BÖLÜM 5 - DİFÜZYON

• Difüzyon nasıl oluşur?

• Neden önemlidir?

• Difüzyon hızı nasıl tahmin edilebilir?

• Difüzyon malzemenin yapısına ve sıcaklığa göre

nasıl değişir
Difüzyon Nedir?
• Difüzyon veya yayınım, bir malzeme içinde
atomların hareketidir. Atomlar, konsantrasyon
farkını yok etmek ve homojen bir kompozisyon
oluşturmak için hareket ederler.
• Gazlardaki, sıvılardaki ve katılardaki atomlar
sürekli hareket halindedir ve zamanla bir yerden
diğerine geçer. Pişen yemeğin kokusunun
yayılmasından anlaşılacağı gibi gazlarda
atom/molekül hareketi nispeten hızlıdır.
• Sıvılardaki atom hareketi, suya katılan bir
mürekkebin yayılmasından görüleceği gibi, gaza
göre daha yavaştır.
• Katılarda atomlar birbirine kuvvetli
bağlandıklarından dolayı atomların hareketi
yavaştır. Fakat, katılardaki ısıl titreşimler, bazı
atomların hareket etmesine imkan verir
Difüzyon Nedir?

• Malzemelerde üretim ve uygulama sırasında görülen katılaşma, çökelme,

yeniden kristalleşme, tane büyümesi gibi olaylar ile kaynak, lehim,
sementasyon gibi işlemler büyük ölçüde atomların kütle içindeki
hareketlerine bağlıdır.

• Atomların hareketleri ısıl enerji etkisinde oluşur ve iki aşamalıdır:

• Birincisi ısıl etki ile atomların kendi denge konumları çevresindeki
küçük titreşim hareketleri,
• İkincisi ise yine aynı etki ile bir denge konumundan diğerine atlayarak
yaptıkları uzak mesafe hareketleridir. Bu sonuncuya atomsal yayınım
veya difüzyon denir.

• Katı malzemelerde meydana gelen difüzyon gaz ve sıvılardaki

difüzyondan çok daha yavaştır.
Difüzyonun Esası

5
 KATILARDA DİFÜZYON
Kendi Kendine Difüzyon (Öz difüzyon)
• Tamamen saf katı düzenli malzemelerde atomlar bir kafes noktasından diğerine
hareket ederler. Tüm atomlar aynı tipte atomlar ile yer değiştirme yaparlar. Bu olaya
öz difüzyon denir. Tabii ki burada konsantrasyonda değişim yoktur.
• Öz difüzyon, saf metallerde olur. Aynı elemente ait A,B, C, D, atomları sıcaklığın
etkisi ile hareket ederler veya yayınırlar.
 KATILARDA DİFÜZYON
Alaşımlarda Difüzyon
• Alaşımlarda difüzyon, aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi yüzeyleri birbirine temas eden iki farklı metal (mesela Cu ve
Ni) çubuk ile açıklanabilir. Bu şekilde ara yüzeyde atom yerleri bileşim şematik olarak gösterilmiştir. Metal çifti erime
noktalarının altında bir sıcaklığa ısıtılıp belli bir süre bekletilir. Ara yüzeyde kimyasal analiz yapıldığında saf bakır ve
nikel bölgeleri arasında alaşımlı bölge bulunduğu görülür. Her iki metalin derişimi (konsantrasyonu) aşağıdaki şekilde
gösterildiği gibi mesafeye bağlı olarak değişir. Sonuç olarak bakır atomları nikel içine hareket etmiş veya yayınmıştır ve
nikel atomları da bakır içine yayınmıştır. Cu-Ni örneğinde olduğu gibi yüksek konsantrasyonlu bölgeden düşük
konsantrasyonlu bölgeye atomların hareketi vardır. Konsantrasyon profili, aşağıdaki örnekte, ara yüzeyden itibaren
konsantrasyonun mesafeye bağlı değişimini gösterir
Katılarda Difüzyon Mekanizmaları
Boşluk difüzyon mekanizması
• Eğer atomların ısıl titreşiminin sağladığı yeterli aktivasyon enerjisi varsa ve atomların
hareket ettiklerinde girebilecekleri boşluklar veya diğer kafes kusurları mevcutsa,
atomlar kristal kafesinde bir yerden diğerine hareket eder. Metal ve alaşımlarında
boşluklar her zaman vardır ve atomların yayınmasına yardımcı olur.
• Bir kafes noktasından diğerine atomların sıçraması için atomlar, komşuları ile
yaptıkları bağ koparacak ve sıçrama sırasında kafes çarpılmaları yapacak seviyede
aktivasyon enerjisine enerjiye ihtiyaç vardır. Bu enerji, atomik ısıl titreşimlerden gelir.

8
Katılarda Difüzyon Mekanizmaları
Arayer difüzyon mekanizması
• Kristal kafeslerinde atomların arayer difüzyonu,
ana kristal kafesini kalıcı olarak bozmadan atomlar
bir arayerden diğerine hareket ettikleri zaman
meydana gelir.
• Arayer mekanizmasının işleyebilmesi için yayınan
atom boyutunun ana faz atomu(çözen) boyutuna
göre küçük olması gerekir. Hidrojen, oksijen, azot,
karbon gibi küçük atomlar ara yer boşluklarına
sığabilecek boyutlarda oldukları için arayer
difüzyon mekanizması ile hareket ederler.
• Arayer difüzyonu, boşluk difüzyonundan genellikle
daha hızlıdır. Çünkü arayer atomlarının komşu
atomlar ile olan bağ normalde daha zayıf ve atom
boşluğundan çok daha fazla ara yer boşlukları
vardır.
Katılarda Difüzyon Mekanizmaları
 Difüzyonda aktivasyon enerjileri
• Atomik açıdan, yayınma tam olarak, atomların bir kafes boşluğundan diğerine
adım adım yaptıkları yer değiştirmedir. Aslında, katı malzemelerdeki atomlar
sürekli hareket halindedir ve hızlı bir şekilde konumlarını değiştirirler. Bir
atomun böyle bir hareketi yapabilmesi için iki şartın sağlanması gereklidir:
• (1) bitişiğinde boş bir yer olmalı ve
• (2) Komşu atomlarla arasındaki bağı koparacak ve sonrasında, yer değiştirme
sırasında oluşacak kafes çarpılmalarını karşılayacak kadar enerjiye sahip
olmalıdır. Bu enerji atomların titreşim hareketleri yapmasını sağlayan
enerjisidir.
• Yayınan bir atom, yeni yerine ulaşmak için komşu atomları sıkıştırarak geçmek
zorundadır. Bunun olabilmesi için atomların yeni konumlarına geçmesini
zorlayacak enerji sağlanmalıdır. Bu durum yandaki şekilde boşluk difüzyonu ve
arayer difüzyonu için gösterilmiştir.
• Atom, başlangıçta nispeten kararlı konumda ve düşük enerjili haldedir. Yeni bir
konuma hareket etmek için enerji engelini aşmak zorundadır. Bu
enerji”aktivasyon enerjisi” dir. Ve Q ile gösterilir. Söz konusu enerji engelini
aşmak için gerekli enerji sıcaklığın artırılması suretiyle elde edilir.
• Normal olarak bir arayer atomunun komşu atomları geçmek için sıkıştırması
daha az enerji gerektirir. Bunun sonucu olarak, ara yer difüzyonu için
aktivasyon enerjileri boşluk difüzyonu için olandan daha azdır. Aktivasyon
enerjisi düştükçe difüzyon kolaylaşır.

Difüzyon sırasında atomların birbirlerini

sıkıştırarak geçmesi için enerji engelinin
(aktivasyon enerjisi,Q) aşılması gerekir.
Metalik sistemler

SAF DEMİRİN ALLOTROPİK DÖNÜŞÜMÜ

Kararlı hal difüzyonu
• Eğer, difüzyon akısı zamanla değişmiyor ise kararlı hal durumu ortaya çıkar. En çok bilinen örnek olarak,
iki tarafında konsantrasyonları sabit olan gaz halindeki bir elemente ait atomların bulunduğu ince bir
metal levhadan geçen bu atomların difüzyonu verilebilir. Aşağıda (Şekil a) şematik olarak gösterilmiştir.
Eğer, levha içinde yayınan atomların konsantrasyonunu (C, kg/m3 ) mesafeye (X) bağlı olarak grafiğini
çizersek, bir eğri elde edilir. Bu eğri, “konsantrasyon profili” olarak tanımlanabilir. Bu eğrinin belirli bir
noktadaki eğimine de “konsantrasyon gradyantı” denir. Şekil b’de konsantrasyon profilinin lineer
olduğu var sayılmıştır.

13
Kararlı hal difüzyonu-1.Fick Kanunu
• Tek bir yöndeki kararlı hal difüzyonu matematiksel olarak aşağıdaki denklem ile ifade edilir.
Burada, akı (J), konsantrasyon gradyantı ile orantılıdır. (Yayınan atomun, ana faz atomu ile
kimyasal reaksiyona girmediği varsayılır).
• Burada orantı sabiti D difüzyon katsayısı olarak tanımlanır. Denklemdeki negatif işaret
difüzyonun yönünün konsantrasyon gradyantının aşağısına doğru olduğunu gösterir.
Konsantrasyon gradyantı dikleştikçe akı artar. Difüzyon için itici güç, konsantrasyon
gradyantıdır. Yukarıdaki denklem 1. Fick Kanunu olarak adlandırılır
Kararsız hal difüzyonu-2. Fick kanunu
• Pratikte gerçekleşen yayınmaların çoğu kararlı değildir. Kararsız yayınma sırasında, bir katı içerisinde
yayınan atomların birikmesi veya eksilmesi sonucunda, belirli bir noktadaki yayınma akısı ve
konsantrasyon gradyeni zamanla değişir. Bu durum, üç farklı yayınma süresi için konsantrasyon
grafiğinin şematik olarak çizildiği Şekil5.5‘te gösterilmiştir. Kararsız yayınma şartlarında1.Fick Kanunu
uygun değildir, bu nedenle Fick’in ikinci kanunu olarak bilinen aşağıdaki kısmi diferansiyel denklem
kullanılır. Örneğin, çelik bir milin yüzeyinden içeriye sertleştirmek amacıyla karbon yayınıyor ise
yüzeyinde altında karbon konsantrasyonu zamanla değişecektir. Kararsız hallerde 2. Fick kanunu olarak
bilenen aşağıdaki denklem kullanılır:
  x 
Tablo üzerinde: z   
 2 Dt 
ÖRNEK Problemler:
1020 çeliğinden bir dişliyi 927°C'de karbonladığınızı düşünün. Yüzeyin 0.50 mm
altında karbon miktarını %0.40'a çıkarmak için gerekli zamanı dakika cinsinden
hesaplayın. Fırın atmosferindeki karbon miktarının %0.90 ve çeliğin karbon
miktarının %0,20 olduğunu kabul edin.
D927°C = 1.28x 10-11 m2/sn
Cy = %0.90 x = 0.5 mm = 5.0 x 10-4 m
Co = %0.20
Cx = %0.40 t = ? Sn

Çözüm:

Cs  C x  x 
 erf  
C s  C0  2 Dt 
Cs  C x  x 
 erf  
C s  C0  2 Dt 
Örnek
1020 çeliğinden bir dişliyi bir önceki problemdeki gibi 927 °C'ta gazla
karbonlayacağımızı düşünelim. Bu kez 5 saatlik karbonlamadan sonra dişli yüzeyinin
0.50 mm altındaki karbon miktarını hesaplayın. Atmosferdeki karbon miktarının %0.90,
çeliğin karbon miktarının da %0.20 olduğunu kabul edin

Z = 0.521 kabul edelim. Şimdi bu Z - 0.521 değerine hangi hata fonksiyonunun

uyduğunu bilmemiz gerekir. Bu sayıyı Tablo’dan bulmak için verileri yandaki
tabloda olduğu gibi ara değerlememiz gerekir
Dikkat edilecek olursa, 1020 çeliğinde karbonlama
süresini 2.4 saatten 5 saate yükseltmek, dişli yüzeyinin
0.5 mm altındaki karbon miktarını % 0.4'ten sadece %
0.52'ye yükseltebilmektedir.
Soru 1: Yukardaki örnekte karbürizasyon süresini 2 kat
artırırsak 0,5 mm derinlikte C konsantrasyonu ne olur?
(Cx)
Soru 2: 1020 çeliğinden bir dişliyi 900 °C'ta gazla
karbonlayacağımızı düşünelim. istenmektedir. Atmosferdeki karbon
miktarının %1.4 olduğu gözönüne alınırsa, dişli yüzeyinin 0.2 mm
altındaki karbon miktarını %1’e çıkarılması için gerekli süreyi
hesaplayınız.
25
Soru 3: Soru 2’deki örnekte süreyi 2 kat artırırsak %1 C
konsantrasyonunu max hangi mesafede elde edebiliriz. (x=?)
27
Soru 4: Soru 2’deki örnekte süreyi 2 kat artırırsak 0,5 mm
mesafede %1 C konsantrasyona ulaşmak için ortamdaki C
konsatrasyonu ne olmalıdır? (Cs)
29
Endüstriyel uygulamalarda difüzyon-1
Endüstriyel uygulamalarda difüzyon-2
 https://www.youtube.com/watch?v=jlXRpReGUtw
https://www.youtube.com/watch?v=uvobFU9MmVY

Endüstriyel uygulamalarda difüzyon-3

 https://www.youtube.com/watch?v=Y0xRhn4UKzk

Endüstriyel uygulamalarda difüzyon-4

 https://www.youtube.com/watch?v=5EhMYMr834o
https://www.youtube.com/watch?v=7CZkQVQmVF8
https://www.facebook.com/TwiLtd/videos/2355091024790559/

Endüstriyel uygulamalarda difüzyon-5

 https://www.youtube.com/watch?v=z5327SSM6G0
https://www.youtube.com/watch?v=yiUUZxp7bLQ
https://www.youtube.com/watch?v=SRA5CFLYkUQ

Endüstriyel uygulamalarda difüzyon-6

Sinterleme esnasında difüzyon işlemleri. Temas noktalarında atomlar

difüz eder, köprüler oluşturur ve sonunda boşlukları doldurur.

©2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning™ is a trademark used herein under license.
Difüzyonu etkileyen faktörler
• Bağ tipi, bağ mukavemeti (T<Terg0,4 Difüzyon çok yavaştır)
• Difüzyon mekanizması (Arayer < Boşluk < Yerdeğiştirme)
• Difüzyon sıcaklığı (Sıcaklık   Difüzyon )
• Yayınılan atomun kristal kafes yapısı (ADF)
• Yayınan maddenin derişimi
• Kristal hatalarının yoğunluğu
• Anafaz içerisinde yayınan atomdan başka atomların bulunması.
 Kirkendall Etkisi

Farklı difüzyon hızları orijinal 2 metal arasındaki ara

yüzeyin hareketine neden olur. Bu olaya “Kirkendall
Etkisi” denir. Bazı durumlarda, aşırı boşlukların
oluşması nedeniyle hızlı difüzyon kabiliyetine sahip
tarafta boşluklar oluşabilir. Teknolojik uygulamalarda
Al ve Au’nun karşılıklı “Kirkendall” boşluklarının oluşumu istenmez. Çünkü
arayüzeyin bağlanma mukavemetini düşürebilir,
difüzyonu.
özellikle entegre devrelerde zayıflığa neden olabilir.