Zydom. Jednak w tym momencie powodem wystapienia nie byla kwestia rasowa, a prosta zaleznosé ekonomiczna — do Zydéw nalezaly przede wszystkim karezmy na wsi rumuriskiej, w zwiazku z ezym skierowane przeciw nim wystapienia lorgi nalezy traktowaé w sensie ekonomicznym. A.V. Dita, Nicolae orga si Neannil Romdnesc ... 138. 7 Niemniej jednak za praprzyczyne wszelkich wystapiest krakowski ,Czas” uznawal bezpardonow9 konkurenejg dwéch najwigkszych trustow dzierzawnych — Fischera i Instera, ktora doprowadzila ‘wlasciwie do zaniku konkurengji na rynku dzierzaweow w Runmunii i podniesienia czynszow dla rolnikow, ,Czas” 4 1V 1907 8Do sprawy dzierzawy dolaczyla sie tez kwestia ekonomiczno-moralna, a mianowicie odpowiedzialnosé za alkoholizm chlop6w na wsi ramuiskiej. By! w nie| pewien Jadunek antysemicki, poniewaz Zydzi byli glownymi ajentami karczm na wsi. N. lorga, Discursuri parlamentare, vol. 1, p. I, Bucuresti 1939, s. 375-385Nicolae Iorga jako. 2 Nagjonaliza. w wersji Iorgi przyjmowal optyke oparta na wspélnocie eywilizacyjne}, nie za narodowej, z naczelnym zadaniem wytworzenia odpowiednie} ,cywilizagji narodowej”, ktora jednak nie powinna byé ekskiuzywna, powinna byé inkluzyjna oraz otwarta na kontakty z innymi podobnymi cywilizacjami — byl to wrecz. podstawowy warunek je rozwoju i twania?. Swoistym podsumowaniem jego dzialalnosci i pogladéw polityeznych byt wyklad wygloszony na forum Akademii Rumurskiej, w tragicznym dla Rumunii ezerweu 1940 r., w ktérym definiowal on naréd jako: ,organicznq zbiorowosé wyodrebniong z oglu ludzkosei, Kora przejawia aktywnosé o charakterze spoleczym, narodowym, kulturalnym i intelektualnym i opiera sig na swobodnym wyrazaniu mySli, sentymentow i wlhasnych dazeri"!9Nalezy zwrécié uwage, ze byla to definicja narodowosci bardzo odlegla od Owezesnie promowanych w Europie okreslen tego podmiotu, inkluzyjna, wlasciwie nienawohyjqca do wykluezenia pewnych grup Indnosei w imig Zle pojmowane} idei narodowej. Sam longa twierdzil, de juz od roku 1908 zwracal uwage na to, i2 w jego rozumieniu nacjonalizm powinien byé demokratyezny, powinien byé wyrazem woli wiekszosci narodu!!, Wraz z definicja nacjonalizmu Iorga przedstawial tez wlasna wizje patriotyzmu — tutaj szezegolnq uwage zwracal na utozsamienie go z miloseiq do ziemi rodzinne}, nie tylko zewzgledu na to, Ze umozliwiala ona godne Zycie, ale takze jako Igcznika z dawnymi czasami i dawnymi pokoleniami, ezyli taeznika z tradycjq_narodowa. W owym czasie Iorga swa mysl politycznq opieral na czterech elementach: idei moralne), kultu przeszlosci, afirmagji warstwy chlopskiej i solidaryzmu narodowego!?. Ze wspomnianych czterech elementdw Iorga zwracal szozegélng uwage na: kult przeszlosei — poniewaz uznawal, ze nalezy czerpaé z dawnych ezasow inspiracje do rozwiazywania aktualnych probleméw zycia codziennego. Lud i czlowiek wedlug, niego nie sq czym$ nowym w dziejach Swiata, sq jedynie kontynuacja tych zjawisk, ktore juz dawnie| wystepowaly i funkejonowaly na Swiecie. lorga posuwal sig nawet do stwierdzenia icie konfucjaiskiego, 2e dzialania i przemyslenia ludzi zyjqeych w ozasach minionych aktywnie wplywajq na dzialania Indzi dzialajqcych aktualnie W poszukiwaniach zrédel demokracji Iorga nie ograniczal sie jedynie do przyjecia pogladéw Jeana-Ieaques’a Rousseau, staral sig on wytworzyé wlasna teorig, nawiazujaca do zasad i warunkow lokalnych, wskazujqe, 2e arddel rumuiiskiego wzora demokragji nalezy poszukiwaé w rumutiskie} przeszlosci, zwlaszeza w ,.wiekach ciemnych”, kiedy to spoleczeristwo rumuiskie mialo sig rozwijaé nie tylko bez. ingereneji z zewnatrz, ale takze w warunkach braku nadrzednej wladzy polityczne}, Prowadzilo to wedlug rumunskiego mysliciela do wytworzenia sig modelu demokracji rolnicze), w kt6re} wszyscy je} calonkowie byli sobie rowni, a jedyng droga do wybicia sig i miedzy innymi zdobycia wigkszego znaczenia byla wlasna praca ‘Wynika z tego, ze glownym napedem rozwoju ludzkosci pozostaje praca bedaca droga do wybicia sig Konkretne} jednostki ponad przeciginosé, Moana stwierdzié, Ze swoje poglady narodowe Torga probowal polaczyé z quasi-liberalnymi odniesieniami do roli 91 R. Pascal, op. cit., 8. 170. 108, Theodoreseu, Nicolae Iorga, Bucuresti 1968, s. 346. MW pidem. 12bidem.28 A. Dubicki paiistwa, ktore mysliciel postrzegal rownied jako straznika spoleczeistwa. Dalej jednak jego poglady zaczgly odbiegaé od liberalnych W opinii rumuiskiego mysliciela jednostka, mimo ze formalnie jest wolna, wlasciwie sama nic nie moze zdzialaé, sile zyskuje dopiero we wspélpracy z innymi czlonkami spoleczenstwa. Niestety, aby takie spoleczeristwo funkejonowalo odpowiednio dobrze, potrzebne bylo osiagniecie pewnego poziomu kulturalnego przez warstwy ludnosci, ktére mialy w danej spolecznosci funkejonowaé -dotyezylo to szezegélnie warstwy chlopskie) — z tego tez powodu Iorga tak aktywnie wystepowal w obronie chlopéw i w ich interesie. Nawiazujqe do modnych w Europie pod koniec XIX w. i péénie} w latach dwudziestych XX w. idei socjalistyeznych, odraueal z cala stanowezosciq mozliwosé przeprowadzenia postulowanych zmian za pomocg rewolucji, akceptujac jedynie ewolucje socjalna i powolne zmiany, do ktérych spoleczeistwo moze sig spokojnie przystosowaé, nie tracae z pola widzenia innych niezbednych wartosci, takich jak naréd, kultura czy religia!3 Mona wlasciwie uznaé, Ze najlepiej poglady narodowe Iorgi sa opisane w tytule jego autobiografii Supt trei Regi—Istoria unei lupte pentru ideal national si moral!4. Widaé, ze Torga okresla swoje zycie, swoja karierg polityezna jako walke o pewien ideal — ideal narodowy i moralny. Byl on uwazany za swego rodzaju ikone takie} walki, zwlaszeza w okresie Wielkiej Wojny, gdy uznawano go za swoisty katalizator energii narodowe} dzi¢ki artykulom publikowanym w ,Neamul Romanesc”. Takie postrzeganie go jako symbolu trwalo mniej wigcej do roku 1931, kiedy to Torga przyjal stanowisko premiera. Niestety tym razem jego idealistyezne nastawienie nie wytrzymalo zderzenia z twarda polityka i ostatecmie pozycja premiera zachwiala jego idealnym wizerunkiem, natomiast jego populamosé nadal utrzymywala sig na stosunkowo wysokim poziomie. Wydarzenia z okresu premierostwa Torgi nadwyrezyly jego wizerunek, poniewaz profesor nie sprawdzil sig jako polityk w praktyce, Nalezy przyznaé, ze prawdopodobnie nie mial do tego odpowiednich zdolnosci, a takée oczekiwania opinii publiczne} w jego wypadku byly zapewne zbyt wygérowane. Do tego nalezy dodaé takze specyficany okres, w ktorym prayszlo mu rzadzié — byl to czas Wielkiego Kryzysu, kiedy to establishment rumutiski rozpaczliwie poszukiwal mozliwosei zalagodzenia zapasei gospodarezej, w zwiqzku z czym powolanie na stanowisko premiera osoby niezwigzanej bezposrednio z najwazniejszymi partiami wydawalo sig optymalnym rozwigzaniem. Niestety tym razem Torga — zresziq tak jak wezesniej — nie wykazal sie zdolnosciami do znalezienia wlasciwych wspélpracownikow. Moda wrecz postawic teze, ze desygnujgc lorge na premiera, wyrzadzono mu krzywde. Polski posel (Jan Szembek) w 1931 r. zwracal uwage na to, 2e Iorga jako premier wlasciwe nie zajmuje sie sprawami panstwowymi, traktuje przewodniczenie Radzie Ministraw podobnie jak zajecia na uezelni, w pelni korzystajqe z okresu wakacyjnego, w Bukareszcie pojawiajae sig bardzo rzadko, jedynie w celu podpisania najniezbedniejszych dokumentow!5. Istotng role w pogladach polityeznych Iorgi zajmowala sprawa szeroko pojmowane} wspélpracy paneuropejskiej. W trakeie jego kariery naukowej i pisarskie)_mozna wyrdanié kilka okreséw, w ktérych podejmowal rézne zagadnienia zwigzane ze 13 ,bidem, s. 354. 14N orga, Supt trei Regi Istoria iupte pentru ideal national si moral, Bucuresti 1999, s. 606. 152 tajnych biuletynéw MSZ. IT Rzeczyposopolite). Rumunia, Paristwa naddunajskie i batkeviskie w latach migdzywojennych, oprac. E, Kolodziej, M. Willaume, Lublin 2014, dok, 44Nicolae Iorga jako. 29 wspolpraca europejska. W pierwszym okresie, w latach 1899-1918, mysliciel zajmowal sig przede wszystkim kwestia wspdlpracy wewnatrz, balkaiskie). Balkany upatrywal on wowezas jako miejsce, w ktorym owezesna Rumunia mogla realizowaé swa wizie wspolpracy miedzynarodowej; ponadto waznq role odgrywalo gloszenie idei koniecznosci zjednoczenia Rumunéw w jednym organizmie paistwowym, Kolejna faza w dzialalnosei Iorgi przypada na lata 1919-1933, kiedy to w zwigzku ze zmiana mapy polityczne} Europy i pojawieniem sig nai wielu panstw Srednich, wzrosla mozliwosé odgrywania przez Rumunig istotnej roli w Europie. Ostatnia cezura obejmuje okres 1933-1940 i powiqzana byla z nieuchronnym wybuchem wojny w Europie. Ogéiny ton artykuléw Torgi zmienial sie na alarmistyezny, nawolywal on do koniecznogci obrony eywilizacji europejskie} przed zagrozeniem ze strony reziméw o charakterze totalnym. Najwigksze zagrozenie lorga upatrywal w rewizjonizmie wegierskim, co moze implikowaé, Ze juz wowezas zaczyna si¢ proces uznawania Wegrow za glownych wrogéw narodu rumunskiego, w tym czasie wypieraja oni Zydéw z tego miejsca. Ponadto éwezesna publicystyka Torgi, jako element propagowania jego pogladéw politycznych, byla oceniana jako bardzo elastyezna i poddana sugestiom dworu krélewskiego. Wéwezas Torga postawe bliskie) wspélpracy z krolem Karolem II uznawal za wysoce patriotyezng i ziierzajqeq do wzmocnienia paristwa rumuiskiego. W pierwszym okresie dzialalnosci, obejmujacym jak juz wspomniano lata 1899-1918, ezyli_ okres pomigdzy pierwszymi artykulami Torgi ogloszonymi w_ czasopismie .Séminitorul” a zakoiczeniem Wielkiej Wojny. lorga w owym ezasie publikowal swe przemyslenia polityezne takze w "Independence Roumaine”, .Epoca” oraz po 1906 r. we wlasnym czasopiémie .Neamul romdnesc”. W kwestii narodowej staral sig on wowozas znale2é odpowied? na pytania o istote narodu i o to, jakie sq jego niezbedne potrzeby. W jego opinii wazna konstataeja byla potrzeba wyznaczenia kazdemu narodowi pewnego idealu, do ktérego powinien on dazyé, ktéry powinien stanowié istotny skladnik idei narodowej. W wypadku rumutiskim za taka wskazdwke uznawal on dazenie do zalezienia konkretnego wzorea dla wzmocnienia i propagowania (raspdndirea) kultury mmuriskiej. W realiach przetomn wiekow XIX i XX w wypadku rumunskim bylo to istotne wyzwanie, w opinii Iorgi bowiem wawezas .,jedynie pafistwo wraz ze wszelkimi narzueanymi przezei obowiazkami bylo dla wszystkich”, kultura byla przeznaczona jedynie dla bojaréw i klasy sredniej (parvenifii functionarii). .Mamy paistwo narodowe, ale bez kultury narodowej, tylko z mierna adaptacja wzorcéw obeych — francuskich, Mamy wizje polityezna przyszlych stosunkéw narodowych, zwiazanych z potencjalnym zjednoczeniem wszystkich Rumunéw, jednak nie mamy wlasnej kultury, w zwiqzku z tym zjednoczenie moze okazaé sig niemozliwym”!®, Istotng konstatacja bylo stwierdzenie, ze osiggnigcie wspélnoty kulturalne} musi bezwzglednie poprzedzaé osiagniecie jednosci polityeznej, Bez spelnienia tego warunku nie moglo byé mowy o zjednoczeniu politycznym, gdyz poszezegdlne ezesci narodu, a zwlaszeza te, ktdre diuzej funkejonuja w warunkach domina¢ji inne} kultury, muszq mieé Swiadomos¢é wspélnoty. W zwiazku z tym mysliciel uznal, ze to wlasnie kultura jest czynnikiem dominujacym w procesie ksztaltowania narodu, a wszelkie kwestie rasowe czy polityezne stanowiq dalsze tho. Co istotne, Iorga wyraznie rozroénial uezucia narodowe od idei narodowej, twierdzil wree7, 16,4. Arion, Ideea Eeuropeanii in publicistica lui Nicolae Iorga, Studia Universitatis Babes-Bolyai ~ Historia” XLVIII/1-2, (2003), s. 16730 A. Dubicki ze oba czynniki sa od siebie mocno oddalone. Bycie nacjonalista rumuiski mysliciel definiowal jako postawe afirmujgca/ukazujacq sentyment narodowy, ezyli wedlug niego bycie nacjonalista/narodowcem wlasciwie rownalo sig z byciem dobrym patriota, nie zas ekstremista rasowym. Obrona wlasnej kultury przed wplywami obcymi byla wlasnie tym, co pozwalalo konkretnemu narodowi na dalsze trwanie, poniewaz byla to postawa inkluzyjna, raczej wykluczajqca mozliwosé powstania duzych napieé wewnatrz konkretnego kraju, w tym wypadku Rumunii, Natomiast proba budowy wspélnego narodu na bazie rasowej mogla doprowadzié do odrodzenia separatyzméw lokalnych, podejicie kladace nacisk na wspélnote kulturalng powinno zapewnié brak wiekszych probleméw, a takze poszanowanie lokalnych odrebnosci, ktére powinny ubogacaé wlasna kulture narodowa Ideal zjednoczenia narodowego byl tym, ktéry byl wyznaezony przez lorge dla narodu rumuiskiego. Mysliciel, dzialajge w zgodzie z gloszonymi przez siebie pogladami, bardzo aktywnie wspieral akeje propagowania kultury rumuiskie| wérdd —Rumunow zamieszkujgeych zarowno w kraju, jak i za granica, ze szezegolnym uwzglednieniem Siedmiogrodu, jego zaangazowanie w szerzenie akcji kulturalne} wsréd siedmiogrodzkich Rumunow zaowocowalo nawet uznaniem go za persona non grata na terenie Austro- Wegier!”. Bylo to modliwe dzicki zblizeniu sig do srodowiska rumunskie} Ligi Kulturalnej. Swoje zainteresowania, choé w mniejszym stopniu Iorga kierowal takze w strone Rumunéw zamieszkujacych Besarabie, co ezynilo go podejtzanym takze w oczach carskiej Rosji, Waznym elementem w calym okresie dziatalnosci polityezno-kulturalnej orgi byla eyklicznie organizowana szkola letnia w Valeni de Munte, do ktérej uezeszezali najwazniejsi politycy rumuriscy zarowno ze Starego Krolestwa, jak i Transylwanii, Wsred sluchaczy lorgi ajdowal sig takze przyszly krol Rumunii Karol Il, co z pewnoscia wplynelo na pézniejsze dosé bliskie kontakty pomiedzy tymi dwoma osobistosciami!® Momma wrecz zacbserwowaé ambiwalentne podejscie wladz panstwowych do Torgi w okresie poprzedzajacym Wielka Wojng: z jednej strony cieszyl sie uznaniem, przynajmnie} poloficjalaym, ezego dowodem byla zawsze duza frekwencja na letnich kursach, wraz z udzialem znanych osobistosci, natomiast z drugiej strony aprobowana przez panstwo byla take .dyskretna” opieka ze strony tajnych shuzb (Siguranja Generala a statului), w Swietle dostepnych Zrédel w pewnym sensie wymuszona przez naciski paiistw sasiadujacych z Rumunia, ktérym dzialalnosé owiatowa i polityezna Iorgi nie za bardzo sie podobala. Zadaniem sil bezpieczenistwa Starego Krélestwa mialo byé dyskretne przekonanie Iorgi do zmiany swych pogladéw w réznych kontrowersyjnych kwestiach badé przynajmnie) promowania ich w mnie] widoczny sposéb!?. Wiadze austro- wegierskie uwadaly dzialalnosé Iorgi za bardzo niebezpiecaa, czego efektem bylo dlugotwale odmawianie mu mozliwosei wjazdu na teren monarchii dualistyezne}. Niemniej jednak o ile dzialania shuzb monarchii austro-wegierskiej byly na tyle skuteczne, ze Iorga nie byl wpuszozany na teren tego paristwa, o tyle dzialalnosé Siguranty, wymuszana przez paiistwa zewnetrme, byla wlasciwie pozorowana, poniewaz program zjednoczenia Rumunéw w jednym paitstwie byl wowezas akceptowany przez wszystkie 17P. Turlea, Nicolae Jorga in viata politic a Roméniei, Bucuresti 1991, s. 88. 18 M. Nagy Talavera, The Green Shirts and the Others, lagi, Oxford, Portland 2001, s. 346. 19¢. Bodea, R. St. Vergatti, Nicolae Iorga in arhivele vieneze si ale Siguranfet regale (1903-1914), Bucuresti 2012, 8. 8Nicolae Iorga jako. 31 sily polityezne w Rumunii z krolem Karolem I na czele*. Oprécz zainteresowania kwestiami narodowo-kulturalnymi w pierwszym okresie swej dzialalnosci Iorga aktywnie interesowal sig szeroko rozumianymi kwestiami balkasiskimi, poniewaz uzmawal tereny polozone na poludnie od Dunaju za obszar, na ktérym Rumunia potencjalnie mogla odgrywaé duzq role polityezna, zwlaszeza wobec dominacji gigantow europejskiej polityki w Europie Srodkowej. By to takze obszar podatny na ewentualna akejg kulturalng ze wzgledu na istnienie na tym obszarze Iudnosci arumunskiej i meglenorumuskie), ktorej istnienie mozna bylo wykorzystaé polityeznie, na przykKlad w dosé skomplikowanych stosunkach z Grecjq?!. Kolejnym istotnym aspektem kierujacym uwage my%liciela na Balkany byla takze mozliwosé ewentualne}] wspolpracy z Bulgaria, wobec ktérej przez pewien czas Rumunia starala sig odgrywaé, raczej jednostronnie, role mentora. Po I wojnie swiatowej, podezas ktére| Rumunom udalo sig wykonaé wlasciwie wikszosé elementow szeroko zakrojonego .planu narodowego”, zmierzajacego przede wszystkim do powstania Wielkiej Rumunii, zmiana akcent6w nastapila takze w mySli polityezne| Nicolae Iorgi. Bylo to spowodowane —zarowno —_warunkami miedzynarodowymi, powstaniem panstw o charakterze narodowym w Europie Srodkowej, a takze — co z punktu widzenia monarchii rumuiskiej bylo bardzo istotne — paiistw Srednie} wielkosci, ktére zastapily dominujgce w regionie Austro-Wegry. W tak uksztaltowanym teatrze migdzynarodowym Rumunia otrzymywala szanse odgrywania o wiele wigkszej roli niz w okresie przed Wielka Wojna. Zmiany nastapily te2 w polityce wewnetrznej. Przede wszystkim doszlo wreszeie do wprowadzenia w Rumunii zasad rownego i powszechnego prawa wyborezego, co umozliwilo Nicolae Tordze znaczne poszerzenie elektoratu wlasnej partii — PND. Znalazlo to wymieme odbicie juz w roku 1919, kiedy to partia Iorgi weszia w sklad szerokie} koaligji rzqdowej, a sam Iorga zostal wynagrodzony stanowiskiem przewodniczacego Izby Deputowanych. Jednak szezytem jego kariery polityeznej bylo objecie przezeri stanowiska premiera w latach 1931-193222 Wspomniane przeksztalcenia zauwazalnie wplynely takze na prezentowanq przezen myél polityezna, w ktorej zaczely dominowaé nowe akcenty, zwiqzane przede wszystkim z wyborem drogi rozwoju przez Rumunig — czy miala byé to droga ,,tradycjonalistyczna”, czy .mowoczesna”, drogi do utrwalenia narodurumuiskiego w nowych warunkach geopolityeznych i wewnetrznych, a takze z szeroko rozumianymi sprawami europejskimi. We wspomnianym okresie doprecyzowano podstawy teoretyezne wersji nacjonalizmu 20¢ s. Turturies, Regele a murit, ,Adevirul, Historia” 2014/1X, s. 16. 21stosunki Rumunii z Grecja w okresie poprzedzajacym Wielka Wojng byly napigte przynajmniej z dwach powodow: pierwszym z nich byla wlasnie kwestia mniejszoci arumuiskiej i meglenorammnskiej na obszarach wehodzaeych w sklad Greoji, ktére musialy sig opieraé probom wynaradawiania przez Grekow; druga sprawa byla konfiskata jeszeze w ezasach Aleksandra I. Cuzy ezgéci wlasnosei Klasztomej na terenie Rumunii, nieprzypadkowo poszkodowane zostaly Klasztory zaleie od cerkwi greckiej i tam tez transferujace swe przychody, co bylo ewidentnym dziedzictwem epoki fanariockie). Dochodzily do tego pewne kwestie zwiqzane z nieporozumieniami na tle stanu prawnego mniejszosei greckie} w Rumumii. J. Demel, Aleksander J. Cusa. Ksigte Rumnunii, Wroclaw-Warszawa 1977, s. 129; B.B. Berceanu, op. cit., 8. 205-206, 22W kategoriach ciekawostki nalezy zapewne potraktowaé fakt, ze obydwa rzady, w ktérych uczestniczyla partia Iorgi, byly jedynymi rzadami koalicyjnymi w okresie miedzywojennym w Rumunii, A, Dubicki, System pargyny krélestwa Rumunit... 8 45A. Dubicki prezentowanej przez Nicolae Iorge, opierajace| sie wlasciwie na warstwie kulturalne} i zakladajacej pelna wspélprace z pozostalymi narodami zamieszkujqeymi Rumunig. Mialy ‘one otrzymaé pelne prawo prowadzenia wlasne} dzialalnosci kulturalne} i oswiatowej**. Wspélgralo to z zapatrywaniami Torgi, ktory twierdzil, ze do prawdziwego rozwoju kulturalnego moze dojéé jedynie w warunkach pene} wspélpracy wszystkich narodow zamieszkujqeych konkretny obszar geograficzny. W pierwszej kwestii Iorga zwracal uwage przede wszystkim na fakt, ze Rumuni sq narodem tradycyjnym, co wynika przede wszystkim z jego dotychezasowe} struktury Tednoczesnie mysliciel zauwazal, ze naréd ten musial podlegaé dalszemu rozwojowi, gdyz nie bylo mozliwe pozostanie na dotychezasowym stadium rozwoju. Przekonanie to wspieraly takze zagadnienia podejmowane przez myéliciela w poprzednim etapie jego kariery polityeznej. Nadal glosil potrzebe rozwoju kulturalnego, choé w warunkach Europy powersalskiej mial on byé bardziej skierowany w kierunku wytworzenia wspolne} kultury rumuiiskie). Przy okazji wypowiadal sie takze 0 tradycji, ktéra definiowal jako kroczenie po drodze, ktora nigdy sig nie skoiiczy. Tradycje w sprawach kultury Iorga postrzegal jak najbardzie) pozytywnie, jako element konserwujaey w niej to, co jest najlepsze i — co istotne — takze gwarantujace w duzym stopnin jej oryginalnosé. Kultura kazdego narodu powinna byé rozwijana zgodnie z konkretnym charakterem narodowym, tak aby umodliwié narodowi w jak najwiekszym stopniu je) percepeje, zrozumienie oraz akceptacje. W oczywisty sposob odnosilo sie to do kazdego narodu, nie tylko rumutiskiego. W dziedzinie walki polityezne} i ogélnie aktywnosei politycznej Torga bezwzglednie potepial wszelkie przejawy terror politycznego, czego wyraz dawal jeszeze w 1924 r. po pierwszej fali przemocy polityczne} zwiqzane} z dzialalnoscia LANC i Comeliu Zelei Codreanu4, Zreszta samo ugrupowanie profesora Aleksandra C. Cuzy nie pozostawalo Iordze dluzme i we wlasne} propagandzie przedstawialo go jako jednego z gléwnych ,,winowajcow” wprowadzenia w zycie zapisow prawnych powodujacych rownouprawnienie Zydéw na terenie Rumunii25, Chodzilo tu o podpisanie przez rzqad Alexandru Vaidy Voievoda, aktywnie wspierany przez Nicolae Iorge, traktatu pokojowego z Austria, ktorego integralnym skladnikiem by! traktat mniejszosciowy. Poza oczywista i bezposrednia aktywnoscia polityezna Iorga nie zaniedbywal takze dzialalnosei 0 charakterze kulturalnym, ktérej priorytety musialy zostaé dostosowane do nowych warunk6w geopolityezych. W tym konkretnym wypadku Iorga koncentrowal sig przede wszystkim na dzialaniu w ramach Ligi Kulturalne} (Liga Culturala), ktorej byl przewodniczacym. Po osiagnigciu jednosci narodowej Liga wyznaczyla sobie nowe cele, wardd ktorych przewazala troska 0 kondycjg rumunskiego chlopa i jego uswiadomienie kulturalne. W tym celu postulowano tworzenie zespolow teatralnych pracujacych wsred warstw nizszych spoleczefistwa rumuiiskiego. Sugerowano takze druk tanich ksiazek, zakladanie bibliotek wiejskich. Takze prowadzenie szeroko rozumianej akeji propagandowej, polegajqce} na rozpowszechnianiu wired Iudnosei wiejskiej widokowek i innych akcesoriéw promujacych wéréd Iudzi 0 slabo wyrobionych horyzontach kaulturowych zagadnienia historii Rumunii ~ mialy one tworzyé swoista Biblia pauperum i 237 otalitarismul de dreapta in Romania. Origini, manifesiitri, evolutie, Bucuresti 1996, s. 277. ATbidem, 8. 479. 2S idem, =. 539.Nicolae Iorga jako. 33 zazajamiaé rumunskiego chlopa z historia wlasnego kraju26, Widaé z tego wyrainie, ze Torga staral sie Konsekwentnie utrzymywaé dotychezasowa orientacje, zdajqc sobie sprawe, Ze oswiata na wsi moze przyniesé Rumunii stosunkowo duze korzysci, zwlaszeza w kontekscie wreszcie realizowanych: reformy rolnej i reformy wyborezej, ktore hipotetyeznie mogly poskutkowaé takze zwiekszeniem znaczenia polityeznego PND na wsi Ostatnia faza aktywnoici polityeznej Iorgi przypadla na czas zwigkszajacej sig aktywnosci skrajnej prawicy w Europie, ktéra reprezentowala typ nacjonalizmu w zadne} mierze nie akceptowany przez rumutiskiego myéliciela, Warto nadmienié, ze byly one w tym czasie prezentowane nie tylko za pomoca mediéw tradycyjnych”, do jakich wowezas zaliczano glownie gazety, Iorga by! prekursorem autopromogji za pomoca fal radiowych, wyglaszal swoje przemySlenia regularnie w radiu rumuniskim. Z jednej strony byla to makomita trybuna do prezentacji swoich pogladow, natomiast ceng polityezna stanowila koniecznosé wypowiadania sig na tematy polityezne zgodnie z obowiazujaca wykladniq sugerowang przez rzad lub samego kréla Karola II, ewentualnie pomijanie te} tematyki w wystapieniach. W warunkach ostrej walki polityeznej, jaka rozgorzala w Rumunii w_ latach trzydziestych ubieglego stulecia, nie bylo juz wlasciwie miejsca na wizje polityki uprawiane} przez Iorge Zresztqa on sam, jak juz wspomniano, zostal skompromitowany polityeznie nieudanym premierostwem w latach 1931-1932, stosunkowo krytyeznie ocenianym nawet przez z reguly przychylne profesorowi Iordze zrédla polskie?’. W takich warunkach Iorga zajal sie przede wszystkim kontynuacja zagadnie kulturalnych, ktére wzawal za spajajace caly narod, w ktérych znajduje ujécie duch narodowy. Tutaj wige myéliciel poszukiwal spiritus movens narodowego, nie zai w kwestiach rasowych czy ekonomicznych, co czesto czynili jego konkurenci na scenie polityeznej. Wzrost zagrozenia na arenie miedzynarodowe} poskutkowal takze zajeciem przezen wyraénego stanowiska w kwestii poszukiwania elementu mogacego zapewnié narodowi dalsze uwanie w warunkach niesprzyjajacego ukladu geopolitycznego. Iorga zwracal tu uwage na to, ze w tym wypadku solidamosé narodowa jest w stanie zapewnié dalsze istnienie panstwu. Elementem budujqcym taka solidamosé narodowa powinien byé pewien ideal, ktory nalezy okreslaé nawet doradnie, biorac pod uwage aktualng sytuacj¢ polityezna. Nicolae Iorga w zadnej mierze nie akceptowal teorii gloszonych przez Adolfa Hitlera i jego zwolennikow. Szezegélnie krytykowal on doslowne rozumienie hasla © potrzebie zdobycia Lebensraumu. Torga twierdzil, ze przestrzen 2yciowa, owszem, jest bardzo istotna, jednakze w aspekcie duchowym, takze w aspekcie propagowania wlasnej kultury, choé tu — biorgc pod uwage jego wezesniejsze wypowiedzi — moza przypuszezaé, Ze zbyt silne propagowanie wlasnych wzoreéw kulturowych z pewnoseig spotkaloby sig 2 ostrym sprzeciwem mysliciela, tak jak na poczatku jego aktywnosci polityeznej. Hitlera i jego zwolennikéw Torga oskaréal 0 wypaczenie idei narodowej, o uczynienie z idei, mogqce} prowadzié do rozwoju — idei destruktywnej. Dazenie do miszezenia poszezegélnych paiistw Iorga utozsamial z dazeniem do zniszezenia konkretnych narodow, a to z kolei ~ z 268, Theodoreseu, Nicolae Iorga, Bucuresti 1968, s. 270-271 7. Dubicki, Dzieje Ambasady RP w Bukareszcie 1919-1940, Lodz 2014, 8. 59.34 A. Dubicki dazeniem do zniszezenia Indzkosci?8. Wpisywalo sie to w pewnym sensie w jego wizje prowadzenia polityki zagranicznej, zgodnq co do glownych pryncypiéw z reszia establishmentu rumuniskiego: .rumutiska polityka zagraniezna powinna byé zgodna z ta prowadzona przez najsilniejszego sojuszmika tego kraju"?? ‘Waznym skiadnikiem idei narodu i ogélnie mySli narodowej, a co za tym idzie — takze mysli polityeznej, jest takze panteon bohatersw narodowych, uznawany przez konkretnego mysliciela jako istotnych dla idei narodu w jego wizji. Co zrozumiale, Nicolae Torga réwniez promowal wlasna wizjg panteonu narodowego, zwlaszeza w odniesieniu do blizszych mu czasow, czyli XIX wieku, okresu, w ktérym ostatecznie dokonalo sig zjednoczenie narodowe Rumunow. Z postaci, ktore w duzej mierze prayezynily sie do powstania Rumunii i narodu rumutiskiego, Iorga szczegolnie wyréznial: Gheorghe Lazira, Tudora Vladimirescu, Nicolae Balcescu, AleksandraJana Cuze oraz Mihai Kogalniceanu??, Gw sklad mozna traktowaé jako swego rodzaju manifestacje polityezna, zwlaszeza w odniesieniu do postaci Cuzy3!, ktory byl postrzegany z pewna rezerwa kraju rzqdzonym przez dynastie Hohenzollern-Sigmaringen, bedacej de facto beneficjentem odsuniecia Cuzy od wladzy w 1866 1.32. W stosunku do Cuzy doié daleko idaca powsciagliwosé wykazywala rumuiska klasa polityezna zrazona jego posunigciami polityeznymi i dazeniami autorytamymi, w reczywistosei w wyniku dzialanitej klasy zostal on odsunigty od wladzy33, W takim ukladzie dazenie do przywrdcenia w powszechnej pamigei i w dyskursie polityczno-historyeznym pamigei 0 rzeczywistych zaslugach Cuzymozna traktowaé jako pewng deklaracje ideowa, a takze delikatny przytyk wobec éwezesnej klasy polityeznej, ktore} jednak Iorga volens nolens tez byl ezlonkiem. Nalezy nadmienié, ze wspélgralo to tez z aktualnymi posunigciami polityeznymi Iorgi, ktéry z reguly zmajdowal sie w obozie politycznym opozyeyjnym wobec liberaléw braci Britianu ~ rodziny réwniez przecie2 wielce zashizonej w dziele Zjednoczenia kraju. Promowanie Cuzy moze byé odezytywane w kontekscie polityeznym, poniewaz hipotetycznie moglo to umozliwié Iordze rozszerzenie wplywow polityeznych PND na wies, ktéra w najwiekszym stopniu przechowywala pamigé o pierwszym ksigciu zjednoczonego kraju, jako jej dobroczyiicy i autorze pierwszej reformy rolne}, ktory dal chlopom przynajmniej podstawy do samodzielne} gospodarki i uwolnil ich od paiiszezyzny (w pewnym przyblizeniu mozna bylo go wykorzystaé jako ideal dobrego 28Nalezy pamietaé, Ze Iorga konsekwentnie postrzegal naréd w sensie kulturalnym i politycznym 29N M. Nagy Talavera, op. cit., 8. 359 30N. Tsar, Mari Romani in viziunea lui Nicolae Iorga, Bucuresti 2010. 31 Aleksander Jan Cuza (1820-1873) — ksiqze Moldawii i Woloszezyzny (1859-1861) i Rumunii w latach 1861-1866, Z, wyksztalcenia prawnik, poczatkowo byl sedzia w Galacza. Od 1848 r, sluzyl w wojsku moldawskim, osiqanal stopien pulkownika, adiutant alownodowodzacego ammia moldawska Vogoride. W 1858 r. zostal ministrem wojny Moldawii. Od 1859 r. ksiaze doprowadzil nie tylko do unii personalnej, ale i realnej obu ksigstw rumusiskich, W 1863 r. sekularyzowal dobra koscielne, w 1864 r, dokonat zamachn stamu i sprawowal windze w spos6b antorytamy. Obalony w 1866 r. emigrowal do Niemiee. J.Z. Pajak, Cuca (Cuca) Alexandru, [w:]Slownik biografiezny XLX wiek, red. IZ. Pajak, A. Penkalla, J. Szczepaiski, Toruit 2005, s. 137 32Na gruncie polskim sylwetke pierwszego ksiecia zjednoczone} Rumunii oraz okolicznosei odsunigeia go od wladzy przedstawil J. Demel (por. J. Demel, Aleksander Jan Cuca..., 8.246). 33N Isat, op.cit, 8. 119.Nicolae Iorga jako. 35 ksigcia-oswobodziciela). Dzialanie Iorgi w tym duchu mozna traktowaé jako pewien przejaw opozyeji polityezne}, ponadto wpisywalo sig to w jego walke 0 wartosei rumuriskie, w ktére} promowanie ksigcia narodowosei rumuiskie} bylo przejawem walki 6 kulture rumunska zagrozona w opinii Iorgi przez ekspansjg kultury francuskiej. Na poczatku XX w. bylo to takze wyrazem spore} odwagii polityczne}, w obliczu bowiem niepokojéw na wsi, ktore zakonezyly sie wybuchem powstania w 1907 134; tematyka chlopska bya wielce niepopulama wsred wyzszych warstw spoleczefistwa rumuiiskiego Obawiano sig powszechnie, e przypominanie znaczenia pierwszego ksigcia zjednoczone} Rumunii i co za tym idzie ~ jego zaslug dla paiistwa, w tym takze, jak juz nadmieniono, uwlaszezenia chlopow moze byé uznane za przyezynek do rozniecenia kolejnych niepokojéw na wsi rumuaskie} i wyraznym programem polityozmym nawolujacym do aktualizacji kwestii chlopskie/35, Po wybuchu powstania 1907 x. ~ jak juz wspomniano Torge uznawano za jednego z prowodyréw niepokojéw, choé realnie nalezy sie zastanowié na jego potencjalnym wplywem na wydarzenia na wsi rumuiskiej — faktycznie by! bardzo slaby36 Tematyka polepszenia bytu wsi pozostawala aktualna w dzialalnosci Nicolae Iorgi, a take jego partii rownie? w okresie miedzywojennym, kiedy agraryzm stawal sig doktryna zdobywajaca sobie coraz wieksze uznanie w krajach sqsiadujacych z Rumunia, zwlaszeza w Bulgarii i Czechoslowacji, Program polityezny PND w owym okresie zajmowal sig tym zagadnieniem, niemniej nie nis! w sobie radykalnych idei, Ow brak radykalizmu mogh dawaé pewne realne nadzieje na ich realizacje badé takie prayszle przedstawienie wyboreom ostatecznej propozyeji rzadowej, aby przypominala ona propozyejg PND, co w zwigzku z tym moglo sluzyé jako dowéd na skuteczna realizacje programu parti}? Zwracano w programie takze uwage na kwestig edukagji rolniczej, Iorga postulowal utworzenie w Kiszyniowie szkoly wyészej o profilu rolniczym na wz6r istniejacych juz uczelni typu politechnicznego w Timiszoarze i Krajowej3¥, Pozostajae przy tematyce ,wiejskie}”, ,ludowej”, warto nadmieni¢, de lorga w swe} dzialalnosci polityezne| w pewnym sensie przypominal takze postaé innego bohatera narodowego Rumunii w pewnym sensie powiqzanego z wsia. Chodzi tu o Tudora Viadimirescu*, postaé, ktora w pééniejszym czasie zostala .zagamigta” takze przez 34a, Dubicki, Zarys ,.problematyki chlopskiej” w Rumunit do roku 1914, ,Zeseyty wiejskie” 2011/XVI, 8. 67 35g¢. gteftinescu, N. lorga, hisiorien de la paysannerie roumaine, [w:] Nicolas Iorga, homme et Voewvre, red. D. M. Pippidi, Bucarest 1972, s. 298. 36P. Turlea, op. cit. s. 75-76. 37W kluczowych kwestiach program zakladat parcelacje majatkow prywatnych powyzej 100 ha oraz wiekszosei majatk6w paistwowych. Programul Partidului Nationalist-Democrat, [w:] Gh. Sbama, Partidele politice din Roménia 1918-1940, Bucuresti 2001, s. 204 38zbidem. 39 Tudor Vladimirescu (1780-1821) ~ pochodzit z rodziny chtopskiej, jednak by! wychowywany na wvorze bojarskim. Zajmowal sie handlem, potem w latach 1806-1812 walezyl z Turkami w oddzialach panduréw, wepomagajge armie rosyjska. Przez powien czas przebywal na emigracji w Odessie, gdzie zwigzal sie z krezami Heterii greckiej. W 1821 . poczatkowo we wspéldzialaniu z AL Ypsilantim odniést pewne sukcesy na WoloszezyZnie, gloszac jednak hasla walki z bojarami i fanariotami, wszedl w konflikt z Heteria, w ktorego wyniku zostal zabity. IZ. Pajak, Vladimirescu36 A. Dubicki ruchy komunistyezne, poszukujgce niemal na sile bohatera odpowiadajacego ich interesom, w pewnym przyblizeniu rumuiskiego Kosciuszki, Wystapienie Tudora Viadimirescu w 1821 r. bylo w XIX w. w rumutiskim piimiennictwie polityeznym i historyeznym postrzegane przede wszystkim jako dzialanie o charakterze polityeznym, ludno zwiazanym z popularnym wowezas na terenie Balkanéw ruchem greckiej Heterii, a awlaszeza z Aleksandrem Ypsilantim, z ktorym jednak nie byl w stanie nawiazaé wspélpracy wojskowej, w koncu zostal nawet zamordowany przez Grekow. Iorga jako jeden z pierwszych zaozal postrzegaé to powstanie takze jako element walki spolecznej, w ktore} duza role odgrywal temat wyzwolenia warstwy chlopskiej, a racze} sprzeciwu wobec prob ograniczania wolnosei chlopow w Oltenii i generalnie na Woloszezyéie Nalezy zwrécié uwage, ze w tym wypadku, podobnie jak uprzednio w wypadku Aleksandra Jana Cuzy, uwage lorga zwraeal na aspekt ,.wiejski”, spoleczny, uprzednio pomijany przez innych badaczy tematu skupiajacych sig przede wszystkim na polityeznym, antytureckim wymiarze walki Vladimirescu®®, Kolejna istotna postacia holubiona przez Iorge byl Gheorghe Lazir#!, jeden z animatorow rumuniskie} szkoly narodowej, dzialajacy na poczatku XIX w. w Transylwanii ina Woloszczyénie. Dla mysli polityezne} Iorgi postawa Lazira byla bardzo istotna, poniewaz uchodzil on za jednego z prekursoréw odrodzenia kultury rumuiskie) i wyzwalania je} spod wplywow obcych. W Transylwanii walezyl on o aktywny rozw6j kcultury rumuiskiej i podniesienie poziomu szkol i instytutow cerkiewnych, co nie podobalo sie wladzom austriackim, ktére uznaly go za osobe niepewna polityeznie i de facto zmusily go do emigracji do Woloszezyzny. Z kolei w Bukareszcie sytuacja ‘kulturalna byla w pewnych aspektach jeszeze gorsza, tu lokalne elity bowiem znajdowaly sig pod powaznym wplywem kultury greckiej, co bylo widoczym efektem prawie stuletnich rzqadéw przysylanych ze Stambulu fanariotw. W pewnym przyblizeniu mozna ja porownaé do odbioru kultury rumuniskie) na poezatku XX w., kiedy w opinii rumutskiego myéliciela byla ona powaznie zagrogona przez wplywy francuskie. By! takze zalozycielem pierwszej nowoczesnej szkoly érednie} w Bukareszcie. lorga w 1916 r. okreslil go wprost jako pierwszego propagatora idei narodowej na terenic wozesne} Rumunii#?, W kontekécie walki o ezystosé kultury rumuiskie} podjetej przez Iorge na poczatku wieku XX byla to postaé wielce symboliczna, utozsamiana z poczatkiem walki o nowoezesnosé nauczania na terenie Rumunii, co w dalsze} perspektywie czasowe} mialo umodliwié mlodym Rumunom podejmowanie dalszej nauki na uczelniach zachodnich i przez. to przygotowywaé ich do pracy na rzeez rozwoju kultury rumuiiskie} oraz. w dalsze} perspektywie — przyszlego rozwoju paistw rumunskich i wlaczenia ich w orbite kultury Tudor, [w:] Stownik biograficeny..., 8. 634 AON. Tear, op. cit., 8. 42. Gheorghe Lazar (1779-1823) pisarz, tworca rumutiskiego szkolnictwa wyzszego. Pochodzil z Siedmiogrodu, gdzie ksztalcil sie w Kluzu, Sybinie i Wiednin. Doktor fizyki i matematyki oraz teologit. Od 1816 r. przebywal na Wotoszczyénie, Pierwszego grudnia 1817 r. zostal profesorem w kologium sw. Sawy w Bukareszeie, w 1818 r. zalozyl Akademie Nauk Filozoficenych i Matematyeznych, prekurcorke rumuiiskiego sckolnictwa wyzszego. Uczestniczyl w powstaniu ‘Tudora Vladimirescu, pod koniec 2ycia powrécil do Transylwanii. H. Mirska-Lasota, Maty slownik pisarzy rumubskich, Warszawa 1975, s. 103-104 42N. Jorga, Cel dintdi invatator de ideal national Gheorghe Lazéir, Bucuresti 1916Nicolae Iorga jako. 37 zachodnie} Kolejng postaciq wymieniana przez Iorge byl Nicolae Bilcescu!3, co przez uczonych badajacych poglady rumuriskiego myéliciela jest o tyle wnawane za zastanawiajace, ze Balcescu byl jedng z czolowych postaci rewolugji w 1848 r., do ktérej jako ealosei Iorga podchodzil bardzo krytyeznie, Zainteresowanie Baleescu pojawilo sig u Torgi stosunkowo wezesnie, niekt6rzy jego biografowie wreez przypisuja dzielom Balcescu zainspirowanie Torgi do zajecia sig historia, napoczatku swe} kariery naukowej bowiem rumunski mysliciel wahal sig co do wybrania wlasciwej drogi naukowej"’, Postaé Balcescu z pewnoseiq inspirowala Iorge z kilku powodow: przede wszystkim obaj byli Iudémi Tenesansu, co oznaczalo aktywnos¢ na rézych polach nauki i literatury, Bilcescu byl takze symbolem walki o wyzwolenie narodowe Rumunow spod obcych wplywow, tym razem spod wplywow rosyjskich ucielesnianych przez rzqdy Regulaminu Organicznego, ktéry decydujacy glos we wszystkich sprawach ksiestw rumunskich dawal konsulowi rosyjskiemu w Jassach i Bukareszcie*5. Jednak opor przeciwko tym zasadom byl i jest do dzis przez niektorych postrzegany jako opor przeciw nowoczesnosci#®, Wybér Balcescu przez Iorge jest 0 tyle uzasadniony, ze obaj zajmowali sie kwestia chlopska, tak wige dzialalnos¢ obu miala istotny punkt wspélny, w wypadku Balcescu widoczny zwlaszeza w czasie rewolucji 1848 r., kiedy staral sig on o aktywizacje zywiolu chlopskiego Oprécz dzialalnoéci o charakterze polityemym orga w dzialalnosci Baleescu zauwazal tak2e aspekt kulturalno-oswiatowy. przejawiajacy sie w doprowadzeniu do regulamej publikacji pierwszego ezasopisma o charakterze historyeznym na ziemiach rumutiskich — ,Magazin Istoric pentru Dacia”, ktére Balcescu redagowal wspélnie z Augustem Tr. Laurianemm. Mota wrecz postawié hipotezg, ze dzialalnosé Balcescu wywarla duzy wplyw na poéniejsze pismiennictwo lorgi. Szezegélng uwage zwracano na okreslenie przez Balcescu ,powinnosei” historyka wobec wlasnego narodu, co zostalo wyrainie okreilone w pierwszym numerze wspomnianego .Magazin istoric pentru Dacia”. Byla to definicja narodu jako bytu polityeznego, dugo sig rozwijajacego w kazdym aspekcie zycia duchowego. Czlonkami tak pojmowanego narodu sq_wszyscy 43Nicolae Balcescu (1819-1852) — pisarz rumuiiski, wyksztalcony w kolegium gw. Sawy w Bukareszeie, Od 1840 r. byt dzialaczem politycznym zaangazowanym w ruch rewolneyjny na Woloszezyénie, W latach 1845-1847 wydawal ,.Magazin istorie pentru Dacia” jedno z pierwszych czasopism o tym profilu na ziemiach ruimmiskich. W swoich pismach domagal sig uwlaszezenia chlopow. W 1848 r. bral udzial w Wioinie Ludéw poczatkowo we Franji, potem na Woloszezyénie, Byl jednym z autorow taw. proklamacj z Islaz, programu politycznego Wiosny Ludow na Woloszezyznie, Po upadku rewolucji przebywal na emigraeji we Whoszech. H, Mirska- Lasota, op. cit, 8. 23-24. 44N Tsar, op. cit., 8. 66. 45Znaczenie Regulamin Organicznego dla ziem rumusiskich jest wielowymiarowe, z jednej strony rzeczywiscie stanowil on powazny instrument wplywow Rosj na terenie Rumunii, z drugie) zai dawat istotne podstawy do modemnizagji wszelkich aspekt6w zycia paristwowego. Por. M Willaume, Moldawia i Wotoszczyzna po kongreste wiederiskim (1815-1831), Annales UMCS”, Seetio F, 1999/2000, s. $2.; eadem, Rumunia, Warszawa 2004, s. 23; J. Demel, Historia Rumunit, Wroclaw-Warszawa-Krakow 1986, ,s. 260-261 46D. Stinescu, Republica de la Ploiesti: revolta contra modernitéifi, Adevarul. Historia” 2014/X, 8.40.38 A. Dubicki owezesnie Zyjqcy Iudzie*7. Wspomniana definicja, zresziq bardzo szeroka, podkreélala walory narodowe i moralne historii. Bardzo wazna i w okresie poéniejszym widoczna takze w dzialalnogci polityczne} Iorgi byla takze recepeja pogladow Balcescu na temat kondyeji narodu rumuiskiego — elementem, na ktory zwracal uwage takze Iorga byl problem chlopski, jeszeze dlugo stanowigey nierozwiazywalny problem spolecay w eraju ‘Warto nadmienié, ze w pierwszym okresie dzialalnosei Iorgi, ezyli przed rokiem 1918, istoiny tadunek polityezny niosta za soba wszelka afirmacja postaci i poczynan Michala Walecznego, pierwszego ksigcia rumuiiskiego, ktdremu na krdtko udalo sie zjednoczyé w jednym reku wladze nad trzema historyeznymi prowinejami rumuiskimi, Afirmowanie dziel Balcescu, w ktérych poswigcal on stosownq uwage poczynaniom Michala Walecznego nalezy odezytywaé w szerszym kontekicie afirmagji polityki dazace} do zjednoczenia wszystkich ziem rumuiskich pod jednym berlem, Oczywiscie bardzie} w tym wypadku liczyla sig afirmacja samego efektu dzialaii hospodara i co zrozumiale — analiza przyezyn jego kleski. Niepowodzenie bylo tumaczone brakiem odpowiedniego poziomu swiadomosci narodowe} wired éwezesnych mieszkaneéw ziem rumunskich, co oznaczalo, ze dzialai Michala Walecznego nie mozna bylo postrzegaé w kategorii walki narodowowyzwoleniczej, a raczej walki o wladze. Reasumujac, B&leescu byl postrzegany przez Nicolae Iorge jako jedna 2 najwazniejszych postaci generacji 1848 r., ktorego poglady okazaly sig niezwykle istotne dla rozwoju mysli spoleezno-polityczne} w Rumunii w pééniejszym okresie. Co wigcej, jego wezesna smieré pozwalala na analize jego dorobku bez narazania sig na oskarzenia 0 je} polityezny wymiar, co nie bylo mozliwe w wypadku innych wiodacych liderow generacji 1848, kt6rzy dzialali w czasach zjednoczone} Rumunii i jednozacznie dolaczali do ktéregos 2 obozéw polityeznych. Kolejna postaciq w panteonie kreowanym przez Iorge by! Mihai Kogalniceanu*®, wlasciwie jedyna osoba, ktére} dzialalnos¢ Iorga még! éledzié przynajmnie} przez krétki czas na biezaco w schylkowym okresie jego kariery polityezne} Warto nadmienié, Ze ogélny stosunek Torgi do Kogiilniceanu byl bardzo pozytywny, ezego wyraz dawal on zaréwno w ksiqzkach poswieconych tematyce powstania panstwa rumuiskiego ozy ogélnie zagadnieniom polityeznym koiica wieku XIX, a takze — co zrozumiale — w licenych wystapieniach o charakterze publieznym. W dzialalnosei Kogalniceanu Iorga zwracal uwage przede wszystkim na; kwestig chlopska, ktéra zwlaszeza w okresie wspélpracy tegoz z Cuza w latach szesédziesiatych XIX w. odgrywala duza role w dzialalnosci polityka. Dzialania Kogalniceanu byly przez ATN. tsar, op. cit, 8.96 A8Mihai Kogalniceann (1817-1891) — pisarz, historyk i polityk, czlonek Akademii Rumuiiskie) Studiowal we Frangji i Niemezech, Od roku 1840 zostat kierownikiem Teatra Narodowego w Jassach, od 1843 — kierownikiom katedry historii narodowej na uniwersytecie w Jassach. Wydawea ‘wielu ezasopism literackich i historyeznych. W 1844 x. intermowany za swa dziatalnosé polityezna, W latach 1845-1847 przebywal na emigracji we Francji i w Hiszpanii. Jeden z pierwszych politykow domagajacych sie zjednoczenia narodowego. Od 1857 r. byl postem do parlamenta najpierw Moldavai, potem Rumunsi. W 1860 x. zostal premierem Mokdawii, w latach 1863-1865 premiere Runmunii. Autor ustawy 0 reformie rolnej (1864), w latach 1877-1878 byt ministrem spraw zagranicznych, wspoltworzyt deklaracje niepodleglosei Rumunii. H. Mirska-Lasota, op. cit, s. 101-102Nicolae Iorga jako. 39 Torge uwazane za waéy element zachowania honoru przez cala generacjg 1848 r. — zwlaszeza w kwestii rolnej, ktora w opinii Torgi zostala ,zdradzona” przez je} pozostalych calonkow — w tym zwlaszeza braci Britianu, ktorzy stanowili opozyeje przeciw ograniezonej reformie rolne} opracowane} przez Cuze i Kogalniceanu w roku 1864. Co zromimiale, byla to bardzo wyrazna deklaracja polityezna lorgi, skierowana przeciwko PNL, w kt6rej rodzina Britianu nadal utrzymywala duze wplywy. Swe poglady na ten temat Iorga upublicznial zwlaszeza w roku 1906 pray okazji rémych spotkan naukowych iw 1907 juz na forum parlamentu. Jednak najlepszq okazjq do przypomnienia pozostalym Rumunom zaslug Kogalniceanu byla przypadajaca na 1909 r. 50. rocznica zjednoczenia obu ksigstw rumufskich. W swym wystapieniu w Jassach z 24 stycznia 1909 r, ogloszonym poéniej drukiem w ,Neamul Romanese”, lorga nazwal Kogalniceanu i Cuze zalozycielami nowoczesnego paistwa rumuiskiego, przypisujae im decydujqca role polityeznq w utworzeniu zjednoczone) Rumunii Co wigce), Kogilniceanu zostal uznany za mézg wszelkich dzialah reformatorskich, ktérych Cuza by! péznie| wykonawea — z tego tez powodu nalezalo rezultaty zjednoczenia postrzegaé przez pryzmat wspélpracy tych dwéch politykéw. Kluezowy moment reform podejmowanych wspélnie przez. obu politykow: wspomniana juz reforma rolna z 1864 r., przedstawiana byla wrecz jako moment oswobodzenia chlopow, a nie jedynie ich uwlaszezenia, W kwestii chlopskie} Torga wypowiadal sig takze w okresie I wojny swiatowej, kiedy koniecznosé przeprowadzenia nowoczesne} reformy rolne} byla bardzo istotna, wrecz niezbedna w Swietle masowego udzialu zolnierzy pochodzenia chlopskiego w walce, ale takie wydarzen, do jakich doszlo migdzy innymi za wschodniq granica Rumunii, Dochodzily do tego takze inne aspekty natury polityeznej, takie jak o wiele lepsza sytuacja warstwy chlopskiej takze 2a Dunajem w Serbii i Bulgari. W jednym z ostatnich swoich wystapien, w ktérych wspominal o postaci Kogilniceanu, w wygloszonej w radiu w 1935 r. w pogadance Personalitatea Iui Mihai Kogainiceam/, Torga okreslil go jako polityka, dla ktérego dzialanie oznaczalo poruszanie sie w ramach realizmu politycznego w trakeie jego calej kariery polityczne}. W opinii Torgi Kogilniceanu byl wzorem polityka, Ktéry rownie2 powinien byé nagladowany wspélezesnie. W wymienionym panteonie bohateréw narodowych promowanych przez Tore wyraénie widaé cheé zamanifestowania swych pogladéw zmierzajqcych do podkreslenia sprawy chtopskiej w polityce rumusiskiej. Nie mozna postrzegaé tego dzialania jako koniunkturalnego, w owym ezasie bowiem potenejal polityezny warstwy chlopskie} byl bardzo ograniczony, sam Torga zai rownie? nie przedstawial swe) kandydatury w okregach wiejskich. Zresztq nigdy partia Torgi - PND — nie miala zbyt silnego poparcia w okregach wiejskich, koncentrujge sie raczej na zdobyciu i utrzymaniu poparcia w okregach miejskich, Co ciekawe, w kwestii zarzadzania partiq przez Torge wyraznie zauwazalny byl pewien paradoks. Z jednej strony sam mySliciel stwierdzal, Ze partia powinna byé zarzadzana w sposéb demokratyezny, szef partii powinien podlegaé organowi kolektywnemu, jakim jest niewatpliwie rada parti, pomigdzy niq a je} przewodniczacym powinien byé taki stosunek — jak poetyeko zazaczal Torga — jak pomiedzy ziemiq a sloficem, czyli rada partii powinna inspirowaé szefa do dalszego, 49N. orga, Sfaturi pentru intunerec. Conferinte la radio 1931-1940, Bucuresti 2001, . 126-129.40 A. Dubicki owocnego dzialania®®. Z drugiej strony ,doly” partyjne uwazaly, ze Iorga powinien de facto kierowaé parti w sposob autorytarnyS!, potwierdzajge tym samym w mnie lub bardzie} swiadomy spos6b utozsamienie partii z jej liderem i uzasadniajae definiowanie pattii jako wodzowskiej, co zreszta bylo dosé charakterystyezne dla érednich i malych partii dzialajqeyeh w owym ezasie w Rumunii. Reasumujac, warto podkreslié, ze Nicolae Iorga jako mySliciel polityezny okazal sig wierny swym pogladom przez caly okres swe} kariery polityeznej. Swoimi ezesto publikowanymi przemysleniami promowal idee narodowa, ktora wpisywala sig w szeroko rozumiany rumunski program narodowy, poczatkowo dazyl zwlaszeza do uwlaszezenia, a poznie} takze do ich ukulturalnienia, Mialo to w zamysle Iorgi doprowadzié do wytworzenia silnego i nowoczesnego narodu rumunskiego. Warto pamigtaé, ze Iorga w tym celu poslugiwal sie calq gama srodkow zgodnie z aktualnymi zdobyczami techniki, byl jednym z pierwszych rumuniskich politykow tak aktywnie wykorzystujacych radio do gloszenia wlasnych pogladéw polityoznych. Pozostajge wlasciwie podozas swej dzialalnosci polityezne} wierny wlasnej partii, pokazywal, Ze istotna jest r6wnie?. wiernosé wlasnym zasadom polityeznym, co lorga przyplacil smiercia z rqk Zelazne} Gwardii w listopadzie 1940 1. Akces w roku 1939 do Frontu Narodowego nalezy oceniaé koniunkturalnie, w éwezesnych warunkach polityeznych bowiem byl to wlaseiwie jedyny sposdb na prowadzenie wiasnej dzialalnosci polityoznej. Oceniajge Nicolae Iorge jako polityka, nalezy jednak uznaé, ze byl on o wiele lepszym naukowcem, ezego dowodem byly licene prayznawane mu doKtoraty honorowe przez renomowane uniwersytety Swiatowe. LITERATURA [1] ArionA., Ideea Europeané in publicistica lui Nicolae Iorga, Studia Universitatis Babes-Bolyai - Historia” XL VIII/1~2 (2003), s. 165-174 [2] BerceamuB., Istoria constitutional a Roméniei in context international comentata juridic, Bucuresti 2003. [3] BodeaC., VergattiR. St, Nicolae Iorga in arhivele vieneze gi ale Sigurantei regale (1903-1914), Bucuresti 2012. [4] Czas” 41V 1907 [5] Demel., Aleksander J. Cuza. Ksigze Rumunii, Wroclaw-Warszawa 1977 [6] Demell., Historia Rumunii, Wroclaw—Warszawa-Krakow 1986, [7] Dita V., Nicolae Iorga si Neamul Romanesc: preliminarii la rascoalele faranesti din 1907, ,Arhivele Totalitarismului” 2007/1-2, s. 135-143, [8] DubickiA., Zarys ,, problematyki chlopskiej” w Rumunii przed 1914 rokiem, ~Zeszyty wiejskie” 2011/XVI, s. 60-78. [9] DubickiA., Dzigje Ambasady RP w Bukareszcie 1919-1940, Lodé 2014. [l0]DubickiA., System partyjny Krélesnra Rumunii. Uwarunkowania i funkejonowanie Lodz 2013. SOP. Turlea, Nicolae Jorga ..., s. 383 SUbidem, s. 382.Nicolae Iorga jako. 4 [1] }lorga N., Cel dintdi invetator de ideal national: Gheorghe Lazar, Bucuresti 1916 [12}lorgaN., Discursuri parlamentare, vol. I, p. I, Bucuresti 1939. [13}lorgaN. , Discursuri parlamentare, Bucuresti 1981 [14}lorgaN., Sfaturi pentru intunerec. Conferinje la radio 1931-1940, Bucuresti 2001 [15}lorgaN., Supt tei Regi. Istoria lupte pentru ideal national $i moral,Bucuresti 1999. [16]IsarN., Mari Romani in viziunea Iui Nicolae orga, Bucuresti 2010. [17]LunguT., Viafa politica in Romédnia la sfirsitul secolului al XIX-lea (1889 1900), Bucuresti 1967. [18]Maminal., Monarhia constitutionala in Roménia, Enciclopedie politica 1866-1938, Bucuresti 2000. [19]Mirska-LasotaH..Maly stownik pisarzy rumuhskich, Warszawa 1975. [20]Nagy TalaveraN.M., The Green Shirts and the Others, Iasi, Oxford, Portland 2001 [21]StinescuD., Republica de la Ploiesti: revolta contra modernitatii, »Adevarul. Historia” 201 4/1X. [22] StefinescuSt., N. Jorga, historien de la paysannerie roumaine, Jorga, I'homme et oeuvre, red. D.M. Pippidi, Bucarest 1972 [23] TheodorescuB., Nicolae Jorga, Bucuresti 1968 [24] Totalitarismul de drepta in Romania. Origini, manifestari, evolutie, Bucuresti 1996. [25] TurturicaC.S., Regele a murit, ,Adevarul. Historia” 201 4/1X. [26] TurleaP., Nicolae Iorga in viata politica a Romdniei, Bucuresti 1991 [27] WillaumeM., Moldawia i Woloszezyzna po kongresie wiederiskim (1815— 1831), Annales UMCS” Sectio F, 1999/2000. [28] WillaumeM., Rumunia, Warszawa 2004. [29]Z tajnych biuletynéw MSZ II Rzeczyposopolitej. Rumunia, Paistwa naddunajskie i batkatskie w latach migdzywojennych, oprac. E. Kolodziej, M. Willaume, Lublin 2014. y'] Nicolas NICOLAE IORGA AS A POLITICAL THINKER One of most known Roumanians at XXth century- Nicolae Iorga, outstanding scientist, beside that he was very active in the science life, he also was an active politician, In his scientific, and of course political activity he devoted himself to polities also in the field of political theory. His political career lasted over 30 years, as an active politician he ‘experienced being on the top, but also to be outside the board of the polities. As his peak of the career we should point assuming the office of the chairman on the House of Deputees (1919-1920) and being a Prime Minister between 1931 and 1932. In his political life lorga ‘was usually connected widely with s0 called national movement. In fact he was considered fas one of the founders and theoreticians of modem Romanian nationalism. In this field he ‘could be considered as the one who emphasized mainly on cultural issue, he seldom if ever, mentioned the racial question. According to this stance one has to mention that his politics wasn’t very popular, but he was able to use the specific of the Romanian political system to be active in polities for a long time, He was able to be active simultaneously on the political and scientific field, being as an active politician even a rector of the Bucharest University,2 A. Dubicki His political activity lasted since 1907 till 1940, so he was able to experience all the lows and heights of contemporary Romanian life. What seems ironic he was murdered by an Iron Guard commando, who were admirers of much more radical nationalist movement, Keywords: Nicolae Iorga, nationalism, culture, polities, Romania DOL-10.7862/rz.2015 hss.31 Przestano do redakeji: pazdziemik 2014 Prayjeto do druku: pazdziernik 2015