Materi Kuliah Kalkulus Minggu ke 4-7

Fungsi Transenden adalah fungsi Non Aljabar, yang

diklasifikasi atas fungsi logaritma, fungsi eksponensial,
fungsi trigonometri dan fungsi hiperbolik.

A. Turunan Fungsi Logaritma

Bentuk umum fungsi y  log a x dan y  ln x

Turunan y terhadap x diperoleh dengan metoda

umum:

Untuk y  log a x :

dy y log a ( x  x)  log a x

 lim  lim
dx x0 x x0 x

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 13

 dy y 1  x  x 
 lim  lim  log a  
dx x0 x x0  x  x 

dy y 1 x  x  x 
 lim  lim   log a  
dx x0 x x0  x x  x 
 x

dy y 1   x  x
 lim  lim  log a 1   
dx x0 x x0  x  x  
 
 x

dy y 1   x   x
 lim  log a  lim 1   
dx x0 x x x0  x  
  
e

dy y 1 1 log e 1 ln e 1 1 1
 lim  log a e    
dx x0 x x x log a x ln a x ln a x ln a

dy 1
Jika y  log a x   …………..……… (5)
dx x ln a

Untuk y  ln x :

dy y ln ( x  x)  ln x
 lim  lim
dx x0 x x0 x

dy y  1  x  x 
 lim  lim  ln  
dx x0 x x0  x  x 

dy y  1 x  x  x 
 lim  lim   ln  
dx x0 x x0  x x  x 

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 14

  x

dy y  1  x  x 
 lim  lim  ln 1  
dx x 0 x  x 0  x  x  
 

 x

dy y 1   x  x
 lim   ln  lim 1   
dx  x  0 x x   x 0  x  
  
e

dy y 1 1 1
 lim   ln e   1 
dx x0 x x x x
dy 1
Jika y  ln x   ………………………..… (6)
dx x

CONTOH :

Tentukan turunan fungsi di bawah ini :

1. y  log10 (2 x  1)

du
berdasarkan rumus 2, misalkan u  2 x  1  2
dx

dy 1
y  log10 u  
du u ln10

dy dy du 1 2
   2 
dx du dx u ln10 (2 x  1) ln10

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 15

 2. y  ln(3 x 3  log 4 x 3 )

dy d d
 [ln(3x 3  log 4 x 3 )]  (3 x 3  log 4 x 3 )
dx dx dx

dy 1 d 3 d
 3 3
 [ 3 x  log 4 x 3 ]
dx 3 x  log 4 x dx dx

dy 1 2 1 d 3
 3  [9 x  x ]
dx 3 x  log 4 x 3 x 3 ln 4 dx

dy 1 2 1
 3 3
 [9 x  3
 3x 2 ]
dx 3 x  log 4 x x ln 4

dy 1 2 3
 3  [9 x  ]
dx 3 x  log 4 x 3 x ln 4

dy 3 2 1
 3  [3 x  ]
dx 3 x  log 4 x 3 x ln 4

B. Turunan Fungsi Eksponensial

Bentuk umum fungsi y  e kx dan y  a x

Untuk y  e kx :

e1  1  11  12!  13!  14!  

2 3 4

Definisi bilangan

e 1 
x x
1
x2
2!
 x3
3!
 x4
4!


Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 16

 y  e 1kx kx
1
 ( kx ) 2
2!
 ( kx ) 3
3!
 ( kx ) 4
4!


y  e kx  1  kx1  k 2x!  k 3x!  k 4x!  

2 2 3 3 4 4

dy d (e kx )
  0  k1  2 k2! x  3k3!x  4 k4!x  
2 3 2 4 3

dx dx

dy d (e kx )
  k  k1x  k 2x!  k 3x!  
2 3 2 4 3

dx dx
dy d (e kx )
  k (1  kx1  k 2x!  k 3x!  )  kekx
2 2 3 3

dx dx   
e kx

dy
 y  e kx   ke kx ………………………….. (7)
dx

Dengan menggunakan prinsip turunan fungsi logaritma:

y  e kx

ln y  ln e kx  kx ln e  kx

d
ln y   d (kx)
dx dx

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 17

 1 dy dy
k  ky  k  e kx
y dx dx

Untuk y  ax :

ln y  ln a x  x ln a

d d
(ln y )  ( x ln a )
dx dx
1 dy dy
 ln a   y ln a  a x ln a …….. (8)
y dx dx

CONTOH

Tentukan turunan fungsi berikut :

1. y  e 2 x 5

berdasarkan rumus 2 :

du
misalkan u  2 x  5 , maka 2
dx

dy
y  eu   eu
du

dy dy du
   e u  2  2e 2 x 5
dx du dx

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 18

 2 2 x7 )
2. y  3( x

du
misalkan u  x 2  2 x  7   2x  2
dx

dy
y  3u   3u ln 3
du

dy dy du 2
   3u ln 3  (2 x  2)  (2 x  2)  3( x  2 x 7 ) ln 3
dx du dx

C. Turunan Fungsi Trigonometri

Bentuk umum fungsi dasar : y  sin x

y  cos x
y  tg x

dy
Jika y  sin x , maka :
dx

dy y sin ( x  x)  sin x

 lim  lim
dx x0 x x0 x

dy sin x  cos x  cos x  sin x  sin x

 lim
dx x0 x

dy  sin x (1  cos x)  cos x  sin x

 lim
dx x0 x

dy   1  cos x   sin x 
 lim  sin x    cos x  
dx x0   x   x 

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 19

 dy  1  cos x   sin x 
  sin x  lim    cos x  lim  
dx x 0  x  x 0  x 
  
1

dy  2 sin 2 21 x 
  sin x  lim    cos x

dx x  0
 x 

dy  2 sin 2 21 x 1 
  sin x  lim  1  2   cos x
dx x 0
 2  x 

dy  sin 2 21 x 
  sin x  lim  1   cos x

dx x  0
 2  x 

dy  sin 21 x 
  sin x  lim  1  sin 21 x   cos x
dx x  0
 2 x 

dy  sin 21 x 
  sin x  lim  1   lim sin 21 x  cos x
 x0
dx 2 x 
x0

 
1

dy
  sin x  1  sin 21  0  cos x  0  cos x  cos x
dx
dy d sin x
 y  sin x    cos x …….…. (9)
dx dx

dy
Jika y  cos x , maka :
dx

dy y cos ( x  x)  cos x

 lim  lim
dx x0 x x0 x

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 20

 dy cos x  cos x  sin x  sin x  cos x
 lim
dx x0 x

dy  cos x (1  cos x)  sin x  sin x

 lim
dx x0 x
dy   1  cos x   sin x 
 lim  cos x    sin x  
dx x0   x   x 
dy  1  cos x   sin x 
  cos x  lim    sin x  lim  
dx x 0  x  x 0  x 
  
1

dy  2 sin 2 21 x 
  cos x  lim    sin x

dx  x 0
 x 
dy  2 sin 2 21 x 1 
  cos x  lim  1  2   sin x
dx 2 x
 x 0
 
dy  sin 2 21 x 
  cos x  lim  1   sin x

dx x 0
 2  x 
dy  sin 21 x 
  cos x  lim  1  sin 21 x   sin x
dx x 0
 2 x 

dy  sin 21 x 
  cos x  lim  1   lim sin 21 x  sin x
 x0
dx 2 x 
x0

 
1

dy
  cos x  1  sin 21  0  sin x  0  sin x   sin x
dx

dy d cos x
 y  cos x     sin x ……… (10)
dx dx

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 21

 dy
Bila y  tg x , maka :
dx

sin x dy cos x  cos x  sin x  ( sin x)

y  tg x   
cos x dx cos 2 x

dy cos 2 x  sin 2 x 1
 2
 2
 sec 2 x
dx cos x cos x

dy
 y  tg x   sec2 x …………………… (11)
dx

CONTOH

Tentukan turunan fungsi trigonometri berikut :

1. y  sin(2 x 3  4 x  5)

dy d d
 [sin(2 x 3  4 x  5)]  (2 x 3  4 x  5)
dx dx dx

dy
 (6 x 2  4)  cos(2 x 3  4 x  5)
dx

2. y  cos(5 x 4  e sin x )

dy d d
 cos(5 x 4  e sin x )  (5 x 4  e sin x )
dx dx dx

dy
  sin(5 x 4  e sin x )(20 x 3  e sin x cos x)
dx

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 22

D. Turunan Fungsi Hiperbolik

e x  e x
Bentuk umum fungsi : y  sinh x 
2
e x  e x
y  cosh x 
2
sinh x e x  e  x
y  tgh x  
cosh x e x  e  x

dy
Jika y  sinh x , maka :
dx

dy d  e x  e  x  2(e x  e  x ) e x  e  x
     cosh x
dx dx  2  4 2

dy
 y  sinh x   cosh x ……………..… (12)
dx

dy
Jika y  cosh x , maka :
dx

dy d  e x  e  x  2(e x  e  x ) e x  e  x
      sinh x
dx dx  2  4 2

dy
 y  cosh x   sinh x ……………..… (13)
dx

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 23

 dy
Jika y  tgh x , maka :
dx

dy d  e x  e  x  (e x  e  x )(e x  e  x )  (e x  e  x )(e x  e  x )
  
dx dx  e x  e  x  (e x  e  x ) 2

dy e 2 x  2e x e  x  e 2 x  (e 2 x  2e x e  x  e 2 x )

dx (e x  e  x ) 2

dy e 2 x  2  e 2 x  e 2 x  2  e 2 x

dx (e x  e  x ) 2
2 2
dy 4  2   1  2
 x        sec h x
dx (e  e  x ) 2  e x  e  x   cosh x 

dy
 y  tgh x   sec h 2 x …………..…..… (14)
dx

CONTOH

Tentukan turunan fungsi hiperbolik di bawah ini :

2
3 )
1. y  sinh( x 3  e ( 2 x )

dy d 2 d 2
 sinh( x 3  e ( 2 x 3) )  ( x 3  e ( 2 x 3) )
dx dx dx

dy 2 2 2
 (3x 2  4 x  e ( 2 x 3) ) cosh( x 3  e ( 2 x 3) )(3x 2  4 xe ( 2 x 3) )
dx

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 24

 2. y  cosh[tg (4 x 5  ln x)]

dy d d d
 cosh[tg (4 x 5  ln x)]  tg (4 x 5  ln x)  (4 x 5  ln x)
dx dx dx dx
dy
 sinh[tg (4 x 5  ln x)]  sec 2 (4 x 5  ln x)  (20 x 4  1x )
dx

dy
 (20 x 4  1x ) sinh[tg (4 x 5  ln x)]  sec 2 (4 x 5  ln x)
dx

E. Turunan Fungsi Invers Trigonometri

Bentuk umum fungsi : y  sin 1 x

y  cos 1 x
y  tg 1 x

dy
Jika y  sin 1 x , maka :
dx

Ubah y  sin 1 x menjadi x  sin y

dx dy 1
 cos y  
dy dx cos y

cos 2 y  sin 2 y  1  cos y  1  sin 2 y  1  x 2

dy 1 1
 y  sin 1 x    2 ……. (15)
dx cos y 1 x

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 25

 dy
Jika y  cos 1 x , maka :
dx

Ubah y  cos 1 x menjadi x  cos y

dx dy 1
  sin y  
dy dx sin y

cos 2 y  sin 2 y  1  sin y  1  cos 2 y  1  x 2

1 dy 1 1
 y  cos x   2 ……. (16)
dx sin y 1 x

dy
Jika y  tg 1 x , maka :
dx

Ubah y  tg 1 x menjadi x  tg y

dx dy 1
 sec 2 y  
dy dx sec 2 y

sec 2 y  tg 2 y  1  sec 2 y  1  tg 2 y  1  x 2

dy 1 1
 y  tg 1 x    ……... (17)
dx sec2 y 1  x 2

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 26

 CONTOH

Tentukan turunan fungsi invers trigonometri berikut :

1. y  cos 1 (3  2 x )

dy d d
 cos 1 (3  2 x)  (3  2 x)
dx dx dx

dy 1 2
 (2) 
dx 1  (3  2 x) 2 1  (9  12 x  4 x 2 )

dy 2

dx  8  12 x  4 x 2

2. y  (1  x 2 ) sin 1 x

dy dy dy
 (1  x 2 ) sin 1 x  sin 1 x (1  x 2 )
dx dx dx

dy 1
 (1  x 2 )  (2 x) sin 1 x
dx 1  x2

dy
 1  x 2  2 x  sin 1 x
dx

3. y  tg 1 (2  ln x )

dy d 1 d
 tg (2  ln x)  (2  ln x)
dx dx dx

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 27

 dy 1
 2
 ( 1x )
dx 1  (2  ln x)

dy 1 1
 
dx x[1  (4  4 ln x  ln 2 x] x  [5  4 ln x  ln 2 x]

4. y  x 2 cos 1 ( 12 x)

dy dy dy
 x 2  cos 1 ( 12 x)  cos 1 ( 12 x)  x 2
dx dx dx

dy 1
 x2   ( 12 )  2 x  cos 1 ( 12 x)
dx 1  ( 12 x) 2

dy x2
 2 x  cos 1 ( 12 x) 
dx 2
2 1  4x

dy 1 1 x2
 2 x  cos ( 2 x ) 
dx 4  x2

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 28

D. Turunan Fungsi Invers Hiperbolik

Bentuk umum fungsi : y  sinh 1 x

y  cosh 1 x

y  tgh 1 x

dy
Jika y  sinh 1 x , maka :
dx
Ubah y  sinh 1 x menjadi x  sinh y

dx dy 1
 cosh y  
dy dx cosh y

cosh 2 y  sinh 2 y  1  cos y  1  sin 2 y  1  x 2

dy 1 1
 y  sinh 1 x    2 …. (18)
dx cosh y 1 x
dy
Jika y  cosh 1 x , maka :
dx

Ubah y  cosh 1 x menjadi x  cosh y

dx dy 1
 sinh y  
dy dx sinh y

cosh 2 y  sinh 2 y  1  sinh y  cos 2 y  1  x 2  1

dy 1 1
 y  cosh 1 x    …… (19)
dx sin y 2
x 1

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 29

 dy
Jika y  tgh 1 x , maka :
dx

Ubah y  tgh 1 x menjadi x  tgh y

dx dy 1
 sec h 2 y  
dy dx sec 2 y

sec h 2 y  tgh 2 y  1  sec 2 y  1  tg 2 y  1  x 2

dy 1 1
 y  tgh1 x    …... (20)
dx sec h 2 y 1  x 2

CONTOH

Tentukan turunan fungsi invers hiperbolik di bawah ini :

1. y  cosh 1 (3  2 x)

dy d d
 cosh 1 (3  2 x)  (3  2 x)
dx dx dx

dy 1 2
  (2) 
dx (3  2 x) 2  1 9  12 x  4 x 2  1

dy 2

dx 4 x 2  12 x  8

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 30

 2. y  tgh 1 ( 34x )

dy d d
 tgh 1 ( 34x )  ( 34x )
dx dx dx

dy 1 3 3 3
  ( )  
dx 1  ( 3 x ) 2 4 4  (1  9x 2
) 4  ( 16  9 x 2
)
4 16 16

dy 3  16 12
 
dx 4  (16  9 x 2 ) 16  9 x 2

3. y  sinh 1 (tg x)

dy d d
 sinh 1 (tg x)  (tg x)
dx dx dx

dy 1 2 sec 2 x sec 2 x
  sec x    sec x
dx 2
tg x  1 2
sec x sec x

4. y  cosh 1 (e cos x )

dy d d
 cosh 1 (e cos x )  (e cos x )
dx dx dx

dy 1
  ( sin x  e cos x )
dx (e cos x ) 2  1

dy  e cos x sin x

dx e 2 cos x  1

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 31

 5. y  tgh 1 (tg x)

dy d d
 tgh 1 (tg x)  (tg x)
dx dx dx
dy 1 2 sec 2 x
  sec x 
dx 1  tg 2 x 1  tg 2 x

6. y  sinh 1 x 2  1

dy d d
 sinh 1 x 2  1  x2  1
dx dx dx
dy 1  12
  12 ( x 2  1)  2x
dx
 x  1  1
2
2

2  12 2  12 2  12
dy x  ( x  1) x  ( x  1) x  ( x  1)
  
dx
 2
x2  1  1 
( x 2  1)  1 x2

2  12
dy x  ( x  1)  12 1
  ( x 2  1) 
dx x x2  1

7. y  cosh 1[ln(2 x  5)]

dy d d
 cosh 1[ln(2 x  5)]  ln(2 x  5)
dx dx dx
dy 1 2
 
dx [ln(2 x  5)]2  1 2 x  5
dy 2

dx (2 x  5) ln 2 (2 x  5)  1

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 32

Tugas dan Evaluasi Minggu 4-7
Tuliskan proses untuk mendapatkan jawaban soal di bawah ini.

SOAL
2
1. y  log10 (5 x  1)
4
2. y  log 3 (3 x 3  ln x 3 )
dy dy
 
dx dx

( 3 x  2 )5 3
 2 x  7 )3
3. y  e 4. y  3( x
dy dy
 
dx dx

x
x
5. y  ln x 6. y  xx
dy dy
 
dx dx

7. y  sin((2 x 2  4 x  5)3 (4 x  5)) 8. y  cos(ln 5 x 4  log3 e cos x )

dy dy
 
dx dx

2
3 ln(2 x 3)
9. y  sinh[cos(4 x 5  ln cos x 2 )] 10. y  tgh(cos x  e )
dy dy
 
dx dx

11. y  ln(1  x 3 ) cos 1 x 12. y  tg 1 (5 x 2  ln(2 x  3) 3 )

dy dy
 
dx dx

sin x
13. y  sinh 1 (3e ) 14. y  tgh 1 (ln(tg x x ))
dy dy
 
dx dx

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 33

15. Diketahui persamaan sistem elektronika dinyatakan dengan persamaan;

e 4t
W
t 2 cosh 2t
Tuliskan penyelesaian perubahan W terhadap t

16. Suatu persamaan daya dalam sistem elektronika dinyatakan dengan

persamaan;

  ln32t 

P  log3 2t  cosh1 2t
  3 

  
Tuliskan penyelesaian perubahan P terhadap t

Drs. Putra Jaya, MT / Materi Kuliah Kalkulus 34