İBRAHİM ZEYNALOV

AMEA RƏYASƏT HEYƏTİ

TERMİNOLOGİYA KOMİSSİYASI

İZAHLI TARİX
«İZAHLI TARİX TERMİNLƏRİ LÜĞƏTİ
TERMİNLƏRİ LÜĞƏTİ»

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

r
Terminologiya Komissiyasının İ A Z Г L;: n R v s p l: b i t к R SI PI C 7 i ft * Г111 o; П

qərarı ilə nəşr olunur. i Jor Idarj

PREZİDENT Kİ7ABXANÄSİ i
i !

«Azərnəşr»
Bakı-2006
 ВВК 46.2.3
ÖN SÖZ
Z-40

Əziz oxucular, sizin istifadənizə verilən «İzahlı tarix termin­

Elmi redaktor: tarix elmləri doktoru, professor ləri lüğəti» prof. İ.Zeynalovıın uzun illər sərf etdiyi gərgin əmə­
T.T.Vəliyev yin bəhrəsidir. Lüğət tərtib etmək olduqca çətin bir işdir. Lakin
Redaktor: filologiya elmləri doktoru buna baxmayaraq, müəllif qarşısına qoyduğu belə ağır bir prob­
S.A.Sadıqova lemin öhdəsindən ləyaqətlə gələ bilmişdir.
«İzahlı tarix terminləri lüğəti» orta məktəb şagirdlərinə, abi­
Rəyçilər:
tarix elmləri doktoru, professor F.F.İbrahimli turiyentlərə, müəllimlərə, tarix fənni keçilən ali məktəblərin tə­
ləbələrinə, eləcə də tarix məsələləri ilə maraqlanan geniş oxucu
tarix elmləri namizədi, dosent M.Q.Abdullayev
kütləsinə yardım göstərə biləcək bir vəsait kimi tərtib edilmişdir.
filologiya elmləri namizədi N.F.Seyidəliyev
Doğrudur, «Tarix terminləri liiğəti» (rusca-azərbaycanca)
Azərbaycan dilində ilk dəfə 1931-ci, ikinci dəfə isə 1956-cı ildə
Zeynalov İbrahim Xudaverdi oğlu. İzahlı tarix terminləri
nəşr olunmuşdur. Birinci lüğət 24, ikinci lüğət isə 76 səhifədən
liiğəti, Bakı, «Azərnəşr» 2006, səh. 284 ibarətdir. 1956-cı ildə nəşr olunan lüğət hələ o vaxt Azərbaycan
Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun müvafiq şöbələri tərə­
Lüğətdə 2500-ə qədər sözlük verilmişdir. Burada, həmçi­
findən toplanılmış, yenidən baxılmış və institutun elmi şurası
nin tarix fənni ilə bağlı və ona yaxın olan fəlsəfi, ictimai-siyasi,
tərəfindən təsdiq edilərək müzakirə məqsədi ilə əlyazma hüqu­
dini-terminlərin də bəziləri qısa şəkildə izah edilmişdir.
qunda çap edilmişdir. Bundan sonra, uzun bir fasilə yaranmış
Lüğət orta məktəb şagirdlərinə, abituriyentlərə, müəllimlə­
və Fundamental bir lüğət hazırlanmamışdır. Yalnız SSRİ döv­
rə, tarix fənni keçilən ali məktəblərin tələbələrinə, eləcə də tat ix
ründə çap olunmuş 10 cildlik Azərbaycan Sovet Ensiklopediya­
əsələləri ilə maraqlanan geniş oxucu kütləsinə yardım göstərə
sında verilmiş bəzi terminlər və söz-termin birləşmələrindən
biləcək bir vəsait kimi tərtib edilmişdir.
müəyyən anlayış əldə etmək olar. Lakin onun da çoxu imperiy­
anın təzyiqi ilə təhrif olunmuş formadadır.
4602030000 qrifli nəşr
Bundan əlavə, Ə.Qocaycvin, Ş.Quliyevanın və S.Əliyevamn
M-651(07)2006 © İbrahim Zeynalov, 2006
müəllifiiyj ilə «Tarixi anlayışlar və terminlərin izahlı lüğəti»
çapdan çıxmışdır. Müəlliflərin də göstər iikləri kimi, bu lüğət
orta məktəb şagirdləri və abituriyentlər çün bir vəsait kimi bu­
raxılmışdır. Lüğətdə 800 terminin izahı verilmişdir.
İ.Zeynalovun tərtib etdiyi hazırkı «İzahlı tarix terminləri
lüğəti»ndə isə 2500-ə qədər terminin izahı öz əksini tapmışdır.
Burada, həmçinin tarix fənni ilə ba' n və ona yaxın olan fəlsəfi,
ictimai-siyasi, dini terminlərin də bəziləri qısa şəkildə izah edil­
mişdir.
Lüğətin həcmi nəzərə alınaraq görkəmli tarixçi alimlərin, ta­
rixi şəxsiyyətlərin həyatı v- yaradıcılığına aid məlumat veril­
məmişdir, çünki bu, ensiklopedik lüğətin işidir.
Lüğət tərtib olunarkən tarix kitablarından, müxtəlif lüğət­
lərdən, dövri mətbuatdan, yardımçı vəsaitlərdən və s.-dən isti­
fadə edilmişdir.
Bununla yanaşı, qeyd edək ki, tarix fənninə dair ilk dəfə
nəşr olunan belə bir irihəcmli izahlı lüğətdə nöqsan və çatış­
mayan cəhətlər də vardır. Prof. İ.Zeynalov lüğət üzərində işi da­
vam etdirmək niyyətindədir. Odur ki, lüğət haqqında rəy və tək­
liflərinizi müəllifə göndərməyiniz xahiş olunur. Əvvəlcədən sizə
t əşəkkürümüzü bildiririk.
Ümidvaram ki, lüğətdə gözdən qaçmış xırda-para nöqsanla­
rı nəzərə almasaq, bütövlükdə kitab sizlərin ürəyincə olacaqdır.
Prof.Tofiq VƏLİYEV
4
LÜĞƏTİN QURULUŞU
1. Lüğət Azərbaycan dilinin latın qrafikası əlifba sırasına
uyğun tərtib edilmişdir.
2. Lüğətdə tarixi şəxsiyyətlər haqqında məlumat verilməsi
nəzərdə tutulmamışdır, yalnız leksik vahid təşkil edən terminlər
öz əksini tapır.
3. Hər bir termin böyük hərflərlə verilir və alınma sözlərin
qarşısında hansı dilə mənsub olması dillərin adlarını bildirən
ixtisarlarla verilir, ixtisarların açılması isə şərti ixtisarlarda gö­
stərilir.
4. Hər bir terminin ayrı-ayrılıqda ensiklopedik deyil, qısa
şəkildə izahı verilir.
5. Çoxmənalı sözlərin mənaları bir-birindən rəqəmlərlə ay­
rılır.
6. Omonimlər ayrı-ayrı lüğət məqalələri ilə verilir.
7. Sinonim terminlər ayrı-ayrılıqda izah edilmir və əsas sözə
baxdırılır, bəzi terminlər haqqında məlumat almaq üçün mötə­
rizədə (bax) sözü ilə həmin terminə istiqamətləndirilir.
8. Söz birləşməsi şəklində olan terminlər həmin terminin
baş hərfinə uyğun axtarılmalıdır.
9. Sonda terminlərin ümumi siyahısı və hər bir terminin
hansı səhifədə yerləşdirilməsi termin göstəricisində öz əksini ta­
pır.
5
 А
ŞƏRTİ İXTİSARLAR ABBASİ XVII-XVIIT əsr­ Miihtəmid (892-902), Miiktə-
alm. lərdə İranda sələvi şahı 1-ci fi (902-908), Müqtədi (908-
- almanca
arx. - arxaik termin Abbasın dövründə və Cənubi 932), Qahir (932-934), Razi
çex. - çexcə Qafqazda işlədilmiş gümüş (934-940), Müttəkı (940-944),
dan. - danışıqda sikkə; 20 qəpiklik metal pul. Müstəkfi (944-946), Qadir
fr- - fransızca 1-ci Şah Abbasın adı ilə ad­ (991-1031), Qaım (1031-75),
W'irc. - gürciicə
hal. landırılmışdır. Miiğtədi (1075-94), Müstəz-
- hollandca
ing. - ingiliscə ABBASİLƏR - Məhəmməd hir (1094-1118), Miistərşid
iri. - irlandca pcvğəmbərin əmisi Abbasın (1118-35), Rəşid (1135-36),
isp. - ispanca adı ilə adlanan ərəb (Bağ­ Miiktəfi (1136-60), Müstən-
ital. italyanca cid (1160-70), Müstəzi (1170-
dad) xəlifələri sülaləsi (750-
kelt, keltcə
1258). Əbu Müsliim üsyanı 80), Nasir (1180-1225), Zahir
köhn. - köhnəlmiş söz/tcrmin
qad. nəticəsində abbasilər haki­ (1225-26), Müstənsir (1226-
qədim s ö / 1. ■ r m ı;'
lat. - latınca miyyətə gəlmişdi. Sülalənin 42), Miistəsim (1242-58).
m.>c. məcazı iTiəiiiiUti əsasım Əs-Səffah (750-754) ABBASİLƏR XİLAFƏTİ
monqolca qoymuşdu. 1258-ci ildə mon- Abbasilər sülaləsinin idarə
yel. - polyakca qol-hiilakilər tərəfindən dev­ etdiyi feodal dövlət, 750-ci
port, - portuqalca
rus. rilmişdir. Abbasilər sülaləsi­ ildə yaranmış, 945-ci ilədək
- rusca
’■cmskr. - sanskritcə nin xəlifələri bunlardır: Əbiil- müstəqil olmuşdur. Mərkəzi
■‘ürk. - türkcə Abbas əs-SəlTah (750-754), Bağdad şəhəri olduğu iiçiin
yap. - yaponca Mənsur (754-775), Mehdi Bağdad xəlifəliyi də adlanır­
- yunanca ı 775-785). Hadi (785-786), dı. 1258-ci ildə monqollar
llarıın ər-Rəşid (786-809), Bağdadı işğal edəndən ta
Əlin (809-813), Məınıııı (813- Misir 1517-ci ildə türklər tə­
AZƏRBAYCAN ƏLİFBASI
833), Miitəsim (833-842), rəfindən işğal olunanadək
А а, В b, C c, Ç ç, D d, E e, Ə ə, F f, G g, Ğ ğ, H h, Vasiq (842-847), Miitvəfəkkil xilafətin nümayəndələri Qa­
X x, 11,1 i, J j, К k, Q q, L1, M m, N n, O o, Ö ö, P p (847-861), Miintəsir (861-862), hirədə hökmranlıq etmişlər.
R r, S s, Ş ş, T t, l u, Ü ü, V v, Y y, Z z. Miistəin (862-866), Miitaz ABBAT - 1 kişi katolik kil­
(866-869), Mütədi (869-870), səsində monastır başçısı.
 rəisi, rahibi; 2. Fransada
katolik keşişi.
ABBATLİQ - Abbatın idarə
etdiyi katolik monastırı: VI
əsrdə yaranmışdır.
ABDALİLƏR - Əfqanıstan­
da iri tayfa birləşməsi; 1747-ci
ildən dürranilər adlanır.
ABDALLAR - 1923-cü ilə
qədər Laçın şəhərinin adı.
ABİDƏ 1. sənət və tarı ■
dəyəri olan (İLh. 2. şəxsiyy ч
və hadisələrin şərəfinə ya;
dılaıı heykəltəraşlıq əsm
3. qədim cövrlərə aid ınx’
myyəı ;,v
AL;: i VRIYEN7 lat. - “gel-
nəyə hazırlışan”. Bır çox öl­
kələrdə orta məktəbi bitirən
şəxs və ya alı və orta ixtisas
məktəbinə daxil olmaq istə­
yən şəxs
aBOİİSiONİSTLƏR
aboiısionizm tərəfdarları; qul­
darlığın ləğv edilməsinin tə­
rəfdarları.
ABOLİSİONİST HƏRƏ­
KATI - ABŞ-da XIX əsrin
30-cu illərində quldarlığa
qarşı çıxanlar. Quldarlığın
ləğvini tələb edənlər.
ABOLİSİONİZM ing. xkı
lat. - 1. hər hansı bir qanu­
nun ləğvinə çalışan ictimai
hərəkat; 2. ABŞ-da XVIII-
XIX əsrlərdə zənciləri kölə­
likdən azad elmə hərəkatı.
ABORDAJ /•. — “gəmi
bortu’’. Avarlı və yelkənli
gəmilərlə döyüş üsulu. Hü­
cum edən gəmi yarmaqla o
bı: ' bağlımır və döyüşün
nə; i əlbəyaxa vuruşma-
dar. olurdu. Uzaqvuran
topların \'ə buxarla işləyən
gəıniiəını meydana çıxması
ilə XIX -əsrdən abardə; üsulu
öz. əhəmiyyətini itirmişdi.
ABORİGENLƏR lal. - öl­
kənin qədim, ilk yerli sakin­
ləri; yerli əhali, avtoxton.
ABSEN I'EİZM ka.
nümayəndəli orqanların, ya­
xud vəziləıi şəxslərin scçk'lərı
/.amanı seçicilərin səsvermə­
dən boyun qaçırmaları; küt­
ləvi imtina.
ABSOLYUTİZM bax
mütləqiyyət.
AÇIQ QAPI - 1899-cu ildə
ABŞ dövlət katibi Hey verdi­
yi notada “açıq qapı
doktrinasını elan etdi. Bura­
da tələb edilirdi ki, Çindəki
dövlətlərin bütün “nüfuz, dai­
rələri” Şimali Amerika mal­
larının gətirilməsi üçün açıq
olmalıdır. Bununla, ABŞ rə­
qiblərini Çindən sıxışdırıb çı­
xarmaq istəyirdi.
ADIGEY - Şimalı Qafqazda
xalq adı.
ADIQLAR Şimali Qafqazın
mənşəcə qohum olan bir çox
qədim tayfasının ümumi adı.
ADİLŞAHLAR Hindista­
nın mərkəzi hissəsində (Bica-
mır) hökmranlıq etmiş sülalə
(1490-1686).
ADMİRAL hərbi dəniz
donanmasında hərbi rütbə.
Avropada 12, Rusiyada XVII
əsrin soıııı XVIII əsrin əv­
vəllərində təsis olunmuşdur.
AEROI’AQ yun. Attikanı
idarə edən ağsaqqallar şurası.
AERODİTA qədim yunan
əsatirində məhəbbət, gözəllik
ilahəsi; Zcvsin və okeanida
Diananın qızı. Romalılarda
Venera ilə eyniləşdirilir.
AGENT lat. - I. bir idarə və
ya müəssisənin tapşırığı və ya
9
vəkaləti il- o görən adam;
2. casus, xəfiyyə.
AGENTLİK - 1. müəyyən
tapşırıqları yerinə yetirən təş­
kilat; 2. hər hansı bir idarə­
nin, müəssisənin nümayəndə­
liyi; 3. mətbuat, radio və s.
üçün məlumat toplayan ida­
rə, müəssisə.
AGENTURA lat. 1. bir
müəssisə, idarə və ya təşkila­
tın agentləri; 2. başqa bir
hökumətin casus və diver-
santları//casuslar, casusluq.
AĞ bax ağqvardiyaçı.
AĞ QVARDİYA 1918-20-
ci illərdə vətəndaş müharibə­
si dövründə əksinqilabçı qo­
şunların ümumi adı.
AĞA köhn. I. istismarçı si­
niflərə mənsub adam; bəy,
zadəgan, hakim, mülkədar,
hökmdar; 2. sahib, yiyə, sa­
hibkar.
AĞACƏRİLƏR İranda
yaşayan türkdilli tayfa. Səl-
cuqlar, monqollar və qara-
qoyunlar dövründəki hadisə­
lərdə iştirak etmişlər. V əsr­
dən Azərbaycana gəldikləri
məlumdur.
AĞALIQ - hakimiyyət,
hökmranlıq; sahiblik.
AĞBİL TÜRBƏLƏRİ
XVI əsrdə Quba rayonunun
Ağbil kəndində tikilmiş abi­
dələr.
AĞQOYUNLU DÖVLƏTİ
(1468-1501) XV əsr feodal
dövləti. Azərbaycan (Kürdən
cənuba), Qərbi ban, İran,
Şərqi Gürcüstan və s. ərazilə­
ri əhatə edirdi. Paytaxtı 'Pəh­
riz idi. Əsas şəhərləri: Təiroz,
Naxçıvan, Marağa, Gənc.',
Şiiştər, Mosul, Şiraz, Yəzd,
Girman, İsfahan, Rey və s.
AĞQOYUNLULAR - XV
əsrdə Cənııbi Azərbaycanda
və oııa qonşu olan bəzi ölkə-
lərdə hakmiyyət sürmüş oğuz-
türk mən qəbilələrindən bu i;
türkdilli tayfa birləşməsi; Ağ-
qov un lıı dövləti (Лс/.v) ağqo-
yımhılarla bağlıdır.
AĞQOYUNLULAR Ağ-
qoyunlu hökmdarları sülaləsi
(1370-1503). Banisi Pəhləvan
bəydir. Ağqoyunhı hökm­
darları: Pəhləvan bəy (1370-
88), Əlaəddin (Turəli) (1388-
92), fəxrəddin (1392-94),
Qara Yulııq Osman (Qara
Osman) (1M4-1434), Əlibəy
(1434-53), Uzun Həsən (1453-
78), Xəlil Mirzə (1478), Sul­
tan Yaqub (1478-90), Bay-
sunqıır Mirzə (1490-92), Rüs­
təm (1492-97), Gödək Əh­
məd (1497), Məhəmməd Mir­
zə (1499), Əlvənd Mirzə
(199-1501), Sultan Murad
(149(M 5()] у Səhvilərin ha­
kim yyətə gəlməsi ilə Ağqoy-
unluların hökmranlığına son
qoyuldu.
AĞQVARDİYAÇI Ağ
qvardiya sıralarından olub keç­
miş Sovet hökuməti əleyhinə
mübarizə etmiş adam; ağ.
AGMƏSCİD indiki Simfe­
ropol şəhəri.
AĞSAQQALLAR ŞURASI
1. 1775-ci i! fransa Korıstr
tusiyasına görə parlamentin
pala talarından biri. 18-ci brii-
mer (10 noyabr) 1799-cu ı:
çevrilişi zamanı ləğv edilmiş­
dir; 2. keçmiş SSRİ Ali Sove­
tinin palatalarının yaratdıq­
ları məşvərətçi orqan.
AĞSONQURİLƏR (AĞ-
SUNQURİLƏR) - Marağa
hakimləri sülaləsi (1122, ya­
xud 1123-1228). Banisi Ağ-
sonqurdur. Nümayəndələri:
Ağsonqur (1122-1132, başqa
məlumata əsasən 1123-33),
Nüsrətdin Xassbəy Arslan
Abe (1132-47, başqa məlu­
mata görə 1 133-75), Fələ-
kəddin (1174, yaxud 1175),
Əlaəddin körpə Arslan (1174-
1208), Dezbanu (1208-22).
Ağsonqıırilər səlcııqkır və Ll-
dəgizlər dövlətinin vassalı idi...
Xarəzmşah Cəlaləddinin Azər­
baycana hücumları nəticəsin­
də Ağsonqurların hakimiy­
yətinə son qoyulmuşdur.
AXÇA pul vahidi, gümüş
si к kə.
AXİLL qədim yunan mifo­
logiyasında Troya müharibə­
si dövründə ən güclü qəhrə­
manlardan biri.
AXİLL DABANI ‘ən zəif
yer” mənasında işlənir. Əf­
sanəyə görə Axillin anası də­
niz ilahəsi Fetida oğlunu öl­
məz və yenilməz etmək üçün
onu yeraltı Stiks çayının
11
müqəddəs suyuna salmışdır.
Anası onun dabanından tut­
duğuna görə ora müqəddəs
su dəyməmiş və dabanı Axil­
lin yeganə zəif yeri olmuş­
dur. Parisin atdığı zəhərli ox
dabanına dəyərək onu öldür­
müşdülər.
AXİLLES - qədim yunan
əsatirində ən güclü pəhləvan.
AXUND 1. İslamda müsəl­
manların bəzi baş ruhanilə­
rinə verilən ümumi ad; dim
rütbə; 2. təhsil görmüş din
xadimi.
AXUNDLUQ axund sənə­
ti, işi.
AJİOPAJ fr. qiymətli ka­
ğızların və ya malların qiy­
mətinin süni surətdə artırılıb-
əksildilməsi.
AKADEMİYA yun. bir
çox elmi-tədqiqat idarələri,
cəmiyyət və tədris müəssisə­
lərinin adı.
AKIN - qazax və qırğızlarda
xalq aşığı; ozan.
AKMEİZM yun. - 1912-13-
cii illərdə rus ədəbiyyatında
“sənət sənət üçündür” nəzə­
riyyəsinə əsaslanan yaradıcı­
lıq cərəyanı.

AKR ing. köhn. - hər gün bir
cüt öküzlə şumlanan yer, sahə.
1 akr=4046,86 kvadratmetr.
AKROPOL yun. - qədim
yunan şəhərlərinin adətən tə­
pə üzərində yerləşən möh­
kəmləndirilmiş hissəsi.
AQORA yım. - Afrikanın ən
izdihamlı yeri, bazar meydanı.
AQRAR lat. - 1. torpaq sa­
hibliyinə, torpaqdan istifa­
dəyə aidiyyəti bildirir; tor­
pağa və əkinçiliyə aid olan;
2. kənd təsərrüfatının səna­
yedən yüksək olması ilə s;ı-
ciyvələnən.
AQRAR ÇEVRİLİŞ - kənd
təsərrüfatında muzdlu əməy­
in kütləvi şəkildə tətbiqi nə­
ticəsində kapitalist münasi­
bətlərinin bərqərar olması.
AQRAR İSLAHATLAR
torpaq sahibliyi və torpaq­
dan istifadə sisteminin dəyiş­
dirilməsi. XVII-XIX əsrlərdə
Qərbi Avropanın bir sıra öl­
kəsində keçirilmişdir.
AQRAR MƏSƏLƏ - sinidi
cəmiyyətdə torpaq üzərində
mülkiyyət haqqında, torpaq
mülkiyyəti ilə əlaqədar olaraq
12
ALBANİYA - Azərbaycan­ ALLAHARAYICI bax al-
siniflər arasında münasibət və
da qədim şəhər. lahaxtarıcı.
bununla bağlı olan sinfi mü­
ALİ BAŞ KOMANDAN ALLAHARAYICILIQ bax
barizə haq qında məsələ.
AQRARİ lat. - iri torpaq ən yüksək hərbi vəzifə. 1914- allahaxtarıcılıq.
cü ildə Rusiyada təsis edil­ ALLOD aim. - feodalizm
sahibi, mülkədar.
mişdir. ABŞ, Fransa və baş­ dövründə Qərbi Avropada
AQRARİLƏR - bəzi ölkə­
qa ölkələrdə olduğu kimi, irsi torpaq mülkiyyəti.
lərdə iri zadəgan, qolçomaq;
hazırda Azərbaycanda da ic­ ALMANLAR - Avropanın
torpaq mülkiyyətini müdafiə
ra edilir. Almaniya və başqa ölkələrin
edən bir sıra partiyaların üzv­
ALİ MƏHKƏMƏ dövlətin ərazisində yaşayan xalq.
lərinə verilən ad.
yüksək məhkəmə idarəsi. ALTERNATİV fr. əsli lat.
ALAGÖZ YAYLAQLARI
ALİ MÜSƏLMAN SİLKİ 1. bir-birini istisna edən im­
-- Oğuzlar Göyçə gölü ilə Ar­
I Nikolayın 1843-cii il 10 kanların hər biri; 2. bir-birini
pa çayı arasındakı dağlar.
mart tarixli fərmanına əsasən istisna edən imkanlardan bi­
ALANLAR - Kubanətrafı
təsis edilmişdir. Bu silkə keç­ rini seçmə.
yerlərdə yaşayan tayfalar.
miş xanlar, bəylər, ağalar və ALYANS - müqavilə öhdə­
ALARLILAR - şahsevən tay­
məliklər daxil idilər. liklərinə əsaslanan ittifaq,
falarından biri. Əsasən İran
ALİ SOVET köhn. Keçmiş birlik (məs.; dövlətlərin, təş­
Azərbaycanında yaşayırlar.
sovet dövlətində ali dövlət kilatların ittifaqı, birliyi).
ALBAN - qədimdə Qafqaz
hakimiyyəti orqanı və keçmiş AMAZONLAR qədim yu­
Azərbaycanının şimalında ya ­
SSR İttifaqı, müttəfiq, mux­ nan əsatirinə görə cəngavər
şamış xalqın adı.
tar respublikalarının qanun­ qadınlar (Kiçik Asiyada ya­
ALBAN KİTABƏLƏRİ
verici orqanı. şamış və qonşu ölkələrə hü­
Qafqaz albanlarının erkən
ALLAHAX I ARICI al- cum etmişlər).
orta əsr epiqrafık abidələri.
lahaxtarıcılıq tərəfdarı, al- AMFİTEATR 1. Qədim
ALBANİYA - Şərqi Zaqaf­
lahaxtaran. Romada qkıdiator döyüşləri
qaziyada qədim dövlət. İndi­
ALLAHAXTARICILIQ üçün tikilən müasir sirklərə
ki Azərbaycan Respublika­
I905-ci il inqilabından sonra oxşar tikililər; 2. müasir teat­
sının və Dağıstan Respubli­
rus burjua ziyalılarının ara­ rın tamaşa zalında parterdən
kasının cənub hissəsini əhatə
sında yayılmış dini-fəlsəfi cə­ müəyyən hündürlükdə yerlə­
edirdi, e.ə. IV-ПТ əsrlərdə şən və pillə-pillə qalxan otu­
rəyan.
formalaşdığı ehtimal olunur. racaq yerləri.
13
AMFORA lal. qədim yu­
nanların və romahların içki
və s. tökmək üçün işlətdikləri
ikiqulplu yumurta formalı,
boğazıdar qab (gildən, bəzən
də metaldan hazırlanırdı).
AMİL köhn. -- məmur, vəkil
(ərəblər dövründə mülki işlə­
rə baxan adam'ı.
AMİLDAR M oğol impera-
toıiuğu dövründə hərbi xid­
mət müqabilində şərti torpaq
sahibliyinə malik olan sər­
kərdə.
AMNİSTİYA yun. - məh­
kum olunmuş şəxslərin qə­
zadan azad edilməsi və
qəzasının yüngülləşdirilməsi;
əfv-iim tımi.
AMON - qədim Misir əsati­
rində Günəş allahı, Fiv şəhə­
rinin himayəçisi.
AMPLLA fr. aktyorun
xüsusiyyətinə görə ifa etdiyi
rollar. (Antik teatrda, klassik
Şərq və XIX əsr rus teatrın­
da çox yayılmışdı).
AMUNİSİYA /w/. əsgərin
silah və geyimindən başqa,
lazım olan sair şeyləri; əsgəri
təchizat.
ANABAP'I İS Г yıııı. ana-
baptızm tərəfdarı.
ANABAPTİZM yun. -- dini
reformasiya cərəyanlarından
birinin adı.
ANARXİST yun. - anarxizm
tərəfdarı.
ANARXİYA yun. - 1. haki-
miyyətsizlik, hərc-mərclik,
başlı-başınalıq, hökumətsiz­
lik; 2. hər cür hakimiyyəti
inkar etmə.
ANARXİZM yun. proletar
elmi sosializmə zidd olan
xırda burjua ictimai-siyasi
cərəyan. XIX əsrin 40-70-ci
illərində meydana gəlmişdi.
ANAXRONİZM yun.
1. xronoloji dəqiqliyin po­
zulması; 2. bir dövrün hadisə
və əlamətlərinin səhvən, ya­
xud şərti olaraq, başqa döv­
rün hadisə və əlamətlərinə
aid edilməsi.
ANARXO-SİNDİKALİST
anarxo-sindikalizm tərəfdarı.
A N A RXO-SİNDİ К A L İ Z M
fəhlə hərəkatında anarxiz-
min ideya və siyasi təsiri al­
tında olan cərəyan. XIX əs­
rin axırlarında İsveçrə, İta­
liya, Fransa, İspaniya, Latın
Amerikası ölkələrində yaran­
mışdır.
kNAYASA (türkcə) - əsas blok. Birinci Dünya mühari­
qanun, konstitusiya. bəsi (1914-18) dövründə An­
ANİMİZM lat. - ibtidai in­ tanta Almaniya və onun
sanların hər şeydə ruh olma­ müttəfiqlərinə qarşı mühari­
sına inanması; ruhlara sitayiş. bə edən bütün ölkələrin (həm
ANQLİKAN KİLSƏSİ də ABŞ, Yaponiya və Antan­
İngiltərədə protestant kilsə­ ta tərəfinə keçən İtaliyanın)
lərindən biri; dövlət kilsəsi. iimumi ittifaqı oldu.
ANQLOFOB köhn. - ingilis ANTEY yun. - qədim yunan
düşməni, ingilisləri sevməyən əsatirində məşhur pəhləvan;
adam. dəniz allahının və yer ilahə­
ANQLOFOBLUQ ingilis­ sinin oğlu.
ləri sevməmə. ANTİFAŞİST 1 . faşizmin
ANNENFELD - indiki (bax) düşməni, faşizmlə mü­
- Şəmkirə bitişik olan kənd. barizə iştirakçısı; 2. faşizm
ANŞLYLS ahn. almanlar əleyhinə yönəldilmiş, ona qar­
yaşayan ərazilərin dinc yolla şı mübarizə aparan.
Almaniyaya birləşdirilməsi ANTİK lat. I. qədim, köh­
siyasəti. nə; 2. qədim yunan və Roma
ANTAQONİST bir-birinə tarix və mədəniyyətinə aid
düşmən olan, zidd olan, ba­ olan.
rışmaz düşmən. ANTİK KALONİYALAR
ANTAQONİZM yun. ba­ qədim xalqların özgə torpaq­
rışmaz ziddiyyət, düşmən larında saldıqları məskən.
qüvvələr. ANTİK MƏDƏNİYYƏT
ANTANTA /r. İngiltərə, qədim yunan və Roma mə­
Fransa və çar Rusiyasının dəniyyəti.
(“Üçlər sazişi”) Almaniya, Av­ ANTİKLİK - I. qədimlik;
striya-Macarıstan və İtaliyaya 2. qədim yunan və Roma dün­
(Üçlər İttifaqı) qarşı 1904- yası və onun mədəniyyəti.
1907-ci illərdə yaratdıqları
15
ANTİKOMMUNİST
kommunizmə zidd, kommu­
nizm əleyhinə olan, kommu­
nizmə qarşı olan.
ANTİKOMMUNİZM - im­
perialist irticasının başlıca
ideya-siyasi siiam; kommu­
nizmə zidd, kommunizm
(bax) əleyhinə hərəkat.
ANTİSEMİT köhn. - yəhu­
diləri sevməyən adam, yəhu­
di düşməni.
ANTİSEMİTİZM köhn. -
alman nasistlərinin yəhudilərə
qarşı ədavət və düşmənçiliyi;
dini ayrı-seçkilik forması.
ANTİSOSİALİST - sosia­
lizmə (bax) zidd olan, ona
qaşı çıxan.
ANTİSOVET - Sovet hö­
kuməti əleyhinə yönəldilmiş,
ona düşmən olan.
ANTİSOVETİZM yun. rus.
- Sovet hökuməti əleyhinə
yönəldilmiş başlıca ideya-
siyasi silahı.
ANTLAR yun. - IV-VI əsr­
lərdə Dnestr ilə Dnepıo çay­
ları arasında yaşamış Şərqi
slavvan tavfalarının adı.
16
ANTROPOLOGİYA
san haqqında elm. «Anlıo-
pos» - insan, «loqos» öyrəni­
rəm - sözündəndir.
APARTEİD - (ayrı yaşa­
maq) CAR (Cənubi Afrika
Respublikası) hakim dairələ­
rinin yerli Afrika əhalisinə,
«rənglilərə» və Asiyadan kö­
çüb gələnlərə qarşı apardıq­
ları sərt irqi ayrı-seçkilik si­
yasəti.
APOKALİPSİS - 1. xristian
dinində: peyğəmbərlik, vəhy;
2. axır zamandan xəbər ve­
rən Əhd-cədid kitablarından
biri.
APOLLON qədim yunan
və Roma dinlərində işıq və
incəsənət allahı.
APOSTOL - 1. həvariyim,
əshabə (İsanın 12 həvariyu-
nundan biri); 2. həvarilərdən
bəhs edən dini kitab.
ARABESK kəsişən xətlər­
dən yaranmış mürəkkəb na­
xışlar.
ARAKÇEYEVÇİLİK rus.
(Rusiya çarı I Aleksandr
dövründə nazir olmuş Arak-
çeyevin adından). XIX əsrin
in­ əvvəlində Rusiyada: qeyri- ARXAİZM yun. - köhnəlik,
məhdud polis istibdadı hərbi köhnənin qalıqları.
zümrənin başlı-başınalığı və ARXEOQRAF yun. ar­
xalq üzərində zülm rejimi. xeoqrafiya ilə məşğul olan,
ARAN türkcə ərən, cəsur, arxeoqrafiya mütəxəssisi.
qoçaq, mərd. ARXEOQRAFİYA yun.
ARAZ T'iirk respublikası yazılı tarixi məxəzlərin nəşri­
1918-ci il noyabr 1919-cu nin nəzəriyyə və təcrübəsini,
ilin martından fəaliyyət gös­ metodlarım öyrənməklə məş­
tərmiş müstəqil dövlət. ğul olan köməkçi tarix fənni.
ARBALET fr. Orta əsrlər­ ARXEOLOGİYA yuıı.
də Qərbi Avropada istifadə maddi mənbələr əsasında bə­
edilmiş qundaqlı ox, yay (si­ şəriyyətin tarixi keçmişini
lah növü). öyrənən elm.
ARENA lal. səhnə, sirkdə ARXEOLOJİ ABİDƏLƏR
tamaşa meydanı (qədim Ro­ insanların yaratdığı qədim
mada). maddi mədəniyyət abidələri
ARENDA bax icarə. (əmək alətləri, silahlar, məi­
ARENDAÇI bax icarəçi. şət şeyləri, insan məskənləri,
ARENDATOR bax icarəçi. şəhər və qala xarabalıqları,
AREOPAQ yun. qədim qədim yazılar və s.)
Afinada hakimiyyət orqanı; ARXEOLOJİ QAZINTI­
ali məhkəmə. LAR arxeoloji abidələri
ARXA DÖYÜŞÇÜLƏRİ aşkar etmək və xalqın keçmiş
müharibə vaxtı cəbhə arxa­ tarixini öyrənmək məqsədi
sında çalışan adamlar haq­ ilə aparılan tədqiqat.
qında. ARXEOLOQ yun. - arxeo­
ARXAİKA yun. - hər hansı logiya ilə məşğul olan adam,
bir hadisənin tarixi inki­ arxeologiya mütəxəssisi.
şafında erkən mərhələ.
Azərbaycan RwspubHkast Prezidentinin
İşler İdarəsi
■ PR föi D
ARXEOZOY ERASI (QRU­
PU) yer qabığmm ən qə­
dim çöküntüləri.
ARXEY ERASI Yeıın
geoloji tarixinin ən qədim
dövrü.
ARXİMANDRİD
Pravoslavlıqda yepiskopdan
yüksək ali monaxlıq rütbəsi;
baş monax, baş rahib.
ARXİV lat. - 1. qədim
sənədlərin və yazılı abidələrin
saxlandığı müəssisə; 2. idarə­
nin köhnə sənədlər saxlandığı
şöbə; 3. yazılı abidələr və ya
ayrı-ayrı adamlara mənsub
materialların toplusu.
ARXİVÇİ hax arxivşiinas.
ARXİVÇİLİK bax arxivşii-
naslıq.
ARXİVŞÜNAS - arxiv işləri
mütəxəssisi.
ARXİVŞÜNASLIQ - arxiv
işləri üsullarından bəhs edən
elm.
ARXİYEPİSKOP yun.
yüksək dini rütbə; pravoslav­
lıqda baş keşiş (yepiskop).
ARXONTLAR yun. qədim
Yunanıstanda şəhərin, hö­
kumətin baş məmurları.
18
ARİLƏR əsli sanskp.
1. burjua etnoqrafiya və tari­
xində xalqların Hind və İran
qrupuna verilən ümumi ad:
ari irqinə mənsub qövmlər;
2. Hind-Avropa dillərində da­
nışan xalqlara verilən qeyri-
elmi şərti ad.
ARİSTOKRAT yun. - əsil­
zadə, kübar; aristokratiya
zümrəsinə mənsub adam (qə­
dim Attikada)
ARİSTOKRATİYA yun.
əyanlar hakimiyyəti forması
- qədim Yunanıstanda zadə­
ganların dövlət hakimiyyəti
formalarından biri.
ARİSTOQRAEİYA Yu­
nanıstanda adlı-sanlı adam­
lar özlərini belə adlandırırdı­
lar - Yuxarıların hakimiyyəti.
ARMADA isp. köhn. İspa­
niyada böyük hərbi Hot, es­
kadra, donanma.
ARRAN Qafqaz Albaniya­
sının ərəb mənbələrində adı.
ARSENAL hax cəbbəxana.
ARŞAKİLƏR (ARŞAKİLƏR)
eradan əvvəl 250-ci ildən era­
mızın 243-cii ilinədək Parfivada
hakimiyyətdə olmuş sülalə.
ARŞIN köhn. vaxtilə bir
neçə ölkədə (Rusiya, Əfqa­
nıstan, İran, Türkiyə, Bolqa­
rıstan, Azərbaycan) işlədilən
uzunluq ölçü vahidi, (təxmi­
nən 0,71 metr); bu uzunluq­
da olan ölçü aləti.
ARTEL - müəyyən şərtlərlə
birlikdə işləmək üçün düzəl­
dilən təsərrüfat birliyi, şirkət,
emalatxana.
ARTELÇİ artel üz.vii.
ARTEMİDA yun. qədim
yunan əsatirində məhsul­
darlıq, ay ilahəsi.
ARTİKUL lat. I Pyotrun
hazırladığı hərbi nizamnamə,
kodeks (1715).
ARTİKUL lal. П qanun,
müqavilə və s. sənədlərdə
maddə, bənd, paraqraf.
ARTİLLERİYA fr. - I. top,
topxana; 2. topçıı dəstəsi,
topçıı qoşunu; 3. topçuhıq
elmi.
ASARİ-ƏTİQƏ - qədimdən
qalmış maddi mədəniyyət
abidələri, tarixi abidələr.
ASILILIQ birinin hökmü­
nə, iradəsinə tabelik; sərbəst­
liyin, müstəqilliyin olmaması.
19
ASİYA vıı>> Planetdə ən
böyük qilə. Şimaldan Cənu­
ba 8200 km. Şərqdən Qərbə
8500 km-ə qədər uzanır.
«ASLANLAR YUVASI»
VƏ «QAN ŞƏHƏRİ» As­
suriya (Aşşur) imperiyasının
paytaxtı Nineviyanı belə ad­
landırırdılar.
ASSİQNAT köhn. 1789-
96-cı illərdə işlənmiş kağız
pul.
ASSOSİASİYA ■ birlik, itti­
faq: iimumi bir təsərrüfat
məqsədinə, siyasi, elmi, mə­
dəni və ya hər hansı başqa
bir məqsədə çatmar] üçün
təşkilatların və ya şəxslərin
birləşməsi.
ASSURİLƏR - eramızdan
əvvəl III minilliyin axırından
VII əsrin axırına qədər Qərbi
Asiyanın ən qədim dövlətlə­
rindən biri olan Assuriyanın
əhalisi.
ASSURİOLOGİYA (aşşu-
rişünaslıq) - Qədim Mesopo­
tamiya xalqlarının dil, vazı,
tarix və mədəniyyətlərini öy­
rənən elmlər komplekslərinin
şərti adı; geniş mənada, ıni.xi
yazılardan istifadə edən sivi­
lizasiyaların tədqiqi ilə məş­
ğul olan elm. Şumerşünaslıq,
hettşünaslıq, hurrişünaslıq
elamşünashq və b. şərqşünas­
lıq fənlərini əhatə edir.
ASSURİŞÜNAS - qədim
Assuriya tarix və mədəniyyə­
tini tədqiq edən alim.
ASSURİŞÜNASLIQ-qədim
Assuriya tarixi və mədəniy­
yətinə aid elmlər məcmusu.
ASSURİYA (AŞŞUR) - in­
diki İraq ərazisində qədim
dövlət. (Onun əsasını Aşşur
təşkil edirdi).
ASSURİYALILAR İraq,
İran, Suriya, Türkiyə, İorda­
niya, Livan, ABŞ, keçmiş
SSRİ və Avropanın bir sıra
ölkələrində yaşayan xalq.
ASTARTA - finikiyalıların
baş ilahəsi Aştartın yunanca
adı.
ASTEKLƏR - Meksikada
ən böyük hindi xalqı.
ASTROLOGİYA yun.
münəccimlik, nücum elmi
(qədim zamanlarda: ulduzlar
haqqında sxolastik elm).
20
ASTRONOMİYA yun. -
göy cisimləri haqqında elm.
AŞAĞI PALATA - bəzi
ölkələrdə birinci qanunveri­
cilik instansiyası.
AŞAR - Osmanlı dövlətində
müsəlman əkinçilərdən alı­
nan onda bir vergi.
AŞŞUR - 1. əfsanəyə görə
baş allah, Assuriya padşah­
larının himayəçisi; 2. Assu­
riyada şəhər (indi İraqda Qə-
lət-Şərqət xarabalığı).
AŞŞURŞÜNASLIQ bax as-
suriologiya.
ATABƏY - Səlcuq hökm­
darlarının sarayında sultanın
böyiik oğlunun tərbiyəçisinə
verilən ad.
ATABƏYLƏR səlcuq süla­
lələri. Atabəylər sülaləsinə
aşağıdakılar daxildir:
1. Burilər (Diməşq və ya Şam
atabəyləri); Seyf əl-İslam
Tuğməkan (1104-28), Tac əl-
mülk Buri (1 128-32), Şəms
əl-mülk İsmayıl (1132-35),
Şihab əd-din Mahmud (1135-
39), Cəmal əd-din Məhəm­
məd (1139-40), Miiçir əd-din
Anaz (1140-54).
2. Zəngilər: 1. Mosul və Hə­
ləb atabəyləri: İmad əd-din
Zəngi (1127-46), I Seyf əd-
din Qazi (1146-49), Qütb əd-
din Məvdud (1149-70), II
Seyf əd-din Qazi (1170-80), I
İzz əd-din Məsud (1180-93),
I Nur əd-din Arslanşah (1193-
1211), II İzz əd-din Məsud
(1211-18), II Nur əd-din Ars­
lanşah (1218-19), Nəsr əd-
din Mahmud (1219-33), Bədr
əd-din Lulu (1233-59), İs­
mayıl ibn Lulu (1259-60);
2. Suriya atabəyləri: Nur əd-
din ibn Zəngi (1146-74), Sa­
lih İsmayıl (I 174-81); 3. Sin-
car atabəyləri: İmad əd-din
Zəngi ibn Məvdud (I 170-97),
Qütb əd-din Məhəmməd (1197-
1219), İmad əd-din Şahənşah
(1219), Mahmud (1219-20);
4. Cəzirə atabəyləri: Müizz
əd-dııı Simarşah (1180-1208),
Müi/z ə<!-dın Mahmud (1208-
12), Məsud (1212-50).
3. Bektekinlər (İrbil atabəy­
ləri): İrbildə: Zeyn əd-din Əli
ibn Bektekin (1144-68), Zey-
nəd-əd Yusif ibn Əli (1168-
90), Müzəffər əd-din Qöybu-
ri ibn Əli (1190-1233).
21
4. Artukilər (Diyarbəkr ata­
bəyləri): 1. Kayfə (indiki tay­
fa) Artukiləri: Müin əd-dövlə
I Sökman (1101-04), İbrahim
(1104-08), Rükn əd-din Da­
vud (1108-48), Fəxr əd-din II
Sökman (1185-1200), Nəsr
əd-din Mahmud (1200-22),
Rükn əd-din Məvdud (1222-
31). 2. Mərdin Artukiləri:
Nəcm əd-din İlqazi (1108-
22), Hüsam əd-din Teymur-
taş (1122-52). Nəcm əd-din
Alpi (1152-76). Qütb əd-din
İlqazi (1176-84), Hüsam əd-
din Yuluq Arslan (1184-
1200), Nəsr əd-din Artuk
Arslan (1200-39), Nəcm əd-
dın I Qazi (1239-60), Qara
Arslan Müzəffər (1260-92),
Şəms əd-din Davud (1292-
94), Nəcm əd-din II Qazi
(1294-1312), İmad əd-din Əli
Alpi (1312), Əhməd Mənsur
(1363-67), Mahmud Salih
(1367), Davud Müzəffər
(1406), Salih (1406-08).
5. Sökmanilər (Xilat atabəy­
ləri): I Sökman əl-Qütbi
(1100-12), Zəhir əd-din İbra­
him (1112-27), Əhməd (1127-
28), Nəsr əd-din II Sökman
 (1 128-83), Seyf əd-din Bekte-
mıır (1 183-93), Bədr əd-din
Ağsunqor (1193-98), Mənsur
Məhəmməd (1198-1206), İzz
əd-din Balban (1206-07).
6. Eldəgəzbr (Azərbaycan
atabəyləri); Şəms əd-din El-
dəgəz (1136-74), Məhəmməd
Cahan Pəhləvan (1174-86), Qı­
zıl Arslan (1186-91), Əbıı
Bəkr (1191-1210), Özbək (1210-
25), Qızıl Arslan Xamuş
(1225-29).
7. Salqarilər (fars atabəyləri):
Sunqıtr (1148-62), Zəngi (1162-
75), Təklə Bərk (1226-69),
Səlcuqşch (1262-63), Əbiş
Xatun (1263-87).
8. Xəzərəsbilər (Luristan ata­
bəyləri): Əbi Tahir ibn Mə­
həmməd (1148-1203), Niisrət
əd-din Xəzərəsb (1203-52),
Təklə (1252-59), Şəms əd-din
Əh Arqu (1259-74), I Yusif
şah (1274-88), 1 Əfrasiyab
(1288-96), Niisrət əd-din Əh­
məd (1296-1333), II Yusif
şah (1333-39), I Əfrasiyab
(1339-55), Şəms əd-din Hiişəng
(1355-78), Əhməd (1378-1408),
Əbu Səid (1408-17), Hüseyn
(1417-23), Qiyas əd-din (1423).
22
9. Xarəzmşahlar Anuştəkin
(1077-97), Qütb əd-din Mə­
həmməd (1097-1128), Atsız
(1128-56), İl Arslan (1156-
72), Sultanşah Mahmud
(1172), Təkiş (1172-1200),
Əla əd-din Məhəmməd (1200-
20), Cəlal əd-din Məngburini
(1220-30).
10. Qutluxanlar (Girman ata­
bəyləri): Bəraq Hacib Qutluq
xan (1222-35), Rükn əd-din
(1235-52), Qütb əd-din Mə­
həmməd (1252-57), Qutluq
xatun (1257-82), Cəlal əd-din
Siiyürqatrnış (1282-93), Səf-
vət əd-din Padşah xatun (1293-
95), Cəlal əd-din Məhəmməd
şah (1295-1301), Qütb əd-din
Şahcahan (1301-03).
ATAMAN 1. kazak vilay­
ətlərində və qədim kazak qo­
şunlarında hərbi-inzibati və­
zifələrin adı; 2. Vətəndaş müha­
ribəsi dövründə: ağqvaıdiva
çı dəstələrin başçısı (Ukray­
nada, Donda və s,- də).
AIANARİX SƏDLƏRİ
indiki Moldova ərazisində
hunların hücumlarının qarşı­
sını almaq üçün tikilən səd­
lər.
ATEİST - ateizm tərəfdarı;
allahsız, dinsiz.
ATEİZM yun. - hər cür dini
və dini təsəvvürləri inkar
edən baxışlar sistemi; allah­
sızlıq (XX əsrin ortalarında
meydana gəlmişdir).
ATƏŞGAH - atəşpərəstlərin
iba-dətgahı, məbədi (Azər­
baycanda, Orla Asiyada,
İranda, Hindistanda, Əfqa­
nıstanda geniş yayılmışdır).
ATƏŞGƏDƏ bax atəşgah.
ATƏŞPƏRƏST oda iba­
dət edən; zərdiişt dinindən
olan.
ATƏŞPƏRƏSTLİK oda,
atəşə sitayiş elmə; atəşpərəst­
lərin dini.
ATLAS tarix, coğrafiya xə­
ritələri məcmuəsi; xəritələr
toplusu.
ATI-I süvari, ata miııımş.
ATROPAT MİDİYASI
Atropatenanın (bax) qədim
yunan mənbələrində çəkilən
adlarından biri.
ATROPATENA yun. - Hitler Almaniyasının İkinci
Azərbaycan ərazisində tarixi
vılavət və dövlət.
23
AUKSİON əmtəənin və ya
əmlakın ən çox pul təklif
edənə verilmək üçün açıq
satışa qoyulması: hərrac, mii-
zaidə.
AUL - Dağıstanda və Mər­
kəzi Asiyada kənd.
AUTODAFE port. - “kafir-
lər”in və din əleyhinə olan
kitabların tonqalda yandı­
rılması (orta əsrlərdə İspa­
niya və Portuqaliyada).
AVANQARD fr. - sinlin,
cəmiyyətin qabaqcıl hissəsi,
öncül hissəsi; öndə gedən,
qabaqda gedən.
AVANPOST fr. - bəzi xarici
ordularda və XVIII-XIX
əsrlərdə Rusiyada keşikçi
postu.
AVANS fr. - əvvəlcədən
ödəmə, beh (pul haqqında).
AVANTÜRA real şəraiti
nəzərə almağa edilən, bir
qayda olaraq başa çıxmağa
və məğlubiyyətə düçar olan
riskli və təhlükəli hərəkət.
Dünya müharibəsini törət­
məsi siyasi avanturizmin nü­
munəsidir.
 AV AR hax avarlar.
AVAR XANLIĞI - Dağısta­
nın mərkəzi hissəsində feodal
dövləti (XII əsrin axırları -
XIX əsr). Erkən orta əsr Sə­
rir “padşahlığı” ərazisində
yaranmış, Umma xan (1639)
dövründə müstəqil olmuşdur.
1964-cü ildə çar hökuməti
xanlığı ləğv etmiş və ərazisini
Avar mahalına çevirmişdir.
AVARLAR Dağıstanda
yaşayan Qalqaz xalqların­
dan birinin adı və bu xalqa
mənsub adamlar. Azərbay­
canın Zaqatala və Balakən
bölgələrində məskunlaşan
türk xalqı.
“AVESTA” - zərdüşlliyin
müqəddəs kitablar külliyyatı
(İran, Mərkəzi Asiya, Azər­
baycan və Əfqanıstanın qə­
dim xalqlarında).
A\QI SI BLOKU (avqust
antipartiya bloku) RSDEP-
nin VI (Praqa) konfran­
sından sonra özünü parti­
yaya qarşı qoyan antipartiya
qrup və cərəyanlarının (trot-
skiçi, təsviyəçi və btındçııla-
rın) ittifaqı. 1912-ci ilin
24
avqust ayında Vyanada
Trotskinin təşəbbüsü ilə təş­
kil edilmişdir.
“AVRORA” Baltik do­
nanmasının Böyük Oktyabr
sosialist inqilabında iştirak
etmiş kreyseri. 1900-cü ildə
suya salınmış, Rusiya-Ya­
poniya müharibəsində (1904-
1905) iştirak etmişdir. 1917-
ci il fevralın 28-də (martın
13-də) Avropanın inqilabçı
matrosları üsyan edərək ha­
kimiyyəti ələ aldı. Oktyabr
ayının 25-də Avrora topların­
dan açılan atəş Qış sarayına
hücumun başlanğıcı oldu.
Abidə kimi Neva çayı (Sankt-
Peterburq) sahilində əbədi
dayanmağa (1948-ci il noyab­
rın 17-dəıı) qoyulmuşdur.
AVŞAR (LAR) qədim
Azərbaycan tayfalarından bırı.
AVTOXTON hn\ aborigen.
AVTOKRATİYA viih. bır
qeyri-məhdud və nəzarətsiz
tam hakimiyyətdən ibarət
idarə forması; mütləqiyyət.
AVTOQRAF yun. 1. əsərin
müəllif əlyazması, 2. xatirə
qeydi.
AVTORİTARİZM /u/.
siyasi rejim, burada siyasi
hakimiyyət bir nəfərin və ya
bir şəxsin əlində cəmləşir.
AYİN 1. qayda, qanun;
dəb, adət; 2. dini mahiyyətdə
olan mərasim.
AYRI-SEÇKİLİK hüquq­
ların azaldılması: 1. Beynəl­
xalq münasibətlərdə digər
dö\ ləlin və yaxud onun və­
təndaşlarının islıladə etdiyi
hüquqlarla müqayisədə hər
hansı bir döxlətiıı və ya onun
vətəndaşlarının hüquqlarının
azaldılması; 2. İrqi ayrı-seç­
kilik müstəmləkə ölkələrin­
də və asılı ölkələrdə yerli əha­
liyə imperalistlər tərəfindən
zülm edilməsi, kapitalist öl­
kələrində azlıqda qalmış mil­
lətlərə zülm edilməsi, onların
ən adi lıiiqtıqlardan məlırıım
olması.
AYSORLAR /v/.v assuriyalı­
lar.
AZAD I. sərbəst, başqası­
na tabe olmayan; 2. heç nə ilə
məhdudlaşdırılmayan, müstə­
qil.
25
AZAD - nəcib «qəbilə daxi­
lində qoyulmuş». Erkən feo­
dalizm dövründə xırda və
orta feodallar.
AZADLIQ 1. müstəqillik,
heç kimdən asılı olmama;
2. sərbəstlik.
AZADLIQ KAĞIZI (VƏSİ­
QƏSİ) azad edilən təhkim-
li kəndliyə verilən şəhadət­
namə.
AZADOLUNMUŞLAR
qədim Yunanıstan və qədim
feodalizm dövründə Qərbi
Avropa ölkələrində azad edi­
lən və ya azadlıqlarını satın
alan qullar.
AZƏRBAYCAN XALQ
CÜMHURİYYƏTİ 1918
20-ci illərdə Şimali Azər­
baycanda yaranmış müstəqil
dövlət.
AZƏRBAYCANLILAR
Azərbaycan Respublikasının
əsas əhalisi; türk xalqların­
dan biri.
«AZIX ADAMI» Azıx ma­
ğarasında 1968-ci ildə ibti­
dai insanın alt çənə sümü­
yünün m 'mı tapılmışdır. Bu,
dünyada .,(l qədim belə
tapıntılardan biri dördün­
cüsüdür. Antropoloqlar bu
insanı Azıxantrop yəni,
«Azıx adamı» adlandır­
mışlar. Onlar 350-400 min il
bundan əvvəl yaşamışlar.
AZIX MAĞARASI - Azər­
baycanda ən iri mağara.
Aşağı Paleolis dövrünə aid
mağaralardan biri.
AZIXAN I RON -- 1968-ci
ildə Azıx mağarasında
BABƏK HƏRƏKATI (816-
8.38) Babəkin başçılığı ilə
Azərbaycan xalqının islam
dini, ərəb əsarəti və feodal
/ülmiinə qarşı mübarizəsi;
orta əsrlərdə Yaxın və Orta
Şərqdə ən qüdrətli antifeodal
hərəkat.
BABƏKİI.ƏR XI əsrdə
Babəkin başçılığı ilə ərəb isti­
laçılarına qarşı mübarizə
aparmış Babək tərəfdarları.
BABƏKİLİK bax. xiirrəmi-
lık.
BABİ ÜSYANLARI İran­
da feodal quruluşuna, habelə
ölkənin müstəmləkə halına
26
(Azərbaycan Respublikasın­
da) alt çənə sümüyünün bir
hisəsi tapılmış ibtidai insana
verilən ad.
AZİL DÖVRÜ - erkən me-
zolit dövrü.
AZİL MƏDƏNİYYƏTİ
erkən mezolit dövrünə aid
arxeoloji mədəniyyət.
AZNAUR köhn. - Gürcü­
standa olmuş iri feodallar.
salan xarici kapitala qarşı
xalq üsyanları (1848-1852).
BABİL Babili «Allahın qa­
pısı». Mesopotamiyanın şi­
malında, Fərat çayı sahilində
qədim şəhər.
BABİLİK - XIX əsrin 40-cı
illərində İranda şiəlik əsasın­
da yaranmış dini tərıqəı
ö<.Bab» tx\<dlii.dii Mirzn idi
ır.diııd.nı /a.vo
i.
edilmişdir).
BABİLİSTAN - Mesopota­
miyanın (indiki İraqın) cə­
nub hissəsində qədim dövlət.
Eramızdan əvvəl 2-ci minil­
liyində yaranmış və c.ə.
539-cu ildə istiqlaliyyətini
itirmişdir.
BABİLLİLƏR Qabaq
(Ön) Asiyada ən qədim döv­
lətlərdən biri olan Babilista­
nın əhalisi (eramızdan qabaq
V-I zısrbr).
BABİZM bax babilik
BAC köhn. 1. qalib ölkənin
məğlub ölkədən aldığı vergi
təzminatı; 2. orta əsrlərdə,
həmçinin Azərbaycanda ver­
gi rüsumu (yol haqqı).
BAC Sasanilərdə sənətkar
və tacirlərdən alınan vergi.
BACARIQLI İNSANLAR
daşdan əmək alətləri düzəlt­
məyi bacaran insanlar.
BACDAR - bac al an, vergi
alan.
BAĞ-ŞUMAR orta əsrlər­
də bir sıra yaxın Şərq ölkələ­
rində, həmçinin Azərbaycan­
da bağı olanlardan alınan
vergi.
BAGBAŞ1 köhn. bağ məh­
sullarından alman vergi.
BAHADIR qəhrəman, qo­
çaq, igid; pəhləvan.
BAHADIR VƏ NOYON
monqollarda hərbi şəxs.
27
BAHADIRLIQ - qəhrəman­
lıq, qoçaqlıq, igidlik, pəhlə­
vanlıq.
BAXUS köhn. - antik mifo­
logiyada: şərab. (Şərab allahı
Baxusun adından).
BAKI - Azərbaycanda ən
qədim şəhər. Hazırda Azər­
baycan Respublikasının pay­
taxtı.
BAKI XALQ KOMİS­
SARLARI SOVETİ Za­
qafqaziyada Sovet hakimiy­
yətinin ilk səlahiyyətli hö­
kumət orqanı.
BAKI XANLIĞI XVIII
əsrin 40-cı illərində Abşeron
yarımadasında yaranmış feo­
dal dövləti. Bu xanlığa 39
kənd daxil idi.
BAKI KOMMUNASI
1918-ci ildə Bakıda və Azər­
baycanın bir sıra rayonla­
rında sovet hakimiyyəti.
BAKI ŞƏHƏR DUMASI
1917-ci il inqilabından əvvəl
şəhər bələdiyyə idarəsinin sə­
rəncamçı orqanı. 1878-ci ildə
çar senatının fərmanı ilə
yaradılmışdır.
BAKI TƏTİLLƏRİ Bakı­
da baş vermiş siyasi tətillər
(1903,1904,1905,1906,1907,
1913, 1919, 1988-1989).
BALFLJR BƏYANNAMƏSİ
- 1917-ci ilin noyabrında irə­
li sürülüb. Böyük Britaniya
gələcəkdə Fələstini özünün
etibarlı istinadgahına çevir­
mək üçün tərtib etdiyi sənəd.
BALKAN MÜHARİBƏLƏ­
Rİ 1-ci Balkan müharibəsi
(9.10.1912-30.5.1913) Balkan
ittifaqı (1912) ilə (Bolqarı? l;r.
Serbiya, Yunanıstan və Çv
noqoriya; Osmanlı imperiya­
sı arasında olmuşdur. Müha­
ribənin gedişində Albaniya
müstəqillik qazandı. 2-oi
Balkan müharibəsi (29. 6. 19
13-10.8.19 i 3) Bolqarıstan İA
Serbiya, Yunanıstan, Çerno­
qoriya, Rumıniya \ ə Türkivə
arasında olmuş, Bolqarısta­
nın məğlubiyyəti ilə qurtar­
mışdır.
«BALIQ» - söytiirklərdə
şəhərlərdə verilən ad.
BALLADA - ədəbiyyatda
lirik əhvali-ruhiyyə ifadə edən
epik şeir forması.
28
BANDİT ital. quldur, soy­
ğunçu, təxribatçı.
BANDİTİZM ital. - quldur­
luq, soyğunçuluq, zorakılıq,
təxribatçılıq və s. məqsədi ilə
silahlı quldur dəstələri ya­
ratmaqdan, bu dəstələrdə və
onların düzəltdiyi basqınlarda
iştirak etməkdən ibarət ci­
nayət işi.
BANK ital. -- «banka» sözü­
ndəmdir, bu da «skamya»,
«İdarə stolu» deməkdir. Orta
əsrlərdə Qərbi Avropa şəhər­
lərində sərrafların oturduğu
skamya belə adlanırdı.
BARAT bank və s. maliyyə
müəssisəsi və ya poçt vasitə­
silə göndərilən pul.
BARBARLAR yun. 1. qə­
dim yunanların, sonra isə ro-
mahların dil və mədəniyy'icə
■ ulara yabançı olan başcıa
tayfa və xalqlara verdikləri ad.
Yeni dövrün tarix ədəbiyya­
tında, barbarlar termini Ro­
ma imperiyasını istila edib,
onun ərazisində müstəqil kral­
lıqlar (barbar krallıqlar) ya­
radan xalqları müəyyən­
ləşdirmək üçün işlədilmişdir;
2. vəhşi, mədəniyyətsiz
adam.
BARBARLAR yun. - «bar-
baros» sözündən olub «əcnə­
bi», anlaşılmaz dildə danışan
deməkdir. Romalılar və yu­
nanlar Avropanın alman
tayfalarını belə adlandırmış­
dılar. Sonralar kobud, vəhşi
mənasında işlədilmişdir.
BABARLIQ XVIII əsrin
60-cı illərində şotland filoso­
fu A.Fcrgüsonun irəli sür­
düyü və 18-19-cu əsrlərdə
Avropa elmində bəşəriyyət ta­
rixinin üç dövrün (vəhşilik,
barbarlıq, mədəniyyət) orta
mərhələsini bildirmək üçün
qəbul edilmiş termin.
BARBAROSSA müqəd­
dəs Roma imperatoru I Frid-
rix Barbarossanın adından
götürülmüşdür. İkinci Dünya
müharibəsi dövründə nasist
Almaniyasının SSRİ-yə qarşı
qısa-miiddətli hərbi əməliy­
yat planı idi.
BAROKKO ital. “təmtəraq­
lı”, “qəliz” mənalarındadır.
Avropa incəsənətində hakim
bədii üslub ( XVI-XVIII əsrlər).
29
BARON fr. - Qərbi Avropa­
da və 1917-ci il inqilabına
qədər Rusiyada qrafdan aşa­
ğı zadəgan rütbəsi və bu rüt­
bənin sahibi olan adam.
BARONLUQ - Baron rütbəsi.
BARRİKADA fr. - küçə sən­
gəri (küçə vuruşmasında in­
qilabi kütlələrin müxtəlif iri
şeylərdən, şalban, torpaq dolu
kisələr və s.-dən düzəldilir).
BASKAK rus. - qədim Ru­
siyada tatar-monqol xanları­
nın bac, töycü yığanı.
BASKAK Monqol və Qızıl
Orda dövlətlərində xanın iş­
ğal edilmiş ərazilərdəki nü­
mayəndəsidir. Yerli hakim­
lərin fəaliyyətinə nəzarət
edir, vergiləri toplayır, mü­
kəlləfiyyətləri icra etdirirdilər.
BASQIN qəflətən hücum,
gözlənilmədən edilən hücum,
zorla girmə.
BASMA - Rusiyada mon­
qol-tatar istilası dövründə;
üstündə tatar xaçının şəkli
olan möhür.
BASMAÇI - quldur, bandit.
Mərkəzi Asiyada basmaçılıq-
da iştirak etmiş adam.

BASMAÇILIQ - quldurluq,
banditizm (Mərkəzi Asiyada
1917-26-cı illərdə vətəndaş
müharibəsi dövründə əksin-
qilabi hərəkat).
BASTİLİYA Parisdə qala
(1370-82-ci illərdə tikilmişdir).
BAŞ ŞTATLAR XVI-
XVIII əsrlərdə Fransada sil-
ki nümayəndəliyin ali orqanı.
BAŞÇI rəhbər, sədr, rəis
(bir işin başında duran adam).
BATALYON fr. bir neçə ro-
ladan (bölmədən) ibarət hissə.
BATAREYA#. 1. bir neçə
ton və minaatandan ibarət
taktik vahid; 2. bu hissənin
yerləşdiyi istehkam.
BATAREYAÇI - batareya
döyüşçüsü, batareya nəfəri.
BATIR qazaxlarda igid və
şücaətli adamlara verilən ad.
BATİNİLƏR batinilik tə­
liminin üzvləri.
BATİNİLİK - İslam dinində
təfriqətçi-fəlsəfı təlim (8-ci
əsrdə yaradılmışdır).
BATMAN - 20 girvənkə (8
kq) ağırlığında olan köhnə
çəki vahidi.
BAYANDURLAR ağqo-
yunlu tayfalarından biri.
30
XIV əsrin əvvəllərində Qara
bağda və Göyçə gölü ətrafın­
da yaşamışlar.
BAYATLAR - türkdilli tay­
fa: oğuz tayfalarından biri.
Oğuz tayfaları ilə birlikdə
bayatlar da IX əsrin 2-ci ya­
rısında Azərbaycana gəlmiş­
lər. İranda, Anadoluda, İraq­
da da yayılmışdılar.
BAYAT QAPISI - oğuzlar
Dərbənd səddindəki qapılar­
dan birini bayat tayfasının
şərəfinə «Bayat qapısı» ad­
landırmışdılar.
BAYAT TORPAQLAR
Hiilakilərin dövründə istifa­
dəsiz qalmış boş torpaqlar.
BAYRAQ uz.ıın və nazik
bir ağacın baş hissəsinə bərki­
dilmiş, üzərində dövlətin xü­
susi nişanı çəkilmiş bir və ya
müxtəlif rəngdə olan parça.
BELARUS Şərqi Slavyan
xalqları qrupuna daxil olan
xalq.
BENEDİKTÇİLƏR lat.
Qərbi Avropada qədim
katolik rahib ordeni (530-cvı
ildə yaratmışdılar).
BENEEİSİYA lat. - 1. feo­
dalizmin ilk dövründə qulluq
əvəzində kral tərəfindən ba­
ğışlanan torpaq; 2. katolik
ruhanilərinin hər cür əmlak
və gəliri.
BERDANKA rus. 1870-
1891 -ci illərdə rus ordusunda
işlədilən bir-patronlu tüfəng.
BERDIŞ rus. nacaq, ləbri-
zin (başı ayparaya bənzər
balta) (qədim silah).
BERNŞTEYNÇİLİK ləf-
lişçiliyin ilk növlərindən biri.
«BEŞİNCİ KOLON (DƏS­
Tİ))» ölkə daxilində düş­
mənə işləyən xəyanətkar qüv­
vəyə deyilir. Faşist Franko
Madridi dörd tərəfdən mü­
hasirəyə alarkən şəhərdəki
miidallə ximlası onun tərəfi­
nə keçdi. Həmin qüvvəni
«Beşinci dəstə» adlandırırlar.
BEŞ YÜZLƏR ŞURASI
Püşkatma yolu ilə 30 yaşına
çalmış Afina vətəndaşların­
dan seçilmiş icra hakimiyyəti
(f.ulim Yunanıstanda ).
BEYKOE iqtisadi və siyasi
mübarizə üsulu. Hər hansı
bir ölkənin və ya müəssisənin
mallarını almaqdan imtina
etmək.
BEYNƏLMİLƏL - 1. bey­
nəlxalq birləşmə; 2. proletaria­
tın beynəlxalq inqilabi himni­
nin adı “İnternasional” (bax).
BEYNƏLMİLƏLÇİ bey­
nəlmiləlçilik tərəfdarı.
BEYNƏLMİLƏLÇİLİK
1. istismarçı siniflərin haki­
miyyətini devirmək və kom­
munizm qurmaq uğrunda bey­
nəlxalq həmrəylik; 2. bütün
xalqların azadlıq və bərabər­
liyini müdafiə etmə və şovi­
nizm əleyhinə mübarizə; in-
tcrnasionalizm.
BEYTÜLMAL köhn. xal­
qdan toplanılan vergi pulla­
rından və müharibə zamanı
məğlub edilən xalqlardan alı­
nan qənimətlərin və s.-nin
saxlandığı yer, ev. Dini ter­
min kimi də işlədilir.
BƏDƏVİ (LƏR) 1 Ön
Asiyada və Şimali Afrikada
yaşayan köçəri ərəblər;
2. köçəri (lər).
BƏDƏVİ səhra adamı de­
məkdir. Ərəbistandakı səh­
ralarda köçəri həyat keçirən
ərəblər.
BƏDƏVİLƏR ÜSYANI
1253-cii ildə ağır vergilər
üzündən Misirdə baş vermiş
və Bəhriməmlüklərinin ha­
kim leodal qrııpuna qarşı
çevrilmiş Şimali Afrikada ya­
şayan köçəri ərəblərin, əsa­
sən bədəvilərin üsyanı.
BƏHAİLƏR XIX əsrin
ortalarında babi iisyammn
məğlubiyyətindən sonra tə­
qiblərdən qaçan babilərin tə­
riqəti.
BƏHAİLİK к osmopolit
dini-siyasi cərəyan. Yaxın
Şərq, Qərbi Avropa ölkələ­
rində, ABŞ-da, qismən də
çar Rusiyasında yayılmışdı.
Banisi Babın şagirdi Bəhaiil-
la ləqəbi ilə məşhur olan
Mirzə Hüseyn Əli idi.
BƏHRƏ keçmişdə mülkə­
darların kəndlilərdən aldıq­
ları natural vergi. Bu vergi
keçmişdə Yaxın Şərq ölkələ­
rində olduğu kimi, Azərbay­
canda da torpaqdan və su­
dan istifadəyə görə alınırdı.
BƏXTİYAR İLƏR İranın
cənub-qərbində, əsasən Lu-
ristanda (Bəxtiyariyyə) yaşa­
yan tayfalar qrupu.
32
BƏLƏDİYYƏ I şəhər
idarəsi; 2. seçkili hakimiyyət
forması.
BƏLƏDİYYƏ İDARƏLƏ­
Rİ Qərbi Avropa və Şimali
Amerika ölkələrində və Azər­
baycanda yerli özünüidarə
orqanları.
BƏNGÜDAŞ(LAR) Göy-
tiirklərin öz hökmdarlarının
(xaqanlarının şərəfinə qoy­
duqları sütun(lar)). Həmin
sütunların üzərində yazılar
da vardır.
BƏRBƏR(LƏR) xalq;
vaxtı ilə Afrikanın şimalında
yaşamış, hazırda isə ərəblərə
qarışmış bir xalq.
«BƏRDƏ FACİƏSİ» 944-
cii ildə slavyanların basqını
zamanı Bərdənin dağıdılmış
vəziyyəti.
BƏRİL ərəb xilafətinin
müxtəlif əraziləri ilə paytaxt
arasında əlaqə yaratmaq məq­
sədilə yaradılmış rabitə mər­
kəzi.
BƏRMƏKİLƏR iıınh
vəzirlər ailəsi. Abbasilər xila­
fətinin ilk dövrlərindən Ha­
run ər-Rəşidədək hakimiyyə­
ti müstəqil idarə etmişlər.
BƏRZƏX əsasən, iki geniş
sahəni birləşdirən ensiz quru
zolağı.
BƏST - İranda hökumətin
təqibindən və ya dini təqib­
dən qaçıb xarici səfirliklərə
pənah aparan şəxsin dalda­
landığı yer, sığınacaq.
BƏSTƏ OTURMA İranda
geniş yayılmış etiraz forması.
Etiraz edən qüvvələr toxu­
nulmaz hesab edilən yerlərdə
toplaşaraq hökumətə öz eti­
razlarım bildirirdilər.
BƏY 1. başçı, hakim, rəis;
2. inqilabdan əvvəl Zaqaf­
qaziyanın müsəlman əhalisi
arasında zadəgan təbəqəsinə
mənsub olub, kəndliləri is­
tismar edən mülkədar, ağa.
BƏYANAT bir məsələ və s.
haqqında hökumət və ya bir
idarənin rəsmi məlumatı.
BƏYANNAMƏ xalq, xalq­
lara, camaata xitabən yazılı
müraciət: müraciətnamə.
BƏYLƏRBƏYİ
yüksək vəzifə və titul. 1. Sə-
fəvilər dövlətində bəylərbəyi-
iikləri idarə edən canişin;
33
2. Osmanlı imperiyasında əya­
lət hakimi.
BƏYLƏRBƏYİLİK Os­
manlı imperiyasında və Səfə-
vilər dövlətində (16-18-ci əsr­
lər) ən bəylərbəyinin idarə
etdiyi böyük inzibati ərazi
vahidi.
BİBLİOQRAF yun. - bib­
lioqrafiya (kitabiyyat) mütə­
xəssisi.
BİBLİOQRAFİYA yun.
1. kitabların elmi təsviri;
2. müəyyən bir məsələyə aid
kitablar və məqalələr siyahısı;
3. yeni çıxan kitablar haq­
qında resenziyalar.
BİBLİYA yun. Tövrat və
İncil; iudaizmə və xristian­
lığa aid müqəddəs kitablar
külliyyatı (eradan əvvəl 8-ci
əsr - eramızın 2-ci əsri). Bi­
rinci kitab - “Əhdi-ətiq” (Töv­
rat və s.) qədim vəsiyyətlər,
ikinci kitab - “Əhdi-cədid”
(İncil və s.) yeni vəsiyyətlər
adlanır. “Əhdi-ətiq” qədim yə­
hudi (qismən arami), “Əhdi-
cədid” qədim yunan dilində
yazılmışdı. Bibliya bütövlük­
də 77 kitabdan ibarətdir.
BİDƏT dindarların dinə
müğayir olan hər bir yeniliyə
verdikləri ad: küfr.
BİDƏTÇİ - «yenilik gətir­
mək». Kiifr deməkdir. Bütün
dinlərdə olduğu kimi xristian
dinində də əsas dini ehkamları
qəbul etməyən «yeni təlim tə­
rəfdarlarına verilən ad.
BİDƏTÇİ - dönük, mövcud
kilsə təliminə qarşı çıxanlar.
BİLL ing. - bəzi ölkələrdə
(ABŞ və İngiltərə) parlamen­
tin müzakirəsinə verilən qa­
nun layihəsi. Parlament tərə­
findən qəbul edilir və qüv­
vəyə minir.
BİRİNCİ ƏMƏK BÖLGÜ­
SÜ əkinçilik və maldarlığın
sürətlə inkişaf edib bir-birin­
dən ayrılması.
BİRJA 1. fond birjası -
qiymətli kağızlar alınıb satı­
lan idarə; 2. valyuta birjası
valyuta alınıb satılan idarə;
3. əmtəə birjası - standartlar
və ya nümunələr üzrə kütləvi
əmtəələr alınıb satılan yerlər;
4. əmək birjası ■- əmək baza­
rında müntəzəm olaraq
vasitəçilik əməliyyatları apa­
ran dövlət idarəsi.
34
BİRLƏŞMİŞ MİLLƏTLƏR
TƏŞKİLATI (BMT) bey­
nəlxalq təşkilat, beynəlxalq
sülhü və təhlükəsizliyi qoru­
yur, dövlətlər arasında əmək­
daşlığı inkişaf etdirir.
BİRONÇULUQ XVIII
əsrin 30-cu illərində Rusiya­
da ən mürtəce rejim.
BİSTİ köhn. - XVII əsrin
axırlarınadək dövriyyədə olan
iyirmi dinarlıq xırda mis pul.
Səfəvi şahı I Təhmasibin döv­
rünə təsadüf edir.
BİY - qazaxlarda ayrı-ayrı
tayfalardan ibarət aulun baş­
çısı.
BİYAR işləyib ödəmə ren­
tası (feodal torpaq rentasının
formalarından biri) feoda­
lizm dövründə geniş yayıl­
mışdı.
BİYARLIQ biyar yolu ilə
görülməli olan, biyara mən­
sub və aid olan.
BİZANS İMPERİYASI
IV əsrdə Roma imperiyasının
parçalanması nəticəsində onun
şərqində yaranmış əsrin orta­
larına qədər mövcud olmuş
dövlət. Paytaxtı Konstanti­
nopol idi. 395-ci ildə Roma
imperiyası qəti olaraq Şərqi
Roma (Bizans) və Qərbi Ro­
ma imperiyalarına parçalan­
dı. Bizanslılar özlərinin ro-
malı, öz dövlətlərini isə Ro­
ma adlandırırlar.
BLANKİST - blankizm tə­
rəfdarı.
BLANKİZM XIX əsr
fransız inqilabçısı O.Blankın
xalq kütlələrinin sinfi müba­
rizəsi olmadan kapitalizmi
inqilabi sui-qəsd yolu ilə de­
virmək tələbini irəli sürən
xırda burjua nəzəriyyəsi və
taktikası.
BLOKADA ing. - mühasirə,
təcrid. 1. Ərazi, şəhər, qala
və s.-nin xarici aləmlə əlaqə­
sini kəsmək məqsədilə müha­
sirəyə alınması; 2. Hər hansı
dövlətə təzyiq göstərmək üçün
onun siyasi və ya iqtisadi cə­
hətdən təcrid olunmasına yö­
nəldilmiş tədbirlər sistemi.
BMT bax Birləşmiş Millətlər
Təşkilatı.
BOKSÇU bax boksyor(lar).
BOKSÇULAR ÜSYANI
1899-1901 -ci illərdə Çində an­
tiimperialist xalq üsyanı (bu,
Ixetııan iisyanı da adlanır).
35
BOKSYOR(LAR) ing.
boksçu; 1900-cü ildə Çində
boksyor hərəkatı iştirakçısı.
BOQDIXAN Mane ur im­
peratorlarına verilən titul.
BOLŞEVİK - bolşevizm
(hax) tərəfdarı, kommunist.
BOLŞEVİKLƏŞDİRİLMƏK
- bolşevizm ideyası ilə silah­
landırılmaq.
BOLŞEVİKLƏŞDİRMƏK
bolşevizm təsirini gücləndir­
mək, bolşevizmin ideya və
təşkilat prinsiplərini həyata
keçirmək.
BOLŞEVİKLƏŞMƏK
bolşevizm mahiyyəti almaq,
bolşevizm ideyası ilə silah­
lanmaq.
BOLŞEVİKLİK bolşe­
vizm, bolşevizmə mənsubiy­
yət.
BOLŞEVİZM rus.
V.İ.Lenin tərəfindən hazırla­
naraq rus və beynəlxalq miq­
yasda fəhlə sinfinin mübari­
zəsi təcrübəsinə əsaslanan
proletar inqilabı hərəkatı və
kapitalizm cəmiyyətinin kom­
munizm cəmiyyətinə çevril­
məsi haqqında nəzəriyyə və
taktika; bolşeviklik.
BOM BA RD А.//'. 1. 14-16-
cı əsrlərdə daşatan artilleriya
topu; 2. toplarla silahlanmış
gəmi.
BONAPARTÇI bax bona-
partist.
BONAPARTÇILIQ bax
bonapartizm.
BONAPARTİST - bonapar­
tizm tərəfdarı, bonapartçı.
BONAPARTİZM - (Fransa
imperatorları Napoleon Bo­
napart və Lui Bonapartın
adından) burjuaziya höku­
mətinin, bir-birinə düşmən
olan siniflər arasında gedən
mübarizədən istifadə edərək,
demokratiyanı hərbi qüvvə
ilə boğmağa çalışma, burjua­
ziyanın diktatura formala­
rından biri.
BONAPARTLAR fransız
imperatorları sülaləsi. Əsası­
nı 1804-1814-cü və 1815-ci
illərdə hakimiyyətdə olmuş
Napoleon I qoymuşdur.
1 Napoleon Lüsyen Bona­
part müstəsna olmaqla bütün
qardaşlarını fransız ordusu­
nun işğal etdiyi dövlətlərə
başçı təyin etmişdi. Jozef
Bonapart Neapol kralı
36
(1806-1808) və İspaniya kralı
ordusunun baş komandanı
(1808-1813); Lui Bonapart
M.İ.ICutozov, Fransa ordusu­
Hollandiya kralı (1806-1810);
Jerom Bonapart Vestfaliya nun baş komandanı I Napo­
kralı (1807-1813) olmuşdur leon idi.
və s. BOYAR rus. L qədim Ru­
«BONİC SİSTEMİ» - bu siyada: zadəganlar, əyanlar
sistemə əsasən, İranda hər silkinə mənsub adam, mülkə­
bir kəndli təsərrüfatı orduya dar; 2. qədim Moskva dövlə­
bir əsgər verməli və onu tə­ tində yüksək rütbə və bu cür
min etməli idi. rütbəli olan şəxs.
BONZA fr. - Yaponiya və BOYAR DUMASI qədim
Çində budda kahini. Moskva dövlətində varlı bo­
BORC DAŞI - Afinada yarlardan ibarət məclis;
kəndlilər aristokratlardan borc əyanlar məclisi.
taxıl alanda kəndlinin sahə­ BOYARLIQ 1. boyar rüt­
sində qoyulan daş. Bu daşın bəsi; 2. boyarlar.
üzərində kəndlinin kimdən, BOYKOT ing. bu tədbiri
nə qədər borc aldığı və nə ilk dəfə 1880-ci ildə İrlandiya
vaxt qaytarmalı olduğu yazı­ icarədarları onlarla sərt rəf­
tar edən malikanə müdiri
lırdı. Kəndli borcunu vaxtın­
Boykota qarşı tətbiq etmiş­
da qaytara bilmədikdə, ailəsi
lər. «Boykot» termini də
və özü qula çevrilirdi.
oıııın adından götürülmüş­
BORODİNO VURUŞMASI
dür. Beynəlxalq İniquqda
(1812) Vətən müharibəsin­
boykot bir dövlətin başqa
də Rusiya ordusu ilə Fransa
dövlətlə və ya bir qrup döv­
ordusu arasında vuruşma.
lətlə ticarət, maliyyə əlaqələri
Avqustun 26-da (sentyabrın
yaratmaqdan və ya saxla­
7-də) Moskvadan 124 km.
maqdan imtina etməsidir.
Qərbdə, Borodino kəndi ət­
Boykot iqtisadi və siyasi mü­
rafında olmuşdur. Rus
barizə üsuludur.
37
BÖHRAN - xırda istehsalçı­
ların iflasına, istehsalın azal­
masına səbəb olan davranışı
nisbi həddən artıq əmtəə is­
tehsalı.
BÖHRANLI - həddindən
artıq, çox ağır, qorxulu.
«BÖYÜK DƏYƏNƏK» Sİ­
YASƏTİ - ABŞ-da XX əs­
rin əvvəllərində Q.Ruzvelt
hökumətinin (1901-1909) xa­
rici siyasətində Latın Ameri­
kası ölkələrinə qarşı zor iş­
lətmək siyasəti.
BÖYÜK OKTYABR SOSİA­
LİST İNQİLABI 1917-ci
ildə ilk sosialist inqilabı. Bu­
nunla da Sovet sosialist döv­
ləti yarandı. 72 il yaşadı və
1991-ci ildə dağıldı.
BÖYÜK ORDA tatar feo­
dal dövləti 1433-cü ildə Qızıl
Ordanın süqutu dövründə
Dnepr və Don çayları ara­
sında yaranmışdı.
«BÖYÜK YASA» - Monqol
dövlətində qanunlar məclisi.
BRAHMA - Hinduizm tə­
rəfdarlarının sitayiş etdiyi
allahlardan biri.
 BRAXİKEFAL yun. - qısa-
başlıq adam; başının eni uzu­
nundan artıq olan adam.
BREST QALASI - strateji
əhəmiyyətli qəhrəman qala
(I Dünya müharibəsi ərəfə­
sində I dərəcəli möhkəm qa­
la).
BRƏHMƏN sanskr. - BUDDİZM - dünyada ən
1. Hindistanda kahin, rahib;
2. Hindlilərin qədim dini olan
brəhmənlik dininə mənsub
adam.
BRƏHMƏNİZM - Hin­
distanda sinfi münasibətlə: in
inkişafı dövründə (e.ə. 1-ci
miniDyin 1 -cı yarısında) Ve­
da dininin dəyişikliyə uğra­
ması nəticəsində yaranmış
dinlərdən biri.
BRƏHMƏNLƏR H ı
distanda yüksək kasta (bax)
qrupunun üzvləri; hind ka­
hinləri.
BRƏHMƏNLİK bax brəh­
mənizm.
BRİQADA fr. bir neçə
polkdan, batalyon ya bata­
reyadan ibarət quru qoşun
birləşməsi.
38
BRİQADİR alm. XVIII BULAVİN ÜSYANI - BUMERANQ aim. ~ Avstra­
Rusiyada 1707-1709-cu illər­ liya qəbilələrinin təxminən
əsrdə Rusiyada polkovnik ilə
də kəndli və kazakların anti- uzunluğu 60-90 sm (bəzən 2
general arasında hərbi rütbə.
feodal hərəkatı (başçısı metr) olan ağac silah (döyüş­
BUDDA - buddizmdə ən
K.A.Bulavin idi). də və ovda istifadə edilərdi).
müqəddəs varlıq.
BULAVİNÇİLƏR Bulavi- BUNÇUK rus. - keçmişdə
BUDDAÇI budda dininə
nin tərəfdarları, Bulavin hə­ kazak atamanlarının və get-
mənsub olan adam; buddist.
rəkatının iştirakçısı. manların hakimiyyət simvo­
BUDDİST bax buddaçı.
BULIGİN DUMASI çar lu olaraq ağac başına keçiri­
Rusiyasında məşvərətçi nü­ lən at quyruğu.
geniş yayılmış dinlərdən biri,
mayəndəli dövlət orqanı ya­ BUND alm. Rusiyanın
liradan əvvəl Vl-V əsrlərdə
radılması haqqındakı layihə­ qərb quberniyalarında yara­
Hindistanda yaranmışdır. Ba­
nin tarixə düşmüş adı (Layi­ dılmış yəhudi, menşevik, xır­
nis- Budda adı ilə məşhur
həni 1905-ci ildə A.Q.Bulıgin da burjua millətçi təşkilatı
olar, Siddhartha Qaııtama
hazırlamışdır). (1897-ci il).
hesab edilir.
BULQARLAR erkən orta BUNDÇU bund təşkilatı­
BUFER DÖVLƏT iny. bir-
əsrlərdə Cənub-Şərqi Avro­ nın üzvü; bund tərəfdarı.
birinə düşmən olan iki dövlət
pada türkdilli tayfa birləşmə­ BUNDESTAQ aim. Alma­
arasında olan hərbi və siyasi
ləri. Onaquzlar, sarıqurlar, niya Federativ Respublikasın­
cəhətdən zəif (kiçik) dövlət.
ıtriqurlar, kutriqurların Hun da (AFR) nümayəndəli orqan.
BUXENVALD ahu. alman
türkləri ilə qaynayıb-qarış- BUNDESVER alnı. Alma­
faşist hərb düşərgəsi. Vay-
masmdan törəmişdir. niya Federativ Respublika­
mar şəhəri ətrafında 1937-ci
BULQAR-TÜRK DÖVLƏ­ sının (AFR) silahlı qüvvələ­
ildə yaradılmışdı. İlk adı Eı-
Tİ VII əsrdə Cənub-Şərqi rinin adı.
ierebcrq idi. 8 ildə təqribən
Avropa ərazisində yaranmış BURJUA fr. burjuaziya
'239 min antifaşist və hərbi
müstəqil dövlət. sinfindən olan adam, burjua­
əsir Buxcnvaldın məhbusu
BELLA lat. 1. Roma pa­ ziya nümayəndəsi.
olmuşdur.
pasının fərmanı, sərəncamı, BURJUA DEMOKRATI YA-
BULANJİZM - XIX əsrin
hökmü; 2. orta əsrlərdə döv­ SI - parlamentarizmdən burjua
80-ci illərində Fransada mey­ lət sənədlərinə bağlanan gir­ diktaturasını pərdələmək üçün
dana çıxmış şovinist hərəkat
də möhür, diyircək. istifadə edən siyasi quruluş.
(başçısı general Bulanjc idi).
39
BURJUA İNQİLABI - icti­
mai inqilab (əsas vəzifəsi
feodalizm quruluşunu, ya­
xud onun qalıqlarını məhv
etmək, burjuaziyanın haki­
miyyətini qurmaq və burjua
dövləti yaratmaqdır); burjua-
demokratik inqilabı.
BURJU ALLAŞMAQ bur­
jua olmaq.
BURJUAZİYA fr. - istehsal
alət və vasitələrinin sahibi
olan və muzdlu əməyi istis­
mar etməklə izafi dəyər ola­
raq kapitalist gəliri ilə yaşay­
an hakim sinif.
BURJUY dan. bax burjua.
BURQOMİSTR aim. Av­
ropanın bəzi ölkələrində və
I Pyotrın vaxtında Rusiyada
bələdiyyə rəisi.
BURLAK(LAR) - yedəkçi
(keçmişdə: çaylarda iplərlə
gəmiləri başıyuxarı yedəkdə
çəkən fəhlə(lər.'.
BURLAKLIQ - yedəkçilik.
BURMİSTR pol. əsli aim. -
təhkimçilik dövründə: mül­
kədarların mülkləri və kənd­
liləri üzərində darğalıq edən
vəkil, koxa.
40
BUŞMENLƏR - Cənubi
Amerikada yaşayan və vaxtı
ilə bütün Cənubi Afrikanın
əsas əhalisini təşkil edən qə­
bilələrin adı.
BUZ DÖYÜŞÜ - 1242-ci il
aprelin 5-də buz bağlamış
Çud gölü üzərində rus qoşu­
nu ilə almanlar arasında olan
döyüş, müharibə, vuruş.
“BUZOVLAR ÖLKƏSİ”
yım. - İtaliya sözünün hərfi
mənası. Bu adı burada çoxlu
mal-qaranın və otlaqların
olmasını görüb heyrətə gələn
yunanlar vermişdilər.
BÜDCƏ ing. - dövlətin
müəyyən müddət üçün tərtib
olunmuş pul gəliri və çıxar
smetası.
BÜDCƏ DEFİSİTİ dövlət
büdcəsi məxaricinin onun
mədaxilindən artıq olmas;.
BÜDCƏ HÜQUQU ölkə­
nin büdcə quruluşunu müəy­
yən edən və ümumdövlət pul
vəsaiti fondunun yaranması
və istifadəsi ilə əlaqədar icti­
mai münasibətləri tənzimlə­
yən hüquq normaları.
BÜRC - qədim şəhər hasarla­
rının üzərində müşahidə və
müdafiə qülləsi; qala çıxıntısı.
BÜRGER MƏKTƏBİ aim.
XVII-XVIII əsrlərdə Alma­
niya şəhərlərində sənətkar,
xırda tacir və başqalarının
uşaqları üçün açılan ibtidai
məktəb.
BÜRO fr. - 1. bəzi orqanla­
rın, idarələrin, təşkilatların və
s.-nin rəhbərlikcdici hissəsi­
nin ağır və həmin büro heyə­
tinin iclası; 2. bəzi idarələrin,
yaxud onların şöbələrinin,
kontorlarının və s.-nin adı.
BÜROKRAT fr.
sini, işin mənafeyi zərərinə
olaraq, formal surətdə yeinə
yetirən adam; rəsmiyyətçi.
BÜROKRATİYA#.
1. burjua cəmiyyətində: ha­
kimiyyəti əllərində saxlayan
istismarçı sinfin imtiyazlı tə­
bəqəsi, yüksək rütbəli mə­
murlar; 2. bürokratizm (hu.v);
3. süründürməçilik, rəsmiy­
yətçilik.
BÜROKRATİZM fr.
1. rəsmiyyətə riayət etmək
xatirinə olaraq işin mahiyyə­
tinə laqeydlik göstərmə; rəs­
in i у у ət ç i 1 i к, s ii r ii n d iir m əç i 1 i к;
2. sinifli cəmiyyətdə: dövlət
hakimiyyətinin xalq ilə heç
bir əlaqəsi olmayan və hakim
siniflərin mənafeyini müdafiə
edən məmurlar tərəfindən hə­
yata keçirildiyi idarə üsulu.
BÜT - bütpərəst xalqların
Allah kimi sitayiş etdikləri
heykəl, şəkil və s. dini sitayiş.
BÜTXANA - bütlərə ibadət
olunan ev; bütpərəstlərin iba-
dətxanası, ibadətgahı.
BÜTPƏRƏST bütlərə si­
tayiş edən adam.
BÜTPƏRƏSTLİK
I. biitlərə sitayiş; 2. təbiətin
cisim və əşyalarını ilahiləşdi-
öz vəzifə­ rən, ibtidai dinlərin zəminin­
də yaranmış dini etiqad.
BÜVEYHİLƏR 935 1055
ci illərdə Qərbi İranda və
İraqda hakimiyyətdə olmuş
İran sülaləsi. Əsasını əvvəllər
İranda ziyaıilər sülaləsinin
sərkərdələri olan Əhməd, Əli
və Həsən Biivcyhi qardaşları
qoymuşlar. Biiveyhilər 935-ci
ilədək Qərbi İranı, 945-ci ildə
Bağdadı işğal edərək Abbasi­
lər xilafətinin siyasi haki­
miyyətinə son qoydular və öz
sülalələrinin adı ilə adlanan
feodal biiveyhilər dövlətinin
müstəqil .akimləri oldular.
41

CAMAAT - ayrıca bir icma,
bəzən isə müəyyən sosial-
siyasi vahid mənasında icma­
lar ittifaqı.
CAN VERGİSİ bax cizyə.
CANAXIR ABİDƏSİ
Azərbaycanın Xaçmaz böl­
gəsində Canaxır kəndində or­
ta əsrlərə aid arxeoloji abidə.
CANİŞİN - çar Rusiyasında:
ucqar vilayəti padşah adın­
dan idarə edən və ali haki­
miyyət hüquqlarına malik
olan şəxs.
( 'AİŞİNİ.İk canişin və­
zifəsi, adı; canişin idarəsi.
“CANLI ÖLÜLƏR”
dim Misirdə qulları “canlı
ölülər” adlandırırdılar (mə­
cazi mənadadır).
CARÇI köhn. car çəkən,
uca səslə bir xəbəri və s.-ni
camaata elan edən (bildirən).
C ARİ YƏ - keçmişdə Yaxın
Şərqin bir sıra ölkəsində, o
cümlədən Azərbaycanda sa­
raylarda və varlı evlərində
xidmət edən qulluqçu; qara-
vaş, kəniz.
с CENEVRƏ MÜQAVİLƏSİ müəyyən sosial-siyasi vahid
1955-ci ilin iyulun 18-23-də mənasında icmalar ittifaqı.
CASUS - casusluqla məşğul
keçmiş SSRİ, ABŞ, Böyük CƏBBƏXANA (ARSENAL)
olan adam.
Britaniya və Fransa ilə Ce­ - silah, döyüş sursatı, texnika
CASUSLUQ - dövlət sirri
nevrədə olmuş və Almaniya və s. hazırlanıb saxlanan yer.
olan məlumatı, materialları
məsələsini, Avropa təhlükə­ CƏBRAYIL QƏZASI
və s.-ni başqa dövlətə vermək
sizlik, tərk-silah. Şərqlə Qərb 1873-cü ildə Yelizavetpol
üçün gizli surətdə toplamaq­
arasında əlaqələrin inkişaf (Gəncə) quberniyasının tər­
dan ibarət cinayətkar fəa­
etdirilməsi məsələsini müza­ kibində yaradılmış qəza.
liyyət.
kirə etmişlər. CƏLAİRİLƏR Cəlairi
CAVAD XANLIĞI - XVIII
CENEVRƏ SAZİŞLƏRİ hökmdarları sülaləsi (1341-
əsrin ortalarında Azərbay­
26 aprel - 21 iyul 1954-cü ildə 1431). Cəlairi tayfasından biri.
canda yaranmış kiçik feodal
SSRİ, ÇXR, Böyük Brita­ CƏLAİRİLƏR DÖVLƏTİ
dövləti.
niya, ABŞ və Fransa xarici Orta əsr feodal dövləti.
CAVAD QƏZASI - 1868-cı
işlər nazirlərinin Koreyada Tərkibinə İraqi-ərəb, İraqi-
ildə Bakı quberniyasının tərki­
və Hind-Çində vəziyyəti dinc əcəm, Gürcüstan, Azərbay­
bində yaradılmış ərazi bölgüsü.
yolla nizama salmaq məsələsi can (Şirvandan başqa), Kür­
CAVANŞİR QALASI
Azərbaycanda tarixi qala (İs­ ilə əlaqədar çağırılmış müşa­ düstan, Ermənistan, Dcyləm,
qə­
virədə qəbul edilmişdir. Xorasan, Cəzirə, Luristan,
mayıllı rayonu ərazisindədir).
(ENİRİ ing. 1. öz təsərrü­ Xuzistan və başqa ərazilər
CAVANŞİR QƏZASI
fatlarım kapitalist münasi­ daxil idi. Paytaxtı Bağdad,
1883-cii ildə Yelizavetpol
bətləri əsasında quran “bur­ sonra isə Təbriz olmuşdur.
(Gəncə) quberniyasının tər­
jua laşmış” dvoryanlar. XV- CƏLALİLƏR XVI-XVII
kibində yaradılmış qəza.
XVI əsrlərdə meydana çıx­ əsrlərdə osmanlı imperiya­
CECİM - ipəkdən toxunan
mışdır; 2. feodal Çinində im­ sında antiieodal xalq üsyan­
xalça.
CENEVRƏ KONVENSİ­ tiyazlı mülkədarların avro- larının iştirakçıları.
pasayağı adı. CƏLALİLƏR HƏRƏKATI
YALARI - 12 avqust 1949-cu
CERMUX - Giləbörd ma­ - XVI-XVII əsrlərdə Tür­
ildə müharibə qurbanlarını
halının qısaldılmış adı. Ay­ kiyə, Azərbaycan və s. ərazi­
müdafiə haqqında imzalan­
rıca bir icma, bəzən isə lərdə antifeodal kəndli hərə­
mış 4 beynəlxalq konvensiya.
katı.
42
43
CƏLLAD - 1. ölüm hökmü­
nü icra edən adam; 2. məcazi
mənada: mərhəmətsiz, qəd­
dar adam.
CƏMİYYƏT 1. insan top­
lusu: tarixən müəyyənləşmiş
iqtisadi quruluş və ona uy­
ğun üstqurum; 2. təşkilat.
CƏNG ARABALARI - qə­
dim Misirdə və Ön Asiya öl­
kələrində bir cüt at qoşulmuş
sürətlə hərəkət edən döyüş
arabaları.
CƏNGAVƏR - 1. Qərbi Av­
ropada xırda feodal;
2. döyüşçü, müharib, yaxşı
vuruşan, cəsarətli və mahir
əsgər.
( ƏNG A ö ƏR ŞƏRƏFİ
Qərbi Avropada cəngavərlər
üçün işlənib hazırlanmış xü­
susi qaydalar. Bu qaydalara
görə cəngavər xristian dini­
nin düşmənlərinə qarşı mü­
barizə aparmalı, zəifləri mü­
dafiə elməli idi.
CƏYİRLİLƏR - türkdilli
tayfa (əsl adları çakurlu, ça-
kirli).
CƏZA - törədilən cinayətə
görə dövlət məcburiyyəti
44
tədbirləri (məhkəmənin hök­
ç
mü ilə tətbiq edilir).
ÇADRA çarşab (keçmişdə ÇARİÇA - 1. qadın çar, im-
CƏZİRƏT ƏL-ƏRƏB
müsəlman qadınlarının ev­ peratriça, 2 çar arvadı.
erkən orta əsrlər Asiya, Af­
dən çıxarkən başdan-ayağa ÇARİZM rus. - qeyri-məh­
rika, Aralıq dənizinin qo­
bədənlərini örtdükləri yüngül dud hakimiyətin təkcə pad­
vuşduğu yerə -• Ərəbistana
bürüncək). şaha, çara məxsus olduğu
ərəblərin verdiyi ad. Səhrada
ÇAKRA - qədim hind ordu­ dövlət idarə üsulu; çar üsuli-
yaşıllıq və su olan yer - vahə.
sunda işlədilmiş atma silah idarəsi; çarlıq.
CİDA qəd. -■ iti dəmir uclıı
növü. ÇARLIQ bax çarizm.
qədim silah; nizə (hax). ÇAKRİ Tailand kralları ÇARTİST in;’. çartizm tə­
CİHAD İslam dinində:
sülaləsi (1782-ci ildən); banisi rəfdarı, iştirakçısı (bax çar­
müsəlmanların qeyri-müsəl­
Siam sərkərdəsi Çakıi ol­ tizm).
man xalqlara qarşı mühaıi-
muşdur. Onun adı ilə adlan­ ÇARTİZM ing. XIX əsrin
bəsi; din uğrunda, din yo­
dırılmışdır. 30-40-cı illərində İngiltərədə
lunda aparılan müharibə.
ÇALMA əmmamə, başa xalq xartiyasının həyata ke­
CİZYƏ - keçmişdə müsəl­
sarılan sarıq. çirilməsi uğrunda fəhlələrin
man ölkələrində müsəlman
ÇANAQ çanaq tutan qə­ kiitləvi siyasi-inqilabi hərə­
olmayanlardan əsgərlik xid­
dər ölçü vahidi. katı; xartiyada iimumi seçki
məti müqabilində alınan
ÇAO ilk dəfə Çində kəsil­ hüququ, gizli səsvermə yolu
vergi; can vergisi. miş kağız pııl. ilə hər il parlamentə seçkilər
CUVAR - suvarma suyunu
ÇAPAR atlı mühafizəçi keçirilməsi, parlament üzvlə­
bölüşdürən adam. ÇAPARXANA keçmişdə: rinə maaş verilməsi, seçki
CLFTBAŞI bax cütbaşı.
çaparların poçt yolunda bir- senzinin ləğv edilməsi və s.
CÜTBAŞI orta əsrlərdə
birini əvəz, etmək və ya atla­ tələblər irəli sürürdü.
bəzi Yaxın Şərq ölkələrində,
rını dəyişdirmək üçün dur­ ÇARVAKLAR MƏKTƏBİ
o cümlədən Azərbaycanda
duqları yer; poçt məntəqəsi. - erkən orta əsrlərdə yaranmış­
torpaq vergisi; cüftbaşı \ə
ÇAR rus. padşah, hökmdar dır «dörd ünsür» deməkdir.
cütpulu kimi də işlədilirdi. II
(Rusiyada 1547-1721-ci illər­ ÇATİ köhn. - Misirdə Firo­
Şah Abbasın fərmanı ilə alı­
də dövlət başçısının rəsmi ti­ nun ən yaxın kömənçisi; baş
nırdı. tulu). məmur.
CÜTPULU bax cütbaşı
45
ÇAVUŞ 1. keçmiş zaman­
larda: fərmanları, qərarları,
hökmləri uca səslə camaata
elan edən şəxs; 2. aşağı rüt­
bəli hərbi qulluqçu və ya mə­
mur; 3. keçmişdə zəvvarları
müşayiət edən, onların yola
düşmələrini və gəlmələrini
uca səslə camaata xəbər ve­
rən şəxs.
ÇAVUŞLUQ - çavuş vəzi­
fəsi, peşəsi.
ÇEK ing. - qəbz, talon, ba­
rat.
ÇEKA (черезвчайная комис­
сия) fövqəladə komissiya
(Sovet hakimiyyətinin ilk il­
lərində əks-inqilab, sabotaj
və ehtikar ilə mübarizə apa­
ran fövqəladə komissiyanın
müxtəlif adı).
ÇEKİST rus. - çeka əməkda­
şı, çeka işçisi (bax çeka).
ÇERVON rus. köhn.
1. keçmişdə beş və ya on ma­
natlıq qızıl pul; əşrəfi;
2. keçmiş SSRİ-də 1922-
1942-ci illərdə on manatlıq
kağız pul, onluq.
ÇEIƏÇİ (ÇƏTƏÇİ) keç­
mişdə Balkanlarda partizan
dəstəsi.
46
ÇEVRİLİŞ - mövcud icti­
mai-siyasi sistemdə əsaslı də­
yişiklik.
ÇƏRÇİ - 1917-ci il inqila­
bından əvvəl Azərbaycanda
xırdavat alveri ilə məşğul
olan səyyar satıcı.
ÇƏRXÇİ - orta əsrlərdə
Azərbaycanda, habelə bəzi
qonşu Şərq ölkələrində xüsu­
si hərbçi süvari dəstəsinin
döyüşçüsü.
ÇƏRİK - orta əsrlərdə Ya­
xın Şərqin bir sıra ölkəsində,
o cümlədən Azərbaycanda
qeyri-nizami döyüşçü dəstəsi.
ÇƏTƏ - keçmişdə: Balkan­
larda qeyri-nizami döyüşçü
dəstəsi (partizan dəstəsi).
ÇƏTVƏR köhn. - rus dilin­
də “четверть” sözündəndir:
metr sistemi tətbiqindən əv­
vəl 100 qrama bərabər ağır­
lıq ölçüsü.
ÇİÇİ - xalça kompozisiyası.
Qubanın Çiçi kəndinin adı
ilə bağlıdır. Bu xalça Lon­
donda Albert muzeyində
saxlanılır.
ÇİLDİR VURUŞMASI (DÖ­
YÜŞÜ) - 1578-ci ildə Osmanlı
qoşunları ilə qızılbaş dəstələri
arasında Çildir gölü (indiki
Türkiyə ərazisində) yaxın­
lığında baş vermiş döyüş.
ÇİN rus. - I rütbə, vəzifə,
xidmət dərəcəsi.
ÇİN II - dövlət. Çin Xalq
Respublikası.
ÇİN SƏDDİ (SƏDDİ ÇİN)
- Çini Monqolustandan ayı­
ran qədim bir sədd.
ÇİNLİLƏR Çin milləti.
ÇİNOVNİK rus. bax məmur.
ÇIRAQLILAR (ÇIRAQLI­
LAR) qızılbaş tayfaların­
dan biri.
Ç.IURÇJEN TAYFALARI
Çindən şimal-şərqdə yaşamış
döyüşkən tayfalar.
ÇOBANBƏYİ, ÇÖL PULU
XVIII əsrdə örüşdə heyvan­
ların otarılmasma görə köçə­
rilərdən alman vergi.
ÇOBANİLƏR tiirk-monqol
mənşəli nəsil, sonralar tayfa.
ÇOLA (ÇOĞA) Dərbənd
rayonu ərazisində erkən orta
əsrlərə aid alban (Qafqaz) şə­
həri.
47
ÇOLA - qədim dövrdə və
orta əsrlərdə Cənubi Hindi­
standa dövlət və hakim sülalə.
ÇOPPİNQ ing. - qədim və
orta Paleolit dövrünə aid
əmək aləti.
ÇOVDAR ABİDƏLƏRİ
Azərbaycanda Daşkəsən böl­
gəsinin Çovdar kəndi ətra­
fında son Tunc-crkən Dəmir
dövrlərinə aid arxeoloji abi­
dələr.
ÇÖPBAŞI - Azərbaycanda
xanlıqlar dövründə (XVIII
əsrin II yarısı - XIX əsrin
əvvəlləri) yaylaq və qışlaq­
larda otlaq sahiblərinin mal-
qarasının otarılmasma görə
maldarlardan aldıqları vergi.
ÇÖVKƏN orta əsrlərdə bir
sıra Yaxın Şərq ölkələrində,
o cümlədən Azərbaycanda
yayılmış atçılıq idman oyu­
nu.
ÇUD - qədim Rusiyada fin
tayfalarının ümumi adı.
ÇUXA - keçmişdə Qafqaz
xalqları, həmçinin azərbay­
canlılar arasında geniş yayıl­
mış mahuddan tikilmiş kişi
üst geyimi.
ÇUXIJRSƏD BƏYLƏR-
BƏYİLİYİ - Səfəvılər döv­
lətinin inzibati vahidlərindən
biri. Mərkəzi Erivan (Rəvan)
şəhəri idi.
D I Daranın dövründə kəsilmiş
«DAXMALI QULLAR» -
Qədim Romada qulların öz
əməklərinə marağım artır­
maq üçün bəzi quldarlar on­
lara kiçik torpaq sahələri
becərməyə, əmək alətlərinə
malik olmağa, daxma tik­
məyə və ailə qurmağa icazə
verirdilər. Onları «daxmalı
qullar» adlandırırdılar.
DAİRƏ - keçmişdə: inzibati-
ərazi bölgüsü.
DALAY-LAMA - Tibetdə
Lama kilsəsi baş kahininin
rütbəsi. XV əsrin əvvəl­
lərində lamaizmin təşəkkül
prosesinin başa çatması və
fcodal-demokratik hakimiy­
yət formasının meydana çıx­
ması ilə əlaqədardır.
48
ÇUMAK - qədim Ukray­
nada: satmaq üçün Krım və
Dona öküzlə taxıl aparıb
oradan duz və balıq gətirən
aparıb oradan duz və balıq
gətirən kəndli.
DAMBA - Misirdə doğran­
mış qamışla palçıqdan düzəl­
dilmiş bənd. Daşqınların qar­
şısını almaq üçün istifadə
olunurdu.
DAMĞA - qədim müstəbid
dövlətlərdə caninin bədəninə
qızğın dəmirlə basılan nişan.
«DANES PLANI» - 1924-cii
ilin aprelində ABŞ bankiri
Çarlz Danesin Almaniyadan
alınacaq təzminatla bağlı ha­
zırlandığı plan.
DANIŞAN ALƏT - Roma­
da qullara verilmiş ad.
DANIŞAN ƏMƏK ALƏTİ
- Qədim Romada qullar.
DARĞA (DARUĞA) orta
əsrlərdə monqol istilasına mə­
ruz qalmış ölkələrdə, o cüm­
lədən Azərbaycanda monqol
xanının vergi toplayan və
əhalini siyahıya alan nüma­
yəndəsi; inzibati məmur.
DARĞALIQ (DARUĞA-
LIQ) - XVI-XIX əsrlərdə
Azərbaycanda darğanın xey­
rinə əhalidən alman vergi.
DARİK - Əhəməni padşahı
qızıl pul vahidi.
DARÜLFÜNUN - ali tədris
ocağı; universitet.
DAR ÜŞ-ŞƏFA müalicə­
xana, şəfa evi.
DASTAKERT Sasanilərlə
və Albaniyada işçi torpaq sa­
hibliyi; feodal torpaq mül­
kiyyət forması.
DASTAN folklorun epik
janrları içərisində qəhrəman­
lıq və aşiqanə məzmunda olan
həcmcə ən böyük əsər; epos.
DAŞ DÖVRÜ (ƏSRİ) ibti­
dai icma quruluşunun, daşdan
müxtəlif alətlər hazırlanması
ilə səciyyələnən dövrü.
DAŞQALAQ keçmişdə
müttəhimi daşa basmaqla,
üstünə daş yağdırmaqla cəza­
landırma üsulu.
49
DAŞNAQ(LAR) Daşnak-
siityun partiyasının üzvləri,
tərəfdarları (bax Daşnak-
sütyun).
“DAŞNAQSÜTYUN” (İT­
TİFAQ) - erməni (buıjua-
şovinsit millətçi) partiyası
1890-cı ildə Tiflisdə yaradıl­
mışdır.
DE-FAKTO lat. - əslində,
faktiki olaraq. Beynəlxalq
hüquqda dövləti və yaxud
hökuməti tanıma formala­
rından biri. Rəsmi, lakin tam
olmayan tanıma deməkdir.
DEFİSİT 1. qıtlıq, qəhət­
lik; 2. məxaricin mədaxilin­
dən çox asılı olması; büdcə
kəsiri.
DEHQAN köhn. kəndli.
DEKABRİSTLƏR Rusiy­
ada 1825-ci il 14 dekabrda
mütləqiyyət və təhkimçiliyə
qarşı üsyan qaldırmış rus za­
dəgan inqilabçıları.
DEKADENT fr. - tənəzzül,
pozulma deməkdir.
DEKLARASİYA lat. bax
bəyannamə.
DEKRET lat. ali hökumət
orqanınm qərarı (fərmanı,
qanunu) (hüquqi aktın adı).
DEMARKASİYA fr. sər­
həd çəkilməsi, sərhəd təyin
edilməsi, sərhədin nişanlarla
ayrılması.
DEMARKASİYA XƏTTİ ■-
siilh danışıqim ı iuosesində
müharibə edən tərəflərin möv­
qeləri arasında qoyulan və ya
mübahisəli yerlərin sərhədlə­
rini təyin edən xətt.
DEMERTA - qəd im yunan­
larda münbitlik allahı. Ba­
harda təbiətin canlanmasını,
payızda bitkilərin solmasını
onıınla bağlayırdılar.
DEMİLİ TARİZASİYA lat.
hərbi qüdrətdən salınma,
silahsızlaşdırfıl)ıııa (bir dövlə­
tə qoşun saxlamağı, hərbi sə­
naye yaratmağı, istehkamlar
düzəltməyi qadağan elmə).
DEMOKRAT yıııı. 1. de­
mokratiya tərəfdarı; 2. burjua
demokrat partiyasının üzvü.
“DEMOKRATİK MƏRKƏ­
Zİ YYƏT” 1919-cu ilin əv­
vəllərində RK(b)P-də yaranmış
opportunist qruplardan biri.
50
DEMOKRATİKLƏŞDİRMƏK
- demokratik hala düşmək.
DEMOKRATLAŞMAQ
daha demokrat olmaq.
DEMOKRATİYA yun.
1. dövləti idarə işi xalqın
əlində olduğu idarə üsulu, si­
yasi quruluş; xalq hakimiy­
yəti; 2. rəhbərlik üsulu.
DEMOKRATİZM yun.
demokratiyanı qəbul edib
həyata keçirən; demokrallıq.
DEMOQRAEİK STATİS­
TİKA əhali statistikası.
DEMOQRAEİK PARTLA­
YIŞ (əhali və onun inkişa­
fının qanunauyğunluqları haq­
qında elm olan «demoqra­
fiya» sözündəndir.) - müha­
ribədən sonrakı ilk illərdə
dünyanın bir çox ölkələrində
doğumun xeyli artmasını,
həmçinin inkişal etməkdə
olan ölkələrdə onlar siyasi
müstəqillik qazanandan son­
ra əhalinin artım tempinin
kəskin şəkildə sürətlənməsini
xarakterizə edən hadisə.
DEMOQRAFİYA yun. sta­
tistikada: əhalinin tərkibini,
sayını və onun tərkibindəki
dəyişiklikləri öyrənən şöbə, elm
sahəsi; demoqrafik siyasət.
DEMOS yıııı. əhali, rəiy­
yət, xalq (geniş mənada qə­
dim Yunanıstanın şəhər döv­
lətlərində vətəndaşlıq hüqu­
quna malik azad əhali; sini Hi
cəmiyyətdə əhalinin aşağı
təbəqəsi, məsələn: sənətkar­
lar, kədlilər, günəmuzdlular
və s.).
DENOQASİYA bəzək.
DENONSASİYA - dövlətin
özü bağladığı beynəlxalq mü­
qavilədən qanuniləşdirilmiş
qaydada imtina etməsi.
DEPARTAMENT' fr.
1. hazırda bəzi xarici ölkə­
lərdə, o cümlədən də Azər­
baycanda; ali hökumət idarə­
ləri şöbələrinin adı; 2. ABŞ-
da nazirlik; 3. bir sıra döv­
lətdə idarə və nazirliklərin
adı; 4. Fransada əsas inziba­
ti-ərazi vahidi.
DEPORT ASİYA lat. ölkə
daxilindən əhalinin zorla çı­
xarılması, öz vətənindən,
yurdundan kütləvi surətdə
köçürülməsi.
51
DEPRESSİYA lat. tə­
nəzzül.
DEPUTAT lat. - müəyyən
edilmiş qayda üzrə qanunve­
rici, yaxud nümayəndəli or­
qana əhali tərəfindən seçilən
şəxs.
DEPUT AT LAR PALAT ASI
parlamentin aşağı palata­
sının, Lüksemburqda birpa-
latalı parlamentin adı.
DEPUTATLIQ. deputat
vəzifəsi.
DER.IAVA rus. qədim
Moskva rus dövlətində və
çarizm dövründə Rusiyada:
padşahın hakimiyyət emble-
ması olan üstü xaçlı qızıl şar.
DESPOT' yun. 1. qeyri-
məhdud hakimiyyətə malik,
özbaşınalığı rəhbər tulan
hökmdar; 2. başqalarını özü­
nün iradəsinə tabe olmağa
məcbur edən müstəbid adam;
istibdadçı, zülmkar.
DESPOTİZM yıııı. 1. bir
sıra qədim Şərq dövlətində
qeyri-məhdud monarxiya for­
ması; 2. Tabeçiliyində olan­
lara, ümumiyyətlə insanlara
 qarşı özhasın :>,l ım: istibdad,
müstəb’iiu:. qəddarlıq.
DESYATİN - torpaq ölcii
vahidi.
DEVALVASİYA lat. - pul
vahidinin qızı; -u-/'mununun
rəsmi azalmır. milli
valyutanın aızıM mimüşə,
xarici valyutaya ■ məzən­
nəsinin aşağı düşməsi.
DEVİRMƏK - yıxmaq, ha­
kimiyyətdən məhrum etmək,
məhv etmək.
DEVRİLMƏK - hakimiy­
yətdən məhrum edilmək, yı­
xılmaq, məhv edilmək.
DE-YURE - beynəlxalq hü­
quqda dövləti və yaxud hö­
kuməti tam, rəsmi tanıma.
DƏBİLQƏ köhn. döyüş­
çülərin başqalarına qoyduq­
ları qoruyucu baş geyimi;
metal papaq, təskiilah (tunc
dövründən məlumdur).
DƏBİLQƏLİ köhn. -- başı­
na dəbilqə qoymuş.
DƏHYEK köhn. - orta əsr­
lərdə Yaxın Şərqdə, o cüm­
lədən də Azərbaycanda kənd­
lilərin mülkədarlara verdik­
ləri məhsul vergisi.
52
DƏMİR DÖVRÜ - ibtidai
icma dövründə insanların
əmək alətləri qayırmaq üçün
əsas material olaraq dəmir
işlətməyə başladıqları dövr
(ibtidai icma quruluşunun
sonu və erkən sinifli cəmiy­
yət tarixində).
DƏRBƏND XANLIĞI
XVШ əsrin ortalarında Azər
baycanda yaranmış kiçik
feodal dövləti, Tabasaranla,
Qazıqumux və Quba xanlığı
ilə həmsərhəd idi.
DƏRBƏNDİLƏR Şirvan
şahlar sülaləsi (1382-1538).
Banisi I İbrahimdir. Nümay­
əndələri: I İbrahim, I Xəlilul-
lah, Fərrux Yəsar. Hökmdar­
ları: Г İbrahim (1382-1417); 1
Xəlilııllah (1417-1462), Fər­
rux Yəsar (1462-1500). Bəh­
ram bəy (1500-1601), Qazı
bəy (1502/02), Sultan Mah­
mud (1502), II İbrahim Şeyx-
şah (1502-1524), II Xəlilullah
(1524-1535), Şahrux (1535-
1538).
DƏRƏBƏYİ - keçmişdə bir
neçə kənd üzərində hökm
olan torpaq sahibi/fleodal.
DƏRƏBƏYLİK dərəbəyi­ dəzgahları ım sayma görə il­
nin hal və vəziyyəti/ /feodallıq, də bir dəfə almırdı.
feodalizm. DIRNAQLIQ bax dırnaq-
DƏRNƏK - müəyyən bir pulu.
məşğələ üçün vaxtaşırı bır DIRNAQPULU - - Azərbay­
yerə toplaşıb məşğul olan canda XVIII əsrin 2-ci yarısı
adamlar qrupu XIX əsrin əvvəllərində
DƏRNƏKÇİ dərnək işti­ (yanlıq dövründə) otlaq sa-
rakçısı. dərnək üzv. hi’ 'tərinin heyvanların ota-
DƏRVİŞ müsəlman misli "ilrııasınə görə maldarlardan
ki, sufi təriqətlərindən birinə alınan vergi.
mənsub olan adam; gəzərgi DİDEBİLİ gımc. - iri feodal­
həyat keçirən rahib. lara vc dən addır
DƏRVİŞ ORDENİ dərviş DİGGER /ng. - İngiltərədə
lərııı ittifaqı və va qardaşlığı. burjua inqilabı dövründə siya­
Öz nizamnamələri, ruhani si cərəyan. Diggerlər öz tə­
başçıları, xaııəqahlari var ədi. ləblərində lcvellərdən daha
Onun üzvlər' zahio'ərə ə irəli getdikləri üçün özlərini
müqəddəs h; ımıtəm :ı t a yı ş /həqiqi bərabərçilər» adlan­
ed i ı dilər. dırırdılar.
I u, )ST’ '■ xüsusi hərN hissə. «DİKAYA DİVİZİYA»
FtƏVIH .AR İngil- I Dünya müharibəsi döv­
Z>:m 'məm. ıııqıkı! ■■ dəv- rimdə (1914-1018) Qafqaz
rmi'üə parlamentin tərəfdar­ d a ğ 11 - m ii s ə 1 m a n к ö n ü 11 ii 1 ər i n -
larına . ı ilən ad. Onlar saç­ dən yaradılmış sü'-ari divi­
larını dəyirmi vurdurur və ziya (hərfi; vəhşi diviziya).
gur saç saxlayırdılar. DİKTATOR lat. - 1. dövləti
DƏZGAHBAŞI - Azərbay­ idarə etməkdə qeyri-məhdud
canda sənətkarlardan topla­ hüquqa, ixtiyara malik olan
nan vergi. Xalça, kilim və s. şəxs; 2. Qədim Romada: ölkə
toxuyan sənətkarlardan xarici və daxili təhlükə
53
 qarşısında olduğu zaman se­
nat tələfindən təyin edilən və
qeyri-məhdud ixtiyar səla­
hiyyətə malik olan şəxs.
DİKTATORLUQ- 1. dikta­
tor kimi hakimiyyət başında
durma; 2. Özünü diktator
kimi aparma.
DİK 1 Л 1 URA lat. ~ hakim
sınlııı gücünə istinad edən
qeyri-məhdud dövlət haki­
miyyəti; qeyri-məhdud haki­
miyyət. Hakim qrupun siyasi
hakimiyyətini təmin etmək
forması.
DİK I A 1 URA 1. hər hansı
bi' sinfin sivası hökmranlığı­
nı təmin edən dövlət haki­
miyyətinin mahiyyəti; 2. döv­
lət hakimiyyətini həata ke­
çirmək üsulu, siyasi rejim
(məsələn, şəxsi diktatura).
DİNAR qədim Zam;!n.
larda Yaxın Şərqin bəzi yer-
ləlində ən çox yayılmış qızıl
sikkə; pul; ərəb dinarı keç­
mişdə müsəlman Şərqində ən
çox yayılmış qızıl sikkə idi,
ilk dələ VII əsrdə tərkibində
təqribən 2,4 q. qız]j olmaqla
kçsilmişdi. Dinar indi də bir
54
çox ölkələrdə fərqli qızı! tər­
kibi ilə pul vahidi kimi işlə­
nir. 2. İraqda, İordaniyada.
İspaniyada, Küveytdə. Tu­
nisdə pul vahidi.
DİNASTİYA yun. - sülalə,
xanədan.
DİNMƏVER köhn. dan.
əsas vergilərdən əlavə alman
hər cür vergi.
DİONİS - qədim yunanlar­
da bitki və şərabçılıq allahı.
Yunanların etiqadına görə
insanlara üzüm yetişdirməyi
və şərab hazırlamağı öyrət­
mişdir. Onun şərəfinə ya/
fəslində üzümlüklərdə iş baş­
lananda və dekabrda təzə
şərab hazır olanda bayram­
lar təşkil edirdilər.
DİONİS BAYRAMLARI
qədim Yunanıstanda Dioiıi-
sin şərəfinə keçirilən bayı anı­
lar, şənliklər.
DİPLOMAT fr. - 1. xarici
hökumətlərlə danışıq apar­
maq və əlaqə saxlamaq üçün
təyin olunmuş dövlət nüma­
yəndəsi; 2. тэс. siyasətçi.
I
DİPLOMATİK diploma­ döndərənlər», yəni hakim
tiyaya aid olan, diplomati­ dindən ayrılmış şəxs; mürtəd.
yaya xidmət edən. DİVAN - 1. ərəb istilaları­
DİPLOMATİK A tarixi sə­ nın ilk dövründə Xəlifə Ömər­
nədlərin həqiqiliyini öyrənən dən (634-644) başlayaraq
köməkçi tarix elmi. dövlət gəlirinin qeydə alın­
DİPLOMATİYA /r hö­ dığı, siyahıların saxlanıldığı
kumətin beynəlxalq siyasət yer; 2. Oməvilər və Abbasilər
sahəsində fəaliyyəti. dövründə vergilər və maliyyə
DİPLOM A İ LIQ diploma işləri ilə məşğul olan dövlət
liya işi, diplomatiya vəzifəsi. idarəsi; 3. Osmanlı imperiya­
DİREKTİV fr. 1. bir isi sında böyük vəzirdən, müfti­
vermə yetirmək iiçiııı ali or­ dən və bəşqa vəkillərdən iba­
qan tərəfindən aşağı orqan­ rət dövlət şurası; 4. Dunay
lara verilən göstəriş, tapşırıq, кnyaz.lıqlari Moldova və Va-
ləlımat: 2. əınr, göslə1- laxivada dövlət şurası; 5. bəzi
DİREKTORİYA fr. bəzi müsəlman ölkələrində inzibati
hökumətlərin adı. və məhkəmə işləri iizrə höku­
«DİREKTORİYA» «Bcşləı mət idarəsi.
Sııımı» Rusiyada burjua mü­ DİVAN bir çox Şərq, o
vəqqəti hökumətin 5 . ı/ıon cümlədən Azərbaycan hök­
сIəı: ibarə! kollegiya. mdarlarının hökmdarın ya­
DİRİ ,»M I. Yaxın Şərqdə nında məsləhət şurasına bən­
Vlıor ə Suriyada çəki ölçüsü zər fəaliyyət göstərən qıırıım.
< ə. i ? qrama bərabərdir); DİVANBƏYİ köhn. XIX
2. bəzi ərəb ölkələrində aul əsrdə mahal inzibat idarəsi­
vahidi. nin rəisi.
DİSSİDENT lal. orta əsr­ DİVANBƏYLİK divan-
lərdə Qərbi Avropa dövlətlə­ bəyi vəzifəsi.
rində katolisizmdən «üz
55
 DİVANXANA köhn.
1 • 1917-ci il inqilabından əv­
vəl: yerlərdə olan inzibati
hökumət idarələrinə verilən
iimunıi ad; 2. bu idarənin
yerləşdiyi bina; 3. Şərq ölkə­
lərində padşah saraylarında
rəsmi qəbul otağı.
DİVERSANT lat. - dıver-
siya, təxribat işi aparan
adam; təxribatçı.
Dİ VERSİYA lat. - 1. xarici
dövlət və ya sinfi düşmən
təşkilatlan agentləri tərəfin­
dən aparılan təxribatçılıq işi;
təxribatçılıq; 2. düşmənin
diqqətini azdırmaq üçün hər­
bi manevr.
DOAB - Hindistanın Camna
və Qanq çayları arasında
yerləşən, təbii sərvətlərlə zən­
gin olan vilayət.
DƏFİN' fr. - 1830-cu il inqi­
labında Fransada vəliəhd,
şahzadə.
DOKTRİNA lat. - elmi, fəl­
səfi və ya siyasi nəzəriyyə.
«DOLLAR DİPLOMATİ­
YASI» ABŞ prezidenti
Qaftın (1908-1912) iqtisadi,
diplomatik hərbi təzviq
56
metodlarından istifadə edə­
rək Latın Amerikası ölkələ­
rini öz yarımmüstəmləkəsinə
çevirmək siyasəti.
DOMBA - Nil çayı sahili
boyunca tikilmiş bəndlər.
DOMEN fr. - (hərfi: mali­
kanə) - 1. feodalizm dövrün­
də kəndli əməyindən istifadə
ilə becərilən mülkədarın xü­
susi torpaq sahələri; 2. bur­
jua ölkələrində dövlətə mən­
sub olan əmlak, xüsusilə tor­
paq.
DOMİNİON ing. - 1. Brita­
niya imperiyasının özünü
idarə edən hissəsi (keçmiş
müstəmləkəsi); 2. özünüidarə
hüququ olan ölkə.
DOMİNİON müstəmləkə
imperiyası çərçivəsində özü­
nüidarə hüququ almış müs­
təmləkə.
DORİK daş döşəmədən
çıxan və yuxarıda adi sal
daşla tamamlanmış sütun.
DORİK SÜTUNLAR qə­
dim yunan memarlarının
ucaltdıqları ictimai binaların
tikintisində istifadə olunan
sütunlar. Bu sütunlar sanki
daş döşəmədən çıxan və yu­ kreditorlardan aldığı istiq­
xarıda adi sal daşla tamam­ razlar üzrə ödənilmiş ümumi
lanan sütunlar idi. dövlət borcu məbəlği.
DORİLƏR e.ə. II minil­ DÖVLƏT DUMASI 1906-
liyin sonlarında Yunanısta­ 1907-ci illərdə Rusiyada
nın şimalından gələn yunan məhdud hüquqlara malik
tayfaları. nümayəndəli qanunvericilik
«DÖRDLƏR İTTİFAQI» - müəssisəsi.
1915-ci ildə Avstriya, Alma­ DÖVLƏT GERBİ dövlətin
niya, Türkiyə, Bolqarıstan­ emblemi: möhürlərdə, sikkə­
dan ibarət ittifaq hərbi siy­ lərdə, pul vahidlərində və s.-
asi blok. də təsvir edilir.
DÖVLƏT ölkənin hakim DÖVLƏT ŞURASI Rusiya
sinfinin, mövcud idarə üsulu­ imperatoru I Aleksandrın
nu qorumaq və başqa siniflə­ dövlət idarəçiliyi sahəsində
rin müqavilələrini aradan qal­ həyata keçirdiyi islahatlarla
dırmaq məqsədini daşıyan əsasən yaradılmış ali idarə­
siyasi təşkilatı, bu cür siyasi etmə orqanı.
təşkilatı olan ölkənin özü. DÖVR zamaıun hər hansı
DÖVLƏT ARBİTRAJI bir cəhətdən səciyyəvi olan
indiki halda həmkarlar itti­ böyük ya kiçik qismi. Məs.,
faqları və sahibkarlar ara­ müharibədən sonrakı dövr.
DÖYÜŞ d ava, vuruş.
sında mübahisəli məsələlərin
buna vəkil edilmiş şəxs, hö­ DÖYÜŞÇÜ 1. sıravi əsgər;
2. döyüş üçün olan.
kumət nümayəndəsi tərəfin­
DRAHMA - qədim Make­
dən həll edilməsi.
DÖVLƏT BAYRAĞI döv­ doniya və Yunanıstanda pul
vahidi.
lətin rəsmi fərqləndirici nişanı.
DÖVLƏT BORCU höku­ DRAKON QANUNLARI
e.ə.VII əsrdə Afinada aristo­
mətin bankirlərdən, xüsusi
adamlardan, yaxud xarici krat Drakon tərəfindən
57
tərtib edilmiş qanun. Bu qa­
nun mürəkkəblə deyil, qanla
yazılmış qanun adlandırılırdı.
DRAQUN- 1917-ci il inqi­
labından əvvəl bəzi xüsusi
atlı qoşun hissələri nəfəri.
Məsələn: draqun polku.
DRUİD - qədim Kelt kahini
(Qaliya, Britaniya və İrlan­
diyada).
DRUJİNA rus. - I. Qədir;..
Rusiyada: knyazın başçılıq
etdiyi silahlı dəstə; 2. Uy;
başçısı, sonralar isə knyaz ' :
kral ətrafında birləşən döyüş­
çü dəstə.
DRUZLAR - İsmailiyin şa­
xələrindən biri olan müsəl­
man dini təriqətlərinə mən­
sub ərəblər.
DUKAT ital. - qədim Vene­
siyada qızıl sikkə (pul).
DULUSÇULUQ gil mə­
mulatının hazırlanması ilə
məşğul olan sənət sahəsi.
DUMA - çar Rusiyasında: qa­
nunverici və ya inzibati vəzifə
daşıyan nümayəndələr məc­
lisinin adı. Məsələn, dövlət du­
58
ması, şəhər duması, boyar du­
ması (boyarlar məclisi) və s.
DÜNYA KƏDƏRİ - XVIII-
XIX əsrlərdə Avropada əmə­
lə gəlmiş ifrat bədbinliyi və
ümidsizliyi ifadə edən ədəbi
cərəyan.
DÜNYA MÜHARİBƏSİ
Yer üzünü, dünyanın bütün
xalqlarını əhatə edən müha­
ribə Məsələn: Birinci Dünya
mül ’i bəsi, İkinci Dünya
müharibəsi: I Dünya müha­
ribəsi 191 t-1918-ci illərdə, II
Dünya müharibəsi 1939-
1945-ci illərdə olmuşdur.
DÜŞƏRGƏ - Paleolit, Ne­
olit və Tunc dövrlərinə aid
yaşayış məskəni.
DVORYAN rus. - 1917-ci
ildə Rusiyada: inqilabdan
əvvəl və xüsusi xidməti olan
məmurlardan ibarət imtiyaz­
lı zümrəyə mənsub adam; za­
dəgan.
DVORYANLIQ - dvoryan
zümrəsinə mənsubiyyət; za­
dəganlıq.
E
EBERÇİLƏR - böyük Fran­
sa inqilabı dövründə son ya-
kobinçilər sırasında siyasi
qruplaşma. Rəhbərlərindən
biri J.Eberin adı ilə adlandı­
rılmış və əsasən 1793-1794-cü
illərdə formalaşmışdı.
EDAM - yüksək məhkəmə
cəzası üsulu olaraq öldürmə;
ölüm cəzası.
«EDELVEYS» PLANI -
II Dünya müharibəsində
Hitlerin Qafqaza hücum
planı bu cür adlanırdı.
EDİKT lat. - fərman.
EFTALİTLƏR - Ağ hunlar
EGEY MƏDƏNİYYƏTİ
qədim Yunanıstanda Tunc
dövründə (təqribən e,ə. 30 və
28 - təqribən 12-ci əsrlər) aid
arxeoloji mədəniyyətin şərti
adı.
EHKAMÇILIQ yeniliyi
nəzərə almayan, dəyişməz,
donuq müddəalardan istifa­
də edən təfəkkür metodu.
EHRAM - düzgün piramida
şəkilli monumental qurğu; əsa­
sən, qədim dünya memarlığı
59
üçün səciyyəvi olmuşdur.
Hökmdarların əzəmətini tə­
cəssüm etdirmək üçün tikilən
Qədim Misir fironlarının sər­
dabələri nəzərdə tutulur.
EKONOMİZM yun. - XIX
əsrin axırlarında və XX əsrin
əvvəllərində rus sosial-demok­
ratları arasında meydana gəl­
miş opportunist cərəyan.
EKSPANSİYA - dövlətin öz
nüfuz dairəsini diplomatik,
iqtisadi və hərbi üsullarla
başqa dövlətlərdə genişlən­
dirməyə yönəldilmiş təca­
vüzkar siyasət.
EKSTREMİST lat. - siya­
sətdə ifrat tədbirlər tərəfdarı;
ifratçı.
EKSTREMİZM lat. - siya­
sətdə ifrat görüş və tədbirlərə
meyil; ifratçılıq.
EKZOQAMİYA lat. - öz
tayfasından, qohum-əqrəba-
smdan, öz ictimai qrupundan
evlənməyi qadağan edən adət.
ELAM - Dəclə və Fərat çay­
larının aşağı axarında şərqdə
İran yaylasının cənub-qərb
 hissəsində qədim dövlət (3-cü
minillik - e.ə.VI əsrin ortaları).
ELAT köhn. - 1. bir yurdda,
bir yerdə yaşayan camaat,
xalq, el; 2. köçmə təsərrüfatı
ilə məşğul olan maldarlar.
ELDƏGƏZLƏR - Eldəgəz-
lər dövləti (bax) hökmdar­
ları sülaləsi; eldənizlər və ya­
xud ildənizlər də adlanırdı.
Nümayəndələri Məhəmm < ’
Cahan Pəhləvan, Qızıl А о,-
lan, hökmdarlar - şəmsədd '<
Eldəgəz (1136-1174), Gıiv ■
Pəhləvan (1174-1186), O/-
Arslan (1186-1191), Əbu
Bəkr (1191-1210), Özbək
<1210-1225), Qızıl Arslan
Xamuş (1225-1229).
ELDƏGƏZLƏR DÖVLƏ­
Tİ (Eldənizlər və yaxud İldə-
nizlər dövləti də adlanırdı)
1136-1225-ci illərdə Azərbay­
can dövlətidir. Azərbaycan
Kürdən cənuba, Şimal-Qərbi
İran vilayətlərinin yerlərini
əhatə edirdi. Paytaxtı müxtə­
lif vaxtlarda Naxçıvan, Hə­
mədan, Təbriz olmuşdur.
ELDƏNİZLƏR bax eldəgiz-
lər.
ELDƏNİZLƏR DÖVLƏTİ
bax - eldəgəzlər dövləti.
ELXAN (İLXAN) - Elxani-
lər dövləti hökmdarlarının
titulu. Bu titulu ilk dəfə bö­
yük monqol xanı Xubilay
Elxanilər sülaləsinin banisi
Hülakü xana (1256-1265) ver­
mişdir.
ELXANİLƏR - Elxanilər
dövləti hökmdarları sülaləsi
I
(12/6 1357). Hülakü xanın
( adı ilə hülakülər də adlandı­
i
rılırdı. Nümayəndələri: Hüla­
kü xan, A baq a xaıı, Arqun
xan, Qazan xan, Əbıı Səid
Bahadur xan. Hökmdarlar:
Hülakü xan (1256-1265), Aba-
qa xan (1265-1282), Əhməd
Təkudar (1282-1284), Arqun
xan (1284-1291), Keyxatu xan
'1291-1295), Baydu xan (1295),
Qazan xan (1295-1304), Mə­
həmməd Xudabəndə Ölcaytu
(1304-1316), Əbu Səid Baha­
dur xan (1316-1335), Arpa
xan (1335-1336), Musa xan
(1336), Məhəmməd xan
(1336-1338), Toğa Teymur
(1337-1339), Satibəyxatun
(1339-1340), Cahan Teymur
60
(1339-1340), Süleyman xan
(1340-1344), Ənuşirəvan (1344-
1355), Həsən xan (1356-1357).
ELLADA - qədim yunanların
öz vətənlərinə verdikləri ad.
ELLİNİST yun. - ellinizm
(bax) mədəniyyətinə pərəstiş
edən.
ELLİNİZM yun. - Makedo­
niyalı İsgəndərin Şərqi istila­
sından sonra başlanan
qarışıq yunan-Şərq mədə­
niyyətinin çiçəklənməsi dövrü.
ELLİNLƏR - yunanların
özlərinə verdikləri ad.
EMİSSAR lat. - başqa öl­
kəyə müəyyən qeyri-rəsmi
tapşırıqla göndərilən şəxs (çox
vaxt məxfi surətdə olur).
EMİSSİON - emissiyaya
(bax) aid.
EMİSSİYA lat. - qiymətli
kağızlar, bank biletləri və
kağız pullar buraxılması.
ENDOQAMİYA yun. - qə­
bilə, tayfa, qohum və s. daxi­
lində evlənmə adəti.
ENEOLİT lat. - Mis-daş
dövrü, Neolitdən Tunc döv­
rünə keçid dövrü (mərhələsi).
61
ENERGETİKA PROBLE­
Mİ - İkinci dünya müharibə­
sindən sonra yanacaqdan
istifadə strukturunun və qiy­
mətlər səviyyəsinin dəyişməsi
nəticəsində bir çox dövlət­
lərin qazıntı halında çıxa­
rılan yanacaqla təminatının
pisləşməsi ilə bağlı meydana
çıxan problem.
ENOZİS yun. - birləşmə.
ENSİ - rütbə, Cənubi Meso-
patamiyada Şumer şəhər ha­
kimlərinin daşıdığı rütbə.
Aratta ölkəsini «en» və ya­
xud «ensi» rütbəsini daşıyan
hökmdar idarə edirdi.
ENSİ, EN, LUQAL - Şu­
merlərdə şəhər hakimi.
ENSİKLİKA yun. - Roma
papasının bütün katoliklərə
və ya ayrıca bir ölkənin kato­
liklərinə göndərdiyi məktub.
ENSİKLOPEDİSTLƏR -
XVIII əsrin axırlarında Fran­
sada nəşr edilən “Ensiklope­
diya” ətrafında toplaşmış qa­
baqcıl mütəfəkkirlər qrupu­
nun nümayəndələri. Rəhbəri
Didro idi.
ENSİKLOPEDİYA yun. -
biliyin bütün, yaxud ayrı-ayrı
sahələrinə dair lüğət şəklində
sistemə salınmış məlumat ki­
tabı.
EOLİT yun. - 1. daş dövrünün
ən qədim ibtidai daş alətləri
qayrılan mərhələsi; 2. bu dövrə
aid ibtidai daş aləti.
EOSEN yun. - Paleogen sis­
teminin orta şöbəsi. İlk dəfə
1833-cü ildə ingilis alimi
Ç.Layel tərəfindən ayrılmış­
dır. Adi heyvanat aləminin
yeni formalarının - məməli­
lərin meydana gəlməsi ilə əla­
qədardır.
EPİQRAF yun. - qədim yu­
nanlarda: abidə üzərində yazı.
EPİQRAFİKA yun. - epi­
qraflar haqqında elm.
EPİQRAFİST yun. - epi-
qrafçı, epiqraf yazan adam.
EPİQRAFIYA yun. - qə­
birüstü nitq; başdaşı yazısı.
EPOXA yun. - təbiətdə, cə­
miyyətdə, elmdə, incəsənətdə
və s. sahələrdə mühüm fərq­
ləndirici xüsusiyyətləri ilə
səciyyələnən müəyyən dövr.
02
EPOLET fr. - 1. bəzi xarici
orduda və 1917-ci il inqila­
bına qədər rus ordusunda
bəzəkli işləməli zabit pa­
qonu; 2. həmin dövrdə zabit
rütbəsi nişanı.
EPOS yun. - lirika və
dramdan fərqli olaraq rə­
vayət xarakteri daşıyan ədə-
biyyat//Qəhrəmannamələr,
dastanlar və s. xalq yaradı­
cılığı əsərlərinin məcmusu
(bax dastan).
ERA lat - 1. il hesabının baş­
landığı zaman, tarix baş­
lanğıcı; 2. böyük tarixi əhə­
miyyəti olan dövr.
ERFURT PROQRAMI
Almani-yada Sosial Demok­
rat Partiyasının proqramı.
1891-ci ilin oktyabrında qə­
bul olunmuş və Qota pro­
qramını əvəz etmişdi.
ERİVAN XANLIĞI - XVIII
əsrin ortalarında Qərbi Azər­
baycanda yaranmış feodal
dövlətlərindən biri. Ağrıdağ
düzənliyini Göyçəgölü hövzə­
sini və Araz çayından cənub-
qərbə uzanan ərazini əhatə
edirdi.
ERQASTUL lat. qədim
Romada qulların salındığı
xüsusi həbsxana.
ESERLƏR (SOSİALİST
İNQİLABÇILAR) 1901-
1922-ci illərdə Rusiyada xır­
da burjua partiyası. XIX əs­
rin 90-cı illərində fəaliyyət
göstərən xalqçı dərnək və
qrupların birləşməsi nəticə­
sində yaranmışdı.
ESKİMOSLAR - bəzi ölkə­
lərdə (Rusiyada, Kanadada,
Qrenlandiyada, Alyaskada)
yaşayan xalq.
ESES (SS) - faşist Almaniy­
asında hərbiləşdirilmiş im­
tiyazlı təşkilat.
ESTAFET fr. keçmişdə:
çaparlar, qasidlərlə göndəri­
lən məktub, məlumat.
EŞAFOT fr. orta əsrlərdə
geniş yayılmış, üzərində qətl,
rüsvayçı cəza tədbirləri və s.
həyata keçirilən taxta mey­
dança; edam kürsüsü.
EŞİKAĞASI köhn. - şah sa­
raylarında təşrifat məmuru
(XV-XIX əsrin əvvəllərində
A/.əıbaycanda mövcud ol­
muş vəzifə).
63
ETALİZM fr. - dövlət de­
məkdir. Dövlətin iqtisadi,
sosial və mədəni sahələrdə
rolunun artırılması.
ETİMADNAMƏ diplo-
matik nümayəndənin təyin
olunarkən təqdim etdiyi sə­
nəd.
ETNİK yun. - milli, irqi (xal­
qa aid).
ETNİK BİRLİK insanların
tarixən yaranmış möhkəm
ictimai birliyi.
ETNOGENEZ yun. - bir ne­
çə etnik komponentlərdən
yeni etnik ümumiliyin əmələ
gəlmə prosesi; etnik tarix,
mənşə.
ETNOQRAF yun. - etno­
qrafıya mütəxəssisi; etino-
qrafıst.
ETNOQRAFİYA yun.
xalqları - etnosları, onların
məişətini, adətini, etnik bir­
liklərin yaranması və inki­
şafını, onların yayılması və
qarşılıqlı mədəni əlaqələrini
öyrənən tarix elmi; xalqşii-
naslıq.
ETNOQRAFİZM yun. - bir
şeydə etnoqrafik xüsusiy­
yətlərin, təsvirlərin mövcud
olması, verilməsi.
ETNOLOGİYA yun. - XIX
əsrin I yarısında burjua elmi­
nin etnoqrafiyasının sinoni­
mi kimi qəbul etdiyi termin.
Ə
ƏCDAD - ata-babalar, ulu
babalar.
ƏCİRLİLƏR - Azərbaycan
tayfalarından biri. Əsasən
Cənubi Azərbaycanda ya­
şayırlar.
ƏDLİYYƏ - mühakimə işlə­
rinə baxan dövlət orqanları­
nın məcmusu, məhkəmə or­
qanları sistemi.
ƏFƏNDİ - 1. sünni ruhani­
lərinə verilən ləqəb; 2. hör­
mət üçün oxumuş adamların,
ruhanilərin adlarına qoşulan
söz.//Hörmətlə müraciət for­
ması.
ƏFŞARLAR - azərbaycanlı­
ların etnogenezində iştirak
64
ETNOS yun. - bir dildə da­
nışan adamların tarixən ya­
ranmış toplusu; xalq.
ETTEHADİYYƏ birlik.
«EVELVEYS» PLANI - ribəsində iştirak edən adam.
nasist Almaniyasının II Dün­
ya müharibəsi zamanı Qaf­
qaza, o cümlədən də Azərbay­
cana hücum planı.
etmiş türkdilli tayfa. İran
(əsasən Cənubi Azərbaycan­
da), Türkiyə və Əfqanıstanda
(Kabil ətrafında) yaşayırlar.
Qızılbaş tayfa birliyinin tər­
kibində Səfəvi imperatorluğu
yaranmasında iştirak etmiş­
lər. Səfəvi imperatorluğunun
varlığına son qoymuş Nadir
şah Əfşarlardan idi.
ƏFV-ÜMUMİ bax amni­
stiya.
ƏĞLƏBİLƏR - İfriqiyada
Xilafətin vassalları olan ərəb
əmirləri sülaləsi (800-909).
Əsasını Harun ər-Rəşidin
canişini I İbrahim ibn əl-
Əğləb qoymuşdur.
ƏHALİ camaat, xalq (bir
ölkənin, bir yerin adamları,
sakinləri).
ƏHL-SƏLİB - səlib müha­
ƏHRİMƏN - Zərdüşt di­
nində: şər allahı, şər və zül­
mət mənbəyi.
ƏXİLƏR - orta əsrlərdə
Kiçik Asiyada və qismən
Azərbaycanda meydana gəl­
miş “zəhmət qardaşlığı” dey­
ilən cəmiyyətin üzvləri.
ƏXİLİK - Orta əsrlərdə
Azərbaycanda və Yaxın Şər­
qdə yayılmış mütərəqqi icti­
mai-siyasi təşkilat. Əxilərə
əməksevərlik, səxavət, qo-
naqpərvəlik, humanizm, əda­
lətlilik uimi yüksək insani
keyfiyyətlər xas idi.
ƏKS-HƏMLƏ bax əks-
hücum.
ƏKS-HÜCUM - hücuma
qarşı olan hücum.
ƏKS-İNQİLAB - öz haki­
miyyətlərini saxlamaq, inqi­
labdan əvvəlki üsul və qay­
daları bərpa etmək üçün in­
qilaba qarşı mübarizə; inqi­
labın tam əksi olan ictimai
mürtəce proses.
65
ƏKSİNQİLABÇI 1 əks­
inqilaba xidmət edən, əks-in­
qilab tərəfdarı; 2. əks-inqi­
labda iştirak edən, əks-in-
qilaba tərəfdar olan adam.
ƏKS-İNQİLABİ - inqilab
əleyhinə yönəldilmiş, ona
zidd, düşmən olan.
ƏLKİMYA - yalançı kim­
ya.
ƏLKİMYAÇI - yalançı
kimyaçı, əlkimyagər (yalançı
kimya ilə məşğul olan adam).
ƏLKİMYAGƏR bax əl­
kimyaçı.
ƏLLİBAŞI - keçmişdə əlli
döyüşdən ibarət əsgəri hissə
komandiri.
ƏMƏK DÖVRİYYƏSİ -
malların dövr etməsi.
ƏMƏK MƏHSULDAR­
LIĞI - müəyyən vaxt ərzin­
də insanın istehsal edə biləcə­
yi əmək məhsullarının miq­
darı.
ƏMƏK MÜBADİLƏSİ -
maldəyişmə.
ƏMƏVİLƏR - Əməvi (Də­
məşq) xilafətində (661-750),
Kordova əmirliyində (756-
929) və xilafətdə (929-1031)
ərəb xəlifələri sülaləsi. Qü-
reyşilər tayfasının ümeyyə
qoluna mənsub edilər.
ƏMƏVİLƏR XİLAFƏTİ -
Əməvilərin feodal dövləti
(661-750).
ƏMİR - bəzi Şərq hökuməti
başçılarına və yüksək vəzifəli
şəxslərə rəsmi olaraq verilən
ad; hakim, knyaz, sərkərdə.
ƏMİRAXUR bax miraxur.
ƏMİRİ - əmirə mənsub,
əmirə məxsus olan.
ƏMİRLİK- 1. əmirlik vəzi­
fəsi; 2. əmirin idarəsi altında
olan yerlər, ölkə.
ƏMİRƏLÜMƏRA - əmir­
lər əmiri, bəylərbəyi. Orta
əsrlərdə mü-səlman ölkələ­
rində, o cümlədən ölkəmizdə
mövcud olmuş ən yüksək
hərbi vəzifə, baş komandan
(xəlifələr dövründə yüksək
rütbə adı).
ƏMİRƏLÜMƏRA - XV
əsrdə Azərbaycanda əmirlər
əmiri, baş komandan, pad­
şahdan sonra ikinci şəxs.
ƏMİR-ÜMƏRA əmirlər
( cəmdə).
66
ƏMLAK SENZİ - seçki
ƏRİZƏÇİ - 1. şikayətçi; kommunizm dövründə ərzaq
hüquqlarını almaq üçün
2. pulla ərizə yazan adam tədarükü üsulu.
müəyyən edilmiş gəlirin və ya
(keçmişdə). ƏRZAQ ŞAPALAĞI
əmlakın məbləği.
ƏRMƏNİYYƏ (ƏRMİ- bolşevik Rusiyasının ilk
ƏMTƏƏ - əmək məhsulla­
NİYYƏ) - VIII əsrdə əmə- dövrlərində tətbiq edilmiş zo­
rı; mal (satış üçün istehsal
vilər xilafəti tərkibində yara­ rakı ərzaq toplanması. Kəndli
olunan mal).
dılmış canişinlik. İnzibati öz yeməyi və toxumdan baş­
ƏMTƏƏ İSTEHSALI alqı
mərkəzi Dvin (Dəbil) şəhəri qa qalan taxılı məcburi şə­
satqı yolu ilə mübadilə üçün
idi. 789-cu ildə mərkəz Bər­ kildə dövlətə satmalı idi.
məhsul istehsal etməkdən iba­
dəyə köçürüldü. Buraya Er­ ƏSARƏT - əsirlilik, köləlik,
rət olan ictimai istehsal.
mənistan, Arran və Gür­ kölə (qul) vəziyyəti.
ƏMUD - polad toppuz (qə­
cüstan (İberiya) əraziləri da­ ƏSAS QANUN bax Konsti­
dim silah növü), kürz.
xil idi. tusiya.
ƏNCÜMƏN - şura demək­
ƏRMİNİYYƏ bax ərməniyyə. ƏSASNAMƏ - qanun, qay­
dir. 1905-1911-ci illər İran
ƏRZAQ PROBLEMİ - da, nizamnamə.
inqilabı dövründə Cənubi
xroniki yanadıq və aclıqla ƏSİLZADƏ - zadəgan,
Azərbaycanın şəhər və əya­
ifadə olunur, başlıca olaraq kübar (bəy, xan).
lətlərində yaranmış demok­
inkişaf etməkdə olan ölkə­ ƏSNAF - təbəqə, orta əsr­
ratik hakimiyyət orqanı.
lərdə, xüsusən Afrikada 1 lərdə Yaxın Şərqin bir sıra
ƏNDƏLUS - İspaniyanın
milyarda yaxın adamı əhatə ölkələrində, o cümlədən
cənubunda tarixi vilayət. Ərəb­
edir. Səbəbi həmin ölkələrdə Azərbaycanda sənətkarların
lər bütün müsəlman İspaniyası­
sosial-iqtisadi strukturların birləşdikləri sex təşkilatı.
nı belə adlandırırdılar.
pozulmasıdır, nəticədə kənd ƏSR - 100 illik bir dövr.
ƏRƏBLƏR - Qabaq Asiy­
təsərrüfatı istehsalı tənəzzül «ƏSRİN MÜQAVİLƏSİ» -
ada və Şimali Afrikada ya­
etmiş və inkişaf etmiş kapita­ 1994-cü ildə Azərbaycanda
şayan xalq və bu xalqa mən­
list ölkələrində ərzaq gətiril­ dövlət neft şirkəti ilə ABŞ,
sub adam.
məsindən olan asılılıq art­ Böyük Britaniya və s. dövlət­
ƏRİZƏ - yazılı müraciət
mışdır. lərin daxil olduqları konsor­
sənədi. ƏRZAQ ŞAPALAĞI sium (xarici neft şirkətlərinin
1918-21 -ci illərdə hərbi iştirakı ilə imzalanan saziş,
müqavilə).
67
ƏVARİZ (Əvrəz)- təsadüfi
hadisə deməkdir. Orta əsr­
lərdə Azərbaycanda və Ya­
xın Şərqin bir sıra ölkələrin­
də daimi olmayan, fövqəladə
vergi. Natura və ya mükəllə­
fiyyət şəklində ödənilirdi.
ƏYALƏT - bir valinin ida­
rəsi altında olan ölkə.
ƏYAN - aristokrat, zadə­
gan (bax).
FABİ CƏMİYYƏTİ - Bö­
yük Britaniyada 1884-cü ildə
təşkil olunmuş islahatçı təş­
kilat.
FABİÇİLİK - fabi hərəkatı,
fabi məfkurəsi.
FABRİK lat. - sənaye müəs­
sisəsi.
FABRİKANT - fabrikçi,
fabrik sahibi.
FABRİKÇİ bax fabrikant.
FALANQA yun. - 1. qədim
yunanlarda bir neçə sıradan
ibarət və ağır şəkildə silah­
lanmış piyada qoşun;
68
ƏYANLIQ - əyan rütbəsi, FANARİOT yun. - 1821-30-
aristokratlıq, zadəganlıq. cu illərdə yunanların Türkiyə
ƏYYUBİLƏR (EYYUBİ- hakimiyyətinə qarşı üsyanın­
LƏR) - Yaxm Şərqdə süla­ da iştirak edən.
lə. Əsasım Misirdə Fatimi- FANATİK lat. - qatı mövhu­
lərin süqutundan sonra 1171- matçı.
ci ildə Səlahəddin qoymuş­ FANATİZM lat. - 1. möv-
dur. Sülalə Səlahəddinin ata­ humatçılıq; 2. təəssübkeşlik.
sı Əyyub ibn Şadinin adı ilə FARİSEY (LƏR) yun. - qə­
adlandırılmışdır. dim yəhudi dövlətində öz fa­
natizm və riyakarlığı ilə məş­
hur dini-siyasi cəmiyyətin
üzvü.
FARMAZON fr. - 1. XVIII
əsrdə meydana gəlmiş dini-
2. utopik - sosialist Ş.Furye- fəlsəfi cərəyanın tərəfdarı;
nin nəzəriyyəsində: böyük ic­ 2. mason təşkilatının üzvü.
ma, kommuna (1772-1837-ci FASİ Dİ KOMBATTİMEN-
illər). TO ital. - «mübarizə ittifaqı»
FALANQAÇI - falanqa üz­ deməkdir.
vü (bax falanqa). FAŞİST ital. - faşizm tərəf­
FALANSTER fr. əsli yun. - darı.
Furye-ristlərin utopik-icti­ FAŞİZM ital. - «faşo» sözü­
mai nəzəriyyəsində: 1. kom­
ndən götürülmüşdür. Mürtə-
munada - falanqada adam­ ce-siyasi ideoloji cərəyan.
ların yaşaması üçün xüsusiQatı şovinist, irqçilik, təcav­
bina; 2. böyük icma. üzkar müharibələr törətmək
FALKONET ing. - kiçik ça- kimi səciyyəvi xüsusiyyətlə­
plı qədim top. rinə əsaslanan terrorçu dik­
taturasının açıq forması.
69
FEDERASİYA lat. - ittifaq,
birlik mənasındadır. Dövlət
quruluşu forması (birləşmiş
olan ayrı-ayrı müstəqil döv­
lətlərdən ibarət dövlət).
FEDERAT lat. - 1789-cu il
Fransa burjua inqilabı döv­
ründə: milli qvardiyaya mən­
sub könüllü; 2. Paris kom­
munası dövründə: milli qvar­
diya iştirakçısı.
FEDERATİV rus. - bir itti­
faq dövləti halında birləşən
dövlətlər. Məsələn, Almaniya
Federativ Respublikası.
FEOD lat. əsli qədim yun. -
feodalın torpaq mülkləri.
FEODAL lat. - 1. feodalizm
(bax) dövründə iri torpaq
sahibi təhkimçi mülkədar;
2. feodalizm prinsiplərinə
əsaslanan.
FEODALİZM lat. - quldar­
lıq cəmiyyəti ilə kapitalizm
cəmiyyəti arasındakı ictimai-
iqtisadi formasiya.
FERMA fr. - 1. bəzi ölkələr­
də kolxoz və sovxozlarda
kənd təsərrüfatının müəyyən
sahəsi ilə məşğul olan ixtisas­
laşdırılmış təsərrüfat;
2. bir çox ölkələrdə, o cüm­
lədən də Azərbaycanda: xü­
susi və icarə edilmiş torpaq­
da düzəldilən təsərrüfat.
FERMER ing. - 1. ferma sa­
hibi və ya icarədarı; muzdlu
əmək sahibkarı; 2. bax ferma
FƏDAİ - özünüinamı yo­
lunda qurban verən.
FƏHLƏ - fəhlə sinfinə mən­
sub əməkçi.
FƏHLƏ SİNFİ - başlıca
məhsuldar qüvvə, istehsal
vasitəsinin bilavasitə iştirak­
çısı.
FƏLLAH köhn. - 1. əkinçi;
2. kəndli (həmçinin Misirdə).
FƏLSƏFƏ - ictimai elm sa­
həsi.
FƏRMAN köhn. - hökmda­
rın, padşahın yazılı əmri.
FƏRMANFƏRMA arx. -
hökmdar.
FƏRRAŞ - kiçik vəzifəsi
olan xidmətçi.
FƏRRAŞBAŞI - padşahla­
rın sarayında baş fərraş.
FƏRSƏNG (FƏRSƏX) -
ağac (uzunluq ölçüsü vahidi:
6-7 kilometrə bərabər).
-----------
FİDYƏ köhn. - torpaq pulu,
azadlıq pulu (tutulmuş tor­
pağı, yaxud girov götürülmüş
adamı azad etmək üçün veri­
lən pul).
FİLİSTİNLİLƏR - dinə gö­
rə Fələstinə gəlib yəhudiləri
oradan sıxışdırıb çıxarılmış
xalq.
FİRON yun. - qədim Misir
dövlətinin başında duran
şəxs; padşah.
FİSKAL lat. - nəzarətçi (I
Pyotrın vaxtında hökumət
idarələri və məmurlarının iş­
lərinə, xüsusən maliyyə və
məhkəmə işlərinə nəzarət
edən məmur).
FİZİOKRAT fr. - XVIII əsrin
2-ci yarısında Fransada: tor­
pağı və əkinçiliyi yeganə sərvət
mənbəyi hesab edən siyasi-
iqtisadi cərəyan tərəfdarı.
FLAKELLAT lat. - orta əs­
rdə: günahlarını bağışlatmaq
üçün özünə qamçı ilə əzab
verən zahid, mövhumatçı.
FLİBUSTYER fr. əsli hol. -
1. dəniz qulduru, qaçaqmal­
çı; 2. ABŞ-da konqres iclasla­
rında pozğunluq salan adam.
70
FLORİN ital. - qədim ital­
yan qızıl pulu.
FORUM lat. - qədim Ro­
mada: şəhərin ictimai həya­
tının mərkəzləşdiyi yer, ba­
zar meydanı.
FÖVQƏLADƏ VƏZİY­
YƏT - ölkədə xüsusi hüquqi
vəziyyət.
FRAKSİYA - müəyyən peşə
və ideya mənafeləri üzrə bir­
ləşmiş adamlar qrupu.
FRANKLAR - eramızın IV
əsrində Qalliyada, yəni indiki
Fransa ərazisində yaşamış
german qəbilələrindən bir
qrupunun adı.
FRANSİSKAN - XIII əsrdə'
təsis olunmuş fransiskan ka­
tolik təriqəti rahibi.
FRANSİSKÇİLƏR - katolik
rahib ordeninin üzvləri (əsası
1207-1209-cu illərdə İtaliyada
qoyulmuşdur. Onun yaradı­
cısı Assizm Fransisk idi).
FRESKA ital. - təzə mala
üzərində sulu boya ilə çəkil­
miş şəkil, naxış.
FRİTREDER ing. - fritre-
derçilik tərəfdarı (bax fritre-
derlik).
FRİTREDERLİK iqtisadı
71
siyasətin əsasını ticarətin sər­
bəstliyində və hökumətin tə­
sərrüfat həyatına qarışmama-
sında görən burjua cərə-yanı.
FRONDA fr. - XVII əsrdə
Fransada mütləqiyyət əley­
hinə olan zadəgan-burjua
hərəkatı.
FRONDER - fronda iştirak­
çısı (bax fronda).
FUNT I - çəki vahidi, gir­
vənkə (1 funt 400 qramdır).
FUNT II (FUNT STER­
LİNQ) - İngiltərədə əsas pul
vahidi.
FURYERİST - (Fransız mü­
təfəkkiri, alim və utopik -
sosialisti Şarl Furyerin adın­
dan) utopik - sosializm nəzə­
riyyəçilərindən biri.
FURYERİZM - (Fransız
mütəfəkkiri, alimi və utopik-
sosialisti Şarl Furyenin adın­
dan) utopik-sosializm nəzə­
riyyələrindən biri.
FUZİLYOR - XVII-XVIII
əsrlərdə: çaxmaqdaşlı tüfəng­
lə silahlanmış piyada əsgər.
FÜRER aim. - faşist Alma­
niyasında milli sosialistlərin
rəhbəri Adolf Hitleri bu cür
adlandırırdılar (hərfi mənası
«rəhbər» deməkdir).

GELDA - Azərbaycanda
qədim şəhər (yeri müəyyən­
ləşməyib).
GELLƏR - 1. Albaniya
(Qafqaz) tayfalarından biri­
nin adı; 2. e.ə. IV əsrdə İrlan­
diyaya köçmüş qədim kelt
tayfaları qrupu.
GEMMA lat. - üstündə yazı
və ya şəkil həkk olunmuş
qiymətli daş.
GENERAL lat. - silahlı
qüvvələrin ali rəis heyətində
rütbə. İlk dəfə XVI əsrdə
Fransada tətbiq olunmuşdur.
GENERAL - QUBERNA­
TOR lat. - 1917-ci il inqila­
bından qabaq Rusiyada və
indi bir sıra xarici ölkələrdə
yüksək hərbi inzibati ixtiyara
malik olan ölkə və ya vilayət
rəisi.
GENERAL - QUBERNA-
TORLUQ - 1. general-qu­
bernator vəzifəsi; 2. 1917-ci il
inqilabından əvvəl general-
qubernatorun idarə etdiyi iri
inzibati ərazi vahidi.
72
GENERALİSİMUS lat. kolı.
- bəzi ölkələrdə silahlı qüvvə­
lərdə ən yüksək (marşaldan
da) rütbə. Vaxtilə Sovet hö­
kumətinin rəhbəri İ.V.Stalin
bu rütbəyə layiq görülmüşdür.
GENEZİS yun. - törəmə,
mənşə, əmələ gəlmə.
GENOSİD yun. - irqi, milli,
dim ədavət üzərində əhalinin
ayrı-ayrı qruplarının məhv
edilməsi (insanlığa qarşı ən
ağır cinayətlərdən biridir).
Genosid bəşəriyyətə qarşı
dövlət aparatı tərəfindən si­
yasi məqsədlərlə həyata keçi­
rilən iri miqyaslı, qabaqca­
dan düşünlümüş cinayətdir.
GERB pol. <ısli alm. - 1. bir
dövlətə, şəhərə və ya bir nəslə
məxsus nişan, damğa (rəmz);
2. bir feodal nəslini başqa­
sından ayıran nişan; 3. dövlə­
tin rəmzlərindən biri.
GERMANLAR - Şimal və
Baltik dənizləri ilə Reynin
aşağı axarı, Dünay, Visla
çayları arasında və skandi­
naviyanın cənubunda yaşamış
qədim tayfa qrupu. German
dillərində danışırdılar.
GERZE MƏDƏNİYYƏTİ -
sülaləyə qədərki Misirdə
Eneolik mədəniyyəti (е.э. IV
minillik).
GESTAPO alm. - faşist Al­
maniyasında məxfi dövlət po­
lisi. 1933-cü ildə yaradılmış
1945-ci ildə ləğv edilmişdir.
GETMAN pol. jsli alın.. -
1. Qədim Polşa qoşunlarının
baş komandanı; 2. Qədim
Ukraynada: Kazak qoşunu­
nun başçısı və yüksək hakim.
GETM ANLIQ - Getman
hakimiyyəti və idarəsi.
GETTO - iri şəhərlərdə yə­
hudilərin yaşaması üçün ay­
rılan xüsusi yer.
GEZİT Sasanilərin haki­
miyyəti zamanı 20 yaşından
50 yaşına qədər olan adam­
dan alınan vergi; can vergisi.
GEZLƏR hol. - XVI əsrdə
və sonralar İspaniya hökm­
ranlığına qarşı mübarizə
aparanlara verilən ad.
GƏBRLƏR - 7-ci əsrin orta­
larında ərəblərin İranı işğa­
lından sonra İslam dinini
73
qəbul etmiş zərdüştilik ardı­
cıllarının ənənəvi adı.
GƏNCƏ - Azərbaycanda ən
qədim şəhər.
GƏNCƏ XANLIĞI - XVIII
əsrin ortalarında yaranmış
Azərbaycan feodal dövləti.
GİLAN - Azərbaycanda
orta əsr şəhəri. Nə zaman da­
ğıldığı məlum deyil.
GİLDANİ - qədimdə Babi­
listan ovalığında yaşamış Gil­
dani xalqına mənsub adam.
GİLDİYA alm. - 1. orta
əsərlərdə Qərbi Avropada
tacirlər və ya sənətkarlar itti
faqı; tacirlər birliyi; 2. tacir
lər dərəcəsi.
GİLƏKLƏR - oğuzların şi
mal qonşuları.
GİLYOTİN - Başı bədən
dən ayıran qurğu. 1792-c
ildə Fransada həkim G.Gil
yotinin təklifi əsasında yara
dılmışdı.
GİLZAİLƏR - Əfqan tayfa
larinin ən böyük qrupların
dan biri.
GİMNAZİST yun. - gimna­
ziya şagirdi, gimnaziyada
oxuyan.
GİMNAZİYA yun. - klassik
dillərin tədrisinə üstünlük ve­
rilən orta məktəb.
GİRDİMAN VİLAYƏTİ -
indiki Şəmkir-Qaxaz bölmə­
sində yerləşən ərazi olub.
GÖMRÜK - ölkəyə gətirilən
və ölkədən aparılan mallar­
dan alınan dövlət rüsumu.
GÖMRÜKÇÜ - gömrükxa-
na işçisi.
GÖMRÜKXANA - gömrük
almaqla məşğul olan dövlət
müəssisəsi.
GUAM - 1997-ci ildə Gür­
cüstan, Ukrayna, Azərbay­
can və Moldovanın birgə ya­
ratdıqları təşkilat.
GÜCLÜ AİLƏ - Çində iri
xüsusi torpaq sahibliyi.
«GÜCLÜ AİLƏ» erkən
orta əsrlərdə Çində iri torpaq
sahibi.
GÜLƏBƏTİN - tel halına
salınmış qızılı, gümüşü və
bürüncü sap. Bu saplarla ağu-
parçalar üzərində tikmə nö­
vü.
GÜLƏRGİN - Oğuz dövlə­
tində hökmdarın (yabqunun)
naibi və ya vəkili.
74
GÜLÜSTAN QALASI
Azərbaycanda orta əsr qala­
sı. Şamaxı ərazisindədir. 9-cu
əsrdən mövcuddur.
GÜLÜSTAN MƏLİKLİYİ
- XVIII-XIX əsrlərdə Qara­
bağın dağlıq ərazisində ya­
ranmış feodal hakimliyi.
GÜLÜSTAN
MÜQAVİLƏSİ - 1813-cüil
oktyabr ayının 24-də (noy­
abrın 5-i) Gülüstan kəndində
Rusiya ilə İran arasında bağ­
lanmış müqavilə.
GÜLÜSTAN TÜRBƏSİ
orta əsrlərə aid Azərbaycan
memarlıq abidəsi. XIII əsrin
əvvəllərində Naxçıvanın Çu-
ğa kəndinin yaxınlığında ti­
kilmişdir.
GÜMRÜ - Qərbi Azər­
baycanda mövcud olan
Azərbaycan şəhəri. Rusiya
işğalı və Sovet rejimi dövrün­
də əhalisi soyqırımı və rep­
ressiyalara məruz qalaraq
qovulmuş cüzi bir hissəsi er-
məniləşdirilmişdir.
GÜNBƏZ - yarımdairə şək­
lində dam; qübbə.
GÜNƏMUZDÇULAR
torpağı və daimi işi olmayan,
yalnız gördükləri işə görə
haqq alan adamlar.
«GÜNƏŞ OĞLU» - Qədim
Misirdə fironu (bax: firon)
müqəddəsləşdirib bu cür ad­
landırırdılar.
H
HACİB - orta əsrlərdə Şərq
hökmdarlarının baş vəziri.
HAKİM - bir ölkənin başın­
da duran, idarə edən şəxs
(hökmdar, padşah, xan və s.)
HAKİMİYYƏT - 1. dövləti
idarə etmək hüququ; 2. döv­
lət idarə orqanları, hökumət.
HAKİMLİK bax hakimiyyət.
HAMPA - iş heyvanı, isteh­
sal alətləri və toxumu olan,
feodaldan aldığı torpaq sa­
həsini özü becərən kəndli.
HAMMURAPİ - (e.ə.1792-
1750) Babil hökmdarı. Mər­
kəzi hakimiyyəti möhkəm­
ləndirmiş, qanunlar vermişdi.
Bu qanunlarda xüsusi mül-
75
GÜRDAN türk. - gözəl de­
məkdir. Əmir Teymur çox
vaxt adının sonuna bu sözü
əlavə edirdi.
GÜRCÜLƏR - Gürcüstan
ərazisində yaşayan əhali; mil­
lət, xalq.
GÜRZ - qədimdə silah kimi
işlədilən baş tərəfi enli, ağır
dəyənək; əmud.
kiyyətin, insanların hüquq­
larının möhkəmləndirilməsi
və təbiətin qorunması məsə­
lələrinə xüsusi diqqət yetiril­
mişdi.
HANZA alm. - XV-XVII
əsrlərdə Lübek şəhəri də ol­
maqla şimali alman şəhərlə­
rinin siyasət, ticarət və s. itti­
faqı, birliyi.
HEFEST - qədim yunan­
larda dəmirçiliyin himayəçisi
olan allah. Qədim yunanlar
alov və tüstü püskürən vul­
kanları onun yeraltı dəmir­
çixanasının çıxış yolları he­
sab edirdilər.
HEGEMONLUQ - haki­
miyyət, ağalıq.
HERALDİKA lat. - gerbşü-
naslıq (ən qədim dövrdən
hazırlanmış gerblərin, nişan­
ların, möhürlərin tarixinin
təsviri və onların öyrənilmə­
sindən bəhs edə elm).
HERİYƏ QOYULMUŞ -
payızlıq və ya yazlıq taxıl
əkmək üçün boş saxlanılan
tarla.
HERMES yun. - qədim yu­
nan əsatirində: ticarəti, yol­
ları, sürüləri, himayə edən,
qoruyan allah.
HERODOT - e.ə. V əsrdə
yaşamış qədim yunan tarix­
çisi. «Tarix» adlandırılmış
əsəri Yunan-İran müharibə­
lərinə həsr olunmuşdur. He­
rodotu «tarixin atası» adlan­
dırmışdılar. HEROQLİF
yun. - «Müqəddəs yazılar»
deməkdir. Qədim Misir, Çin
əlyazmasında: bütöv məfhu­
mu və ya hecanı ifadə edən
yazı işarələri.
HERSOQ alm. - 1. Qərbi
Avropada yüksək zadəgan,
knyaz titulu //belə titulu olan
76
adam; 2. orta əsrlərdə iri
feodal.
HERSOQLUQ - 1. başında
hersoq duran feodal dövləti;
2. hersoq titulu.
HEYDELBERQ ADAMI -
qazıntı insan formalarından
biri. 1907-ci ildə alman ant-
ropoloqu O.Şötenzak tərə­
findən Almaniyanın Hey-
denberq şəhəri yaxınlığında
tapılmış alt çənə sümüyün­
dən ibarətdir.
HƏBSXANA - dustaqların
saxlandığı yer; dustaqxana.
HƏBSXANAÇI - həbsxana
nəzarətçisi.
HƏCC - müsəlmanlarda:
Zilhiccə ayında Məkkəni zi­
yarət edib, orada qurban
kəsməkdən ibarət dini mə­
rasim.
HƏMLƏ bax hücum.
HƏMRƏYLİK - hər hansı
bir ictimai hərəkətə və ya fik­
rə fəal surətdə hüsn-rəğbət
göstərmə; mənafe birliyi.
HƏRB - müharibə, döyüş,
savaş.
HƏRBÇİ - 1. hərbi xidmət­
də olan adam; 2. militarist.
HƏRBİ - 1.hərbi mü­
haribəyə aid olan; əsgəri;
3. bax hərbçi.
HƏRBİ DEMOKRATİYA -
ibtidai icma quruluşunun
son dövründə öz həmtay-
falarının hesabına yaşayan
yuxarı hərbi dairələrin tayfa
işlərinə rəhbərlik etməsi.
HƏRBİ ƏSİR - döyüşən tə­
rəfin hərbi qüvvələrinə məx­
sus olub düşmənin hakimiy­
yəti altına düşən şəxs.
HƏRBİ GƏRGİNLİYİN
ZƏİFLƏDİLMƏSİ - bəra­
bərlik və eyni dərəcəyə təhlü­
kəsizlik prinsiplərinə uyğun
olaraq sürətlə silahlanmanın
məhdudlaşdırılmasına və da­
yandırılmasına, silahlanma­
nın mövcud səviyyəsinin aşa­
ğı salınmasına, həmçinin güc
tətbiq olunmasına və dövlət-
lərarası münasibətlərdə zorla
qorxutmağın istisna edilmə­
sinə dair ikitərəfli və çoxtərəf­
li işlənməsi və əməli olaraq
həyata keçirilməsi prosesi.
HƏRBİ KOMMUNİZM
(məcazi mənada) - təsərrüfat
dağınıqlığı və müharibə
dövrünün çətinlikləri ilə əla­
qədar olaraq 1918-1920-ci
77
illərdəki vətəndaş müharibəsi
dövründə Sovet hökumətinin
iqtisadi siyasəti.
HƏRBİ MÜKƏLLƏFİY­
YƏT - 18 yaşdan yuxarı öz
ölkəsinin silahlı qüvvələrində
qanunla müəyyən edilmiş
hərbi xidmət borcu.
HƏRBİYYƏ köhn. - 1. hər­
bi və əsgəri işə baxan dövlət
idarəsi; 2. bax hərbi.
HƏRBİYYƏLİ - hərbi xid­
mətçi, əsgəri xidmətdə olan.
HƏRC-MƏRCLİK - anar­
xiya; qarışıqlıq, nizam-
intizamsızlıq, özbaşınalıq.
HƏRƏM - hərəmxana (bax)
qadınlarından hər biri.
HƏRƏMXANA - sarayda
hərəmlərin yaşadığı otaqlar,
bina.
HİCRƏT - müsəlmanların
peyğəmbəri Məhəmmədin və
onun tərəfdarlarının 622-ci il
16 iyulda Məkkədən Mədi­
nəyə köçməsi (müsəlman ta­
rixi bu vaxtdan başlanır) bax
hicri tarix.
HİCRİ - hicrətə aid, hicrətə
(bax) mənsub
HİCRİ-TARİX - Məhəm­
mədin Məkkədən Mədinəyə
köçdüyü vaxtdan hesablanan
müsəlman təqvimi.

HİCRİ TƏQVİM - Hicrət­
dən başlanan müsəlman təq­
vimi. Hicri təqvimi iki
növdür: hicri-qəməri və hicri-
şəms. Hicri-qəməri təqvimin
ayları bunlardır: 2. Məhər­
rəm; 2. Səfər; 3. Rəbiüləvvəl;
4. Rəbiülaxır; 5. Cəmadiyü-
ləvvəl; 6. Cəmadiyülaxır;
7. Rəcəb; 8. Şəban; 9. Rama­
zan; 10. Şəvval; 11. Zilqədə;
12. Zilhiccə.
HİTLERÇİ - Hitler tərəfda­
rı, alman faşisti (alman faşi­
sti Adolf Hitlerin adı ilə
bağlıdır).
HİTLERİZM - Almaniyada
1933-1945-ci illərdə A.Hitle-
rin başçılıq etdiyi faşist dik­
taturası, habelə faşist dikta­
turası ideologiyası.
HOFMARŞAL aim. - çar
Rusiyasında: saray naziri.
HOFMEYSTER aim. - çar
Rusiyasında: çar dəftərxana­
sına, xəzinəsinə rəhbərlik
edən yüksək rütbəli məmur.
HOPLİTLƏR yun. - qədim
Yunanıstan (Afina) ordu­
sunda ağır silahla silahlan­
mış piyada əsgərlər.
78
HÖKMDARLIQ - padşah­ HÜLAKÜ (ELXANİLƏR)
HOMER - qədim yunan şai­
lıq, şahlıq, hakimiyyət. DÖVLƏTİ - (1257-1357)
ri. E.ə. XII-VII əsrlər arasın­
HUMANİST lat. - huma­ «Monqolların (1253-1257)-ci
dakı dövrdə yaşadığı ehtimal
olunur. Onun yaratdığı «İlia- nizm (bax) tərəfdarı; insan­ illərdə işğal etdikləri ərazidə
pərvər. yaranmış beşinci monqol
da» və «Odisseya» poemaları
HUMANİZM lat. - renes­ ulusu. Hülakü dövləti Azər­
Qədim Yunanıstanın sosial-
sans dövründə mütərəqqi baycanda bir əsr (1257-1357-
siyasi, iqtisadi münasibətlə­
ictimai və ədəbi cərəyan; ci illər) fəaliyyət göstərmiş­
rini və mənəvi mədəniyyətini
insanpərvərlik, insaniyyətə dir.
öyrənmək baxımından müs­
hörmət. HÜLAKÜLƏR bax elxani-
təsna əhəmiyyətə malikdir.
HUNLAR - IV-V əsrlərdə lər.
HOMİNDAN çincə - «milli
Asiyadan gəlib Avropaya HÜMMƏT - 1904-cü ilin
partiya» deməkdir.
basqın etmiş türkdilli köçəri axırlarında RSDFP Bakı
HOMO - «ağıllı adam»,
«dərrakəli adam». 40 min il tayfalar. Komitəsi yanında yaradılmış
HÜCRƏ -- dini binalarda sosial-demokrat qrupu.
bundan əvvəl təşəkkül tapıb,
kiçik otaq. HÜRRİYYƏT - azadlıq
müasir insana oxşamağa baş­
HÜCUM - qoşunların HÜRRİYYƏTPƏRƏST bax
layıb.
düşmənə qarşı apardığı hərbi hürriy-yətpərvər.
HOMSTEDLƏR ing. - boş
əməliyyat; həmlə. HÜRRİYYƏTPƏRVƏR -
ev, yer deməkdir.
HÜQUQİ DÖVLƏT - və­ azadlıqsevər, hürriyyətpərəst.
HOMSTEDLƏR HAQ­
təndaşların hüquq və azad­ HÜRUFİLƏR Mesopota­
QINDA QANUN - ABŞ-da
lıqlarının təmin edildiyi və miyada yaşamış qədim xalq.
vətəndaş müharibəsi zamanı
1862-ci ilin mayında verilmiş müdafiə olunduğu hər hansı HÜRUFİLİK XVI əsrdə
bir dövlət. Azərbaycanda meydana gəl­
qanun. Bu qanuna əsasən 21
HÜQUQŞÜNAS - hüquq­ miş, Quranın hərflərindən
yaşına çatmış hər bir ABŞ
şünaslıq (bax) mütəxəssisi. bir sıra məna və hökmlər çı­
vətəndaşı pulsuz olaraq 160
HÜQUQŞÜNASLIQ xaran təriqət.
akr torpaq sahəsi ala bilərdi.
1. hüquq elmlərinin məcmu­
HÖKMDAR - padşah, şah,
su; 2. hüquqşünasın ixtisası,
hakim.
HÖKMDARLIQ - padşah­ sənəti, peşəsi.
lıq, şahlıq, hakimiyyət.
79

XAQAN - qədim monqol və
türk hökmdarlarına verilən
ad, titul.
XAQANLIQ - 1. hökmdar­
lıq, padşahlıq; 2. Xaqanlıq
hökmü altında olan ölkə.
XALDLAR - Van gölü hə-
valisində yaşamış və milad­
dan əvvəl XIV-XVII əsərlər­
də URARTU dövlətində ha­
kimiyyət sürmüş tayfa.
XALXAL - Qafqaz Albani­
yasında erkən orta əsr şəhəri.
XALXAL VURUŞMASI -
450-ci ildə sasani əsarətində
qarşı üsyan etmiş alban (Qaf­
qaz), erməni və iberlərlə İran
qoşunu arasında vuruşma.
XALİSƏ - XIX əsrdə Cə­
nubi Azərbaycanda dövlət
torpaqları.
XALQ - 1. bir ölkənin bü­
tün əhalisi; 2. insan birliyi­
nin tarixi formalarından biri.
Etnik inkişaf vaxtından qəbi­
lə və tayfa birliyinin davamı.
Xalqı vahid ərazi, dil, din,
adət-ənənə və mədəniyyət
80
XALQÇILIQ - XIX əsrin 2- XAN - orta əsrlərdə Şərq
ci yarısında Rusiyada xırda ölkələrinin bir çoxunda feo­
birləşdirir; 3. xalqa, ölkəyə
burjua ziyalılarının, kəndli dal hakimlərin titulu və bu
aid olan.
icmasını idealizə və fəhlə sin­ titulu daşıyan şəxs.
XALQ KOMİSSARI köhn.
finin rəhbərlik rolunu inkar XANƏDAN - qohumluq
xalq komissarlığına rəhbərlik
edən ictimai-siyasi hərəkatı. ya vərəsəlik hüququna əsa­
edən hökumət üzvü.
«XALQLARIN BÖYK KÖ­ sən taxtda ardıcıl surətlə bir-
XALQ KOMİSSARLIĞI -
ÇÜ» - Böyük Hun impera- birini əvəz edən hökmdarlar
1918-46-cı illərdə həyatın
torluğunun dağıdılmasından sülaləsi.
müəyyən sahəsinə rəhbərlik
sonra hun tayfalarının, alan­ XANƏDANLIQ - böyük
edən mərkəzi orqan.
ların, qotların və s. xalqların bir sülaləyə mənsubiyyət.
XALQ TƏSƏRRÜFATI
Mərkəzi və Qərbi Avropaya XANLIQ - 1. hakimlik;
müəyyən ölkənin tarixən ya­
köç etməsi. «Xalqların böyük 2. xana məxsus, xana mən­
ranmış istehsal sahələri kom­
köçü» eramızın VI əsrinə qə­ sub; xanın idarəsi altında
pleksi.
dər davam etmişdir. VI əsrdə olan məmləkət, ölkə, ərazi.
XALQ TRİBUNU - Qədim
slavyanların Bizans imperi­ XANZADƏ köhn. - xan oğlu,
Romada plebeylərdən seçilən
yası ərazisində məskunlaş­ xan nəslindən olan adam.
vəzifəli şəxs. Xalq tribunu
ması ilə başa çatmışdır. XARAQ - Sasanilər döv­
pleybeylərin hüquqlarım mü­
«Xalqların böyük köçü»ndə ründə məhsulun 1/3-dən ya­
dafiə edir və onların xeyrinə
türklər böyük rol oynamış- rısına qədərini təşkil edən
qanunları həyata keçirirdilər.
I dır. torpaq vergisi.
Xalq tribununun öldürülməsi
XALQŞÜNAS bax etnoqraf. XARƏZM - «Günəş ölkəsi»
Qədim Romada ən ağır ci­
XALQŞÜNASLIQ bax et­ deməkdir. Özbəkistanda ta­
nayət hesab edilirdi.
noqrafiya. rixi vilayət.
XALQ TRİBUNU - xalqın
XALVAR - Azərbaycanın XARƏZMŞAHLAR DÖV­
mənafeyini müdafiə edən,
müxtəlif yerlərində müxtəlif LƏTİ - Eftalitlər dövlətinin
onun adından danışan seçil­
ağırlıqda olan köhnə çəki süqutundan sonra Mərkəzi
miş şəxs.
ölçüsü (25 pud). Asiyada yaranmış dövlət (VI
XALQÇI - xalqçılıq tərəf­
XAMMAL - sənaye malları əsr). Bu dövlətin ərazisi Aral
darı.
hazırlamaq üçün lazım olan qolunun cənubundan başlaya­
mal və materiallardır. raq Amudəryanın şimal
81
sahillərinədək geniş bir sahə­
ni əhatə edirdi. Varlığına
monqollar son qoymuşlar.
XARİCİLƏR- 1 bir dövlə­
tin ərazisində yaşayan, lakin
başqa dövlətin vətəndaşlı­
ğında olan şəxslər; 2. VIII
əsrdə xilafətə qarşı ölkənin
mərkəzində üsyan qaldıran,
xəlifələrin seçki yolu ilə təyi­
nini istəyən dini təriqətin tə­
rəfdarları.
XARTİYA yun. - 1. dilçilik
termini kimi: papirus və ya
perqamentdə qədim əlyaz­
ması; 2. bu yazının yazıldığı
material; 3. ictimai-siyasi cə­
hətdən əhəmiyyəti olan bəzi
sənədlərin adı; bəzən çox
mühüm məsələləri özündə
əks etdirən sənədləri, eləcə də
konstitusiyanı belə adlandı­
rırdılar.
XASSƏ - Xilafətdə sülalə
üzvlərinə məxsus olan tor­
paqlar.
XƏDİV - 1. Misirin Türki­
yəyə tabe olduğu dövrdə Mi­
sir valisinə verilən ünvan
(1867-1914-cü illər); 2. Misir­
də canişindən yüksəkdə olan
vəzifə.
82
XƏFİYYƏ - 1. xəfiyyə ida­
rəsinin məmuru, gizli agent;
2. casus, agent.
XƏFİYYƏ İDARƏSİ
çar Rusiyasında və bir sıra
ölkələrdə: cinayətkarı, habelə
inqilabi hərəkat iştirakçılarını
güdmək, axtarıb-tapmaqla
məşğul olan gizli polis idarəsi.
XƏFİYYƏÇİ - xəfiyyə mə­
muru, xəfiyyə agenti.
XƏLƏT - 1. zərli-qızılı şah
paltarı; 2. mükafat, bəxşiş.
XƏLFƏ - mollaxanada ni­
zam-intizamı qorumaq üçün
mollanın təyin etdiyi sinif
başçısı.
XƏLİFƏ - bəzi müsəlman
ölkələrində Məhəmməd pey­
ğəmbərin vəkili və bütün
müsəlmanların başçısı və ha­
misi sayılan şəxslərə verilən
yüksək dini ünvan (xəlifələr
Məhəmməddən sonra işğalçı
müharibələr nəticəsində ya­
radılmış ilk dövlətlərdə həm
dünyəvi, həm də dini haki­
miyyətə malik olmuşlar : vax-
tilə Türkiyə sultanları da bu
adı daşımışlar); müavin, va­
ris, xələf. Məhəmməd pey­
ğəmbərin ölümündən sonra
(632) dövləti idarə edən şəxs
belə adlanırdı.
XƏLİFƏLİK - 1. xəlifənin
hakimiyyəti altında olan yer­
lər, məmləkətlər; 2. xəlifə ün­
vanı (titulu).
XƏMSƏ - «beşlik».
XƏRAC - orta əsrlərdə İs­
lam ölkələrində müsəlman
əhalidən alınan əsas torpaq
vergisi. «Mal», «malcəhət»,
«bəhrə», bac terminlərinin
sinonimidir.
XƏRİTƏ - Yer səthinin
coğrafi vəziyyətinin kağız
və s. üzərində təsviri.
XƏRİTƏÇİ - xəritə tərtib
edən mütəxəssis.
XƏTTAT - gözəl xətti olan
adam, gözəl yazan adam.
XƏTTATLIQ - gözəl xətlə
aydın və ifadəli yazmaq sənəti.
XƏZƏRLƏR - V-X əsrlər­
də Aşağı Volqadan Qafqaza
və Qara dənizin şimal hissə­
sinə qədər olan ərazidə döv­
lət qurmuş türkdilli xalq.
XƏZİNƏ - bir dövlətə məx­
sus pul, sərvət, torpaq və s.
qiymətli vəsaitin hamısı.
83
XIRDA BURJUAZİYA -
şəhər və kəndlərin xırda mül­
kiyyətçilər sinfi; yalnız öz
əməyi ilə yaşayır.
XIŞ ƏKİNÇİLİYİ - tor­
pağın xışla şumlanması (Qips
dövründə).
XİDMƏTÇİ - qulluqçu, nö­
kər (bax).
XİLAFƏT - ərəb xəlifələri­
nin hakimiyyət dövrü; xəlifə­
lik //ərəb istilaları nəticəsində
yaranmış, başında xəlifənin
durduğu feodal dövlət.
XİLAFƏT - əsasını VII əs­
rin əvvəlində Məhəmməd
peyğəmbərin yaratdığı dövlət
təşkil edən feodal ərəb -
müsəlman dövlətinin tarix
ədəbiyyatında adı.
XİTON yun. - 1. qədim yu­
nanlarda: uzun köynəyə ox­
şar geyim; 2. yüngül parça­
dan tikilmiş klassik balet
kostyumu.
XLAMİDA yun. - qədim
yunanlarda plaşaoxşar paltar.
XOSTAK - Albaniyada xid­
mət müqabilində müvəqqəti
istifadə üçün verilən torpaq
sahibliyi.
XOTKAR köhn. - hökmdar,
padşah.
XOTKARLIQ köhn. - XUNTAÇI - xunta iştirak­
hökmdarlıq, padşahlıq.
XRİSTİAN yun. - 1. xris­
tian dininə mənsub adam;
2. xristian dini.
XRİSTİANLIQ - 1. əsasını
İsaPeybəmğərə sitayiş təşkil
edən din; 2. xristianlar.
XRONİKA yun. - il ərzində
bir yerdə baş verən tarixi ha­
disələri qeydə alan kitab və
s.; salnamə (bax).
XRONOLOGİYA yun. - deməkdir.
1. tarixi hadisələrin vaxt
ardıcıllığı ilə yazılışı; 2. tarix;
3. hadisələrin baş verdiyi, ya­
xud sənədlərin yazıldığı vaxtı
müəyyən edən yardımçı tarix
fənni.
XRONOLOGİYA yun.
qədim təqvimlərdən istifadə
etmək, onları müasir təqvimə
çevirib, tarixi hadisələrin ar­
dıcıllığını müəyyənləşdirmək­
lə məşğul olan elm sahəsi.
XUNTA - bəzi ölkələrdə
ictimai-siyasi təşkilat və bir­
ləşmələrin adı; hərbi çevriliş
zamanı dövləti idarə edən
hərbçilər dəstəsi.
çısı.
XURAFAT - mövhumat,
etiqadlar.
XÜMS - İslamda: varlı
adamın öz gəlirinin beşdə bir
hissəsi miqdarından kasıbla­
ra verməli olduğu vergi; Xi­
lafətdə daşma bilən əmlak­
dan alınan vergi.
XÜRRƏMİ (qədim pəhləvi
dilində) - əbədi od və günəş
XÜRRƏMİLƏR- Ərəb xi­
lafətinə, zülmünə qarşı yö­
nəlmiş, milli azadlıq xarakte­
ri daşıyan hərəkat. Hərəkata
816-838-ci illərdə Babək baş­
çılıq edib. Xürrəmilərin ilk
- üsyanı 778-ci ildə, 2-ci üsyan
808-816-cı illərdə olmuşdur.
XÜRRƏMİLƏR HƏRƏ­
KATI - Azərbaycanda və
bəzi qonşu ölkələrdə Xilafətə
qarşı geniş xalq azadlıq hərə­
katı (VIII-IX əsrlər). Xür­
rəmilər cəmiyyətdəki ədalət­
sizliyin kökünü sosial və mül­
ki bərabərsizlikdə görürdülər,
84
onlar maddi nemətləri in­
sanlar arasında bərabər bö­
lüşdürmək istəyirdilər. Xür-
rəmilərə 816-cı ildən Babək
başçılıq etməyə başladı. Ba­
bəkə qədər xürrəmilər 778 və
808-ci illərdə üsyan qaldır­
mışdılar. 808-ci ildə baş ver­
miş üsyana Cavidan başçılıq
edirdi. Xürrəmilər hərəkatı
837-ci ildə yatırıldı və 838-ci
ilərdə Babək edam edildi.
Hərəkat məğlub olsa da,
onun təsiri nəticəsində Xila-
İBADƏT - 1. dua oxuma,
namaz qılma şəklində icra
edilən dini ayın; kult; 2. bax.
sitayiş.
İBADƏTGAH bax ibadət-
xana.
İBADƏTXANA - ibadət
yeri, ibadət edilən yer; ibadət-
gah.
İBERİYA - qədimdə İspa­
niyanın (e.ə. III əsrin sonu -
II əsrdə Roma tərəfindən
işğalına qədər) adı.
85
fət əsaslı şəkildə sarsıldı, əv­
vəlki mövqeyini bir daha
bərpa edə bilmədi.
XÜRRƏMİLİK - Abbassi-
lər xilafətinə qarşı Azərbay­
canda və başqa qonşu ölkə­
lərdə yaranmış təriqət.
XÜSUSİ CƏNUBİ QAF­
QAZ KOMİTƏSİ
müvəqqəti hökumətin gös­
tərişi ilə 1917-ci il martın
9-da yaradılan Qafqazda ha­
kimiyyət orqanı.
İBERLƏR - əvvəllər Şərqi
və Cənubi İspaniya ərazisin­
də məskunlaşmış, sonralar
isə Pireney yarımadasının
xeyli hissəsinə yayılmış qə­
dim tuddetan, turdul, baste-
tan, karpeman və başqa tay­
falar.
İBTİDAİ İCMA QURULU­
ŞU (CƏMİYYƏTİ) - insan­
ların sürü və qəbilə icması
halında birləşdikləri yaşayış
qaydası; insan cəmiyyətinin
ilk ictimai-iqtisadi quruluş
forması.
İCARƏ - müəyyən şərtlər
əsasında əmlakın müvəqqəti
istifadəyə verilməsi, ya alın­
ması, arenda, kirayə (icarə
dedikdə torpağa, digər təbii
ehtiyatlara, müəssisələrə və
ayrıca götürülmüş komplekt­
lərə, habelə müstəqil təsərrü­
fat və digər fəaliyyət üçün
lazım olan əmlaka müqavilə
əsasında, əvəzi ödənilməklə
müddətli sahib olmaq və on­
lardan istifadə etmək başa
düşülür. Bir tərəf hər hansı
əmlakı müəyyən haqq ödə­
nilməklə digər tərəfə (kiray­
əçiyə ) müvəqqəti istifadə
üçün verməyi öhdəsinə götü­
rür).
İCARƏÇİ - birinin mül­
künü və s.-ni icarəyə götürən
adam: icarəçi arendaçı,
arendator, icarədar.
İCARƏDAR bax icarəçi.
İCMA - 1. qədimdə: hər
hansı bir ərazi daxilində ya­
şayan əhalinin özünüidarə
hüququna malik birliyi, təş­
kilatı; kəndli icması; 2. köhn.
cəmiyyət, təşkilat, ittifaq.
86
İCMA TORPAQ kənd­
lərdə əhaliyə məxsus əkin
yerləri, biçənək, otlaq.
İCMAÇI KƏNDLİLƏR
qonşuluq icmasının üzvləri.
İCTİMAİ - 1. insan cə­
miyyətinə aid olan; 2. kollek­
tivin siyasi, mədəni, həmkar­
lıq və s. ehtiyaclarına könüllü
xidmətlə bağlı olan.
İCTİMAİ ƏMƏK insan­
ların cəmiyyətin iqtisadi tə­
ləbatını ödəməyə yönəldilmiş
fəaliyyəti.
İCTİMAİ ƏMƏK BÖL­
GÜSÜ - yalnız müəyyən bir
peşə ilə məşğul olmaq. Qə­
dim və orta əsrlər dövründə
əkinçiliyin maldarlıqdan, sə­
nətkarlığın kənd təsərrüfa­
tından ayrılaraq müstəqil
təsərrüfat sahəsinə çevrilməsi
mənasında işlədilir.
İDEALİST fr. - 1. idealizm
cərəyanının tərəfdarı;
2. idealizmə aid olan.
İDEALİZM fr. - bütün
varlığın əsasını materiya dey­
il, ideya, ruh təşkil etdiyini
iddia edən mürtəce, materia­
lizmə zidd fəlsəfi cərəyan
(materializmə zidd cərəyan).
İDXALAT - daxili bazarda
satmaq üçün başqa ölkələr­
dən əmtəə gətirilməsi. İxra­
catın əksi.
İFLAS - bankın, ticarətin
və s.-nin borc iltizamlarını
vaxtında ödəyə bilməməsi
nəticəsində müflis olması.
İXRACAT - 1. əmtəələrin
xarici bazarda satılması üçün
ölkədən xaricə aparılması.
İdxalatın əksi; 2. ümumi və
müxtəlif vergi, mükəlləfiyyət­
lərin məcmusu mənasında iş­
lənən söz (XVII əsrdə Azər­
baycanda).
İKİHAKİMİYYƏTLİLİK -
bir ölkədə eyni zamanda iki
hakimiyyətin olduğu vəziy­
yət.
İKİNCİ İCTİMAİ ƏMƏK
BÖLGÜSÜ - sənətkarlığın
inkişaf edərək əkinçilik və
mardarlıqdan ayrılması. Müs­
təqil sahəyə çevrilməsi.
İKONA yun. - təsvir, obraz,
dini sitayiş obyekti. İsanın,
Məryəm ananın və digər
müqəddəslərin təsvirini verən
boyakarlıq əsəri, pravoslav və
katolik dinlərdə yayılmışdır.
87
Geniş mənada xristian-lıqda
müqəddəslərin təsviri. Erkən
xristianlıqda ikona ayini yox
idi. О, II əsrdə yaranmuşdır.
İkonlara sitayiş qədim bütpə­
rəstlərin qalığıdır.
İKONOBORÇULUQ
VIII-IX əsrlərdə Vizantiyada
meydana çıxmış, ikonalara
sitayiş etməyə zidd olan dini
cərəyan.
İQTA - orta əsrlərdə Yaxın
və Orta Şərq ölkələrində feo­
dallara verilmiş şərti torpaq
mülkiyyəti; torpaq sahəsi.
VII əsrin sonlarından XIX
əsrin I yarısınadək mövcud
olmuşdur.
İQTADAR - iqta sahibi.
İQTİSADİ BLOKADA -
blokadaya alman dövlətin
iqtisadi cəhətdən təcrid edil­
məsi.
İQTİSADİ BÖHRANLAR -
istehsal həcminin kəskin
azalması, işsizliyin sürətlə
artması, səhmlərin məzənnə­
sinin aşağı düşməsi.
İQTİSADİ İNTEQRASİYA
- təsərrüfat həyatının bey-
nəlmiləlləşd irilməsi forması,
milli təsərrüfatların bir-bi-ri-
nə qarışması və dövlətlərara-
sı razılaşdırılmış iqtisadi si­
yasətin aparılması.
İQTİSADİ MÜSTƏQİL­
LİK- özünün gücü, bacarığı
ilə.
İQTİSADİYYAT - 1. isteh­
sal münasibətlərin məcmusu,
cəmiyyətin iqtisadi bazisi;
2. hər hansı bir ölkənin, re­
gionun və s.-nin təsərrüfatı­
nın vəziyyəti.
İQUMEN yun. köhn. - kişi
monastırının başçısı.
İLAHİYYAT- dini ehkam­
lardan bəhs edən sxolostik
elm; din elmləri, teologiya.
İLATİ - elat (bax: elat)
Cənubi Azərbaycanda tor­
paq mülkiyyəti forması. Şah
tərəfindən dövlət qarşısında
hərbi xidmətə görə oturaq və
yarımköçəri həyat sürən ayrı-
ayrı tayfalara verilirdi.
İLBAŞI arx. - qubernator,
vali.
İLCƏ - ərəb feodallarına
məxsus hami torpaqlar.
İLDƏNİZLƏR bax eldəgiz-
lər.
88
İLDƏNİZLƏR DÖVLƏTİ
bax eldəgizlər dövləti.
İLDIRIM SÜRƏTLİ MÜ
HARİBƏ - alman militaris-
tlərinin rəqib üzərində ən qı­
sa müddətdə tam qələbəyə
nail olmaq məqsədi güdən
müharibə nəzəriyyəsi.
İLTİZAM (müqatiə) - döv­
lətin gəlir sahəsini icarəyə
verməsi. Rusiya hökumətinin
Azərbaycanı işğal etdikdən
sonra neft sahələrini müəy­
yən haqq müqabilində im­
kanlı adamların inhisarına
verilməsi; icarəyə verilmə.
İLOT(LAR) yun. - 1. qə­
dim spartada qullara veril­
miş ad: təhkimli kəndli;
2.qul, kölə.
İMPERATOR lat. - hökm
darın ən yüksək titulu və bu
titulu daşıyan şəxs, padşah.
Romada Senat Pompeyə qa­
lib gələn Sezara bu adı ver­
mişdir; 2. hakirmiyyətə ma­
lik olan deməkdir. Dövlətin
başında duran qeyri-məhdud
hökmdar.
İMPERATORLUQ- 1. İm­
peratorun titulu, adı//İmpe-
ratorun hökmdarlıq etdiyi
dövr; 2. bir imperatorun ida­
rəsi altında olan dövlət, ölkə;
hökmdarı imperator titulu
daşıyan dövlət. Məsələn, çar
imperatorluğu.
İMPERİALİST fr. -1.İmpe­
rializm və təcavüz siyasəti
yürüdən inhisarçı kapitalın
nümayəndəsi olan iri kapita­
list; 2.imperialist monopoliy­
alar.
İMPERİALİSTPƏRƏST -
imperializm tərəfdarı.
İMPERİALİZM fr. - ka­
pitalizmin XIX əsrin axırında
və XX əsrin əvvəlində daxil
olduğu guya ən yüksək və
axırıncı mərhələ; iri inhisar­
larla səciyyələndirilən xam­
mal mənbələri və xarici ba­
zarlar uğrunda özgə ölkələri
tutmaq, özgə xalqları istis­
mar etmək, dünyanı yenidən
bölüşdürmək üçün kapitalist
ölkələri arasındakı müharibə
siyäsəti.
İMPERİYA lat. - hakimiy­
yət, dövlət başçısı monarx,
89
imperatoru olan dövlət. Bir
qayda olaraq, müstəmləkə
torpaqlarına malik olur. Mə­
sələn: Osmanlı imperator­
luğu, Britaniya imperiyası,
Rusiya imperiyası və s.
İMPİÇMENT - ABŞ-da,
İngiltərədə və bir sıra başqa
ölkələrdə dövlətin ali vəzifəli
şəxslərini parlament məhkə­
məsinə cəlb etmək qaydası.
İMTİYAZ - hüquqi üstünlük.
İNDULGENSİYA lat. - ka­
toliklərdə: «Cənnət qəbzləri»
deməkdir. Orta əsrlərdə Qər­
bi Avropada günahların ba­
ğışlanması haqqında Roma
papası adından pul ilə verilən
fərman; indulgensiya katolik
ruhanilərinin əlində varlanma
vasitələrindən biri idi.
İNFANT isp., port. - İspa­
niya və Portuqaliyada kral
ailəsi şahzadələrinin titulu.
İNFANTERİYA ital. köhn. -
Qərbi Avropanın bir sıra öl­
kəsində qoşun növü kimi pi­
yadaya verilən ad.
İNFLYASİYA lat. - həd­
dindən artıq kağız pul bura­
xılması və bunun nəticəsində
pulun qiymətdən düşməsi
(tədavül kanallarının izafi
kağız pulla həddindən artıq
dolması: inflayasiya pulun
qiymətindən düşməsinə sə­
bəb olur. Özünü malların
qiymətinin və xidmət haqqı­
nın ümumi və qeyri-bərabər
artmasında göstərir).
İNGİLİSPƏRƏST - özünü
hər şeydə ingilislərə oxşadan
adam; anqlofil.
İNHİSAR - 1. mah istehsal
etmək və ya satmaq, yaxud
ondan istifadə etmək hüqu­
qunun bir şəxsə, müəssisəyə,
dövlətə məxsus olması; mo­
nopoliya; 2. kapitalın təmər­
küzləşdirilməsi əsasında ya­
radılan iri kapitalist birləş­
məsi; 3. məhdudlaşdırma.
Fəaliyyətin hər hansı bir sa­
həsində müstəsna vəziyyət,
dövlətin, təşkilatların, firma­
ların və şairənin müstəsna
hüququ.
İNHİSARÇI -1. təsərrüfatın
hər hansı bir sahəsində inhi­
sar hüququndan istifadə
edən; 2. iri kapitalist.
90
İNKVIZATOR lat. - 1. ink İNQİLABÇILIQ - inqilabi findən, siyasi mübarizə məq­
vizasiya məhkəməsinin üzvü; ruhda olma, inqilabçının fəa­ sədi ilə müəyyən bir şəhərdə
2. zalım, cəllad, zülmkar. liyyəti, işi. və ya ölkədə ayinlərin qa­
İNKVİZATORLUQ - cəl­ İNQİLABİ - 1. inqilaba aid dağan edilməsi.
ladlıq, zalımlıq, zülmkarlıq. olan, inqilab ruhlu; 2. inqi­ «İNTERNASİONAL» fr. -
İNKVİZİSİYA lat. - 1. öz lab ideyalarını ifadə edən/ beynəlxalq proletar himni,
düşmənləri ilə vəhşi və aman­ /inqilabı həyata keçirməyə keçmiş Sov.İKP-nin və digər
sız üsullarla mübarizə etmək doğru yönəldilmiş, inqilab ya­ Kommunist və Fəhlə partiy­
üçün katolik kilsəsinin XIII ratmaq məqsədi daşıyan. alarının partiya himni. Mət-
əsrin əvvəlində təşkil etdiyi İNQİLABİ MÜBARİZƏ - ninini E.Potye (1817) yaz­
məhkəmə - polis təşkilatı inqilab yaratmaq məqsədi ilə mış, P.Degeyter isə musiqisi­
(kilsə təliminə qarşı çıxanları aparılan mübarizə. ni bəstələmişdir.
mühakimə etmək üçün Roma İNQİLABİLƏŞDİRİLMƏK İNTİBAH (REZONANS) -
papasının yaratmış olduğu - inqilabi ruhda dəyişdiril­ oyanış, oynama, canlama,
kilsə məhkəməsi); Bu məh­ mək. dirçəliş, dirçəlmə, yüksəliş
kəmə XII-XIX əsrlərdə fəa­ İNQİLABİLƏŞDİRMƏK - dövrü.
liyyət göstərmişdir. İnkvizi­ inqilabi ruhda hazırlamaq, İNTİBAH DÖVRÜ - XV-
siyanın bir idarə kimi fəa­ inqilabi xarakter vermək. XVI əsrlərdə Avropada elm
liyyət papa III İnnokentinin İNQİLOYLAR bax yengi- və incəsənətin çiçəklənməsi,
adı ilə bağlıdır; 2. zülm, əzab, loylar. oyanması, yenidən yüksəl­
işgəncə. «İNSANAYAQLILAR» - məsi dövrü.
İNQİLAB - zorakı ictimai Yunanıstanda qullara verilən İNVESTİTURA lat.
çevriliş; dövlət hakimiyyəti­ ad. 1. vassalın və ya yepiskopun
nin hakim sinfin əlindən baş­ İNSTİTUT lat. - 1. bəzi ali bir mülkə sahib olması və bu
qa sinfin, ictimai cəhətdən məktəblərin, habelə elmi-təd­ zaman keçirilən mərasim;
qabaqcıl sinfin əlinə keçməsi. qiqat müəssisələrin adı; 2. in­ 2. kimsə əmlakının yepusko-
İNQİLABÇI - 1. inqilab hə­ qilabdan əvvəl imtiyazlı si­ pun ixtiyarına verilməsi.
rəkatı iştirakçısı, inqilab xa­ niflərdən olan qızlar üçün İNZİBATİ - idarə sistemi­
dimi; 2. inqilabi ideyalar da­ qapalı məktəb. nə, icraedici hökumət orqan­
şıyan, inqilabi ruhda olan. İNTERDİKT lat. - orta əsr­ larına aid olan.
lərdə Roma papası tərə­
91
İNZİBATİ AMİRLİK - ha­
kimiyyətin vahid bir par­
tiyanın əlində cəmlənməsi və
idarə olunması.
İNZİBATİ HÜQUQ - daxi­
li idarə sahəsində dövlət fəa­
liyyətinin qayda və üsullarını
müəyyən edən.
İONİK - yuxarı hissəsi qoy­
un buynuzuna bənzər qıvrım
naxışlı sütun.
İONİK SÜTUNLAR - qə­
dim yunan materiallarının
ucaltdıqları ictimai binaların
tikintisində istifadə olunan
sütunlar. Bu sütunların yu­
xarısı qıvrım qoyun buynuz­
larına bənzəyirdi.
İRQÇİLİK - insan irqləri­
nin fiziki və psixi qeyri-bəra­
bərliyi və irqi fərqlərin insan
cəmiyyəti tarixinə və mədə­
niyyətinə həlledici təsiri haq­
qında müddəalara əsaslanan
elmə zidd konsepsiyaların məc­
musu.
İRQLƏR - müəyyən ərazidə
tarixən əmələ gəlmiş, ümumi
mənşəyə malik bioloji insan
qrupları. Üç böyük irq var:
avropoid (Avropa-Asiya),
92
neqroid (zənci-avstaloid) və
monqoloid (Asiya-Amerika).
İRRASİONAL - qeyri-səmə­
rəli iş.
İRRİQASİYA lat. - süni su­
varma (susuz torpaqların ka­
nallar vasitəsilə suvarılması).
İRSİ HAKİMİYYƏT - ha
kimiyyətin atadan oğula, ya­
xud yaxın qohuma keçməsi.
«İSKRA» - 1900-cü ildə
V. İ. Leninin yaratdığı ilk
ümumi Rusiya gizli siyasi
qəzet.
İSKRAÇI - 1900-cü ildə
V.İ.Lenin tərəfindən təsis
edilmiş «İskra» qəzeti qru­
puna mənsub inqilabçı.
İSLAHAT bax reforma.
İSLAHATÇI bax reformaçı.
İSLAM - dünyada geniş ya­
yılmış monoteist dinlərdən
biri. VII əsrdə Məhəmməd
peyğəmbər tərəfindən təsis
edilmişdir; müsəlmanlıq; mü­
səlman.
İSLAMİYYƏT - İslam di­
ni; müsəl-manlıq.
İSPƏNCƏ - Osmanlı döv­
lətində müsəlman olmayan­
lardan alman can vergisi.
İSRAİLLİLƏP- qədim yəhu­
di tayfalarının ümumi adı.
İSTİBDAD bax zülm.
İSTİBDADÇI - zalım, qa­
niçən, qəddar, zülmkar.
İSTİLA - bir ölkəni zorla
alma, ələ keçirmə, tutma.
İSTİLAÇI - istilaçılıq siyasəti
yeridən, istila edən, iş-ğalçı.
İSTİLAÇILIQ - özgə tor­
pağını, başqa ölkələri zorla
ələ keçirmə, tutma; işğalçılıq.
İSTİSMAR - sinfi anto-
qinsit ictimai-iqtisadi forma­
siyalarda istehsal vasitələri
mülkiyyətçilərinin özgə əmə­
yi nəticələrini mənimsəməsi.
İSTİSMARÇI - başqasının
zəhmətini mənimsəyən, özgə­
sini istimar edən//siniflər,
cəmiyyət.
İSTİSMARÇILIQ - başqa­
sını işlədərək zəhmətini istis­
mar etmə.
İSTORİOQRAF yun.-\. isto-
rioqrafıya; 2. köhn. tarixçi.
İSTORİOQRAFİYA yun. -
1. tarix haqqındakı biliklərin
inkişafını öyrənən elm, tarix­
şünaslıq; 2.hər hansı bir
dövrdə meydana gəlmiş, ya­
xud bu və ya digər dövrə və
93
ya problemə həsr olunmuş
tarixi əsərlərin məcmusu; ta­
rixi mənbələr, tarixi biblio­
qrafiya.
İSTORİZM bax tarixizm.
İŞĞAL - başqa bir dövlət
tərəfindən digər dövlətin
torpağının tutulması; zəbt.
İŞĞALÇI - özgə torpağını
zorla tutan, işğalçılıq siyasəti
yeridən.
İUDAİZM - eramızdan
əvvəl I minillikdə Fələstində
yaranmış din; yəhdui dini.
İYERARXİK yun. -
iyerarxiyaya aid,
iyerarxiyaya əsaslanan.
İYERARXİYA yun. - aşağı
rütbəlilərin yuxarı rütbəlilərə
tabe olma qaydası.
İYİRMİ YANVAR GÜNÜ -
1990-cı ildə yanvarın 20-də
Bakıda respublikamızın müs­
təqilliyi uğrunda nümayişə
çıxanların rus orduçu tərə­
findən qətlə yetirilməsi; qanlı
qırğın günü.
İZQOYLAR - XI-XII əsr­
lərdə qədim Rusiyada: öz əv­
vəlki vəziyyətini itirdiyinə
görə həyat vəsaitindən məh­
rum qalmış adamlar.
 J к
KABALİSTİKA - orta əsr­ KAĞIZKONAN - Zəncan
«JAKERİYA» («YAKLAR» ildə Fransada yaradılmışdır:
lərdə: sehr və müəmma haq­ yaxınlığında şəhər; əvvəllər
ÜSYANI) - 1358-ci ildə jandram idarəsi.
qında yalançı elmlər və on­ xunan adlandırılmışdır.
Fransanın şimal-şərqində baş JİRONDA fr. - (Fransanın
larla əlaqədar olan ayinlər; KAHİN - qədim misirlilərdə
vermiş kəndli üsyanı. Fran­ Jironda departamentinin adın­ iudaizmdə mistik cərəyan. və israillilərdə: qeybdən xə­
sada zadəganlıq kəndliləri dan) XVIII əsrdə Fransa KABALYEROS isp. - orta bər verən adam.
həqarətlə «Jak» adlandırır­ burjua inqilabı dövründə iri əsrlərdə İspaniyada cəngavər­ KAQAL - XVI-XIX əsrlərdə
dılar. Ona görə də bu üsyan burjuaziyanın mənafeyini lərin ümumiləşdirilmiş adı. Polşada yəhudi icması.
«Jak» üsyanı adlanırdı. Üs­ əks etdirən və əksinqilab tə­ KABİNET fr. - hökumət KAQORTA - qədim Roma­
yana Gilyom Kal başçılıq rəfinə keçmiş olan siyasi (hökuməti təşkil edən nazir­ da təxminən 600 nəfərlik qo­
qruplaşma. lər heyəti). şun dəstəsi; Le-gionun onda
edirdi. Üsyan məğlub olsa
JİRONDİST(LƏR) KAÇAL - XVI-XIX əsrlərdə biri.
da, qorxuya düşən feodalla
Polşada yəhudi icması. KALEDİNÇİLİK - Don qo­
mükəlləfiyyətləri artırmağa Jironda partiyasının üzvü,
KADASTR fr. - rəsmi or­ şun hökumətinin ataman
cürət etmədilər və kəndlilərin Jironda tərəfdarı olanlar;
qanların, yaxud idarələrin A.M.Kaledinin başçılığı ilə
şəxsi asılılıqdan azad edil­ jirondaçılar.
tərtib etdiyi siyahı, reystr qaldırdığı əksinqilabi qiyam.
məsi sürətləndirildi. JUPA - cənub və qərb slav­ (cədvəl). (1917 oktyabr - 1918 fevral.)
JANDARM fr. - jandar­ yanlarda: inzibati-ərazi va­ KADET fr. - inqilabdan «KALEVALA» - karel və fin
meriyaya {bax) xidmət edən hidinin adı. (1917-ci ildən) qabaq Rusi­ xalq eposu; epik və mərasim
polis məmuru. JUPAN I - isti arxalıq (pol­ yada: liberal-burjua konsti- nəğmələri məcmusu.
JANDARMALIQ bax jan­ yaklarda və ukraynalılarda). tusiyaçı-demokratik partiya­ KALİTA rus. - pul kisəsi.
JUPAN II - vilayət hakimi. nın üzvü və ya tərəfdarı. Olduqca xəsis və dövlətli rus
darmeriya.
JÜRİ fr. - münsiflər heyəti, KADET KORPUSU - Ru­ knyazı II İvana verilən ləqəb.
JANDARMERİYA - hərbi
siyada: zadəgan uşaqlarının KALQA - Həştərxan xalq­
təşkilatı olan və ölkə daxi­ həkəm.
oxuduğu qapalı orta hərbi ında silahlı qüvvələrin baş
lində, orduda mühafizə funk­ JÜZ qazaxca - hissə, tərəf
məktəb. komandanı.
siyalarını həyata keçirən deməkdir. Qazax xanlığına
KADETLƏR - Rusiyada KALVİNİZM - protestant­
polis idarəsi. İlk dəfə 1791-ci daxil olan tayfa birliklərinin əksinqilabçı liberal-monarxist lıq məzhəblərindən biri (ba­
ərazisi. burjuaziyanın əsas partiyası. nisi Kalvindir).

94 95
KAMALÇILAR İNQİLABI «KANOSSAYA GETMƏK»
- 1918-23-cii illərdə Türkiyə­ - XI əsrin sonunda Papa VII
də imperialist müdaxiləçilə­ Qriqori ilə Almaniya impera­
rinə və sultanlıq istibdadına toru IV Hetrix arasında Al­
qarşı burjua milli azadlıq in­ maniyada yepiskop təyin et­
qilabı. mək hüququ üstündə şiddətli
KAMAN - mezolit döv­ mübarizə baş verdi. Məğlub
ründən XVII əsrə qədər (bəzi olan IV Henrix Kanossa qəs­
xalqlarda XX əsrə qədər) ov rinə gedərək, orada gizlənmiş
və döyüş zamanı istifadə papadan üzr istəmək məc­
olunmuş silah. buriyyətində qaldı. «Kanos-
KAMARİLYA isp. - monar­ saya getmək» ifadəsi hazırda
xiya quruluşunda: öz intriqala­ «məcburiyyət qarşısında al­
rı ilə dövlət işlərinə təsir edən çaldıcı güzəştə getmək» mə­
saray adamlarından bir qrup. nasını daşıyır.
KAMER-KOLLEGİYA - KANSLER alm. - 1. orta əsr
müxtəlif vergi işlərinə baxan Avropa dövlətlərində mö-
dövlət idarəsi. hürdar, kral dəftərxanasına
KAMİZARLAR fr. - Fran­ və arxivə başçılıq edən şəxs;
sanın Langedok əyalətində 2. Almaniyada və Avstriyada
1702-1705-ci illərdə antifeo- federal hökumət başçısı.
dal kəndli-plebey üsyanının KANTON fr. - bəzi ölkələr­
iştirakçıları. də (məsələn, Belçikada, Fran­
KAMPANİYA fr. - 1. hərbi sada, İsveçrədə) inzibati əra­
əməliyyat, hərbi yürüş; zi vahidi.
2. növbəti mühüm ictimai-siyasi KANTONÇULAR XIX
və ya təsərrüfat işlərini həyata əsrin I yarısında Rusiyada:
keçirmək üçün tədbirlər. təhkimçilik hüququna əsasən,
KANON yun. - ehkamçı xa­ doğulduğu gündən hərbi ida­
rakter daşıyan müddəalar rəyə təhkim edilib soldatlığa
külliyyatı. hazırlanan əsgər oğulları.
96
KANTONİSTLƏR bax -
kantonçular.
«KAPİTAL» - K.Marksın
əsəri.
KAPİTAL alm. - 1. kapitali­
stlərin muzdlu fəhlələri is­
tismarı münasibətlərini ifadə
edən iqtisadi kateqoriya;
2. maya pul.
KAPİTALİST lat. - 1. kapi­
talizm ictimai quruluşunda
əsas siniflərdən biri; 2. çox
varlı, çox dövlətli.
KAPİTALİZM lat. 1. feo-
da-lizmdən sonra gələn icti­
mai quruluş; 2. kapitalizmə
xas olan.
KAPİTUL lat. - çar Rusiya­
sında: orden verməklə məş­
ğul olan idarə.
KAPİTLLYASİYA lat. -
«kapitus» yəni fəsil deməkdir.
Kapitalist ölkəsi ilə yarımmüs­
təmləkə və ya asılı ölkə ara­
sında bağlanılan və kapitalist
ölkəsinin vətəndaşlarına bir
sıra imtiyaz və üstünlüklər ve­
rən qeyri-bərabər müqavilə.
KAPP QİYAMI - 1920-ci
ildə Almaniyada əksinqilabi
çevriliş cəhdi.
97
KAPRAL fr. - 1 bəzi tarixçi
dövlətlərin ordularının kiçik
komandir heyətində əsgəri
rütbə; 2. köhn. onbaşı.
KARAİMLƏR - Krımda,
Polşada və Litvada yaşayan
türkdilli xalq.
К ARA VELLA - üç və ya
dörd dorlu yelkənli gəmi.
KARBONARİ ital. - İtaliy­
ada: yadellilərə qarşı və öl­
kənin birləşməsi üçün müba­
rizə aparan cəmiyyətin üzvü.
KARDİNAL lat. - Roma
Katolik kilsəsində baş ruhani
rütbəsi.
KARE köhn. - düşmənin
hücumunu dörd tərəfdən dəf
etmək üçün piyada qoşunun
dördbucaq şəklində düzəl­
məsi.
KARETA pol. - hər tərəfi
örtülü, dördtəkərli minik
arabası.
KAROLİNQLƏR lat.
Frank dövlətində kral və im­
perator sülaləsi (Böyük kra­
lın adı ilə əlaqədardır). 751-ci
ildə Merovinqləri əvəz etmiş,
10 əsrədək hakimiyyətdə ol­
muşlar.
KARSAR ital. - dəniz quldu­
ru (Təqribən XIV əsrdən
italyanların Şimali Afrika də­
niz quldurlarına verdiyi ad).
KARTEL fr. - 1. iri kapita­
list səna-yesinin inhisarçı bir­
ləşməsi; 2. bəzi ölkələrdə si­
yasi partiyalar arasında uz­
laşma və ya onların birləş­
məsi.
KARVAN - keçmişdə bir
sıra Şərq ölkələrində, o cüm­
lədən Azərbaycanda mal və
adam daşıyan dəvə, at və s.
yük heyvanlarından ibarət
dəstə, qafilə.
KARVANSALAR - Hülakü-
lər dövründə karvanlar qul­
dur təcavüzlərindən qorun­
maq üçün yaradılmış silahlı
mühafizə dəstəsinin başçısı.
KARVANSARA - karvanla­
rın və yolçuların qalması
üçün xüsusi bina, karvanla­
rın dayanacaq yeri.
KASİK isp. - 1. Meksikada,
Qərbi Hindistanda və Mər­
kəzi Amerikada hindi başçısı
(ispan istilasına qədər); 2. bir
sıra Latın Amerikası ölkələ­
rində və İspaniyada yerli
98
dairədə nüfuzlu, sözükeçən,
ağsaqqal adam.
KASPİ DƏNİZİ - Xəzər
dənizinin qədim adı.
KASPİANA - Azərbaycanda
Xəzər dənizi sahilində tarixi
vilayət. Kaspilərin (bax) adı
ilə bağlıdır.
KASPİLƏR - Qafqaz Alba­
niyasında, Xəzər dənizi sahi­
lində yaşamış tayfa.
KASTA port. - silk, qrup,
təbəqə (ancaq öz silki və
qrup imtiyazlarını güdən ic­
timai qrup).
KASTALAR yun. - Hin­
distanda qəti müəyyənləşdi­
rilmiş hüquq və vəzifələri
olan insan qrupları.
KAŞTAN - Tatarıstanda və
Bolqarıstanda quberniya və
qəza idarələri ilə rus dilini
bilməyən yerli əhali arasında
vasitəçi.
KATAKOMBA ital. əsli yun.
- qədim qəbir abidələrinin
bir növü. Qədimdə ölü bas­
dırmaq və ya daldalanmaq
üçün yeraltı mağara, yeraltı;
sərdabə.
KATAPULTA lat. əsli yun. -
qədim romalılarda iri daşları
uzağa atan qurğu, man­
canaq.
KATEXİZİS yun. - xristian­
ların şəriət kitabı (dərslik).
KATOLİK yun. - katolik
dininə mənsub adam.
KATOLİK KİLSƏSİ
1054-cü ildə xristian kilsəsi
qərb və şərq kilsələrinə par­
çalandı. Qərb kilsəsinin 1054-
cü ildən adı: xristian kilsə­
sidir.
KATORQA yun. - istismarçı
dövlətlərdə məhbusları ağır
əməyə cəlb etməklə bağlı
xüsusi cəza növü.
KATTA bax kəndxuda.
KATTALIQAn. kəndxudalıq.
KAUTİSÇİLİK - marksiz­
mə, proletar diktaturasına
düşmən olan cərəyan.
KAVALER fr. - 1. ordenlə
təltif olunmuş adam; 2. 1917-
ci il inqilabından əvvəl çar
Rusiyasında və hazırda xa­
rici ölkələrdə: hər hansı bir
ordenin (cəmiyyətin) üzvü
olan və həmin cəmiyyətin
nişanını gəzdirən adam.
KAVALER ing. - «cəngavər
deməkdir. İngiltərədə vətən­
daş müharibəsi dövründə kral
tərafdarlarma verilən ad.
KAVALKADA - gəzməyə
çıxmış atlılar dəstəsi.
«KAVKAZ» - rus dilində
ictimai-siyasi qəzet: ilk nöm­
- rəsi 1846-cı ilin yanvarında,
sonuncu nömrəsi isə 1918-ci
ilin fevralında Tiflisdə çıx­
mışdır.
KAYILAR (QAYILAR) -
oğuz tayfalarından biri. XI
əsrdə səlcuqların tərkibində
Azərbaycana gəlmişlər.
KAYNOZOY ERASI (QRU­
PU) - Yer qabığı laylarının
stratiqrafik şkalasında ən
cavan qrup və Yerin geoloji
tarixində ona uyğun olan ən
müasir epoxanı əhatə edən
ən yeni era, dövr.
KAYZER alnı. - keçmişdə
Almaniya imperatorlarının
titulu.
KAZAK - 1. qaçıb Don, Za-
porojye və başqa yerlərdə
yaşayan azad təhkimli kənd­
li; 2. Rusiyada imtiyazlı hər­
bi silk nümayəndəsi //xüsusi
99
 hərbi hissə; 3. keçmiş hərbi
vilayətlərin əhalisi.
KAZAN XANLIĞI - Orta
Volqaboyunda tatar feodal
dövləti (1438-1552). Volqa -
Kama Bulqarıstanm ərazi­
sində, Qızıl Ordanın süqu­
tundan sonra yaranmışdı.
Banisi Ulu Məhəmməd idi.
KAZAN QƏSDİ - Polşa və
Litvadakı üsyanın başçıları
ilə zemlyavolyaçılarm razı­
lığına əsasən Volqaboyunda
hərbi-kəndli üsyanı qaldır­
maq cəhdi.
KAZAN YÜRÜŞLƏRİ - rus
qoşunlarının Kazan xanlığı­
na (bax) qarşı hərbi əmə­
liyyatları (1545-1552-ci illər).
KAZANLAR (QAZANLAR)
- türk-dilli tayfalardan biri.
Mənşəcə bulqarlardan olmuş­
lar.
KAZAUSTİKA lat. - orta
əsr sxolastikasında və ila­
hiyyatında: ayrı-ayrı təsadü­
flərin ümumi ehkam şəklinə
salınması.
KAZUS BELLİ lat. - müha­
ribə elan etmək üçün bəhanə.
100
KEÇİLİLƏR - türkdilli kay
KƏHRİZ - yeraltı suları KƏNDLİLƏR ictimai-
(qayı) tayfasının qollarındar
toplamaq və yer səthinə çı- iqtisadi siniflərdən ən qədimi.
biri. Mənşəcə oğuz tayfaları
xarma9 ü?ün Yeraltl qurğu. KƏRƏCLƏR - Qazan xan­
na mənsubdur. Azərbaycar
KƏLƏNTƏR - orta əsrlərdə lığında xain irsi məşvərətçiləri.
ərazisinə səlcuqların tərki­
Yaxın Şərqin bəzi ölkələrin- KƏSBKARLIQ - kəndlilərin
bində gəlmişlər.
də, o cümlədən Azərbaycan­ qazanc dalınca müvəqqəti
KELTLƏR - Qərbi Avropa­
da mövcud olmuş vəzifə, şə­ olaraq sənaye və kənd təsərrü­
da yaşamış (Fransa, İsveçrə,
hər rəisi. fatı işlərinə getməsi. Feoda­
Belçika və s.) qədim xalqlar
KƏLƏNTƏRLİK orta əsr­ lizm quruluşunun sonunda
qrupu.
lərdə Yaxın Şərqin bəzi ölkə­ meydana çıxmış, kapitalizmin
KENTAVR yun. - qədim
lərində, o cümlədən Azər­ inkişafı ilə güclənmişdi.
yunan mifologiyasında insan
baycanda kələntərin xeyrinə KƏSRANİLƏR - Şirvan­
başlı at.
əhalidən alınan vergi. şahlar sülaləsi (1027-1382).
KERAMİKA yım. - 1. saxsı
Hökmdarları: Mənuçöhr
şeylər; 2. saxsı istehsalı, saxsı KƏND - yaşayış məntəqəsi.
KƏND ŞURASI (SOVETİ) (1027-34), Əbu Mənsur Əli
məmulatı.
(1034-43/44), Qubad (1043/44-
KERENKA - 1917-ci ildə -kənddə yerli seçki orqanı.
KƏND TƏSƏRRÜFATI - 49), Buxt Həccar Əli (1049/50),
müvəqqəti hökumətin başında
Salar (1049/50-63), I Fəri-
Kerenski durduğu zaman bu­ xalq təsərrüfatının əkinçilik
və heyvandarlıqla məşğul bürz (1063-96), II Mənuçöhr
raxılan 20 və 40 manatlıq pul.
(1096-1106/07) və b.
KERENŞİNA - 1917-ci ildə olan sahəsi.
KƏTXUDA köhn. - kənddə KƏŞFİYYAT - 1. düşmən
əksinqilabçı müvəqqəti hö­
əhali tərəfindən seçilən və haqqında məlumat toplamaq
kumət başında Kerenski dur­
kəndin inzibati işlərinə ba­ üçün əməliyyat; 2. başqa
duğu dövr.
xan şəxs, katta, kovxa (bax). dövlətlər haqqında məlumat
KƏBƏ - müsəlmanların
KƏTXUDALIQ - kətxuda- toplamaq üçün xüsusi orqan­
Məkkədə müqəddəs məbədi.
ların işi.
KƏBİRLİLƏR - türkdilli nın işi, vəzifəsi; kattalıq.
KƏNDLİ İSLAHATI - Ru­ KƏŞFİYYATÇI - 1. kəş­
tayfalardan biri.
siyada mülkədar kəndlərində fiyyat işçisi, 2. kəşfiyyatla
KƏFƏ (KAFA) - Krımda
təhkimçilik hüququnu ləğv- məşğul ol.ın adam.
indiki Feodosiya şəhəri.
edən və kapitalizmin başlan­
ğıcını qoyan burjua islahatı.
101
 KƏŞFİYYATÇILIQ - kəş­
fiyyatçının işi, sənəti.
KƏTXUDA bax kəndxuda.
KƏTXUDALIQ bax kənd-
xudalıq.
KƏTMƏN - alaq vurmaq
üçün kənd təsərrüfatı aləti.
KİÇİKLƏR - qədim Misirdə
icma üzvlərinin xırda əkinçi­
ləri.
KİLSƏ - 1. xristian ibadə-
tgahı; 2. dini təşkilat, idarə,
təriqət, məzhəb (xristianlar­
da).
KİNTAL KONFRANSI -
Simmervald birləşməsi işti­
rakçılarının beynəlxalq so­
sialist konfransı.
KİR yun. - Spartada icma
üzvləri üçün verilmiş torpaq
sahəsi.
KİRASİR fr. - dəmir geyim­
li, atlı əsgər ya zabit.
KİRİLL ƏLİFBASI - qədim
slavyan əlifbası. 863-cü ildə
Kirili və Mefodi qardaşları
tərəfindən yaradılmışdır.
KİTABƏ - 1. binanın daşları
üzərində, qapıları üzərində
yazı; 2. qəbir daşları üzərin­
dəki yazı.
102
KLAN - 1. qəbilə; 2. Şotlan­ KNYAGİNYA - knyaz ar­ arteli). Keçmiş Sovetlər Bir­
diyada və İrlandiyada qəbilə vadı. liyində sosialist təsərrüfat
icmalarının adı. KNYAJİNA - knyaz qızı. forması.
KLASSİZM lat. - ən nümu­ KNYAZ rus. - 1. qədim Ru­ KOLXOZÇU - kolxoz
nəvi deməkdir, ədəbiyyatda siyada: tayfa, qəbilə başçısı, üzvü.
bədii üslub bildirir. knyazlığın hakimi; 2. çar Ru­ KOLİZEY lat. - «kolesseus»
KLEPALO - dəmir lövhə siyasında bəzi zadəgan nəsil­ sözündən olub, böyük, iri
(zəng əvəzində çalman metal lərinə nəslən keçən fəxri titul deməkdir. Qədim Romanın
lövhə). və belə titulu olan şəxs. ən əzəmətli və gözəl binala­
KLERİKAL lat. - klerika- KNYAZLIQ - 1. knyazın rından biri Kolizey adlandı­
lizm (bax) tərəfdarı; klerikal- idarə etdiyi ərazi; 2. knyaz rılan amfiteatr idi.
lar partiyasının üzvü. rütbəsi. KOLLABORASİONİST-
KLERİKALİZM burjua KOALİSİYA lat. - 1. bir ne­ LƏR fr. - II Dünya mühari­
ölkələrində siyasi və mədəni çə dövlətin başqa dövlətə və bəsi dövründə (1939-1945)
həyatda dini təşkilatların ha­ ya dövlətlərə qarşı bağladığı Fransada faşistlərlə əmək­
kimiyyətini möhkəmlətməyə hərbi-siyasi ittifaq, birləşmə; daşlıq, milli mənafeyə xəya­
çalışan siyasi cərəyan. 2. siyasi partiyalar arasında nət edən qüvvələr.
KLERİKALLAR - 1 kilsə saziş. KOLLEC ing. - orta ixtisas
nin hökmranlığına və onun KOQORTA lat. - 1. qədim məktəti və ya ali məktəb.
təsirinin gücləndirilməsinə Romada təxminən 600 nəfər­ KOLLEKTİV lat. - birləş­
tərəfdar çıxanlar; 2. Klerikal lik qoşun dəstəsi; legionun miş adamlar toplusu, adam­
siyasi partiyasının üzvləri. onda biri; 2. məc. möhkəm lar qrupu.
KLİR ing. - 1. kilsə xadimə­ birləşmiş dəstə. KOLLEKTİV MÜQAVİLƏ
lərinin korporasiyası; kilsə KOLÇAKÇILIQ - Vətəndaş - həmkarlar ittifaqının yerli
ruhaniləri; 2. kilsə xoru. müharibəsi (1918-1920) döv­ komitəsi ilə müəssisə müdi­
KLİRİNQ ing. - dövlətlər ründə A.V.Kolçakın Sibir, riyyəti arasında bağlanan
arasında banklar vasitəsilə Ural və Uzaq Şərqdə qur­ müqavilə.
nağd pulsuz haqq-hesab. duğu burjua - mülkədar dik­ KOLLEKTİV TƏHLÜKƏ­
KNESSET - İsrail dö\ lətinin taturası ağ qvardiyaçı rejim. SİZLİK - sülhü qoruyub
ali orqanı. KOLXOZ rus. kollektiv saxlamaq məqsədilə dövlət­
təsərrüfat (kənd təsərrüfatı lərin əməkdaşlığı.
103
KOLLEKTİVLƏŞDİRMƏ
- fərdi kəndli təsərrüfatların
kolxoz və sovxozlarda bir­
ləşdirməsi.
KOLLEKTİVLƏŞMƏ bir­
ləşmə.
KOLON lat. - «kolonus»
sözündəndir, əkinçi demək­
dir. 1. qədim Roma imperi­
yasında: mülkədardan tor­
paq icarə edən kəndli;
2. muzdur.
KOLONAT lat. - Roma im­
periyası dövrünə və orta əsrlə­
rə məxsus təhkimçilik üsulu.
KOLONİST - başqa bir öl­
kədə yaşayan adam.
KOLONİYA lat. - 1. bax
müstəmləkə; 2. başqa bir öl­
kədə əcnəbilərin yaşadığı yer,
məskən.
KOMEDİYA - qədim yu­
nanlarda «şən sakinlər mah­
nısı».
KOMENDANT fr. - qala ya
şəhər qarnizonu rəisi.
KOMENDANT SAATI
hərbi və ya mühasirə vəziyyə­
tində müəyyən saatlarda
xüsusi icazəsiz küçəyə çıx­
mağın qadağan edilməsi.
104
KOMENDANT ÜSUL-İDA
RƏSİ - Rusiyaya birləşdiril-
dikdən sonra çarizmin Azər
baycanda həyata keçirdiyi
hərbi-inzibati sistem (1806-
1819-cu illər).
KOMİNTERN rus. - Kom­
munist İnternasionalı (1919-
1943-cii illərdə Kommunist
Partiyasının beynəlxalq bir­
ləşməsi).
KOMİSSAR fr. - keçmiş
SSRİ dövründə 1918-1946-cı
illərdə həyatın müəyyən sa­
həsinə rəhbərlik edən vəzifəli
şəxs.
KOMİSSARLIQ - komissa­
rın rəhbərlik etdiyi idarə.
KOMİSSİYA - hər hansı
tapşırığı yerinə yetirmək
üçün səlahiyyət verilmiş şəxs­
lər qrupu (məs., parlament
komissiyası, seçki komissiya­
sı və i.a.), habelə dövlət apa­
ratında və ya beynəlxalq təş­
kilatlarda olan ixtisaslaşdı­
rılmış orqan.
KOMMUNA fr. - 1. X-XI
əsrlərdə İtaliyada şəhərlərin
senyora qarşı mübarizə itti­
faqı; 2. inqilab dövründə bəzi
ölkələrdə qurulan inqilabi
hökumət; 3. əmək və mülk
ümumiliyinə əsaslanan bir­
ləşmiş kollektiv.
KOMMUNAR/r. - 1. 1871-
ci ildə Paris kommunası işti­
rakçısı; 2. kommunizm uğ­
runda mübariz; 3. kommuna
üzvü.
KOMMUNİST fr. əsli. lat. -
1. Kommunist Partiyasının
üzvü; 2. komunizm ideyala­
rına əsaslanan.
KOMMUNİST İNTERNA­
SİONALI bax komintern.
KOMMUNİZM fr. əsli. lat.
- 1. istehsal alətlərinin ümu-
miləşdirilməsinə, sosialist in­
qilabına və s. əsaslanan iki-
mərhələli ictimai quruluş
//həmin quruluşun 2-ci mər­
hələsi; 2. həmin cəmiyyətin
qurulması haqqında təlim.
KOMMU! ASİYA lat. - or­
ta əsrlərdə (əsasən İngiltərə­
də) pul iqtisadiyyatının inki­
şafı ilə əlaqədar olaraq feo­
dal natural vergi və istisma­
rın pul rentasına çevrilməsi.
105
KOMPRADOR BURJUA­
ZİYA fr. - xarici kapitalla
yerli bazar arasında vasitəçi­
lik edən adam.
KOMSOMOL rus. - “kom-
munistiçeskiy soyuz molo-
dyoji”nin ixtisarı. Ümumitti­
faq Lenin Kommunist Gənc­
lər İttifaqı.
KOMSOMOLÇU - kom­
somol üzvü.
KOMSOMOLLUQ - Kom­
munist Gənclər İttifaqının
üzvü olma.
KONDİSİYA lat. - müqavilə
və saziş şərtləri, normaları.
KONDOTYERLƏR - İta­
liyada XIV-XVI əsrlərdə ay­
rı-ayrı hökmdarların yanında
xidmət edən muzdlu hərbi
dəstə başçıları.
KONFEDERASİYA lat. -
ictimai təşkilatlar və ya döv­
lətlərin birləşməsi, ittifaqı.
Məsələn, Latın Amerikası
zəhmətkeşlərinin konfedera­
siyası.
KONFEDERAT lat. - kon­
federasiya iştirakçısı.
KONFİRMASİYA köhn. -
1. bəzi ölkələrdə məhkəmə
hökmünün ali orqan tərə­
findən təsdiqi; 2. protestant­
larda və katoliklərdə: cavan
oğlan və qızların kilsə üzv­
lüyünə qəbuletmə mərasimi.
KONFRANS lat. - mühüm
məsələləri həll etmək üçün
nümayəndələrin müşavirəsi,
yığıncağı.
KONFRANTASİYA (QAR­
ŞIDURMA) lat. - beynəl­
xalq aləmdə qarşıdurma, iiz-
üzə toqquşma. Müasir şə­
raitdə əks-ideoloji istiqamətli
dövlətlər arasında gərgin (si­
yasi, hərbi sahədə) vəziyyət.
KONFUTSİ - yeni dini tə­
lim. Çində Çin-sui tərəfindən
yaradılmışdır. Vahid Çin döv­
lətinin birliyini saxlamaq
üçün irəli sürülmüşdür. Kon-
futsi təlimi (yeni din) impera­
tor hakimiyyətini və ona
itaətkarlığı təbliğ edirdi.
KONKİSTADORLAR isp.
XV əsrin sonu - XVI əsrdə
Vest-Hində, Cənubi və Mərkəzi
Amerikaya ispanlardan işğalçı­
lıq yürüşlərinin iştirakçıları.
106
KONKLAV lat. - Roma pa­ şərtlərlə, ayrı-ayrı şəxslərin və KONSUL lat. - 1. bəzi ölkə­
pasını seçən kardinallar şurası. ya şirkətlərin müvafiq dövlətlə lərdə yüksək rütbəli hökumət
KONKORDAT lat. Roma bağladıqları müqavilə. məmurlarının adı; 2. qədim
papası ilə hər hansı bir hö­ KONSKRİPSİYA lat. - Romada: ali inzibati vəzifə.
kumət arasında bağlanan XVIII-XIX əsrlərdə: əsgər KONSULXANA lat. fr. -
müqavilə, saziş. əvəzinə pul verməyə və ya konsulluğun yerləşdiyi bina.
KONQRES lat. - 1. geniş əsgər düşəni başqası ilə əvəz KONSULLUQ - 1 qədim
miqyaslı beynəlxalq konf­ etməyə yol verən əsgər top­ Romada: respublika zamanı
rans, qurultay, yığıncaq; lama sistemi. konsulun dövləti idarə etdiyi
2. bəzi ölkələrdə (Amerikada KONSLAGER lat. əsli aim. dövr; 2. Fransada Napoleon
və s.) parlament adı, ali qa­ - dustaqların, hərbi əsirlərin Bonapartın 9 noyabr 1799-cu
nunvericilik orqan. saxlandığı həbs düşərgəsi. ildəki (18 brumer) çevrilişin­
KONSERN - müxtəlif təsər­ KONSTİTUSİONALİST - dən 1804-cü ildə imperiya elan
rüfat sahələrinin bir sıra konstitusionalizm tərəfdarı. etdiyi vaxta qədərki dövr.
müəssisələrinin birliyi. KONSTİTUSİONALİZM - KONTAR rus. - Rusiyada
KONSERVASİYA lat. ta­ konstitusiyalı monarxiyanı 41 kiloqrama bərabər qədim
rixi, mədəniyyət və s. abidə­ ən yaxşı idarə üsulu ilə hesab çəki vahidi.
lərin, sənət əsərlərinin ilkin edən cərəyan. KONTİNENT-materik.
görünüşünü mühafizə etmə, KONSTİTUSİYA lat. - bir KONTRABANDA ital. -
saxlama. dövlətin ictimai və dövlət qu­ 1. qaçaq mal gətirmə, qaçaq­
KONSERVATİZM (MÜ­ ruluşunu, seçki sistemini, çılıq; 2. qaçaq mal.
HAFİZƏKARLIQ) - yeni və dövlət orqanlarının fəaliyyət KONTRİBUSİYA lat. -
qabaqcıl nə varsa, hamısına və təşkilat prinsiplərini, və­ 1. müharibə zamanı düşmə­
qarşı düşmən münasibət bəs­ təndaşların əsas hüquq və nin işğal etdiyi yerlərdəki
ləyən, köhnə və vaxtı keçmiş vəzifələrini müəyyən edən əhalidən zorla yığdığı pul,
hər bir şeyi mühafizə edən əsas qanunu; Əsas Qanun. ərzaq və s.; 2. məğlub döv­
ictimai təfəkkür cərəyanı və KONSTİTUSİYAÇI lətin qalib dövlətə verməli
siyasi praktika. Konstitusiya tərəfdarı. olduğu pul.
KONSESSİYA - ölkədə sa­ KONSTİTUSİYALI KONVENSİYA lat. - xüsusi
hibkarlıq fəaliyyəti ilə məş­ konstitusiyası olan, konsti­ məsələyə dair beynəlxalq sa­
ğul olmaq üçün müəyyən tusiyaya əsaslanan. ziş, beynəlxalq müqavilə.
107

KONI’ENT lat. - bəzi ölkə­
lərdə xüsusi qanunvericilik
hüququna malik seçkili or­
qan.
KORİFEY yun. - qədim yu­
nan tragediyasında xor rəh­
bəri.
KORNET/r. - 1917-ci il in­
qilabından əvvəl çar süvari
qoşununda birinci zabit rüt­
bəsi.
KORNİLOVÇULUQ - ge­
neral N.G.Kornilovun başçı­
lıq etdiyi əksinqilabi qiyam
(1917-ci il avqust).
«KOROĞLU» Azərbayca­
nın xalq qəhrəmanı Koroğ­
lunun (XVI əsr) şərəfinə
aşıqlar tərəfindən yaradılan
qəhrəmanlıq epopeyası.
KORPORASİYA lat. - bır
peşəyə, silkə və s. mənsub
adamların ittifaqı, birləşməsi
(cəmiyyət).
KORSAR ital. - dəniz qul­
duru (təqribən 14-ci əsrdən
italyanların Şimali Afrika
dəniz quldurlarına verdikdə-
ri ad).
KORSARLIQ - dəniz qul-
durluğu.
108
KORTES isp. -■ orta əsrlər­
də İspaniya və Portuqaliyada
parlament; kral sarayı.
KOSMOQONİYA yun.
kainatın, xüsusən dünyanın
əmələ gəlməsi haqqında nə­
zəriyyə.
KOSMONAVT yun. - kos­
mik fəzaya uçan şəxs. 1961-ci
il aprelin 12-də Y.A.Qaqarin
ilk dəfə kosmosa uçmuşdur.
KOSMONAVTİKA yun. -
insanın kosmosa uçmasının,
habelə kosmosa avtomatik
tədqiqat cihazları göndərilmə­
sinin nəzəriyyə və praktikası.
KOSMOPOLİT yun. - və­
tənpərvərlik hissini itirərək
öz vətəninin mənafeyi ilə ma­
raqlanmayan, öz xalqına yad
olan və onun mədəniyyətinə
xor baxan adam.
KOSMOPOLİTİZM yun.
bütün dünyam riyakarcasına
özünə vətən hesab edən, mil­
li mədəniyyətə xor baxan və
onu inkar edən mürtəce bur­
jua görüşü.
KOSMOS yun. - dünya,
aləm, kainat.
KOSTYOL pol. - polyak
katolik kilsəsi.
KOŞ - Zaporejyedə: kazak
düşərgəsi.
KOVXA - XVI-XIX əsrlərdə
Azərbaycanda və bəzi qonşu
ölkələrdə olmuş vəzifə:
kəndxuda (bax).
KOVXALIQ - orta əsrlərdə
Azərbaycanda və bəzi qonşu
ölkələrdə mükəlləfiyyət.
KÖÇ - köç yeri, düşərgə.
KÖÇƏRİ - oturaq olmayan,
ev-eşiyi ilə daim bir yerdən
başqa bir yerə köçən.
KÖÇƏRİLİK - təsərrüfat
fəaliyyətinin bir forması və
onunla bağlı həyat tərzi.
KÖÇMƏ YAYLAQ MAL­
DARLIĞI - maldarlığın in­
kişafında mühüm mərhə­
lədir. Mal-qaranın yaz-yay
aylarında dağ otlaqlarına
aparılması, payız qış ayla­
rında isə qışlaqlara qaytarıl­
ması.
KÖLƏ - quldarlıq və feoda­
lizm cəmiyyətində: bütün hü­
quq və istehsal vasitələrindən
məhrum və sahibkarın xüsusi
mülkiyyəti olan adam; qul.
109
KÖLƏLİK - kölənin, qulun
vəziyyəti və halı (istismarın
tarixən ilk və ən kobud for­
ması); qulluq.
KRAL rus. əsli slavyancadan
- padşah, hökmdar habelə
həmin titulu daşıyan şəxs
(böyük kralın adından).
KRALİÇA rus. - 1. qadın
hökmdar (padşah); 2. kral
arvadı.
KRALLIQ - 1. başında kral
duran dövlət; 2. kral sifəti ilə
belə bir dövləti idarəetmə.
KREMASİYA lat. - meyitlə­
rin xüsusi peçlərdə yandırılıb
külünün qəbrə qoyulması.
KREML rus. - qədim rus
şəhərində bürclü iç qala.
KREOLLAR - Avropadan
Cənubi Amerikaya köçmüş
ilk kolonistlərin nəsilləri.
KRIM KONFRANSI - II
Dünya müharibəsində müttə­
fiq olan SSRİ, ABŞ və Bö­
yük Britaniya dövlət başçı­
larının (İ.V.Stalin, F.D.Ruz-
velt və U.L.Çörçill), xarici
işlər nazirləri, qərargah rəis­
ləri və b. müşavirlərin iştirakı
ilə konfransı. 1945-ci ildə
fervlanı 4-11-də Yalta şəhəri
yaxınlığında keçirilmişdir.
KRIM TAYFALARI - Krım
yarımadasının türk mənşəli
əhalisi.
KRİFFO - qayada oyulmuş
memarlıq abidəsi. Üzərində
yunan dilində yazı var.
KRİTMİKENA MƏDƏNİY­
YƏTİ - qədim Yunanıstan­
da Tunc dövrünə (e.ə. təq­
ribən 28-12-ci əsrlər) aid ar­
xeoloji mədəniyyətin şərti
adı.
KROMANYON ADAMI -
müasir insan dövrünün üst
Paleolitin Orinyak mərhələ­
sində yaşamış qazıntı forması.
KROMLEX - neolit və əsa­
sən, Tunc dövrlərinə aid me-
qalit tikililərinin bir növü.
KRONA - Avropanın bir
sıra ölkəsində pul vahidi.
KUÇKA - XIX əsrin II yarı­
sında tərəqqipərvəp rus bəs­
təkarları dəstəsinin adı, mu­
siqi termini kimi də işlənir.
KUÇKİST - «Могучая куч­
ка» iştirakçısı olan bəstəkar.
KUFİ YAZISI (XƏTTİ) - ən
qədim ərəb yazı növlərindən
biri.
KU-KLUKS-KLAN - ABŞ
da keçmiş quldurların - cə­
nubda irqçilərdən yaratdığı
terrorçu təşkilat. Onlar qa­
radərili əhalini və öz əleyh­
darlarını linçləy ir dilər. (bas
linçləmə).
KULAK rus. bax qolçomaq.
KULİKOVO VURUŞMASI
- D.İ.Donskoyun rəhbərliyi
altında rus qoşunu ilə mon­
qol-tatar qoşunu arasında
vuruşma. 1380-ci il sentyab­
rın 8-də Kulikovo çölündə
(indiki Tula vilayətinin Kuı-
kino rayonu) baş vermişdir.
KULT bax ibadət.
KUNSTKAMER - qədimdə:
muzey, nadir şeylər saxlanı­
lan yer.
KURFÜRSLƏR alm. - feo­
dal Almaniyada: imperator
seçmək hüququna malik olan
nüfuzlu knyaz.
KURQAN - qəbir abidəs
forması; qədim qəbirlər iizə
rində təpə; abidə.
KURSK VURUŞMASI -
II Dünya müharibəsinin ən
böyük vuruşmalarından biri;
Kursk çıxıntısı (qövsü) ray­
onunda baş vermişdir (1943).
KURYER fr. - 1. idarələrdə
kağızpaylayan işçi; 2. təcili
tapşırıqlar üçün göndərilən
xidmətçi.
KUSTAK - Sasani dövlətin­
də inzibati idarə vahidi, cani­
şinlik.
KUSTAR aim. - bazar üçün
işləyən sənaye məmulatı is­
tehsalçısı; xırda sənətkar.
KUŞAN PADŞAHLIĞI -
Qədim dünya dövləti (I əsrin
əvvəli - IV əsrin əvvəli).
KUŞANLAR - kuşan pad­
şahlığının əsas əhalisi. E.ə.
I əsrdən Orta Asiyada yaşa­
mışlar.
KUTRİQURALAR - hun
tayfası: mənşəcə türkdilli qə­
dim bulqar tayfalarına yaxın
olmuşlar.
KÜRDLƏR - Ön Asiyanın
qədim xalqlarından biri (on­
lar özlərini kurmanc da ad­
landırırdılar).
KÜTLƏ - əhalinin keçmiş
dairələri; camaat; //əhali,
xalq; //birləşmiş adamlar
qrupu.
KVAKERLƏR ing. - İngiltə­
rə və ABŞ-da kilsə mərasim­
lərini inkar edən xristian dini
təriqətin üzvləri.
KVARTA lat. - bəzi dövlət­
lərdə işlədilən həcm vahidi.
KVARTAL aim. əsli lat. köhn.
- şəhərin bir məhəlləsinin polis
idarəsi, polis şöbəsi.
KVİRİTLƏR - qədim Ro­
mada respublika dövründə
tam hüquqlu vətəndaşların
rəsmi adı.
KVORUM lat. - bir iclasın
qanuni hesab edilməsi üçün
tələb olunan əksəriyyət: ye­
tərsay.
KVOTA lat. - pay, norma,
hədd.

QACARLAR - Iran Azər­
baycanında yaşayan türkdilli
tayfa.
QACARLAR - İranda hökm­
dar sülaləsi (1796-1925). Ba­
nisi Ağa Məhəmməd şah
Qacar olmuşdur. O, türkdilli
qacar tayfalarından idi. Nü­
mayəndələri: Ağa Məhəm­
məd şah (1796-97), Fətəli şah
(1797-1834), Məhəmməd şah
(1834-48), Nəsrəddin şah
(1848-96), Müzəffərəddin şah
(1896-1907), Məhəmməd şah
(1907-09), Əhməd şah (1909-
1925).
QAFİLƏ bax karvan.
QAFQAZ ALBANİYASI
bax. Albaniya.
QALA - 1. üzun müddət
içində qalıb düşmənə müqa­
vimət göstərmək üçün möh­
kəm müdafiə tikililəri və va­
sitələri olan istehkam;
2. bürc, qüllə; 3. köhn. şəhər.
QALABƏYİ köhn. - qala
(şəhər) hakimi, şəhərin baş
hakimi, böyüyü.
112
QANUN - ictimai və hüqu­ lətini elan edən müsəlman
qi münasibətlərin hər hansı türk sülaləsi (927-1212). İlk
QALABƏYİLİK qalabəyi bir sahəni nizama salmaq xanı Əbdülkərim Satuk Qa­
vəzifəsi, qalabəyi işi. üçün dövlət tərəfindən müəy­ raxan olmuşdur. Nümayən­
QALXAN köhn. - qədim yən edilən qərar, nizamnamə. dələri: Nəsr (X əsrin sonu),
müharibələrdə, döyüşlərdə QANUNNAMƏ - qanun­ İbrahim (1046/47-1068), Ars­
qılınc və s. zərbəsindən qo­ lar məcəlləsi, qanunlar top­ lan (1102-1130).
runmaq üçün əldə tutulan lusu. QARAKÖYNƏKLİ(LƏR) -
dairə və ya düzbucaqlı şəkilli QANUNVERİCİLİK- 1. qa­ qırxıncı illərdə faşist, sonra-
sipər. nun vermə işi;. 2. hər hansı bir lar isə neofaşist silahlı ban-
QALİÇ KNYAZLIĞI - rus ölkənin qanunlar məcmusu. daçı üzvləri.
feodal dövləti; Qaliç və Vla- «QAPI PULU» - XIX əsrdə QARAQORUN - monqol
dimir-Volın knyazlıqlarının Cənubi Azərbaycanda kənd­ dövlətinin ilk paytaxtı.
birləşdirilməsi ilə (1199) ya­ lilərin otlaqlara görə verdik­ QARAQOYUNLU DÖV­
ranmışdı. ləri vergi. LƏTİ - (1410-1468). XV
QALLAR lat. - e.ə. VI-V QARA CAMAAT məc. - əsr feodal dövləti. Azərbay­
əsrlərdə Qalliya (bax) ərazi­ avam camaat. can (Kürdən cənuba), Qərbi
sində yaşamış kelt tayfaları. QARA TORPAQ - misirli­ İran, İraq, Kürdüstan, Gür­
QALLİYA lat. - Qərbi Av­ lər öz ölkələrini belə adlandı­ cüstanın bir hissəsi və s. əra­
ropada tarixi vilayət (indiki rırlar. Nil çayı vadisini. ziləri əhatə edirdi. Paytaxtı
Fransa, Şimali İtaliya, Belçi­ QARAGÜRUHÇU - 1905- Təbriz şəhəri idi.
ka, Lüksemburq bütünlüklə. ci ildə çar Rusiyasında: silah­ QARAQOYUNLULAR -
Niderland və İsveçin bir his­ lı talançı bandalann iştirak­ XV əsrdə Cənubi Azərbay­
səsini əhatə edirdi). çısı: İrticaçı padşahpərəst canda və onunla həmhüdud
QANLI BAZAR GÜNÜ təşkilatlardan birinin üzvü/ olan başqa ölkələrdə haki­
1905-ci ildə yanvarın 9-da /qatı irticaçı. miyyət sürmüş oğuz-türkmən
nümayişə çıxan fəhlələrin çar QARAGÜRUHÇULUQ - tayfalarından biri. Bayraq­
hökuməti tərəfindən gül ləbə- qaragüruhçunun fikir və zeh­ larında qara qoyun şəkli ol­
ran edilməsi. niyyəti, işi; qatı irticaçılıq. duğuna görə belə adlanırdı­
QANLI YANVAR bax QARAXANİLƏR- Mərkə­ lar.
iyirmi yanvar. zi Asiyada Qaraxanilər döv­
113
QARAQOYUNLULAR - sinə qarışmamaq prinsipinin
Qaraqoyunlu hökmdarları
sülaləsi (1378-1468). Banisi
Bayram Xocadır. Nümayən­
dələri: Qara Məhəmməd, Qa­
ra Yusif (1410-20), İsgəndər
(1421-29; 1431-36), Əbu Səid
(1429-31), Cahanşah (1437-
1467), Həsənəli (1467-1468).
Ağqoyunluların hakimiyyətə
gəlməsi ilə (1468) Qaraqoy­
unluların hökmranlığına son
qoyuldu.
QARDAŞLAŞMA- müha­
ribə edən orduların əsgərlə­
rinin imperialist müharibələri
əleyhinə etiraz əlaməti olaraq
bir-biri ilə yoldaşcasına əla­
qəyə girişməsi.
QARIŞMAMAQ - müasir
beynəlxalq hüququn hər bir
dövləti hansı formada (hərbi,
iqtisadi, siyasi-açıq və ya do­
layı) olursa-olsun hər hansı
digər bir dövlətin daxili işlə­
rinə qarışmamağa, onun su­
verenliyinə hörmət etməyə
məcbur edən əsas prinsiplər­
dən biri Almaniyanın və İta­
liyanın 1936-1939-cu illərdə
İspaniyaya silahlı müdaxilə­
114
kobud surətdə pozulması
oldu. İngiltərə, Fransa və
ABŞ qarışmamaq prinsipini
təhrif edərək faşist dövlətlə­
rinin təcavüzkarlıq hərəkət­
lərinə yol verdilər və bununla
da İkinci Dünya müharibəsi­
nin törədilməsinə kömək et­
dilər.
QARLUQ - türk tayfala­
rından birinin adı.
QARNİZON fr. - Qalada,
şəhərdə, istehkamda və s.-də
yerləşən qoşun hissəsi və
hərbi idarələr.
QARS MÜQAVİLƏSİ -
1921-ci il oktyabrın 13-də
Qars şəhərində Azərbaycan,
Ermənistan və Gür-cüstan ilə
Türkiyə arasında bağlanmış
müqavilə.
QAYDAMAK(LAR)
1. XVII-XVIII əsrlərdə: pol­
yak mülkədarlarına qarşı
mübarizədə iştirak edən uk­
raynalı üsyançı kazak;
2. Ukraynada vətəndaş mü­
haribəsi zamanı: əksinqilabçı
dəstələrin əsgərləri, hərəkat
iştirakçıları.
QAYDAMAK HƏRƏKATI
- XVII-XVIII əsrlərdə Uk­
raynada polyak mülkədarla­
rına qarşı üsyan hərəkatı.
1734, 1950 və 1768-ci illərdə
daha güclü şəkil almışdı.
QAYDUK - 1. Türkiyə ha­
kimiyyəti dövründə Balkan­
larda və Macarıstanda üs­
yançı partizan; 2. təhkimçilik
dövründə: səfər xidmətçisi.
QAZAX TAYFASI - türk-
soylu tayfa. XI-XII yüzillik­
lərdə Azərbaycanın şimal-
qərb torpaqlarında məskun­
laşmışdır.
QAZI - icra edən. Müsəl­
man ölkələrində şəriət əsa­
sında məhkəmə işlərini həya­
ta keçirən hakim. Azər­
baycanda məhkəmə işlərinin
qazılar tərəfindən aparılması
Xilafət dövründən başlaya­
raq XIX əsrin ortalarınadək
davam etmişdir.
QAZI - Xilafətdə, müsəlman
ölkələrində məhkəmə idarə­
sinin rəisi.
QAZIBƏYİ - Şirvanşah
Sultan Məhəmməd Qazinin
dövründə kəsilən və onun
115
şərəfinə adlandırılan mis pul
vahidi.
QAZILIQ - qazının işi, və­
zifəsi.
QAZİ köhn. - din yolunda
düşmənə qarşı müharibə edə­
rək qalib gələn.
QAZİLƏR - Qəznəvi dövlə­
tində Sultan Mahmudun or­
dusunun yürüşlərində könül­
lü iştirak edən döyüşçülər.
QAZLAR ROMANI XİLAS
ETDİ - Qall tayfalarının Ro­
mada hücumu zamanı qaz­
ların səs salıb romalı döyüş­
çüləri xəbərdarlıq etməsi ha­
disəsindən yaranmış məsəl.
QEYSƏR köhn. - hökm­
dar, padşah (qədim Romada
Vizantiya və Osmanlı im­
peratorlarına verilən ləqəb).
«QEYSƏRİYƏ» - Təbrizdə
bazar, Asiyada ən böyük ba­
zar hesab edilirdi.
QEYSƏRLİK köhn. -pad­
şahlıq, imperatorluq.
QƏBALƏ - xərac topla­
maq üçün ayrı-ayrı adamlara
verilən icra kağızı; akt, qəbz.
QƏBƏLƏ - Azərbaycanda
qədim şəhər. Təqribən 2500

il bundan əvvəl salınmışdır.
Uzun müddət Qafqaz Alba­
niyasının paytaxtı olmuşdur.
Kabalaka, Xabala kimi ad­
ları da olmuşdur.
QƏBİLƏ köhn. - 1. qədim
Rusiyada: xüsusi müqaviləyə
əsasən həmişəlik köləlik;
2. bir mülkün və şairənin alı-
nıb-satılması haqqında rəsmi
sənəd, qəbalənamə.
QƏBİLƏ - birlikdə yaşa­
yan, birlikdə işləyən, əmlakı
ümumi olan qan qohumluğu
əsasında birləşən insan kol­
lektivi.
QƏDİM - çox keçmiş za­
manlara, çox köhnə zaman­
lara aid olan, çox köhnə.
QƏLƏBƏ - müharibədə,
döyüşdə tam müvəffəqiyyət;
qalibiyyət.
QƏNİMƏT - müharibədə
düşməndən alınan hər cür
Şey.
QƏRAR - müəyyən bir mə­
sələnin müzakirəsindən son­
ra çıxarılan nəticə.
QƏRARDAD - qərar, qət­
namə, hökm, əmr.
116
QƏRARGAH - qoşunları
idarə edən orqan.
QƏRBÇİ - qərbçilik tərəf­
darı (bax qərbçilik).
QƏRİBÇİLİK - XIX əsrdə
rus burjua-zadəgan cəmiyyə­
tində ölkənin inkişafı üçün
Qərbi Avropanı ideal hesab
edən liberal cərəyan; burjua
ideologiyası.
QƏRMƏTİLƏR - müsəl­
man şiə təriqəti, İsmaililərin
iki cərəyanından birinin tərəf­
darları. IX əsrdə Cənubi Me­
sopotamiyada yaranmışdı.
QƏRMƏTİLİK - İslam
dinində təriqət. 883-884-cii
ildə Ərəb Şərqində və İranda
meydana gəlmişdir. Qərmət
ləqəbi ilə məşhur olan Həm-
dan-əl-Əşəsin fəaliyyəti ilə
əlaqədardır.
QƏSBKAR - başqa dövlə­
tin torpağını zorla tutan, əli­
nə keçirən, zəbt edən adam.
QƏSRkö/m. - imarət, pad­
şah sarayı.
QƏZA - inzibati ərazi böl­
güsü; uezd.
QƏZAVAT köhn. - cihad
(bax).
QƏZNƏVİLƏR - Qəznə-
vilər dövlətini (X-XII əsrlər)
idarə etmiş türkdilli sülalə.
Banisi Alptəkin olmuşdur.
Qəznəvilər sülaləsi aşağıdakı­
lardan ibarət olmuşdur: Al­
ptəkin (962-963), Səbuktəkin
(977-997), İsmayıl (997-998),
Mahmud Qəznəvi (998-1030),
Məhəmməd (1030), I Məsud
(1030-1041), Məvdud (1041-
1048), П Məsud (1049), Əli
Əbülhəsən (1049-1051), Əbür-
rəşid (1051-1053), Toğrul
(1053), Fərruxzad (1053-
1059), İbrahim (1059-1099),
III Məsud (1099-1115), Şir-
zad (1115-1116), Arslan
(1116-1117), Bəhram şah
(1117-1153), Xosrov şah
(1153-1160), Xosrov Məlik
(1160-1186/87).
QƏZNƏVİöLƏR DÖVLƏ­
Tİ - X-XIII əsrlərdə Orta
Şərqdə feodal dövləti. Əsası­
nı Alptəkin (962) qoymuş­
dur.
QILINC - əyri və düz bi-
rağızlı kəsər silah növü.
QIPÇAQLAR - qədim
türkdilli xalq; ilk vətənləri
117
Altayın şimal-qərbindəki Çjey-
len vadisi hesab edilir. VI-VII
əsrlərdə Orxan və İrtış çayla­
rı hövzələrinə köçmüşlər. IX-
X əsrlərdə Tiyan-Şan ətəklə­
rində Dünay və Volqaya qə­
dər ərazidə yaşamışlar. Bu
ərazi «Dəşti-Qıpçaq» adla­
nırdı.
QIRMIZBÖCƏYİ - xüsusi
böcək növü. Ondan qırmızı
rəngli nadir boya hasil olu­
nurdu.
QIŞLAQ - qışı keçirmək
üçün bina; oba, kənd, yurd.
«QIZIL KÖRPU» - erkən
orta əsrlərdə Bizansın pay­
taxtı Konstantinopola veri­
lən ad.
QIZIL QVARDİYA
Böyük Oktyabr sosialist inqi­
labının hazırlanması, keçi­
rilməsi zamanı və vətəndaş
müharibəsinin ilk dövründə
proletariatın silahlı qüvvələri
təşkilatının əsas forması.
QIZIL ORDU - 1918-ci
ildən 1946-cı ilədək quru qo­
şunları və hərbi hava qüvvə­
lərinin rəsmi adı.
QIZIL ORDA - XIII əsrin
40-cı illərində-(1243) yaran­
mış Monqol dövləti.
QIZILBAŞ - İranda Şah
İsmayıl Səfəvi dövründə qo­
şunun adı//bu qoşunun döyü­
şçüləri başlarına qırmızı bağ­
ladıqlarına görə belə adla­
nırdı.
QIZILBAŞLAR - Azər­
baycan, Kiçik Asiya və Su­
riyada yaşamış türkdilli tayfa
ittifaqı. 12 şiə imamı şərəfinə
12 qırmızı zolaqlı çalma bağ­
ladıqlarına görə belə adla­
nırdılar.
QIZILBOYA (MARENA) -
boyaqotu; kökündən qırmızı
boya alınan bitki, orta əsrlər
boyu Azərbaycan xalçaları­
nın, toxuma və tikmə parça­
larının dünya şöhrətini təmin
edən keyfiyyətli boya. 1869-
cu ildə süni boya olan aliza-
rinin kəşfi ilə qızılboya isteh­
salı tənəzzülə uğradı.
QİTAL arx. - qanlı vuruş­
ma, müharibə.
QİYAM - qeyri-mütəşəkkil
üsyan; dövlət hakimiyyətinə
qarşı sui-qəsd nəticəsində baş
118
verən silahlı çıxış; bunt; bir
qrup qəsdçinin dövlət çevrili­
şi etmək cəhdi (qəsdçilərin
kiçik bir qrupunun avan­
türist, bir qayda olarar, mü­
vəffəqiyyətsiz dövlət çevrilişi
etmək cəhdi).
QİYAMÇI - qiyam edən,
qiyamda iştirak edən adam,
üsyançı.
QLADİATOR lat. -
1 .qədim Romada: vəhşi hey­
vanlar və ya pəhləvanlarla
döyüşmək üçün təlim keçmiş
hərbi əsir və ya qul;
2.xüsusi həbsxana - məktəb­
lərdə silah işlətmək öyrədilən
və bir-birilə vuruşmağa məc­
bur edilən qullar.
QLASNI rus. - 1917-ci il
inqilabından əvvəl Rusiyada
şəhər dumasının və ya başqa
seçkili idarənin üzvü.
QLAVA rus. - 1917-ci il
inqilabından əvvəl şəhər ida­
rəsi rəisi, bələdiyyə idarəsi
rəhbəri.
QLAVKİZM - kommu­
nizm illərində: sənayeni baş
komitələr vasitəsilə idarə et­
mək üsulu.
QLİPT - üzü naxışlı qiy­
mətli daş.
QLOBAL - 1. bütün yer kü­
rəsinin ərazisinə aid olan, bü­
tün yer kürəsini əhatə edən;
2. hərtərəfli, tam, universal.
QNOSTİSİZM - xristian­
lığın ilk dövrlərində: xristian
dini, yunan idealist fəlsəfəsi
və Şərq dinləri əsasında qu­
rulan dini-fəlsəfi cərəyan, fəl­
səfə termini kimi də işlədilir.
QOBUSTAN ABİDƏLƏRİ
- Qobustanda qayalara həkk
edilmiş təsvirlər.
QOÇBAŞI bax taran.
QOLÇOMAQ köhn. -
1 .yoxsulları, muzdurları istis­
mar edən varlı kəndli;
2. yoxsulları, fağırları əzən,
incidən, onlara zülm edən
adam; 3. kənd burjuaziyası.
QOLÇOMAQLAR - kənd
burjuaziyası.
QOLÇOMAQLAŞDIRMA
Q- burjualaşdırmaq.
QOLÇOMAQLIQDAN
SALMAQ - qolçomaqları
bir sinif kimi ləğv etmək
məqsədilə istehsal vasitələ­
rindən və torpaqdan məh­
rum etmək.
119
QOPÇUR (QUPÇUR)
monqolca - otlaq deməkdir.
Monqol istilasına məruz qa­
lan ölkələrdə, o cümlədən
Azərbaycanda vergi növü.
Əvvəllər otlaqlardan istifadə
üçün köçərilərdən toplanılan
qopçur, Elxanilər dövründə
can vergisi ilə əvəz olundu.
Yalnız köçərilərdən deyil,
oturaq əhalidən və bəzən şə­
hərlərdən də toplanılırdı.
QOPUZ - orta əsrlərdə
Azərbaycanda geniş yayılmış
saza oxşar musiqi aləti.
QORCU - XIV-XVIII əsr­
lərdə xüsusi mühafizə döyüş­
çüsü.
QORODOVOY - çar Ru­
siyasında polis.
QOŞUN - bir dövlətin ni­
zami hərbi qüvvələri.
QOŞUNKEŞDİ köhn. - da­
va, vuruş, döyüş.
QOŞUNKEŞDİLİK - qo­
şun toplama, bir ölkəyə qarşı
qatı müharibəyə hazırlaşma,
səfərbərlik.
QOTLAR - qədim alman
tayfalarından biri, Şərqi ger-
man tayfası. Eramızın əvvəl­
lərində Baltik dənizinin cənub
sahilində və Vislamn aşağı
axarı boyunda yaşamışlar.
QRAF alm. - baron titulun­
dan yüksək zadəgan titulu
(rütbəsi) və bu cür titulu (rüt­
bəsi) olan adam.
QRAF - Frank dövlətində
vilayət hakimi.
QRAFLIQ - 1. qraf titulu;
2. İngiltərədə, ABŞ-da, İr-
landiyda və Kanadada inzi­
bati ərazi bölgüsü; 3. qraf
mülkləri, qraf malikanəsi.
QRİD - qədim Rusiyada:
knyaz drujinası və bu druji-
nanın əsgərləri.
QRİF bax qrifon.
QRİFON yun. - qədim Şərq
xalqlarının mifologiyasında
aslan bədənli, qartal qanadlı,
şir, yaxud qartal başlı fanta­
stik heyvan; qanadlı əjdaha.
Qrifon təsvirləri qədim Şər­
qdə və antik incəsənətdə ge­
niş yayılmışdı. Naxçıvan
MR-in Zoğallı kəndində təq­
ribən VI-VII əsrlərə aid ori­
jinal tunc qrifon fiquru ta­
pılmışdır.
QRİQORİ TƏQVİMİ (ye­
ni üslub.) - tarixin hesab­
lanma sistemi 1582-ci ildə
Roma papası XIII Qriqori-
nin islahatı ilə həyata keçi­
rilmişdir.
QRİVNA - 1. təxminən bir
girvənkə qızıl və ya gümüş -
qədim Rusiyada pul vahidi;
2.qızıl (gümüş) boyunbağı
(qədim Rusiyada); ikişahlıq
(qədim Rusiyada).
QROSSBAUER aim. - varlı
kəndli, qolçomaq.
QUBA XANLIĞI - XVIII
əsrin ortalarında Azərbayca­
nın şimal-şərqində yaranmış
feodal dövləti.
QUBERNATOR köhn. -
1. çar Rusiyasında quberniya
(vilayət) rəisi, vali; 2. bəzi
müstəmləkə ölkələrində ha­
kim; 3. ABŞ-da ştat rəisi.
QUBERNATORLUQ köhn.
- 1. qubernator vəzifəsi;
2. qubernatorun idarəsi al­
tında olan vilayət.
QUBERNİYA lat. - çar Ru­
siyasında və rayonlaşmadan
qabaq keçmiş SSRİ-də əsas
inzibati-ərazi vahidi; vilayət.
QUL - 1. qədim dövrlərdə:
müharibədə əsir tutulub
satılan adam; 2. hər cür is­
tehsal vasitəsi və hüquqdan
məhrum olan və tamamilə öz
sahibinin ixtiyarında olub,
bir mal kimi alınıb satılan
adam, kchsllköhn. nökər,
xidmətçi.
QULAM - 1. keçmişdə: qul,
kölə, nökər, qulluqçu, xid­
mətçi; 2. orta əsrlərdə bəzi
Şərq ölkələrində türk əsilli
gənc qullardan ibarət süvari
dəstə, qvardiya.
QULAM - Səfəvilərdə xüsu­
si qoşun növü.
QULAMLAR - oğlan, oğ­
lan uşağı, qul. Orta əsrlərdə
bir sıra Şərq ölkələrində baş­
lıca olaraq türk əsilli gənc
qullardan daimi süvari qvar­
diya.
QULDAR - quldarlıq cə­
miyyətində: qullara sahib
olan adam.
QULDARLIQ - bəşəriyyət
tarixində insanın insan tərə­
findən istismarına əsaslanan
ilk sinifli ictimai-iqtisadi
formasiya; qul sahibliyi; kö­
ləlik quruluşu. Bu quruluşda
əsas antoqonist siniflər qul­
121
darlar və qullar idi. İbtidai
icma quruluşunun dağılması
nəticəsində yaranmışdır. Qə­
dim quldarlıq dövlətləri era­
dan əvvəl 4-cü və 3-cü minil­
liklərdə meydana gəlmişdir
(Mesopotamiya, Misir). Era­
mızın 3-5 əsrlərinədək Asiya,
Avropa və Afrikanın o dövr
üçün qabaqcıl ölkələrində
mövcud olmuş, Qədim Yu­
nanıstanda və Romada özü­
nün ən yüksək inkişafına çat­
mışdı.
QULDARLIQ QURULU­
ŞU - bəşəriyyət tarixində in­
san tərəfindən istismara əsas­
lanan ilk sinifli ictimai-iq­
tisadi formasiya.
QULDUR - 1. yolkəsən,
soyğunçu; 2. zülmkar, istis­
marçı.
QULDURLUQ - çapovul-
çuluq, soyğunçuluq, yol kəs­
mə.
QULLUQ - qul olmuş ada­
mın halı; köləlik.
QUPTALAR - 4-6-cı əsr­
lərdə Şimali Hindistanda
hökmdar əmiləsi. Maqadha
knyazlar nədindən idilər.
QURAN (QURANİ-KƏ­
RİM) - müsəlmanların İs­
lam dininin müqəddəs dini
kitibı; VII əsrdə meydana
gəlmişdir.
QURBAN BAYRAMI -
hicri ilin sonuncu (zilhiccə)
ayının 10-da müsəlmanların
qurban kəsdikləri dini bay­
ram.
QURTULUŞ GÜNÜ - LƏR) - Ərəbistan yarıma­
Heydər Əliyevin Azərbay­
canda hakimiyyətə qayıtdığı
və Ali Sovetin sədri seçildiyi
gün - 1993-cü ilin 15 iyunu
tarixə Qurtuluş günü kimi
daxil oldu.
QURULTAY - hər hansı
bir təşkilat və ya ixtisas nü­
mayəndələrinin ictimai-siyasi
yığıncağı.
QURULTAY türkcə. - ha­
kim nəsildən olan türk əsil­
zadələrinin ali yığıncağı de­
məkdir. Adi döyüşçülər bu­
raya buraxılmırdılar.
QURULUŞ - ictimai, dövlə­
ti sistem üsulu, idarə üsulu,
məs., quldarlıq quruluşu.
122
QUSAR rus. - çar Rusiya­
sında və bəzi xarici ölkələrdə:
macar forması geyinən süva­
ri əsgər ya zabit.
QUSİTLƏR - XV əsrdə
çexlərin alman feodallarına
və Roma katolik kilsəsinə
qarşı hərəkatına başçılaq
edən Jan Qusun tərəfdarları.
ÇÜREYŞİLƏR (QÜREYŞ-
dasının qərbində, əsasən
Məkkə şəhərində yaşamış
ərəb tayfası. On qola ayrıl­
mışdır: üməyya, növfəl, züh-
rə, məhzum, əsəd, cümah,
səhm, haşim, təym, ədiy.
QVARDİYA fr. - əksinqi­
lab və ağqvardiyaçılarla
mübarizə etmək üçün 1917-
1918-ci illərdə təşkil olunmuş
və Qızıl Ordunun əsasını təş­
kil etmiş silahlı fəhlə dəstəsi.
QVELFLƏR ital. - XII-XV
əsrlərdə İtaliya şəhərində si­
yasi qruplaşma. Alman feo­
dal nəsli Velflə bağlıdır.
L
LABİRİNT yun.' - qədim
Yunanıstanda və Misirdə:
çox dolaşıq yolları və çoxlu
otaqları olan böyük bina,
tikili.
LAKONİK - fikrin az sözlə,
yığcam, aydın ifadə edilməsi.
«Lakonik» sözü belə danışıq
tərzinin dəb olduğu Qədim
Yunanıstanın Lakonika vi­
layətinin adı ilə bağlıdır.
LAKONİKA - Qədim Yuna­
nıstanda, Pelopennesin cə­
nub-şərqində vilayət.
LAMA - lamaist ruhanisi.
LAMAİST- lamaizm (bax)
dininə mənsub adam.
LAMAİZM - Tibet və
Monqolustanda yayılmış
buddizmin bir qolu.
LAMUTLAR - even xalqı­
nın keçmiş adı.
LANDQART aim. - Alma­
niyada nümayəndəli orqan.
LANDQRAF aim. - orta əsr­
lərdə Almaniyada bəzi knyaz­
ların titulu. XIX əsrin II yarı­
sından ləğv edilmişdir.
123
LANDSKNEXT aim. - orta
əsrlərdə Qərbi Avropada
muzdla tutulan əsgər.
LANDŞTRUM aim. - keç­
mişdə bəzi Avropa ölkələrin­
də müharibə zamanı təşkil
edilən xalq yığma qoşunu.
LANDŞTRUMÇU - keçmiş­
də bəzi Avropa ölkələrində
müharibə zamanı təşkil edi­
lən xalq yığma qoşun döyü­
şçüsü.
LANDŞTRUMİST bax
landştrumçu.
LANDTAQ aim. - bəzi ölkə­
lərdə (Almaniyada, Astriya-
da və s.) ayrı-ayrı vilayətlərin
parlamentinə verilən ad.
LANDVER aim. - nizami
qoşuna kömək etmək üçün
könüllü surətdə düzəldilən
yığma qoşun, ilk dəfə Napo­
leonla mübarizə zamanı Prus­
siya əyalətində düzəldişmiş-
dir.
LATİFUNDİYA lat. - Cə­
nubi Amerika ölkələrində iri
torpaq sahibliyi.
_
LAVR - dəfnə ağacı; cəmdə: LEQAT lat. - 1. canişan,
sərdar (qədim romalılarda); LENDLORD ing. - orta əsr­ LEYBORİSTLƏR ing. -
qabiliyyət, şöhrət, mükafat
2. katoliklərdə papa məvək- lərdə İngiltərədə iri feodal Böyük Britaniya, Avstraliya,
simvolu.
kili. torpaq sahibi, lord, mülkə­ Yeni Zelandiya və bir sıra
LAVRA - böyük monastır.
LEQLƏR - Böyük Qafqaz dar. digər ölkələrdə mövcud olan
LEGİON lat. - 1. Qədim
dağlarının ətəklərində yaşa­ LENDLORDİZM ing. - leyborist partiyasının üzvləri.
Romada 4500 nəfər döyü­
mış qədim Azərbaycan və Böyük Britaniyada aqrar qu­ LEYTENANT fr. - kiçik za­
şçüdən ibarət ordu, legionun
Dağıstan əhalisinin bir qis­ ruluşu üçün xarakterik olan bit rütbəsi.
əsas gücü ağır silahlı piyada­
minin antik mənbələrdə adı. kapitalist tipli iri torpaq sa­ LİBERAL lat. - 1. liberalizm
lardan ibarət idi; 2. XVI-XIX
əsrlərdə Fransada, İngiltərə­ LFN alm. - 1. orta əsrlərdə hibliyi sistemi. tərəfdarı; 2. liberallar partiy­
feodalın öz vassalına verdiyi LENİNİZM - K.Marks və asının üzvü.
də, Almaniyada, Polşa və
I tor aq, mülk; belə torpaqlar F.Engel-sin inqilabı işinin və LİBERALİZM - 1. feodal-
Rusiyada müxtəlif qeyri-dini
nəslən digərinə keçə bilər və təliminin davamçısı V.İ.Leni­ təhkimçilik dövründə və bur­
heyətli əsgəri birləşmələr.
LEGİONÇU - legionda xid­ yalnız məhkəmə vasitəsilə nin təlimi. jua inqilabı zamanı burjua­
vassaldan alına bilər. Vassal­ LEVELLERLƏR ing. - bə- ziyanın azadlığını tələb edən
mət edən əsgər.
la ağa arasındakı münasibət rabərçilər deməkdir. İngiltərə və burjuaziyanın siyasi ha­
LEGİTİM lat. - qanuni.
LEGİTİMASİYA lat. - qa­ len qanunlarına əsasən müəy­ burjua inqilabı dövründə ra­ kimiyyəti qurulduqdan sonra
yənləşdirilirdi; 2. həmin tor­ dikal xırda burjua - demok­ son dərəcə mürtəce bir ma­
nuniləşdirmə.
LEGİTİMİST lat. - legiti- paqdan (mülkdən) yığılan ratik partiyası olan Leveller- hiyyət olan siyasi cərəyan;
pul, vəsait, vergi. lər birpalatalı demokratik 2. barışdırıcılıq, güzəştə getmə.
mizm (bax) tərəfdarı.
LEN SAHİBİ - aldığı mülkə respublika yaradılması, və­ LİDER ing. - rəhbər, başçı.
LEGİTİMİZM lat. - inqila­
görə mülkədar - feodaldan təndaşların qanun qarşısında LİDERLİK - rəhbərlik, baş­
bın devirmiş olduğu padşah
asılı olan vassal. bərabərliyi, azad ticarət, ve­ çılıq.
sülaləsinə tərəfdar olan ir­
LEND-LİZ ing. - 2-ci Dün­ rgilərin azaldılması və s. tə­ LİDİYA yun. - Kiçik Asiy­
ticaçı monarxist cərəyan.
ya müharibəsi zamanı Alma­ ləblər irəli sürürdülər. anın qərbində qədim ölkə.
LEQAL lat. - açıq, qanuni,
niyaya qarşı müharibə edən LEVİT - qədim yəhudilərdə LİKTOR(LAR) - qədim Ro­
aşkar, qanuni surətdə, qanu­
müttəfiq dövlətlərə hərbi sur­ ruhani. mada yüksək mənsəb sahib­
ni olaraq.
sat, xammal, ərzaq və s. borc LEYB-QVARDİYA aim. - lərinin fəxri kçşikçisi (12 nə­
LEQALLAŞMAQ - qanuni-
verilməsi haqqında 1941-ci saray qvardiyası. fərdən ibarət olurdu).
ləşmək.
ildə ABŞ Konqresi tərəfin­ LEYBORİST ing. - İngiltə­ LİNÇ - (XVIII əsrdə yaşamış
LEQALLIQ - açıqlıq, qa­
dən qəbul edilmiş qanun. rədə leyborist partiyası üzvü. irqçi polkovnik Ç.Linçin
nunilik.
adından) ABŞ-da zəncilərə
124
125
və inqilabçı fəhlələrə vəhşicə­
sinə (məhkəməsiz) divan tut­
ma, məhkəməsiz cəza vermə.
LİNÇ MƏHKƏMƏSİ -
ABŞ-da Linç məhkəməsi üz­
rə zəncilərə divan tutma adə­
ti: indi Amerikada terrorçu
Ku-Kluis-Klan təşkilatı Linç
məhkəməsinə əsaslanır.
LİNÇLƏMƏ - ABŞ-da bir
qism insanlar haqqında məh­
kəməsiz, bəraət nitqini dinlə­
mədən çıxarılan ölüm hök­
münün dərhal yerinə yetiril­
məsi.
LİRƏ - İtaliyada, Türkiyədə
və Misirdə pul vahidi.
LİSEY yun. - orta və ya ali
məktəb.
LİTURGİYA yun. - xristian­
ların ən əsas ibadət ayini.
LİVA arx. - bayraq.
LİVONİYA
KONFEDERASİYASI - bu
ittifaqa Livoniya ordeni, Ri­
qa arxiyepiskopluğu, Derpt,
Ezel və Kurlandiya yepis-
kopluqları daxil idilər.
LİVONİYA MÜHARİBƏSİ
- 1558-1583-cü illərdə Ru­
siyanın Baltikyam əraziləri
işğal etmək və Baltik dənizi­
126
nə çıxmaq uğrunda Livoniya
ordeni, həmçinin İsveç, Polşa
və Böyük Litva knyazlığma
qarşı müharibəsi. Müharibə
Rusiyanın məğlubiyyəti ilə
başa çatdı.
LİVONİYA ORDENİ -
Alman cəngavərlərinin 1237-
ci ildə yaratdıqları katolik və
hərbi-siyasi təşkilatı.
LİVR fr. əsli lat. - 1. qədim
Fransada gümüş pul (1799-
cu ilə kimi); 2. qədim Fran­
sada təxminən 0,5 kq-a bə­
rabər çəki vahidi.
LOBBİ ing. - «qeyri-rəsmi»
mənasını verir. Xarici ölkə­
lərdə dövlət məmurlarına
təzyiq göstərən, qanun layi­
hələrinin qəbul olunmasına
və ya pozulmasına çalışan
agentliklər sistemi; qanunve­
rici hakimiyyətin üzvlərinə
pərdəarxası təsir göstərən
bankirlər, monopolistlər qru­
pu, agentlər sistemi.
LOKAUT ing. - fəhlələri öz
tələblərindən və tətildən əl
çəkməyə məcbur etmək üçün
sahibkarların müəssisəni bağ­
layıb, fəhlələri kütləvi surət­
də işdən çıxarması.
LORD ing. - İngiltərədə
yüksək zadəgan rütbəsi.
LORD-KANSLER ing. -
lordlar palatası sədri (İngil­
tərədə).
LORDLAR PALATASI -
İngiltərə parlametinin lord­
lardan ibarət yuxarı palatası.
LORD-MER ing. - İngiltə­
rənin iri şəhərlərində bələ­
diyyə rəisi.
LOYAL fr. - qanun dairə­
sində hərəkət edən, özünü
xeyirxah, bitərəf kimi göstə­
rən.
M
MAAF köhn. - «azad olun­
muş» deməkdir, bir sıra Ya­
xın Şərq ölkələrində və o
cümlədən Azərbaycanda möv­
cud olmuş kəndli kateqori­
yası. Hər cür vergi və mükəl­
ləfiyyətlərdən azad olan
maaflar (kəndlilər) xanlıqlar
dövründə siyasi həyatda mü­
hüm rol oynayırdılar. Maaf­
lar xanın hərbi dəstələrində
xidmət etməli və xanlığın
127
LOYALİSTLƏR - Fransa­
da kral tərəfdarları.
LÜMPEN-PROLETARİAT
- bəzi cəmiyyətdə (kapitalist)
sinfi simasını itirmiş adamlar
təbəqəsi (səfillər, dilənçilər,
cinayətkarlar və s.).
LÜTERAN - 1. lüteran məz­
həbinə mənsub adam; 2. bax
lüteranlıq.
LÜTERANLIQ - XVI əsrdə
Almaniyada Martin Lüter
tərəfindən təsis edilmiş pro­
testant məzhəbi; xristianlığın
bir qolu.
sərhəd rayonlarını basqın­
lardan qorumalı idilər.
MACARLAR - Macarısta­
nın əhalisi; millət (madyarlar
da adlanır).
MADƏRŞAHLIQ - qadın
qohumluğu xəttinə əsaslanan
və qadının hakim olduğu qə­
bilə qruplarından ibarət ibti­
dai icma quruluşu forması;
matriarxat.

MADLEN MƏDƏNİYYƏ­
Tİ - Paleolit mədəniyyətinin
son mərhələsi (e.ə. 1500-
8000).
MADRİQAL ital. - ədə­
biyyatşünaslıq termini kimi
də işlədilir: qadına həsr olu­
nan ilk kiçik musiqili şeir for­
ması (lirik şeir), gözəlləmə.
MAFİYA ital. - terror üsul­
ları ilə məqsədini həyata ke­
çirən gizli təşkilat və ya cə­
miyyət.
MAGİSTR lat. - elmi də­
rəcə, habelə belə dərəcəsi
olan şəxs.
MAGİSTRAT lat. - 1 Qə­
dim Romada: ali dövlət vəzi­
fəsi; 2. belə vəzifə daşıyan
adam; 3. Rusiyada şəhər silki
idarəçilik orqanı (ilk dəfə
1720-ci ildə yaradılmışdır,
1727-43-cü illərdə ratuşa ad-
kınırdı. 1864-cü ildən ləğv
..dilmişdir).
MAGİSTRATURA lat. -
1. Qədim Romada yüksək
dövlət vəzifələrinin məcmusu
(e.ə. VI əsrin sonu meydana
gəlmişdi).
128
MAĞARA - dağ və ya qa­ hindlilər arasında nikahdan MALDARLIQ - süd, ət və
törənən nəsil. gön-dəri məmulatı almaq
yamı içinə doğru uzanan,
MAKKARTİZM - 1950-ci üçün qaramal yetişdirən sahə.
yaxı d yerin altında olan ki­
illərdə ABŞ-da ifrat mürtəce MALİKANƏ - 1. mülkədar
çik oyuq; kaha.
siyasi cərəyan. mülkü, evi və ona yapışıq
MAHAL - bəzi inzibati-ərazi
MAKSİMALİST lat. - sui- bağ, həyət və s.; 2. bir neçə
vahidlərinin adı.
qəsdçi eser təşkilatın üzvü. kəndi əhatə edən təsərrüfatın
MAHARACA sanskr.
MAKSİMALİZM lat. - idarəsi və s. yerləşən kənd.
Hindistanda Dehli sultan­
eserlər arasında ifrat sol sui- MALTUSÇU - maltusçuluq
lığından əvvəl hökmdar titu­
qəsdçi cərəyan. (bax) nəzəriyyəsinin tərəfdarı.
lu adı.
MAQ - 1. qədim İranda və MALTUSÇULUQ - ingilis
MAHARAÇ - Hindistanda
ona qonşu olan ölkələrdə iqtisadçısı Maltusun adın­
Dehli sultanlığının yaranma­
kahin (zərdüştilik dinində); dan: əhalinin ağır vəziyyətini
sından əvvəl böyük knyaza
2. sonralar: sehrbaz, cadu­ ictimai səbəblərlə deyil, sü­
verilmiş ad; böyük knyaz.
gər, münəccim. rətlə artımı ilə izah edən nə­
MAXNOÇU - maxnoçuluq
MAQNAT lat. - 1. qədim zəriyyə.
hərəkatının üzvü.
Polşada iri feodal, varlı və MANCANAQ - qədim döv­
MAXNOÇULUQ - 1918-
əsilli şəxs; 2. Qədim Romada rdə: müharibə qala divarları­
21-ci illərdə Ukraynada Və­
iri sənaye və maliyyə kapita­ nı dağıtmaq üçün daş, yanar
təndaş müharibəsi zamanı
listi; iri torpaq sahibi. maye ilə dolu çəllək və s. at­
Maxnovun başçılıq etdiyi
MALAKAN rus. - malakan- maq üçün maşın.
əksinqilabi anarxist-bandit
lıq (bax) təriqətinə mənsub' MANCANAQÇI - manca­
həpəkatı. adam. nağı idarə edən şəxs, əsgər.
MAJİNO - II Dünya müha­
MALAKANLIQ - pravoslav MANDARİN port. - portu­
ribəsində gen. Majonun Fran­
kilsəsinin ehkam və məra­ qalların Çin məmurlarına
sanın Almaniya ilə bü-tün
simlərini rədd edən xristian verdikləri ad.
sərhəd boyunca yaratdığı
dini təriqətlərdən biri. MANDAT lat. - hər hansı
müdafiə istehkamları sistemi.
MALCƏHƏT - məhsul ver­ şəxsin vəkalətini (səlahiyyə­
MAJORİTAR/r -1 çoxluq.
gisi. tini) təsdiq edən, bildirən sə­
Çoxmandatlı seçki sistmi.
nəd; səlahiyyət, ixtiyar.
2.Amerikada avropalılarla
129
MANDAT SİSTEMİ - «MANNERHEYM XƏTTİ»
keçmiş alman müstəmləkələri
və osmanlı mülklərinin qəy-
yumluğa götürülmüş forma­
da bölüşdürülməsi. Birinci
Dünya müharibəsinin yekun­
larına həsr edilmiş Versal
konfransında müəyyən edil­
mişdir.
MANEVR fr. - müharibədə
qonşunun və ya donanmanın
düşmənə zərbə vurmaq məq­
sədilə hərəkəti, yerdəyişməsi.
MANIFEST lat. - 1. hər
hansı təşkilatın öz siyasi gör­
üşləri barədə rəsmi müraciəti,
bəyannaməsi; 2. dövlət baş­
çısının, yaxud ali hakimiyyət
orqanının hər hansı mühüm
siyasi hadisə ilə əlaqədar
xalqa müraciət aktı.
MANNA - eradan əvvəl I
minilliyin əvvəllərində Azər­
baycan ərazisində (Urmiya
gölünün cənub-şərqi) yaran­
mış ən qədim dövlət.
MANNALILAR - mannanın
əhalisi, xalq.
MANNAŞ - aşpur mənbələ­
rində Manna dövlətinin adı
(bax manna).
130
- Fnlandiyanm mübadilə
nazi i Mannerheymin adı ilə
adlandırılan möhkəmləndi­
rilmiş müdafiə sistemi.
MANUFAKTURA lat. -
l. maşın sənayesində əvvəlki
istehsal forması; 2. köhn.
fabrik və toxuculuq sənayesi
məmulatı; parça; «manus-əl,
«faktura» - hazırlama. «Əl
ilə düzəldilən» deməkdir. Bu­
rada əl əməyindən istifadə
edilən ilk kapitalist müəssisə­
si nəzərdə tutulur. Əmək bö­
lgüsünə əsaslanan manufak­
tura tarixən mütərəqqi səciy­
yə daşımış, ictimai əmək böl­
güsünü daha da dərinləşdir­
miş, iri maşınlı sənaye üçün
zəmin yaratmış, kapitalist
istehsalının maşınlı mərhələ­
sinə keçilməsi üçün bacarıqlı
fəhlə kadrları hazırlamışdır.
İlk manufakturalar İtaliyada
yaransa da, İngiltərədə ma­
nufaktura klassik formada
inkişaf prosesi keçmişdir.
Azərbaycanda ilk kapitalist
manufakturası 1829-cu ildə
açılmış Xanabad ipəksarıyan
manufakturası idi. Manufak­
turada muzdlu əməkdən isti­
fadə edilirdi.
MANUFAKTURAÇI köhn.
- manufaktura mağazası sa­
hibi; bəzzaz, tacir.
MANUSKRİPT lat. - qədim
əlyazması.
MARAFON QAÇIŞI - 42
km. 195 m. məsafəyə qaçış
yarışı.
MARAFON VURUŞMASI
- Yunan-İran müharibələri
(e.ə. 500-449) dövründə vu­
ruşma. E.ə. 490-cı il sentyab­
rın 13-də Marafon kəndində
baş vermişdir.
MARANLAR isp. - orta əsr­
lərdə İspaniya və Portuqali­
yada rəsmən xristianlığı qə­
bul etmiş yəhudilər.
MARKA I lat. - 1. orta əsr­
lərdə Almaniyada və Frank
dövlətində sərhəd vilayəti və
ya müstəqil inzibati vilayət;
2. qədim Almaniyada: kənd
icması.
MARKA II - Almaniyada,
Finlandiyada pul vahidi.
MARKİTANT aim. əsli ital.
- XVIII-XIX əsrlərdə: ordu­
131
da yeyinti şeyləri satan
adam.
MARKİZ fr. - Fransada,
İngiltərədə, İtaliyada və İs­
paniyada zadəgan rütbəsi,
habelə, belə rütbəsi olan
şəxs.
MARKQRAF aim. - orta
əsrlərdə Almaniyada: mar­
kanı idarə edən knyaz; bax
marka I 1.
MARKQRAFLIQ aim. -
Böyük Kral tərəfindən Frank
imperiyasının sərhədləri bo­
yu yaradılmış vilayətlər.
MARKSİST - marksizmin
tərəfdarı//marksizmlə bağlı
olan, marksizmə xas olan.
MARKSİST-LENİNÇİ -
marksizm mövqeyindən.
MARKSİZM - (Elmi kom­
munizmin banisi K.Marksın
adından) təbiət və cəmiyyətin
inkişaf qanunları, kommu­
nizm cəmiyyəti qurulması
haqqında qeyri-elmi dünya­
görüşü.
MARKSİZM-LENİNİZM -
Marks-Engels-Lenin nəzəriy­
yəsi.
MARLAR - Midiya tayfala­
rından biri. Eradan əvvəl
VI-V əsrlər antik müəlliflə­
rin məlumatına görə Van və
Urmiya gölləri arasındakı
ərazidə yaşamışlır.
MARSELYOZA/r -1. Fran-
sa-burjua inqilabı zamanı,
1792-ci ildə qoşulmuş mahnı;
2. Fransanın milli himni.
MARTİNİST - martinizm
(bax) tərəfdarı.
MARTİNİZM yun. - XV Ы
əsrdə masonlar arasında ya­
yılmış mistik nəzəriyyə.
MARŞAL alm. - 1. orta əsr­
lərdə Fransada saray rütbəsi;
kralın atlara baxan xidmətçi­
si; 13-15-ci əsrlərdə kral qa­
nununun bir hissəsinin ko­
mandanı idi; 2. bir sıra ölkə­
lərin ordularında ali hərbi
rütbə, ilk dəfə 16-cı əsrdə
Fransada tətbiq edilmişdir.
JASON fr. - XVIII əsrdə
ıeydana çıxmış dini-fəlsəfi
təşkilat üzvü. Hazırda Fran­
sada, ABŞ-da və başqa ölkə­
lərdə mövcuddur.
MASONÇULUQ fr. - 18-ci
əsrin əvvəllərində İngiltərədə
yaranmış dini-etik hərəkat.
MASONLUQ - XVIII əsrdə
meydana çıxmış dini-fəlsəfi
cərə’ an.
MASSAGETLƏR - qədim
yunan mənbələrində Xəzər
sahilində yaşamış tayora
aruplarınm ümümi adı.
MAŞMAŞ - Aratta ölkəsin­
də dini idarələrə başçılıq
edən kahin.
MAŞONA - Afrikada ya­
şayan xalqlardan birinin adı.
MATERİALİST fr. - mate­
rializm cərəyanının tərəfdarı.
MATERİALİZM fr. - ma­
teriyanın, təbiətin, obyektiv
varlığın şüura, təfəkkürə nis­
bətən ilkinliyini qəbul edən
elmi-fəlsəfi cərəyan (idealiz­
mə zidd cərəyan).
MATRİARXAT lat. bax
madərşahlıq.
MATRONA/at. - 1. Qədim
Romada azad doğulmuş,
qanuni nikahda olan qadın;
2. cəmdə: Romada və onun
əyalətlərində müəyyən yaşa­
yış məskəninin və ya qəbilə-
tayfa icmasının hamisi olan
ilahələr.
MAVƏRAÜƏNNƏHR -
dənizin arxası deməkdir.
Orta əsrlərdə qərbdən Aral
gölü, cənubdan Amudərya,
şimaldan Sırdərya, şərqdən
Fərqanə ilə əhatə olunan
əraziyə deyilirdi. VII-VIII
əsrlərdə ərəb işğalları zamanı
yaranmışdı.
MAVRLAR lat. əsli yun. -
1. orta əsrlərdə Afrika ərəb­
ləri və bərbərlərinin ümumi
adı;
2. qədim romalıların Mavri-
taniyanın yerli əhalisinə ver­
dikləri ad.
MAVRLAR yun. - Pireney
yarımadasında və Şimali Af­
rikanın şimal- qərb hissəsin­
də ərəb dilinin yerli dialektlə­
rində danışan müsəlman əha­
lisi.
MAVZOLEY lat. - dəfn
qurğusu // qəbir üzərində ti­
kilən türbə.
MAYORAT/at. - 1. feoda­
lizm dövründə: mirasın bö­
yük oğula çatmasından iba­
rət vərəsəlik sistemi;
2. bu qayda üzrə vərəsəyə
çatan miras, böyük mülk;
mülkiyyətin bölünməzliyi.
MAYORDOM lat. - mero-
vinqlər (bax) dövründə (V
əsrin sonu - VIII əsrin orta­
ları) Frank dövlətində ali və­
zifəli şəxs.
MEDAL fr. - 1. xüsusi xid­
mətlərinə və ya göstərdiyi
rəşadətə görə verilmiş nişan;
2. hər hansı tarixi hadisə və
ya görkəmli xadimin xatirə­
sinə həsr edilmiş nişan.
MEDİYEVİST/r - orta əsr
tarixi üzrə mütəxəssis.
MEDİYEVİSTİKA fr. - ta­
rix elminin Qərbi Avropada
orta əsrlər tarixini tədqiq
edən bölməsi.
MEHDİÇİLƏR - 1881-ci
ildə Şərqi Sudanda sudanlı
Mehdinin başçılığı ilə Tür­
kiyə - Misir hökmranlığına
və ingilis müstəmləkəçilərinə
qarşı başlanmış milli azadlıq
üsyanı iştirakçılarının ümumi
adı.
MEHDİÇİLƏR DÖVLƏTİ
- 1881-98-ci illərdə Sudanda
milli azadlıq hərəkatı nəticə­
sində yaranmış müstəqil döv­
lət.
MEHDİÇİLƏR ÜSYANI -
Sudanda 1881-98-ci illərdə
Türkiyə-Misir hökmranlığına
və ingilis müstəmləkəçilərinə
qarşı üsyan.
MEHRAB - «ibadətgah» de­
məkdir, məscidlərdə qiblə cə-
hətdəki (Məkkə istiqamətdə)
divarda düzəldilən və önündə
namaz qılman oyuq, taxça.
MEHRANİLƏR Alba­
niya (Qafqaz) hökmdarları
sülaləsi (təqribən 510-705).
Sülalənin banisi Mehrandır.
Armael, Vard, Cəsur, Var­
dan, I Varazman, Şuşik, Va­
ra/. Qriqor, Varaz Peroj, Ye­
zid Xosrov, II Varazman;
Cavanşir, I Varaz Trdat
nümayəndələridir. Bunlardan
Varaz Qriqori və Cavanşir
görkəmli nümayəndələrdir.
MEHTƏR köhn. - ata qul­
luq edən,atabaxan.
MEHTƏRBAŞI köhn. -
1. qədim Rusiyada: çar tövlə­
lərinə, atlarına baxan saray
xidmətçisi; 2. keçmişdə: şah
məmurlarının, paşaların, xan­
ların, bəylərin atlarına baxan
xidmətçi; baş mehtər.
MEHTƏRXANA fr. - atla­
rın saxlandığı yer, mehtərlik,
tövlə.
MEHTƏRLİK - mehtərin
işi, vəzifəsi.
«MEHRİBAN QONŞU» Sİ­
YASƏTİ- F.Ruzveltin (1932-
1945) Latın Amerikası ölkə­
lərinə münasibətdə irəli sür­
düyü siyasət. Bu siyasətdə
məqsəd - bu ölkələri ABŞ-a
tabe etmək, İngiltərə, Alma­
niya kapitalını oradan sıxış­
dırıb çıxartmaq idi.
MEJRAYONÇU - 1913
1917-ci illərdə Sankt-Peter­
burqda müxtəlif antileninçi
menşevik qruplarının üzvü.
MEQALİT MƏDƏNİY­
YƏTİ - Eneolit (bax) və
Tunc dövrünün (bax) bir
sıra arxeoloji mədəniyyətinin
ümumi adı.
MEMARLIQ lat. - insanın
həyat və fəaliyyəti üçün mə­
kan mühitini əmələ gətirən
bina və qurğular sistemi.
MEMORANDUM lat. - hər
hansı bir məsələ haqqında
hökumətin fikirləri izah edil­
miş diplomatik sənəd.
MEMORANDUM lat. -
yadda saxlamalı şey. Diplo­
matik yarışma forması, sə­
nəd. Xatırlatma notasına ox­
şayır.
MENŞEVİK rus. - menşe-
vizm tərəfdarı, antimarksist
opportunist partiyasının üzvü.
MENŞEVİKLİK - menşe-
vizmə mənsubiyyət; menşe-
vizm.
MENŞEVİZM rus. - Rusiya
Sosial-Demokrat Fəhlə Par­
tiyasında əksinqilaba xırda
burjua opportunist cərəyanı;
reformizmin bir növü.
MER/r. - bəzi Ölkələrdə me­
riyanın (bax) başçısı.
MERİYA fr. - şəhər bələ­
diyyə idarəsi, eləcə də həmin
idarənin yerləşdiyi bina.
MERKANTİLİST fr. əsli
ital. - merkantilizm tərəfdarı.
MERKANTİLİZM fr. əsli
ital. - XVI-XVIII əsrlərdə
Avropada ticarət burjuaziya­
sının mənafeyini əks etdirən
iqtisadi nəzəriyyə, iqtisadi
siyasət; bu nəzəriyyə ölkənin
rifahının istehslatda deyil,
mal dövriyyəsinin və pul ka­
pitalının ölkə daxilində inki­
şaf etdirilməsində görürdü.
MEROVİNQLƏR lat. -
Frank dövlətində ilk kral
sülaləsi (751-ci ilədək). Əfsa­
nəvi banisi Meroveydir (əs­
lində Xilderik). Nümayəndə­
ləri: Xİlderik (457-81),
I Xlodviç (481-511) I Xil­
derik (561-584), I Sigebert
(561-575), II Xlotar (584-
629), Neystriyada (613-cü ilə
qədər), I Daqobert (629-
639), III Xilderik (743-751).
MESOPOTAMİYA yun. -
«ikiçayarası» deməkdir. Qər­
bi Asiyada, Dəclə və Fərat
çaylarının hövzələri arasında
təbii vilayət.
MEŞŞANLAR pol. - 1917-ci
il inqilabından əvvəl Rusiya­
da şəhər əhalisinin müxtəlif
kateqoriyalarını bildirən silk.
METROPOLİYA yun. -
müstəmləkələri olan qədim
yunan şəhərləri; müstəmləkə­
si olan ölkə.
MEYSTERZİNGER aim. -
orta əsrlərdə (XIV-XIX)
Almaniyada, Avstriyada xa­
nəndə şair.
MEZOLİT yun. - qədim daş
dövründə (paleolitdən) yeni
daş dövrünə (neolit) keçid
dövrü; orta daş dövrü.
MEZOZOY QRUPU
(DÖVRÜ, ERASI) - strati-
qrafik şkalanm aşağıdan
dördüncü qrupu və Yerin
geoloji tarixində ona müva­
fiq era. 160-170 milyon il da­
vam etmişdir. Üç dövrə bölü­
nür: Trias dövrü, Yura döv­
rü, Tabaşir dövrü.
MƏBƏD - ibadət və dr
mərasimlər keçirilməsi üçi".
bina, ibadət yeri, ibadətxam.
MƏCƏLLƏ - ’climai müna­
sibətlərin müəyyən sahəsini
tənzimləyən vahid sistemləş­
dirilmiş qanunvericilik aktı.
MƏCLİS - bəzi ölkələrdə
qanunverici orqanın adı.
MƏDƏNİYYƏT 1. insan
cəmiyyətinin istehsalında, ic­
timai və mənəvi həyatda əldə
etdiyi nailiyyətlər məcmusu;
2. əldə olunan belə nailiyyə­
tin səviyyəsi.
MƏDHİYYƏ - birini tərif­
ləmək məqsədilə yazılmış şeir.
MƏDHİYYƏ' . - mübaliğə
ilə bir adamı və ya bir şeyi
mədh və tərli edən; məddah.
MƏDHNAMƏ bax məd
hiyyə.
MƏDRƏSƏ - keçmişdə:
dini məktəb, ruhani məktəbi
(ərəbcə məktəb, öyrənmək
deməkdir).
MƏHSULDAR QÜVVƏ­
LƏR - ictimai istehsal pro­
sesində insanlarla təbiət ara­
sında «maddələr mübadilə-
süni həyata keçirən subyek­
tiv və maddi ünsürlər sistemi.
MƏHSULDAR QÜVVƏ­
LƏR - əmək alətləri, torpaq,
yeraltı sərvətlər, insanlar və s.
MƏXƏZ bax mənbə.
MƏXƏZŞÜNAS bax mən-
bəşünas.
MƏXƏZŞÜNASLIQ bax
mənbəşünaslıq.
MƏQBƏRƏ - türbə, mav­
zoley (bax).
MƏMLÜK - 1. vaxtilə Mi­
sirdə olmuş türk mənşəli
hərbi zadəgan silki və bu sil-
kə mənsub şəxs (bu silk ibti­
dada Türkiyə sultanlarının
şəxsi qvardiyasım təşkil
etmiş çərkəz qullarından
əmələ gəlmişdi); 2. Napoleo­
nun Misir səfəri zamanı təş­
kil etdiyi şəxsi mühafizə dəs­
təsinin əsgəri.
MƏMUR - dövlət idarələ­
rində çalışan qulluqçu, döv­
lət xidmətçisi.
MƏNBƏ - elmi tədqiqatın
əsaslandığı yazılı abidə: məxəz.
MƏNBƏŞÜNAS - mən­
bəşünaslıq mütəxəssisi; mə-
xəzşünas.
MƏNBƏŞÜNASLIQ - tari­
xi mənbələrin tədqiqi və on­
lardan istifadənin üsullarını
tədqiq edən köməkçi tarix
elmi; məxəzşünaslıq.
MƏNZİL - 1. məsafə, gedi­
lən yol; 2. bütün hissələri ilə
birlikdə ev.
MƏRASİM - dini mahiyyət­
də olan ayin; dini ayinlər.
MƏRKƏZÇİ - mərkəzçilik
(bax) tərəfdarı.
MƏRKƏZÇİLİK - sağlarla
sollar arasında olma.
MƏRVANİLƏR - əməvilər
(bax) sülaləsinin I Mərvan
ibn əl-Hakimdən (638-685)
başlayan qolu.
MƏRZBAN - İranda Sasa­
nilərin dövründə (Ш-VII əsr­
lər), əsasən, ucqar əyalətlərin
hakimi; canişin.
MƏRZLƏMƏ - mərz çək­
mə (tarla, bağ və s. sahəni
bir-birindən ayırmaq üçün
xətt çəkmə).
MƏRZLƏŞDİRMƏ - tor­
paq sahələrinin sərhədlərinin
dəqiq müəyyənləşdirilməsi.
MƏSCİD - müsəlmanların
ibadət yeri; ibadətxana.
MƏŞRUTƏ - 1. mütləq ha­
kimi, hökmdarın hüququnu
məhdudlaşdıran konstitusiya
(İranda və Türkiyədə);
2. konstitusiyalı dövlət quru­
luşu (İranda və Türkiyədə).
MƏŞRUTƏ - konstitusiya
deməkdir. 1905-1911-ci illər
İran inqilabı məşrutə hərəka­
tı adlanır.
MƏŞRUTƏÇİ - məşrutəli
hökumət tərəfdarı, konstitu­
siya tərəfdarı; konstitusiyaçı.
MƏŞRUTƏÇİLİK - padşa­
hın hakimiyyəti məşrutə ilə
məhdudlaşdırılmış olan döv­
lət quru’ ı ı.
MƏŞRUTƏXAH bax məş-
rutəçi.
MƏŞRUTƏXAHLIQ bax
məşrutəçilik.
MƏŞRUTƏLİ - konstitu-
siyalı, konstitusiyaya əsasla­
nan.
MƏTBƏƏ - kitab, qəzet,
jurnal və s. çap olunan müəs­
sisə; çapxana.
MƏTƏQƏBBİL - xərac
toplayan vergi məmuru.
MƏZDƏKİLƏR - yüksək
zümrənin ağalığına qarşı
yönəlmiş hərəkat. 481-529-cu
illəri əhatə edib. Hərəkatın
başçısı Məzdəkin adı ilə məz­
dəkilər hərəkatı adlanır.
MƏZDƏKİLİK bax məz-
dəkizm.
MƏZDƏKİZM - V-VI əsr­
lərdə İranda Məzdəkin rəh­
bərliyi altında feodallar və
ruhanilərə qarşı yönəldilmiş
xalq hərəkatı; məzdəkilik.
MƏZYƏDİLƏR (ŞEYBA-
NİLƏR, YƏZİDİLƏR) -
Şirvanşahlar sülaləsi (861-
1027). Hökmdarları: I Hey-
səm (861-880), I Məhəmməd
(881-912), II Heysəm (912-
138
913), Əli ibn IT Heysəm (913-
917), II Yəzid əbu Tahir
(917-948), II Məhəmməd
(948-956), Əhməd (956-981),
III Məhəmməd (981-991), III
Yəzid (991-1027). Məzyə­
dilər dövləti də Məzyədilər
sülaləsinin adı ilə adlandırıl­
mışdır.
MİDİYA - qədimdə əvvəlcə
tayfa ittifaqının, sonralar İran
yaylasının şimal-qərb vilayət-
lərindəki çarlığın və nəhayət
böyük bir dövlətin adı.
MİDİYA YAĞI - Atropa­
tenada nefti belə adlanlınr-
lar.
MİDİYALILAR - e.ə. IX-
VII əsr Xəzər dənizindən cə­
nubda, indiki Zəncan-Həmə-
dan, Qəzvin-Tehran zona­
sında, həmçinin şərqə və cə­
nub-şərqə doğru uzanan ra­
yonlarda məskunlaşmış xalq.
MİF yun. - allahlar, əfsanə­
vi qəhrəmanlar, ruhlar haq­
qında rəvayətlər.
MİFOLOGİYA yun - mifik
rəvayətlər toplusu.
MİFŞÜNAS - mifşünaslıq
(bax) mütəxəssisi.
MİFŞÜNASLIQ - mifləri
tədqiq edən elm.
MİXİ YAZILAR - Qədim
yazı növlərindən biri (ön Asi­
yanın qədim xalqlarında gil
və daş üzərində cızıqlardan
ibarət yazı); Mesopotamiya­
da şumerlərin e.ə. I minil­
liyin əvvəllərində yaratmış
olduqları işarələrdən ibarət
yazı növü. Bu işarələr mix
formalı olduğu üçün mixi
yazılar adlanır. Mixi yazılar
gil lövhələr üzərində cızılırdı.
MİKADO - Yaponiyada
imperator titulu.
MİKROLİT yun. - «mikro»
- kiçik, «litos» - daş demək­
dir. Mezolit dövründə inşala­
rın işlətdikləri çox kiçiköl-
çülü alətlər nəzərdə tutulur.
MİQRASİYA lat. - yaşayış
yerinin dəyişdirilməsi ilə əla­
qədar əhalinin bir yerdən
başqa yerə köçməsi.
MİL ing. - müxtəlif ölkələr­
də müxtəlif uzunluğa bərabər
məsafə ölçü vahidi.
MİLAD - xristianlarda İsa
peyğəmbərin doğulduğu il/
/həmin ildən başlanan təq­
139
vim. Rəvayətə görə İsa pey­
ğəmbər eramızın birinci ili
dekabrın 24-də anadan ol­
muşdur. Bu hadisə xristian
aləmində «milad» - anada-
nolma adlanır. Xristian il
hesablanması da Milad təq­
vimi adlanır.
MİLADİ - İsa peyğəmbərin
doğulduğu gündən başlanan,
hesablanan.
MİLADİ TARİX - təqribən
bizim eranın ilk ilində İsa
peyğəmbərin dünyaya gəldiyi
ildən (dekabrın 24) başlanan
tarix və hazırda işlənən təq­
vim.
MİLİS lat. - 1. bəzi ölkələr­
də (Rusiyada) milisiyada
xidmət edən adam, milis nə­
fəri; 2. bax milisiya.
MİLİSİONER lat. - milis
nəfəri, milis işçisi.
MİLİSİYA lat. - ictimai
asayişi qoruyan inzibati or­
qan; milis, milis idarəsi.
MİLİTARİZM fr. - impe­
rialist dövlətlərin hakim dai­
rələrinin qəsbkar müharibə­
lərə hazırlaşmaq, ölkə daxi­
lində zəhmətkeşlərin sinfi

çıxışlarım yatırtmaq məqsə­
dilə hərbi hazırlıq tədbirləri­
ni genişləndirməyə yönəldil­
miş mürtəce siyasət.
MİLLƏT - 1. insanların dil,
ərazi, iqtisadi həyat və s.
ümumiliyi əsasında əmələ
gəlmiş sabit tarixi birliyi;
2. ölkə.
MİLLƏT VƏKİLİ - depu­
tat, Milli Məclisin üzvü, xalq
elçisi.
MİLLƏTÇİ - millətini, xal­
qını sevən; millətpərvər.
MİLLƏTÇİLİK - 1. millə­
tini, xalqım sevmə; millət-
pərvərlik; 2. bir millətin digər
millətdən üstün tutulması si­
yasəti, millət nümayəndələri
tərəfindən onun rolunun həd­
dindən artıq şişirdilməsi.
MİLLƏTLƏR CƏMİYYƏ­
Tİ - I və II Dünya müharibə­
ləri arasında fəaliyyət gö­
stərmiş beynəlxalq təşkilat.
MİLLƏTLƏR SOVETİ -
Ali Sovetin palatalarından
biri.
MİLLƏTPƏRVƏR bax mil­
lətçi.
140
MİLLİLƏŞDİRMƏ - xüsu­ MİRAB köhn. - keçmişdə su
MİLLƏTPƏRVƏRLİK bax
si mülkiyyətin dövlət mülkiy­ təsərrüfatına baxan, suvarma
millətçilik.
yətinə keçirilməsi. sularına nəzarət edən şəxs.
MİLLİ AZADLIQ HƏRƏ­
MİNA fr. - 1. qədim Yuna­ MİRABLIQ köhn. - mira-
KATI - öz vətənini, xalqını
nıstanda və qədim Şərqdə: bm vəzifəsi, işi.
əsarətdən azad etmək uğrun­
çəki ölçüsü; 2 qədim yunan MİRAXUR köhn. - qədim
da aparılan mübarizə.
pulu. zamanlarda padşahın, xanın
MİLLİ AZADLIQ İNQİ­
MİNARƏ - azan vermək baş mehtəri, mehtərbaşı.
LABI - milli azadlıq hə­
üçün qüllə. MİRALAY köhn. - 1. alay
rəkatından törəyən və xarici
MİNBAŞI köhn. - orta əsr­ komandiri; 2. 30-cu illərədək
hökmranlığın məhvinə, milli
lərdə Yaxın Şərqin bəzi ölkə­ Azərbaycan və Türkiyə or­
istiqlaliyyət qazanılması, mil­
lərində, o cümlədən Azərbay­ dularında polkovnik.
li müstəmləkə zülmünün və
canda mövcud olmuş hərbi MİRAS - ölən adamdan va­
istismarın ləğvinə yönəldilən
vəzifə. risinə qalan hər şey.
inqilab.
MİNİATÜR - kiçikliyi və MİRZƏ - şəxs adlarından
MİLLİ DİL - xalqın millətə
incəliyi ilə seçilən sənət əsəri. sonra gəldikdə şahzadəlik,
çevrilməsi prosesində xalq
MİNİATÜR - latınca mini­ əvvəl gəldikdə isə rütbə bildi­
dili əsasında formalaşan dil.
um sözündəndir. Bu isə baş rir.
MİLLİ QVARDİYA - 18-
hərfləri yazmaq üçün istifadə MİS DÖVRÜ - Neolitdən
19-cu əsrlərdə bir sıra Qərbi
edilən qırmızı boyaq məna­ (bax) Tunc dövrünə (bax)
Avropa ölkəsində mövcud
sını verirdi. keçid dövrü.
olmuş silahlı könüllü dəstə.
MİNNEZİNGER aim. - or­ MİS QİYAMI bax Moskva
MİLLİ MƏCLİS bax par
ta əsrlərdə Almaniyada: şair üsyanı.
lament.
və xanındə; şair-nəğməkar. MİSİR - qədim Afrikanın
MİLLİ MƏSƏLƏ - müxtə­
MİNOY MƏDƏNİYYƏTİ şimal-şərqində qədim dövlət.
lif ictimai-iqtisadi formasiya­
- Krit adalarında yüksək in­ MİSİR YAZISI - dünyanın
larda millətlər, milli qruplar
kişaf etmiş Tunc dövrü mə­ ən qədim yazı sistemlərindən
və xalqlar arasında siyasi,
dəniyyəti (e.ə. III-II minil­ biri.
iqtisadi, ərazi, hüquqi, ideo­
liklər). MİSİRLİLƏR - Misirin
loji və mədəni münasibətlərin
məcmusu. əsas əhalisini təşkil edən xalq.
141
MİSİRŞÜNASLIQ - qədim
Misir dilini, yazısım, tarixini,
mədəniyyətini və arxeoloji
abidələrini öyrənən elm.
MİSQAL - 4,64 qarama
bərabər çəki ölçüsü.
MİSSİONER fr. əsli lat. -
xristianlığı yaymaq üçün
xristian olmayan xalqlar ara­
sına göndərilən hər bir təb­
liğatçı.
MİSSİONERLİK - xristi­
anlığı yaymaq üçün hər cür
insanlarla yürüdülən təbliğat
işi.
MİSSİYA lat. - 1. dövlət
nümayəndə heyəti; 2. diplo­
matik nümayəndəlik.
MİSTERİYA - Qərbi Av­
ropada dini teatr janrı; şə-
beh.
MİSTİK - mistikaya aid
'an.
İİSTİK QÜVVƏLƏR
müəmmalı, əslində mövcud
olmayan qüvvələr.
MİSTİKA yun. - ilahi, gizli
bir qüvvəyə inanma.
MİSTİSİZM lat. - misti­
kaya əsaslanan dini-idealist
dünyagörüşü.
MİŞ^ RİLƏR - tatarların
etno .rafık qrupu.
MİTİNQ ing. - mühüm gü­
ndəlik məsələyə həsr olun­
muş kütləvi yığıncaq.
MİTROPOLİT yun. - pra­
voslav və katolik yepiskopla ­
rının ən yüksək adı və bu adı
daşıyan ruhani.
MİZRAQ bax nizə.
MOLLA - axunddan kiçik
müsəlman ruhanisi.
MOLLAXANA. - mollanın
dərs dediyi dini məktəb.
MONARX yun. - monar­
xiya dövlətində irsi dövlət
başçısı (şah, sultan, çar, im­
perator, kral və s.) Monarx
bəzən seçilə də bilər. Məsə­
lən, Monqolustanda XIII əsr­
də Çingiz xanın seçilməsi.
MONARXİST yun. - mo-
narxizm tərəfdarı; padşahpə­
- rəst.
MONARXİYA yun. - təkha-
kimiyyətlilik deməkdir. Döv­
lətin başında bir nəfərin -
padşahın durduğu idarə üsu­
lu, habelə bu üsulla idarə
olunan dövlət; padşahlıq müt­
ləqiyyət. Burada ali dövlət
142
hakimiyyəti monarxın əlində
cəmləşir. Aristotel monarxın,
yəni bir nəfərin idarə etdiyi
və hakimiyyətin atadan oğu­
la keçdiyi dövləti monarxiya
adlandırmışdır. Feodalizm
dövründə monarxiya müxtə­
lif inkişaf mərhələləri keç­
mişdir: 1. ilkin feodal mo­
narxiyası; 2. feodal pəra­
kəndəliyi dövrü monarxiyası;
3. silki nümanyəndəli monar­
xiya; 4. mütləq monarxiya.
Müasir dövrdə bir çox döv­
lətlər üçün məhdud, konsti-
tusiyah monarxiya səciy­
yəvidir. Konstitusiyalı mo­
narxiyanın iki növü var:
1. qeyri-məhdud monarxiya.
Bu zaman monarx icra ha­
kimiyyətini öz əlində cəmləş­
dirir. Hökuməti təşkil etmək,
veto hüququna, parlamenti
buraxmaq və s. hüquqlara
malikdir; 2. parlamentli mo­
narxiya. Burada monarxın
hakimiyyəti əslində formal
səciyyə daşıyır (məsələn,
müasir Böyük Britaniyada).
143
MONARXİYALI - monar­
xiya üsul-idarəsi olan, pad­
şaha tabe olan.
MONARXİZM yun. - mo­
narxiyanı bərqərar edib sax­
lamaq məqsədi daşıyan mür­
təce siyasi cərəyan; padşah-
pərəstlik.
MONASTIR yun. - rahib
icması.
MONQOLLAR (MOĞOL­
LAR) - monqol dillərində
danışan bütün xalqların tari­
xi adı.
MONOGENİZM yun. -
insanların mənşə birliyi və in­
san irqlərinin bir-biri ilə qan
qohumluğu haqqında təlim.
MONOQAMİYA yun.
təkarvadlılıq, təkkəbinlilik.
MONOQRAFİYA yun. -
bir sahənin, mövzunun öyrə­
nilməsinə həsr olunmuş təd­
qiqat əsəri.
MONOPOLİYA bax inhi­
sar.
MONOTEİZM yun. - tə-
kallahlılıq, allahın tək və ya
hər şeyə qadir olması haqqın­
da dini təsəvvürlər sistemi.
MORATORİUM lat. - bər-
kidici, təxirəsalıcı. Dövlətin
öhdəliklərinin yerinə yetiril­
məsi vaxtının geri çəkilməsi,
yaxud hər hansı bir hərəkət­
dən imtina edilməsi.
MOSKVA ÜSYANI - 17-ci
əsrin (1648) ortalarında Ru­
siyada ən böyük şəhər üsyanı
(buna mis qiyamı, duz qiya­
mı da deyirlər).
MOZAİKA -müxtəlif
li xırda-xırda daşlar və şəffaf
olmayan rəngli şüşə qırıntıla­
rından - smaltedən ibarət
rəsm.
MÖHRƏ - palçıq və saman
qarışığı.
MÖHTƏKİRLİK - əhaliyə
lazım olan məhsulları ucuz
qiymətə alıb saxladıqdan so­
nra baha qiymətə satılması.
MÖVLALAR - İslam dinini
müllü qəbul etmiş yerli
əhali.
MUĞAN - Azərbaycanda
tarixi şəhər.
MUĞAN DÜZÜ - Azər­
baycanda düzənlik Kür-Araz
ovalığının bir hissəsi.
144
MUĞAN MƏDƏNİYYƏTİ
- ? ərbaycanın Muğan dü­
zü ə Talış dağlarında uyu­
muş son tunc və erkən Dəmir
dövrünə aid arxeoloji mədə­
niyyət.
MUXTAR - 1. muxtariyyət
hüququ olan; 2. asılı olma­
yan, müstəqil.
MUXTARİYYƏT - daxili
qanunvericilik və idarəetmə
işlərində sərbəst olma hüqu­
qu; özünüidarə; ümumi döv­
lət konstitusiyası çərçivəsin­
də dövlətin hər hansı bir his­
səsinin dövlət məsələlərini
müstəqil həll etməsi, daxili
özünüidarə hüququ.
MUJİK rus. köhn. - Rusi­
yada kəndli.
MUKAT - pay. Orta əsrlər­
də Misirdə iltizam sistemi ilə
paylanan torpaq mülkiyyət
forması.
MULATLAR isp. - zəncilər­
lə Avropa irqi nümayəndələ­
rinin qarışıq nikahlarından
əmələ gəlmiş nəsil.
MULTANI - vaxtilə Azər­
baycanda məskunlaşmış hind
tacirləri.
MUMİYA - bioloji mənşəli,
balzam iyli təbii maddə
(meyitlərə və müqəddəs hey­
van cəsədlərinə vurulur).
MUNDİR fr. - hərbi və ya
mülki rəsmi geyim.
MUROV - keçmişdə kənd
yerlərində polis vəzifəsini ifa
edən hökumət məmuru.
MUROVLUQ - murov və­
zifəsi murov rütbəsi/ /murov-
lar olduğu dövr.
MUSTİYE - Fransada yer
adıdır. Orta daş dövrünün
əmək alətləri ilk dəfə burada
aşkar edilmişdir.
MUSTİYE
MƏDƏNİYYƏTİ
(DÖVRÜ) - Paleolit dövrü­
nə aid arxeoloji mədəniyyət.
MUZA yun. - qədim, yunan
mifologiyasında yaradıcılıq
sahələrinin himayədarı olan
ilahə; ilham pərisi.
MUZDUR köhn. - mülkə­
dar və qolçomaq təsərrüfa­
tında muzdla işləyən kənd
təsərrüfatı fəhləsi.
MUZDURLUQ - muzdu­
run işi, peşəsi.
145
MUZEY lat. əsli yun. -
1. maddi və mənəvi mədəniy­
yət abidələrini toplayıb qo­
ruyan və öyrənən müəssisə;
2. qədim yunan ilahələri,
muzaların məbədi.
MÜBADİLƏ - müxtəlif məş­
ğuliyyət növləri ilə məşğul
olan insan qruplarının hazır­
ladıqları məhsulları bir-biri­
ləri ilə dəyişmələri.
MÜBARİZƏ - zidd ictimai
qrupların, əqidələrin, məna­
felərin və s. hakim mövqe
tutmaq uğrunda toqquşması.
MÜBAŞİR köhn. - İranda
kəndi idarə etmək üçün mül­
kədarın təyin etdiyi adam.
MÜBAŞİR - İranda vergi və
mükəl-ləfıyyətlərini toplayan
xan müvəkkili.
MÜDAFİƏÇİLİK SİYASƏ­
Tİ - 1914-1918-ci illərdə 1 -ci
imperialist müharibəsi döv­
ründə II İnternasionalın op­
portunist partiyalarının öz
burjuaziyasını müdafiə et­
mək siyasəti.
MÜDAXİLƏ - bir və ya bir
neçə dövlətin digər dövlətin
işlərinə qarışması. Müdaxilə

hərbi, iqtisadi, siyasi və ideo­
loji vasitələrlə ola bilər. Bey­
nəlxalq hüquqda müdaxilə­
nin bütün formaları qadağan
olunmuşdur.
MÜDAXİLƏÇİ - zorla baş­
qa bir dövlətin daxili işlərinə
qarışan (dövlət və s.).
MÜDƏRRİS köhn. -1. məd­
rəsədə dərs verən din alimi;
2. müəllim, dərs verən.
MÜƏSSİSƏLƏR MƏC­
LİSİ - Konstitusiya hazır­
layacaq və qəbul edəcək, ya­
xud yeni dövlət quruluşu tə­
sis edəcək səlahiyyətə malik
məclis.
MÜFTİ - baş sünni ruhani­
si; müsəlman ali ruhanisi.
MÜHACİR - 1. siyasi, iqti­
sadi və ya dini səbəbdən və­
tənini tərk edib başqa ölkəyə
köçən və orada yaşayan
adam; 2. yeni yerə, yeni tor­
paqlara köçən və ya köçürü­
lən adam.
MÜHACİRƏT - öz vətənini
tərk edib başqa ölkəyə köçmə.
MÜHARİBƏ - dövlətlər
arasında mütəşəkkil silahlı
mübarizə.
146
MÜHASİRƏ - araya alın­
ma, mühasirəyə alma, blo­
kada.
MÜHASİRƏYƏ ALMAQ -
hər tərəfdən araya (dövrəyə)
almaq, blokadaya almaq.
MÜXALİFƏT- 1. zidd (əks)
olma; 2. cəmiyyət, təşkilat və
s. daxilində öz fikrini, siyasə­
tini başqasının fikrinə, siyasə­
tinə qarşı yönəltmə.
MÜXƏMMƏS - beşlik,
şeir janrıdır.
MÜKƏLLƏFİYYƏT
dövlət, yaxud yerli əhə­
miyyətli ehtiyacları təmin et­
mək üçün əhalinin icra etdiyi
vəzifə, iş.
MÜQATİƏ - kəsmək, kəsib
atmaq.
MÜQAVİLƏ - saziş, bağ­
laşma.
MÜLK - 1. birinə məxsus
torpaq sahəsi, daşınmaz əm­
lak; 2. ölkə, məmləkət; 3. xi­
lafətdə yerli feodalların ix­
tiyarında olan irsi torpaq sa­
hibliyi.
MÜLKƏDAR- torpaq üzə­
rində xüsusi mülkiyyət və
onun qalıqları mövcud olan
ölkələrdə torpaq sahibi olan
zadəgan; feodal; torpaq sa­
hibləri; bəy-ağalar.
MÜLKƏDAR TABELİSİ -
846-cı ildə ali müsəlman sil-
kinə mənsub olan müxtəlif
feodal-asılı kəndlilərə veril­
miş ümumi ad. «Sahibkarlar
kəndlisi» anlayışına uyğun­
dur.
MÜLKƏDARLIQ - xüsusi
mülkiyyət hüquq əsasında tor­
paq sahiblərinə malik olma.
MÜLKİYYƏT - 1. əmlak,
şey; 2. yiyəlik, sahiblik.
MÜLKİYYƏTÇİ- mülkiy­
yət sahibi.
MÜLKİYYƏTÇİLİK
mülkiyyət sahibliyi.
MÜNƏCCİM - ulduzların
vəziyyətinə görə insanların,
dövlətlərin taleyindən qabaq­
cadan xəbər verən şəxs.
MÜRİD - müsəlman ölkə­
lərində həyatını sufilik təlimi
əsasında İslam dininə həsr
edən şəxs.
MÜRİDİZM - qeyri-müsəl­
manlara qarşı nifrət təbliğ
edən dini cərəyan.
147
MÜSADİRƏ - əmlak, pul
və s.-nin əvəzsiz və zorla döv­
lətin xeyrinə zəbt olunması.
MÜSƏLMAN - İslam dini­
nə mənsub adam.
MÜSƏLMANLIQ - müsəl­
man dininə mənsub olma.
MÜSTƏQİLLİK GÜNÜ -
1993-cü ildə SSRİ tam dağıl­
dıqdan sonra Azərbaycan öz
milli müstəqilliyini elan etdi
və həmin gün Müstəqillik gü­
nü adlanır.
MÜSTƏMLƏKƏ - başqa
ölkə tərəfindən zorla tutulub
istismar edilən, istiqlaliyyəti­
ni itirmiş ölkə; asılı vəziyyətə
düşmüş ölkə.
MÜSTƏMLƏKƏÇİ
müstəmləkə-çilik (bax) siya­
səti yeridən, müstəmləkə xalq­
larını istismar edən.
MÜSTƏMLƏKƏÇİLİK -
güclü və inkişaf etmiş dövlət­
lərin zəif inkişaf etmiş ölkələ­
ri iqtisadi və siyasi cəhətdən
özlərinə tabe etmə.
MÜSTƏMLƏKƏLƏŞDİ­
RİLMƏK - müstəmləkə ha­
lına salınmaq, müstəmləkə
edilmək.
MÜSTƏMLƏKƏLƏŞDİR­
MƏK - müstəmləkə halma
salmaq, müstəmləkə etmək.
MUSTOVFİ - Elxanilər
dövlətində maliyyə sisteminə
baxan məmur.
MÜŞKET fr. - piltə ilə alış­
dırılan qədim iriçaplı silah;
çaxmaqlı tüfəng.
MÜŞKETYOR fr. - XVI
əsrin əvvəlindən Avropa or­
dularında piyada növü; muş-
ketlə silahlanmış piyada əsgər.
MUŞİR türk. - hərbi rütbə,
marşal deməkdir.
MÜŞTƏRƏK MÜQAVİLƏ
Rusiyada sahibkarlarla
fəhlələr arasında ilk müqavi­
lə (1904-cü ildə Bakıda bağ­
lanmışdı).
MÜTƏSƏRRİF - maliyyə
müfəttişi.
N NAZİR - nazirliyə başçılıq
NABOB - naib, nüvvab
(Hindistanda zadəgan, varlı).
NADEL rus. - pay torpaq
(Çar Rusiyasında təhkimçilik
hüququ ləğv edildikdən son­
ra kəndli ailələrinin istifadə­
sinə verilən kiçik torpaq his­
səsi).
148 ===========
MÜT.D - birinin davamçısı,
sufirm şagirdi, müsəlman
ölkələrində həyatını sufi tə­
limi əsasında İslam dininə
həsr edən şəxs; həmçinin su­
filik təliminin başçısının ar­
dıcılı.
MÜTLƏQ MONARXİYA
bax mütləqiyyət.
MÜTLƏQİYYƏT - feodal
dövlətinin son siyasi forması.
Mütləq monarxiya; feodal
münasibətlərinin dağıldığı və
kapitalist münasibətlərinin
yarandığı dövrdə meydana
gəlmişdir.
MÜTLƏQİYYƏTÇİ - müt­
ləqiyyət tərəfdarı, mütləq
monarxiyaya əsaslanan, mo-
narxist.
MÜVƏRRİX arx. - tarixçi,
salnaməçi.
NAXARAR - IV-VIII əsr­
lərdə Qafqaz Albaniyasında
dünyəvi feodal.
NAİB - 1. böyük şəxsin ye­
rini dolandıran şəxs; vəkil,
canişin; 2. əlaltı; 3. yerli inzi­
bati idarə rəisi, icma başçısı.
NAİBLİK - 1. naibin işi, və­
zifəsi; 2. naibin idarəsi olan yer.
NARODOVOLÇU - XIX
əsrin 80-ci illərində Rusiyada
«Народная воля» adlı gizli
siyasi təşkilatın üzvü.
NARODOVOLÇULUQ -
XIX əsrin 80-ci illərində Ru­
siyada xalqçıların «Народная
воля» adlı təşkilatının rəh­
bərlik etdiyi ictimai-siyasi
hərəkat.
NASİST lat. - Almaniya fa­
şisti, nasizm (bax) tərəfdarı.
NASİZM lat. - alman fa­
şizmi.
NATURAL TƏSƏRRÜFAT
- yaşayış üçün lazım olan
məhsulun və hazır şeylərin
satış üçün deyil, şəxsi tələbatı
ödəmək üçün hazırladığı tə­
sərrüfat.
edən hökumət üzvü.
NAZİRLİK - 1. dövlət ida­
rəsinin hər hansı sahəsinə rəh­
bərlik edən mərkəzi hökumət
orqanı; 2. nazir vəzifəsi.
NEANDERTAL - Alma­
niyada yeni tipli insanın kəllə
sümüyünün tapıldığı yerin
------ - .....
adıdır. Bu tip insanlar Nean-
dertallar adlanır.
NEANDERTAL ADAM -
qazıntı halında tapılan və
orta paleolit dövrü adamı.
NEFT MAQNATLARI -
neftin çıxarılması, emalı və
satışı işini öz əllərində sax­
layan nəhəng neft şirkətləri­
nin sahibləri.
NEFTXUDA - Şimali
Azərbaycanda neft hasilatı,
emalı və satışı ilə məşğul
olan iş adamları.
NEKROPOL yun. - qədim
şəhərlərin kənarında böyük
qəbiristan.
NEMANÇİLƏR - orta əsr­
lərdə (XII əsrin 2-ci yarısı)
Serbiyada sülalə. Banisi Raş-
ki Stefan Nemanya olmuş­
dur (1170-1196). Digər nü­
mayəndələr: Stefan Radoslav
(1227-34). Stefan Vladislav
(1234-43), I Stefan Uroş
(1243-76), Stefan Draqutin
(1282-1321), II Stefan Uroş
Milutin (1282-1321), III Ste­
fan Uroş Deçan (1321-31),
Stefan Duşan (1331-35), Ste­
fan Uroş (1355-71).
149
NENLƏR - keçmiş adları
samo-yedlərdir (bax). Rusi­
yanın şimalında xalq.
NEOFAŞİZM - İkinci Dün­
ya müharibəsindən sonra
Amerika imperialistləri tərə­
findən ABŞ-da və başqa döv­
lətlərdə təzədən dirçələn fa­
şizm.
NEOFAŞİZM - İkinci
Dünya müharibəsindən son­
ra ləğv edilmiş faşist təşkilat­
larının yeni varislərinin daxil
olduqları cərəyan.
NEOLİT yun. - yeni daş
dövrünün axırıncı erası, yeni
daş dövrü (yeni eradan 6-5
min il əvvəl).
NEOLİT İNQİLABI
e.ə.VII minilliyində istehsal
təsərrüfatının təşəkkülü in­
sanların həyatında əsas yer
tutması, saxsı qabların hazır­
lanması, toxuculuğun mə­
nimsənilməsi və daş alətləri­
nin cilalanmasma və deşil-
məsinə başlanılmasım alim­
lər yeni daş dövrünün inqila­
bı adlandırır.
NEPMAN abr - yeni iqti­
sadi siyasət dövründə meyda­
na gəlmiş saıibkar; alverçi.
NƏSRANİLƏR - xaçpərə­
stlər, xristianlar.
NƏSLİ QƏBİLƏ (NƏSLİ
İCMA) - insanların qan qo­
humluğu əsasında birləşdik-
lri birgə yaşayış qaydasıdır.
Sabit möhkəm və nisbətən
mütəşəkkil birlikdir.
NƏVVAB - «naib» sözü­
nün cəmi: naiblər, canişinlər.
NƏVVAB - Səfəvilərdə şa­
hın müavini - ölkənin baş
ruhanisi.
NİHİLİST/at. - XIX əsrin
60-cı illərində Rusiyada: za­
dəgan adət və ənənələrinə,
təhkimçilik ideologiyasına
qarşı mənfi münasibət bəs­
ləyən raznoçin ziyalı.
NİHİLİZM lat. - XIX əsrin
60-cı illərində Rusiyada qa­
baqcıl raznoçin ziyalıların
dünyagörüşü.
NİRVANA - budda məzhə­
binə görə ruhun dünyadakı
əzab və əziyyətdən xilas ola­
raq səadətə qovuşması.
NİZAMİ - ardıcıl hərbi tə­
lim keçmiş.
NİZƏ - qədim silah növü.
Paleolit dövründən məlum
olan nizədən əksər xalqlar
müharibə və ov zamanı isti­
fadə etmişlər: cida, mizraq.
NOBİLİ - qədim Romada:
zadəgan, artistokrat.
NOBİLİTET - qədim Ro­
mada: zadəganlar, aristo­
kratlar.
NOQAY - Şimali Qafqaz­
da yaşa-yan türk xalqların­
dan biri və həmin xalqa mən­
sub olan adam.
NOM yun. - vilayət. 1. Qə­
dim Misirdə inzibati mahal.
Hər bir nomun müəyyən sər­
hədi, siyasi və dini mərkəzi,
ordusu, gerbi və himayəçi
allahları vardı; 2. müasir
Yunanıstanda inzibati ərazi
vahidi.
NOMARX yun. - nomun
(bax nom) hökmdarı, başçısı
(nomu idarə edən hakim).
NORMANLAR - orta əsr­
lərdə Skandinaviyada sakin
olmuş mayorların ümumi adı
(əsasən də german tayfaları).
NOTA lat. - bir hökumətin
başqa hökumətə diplomatik
müraciəti, diplomatik akt
növü. Nota vasitəsilə hər
hansı bir hüquq və ya tələb,
digər dövlətin düzgün olma­
yan aktlarına qarşı etiraz
bildirilir.
NOYON - Monqolustanda
dünyəvi feodal.
NOYON - Monqol ordu­
sunda yüksək rütbəli başçı.
NÖKƏR - ağasına xidmət
edib onun şəxsi tapşırıqlarını
yerinə yetirən ev xidmətçisi.
NÖKƏRÇİLİK - nökər ol­
ma, nökərlik etmə, nökərlik.
NUMİZMATİKA lat. -qə­
dim sikkə və medalları tarixi
bir abidə kimi tədqiq edən
elm; Numizmatika elm kimi
XVI əsrdə, kolleksiya topla­
ma isə (qədim sikkələr) daha
əvvəllər meydana gəlmişdir.
NUNSİ lat. - Roma papası­
nın nümayəndəsi.
NÜMAYİŞ - siyasi ictimai
əhvali-ruhiyyəni ifadə edən
kütləvi yürüş.

150 =====S^ 151

NÜMAYİŞÇİ - nümayişdə çinin hüdudlar mda və ona
iştirak edən adam, nümayiş qarşı nüvə sdahmın tətbiq
iştirakçısı. olunması istisna edilən ərazi.
NÜVƏ SİLAHI SAXLAN­ Bütöv regionlar, eləcə də ay­
MAYAN ZONA - nüvə si­ rı-ayrı dövlətlər, yaxud döv­
lahı sınaqdan keçirilməyən, lətlərin müəyyən hissələri
istehsal olunmayan, saxlan­ nüvə silahı saxlanmayan zo­
mayan və gətirilməyən, həm- na yarada bilərlər.
OBER-KANSLER aim. - hakimiyyəti zamanı birləşən
baş kansler. bütün türk boylarının ümümi
OBSİDİAN lat. - vulkanik adı oğuzlar olmuşdur. «Oğuz»
şüşə (dəvəgözü). adma ilk dəfə Orxon-Yenisey
OBSKURANTİZM lat. - abilərində rast gəlinmişdir.
cəhalətpərəstlik. OĞUZLAR - türkdilli tayfa
OBSTRUKSİYA lat. - icla­ birliyi.
sı, xüsusən parlament iclasını OĞUZ DÖVLƏTİ - X
qışqırıq, hay-küy, şuluqluq əsrin ortalarında türk boyla­
salmaq və s. vasitəsilə qəsdən rının birləşməsindən yaranan
pozma. dövlət (buna Jabqu dövləti
OĞUZ - qədim türk tayfala­ də deyirlər). Oğuz dövlətinin
rından birinin adı və həmin paytaxtı Yenikənd şəhəri ol­
tayfaya mənsub olan adam. muşdur.
«Boy», «nəsil», «tayfa» mə­ OX - yayla atılan itiuclu və
nasını verən «ox» sözü ilə ya ucuna iti dəmir keçirilmiş
cəm şəkilçisi «uz»un birləş­ mil (qədim silah növü).
məsindən ibarətdir, boylar OKTYABRİSTLƏR rus.
(nəsillər) deməkdir. Böyük 17 oktyabr 1905-ci il çar ma-
Hun imperatoru Metenin nifestindən sonra Rusiyada
152
təşkil olunmuş iri burjua və
mülkədarların əksinqilabi par­
tiyasının üzvü və ya tərəfdarı.
OLİQARX yun. - 1. oliqar-
xiya hakimi, oliqarxiya üzvü;
2. monopolist, kapital nü­
mayəndəsi olan imperialist.
OLİQARXİYA yun - 1.qə­
dimdə və orta əsrlərdə ari-
stokratik yuxarı təbəqənin
hakimiyyətinə əsaslanan döv­
lət; 2. iri monopolist kapital
nümayəndəsi olan bir ovuc
imperialistin siyasi və iqtisa­
di hökmranlığı.
OLİQARXİYA - Yuna­
nıstanda azların (yuxarı tə­
bəqənin) hakimiyyəti.
OLİMPİADA yun. - qədim
Yunanıstanda olimp oyunla­
rı bayramları arasında keçən
dördillik dövr.
OMBUDSMAN TƏSİSATI
- demokratik dövlətdə insan
hüquq və azadlıqlarının mü­
dafiəçisi.
ONBAŞI - 1. keçmişdə; on
nəfər əsgərə rəhbərlik edən
komandir; 2. fəhlə qrupuna
başçılıq edən adam.
153
ONBAŞILJQ - onbaşı rüt­
bəsi, vəzifəsi.
OPPONENT - qarşı duran
fikir sahibi.
OPPORTUNIST fr. - saziş­
çi opportunistcəsinə hərəkət
edən şəxs.
OPPORTUNİZM fr. əsli
lat. - proletariatın sinfi mə­
nafeyini burjuaziyanın mə­
nafeyinə tabe etmək siyasəti:
burjuaziya ilə sazişə girmə
siyasəti.
OPRİÇNİK rus. - rus pad­
şahı İvan Qroznı dövründə
opriçninada xidmət edən
hərbi qulluqçu.
OPRİÇNİNA rus. - 1. İvan
Qroznının padşahlığı döv­
ründə: dövlətin, bilavasitə
padşahın idarəsində olan və
güclü mərkəzi hakimiyyət
yaratmaq uğrunda mübari­
zədə onun üçün dayaq təşkil
edən hissə; Rus çarı IV İvan
yeni qaydalar tətbiq etdiyi
əraziləri opriçnina adlandı­
rırdı. 1565-1572-ci illərdə
hökmdar mülklərinin adı.
Həmin illərdə amansız ter­
ror, edamlar və sürgünlər baş
verdi. Opriçnina siyasətini
yeritməklə çarın əsas məqsə­
di öz düşmənlərinin müqa­
vimətini qırmaq idi. Oprisni-
na kobudluq, zorakılıq və
terrorçuluq vasitələri ilə mər­
kəzi hakimiyyət əleyhinə
olan boylar müxalifətini ləğv
etmək məqsədilə yaradılmış­
dır. 2. həmin dövrdə xüsusi
qoşun - opriçniklər; 3. Qə­
dim Rusiyada: knyazın dul
arvadına ömürlük istifadə
üçün verilən torpaq.
ORAKUL lat. -antik dövrdə
qeybdən xəbər verən xahin.
ORDA - 1. qədimdə monqol
köçəri xalqlarının dövlət bir­
ləşməsi formalarından biri;
2. ibtidai insan sürüsü.
ORDEN alm. I - dövlət tə­
rəfindən verilən rəsmi nişan;
fərqlənmə nişanı, xüsusi xid­
mətlərə görə dövlətin fəxri
mükafatı.
ORDEN alm. II - orta əsr­
lərdə katolik təşkilatı.
ORDU - 1. dövlətin silahlı
qüvvələri (quru qoşunları,
hərbi dəniz və hərbi hava
qüvvələri); 2. bir neçə kor­
154
pusdan, diviziyadan ibarət
ORUCLUQ (RAMAZAN) OSİRİS - Qədim Misir mi­
operativ qoşun bölməsi.
BAYRAMI - Orucluq (rama­ fologiyasında ən çox ehtiram
ORGİYA yun. - qədim yu­
zan) ayının qurtarması mü­ olunan allahlardan biri. Osi­
nanlarda; şərab və keyf alla­
nasibətilə edilən dini bayram. ris ölən və dirilən təbiəti
hı Vanx-Dionisin şərəfinə
OSMANİZM - Osmanlı İm­ təcəssüm etdirirdi. Təbiətdə
düzəldilən şənlik.
periyasında siyasi doktrina. qış və yaz fəsillərinin gəlməsi
ORXON - YENİSEY ABİ­
XIX əsrin sonunda “Gənc onun adı ilə bağlı idi.
DƏLƏRİ - türk xalqlarına
türklər” irəli sürmüşdü. OTÇİNA bax votçina.
məxsus qədim yazılı abidələr.
OSMANLI İMPERİYASI - OTKUP - iltizam (XIX əs­
Şimali Monqolustanda Orxon
Sultan Türkiyəsinin rəsmi rdə Rusiyada dövlətə müəy­
çayı sahilində tapılan abidələ­
adı (Osmanlılar sülaləsinin yən miqdarda pul vermək
rin sayı 13-dür və onların 725-
əsasını qoymuş I Osmanın müqabilində xüsusi şəxslərə
735-ci illərdə tikildiyi aydın­
adından 15-ci əsr - 20-ci əsrin verilən istifadə hüququ).
laşdırılıb. Onların ən məşhur
20-ci illəri). OTKUPÇU - otkup sahibi,
Göytürk xaqanı Bilgə xaqan,
OSMANLILAR (OSMAN iltizamçı.
onun qardaşı Gültigin və baş OĞULLARI) - türk sultan­ OTURAQ - daim bir yerdə
vəzir Tonyukuk üçün qoyul­
ları sülaləsi (1299/1300-1922); yaşayan, köçəri həyat keçir­
muş abidələrdir. Orxon abi­
əsasına türk sultanları sülalə­ məyən.
dəsində sətirlər yuxarıdan
sinin banisi I Osman qoy­ OTUZİKİLƏR - türkdilli
aşağıya da yazılmış, sağdan-
muşdu. Nümayəndələri I tayfa birliyi. Səfəvilər dövlə­
sola doğru yerləşdirilmişdir.
Murad (1362-89), İldırım tinin həyatında mühüm rol
ORQAN yun. - 1. idarə, təş­
Bayazid (1389-1402), II Mə­ oynamışdır.
kilat; 2. qəzet, jurnal və s.
həmməd Fateh (1444 və OTUZİKİLƏR - Qarabağın
ORTA ƏSRLƏR - V-XV
1451-81), I Səlim Yavuz qədim ən güclü tayfalarından
əsrləri əhatə edən dövr.
(1512-20), Süleyman I Qa­ biri.
ORTABAB - kiçik torpaq
nuni (1520-86), III Səlim OZAN - oğuzların el şairi,
sahəsinə malik olub, onu öz
(1789-1807), II Mahmud aşıq.
əməyi ilə becərən və mülki
(1808-39), II Əbdülhəmid
vəziyyətinə görə yoxsulla
(1876-1909).
qolçomaq arasında duran
fərdi təsərrüfatçı kəndli.
155

о
ÖLKƏ - 1. vilayət, torpaq,
ərazi, diyar; 2. Rusiya impe­
riyasında XVII əsr - XX
əsrin əvvəllərində idarəçiliyi
ümumi olan bir neçə quber­
niya, yaxud vilayətdən ibarət
ərazinin adı.
ÖLKƏŞÜNASLIQ - yerli
əhalinin qüvvəsi ilə ölkənin
müəyyən ərazisinin, şəhərin,
kəndin və s. yaşayış məskə­
ninin hərtərəfli öyrənilməsi;
diyarşünaslıq.
ÖLÜ DƏNİZ ƏLYAZMA­
LARI - 1947-ci ildən ölü də­
nizin qərb sahillərindən ma­
ğaralarda tapılmış qədim yə­
hudi, arami, nəbati, yunan,
latın, Suriya, Fələstin və ərəb
dillərində əlyazmalar. Dari,
papirus, saxsı, mis və ağac
üzərində yazılmışdır.
ÖLÜ DİL - canlı ünsiyyət
prosesində işlənməyən, yal­
nız əbədi abidələrdə qorunub
saxlanan dil. Latın dili, san-
skrip, praktit, qədim fars
dili, skif dili, qədim slavyan
dili, qot dili, qall dili, qədim
156
yunan dili assur-babilərin
dili, qədim misir dili, poloves
dili, xəzər dili, şumer dili ölü
dillər hesab olunur. Latın
dilindən yalnız istifadə edilir.
ÖLÜM CƏZASI - cinayətə
görə ən yüksək, ən ağır cəza
tədbiri. Hazırda ölkəmizdə
bu cəza tədbiri ləğv olunub
ömürlük həbs cəzası ilə əvəz
edilmişdir.
ÖLÜM DÜŞƏRGƏLƏRİ
alman faşistlərinin siyasi
düşmən hesab etdikləri şəxs­
ləri və hərbi əsirləri xüsusilə
sərt rejimdə saxladığı düşər­
gələr. 1933-cü ildə martda
Daxau yaxınlığında yaradıl­
mışdır. Bunlara faşist həbs
düşərgələri də deyirdilər.
ÖZBƏK - Mərkəzi Asiyada
yaşayan türk xalqlarından
biri və həmin xalqa mənsub
olan adam.
ÖZDƏN - 1917-ci il inqila­
bından əvvəl Şimali Qafqaz­
da feodal-zadəgan.
р
PADŞAH köhn. - hökmdar,
imperator, şah, sultan (Ya­
xın və Orta Şərqin bir sıra
ölkəsində monarx titulu. İlk
dəfə qədim İranda meydana
gəlmişdir).
PADŞAHLIQ köhn. -
1. padşah vəzifəsi, şahlıq;
2. padşah tərəfindən idarə
olunan dövlət quruluşu; şah­
lıq, imperatorluq.
PADŞAHPƏRƏST köhn. -
padşah tərəfdarı, padşah
üsuli-idarəsi tərəfdarı; mo-
narxist, şahpərəst.
PADŞAHPƏRƏSTLİK - instansiyası.
padşah üsuli-idarəsinə tərəf­
dar olma, onu yeganə dövlət
üsulu kimi qəbul etməkdən
ibarət mürtəce siyasi cərə­
yan; şahpərəstlik.
PAKT lat. - böyük siyasi
əhəmiyyəti olan beynəlxalq
müqavilə.
PAQANİZM yun. - bütpərəst­
lik (bax).
POQODA sankskr. - Çində,
Yaponiyada, Hindistanda,
Şərqi və Cənub-Şərqi Asiya­
157
da pavilyon formalı, yaxud
çoxyaruslu budda məbədi.
PALATA lat. - 1. bəzi ölkə­
lərdə nümayəndəlik orqanla­
rının adı. SSRİ dövründə
SSRİ Ali Sovetinin tərkibinə
daxil olan ali qanunvericilik
orqanlarının adı; 2. müəyyən
işlə məşğul olan bəzi dövlət
idarələrinin adı.
- AŞAĞI PALATA - bəzi
ölkələrdə 1-ci qanunvericilik
instansiyası.
- YUXARI PALATA - bəzi
ölkələrdə ali qanunvericilik
PALEOANTROPLAR yun.
- (neandertal adamı) - 250-
35 min il əvvəl Avropa,
Asiya və Afrikada yaşamış
qədim ibtidai insanlar.
PALEOANTROPOLOGİYA
yun. - Antropologiyanın qa­
zıntı halında tapılmış insan­
ların təkamülünü və fiziki
tipini öyrənən bölməsi.
PALEO ANTROPOLOJİ
yun. - paleoantropologiyaya
aid olan.
PALEOANTROPOLOQ
yun. - paleoantropologiya
mütəxəssisi.
PALEOBİOLOJİ yun. - pa-
leobiologiyaya aid olan.
PALEOBİOLOGİYA yun. -
biologiyanın qazıntı halında
tapılmış heyvan və bitki or­
qanizmlərini öyrənən bölməsi.
PALEOBİOLOQ yun. - pa-
leobiologiya mütəxəssisi.
PALEOBOTANİK yun. -
paleo botanika mütəxəssisi.
PALEOBOTANİKA yun. -
botanikanın qazıntı halında
tapılmış bitkiləri öyrənən
bölməsi.
PALEOQRAF yun. - pa-
leoqrafıya mütəxəssisi.
PALEOQRAFİK yun. - pa-
leoqrafıyaya aid olan.
PALEOQRAFİYA yun. -
Qədim əlyazmaların qrafikası
ə xarici görünüşü haqqında
elm; xüsusi tarixi - fizioloji
fənn// əlyazmasının yazı və
xarici görünüş xüsusiyyətləri.
PALEOLİT yun. - Daş əsri­
nin ən qədim dövrü: qədim
Daş dövrü.
158
PALEOZOY yun. - Yerin
geoh ji tarixində Mezozoy
dövı ündən əvvəlki dövr.
PALEOZOY QRUPU
(ERASI) - Yer qabığı
laylarının stratiqrafik şka-
'.asmın qruplarından biri və
Yerin geoloji tarixinin ona
müvafiq erası.
PALESTRA yun. - qədim
Yunanıstanda: oğlanlar üçün
gimnastika məktəbi.
PALEYA yun. - Bibliya əf­
sanələrini şərh edən qədim
rus yazı abidələrindən biri.
PAN pol. - polyak, uk­
raynalı, belorus mülkədarı;
zadəgan, ağa.
PANAMERİKANİZM
faktların ziddinə gedərək və
tarixi prosesin şərhində təh­
riflərə yol verərək ABŞ-ın və
Amerikanın digər ölkələrinin
tarixini, iqtisadiyyat və
mədəniyyətinin ümumiliyini
iddia edən mürtəce siyasi
doktrina.
PANDEKTLƏR - qədim
Romada hüquqa dair soraq
kitabı; hüquqi əsərlər.
PANƏRƏBİZM - bütün
ərəb dövlətlərini birləşdirmə­
yə çalışan millətçi cərəyan.
PANFİLOVÇULAR
Böyük Vətən müharibəsində
fərqlənmiş 316-cı atıcı alayı­
nın (komadir İ.V.Panfilov)
döyüşçüləri.
PANGERMANİZM - Al­
maniya burjuaziyası və yun-
gerlərinin təcavüzkarlıq və
ekspansionist niyyətlərini əks
etdirən mürtəce siyasi dok­
trina. XIX əsrin 80-ci illərin­
də Avstriya - Macarıstanda
meydana gəlmişdir.
PANİRANİZM - İran mül­
kədar - burjua dairələrinin
qatı millətçi hissəsinin şovi­
nist nəzəriyyəsi; ayrı-seç­
kiliyin ideoloji əsası.
PANİSLAMİZM - XIX əs­
rin son rütbündə Yaxın və
Orta Şərqdə kapitalist müna­
sibətlərinin inkişafı və impe­
rializmin müstəmləkəçilik si­
yasətinin genişləndiyi şərait­
də yaranmış dini-siyasi ideo­
logiya.
PANSLAVİST - panslavizm
(bax) tərəfdarı.
159
PANSLAVİZM - XIX əsrdə
və XX əsrin əvvəllərində çar
Rusiyası başda olmaqla bü­
tün slavyan ölkələrini birləş­
dirmək məqsədim qarşısına
qoyan mürtəce siyasi cərə­
yan.
PANTEİZM yun. - Allahı
təbiətlə eyniləşdirən və təbiə­
ti Allahın təcəssümü sayan
dini-fəlsəfi dünya-görüşü (vəh­
dət - vücud) (aləmi Allahla
eyniləşdirən fəlsəfi təlim).
PANTEON yun. - 1. Qədim
Yuna-nıstan və Romada: bü­
tün Allahların şərəfinə tikil­
miş məbəd; 2. Çoxallahlı di­
nin bütün Allahları bir yerdə.
PANTİKAPEY yun. -
Krımda antik şəhər (indiki
Kerç). E.ə. 6-cı əsrin I yarı­
sında salınmışdır.
PANTOMİMA - mimika və
hərəkətlərlə ifa olunan teatr
tamaşası.
PANTÜRKİZM - türk dillə­
rində danışan bütün xalqla­
rın guya eyni millət olduğu­
nu və Türkiyənin himayəsi
altında vahid dövlətdə bir­
ləşməsi ideyasını təbliğ edən
ideologiya. XIX əsrin sonu -
XX əsrin əvvəlində türkizm
əsasında yaranmışdır.
PAPA lat. - Roma katolik
kilsəsinin başçısı.
PAPALIQ - papanın vəzifə­
si, peşəsi.
PAPİROLOGİYA yun. -
papirus yazılarım tədqiq
edən elm.
PAPİROLOQ yun. - papi-
rologiya mütəxəssisi.
PAPİRUS yun. - 1. çoxillik
tropik qamış bitkisi; 2. qə­
dim misirlilərin və başqa qə­
dim xalqların kağız yerinə
işlətdikləri bitki, papirus
yarpağı; 3. papirus yarpaqla­
rı üzərində yazılmış qədim
yazı (lar).
“PARÇALA, HÖKM SÜR”
- Romada senatın itaət altına
alınmış xalqların Roma əley-
f.inə birləşməsinə yol ver­
məmək üçün onlar arasında
ədavət salması.
PARFİYA (PARFİYA PAD­
ŞAHLIĞI) - qədim dövlət
(e.ə.təqr. 250 - eramızın 224
ili). Xəzər dənizindən cənub
və cənub-şərqdə (buranın
160
köklü əhalisi parfıyalılar idi)
yara- .mış, sonralar Meso­
potamiyadan Hindistanadək
böyük ərazini özünə tabe et­
mişdir.
PARİS KOMMUNASI -
1871-ci ildə Parisdə üsyan
qaldırmış zəhmətkeş kütlələ­
rin inqilabi hökuməti.
PARQAMENT - yazı üçün
hazırlanan dəri.
PARLAMENT aim., ing., fr.
- danışmaq deməkdir. Kons-
titusiyalı dövlətlərdə ali qa­
nunverici nümayəndələr məc­
lisi; Milli Məclis, Duma, Se­
nat.
PARLAMENTARİ aim. -
1) parlament tərəfdarı;
2) parlamentarizm tərəfdarı.
PARLAMENTARİZM aim.
- başda parlament olan dövlət
idarə sistemi: parlamentçilik.
PARLAMENTQABAĞI
ORQAN - 1917-ci il fevral
burjua-demokratik inqilabı
zamanı: öz tərkibində iri bur­
jua partiyaları nümayəndələ­
ri də olan müvəqqəti respub­
lika şurası.
PARLAMENTLİ MONAR­
XİYA - dövlət quruluşu,
burada hökumət kral qar­
şısında deyil, parlaent qar­
şısında məsuliyyət daşıyır.
PARSEL fr. - çox kiçik ailə-
fərdi kəndli təsərrüfatı: tor­
paq sahəsi.
PARTİKULYARİZM
ümumdövlət mənafeyi zərə­
rinə olaraq, dövlətin ayrı-ay­
rı hissələrini mərkəzdən ayır­
maq cəhdi.
PARTİYA lat. - xalqın
müəyyən qisminin təşkilat
şəklində birləşmiş hissəsi.
PARTİYA BÜROSU - par­
tiya təşkilatının cari işlərinə
rəhbərlik edən icra orqanı.
PARTİYA KOMİTƏSİ -
partiya təşkilatının qurultay,
konfrans və ümumi iclasları
işlərinə rəhbərlik edən icra
orqanı.
PARTİYA ÖZƏYİ - ilk par­
tiya təşkilatı.
PARTİYA ÜZVÜ - partiya­
nın proqram və nizamnamə­
sini qəbul edən, partiya təş­
kilatlarından birində çalışan,
partiyanın qərarlarını yerinə
161
yetirən və üzvlük haqqı verən
hər bir vətəndaş.
PARTİYALI - partiyanın
prinsip və tələblərinə cavab
verən.
PARTİYALILIQ - 1. par­
tiyada olma, partiyaya mən­
subiyyət; 2. müəyyən parti­
yanın prinsip və tələblərinə
uyğun olma.
PARTİZAN fr. - düşmən ar­
xasında müstəqil hərəkət edən
silahlı xalq dəstələri iştirakçısı.
PARTİZAN MÜHARİBƏ­
Sİ (HƏRƏKATI) - düşmən
tərəfdən tutulmuş ərazidə
xalq kütlələrinin öz ölkəsinin
azadlıq və istiqlaliyyəti və ya
sosial dəyişikliklər uğrunda
apardığı silahlı mübarizə.
PARTİZANÇILIQ bax par­
tizanlıq.
PARTİZANLIQ - partizan
mübarizəsində, partizan hə­
rəkatında iştirak etmə; parti­
zan hərəkatı, partizançılıq;
partizan mübarizəsi.
PASİVİST lat. - pasivizm
tərəfdarı.
PASİVİZM lat. - hər cür
müharibənin, o cümlədən
milli-azadlıq, öz ölkəsini qo­
rumaq uğrunda və b. ədalətli
müharibələri də inkar edən
siyasi cərəyan.
PASPORT fr. - şəxsiyyəti və
vətəndaşlığı təsdiq edən sənəd.
PASSİBİLİSTLƏR - XIX
əsrin 80-ci illəri - XX əsrin əv­
vəllərində Fransa fəhlə hərə­
katında opportunist cərəyan.
PAŞA - XV əsrdən XX əs­
rin əvvəllərinədək Osmanlı
imperiyasında ali hərbi mülki
məmurların fəxri titulu.
PAŞALIQ - Osmanlı impe­
riyasında paşanın idarəsi al­
tında olan əyalət, yaxud
vilayət.
PATRİARX yun. - 1. qəbilə
cəmiyyətində: qəbilə başçısı;
2. ölkədəki pravoslav kilsəsi­
nin ruhani rütbəsi və bu rüt­
bəni daşıyan şəxs.
I’ATRİARXAT yun. - ailəyə
patriarxın başçılıq etdiyi qə­
bilə cəmiyyəti forması.
PATRİK - Albaniyada iri
feodallar.
PATRİKLƏR - Sasanilərdə
geniş torpaqlara malik iri
feodal təbəqəsi.
162
PATRISI lat. - “Pater” ata
sözü dən götürülmüşdür. Za­
dəgan (Romanın ən qədim
sakinlərinin nəslindən olan).
PATRİSİLƏRİN “AĞSAQ­
QALLAR ŞURASI” lat. -
senat, üzvləri isə senatorlar
adlandırılır.
PATRON fr. - 1. qədim Ro­
mada: tamhüquqlu vətəndaş;
2. müəssisə sahibi.
PATRONAT lat. - qədim
Romada patron hakimiyyəti;
himayədarlığın xüsusi forması.
PAUPER lat. - hər cür ya­
şayış vasitələrindən məhrum
edilmiş yoxsul.
PAUPERİZM lat. - istis­
marçı cəmiyyətlərdə zəhmət­
keşlərin yoxsulluğu, geniş
əhali kütləsinin ən zəruri ya­
şayış vasitələrindən məhrum
olması.
PAJ fr. - 1. Orta əsrlərdə sa­
raylarda xidmət edən zadə­
gan nəslindən oğlan; 2. paj
korpusu (bax) şagirdi.
PAJ KORPUSU-çar Rusi­
yasında: zadəgan balalarına
məxsus imtiyazlı, orta hərbi
məktəb.
PAUPERLƏŞMƏ - yoxsul-
laşma (istismar nəticəsində
zəhmətkeşlərin kütləvi surət­
də yoxsullaşması).
PEÇENEQLƏR - eramızın
IX-XI əsrlərində Avropanın cə­
nub-şərqində köçəri həyat sür­
müş türk mənşəli qədim xalq.
PEDİ(lər)-Cənubi Afrikada
yaşayan xalqlardan biri.
PELOPONNES İTTİFAQI
- Spartanm başçılığı ilə Pe-
loponnesin qədim yunan po­
lislərinin (Arqosdan və qis­
mən Axayyadan başqa) itti­
faqı (e.ə.6-cı əsrin 2-ci yarısı
-e.ə.4-cü əsrin ortaları) Pelo-
ponnes-Cənubi Yunanıstandır.
PELOPONNES MÜHARİ-
BƏSİ-(e.ə.431-404) - Qədim
Yunanıstanda Pelopennes it­
tifaqı ilə Delos ittifaqı ara­
sında ən böyük müharibə.
PENTAQON- Amerika Bir­
ləşmiş Ştatlarının (ABŞ) Mü­
dafiə Nazirliyinin geniş ya­
yılmış adı.
PER fr., ing. - Böyük Brita­
niyada və Fransada ali zadə­
gan rütbəsi.
163
PEREDVİJNİK - 1 XIX əs­
rin ikinci yarısında demokra­
tik əhval-ruhiyyəli “səyyar
sərgilər” adlı cəmiyyətin işti­
rakçısı olan realist rəssam;
2.səyyar kitabxana.
PEREDVİJNİKÇİLİK
XIX əsrin 2-ci yarısında rus
rəssamlığında peredvijnikçi-
lərin başçılıq etdiyi realistik
cərəyan.
PERQAM yun. - Kiçik Asi­
yada qədim şəhər (indiki
Berqama). E.ə.XII əsrdə Yu­
nanıstandan gəlmələr tərəfin­
dən salınmışdır.
PERQAM PADŞAHLIĞI -
Kiçik Asiyanın şimal-qərbin­
də qədim quldarlıq dövləti
(e.ə.283-133).
PERQAMENT yun. - Kiçik
Asiyada Perqam şəhərinin
adından: 1) qədimdə yazı
üçün işlədilən heyvan dərisi;
2) bu material üzərində, ya­
zılmış qədim əl yazması;
3) yağ və su buraxmayan
möhkəm kağız.
PERMANENT İNQİLAB -
fasiləsiz inqilab ideyasını
K.Marks və F.Engels “Kom­
munist Partiyasının manifes-
ti (1848) və “Mərkəzi Komi­
tənin Kommunistlər İttifaqı­
nın müraciəti”ndə (1850) irəli
sürmüşlər.
PERPER - Gürcüstanda pul
vahididir.
PERSONALİZM lat.- müa­
sir burjua fəlsəfəsində teist
cərəyan.
PEŞKƏŞ - hədiyyə, bəxşiş
(bağışlanan şey, hədiyyə ve­
rilən şey).
PETİSİYA lat. -kollektiv
müraciət forması. Ali orqan­
lara verilən yazılı müştərək
ərizə.
PETLYURAÇILIQ - 1918-
1919-cu illərdə Ukraynada
vətəndaş müharibəsi zamanı
alman və polyak müdaxiləçi­
lərinin köməyinə arxalanan
l'etlyuranm əksinqilabi hərə­
kata başçılıq etdiyi dövr.
PƏDƏRŞAHLIQ - kişi qo­
humluğu xəttinə əsaslanan
və kişinin hakim olduğu qə­
bilə qruplarından ibarət ibti­
dai icma quruluşunun son
dövrü; patriartx.
164
PƏHLƏVAN - çox güclü
adan1, qəhrəman, igid.
PƏs iLƏVANİLƏR - El-
dəgizlər sülaləsinin elmi ədə­
biyyatda səhvən işlədilən ad­
larından biri (bax eldəgizlər)
PƏHLƏVİLƏR - İranda
şah sülaləsi (1925-1979). Nü­
mayəndələri: Rza şah Pəhləvi
(1925-1941), Məhəmməd,
Rza Pəhləvi (1941-1979). İran­
da 1979-cu ildə fevral in­
qilabı nəticəsində pəhləvilər
sülaləsinə son qoyuldu.
PİETİZM - XVII əsrdə Al­
maniyada protestantlar ara­
sında meydana gəlmiş dini
cərəyan.
PİFAQORÇULAR - Pifa-
qorun şagirdləri, pifaqorizm
tərəfdarları.
PİFAQORİZM yun. - qə­
dim yunan filosofu Pifaqo-
run nəzəriyyəsi. Fəlsəfə ter­
mini kimi də işlənir.
PİKET fr. - kiçik keşikçi
dəstəsinin, zastavanın və ya
səhra qarovulunun adı.
XVII-XIX əsrlərdə Fransa,
Rusiya və s. dövlətlərin or­
dularında mövcud olmuşdur.
PİKTOQRAFİYA lat. - pik-
toqrafık yazı; şəkli yazı; mə­
lumatın məzmununun rəsm
və ya rəsm ardıcıllığı ilə ve­
rilməsi.
PİQMEYLƏR yun. - Afri­
kanın tropik meşələrində ya­
şayan qısaboylu adamlar.
PİONER I fr. - yeni, öyrə­
nilməmiş bir yerə birinci ola­
raq gəlib, orada yurd salmış
adam.
PİONER II - bəzi ölkələrin
ordularında mexaniki hissə
əsgəri.
PİR - məbəd və sitayiş yeri.
PİR QƏLƏBƏSİ - məğlu­
biyyətə bərabər olan qələbə
deməkdir. Epir padşahı Pir-
rin romalılarla müharibəsi
zamanı yaranmış ifadədir.
Pirr qalib gəlsə də bütün qo­
şununu itirmişdi.
PİRAMİDA yun. - qədim
Misir fironlarının həmin şə­
kildə çox iri daşlardan qu­
rulmuş nəhəng məqbərəsi;
ehram.
PİRAT lat. - dəniz qulduru.
PİRATLIQ - dəniz quldur-
luğu.
165
PİSTOL fr. - Roma ölkələ­
rində qədim qızıl pul.
PİTEKANTROP yun. - ən
qədim insanların (araxan-
tropların) nümayəndəsi. Qa­
lığı ilk dəfə Yava adasında
tapılmışdır. Qədimliyi 500-
700 min ildir.
PLANTASİYA lat. - 1. Bitki
əkini, tarla; 2. xüsusi kənd tə­
sərrüfatı bitkiləri əkilmiş iri
torpaq sahəsi. Məs, çay planta­
siyası, pambıq plantasiyası və s.
PLANTATOR - Latın Ame­
rikası ölkələrində plantasiya
sahibi.
PLATFORMA fr. - partiya
və ya qrupun fəaliyyət proq­
ramı.
PLEBEYLƏR lat. - qədim
Romada: şəxsən azad, lakin
əvvəllər heç bir siyasi hüquqa
malik olmayan aşağı təbəqə­
lərə mənsub adam.
PLEBİSSİT - ümumxalq
səsverməsinin formalarından
biri.
PLEBS - bax plebeylər.
PLENAR lat. - plenum, ge­
niş (məs, plenum icması, ge­
niş iclas).
PLENUM lat. - plenar iclas.
PLEYSTOSEN yun. - ant­
ropogen sisteminin (dövrü­
nün) ən böyük şöbəsi və ən
uzunmüddətli epoxası.
PLİOSEN yun. - neogen
dövrünün üst şöbəsi (epoxa­
sı). 1833-cü ildə Ç.Layel ayır­
mışdır.
PLUTOKRAT lat. - hakim
sinfin, var-dövlətinə görə bö­
yük nüfuzu və hökmü olan
varlı təbəqəsinin nümayən­
dəsi.
PLUTOKRATİYA yun. -
dövlət quruluşu növü. Plu-
tokratlar ifadəsi də bu söz­
dən əmələ gəlmişdir.
PLUTOKRATLAR bax plu-
tokratiya.
PLUTONQ - kiçik piyada
dəstəsi.
PLÜRALİZM lat. - çoxfı-
kirlilik, çoxpartiyalılıq.
PODİUM lat. - qədim ro-
malıların sərdabələrində: me­
yitin külü olan qabları və ya
başqa şeyləri qoymaq üçün
ləmə, rəf.
POLİS - polis nəfəri, poli-
s iy ada xidmət edən adam.
166
POLİSİYA ahn. - 1. polis
idarəsi; 2. polislər, polis dəs­
təsi.
POLİSMEN ing. - polis
(İngiltərə və ABŞ-da).
POLİTEİST yun. - poli-
teizmə inanan adam.
POLİTEİZM yun. - çoxal­
lahlılıq; bir çox allahlara si­
tayiş etmə.
PONT yun. - Kiçik Asiyada
Evksin Pontu sahillərində
qədim vilayəti.
PONTU PADŞAHLIĞI
e.ə.302 və ya 301-64-cü illər­
də Kiçik Asiyada mövcud
olmuş ellinist dövləti.
PORTA fr. - Osmanlı impe­
riyası hökumətinin, bəzən də
imperiyanın özünün Avro­
pada diplomatik sənədlərdə
və ədəbiyyatda təsadüf olu­
nan adı.
PORTAL - xüsusi memarlıq
tərtibatı olan giriş qapısı.
PORTİK - talvar
POSAD - qədim Rusiyada:
şəhərin qala divarı xaricində
olan ticarət, sənaye hissəsi.
POSESSİON HÜQUQU
təhkimçilik dövründə: təhkimli
kəndlilərin təhkim edildiyi
fabrik və zavodlardan xüsusi
şəxslərin varislik yolu ilə isti­
fadə etmə hüququ.
POSESSİON ZAVODLAR
- “posessio” “mülk” sözün­
dən götürülmüşdür. Rusiya­
da təhkimçilik dövründə: hö­
kumət yerlərində xüsusi şəxs­
lər tərəfindən tikilmiş və hə­
min yerlərə təhkim edilmiş
kəndlilərin fəhlə sifətilə işlə­
dildiyi zavodlar,,
PRAQA BAHARI - 1968-
1969-cu illərdə Çexoslova­
kiyada baş vermiş hadisələr.
PRAQA ÜSYANI (1848) -
Praqa fəhlələri, sənətkarları
və xırda burjua ziyalılarının
Habsburqlar mütləqiyyətinə
qarşı üsyanı: iyunun 12-dən
17-dək baş vermişdir.
PRAQMATİZM yun.
1. tarixi hadisələrin yalnız
zahiri əlaqə və ardıcıllıq cə­
hətdən təsviri; 2. subyektin
idealist fəlsəfi təlimi. XIX
əsrin 70-ci illərində ABŞ-da
meydana gəlmişdir.
“PRAYD TƏMİZLƏNMƏ­
Sİ” - polkovnik Prayd başda
167
olmaqla ordu hissəsinin kral
tərəfdarlarım parlamentdən
qovması.
PRAVOSLAV KİLSƏSİ -
1054-cü ildə xristian kilsəsinin
iki hissəyə parçalanması nə­
ticəsində yaranmış kilsə. “Hə­
qiqi” din kilsəsi deməkdir.
PREDPARLAMENT lat. -
parlamentqabağı orqan (1917-
ci il fevral burjua demokratik
inqilabı zamanı: öz tərkibin­
də iri burjua partiyaları nü­
mayəndələri də iştirak edən
müvəqqəti respublika şurası).
PREFEKT lat. - qədim Ro­
mada, indi Fransada və başqa
ölkələrdə müxtəlif mülki, hərbi
və polis vəzifələrinin adı.
PREFEKTLİK bax prefek­
tura.
PREFEKTURA lat. - 1. pre-
fekt vəzifəsi, prefektlik;
2. prefektin idarə etdiyi əya­
lət və ya başçılıq etdiyi idarə;
3. qədim Roma imperiyasın­
da (IV əsrin əvvəli) inzibati
bölgü vahidi.
PRETOR lat. - qədim Ro­
mada ali məhkəmə orqanları
nümayəndəsi.
PRETOR HÜQUQU - qə­
dim Romada vəzifəli şəxslə­
rin - preporlarm mülki mü­
hakimə icraatı prosesində
hazırladığı normalar.
PRETORİANLAR lat. - qə­
dim Romada əvvəlcə sərgər-
dələrin şəxsi mühafizə dəstə­
sinin, sonralar imperator
qvardiyasının əsgərləri.
PREZİDENT lat. - bəzi res­
publikalarda dövlət başçısı.
PRİMAS lat. - katolik və
anqilikan kilsəsində baş ru­
hani.
PRİMATLAR - məməlilər
dəstəsi.
PRİNSİPAT lat. - qədim
Romada: respublikadan im­
periyaya keçid dövründəki
siyasi quruluş. (e.ə.27-ci, era­
mızın 193-cü ili).
PROFEKTOR lat. - müda­
fiəçi deməkdir.
PROFEKTORANT - İngil­
tərədə idarəetmə forması.
PROKONSUL lat. — qədim
Romada: canişan, hakim.
PROKURATOR lat. - qə­
dim Romada: 1. Roma və­
təndaşının məhkəmə və tica­
168 =======■=£
rət işləri üzrə iı barlı adamı;
2. imperiya dövründə iri ma­
likanələrin təsərrüfat müdir­
ləri, məmurlar, kiçik əyalət­
lərin rəisləri, vergiyığanlar,
maliyyə və təsərrüfat müəssi­
sələrinin başçıları.
PROKURORLUQ lat. - ci
nayət işlərinin istintaqa nə­
zarət edən xüsusi dövlət or­
qanı. İlk dəfə Fransada XIII-
XIV əsrlərdə meydana
gəlmişdir. Rusiyada 1722-ci
ildə I Pyotr yaratmışdı. Azər­
baycanda 1920-ci ildən fəa­
liyyət göstərir.
PROQLAMASİYA - inti­
bahnamə.
PROQRAM yun. - siyasi
partiyanın təşkilatın, yaxud
müəyyən xadimin fəaliyyəti­
nin əsas müddəalarının və
məqsədlərinin şərhi.
PROLETAR lat. - istehsal va­
sitələrindən məhrum olan
muzdlu fəhlə; iri sənaye fəhləsi.
“PROLETARI” - gizli bol­
şevik qəzeti.
PROLETARİAT aim. - is­
tehsal vasitələrindən məh­
rum olan, burjuaziyanın
istismar etdiyi muzdlu fəhlə
sinfi, proletar sinfi.
PROLETARİAT DİKTA­
TURASI - fəhlə sinfinin so­
sialist inqilabının qələbəsi
nətiçəsində qurulmuş siyasi
hakimiyyət.
PROLETARLAR lat. -
\.bax proletariat; 2.qədim Ro­
mada Servi Tullinin adına çı­
xılan islahata görə əmlak senzi­
nə malik olmayan vətəndaşlar.
PROLETARLAŞDIRMAQ
- muzdlu fəhləyə, proletara
çevirmək.
PROLETARLAŞMAQ - ması; 2. Müstəmləkə asılılığı
muzdlu fəhləyə, proletara
çevrilmək.
PROLETKULT - Böyük
Oktyabr sosialist inqilabı
ərəfəsində yaranan və 1917-
20-ci illərdə geniş fəaliyyət
göstərən ədəbi-bədii və mə­
dəni təşkilat.
PROLETKULTÇÜ - “pro-
letkult” təşkilatının üzvü.
PROLONQASİYA lat. - tərəfdarı.
1. beynəlxalq hüquqda mü­
qavilə müddətinin uzadılması;
2. keçmiş SSRİ-də Dövlət
Bankının müəssisə və təşkilat­
169
lara verdiyi borcların ödənil­
məsi müddətinin uzadılması.
PROSKRİPSİYA - qədim
Romada: siyasi cinayətkarla­
rın camaat qarşısında qa­
nundan xaric elan edilməsi.
PROTEKSİONİZM fr. -
bəzi ölkələrdə: gətirilən mal­
lara yüksək gömrük qoyma­
qdan ibarət himayəçilik sis­
temi.
PROTEKTOR lat. - “müda­
fiəçi, hamı” deməkdir.
PROTEKTORAT lat. -
1. İngiltərədə idarəetmə for­
forması. Bu zaman bir dövlət
xüsusi beynəlxalq müqavilə
ilə digər dövlətə onu xarici
əlaqələrdə təmsil etmək hü­
ququ verir.
PROZELİT yun. - yeni tə­
rəfdar (bir əqidəni, məsləki,
nəzəriyyəni yeni qəbul etmiş
adam)..
PRUDONİST - prudonizm
PRUDONİZM - fransız
xırda-burjua utopisti və
anarxist Prudonun (1809-
1865) nəzəriyyəsi.
----- -.... -
PUQAÇOV HƏRƏKATI
(ÜSYANI) 1773-1775-ci
illərdə kazak Y.Puqaçovun
başçılıq etdiyi kəndli hərəka­
tının adı; kəndli üsyanı.
PUN MÜHARİBƏLƏRİ -
(e.ə.264-146) - Karfagenlə
Qədim Roma arasında əv­
vəlcə Siciliyada, sonra Aralıq
dənizinin bütün qərb sahilin­
də hökmranlıq uğrunda iş­
ğalçılıq müharibələri.
I Run müharibəsi - c.ə. 264-
241;
II Pıın müharibəsi - c.ə.
218-201;
RA bax amon.
RA BAD alnı. əsli. fr. - orta
əsrlərdə Mərkəzi Asiya və İra­
nın iri şəhərlərində şəhərkənarı
sənətkarlıq - ticarət yeri.
RABOÇEYE ДЕЛО рус.
«рабочсделсц» - raboçeye
dcloçııluq (bax) tərəfdarı.
RABOÇEYE
DELOÇULUQ rus. «рабо-
чсдсльстио» ' XX əsrin əv-
170
III Pun müharibəsi - e.ə.
149-146.
PURİTAN ing., əsli lal. -
“purus” - yəni «təmiz» de­
məkdir. İngiltərədə dəbdəbəli
kilsə ayinləri və mərasimləri­
nə qarşı çıxan dini məzhəb.
PURİTANLAR ing. - XVI
əsrin 2-ci yarısı - XVII əsrin
1-
ci yarısında İngiltərə və
Şotlandiyada kalvinizm ar­
dıcılları.
PURPUR - tünd-qırmızı
boyaq. Finikiyalılar bu bo­
yağı dəniz ilbizi şirəsindən və
balıq molyusklarından hazır­
layırdılar.
vəllərində Rusiya sosial-
dcmokratiyasmda xırda bur­
jua opportunist cərəyanı
olub adını «Raboçeo delo»
jurnalından almışdır.
RACƏ - Hindistanda ari
tayfalarının başçısı. Sonralar
bu ad hind knyazlarına aid
edilirdi; Hind knyazı.
RACƏLUT - racələrin
uşaqları deməkdir.
RACPUTLAR - erkən orta
əsrlərdə Hindistanda kasta­
ların ali dərəcəsindən olan
döyüşçülər.
RADA ing. - 1. Ukraynada
şura; 2. Ukrayna, Belarus,
Litva, Polşa və Rusiyada
nümayəndələr məclisi və şura­
larının tarixi adı; 3. 1917-18-ci
illərdə bir sıra təşkilatın adı.
RADİKALLAR lat. - bəzi
ölkələrdə sol burjua siyasi
partiyaların tərəfdarları.
RADİKALİZM .lat. - radi­
kalların siyasi hərəkatı.
RAHDAR - Azərbaycanda
xanlıqlar dövründə rüsum
toplayan məmur; bacdar.
RAHDARİ - orta əsrlərdə
Azərbaycanda və bir sıra
qonşu ölkələrdə mövcud ol­
muş mükəlləfiyyət; gömrük.
RAHİB - bu dünyanın ne­
mətindən əl çəkmiş dindar.
RAMANA QALASI
Azərbaycan Respublikasının
Ramana qəsəbəsində orta əsr­
lərə aid müdafiə istehkamı.
RAMAZAN - Hicri-qəməri
təqviminin 9-cu ayı; orucluq
ayı.
171
RANTYE fr. - renta ilə ya­
şayan şəxslər qrupu.
RAPORT fr. - qulluqçu
tərəfindən verilən şifahi, ya­
xud yazılı məlumat.
RAPSOD yun. - qədim
Yunanıs-tanda: gəzəri xa­
nəndə; dastançı.
RASKOL rus. - XVII əsrin
ortalarında bir səra təriqətlə­
rin əmələ gəlməsilə nəticələ­
nən dini hərəkat.
RASKOLÇU - raskol təri­
qətlərindən birinin üzvü.
RATİFİKASİYA lat. - döv­
lətlər arasında bağlanan mü­
qavilənin, paktın və s.-nin ali
hökumət orqanı tərəfmlən
təsdiq edilməsi.
RATUŞA pol. əsli aim.
1. şəhər idarəsi, bələdiyyə;
2. bələdiyyə binası.
RATUŞA - orta əsrlərdə
Qərbi Avropada şəhər şura­
sının yerləşdiyi bina.
RAYON fr. - 1. ərazinin
coğrafi, iqtisadi və b. cəhət­
dən vəhdət təşkil edən hissə­
si; bölgə; 2. ölkə, respublika,
böyük şəhərin tərkibinə daxil
olan inzibatı ərazi vahidi.
RAZİNÇİ - Razin hərəkatı
iştirakçısı (bax razinçilik).
RAZİNÇİLİK - ХУП əsrin
ci
2- yarasında Don kazakı
Razinin başçılıq etdiyi rus
kəndliləri və şəhər yoxsulları
hərəkatına verilən ad.
RAZNOÇİNLƏR - XIX əsrdə
Rusiyada zadəganlara mənsub
olmayan, qeyri-siniflərdən, silk-
lərdən çıxmış ziyalı.
REABİLİTASİYA -bəraət
almaq.
REALİZM - həyat həqiqə­
tinin, bədii yarıdıcılığın bu və
ya digər növünə məxsus spe­
sifik təsvir vasitələri ilə əks
etdirilməsi.
REALNİ MƏKTƏB
praktik bilik verən orta
ümumtəhsil məktəb.
REAYA - Osmanlı impera-
torluğunun vergi verən bütün
əhalisi.
REFERENDUM lat. - ən
mühüm dövlət məsələlərinin
həlli üçün ümumxalq sorğu­
su, ümumi rəy sorğusu.
REFORMA fr., lat.
mövcud ictimai quruluşun
əsaslarına toxunmayan siyasi
172
yenidənqurma, əsaslı dəyi­
şiklik.
REFORMaÇI - reforma
tərəfdarı.
REFORMASİYA lat. -XVI
əsrdə Qərbi Avropada: kato­
lik kilsəsinə və papa haki­
miyyətinə qarşı dini mübari­
zə şəklində cərəyan edən
feodalizmə qarşı ictimai-
siyasi hərəkət.
REFORMIST - reformizm
tərəfdarı.
REFORMİZM lat. - fəhlə
hərəkatında ictimai islahat­
larla kifayətlənməyə çalışan
cərəyan.
REGİON lat. - iri fərdi əra­
zi vahidi.
REGİONAL lat. - hər han­
sı müəyyən əraziyə (vilayətə,
ölkəyə və s.) aid olan; məhəl­
li, yerli.
REJİM fr. - dövlət qurulu­
şu; idarəçilik üsulu.
REKONKİSTA isp. -Əndə-
lusun müsəlman əhalisinin
(ərəblərin) Priney yarımada­
sından zorla çıxarılması hə­
rəkatı (VIII-XV əsrlərdə).
REKRUT TOPLANMASI
- (əsgər toplantısı) Rusiyada
müəyyən miqdar kəndlidən
və posad həyətlərinin hər bi­
rindən orduya bir nəfər çağı­
rılması.
REQALİYALAR lat.
1. ancaq dövlətə məxsus in­
hisar hüququ. Hüquq termini
kimi də işlənir; 2. Monarxiya
hakimiyyətinin əsas xarici
əlamətləri - tac, hökmdar
əsası, taxt-tac və s.
RELYEF - qabarıq təsvir.
RENESSANS fr. - dirçəliş,
intibah deməkdir. Qərbi və
Mərkəzi Avropa ölkələrinin
mədəniyyət tarixində orta əsr
mədəniyyətindən yeni dövr
mədəniyyətinə keçid dövrü
(İtaliyada XIV-XVI əsrlər,
digər ölkələrdə XV əsrin so­
nu və XVI əsr). Renessans -
intibah mədəniyyətinin mü­
hüm xüsusiyyətləri onun
dünyəvi səciyyə daşımasında,
humanist dünya görüşü, an­
tik mədəni irsə müraciət və
onu sanki «dirçəltməsində-
dir».
RENTA alnı. - kapitaldan,
torpaqdan, əmlakdan mün­
173
təzəm götürülən və sahibkar­
lıq fəaliyyəti ilə bağlı olma­
yan gəlir növü.
REPARASİYA - hücuma
məruz qalmış dövlətlərə dəy­
miş zərəri ödəmək üçün məğ­
lub olmuş tərəfin öhdəyə gö­
türdüyü ödənc.
REPATRİASİYA lat.
mühacirlərin keçmiş vətən­
daşlıq hüquqları bərpa olun­
maqla öz ölkələrinə qayıt­
ması; vətənə qaytarılma.
REPRESSİYA Zat. - 1. cə­
za, cəza tədbirləri; kütləvi
cəzalandırma; 2. əzilmə, təz­
yiq göstərilmə, dövlət tərə­
findən həyata keçirilən cəza­
landırma.
RESKRİPT Zat. - 1. Qədim
Romada: imperatora təqdim
edilmiş məsələyə onun ver­
diyi qanun qüvvəsində olan
cavabı; 2. padşahın öz təbəə­
sinə təşəkkür üçün yazdığı
məktub (sərəncam).
RESKRİPT -XIX əsrdə bu
söz Rusiyada sərəncam, fər­
man, göstəriş mənasında iş­
lənirdi.
RESPUBLİKA lat. REVANŞİZM - məğlubiy­
ümumxalq işi deməkdir. yətin əvəzini çıxmaq və iti-
Respublika - müəyyən se­ riln ş əraziləri, iqtisadi və
çilmiş adamlar tərəfindən siyasi mövqeləri geri qaytar­
idarə olunan dövlətdir. Res­ maq məqsədilə yeni mühari­
publika antik dövrdə mey­ bə hazırlanmasına yönəldil­
dana gəlmişdir. Respublika­ miş olan mürtəce ideologiya
ların iki əsas tipi mövcuddur: və siyasət.
1. Prezidentli respublika; REVİZİYA rus. - XVIII
2. Parlamentli respublika. əsrdə və XIX əsrin birinci
Prezidentli respublikada döv­ yarısında Rusiyada can ver­
lət başçısı və hökumət başçı­ gisi qoymaq üçün aparılan
sının səlahiyyəti seçki yolu ilə siyahı.
seçilmiş prezidentin əlində REVKOM - inqilabi komitə.
cəmləşir. Parlamentli respub­ REYD ing. - səyyar hissə və
likada formal olaraq parla­ birləşmələrin düşmən arxası­
mentin üstünlüyü prinsipinə na sürətli yürüşü.
əsaslanır. Hökumətə başçılıq REYXSKANSLER aim. -
edən nazir, adətən, hakim dövlət kansleri - 1871-1945-ci
partiyanın lideridir. ilədək Almaniyanın hökumət
RESPUBLİKA - ilk dəfə başçısı; dövlət kansleri.
Romada yaranıb, latın dilin­ REYXSTAQ aim. - 1867-
də - xalq hakimiyyəti de­ 1871-ci illərdə Şimali Alma­
məkdir. niya İttifaqında, 1871-ci il­
RESPUBLİKAÇI(LAR) - dən Almaniya imperiyasın­
1. respublika idarə üsulu tə­ da, 1919-cu ildən Almaniya
rəfdarı; 2. respublika parti­ Respublikasında parlament,
yasının üzvü. 1933-cü ildə Hitler faşist par­
RESTAVRASİYA lat. tiyası hakimiyyət başına ke­
bərpa etmək deməkdir. çəndən sonra öz əhəmiyyətini
itirmişdir.
174
REYXSVER alm. -I Dünya
müharibəsindən sonra 1935-
ci ilədək faşist Almaniyasının
silahlı qüvvələri.
REYN TƏMİNAT PAKTI
- Almaniyanın dirçəlməsinə
yönəmliş 1925-ci ilin 5-16
oktyabrında olmuş Lokarno
(İsveçrə) kofnransı əsasında
Almaniya, Belçika, Fransa,
Böyük Britaniya və İtaliya
arasında imzalanmış sənəd.
REYTAR alm. - XVI və
XVII əsrlərdə Qərbi Avro­
pada və XVII əsrdə Rusiya­
da süvari əsgər.
REZİDENT fr. - 1. orta
əsrlərdə, göndərildiyi ölkədə
daimi qalan xarici diploma­
tik nümayəndə; elçi; 2. bir
ölkənin həmişə xarici dövlə­
tin müəyyən bir hissəsində
casusluq işlərinə gizli rəh­
bərlik edən şəxs.
REZONANS bax intibah.
RƏHBƏR - hər hansı bir
ictimai hərəkatın, partiyanın,
sinfin ideoloqu, siyasi başçı­
sı; başçı.
175
RƏHDARİ - ticarət yolla­
rının qorunması üçün alınan
vergi.
RƏİYYƏT - orta əsrlərdə
Yaxın və Orta Şərqin bir sıra
ölkəsində, o cümlədən Azər­
baycanda əvvəllər bütün tə­
bəələri, sonralar isə vergini
verən xüsusi kəndli və şəhərli
təbəqəsi. Rəiyyətlər asılı kənd­
lilərin əksəriyyətini təşkil
edirdilər. Rəiyyət dedikdə,
pay torpağına və şəxsi təsər­
rüfata malik olub, həm feo­
dala, həm də dövlətə vergi
və mükəlləfiyyətlər ödəyən
kəndlilər nəzərdə tutulur.
RƏNCBƏR - XVI-XIX əsr­
lərdə İranda və Azərbaycan­
da kəndli kateqoriyası; sa­
hibkara təhkim olan kəndli;
təsərrüfatı, torpağı olmayan
kəndlilər.
RƏNCBƏR - feodalların,
bəy-ağaların təsərrüfatında
işləyən və pay torpağı al­
mayan kəndli.
RƏŞT MÜQAVİLƏSİ -
1732-ci ildə Rusiya ilə İran ara­
sında yanvarın 21-də Rəşt şə­
hərində bağlanmış müqavilə.
RITSAR alm. - Qərbi Av­
ropada feodalizm dövründə:
hərbi zadəgan təbəqəsinə
mənsub olan şəxs.
RITSARLIQ - Qərbi Av­
ropada: feodalizm dövründə
hərbi-zadəgan təbəqəsi.
RİKŞA yap. - Şərqi və Cə­
nubi Asiyanın bəzi ölkələrin­
də ikitəkərli kiçik arabaya
qoşulub sərnişin və yükapa-
ran adam.
RİTON yun. - “axıram” de­
məkdir. Aşağı nazik ucunda
kiçik deşiyi olan buynuz for­
malı qədim içki qabı. Riton
gil, metal və ya buynuzdan
hazırlanaraq üzəri müxtəlif
naxışlarla bəzədilirdi. Rito-
nun aşağı hissəsi, əsasən,
heyvan başı formasında
olurdu. Mingəçevirdə küp
qəbirlərdən birində maral
’ aşı formasından düzəldilmiş
saxsı riton tapılmışdır.
RİTOR yun. ~ qədim Yu­
nanıstanda bəlağət müəllimi.
RİTORİKA yun. - 1. bəla­
ğət elmi; 2. natiqlik, natiqlik
məharəti.
176
ROMA HÜQUQU - Qə­ tipi. Bu məktəb «rus-müsəl­
10. 1877-1878-ci illər.
dim Romanın ən çox inkişaf man məktəbi, rus-tatar mək­ RUSSOİST - russoizm tə­
etmiş hüquq sistemi. Buna təbi» kimi də adlanırdır. rəfdarı, Russo nəzəriyyəsi
quldarlıq hüququ da deyilir. RUS-MÜSƏLMAN MƏK­ tərəfdarı.
ROMA PAKTI - 1935 ci il TƏBİ bax rus-Azərbaycan RUSSOİZM - XVII əsr
yanvarın 7-də İtaliya höku­ məktəbi. fransız mütəfəkkiri Jan Jak
MƏKTƏBİ Russonun ictimai və pedaqo­
mətinin başçısı B.Mussolini RUS-TATAR
bax rus- Azərbaycan məktəbi. ji görüşləri.
ilə Fransa xarici işlər naziri RÜSUM - orta əsrlərdə bir
RUSİYA İMPERİYASI -
P.Laval arasında bağlanmış sıra Şərq ölkəsində, o cümlə­
çoxmillətli monarxist silki
saziş. Buna «Laval-Mussor- dən Azərbaycanda vergi; rü-
dövlət (1721-1917). 1721-ci
lini saziş» də deyirlər. sumat.
ildə I Pyotrun imperiya elan
ROSTR lat. - gəmi mahmı­ etdiyi mərkəzləşdirilmiş rus RÜSUM - dövlət canişinlə­
ri və ruhaniləri üçün natura
zı (Qədim Roma gəmilərinin dövlətinin əsasında yaran­
ilə alınan vergi.
metalla örtülmüş burnu). mışdır. 1917-ci ildə oktyabr RÜŞDİYYƏ MƏKTƏBİ -
ROTMİSTR pol. - çar or­ inqilabı zamanı bu imperi­ Cənubi Azərbaycan maarif­
dusunda: atlı qoşun hissəsin­ yaya son qoyuldu. pərvəri rüşdiyyənin Təbrizdə
də və jandarmeriyada kapi­ RUSİYA KOMMUNİST (1888, 1893) və Tehranda
PARTİYASI bax Sovet İtti­ (1897) açdığı yeni üsullu
tana bərabər zabit rütbəsi.
faqı Kommunist Partiyası. məktəblər.
ROZETTADAŞI - heroq-
RUSİYA-TÜRKİYƏ MÜ­ RÜTBƏ - 1. dərəcə, ad; 2.
lif və demotik yazı ilə Qədim
HARİBƏLƏRİ - (XVII- vəzifə, mövqe.
Misir və qədim yunan dillə­
XIX əsrlər) - Qara dənizdə RYADOVİÇLƏR - qədim
rində yazılı qarabazalt daş. rus dövlətində ryada müqavi­
və onun ətraf rayonlarında
Rozetta şəhəri yaxınlığında aparılmışdır: ləsi üzrə feodala xidmət edən
tapılmışdır. 1. 1678-1681-ci illər və ondan müəyyən iqtisadi
RUS-AZƏRBAYCAN 2. 1686- 1700-cü illər şəxsi asılılığa düşən şəxslər
MƏKTƏBİ -XIX əsrin 2 3. 1710-1713-cü illər RYAZAN KNYAZLIĞI -
feodal knyazlığı. 1129-cu ildə
ci yarısında qabaqcıl rus icti­ 4. 1735-1739-cu illər
Murom-Ryazan torpağından
mai və pedaqoji fikrinin, mü­ 5. 1768-1774-cü illər
ayrılmışdır.
tərəqqi məktəb təcrübəsinin 6. 1787-1791-ci illər RZABƏYLİLƏR - Azər­
təsiri ilə Azərbaycanda mey­ 7. 1806-1812-ci illər baycan tayfalarından biri.
8. 1828-1829-cu illər
dana gəlmiş xüsusi məktəb Şahsevən tayfa qrupların-
9. 1853-1856-cı illər
dandır.
177
 S SALNAMƏ - il ərzində bir
SABEİZM - islamiyyətdən
əvvəl Mesopotamiyada, Ərə­
bistanda, Suriyada və Kiçik
Asiyada göy cisimlərinə (aya,
ulduzlara) sitayiş etməkdən
ibarət qədim din.
SABİRLƏR - Xəzər dənizi­
nin şimal-qərb sahillərində
yaşamış türk mənşəli tayfa.
Sabirlər haqqında ilk dəfə
Ptolomey məlumat vermişdir.
«SABİT QİYMƏTLƏR» -
Fransada yakobinçilərin tət­
biq etdiyi qayda. Bu qay­
daya əsasən, ərzaq və digər
az tapılan mallar üçün müəy­
yən qiymət norması qoyu­
lurdu. Bu normalardan yu­
xarı qiymətə həmin malların
satılması qadağan edilirdi.
SABOTAJ fr. - işi pozma,
işə mane olma, qəsdən işlə­
məmə (bir işi (sərəncamı) ye­
rinə yetirməkdən boyun qa­
çırmaq və ya yalnız formal
surətdə yerinə yetirmək yolu
ilə qəsdən pozma).
SABOTAJÇI - sabotajçı,
sabotajla məşğul olan.
178 ========
SABəTAJLIQ - sabotaj
hərəkəti.
SAHİB - orta əsrlərdə
Hindistanda iri feodallar,
sonralar isə avropalılara, xü­
susilə ingilislərə «ağa, cənab»
mənasında sahib deyilmişdir.
SAHİB-DİVAN - orta əsr
lərdə Yaxın Şərq ölkələrində,
o cümlədən Azərbaycanda
vəzifə; Ağqoyunlu dövlətində
baş vəzir.
SAHİBQİRAN köhn. - keç­
mişdə Şərqdə böyük hökmdar­
lara verilən ad.
SAJIN rus. - uzunluq öl­
çüsü (3 arşına və ya 2,134
metrə bərabərdir).
SALARİLƏR DÖVLƏTİ -
orta əsr Azərbaycanda feo­
dal dövləti (941-981/83). Pay­
taxtı Ərdəbil şəhəri idi. Əsa­
sını X əsrin 40-cı illərində
Ərəb xilafətinin zəiflədiyi
dövrdə Dəyləm hakimi Salar
Mərzuban ibn Məhəmməd
qoymuşdur.
yerdə baş verən tarixi hadisə­
ləri qeydə alan kitab, tarixi
əsər və s.
SALNAMƏÇİ - salnamə
yazan şəxs.
SALNAMƏÇİLİK - salna­
mə yazmaqla məşğul olma.
SALON fr. - 1. bəzi ölkələr­
də (Fransada) vaxtaşırı ke­
çirilən incəsənət sərgilərinin
adı; 2. burjua-zadəgan cə­
miyyətində qonaq üçün qəbul
otağı; 3. zal (hüquqşünaslı­
qda); 4. kübarlar cəmiyyəti,
onların yığıncaq yeri.
SALYANƏ fr. - orta əsrlər­
də bir sıra Yaxın Şərq ölkə­
sində, o cümlədən Azərbay­
canda mövcud olmuş vergi.
SAMBUKA - qədim Şərq­
də; üçbucaqlı simli musiqi
aləti; 2. qədim yunan və ro-
malılarda; mühasirə olunan
şəhərin divarına müdafiə
bürcündən atılan körpü.
SAMNİT MÜHARİBƏSİ -
e.ə. 343-341, 327-304, 298-
290-cı illərdə Mərkəzi İtaliya
ərazisində hökmranlıq uğ-
~~
runda Roma ilə Samnit fede­
rasiyası arasında müharibələr.
SAMNİTLƏR- qədim İta­
liya tayfası.
SAMOYADLAR - samodi
xalqlarına verilən köhnə ad,
nenlər (bax).
SAMOYEDLƏR bax samo-
yadlar.
SAMUPAYLAR yap. -
feodalizm dövründə Yapo­
niyada iri feodallar - sahib­
karlar; knyazlardan tutmuş
xırda zadəganlara qədər dün­
yəvi feodallar.
«SANASİON REJİMİ» -
XX əsrin 30-cu illərində Pol­
şada Y.Pilsudskinin yeritdiyi
“sağlamlaşdırma” siyasəti.
SANCAQ türk. - bayraq,
Osmanlı dövlətində hərbi in­
zibati ərazi bölgüsü.
SANKYÜLOT - Fransada
zadəganlar kasıbları geyim­
lərinə görə həqarətlə belə ad­
landırırdılar.
SANSKRİT - qədim hind
dillərindən biri.
SANSKRİTŞÜNAS - San­
skrit dili mütəxəssisi, sanskri-
toloq.
179
SANSKRİTŞÜNASLIQ - (bax) hökmdar sülaləsi. Par-
Sanskrit dili ilə məşğul olan
elm, sanskritologiya.
SAPAND köhn. - atma si­
lah növü.
SARAY köhn. - 1. padşa­
hın, dövlət başçısmm, yaxud
padşah ailəsinin daimi yaşa­
dığı həşəmətli bina, ev;
2. ictimai təşkilatların ol­
duğu bəzi böyük binaların
adlarının tərkibində işlənir:
Prezident sarayı, səadət sa­
rayı.
SARAY ÇEVRİLİŞİ köhn.
- saray adamları tərəfindən
bir padşahın taxtdan salınıb
başqasının taxta çıxması,
oturması.
SARI SARIQLILAR
Çində 184-cü ildə baş vermiş
üsyanın iştirakçıları. Onlar
tanınmaq üçün başlarına sarı
. ırıq bağlayırdılar.
SARMATLAR - miladdan
2-3 əsr əvvəl (eramızdan ar­
va/ 6-2-ci əsrlərdə) Qara də­
niz sahili çöllərində yaşamış
tayfa.
SASANİLƏR - 3-7-cı əsr­
lərdə sasanilər dövlətində
180
sa şa .ı Papakın atası Sasanin
adı .ə adlandırılmışdır.
SASANİLƏR DÖVLƏTİ
7-ci əsrdə Yaxm və Orta
3-
Şərqdə dövlət. Sasanilər süla-
əsi idarə edirdi. Banisi I Ər-
dəşir idi.
SATRAP yun. - qədim İran­
da, Midiyada müstəbid əya­
lət valisi, hakimi, satraplığın
canişini.
SATRAP - canişin (Əhə-
məni dövlətində).
SATRAPLIQ - satrapın
ixtiyarında olan yerlər; hər-
bi-inzibati mahal.
SATRAPLIQ - canişinlik.
Əhəməni hökmdarı I Dara­
nın yaratdığı inzibati vergi
dairələri.
SATURN lat. - Qədim Ro­
ma əfsanəsində mövsüm və
məhsuldarlıq allahı.
SATURNALİYA lat. - Qə­
dim Romada saturnun (bax)
şərəfinə düzəldilən şənlik.
SAVİRLƏR bax sabirlər.
SOYURQAL monq. - ehsan,
bəxşiş, hədiyyə, güzəşt de­
məkdir. Qaraqoyunlu və
deməkdir. Qaraqoyunlu və
Ağqoyunlu dövlətlərində
köçmə və hərbi əyanlara ba­
ğışlanmış torpaq mülkü.
SAZİŞ - müqavilə, pakt.
SEÇ ing. - 1. Ukraynada
XVI-XVII əsrlərdə Zapo-
rojye kazakları icmasının
adı; 2. həmin icmanın olduğu
yer Zaporojye.
SEÇKİ dövlət hakimiyyəti
nümayəndələrinin, həmçinin
ictimai təşkilatların rəhbər or­
qanlarının seçilməsi hüququ.
SEÇKİ SİSTEMİ (HÜQU­
QU) dövlətin seçkili or­
qanlarının təşkili və vətən­
daşların öz seçki hüquqlarını
həyala keçirməsi qaydası.
SEX aim. 1. feodalizm
dövründə Qərbi Avropada:
həmkarların silki təşkilatı;
2. Qərbi Avropada sənətkar­
ların birləşdiyi ittifaq.
SEXÇİLİK- məhdudluq, öz
peşə və sənət mənafeyi dairə­
sindən kənara çıxmama.
SEKUND-MAYOR
XVIII əsrdə rus ordusunda:
sonrakı kapitan rütbəsinə
bərabər zabit rütbəsi.
181
SEQREQ SİYA ictimai
yerlərdə, məktəblərdə, nəq­
liyyatda və digər yerlərdə
«rəngli» əhali ilə «ağ» əhaliyə
fərq qoyulması (məsələn,
ABŞ-da).
SEMİNARİYA lat. - mək­
təb, orta təhsil verirdi.
SEMİT - indiki ərəblərin,
suriyalıların, yəhudilərin, hə­
bəşlərin və s.-nin mənsub
olduğu Cənub-Qərbi Asiya
və Şimali Afrikanın dilcə bir-
birinə yaxın olan xalqlar
qrupu.
SENAT lat. - 1. Qədim Ro­
mada: dövlət şurası, dövlət
idarəsinin baş orqanı; 2. çar
Rusiyasında: ali məhkəmə və
inzibati idarə; 3. ABŞ-da
konqresin baş palatası, bəzi
dövlətlərdə parlament;
4. demokratik ölkələrin əksə­
riyyətində parlamentin yuxa­
rı palatasının adı.
SENATOR lar. - senat üzvü.
SEN-SİMONİST - Sensi-
monizm tərəfdarı.
SENSİMONİZM XIX əsr
fransız mopist-sosialisti Sen-
Simonun nəzəriyyəsi.
SENTIMENTALIST sen-
timentalizm tərəfdarı.
SENTİMENTALI ZM fr. -
XVIII əsıin axırlarında və
XIX əsrin əvvəllərində Av­
ropa ədəbiyyatında cərəyan.
SENTİMENTALİZM
klassizimin əksinə olaraq şəxsi
intim həyat məsələlərini, in­
san münasibətlərinin sadə­
liyi, səmimiliyi, ailə həyatı
ziddiyyətlərini və s. geniş
planda verən cərəyan.
SENTURİON lat. - sentu­
riya başçısı (bax senturiya).
SENTURİYA lat. - 1. Qə­
dim Romada 100 nəfərdən
ibarət qoşun dəstəsi; 2. Qə­
dim Romada: əhalinin mülk
və yaş senzlərinə görə böl­
güsü.
SEPARATÇILIQ ayrıl
mağa meyil, ayrılma təşəb­
büsü.
SEPARATİZM lat. - çox­
millətli dövlətlərdə azlıqda
qalan millətlərin ayrılıb
müstəqil dövlətlər və ya mux­
tar vilayətlər yaratmağa ça­
lışması: kütləvi milli-azadlıq
hərəkatından fərqli olaraq
182
separatizm, ad tən yerli (mil­
li) burjuaziya am, yaxud xa­
rici burjuaziyanın müəyyən
dairələrinin məhdud məna­
feyini ifadə edir.
SERVİTUT lat. - antik feo­
dal və kapitalist cəmiyyətlə­
rində başqasının mülkündən
və malından müəyyən dərəcə­
də istifadə etmək hüququ.
SETTLMENT ing. - ya­
rımmüstəmləkə ölkələrin şə­
hərlərində kapitalist dövlət­
ləri təbəələrinin yaşadığı
müstəqil məhəllələr.
SEYİD - 1. Məhəmməd
peyğəmbərin nəslindən olan
adama verilən ad; 2. ləqəb
kimi seyidlərin adlarından
əvvəl deyilir.
SEYM pol. - bəzi dövlətlər­
də qanunverici məclis, par­
lament.
SEZARİST sezarizm tə­
rəfdarı (bax sezarizm).
SEZARİZM - dövlət haki­
miyyəti başında hakimiyyəti
zorla qəsb etmiş şəxsin dur­
duğu siyasi üsul-idarə.
SƏFƏRBƏRLİK i mü­
haribə elanı ilə əlaqədar
olaraq, ehtiyatda olan müx­
təlif yaşlıların və hərbi qul­
luğa yararlı olanların ordu
sıralarına çağırışı; 2. ölkənin
sülh vaxtı mövcud olan silah­
lı qüvvələrini müharibə şə­
raitinə keçirmə.
SƏFƏVİ(LƏR) - 1501-
1736-ci illərdə Azərbaycanda
və İranda hakimiyyət sürmüş
məşhur azərbaycanlı sülalə.
SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİ
orta əsr feodal dövləti (1501-
1736). Azərbaycan, Şərqi
Gürcüstan, İran, Cənubi
Türkmənistan və indiki Əf­
qanıstan (Bəlx vilayəti istisna
olmaqla), bəzi dövrlərdə İra-
qi-Ərəb və s. əraziləri əhatə
edirdi. Əsasını I Şah İsmayıl
Xətai qoymuşdur.
«SƏHRA GƏMİSİ»
bədəvilər (bax: hadavibr)
dəvəni belə adlandırırdılar.
SƏHM - qiymətli kağız sa­
hibinin sərdar cəmiyyəti -
kapitalının hissəsinə malik
olduğunu təsdiq edir. O,
sahibinə bu cəmiyyətin gə­
lirinin bir hissəsini almaq hü­
ququ verir. Səhmlərin məc­
183
muyu birliyin səhmdar kapi­
talını təşkil edir.
SƏHM - nəzarət paketi.
SƏHRDAR - “səhrdar
qoruyucusu” Sasanilər döv­
lətində canişin.
SƏLCUQİLƏR - Oğuzların
qınıq tayfasından olan hökm­
darlar sülaləsi (XI-XIV
əsrlər). Banisi Toğrul bəydir.
SƏLCUQİLƏR DÖVLƏTİ
- Yaxın Şərqdə ən qüdrətli
orta əsr feodal dövlətlərindən
biri (1038-1157).
SƏLCUQLAR - Oğuz türk­
ləri. Türk sərkərdəsi Səl-
cuqun adından əmələ gəlmiş­
dir. Səlcuqlar oğuzların qınıq
tayfasına mənsub olmuşdur.
SƏLƏMÇİ - yüksək faizlə
borc verib mənfəət qazanan
şəxs.
SƏLİB - xaç deməkdir.
SƏLİB MÜHARİBƏLƏRİ
- katolik kilsəsinin təşəbbüsü
ilə dinsizlərlə mübarizə şüarı
altında XI-XIII əsrlərdə Qər­
bi Avropa feodallarının
Yaxın Şərq və Pribaltika əha­
lisinə habelə Şərqi Avropa
slavyanlarına qarşı apar­
dıqları işğalçılıq yürüşləri.
SƏLİB YÜRÜŞLƏRİ - xaç
yürüşləri, Səlibçilərin XI-
XIII əsrlərdə Şərqə yürüşləri.
Roma papası II Urban “İsa­
nın qəbrini kafirlərin (yəni
müsəlmanların) əlindən xilas
etmək” bəhanəsilə xristian­
ları Şərq ölkələrinə yürüşə
çağırdı. Əslində isə bu yürü­
şlərdə məqsəd var-dövlət və
yeni torpaqları ələ keçirmək
idi. Xaç yürüşlərinin iştirak­
çılarına “səlibçilər”, bıı yürü­
şləri isə “səlib yürüşləri” ad­
landırırdılar. Bu yürüşlərdə
iştirak etmək istəyənlər pal­
tarlarına qırmızı parçadan
xaç tikdiklərinə görə xaç
yürüşləri adıanır. Səkkiz xaç
yürüşü təşkil edildi. Lakin
Qərb feodalları Şərq ölkələ­
rini işğal etmək məqsədlərinə
çatmadılar.
SƏLİBÇİLƏR səlib
müharibəsində iştirak edən
adamlar; əhli-səlib.
SƏLTƏNƏT FASİLƏSİ -
monarxiya üsul-idarəsində; bir
184
məmləkətin hö’ mdarsız qal­
dığı dövr.
«SƏMA G jLU» - VII əsrin
əvvəllərində Çində hakimiy­
yətə gəlmiş Tan sülaləsindən
olan imperatorları bu cür
adlandırırdılar.
SƏNAYE - xalq təsərrü­
fatının ən mühüm sahəsi.
SƏNAYE ÇEVRİLİŞİ -
manufakturadan iri maşınlı
sənayeyə keçidlə ifadə olu­
nan texniki-iqtisadi və sosial-
siyasi dəyişikliklər sistemi.
SƏNƏD - bir faktı təsdiq,
bir şeyə olan hüququ sübut
edən rəsmi kağız.
SƏNGƏR - səhra fortifi-
kasiya qurğusu. Düşmənə
atəş açmaq, canlı qüvvəni və
sursatı qırğın vasitələrindən
qorumaq üçün yaradılır.
SƏRBADARİLƏR fr. - da­
ha çəkilənlər deməkdir. İran
və Mərkəzi Asiyada monqol
əsarətinə qarşı xalq azadlıq
hərəkatının iştirakçıları.
SƏRBAZ köhn. - əsgər,
döyüşçü.
SƏRBƏST ADAMLAR -
təhkimçilikdən qaçmış adam­
lar.
SƏRDABƏ - bir və ya bir
neçə ölünün basdırıldığı üs­
tüörtülü yer; məqbərə.
SƏRDABƏ - qayalarda sa­
lman qəbir abidəsi.
SƏRDAR - 1. keçmişdə: bir
vilayəti idarə edən və dövlət
başçısı adından sərəncam
vermək hüququna malik
olan hakim; 2. sərkərdə, ko­
mandan; 3. canişin.
SƏRƏSGƏR köhn. - Tür­
kiyədə: baş komandan, son­
radan hərbiyyə naziri.
SƏRXANA - evlərdə im­
kanlı adamların uşaqlarına
xüsusi təlim keçən müəllim.
SƏRİRLƏR - orta əsr mən­
bələrində Dağıstanda yaşa­
yan xalq. Onların yaşadıqları
bölgə “sərir” adlanır.
«SƏRKƏLLƏ» - Cənubi
Azərbaycanda XIX əsrdə
yarımköçəri həyat sürən mal­
darların heyvanların sayma
görə verdikləri vergi.
185
SƏRKƏRƏLİ - xanlıqlar
dövrü maliyyə işlərinə baxan
adam.
SFİNKS yun. - 1. Misirdə
qayadan yonulmuş 20 metr
hündürlüyündə başı insan
başı, bədəni aslan bədəni
olan heykəl. Onu “Dəhşətlər
atası” da adlandırırlar;
2. qədim yunan əsatirində:
gövdəsi şir və ya it, başı isə
qadın şəklində ikiqanadlı
xəyali bir məxluq.
SFRAGİSTİKA yun. - möh­
ürlərin tədqiqi ilə məşğul
olan yardımçı tarix elmi.
SİKKƏ - kəsilmiş, zərb
olunmuş pul; pul nişanı.
SİKLOP TİKİLİLƏR qə
dim yunan əsatirlərində qey­
ri-adi gücə malik təpəgözlərə
deyilirdi. Rəvayətə görə qə­
dimdə böyükölçülii tava daş­
lardan hörülmüş qalacları
həmin “sikloplar”, yəni “tə­
pəgözlər” tikmişlər. Buna
görə də belə qalalar “siklop
tikililəri” adlanır.
SİKLOPİK - nəhəng, çox
böyük (hina, tikili haqqında).
SİLAHLI ÜSYAN - xalq
kütlələrinin mövcud siyasi
hakimiyyətə qarşı açıq silahlı
çıxışı.
SİLK - feodalizm dövründə­
ki sinfi münasibətlər əsasında
meydana gələrək, varislik
hüquq və vəzifələri qanunən
möhkəmlənmiş ictimai qrup,
təbəqə.
SİMONİYA orta əsrlərdə:
qazanc məqsədilə dini vəzifə­
lərin Roma papaları tərəf ri­
dən alımb-satılması üsulu.
SİNANTROP lat., yun. .. əri
qədim qazıntı insanın nü­
mayəndəsi.
SİNDİKAT lat. - satış ba­
zarlarına hakim olmaq və
qazanc götürmək üçün sa­
hibkarların inhisarçı birləş­
mə formalarından biri.
SİNDİKAT lat. - eyni növ
məhsul istehsal edən müəssi­
sələr birliyidir. Sindikatın
iştirakçılarının istehsal vasi­
tələri üzərində mülkiyyəti və
istehsal müstəqilliyi saxlayır.
Sindikata daxil olan müəssi­
sələr ticarət müstəqili jy-'ni
itirir. Həmin müəssisələrdə
186
istehsal oluna . məhsul sin­
dikatın mülkiyyəti kimi bu­
nun üçün yaradılmış kontor
vasitəsi ilə satılır.
SİNDİLƏR - e.ə. I minillik
- eramızın ilk əsrlərində Ta-
man yarımadasında və Qara
dənizin ona bitişik sahillə­
rində yaşamış qədim tayfa.
SİNDLƏR - meot tayfala­
rından biri: bax sindilər.
SİNFİ MÜBARİZƏ - məna­
feləri bir-birinə uyğun gəl­
məyən, siniflər-təbəqələr ara­
sında olan mübarizə.
SİNİF - tarixçə müəyyən
ictimai istehsal sistemindən
tutduğu yerə, istehsal vasitə­
lərinə olan öz münasibətləri­
nə görə ictimai əməyin təşki­
li ndəki rollarına görə, deməli
ictimai sərvətdən malik ol­
duqları payı almaq üsuluna
və bu payın miqdarına görə
fərqlənən böyük insan qru­
pu; ictimai təbəqə.
SİNKLİT yun. - qədim Yu­
nanıstanda: əyanlar məclisi.
SİNOD yun. - pravoslav
məzhəbinin baş idarəsi;
1721-ci ildə təsis edilmiş və
mülki hakimiyyətin nəzarəti
altında olmuşdur. 1917-18-ci
illərdə patriarx seçildikdən
sonra müqəddəs sinod pat­
riarx yanında məşvərətçi kol­
legial orqan idi.
SİONİZM - İsrailin rəsmi
ideologiyasına və siyasətinə
çevrilmiş millətçilik ideolo­
giyası və siyasəti. Qüdsdə
Sion dağının adından götü­
rülmüşdür.
SİPAHİ - bəzi hind dillərin­
də “sipahi” döyüşçü demək­
dir, Hindistanın müstəmləkə
olduğu dövrdə Avropa müs­
təmləkəçilərinin yerli əha­
lidən təşkil olunmuş ordula­
rında xidmət edən muzdlu
əsgər.
SİPƏR bax qalxan.
SİTAYİŞ ibadət, pərəstiş;
dərin ehtiram.
SİVİLİZASİYA lat.
1. mədəniyyət; 2. ictimai in­
kişaf, maddi və mənəvi mə­
dəniyyətin səviyyəsi, mər­
hələsi. Sivilizasiya dedikdə,
bu və ya digər ölkələr və
xalqlar qrupuna xas olan
maddi, mənəvi və sosial hə­
187
yatın müəyyən inkişaf mər­
hələsi başa düşülür.
SİYASƏT - siniflər, millət­
lər və digər sosial qruplar
arasındakı münasibətlərə bağ­
lı fəaliyyət sahəsi.
SKİF ing. - akademik avar­
çəkmə yarışlarında istifadə
edilən idman qayığı.
SKİF - yunanlar sakları (is-
kitləri) belə çağırmışlar, bu
ad mixi qaynaqlarda işquz,
aşquz şəklində verilir.
SKİFLƏR (saklar, iskitbr)
- Qara dənizin şimal sa­
hillərində, Qərbi Türküstan­
da, Dunay-Dnestr Don çay­
ları hövzələrində yaşamış qə­
dim türk tayfaları; c.ə. VIII
əsrin sonlarından Dərbənd
keçidi vasitəsilə Azərbaycana
gəlmiş işkillər c.ə. VII əsrin
ortalarında Kiir-Araz ovalı­
ğında İskit çarlığı yaratmış­
lar. Qədim yazılı mənbələr,
Mingəçevirdən tapılmış iskit
maddi mədəniyyət nümunə­
ləri, xüsusilə Azərbaycandakı
iskit toponimiyası iskitlərin
Azərbaycan xalqının etnoge-
nezində müəyyən dərəcədə
iştirakını gedərir.
SLAVYANLAR - slavyan
xalqları (ukraynalılar, bela-
ruslar, polyaklar, çexlər,
slovaklar, bolqarlar, serblər,
xorvatlar, slovenlər və s.).
SLAVYANPƏRƏST - slav
yanpərəstlik (bax) tərəfdarı.
SLAVYANPƏRƏSTLİK -
XIX əsrin ortalarında Rusi­
yada burjua-zadəgan mü­
hitində meydana çıxmış mür­
təce-millətçi cərəyan.
SLOBODA rus. - vergi və
mükəlləfiyyətdən azad yaşa­
yış məntəqəsi.
SMENOVEXÇİ - rus ağ
mühacirlərinin yeni iqtisadi
si’ asəti kapitalizmin bərpası
sayıb Sovet hakimiyyətinə
qəbul etməyə meyil göstərən
hissəsi.
SMENOVEXÇİLİK
smenovcxçi ideologiyası.
SMERDLƏR IX-XVI
əsrlərdə Qədim Rus döv­
lətində icma kəndliləri.
SOBOR - Qərbi Avropada
şəhərin baş kilsəsi.
SOLÇU - öz antikommunist
fikir və hərəkətlərini “sol”
cümlələrlə gizlədən adam.
SOL-ÇULUQ - kommu­
nizmə, xalqa zidd olan solçu
hərəkət və fiki г
SOLTAN - p- dşah, hökmdar.
SOLTANL’Q - padşahlıq,
hökmdarlıq.
SOSİAL-DEMOKRAT
sosial-demokrat partiyasının
üzvü.
SOSİAL-DEMOKRATİYA
1. xırda burjua oppor­
tunist cərəyanı; 2. XIX əsrin
sonuncu rübündə meydana
gələn sosialist partiyalarının
ümumi adı.
SOSİAL DEMOKRATİZM
sosial demokratiyanın
ideologiyası və taktikası.
SOSİAL-İNQİLABÇI
1902-ci ildə Rusiyada xalqçı
qrupları qalıqlarından əmələ
gəlib, əksinqilabçılar sırasın­
da Sovet hökuməti əleyhinə
mübarizə aparmış, marksiz­
mə zidd əksinqilabçı qolço-
maq partiyasının üzvü.
SOSİALİST - 1. sosializin
tərəfdarı; 2. sosialist partiya­
sının üzvü.
SOSİALİZM lat. - cəmiy­
yətin kapitalizmdən sonra
gələn inkişaf mərhələsi.
SOSİAI -ŞOVİNİST - so­
sial-şovinizm siyasəti yendən
sosial demokrat.
SOSİAI -ŞOVİNİZM
sial-demokratiyanın imperia­
list müharibəsində öz burjua
hökumətini müdafiə etmə si­
yasəti.
SOTNYA - 1. keçmişdə yüz
nəfərdən ibarət polk hissəsi; bö­
lük; 2. Moskva dövlətində: sə­
nətkarların, alverçilərin, müəs­
sisə sahiblərinin sex təşkilatı.
SOVET İTTİFAQI KOM­
MUNİST PARTİYASI
V.İ.Lenin tərəfindən XIX-
XX əsrlərin ayrıcında ya­
radılmış marksist partiya.
SOVET ORDUSU SSRİ
Silahlı Qüvvələrinin əsas he­
yətinin rəsmi adı.
SOVET SOSİALİST RES­
PUBLİKALARI İTTİFAQI
(SSRİ) sosialist dövlət, 15
müttəfiq respublikadan, 20
muxtar respublikadan, 8
muxtar vilayətdən ibarət idi.
1991-ci ildə devrildi.
SOVXOZ rus. - SSRİ döv­
ründə kənd təsərrüfatında
sovet təsərrüfatı - iri mexa-
ııikləşdirilmiş sosialist dövlət
müəssisəsi.
SOYQUN - “Vəhşiləri itaə­
tə gətirən Böyük sərkərdə”
deməkdir.
-- ■ -
so­ ’’SOYUQ MÜHARİBƏ"
(1946-1990/91) -- ideoloji-si­
yasi mübarizə, təxribat sürət­
lə silahlanma, iqtisadi təzyiq,
pozucu kəşfiyyatlar, hərbi-
iqtisadi rəqabət-yarış.
SPALNİK rus. - Moskva
dövlətində: saray rütbəsi.
SPARTALI - qədim yunan
dövləti Sparta vətəndaşı.
SPARTALILAR b.e.ə. II
minillikdə Lakonikanı işğal
edən dorilər.
SPİNOSİZM - XVII əsr
Hollandiya filosofu Spinoza-
nın nəzəriyyəsi.
STADİ yun. - qədim yunan­
larda: təxminən 150-190 met­
rə bərabər uzunluq ölçiisii.
STAXANOVÇU
(Staxanovun adından) yeni
texniki vasitələri yaradıcı su­
rətdə mənimsəmiş və sosia­
lizm yarışında adi istehsal
normalarını çox-çox ötüb ke­
çən qabaqcıl fəhlə (SSRİ-da
30-40-cı ilbrdd geniş yayıl­
mışdır).
STATİSTİKA lat. 1 . insan
cəmiyyətinin və xalq təsərrü­
fatının inkişafında kəmiyyət
189
dəyişikliklərini öyrənən elm;
2. həmin elmin metodları ilə
aparılan hesablama və he­
sablama nəticəsində alman
məlumat.
STATUS - vətəndaşların və
ya hüquqi şəxsin hüquqi və­
ziyyəti.
STATUS-KVO lat. - mövc­
ud vəziyyətin saxlanması.
STİQMA yun. - damğa (qə­
dim Yunanıstanda: qulkuııı
və ya cinayətkarların bədə­
ninə vurulan damğa).
STRATEGİYA yun.
müharibə elmi, müharibə
aparma sənəti; hərbi əmə­
liyyat planı.
STRATEQ - Qədim Asiya­
da ordu və donanmaya baş­
çılıq edən hərbi başçı.
STRATEQLƏR yun.
“hərbi başçı” deməkdir. E.ə.
’ i əsrin sonlarından başla­
yaraq Afina ordusuna və
donanmasına başçılıq edən
şəxslər. Strateqlər xalq yığın­
cağı tərəfindən seçilirdilər.
STRELETS XVI-XVII
əsrlərdə Moskva dövlətində:
xüsusi daimi qoşunda xidmət
190
edən və xüsusi imtiyazlara
mali’ olan hərbi qulluqçu
(bu əsgərlər odlu silahla si­
lahlanırdılar. Streletslər, əsa­
sən, piyada qoşunu hesab
olunur, cüzi hissəsi isə süvari
joşunu təşkil edirdi).
STRUKTURA - quruluş
(dövlətin təşkili forması).
SUBAŞI - türk dövlətlərində
çox da böyük olmayan hərbi
dəstənin başçısı, sülh vaxtı
şəhər və qalalarda asayişə
nəzarət edən rəis.
SUFİ - 1. mistik; 2. dindən,
dini göstərişlərdən kənara
çıxmayan adam; zahid.
SUFİLİK - “yunəbalı” sö­
zündəndir. İslam dinində cə­
rəyan, təlim. VIII əsrdə İraq­
da və Suriyada yaranmışdır.
SUİ-QƏSD birinin canına
qəsd etmək, birini öldürmək
və ya yaralamaq qəsdində
olma, qisas alma.
SUQOVUŞAN - indiki
Sabirabad rayonunda Arazla
Kürün qovuşduğu yer.
SULDUZ QƏBİLƏSİ
monqolların Azərbaycana
yürüşləri zamanı Urmiy;
gölü ətrafında məskunlaşmış
türk monqol mənşəli tayfa.
SULTAN - dövlət başçısına
verilən titul; soltan (bax).
SULTANLIQ türk. - ha­
kim, hökmdar. XVI-XIX əsr­
lərdə İran və Azərbaycanda
rütbəcə xandan aşağıda du­
ran və nisbətən kiçik ərazinin
hakimi; soltanlıq (bax).
SUVERENLİK - ölkənin
daxili həyatının bütün məsə­
lələrinin həllində və digər
dövlətlər ilə münasibətlərdə
hakimiyyətin sərbəstliyi, döv­
lətin istiqlaliyyəti və müstə­
qilliyi.
SÜLH - müharibə edən tə­
rəflərin müharibəni dayan­
dırmaq haqqında razılığı; sa­
ziş, barışıq.
ŞADUF - Qədim Misirdə
hündürdə yerləşən tarlalara
və bağlara suyun çıxarılma­
sını asanlaşdıran qurğu.
ŞAH - keçmişdə İran və Əf­
qanıstanda padşahın, hökmda­
rın titulu, həmçinin bu titulu
daşıyan şəxs.
191
SÜNNİ - İslam məzhəb­
lərindən birinin adı.
SÜNNİLİK - sünni məz­
həbinə mənsubluq.
SÜRREALİZM fr. - üstün,
yuxarı.
SÜVAR - atlı, ata və ya
başqa heyvana minmiş.
SÜZEREN/r. - Qərbi Avro­
pada feodalizm dövründə: öz
vassallarının hökmdarı olan
böyük feodal (kral, knyaz,
qraf və s.).
SYOQUN yap. - “vəhşiləri
itaətə gətirən Böyük sərkər­
də” deməkdir. İrsən verilən
bu titul sahibi dövlət haki­
miyyəti hüququna malik sər­
kərdə hesab olunurdu.
ŞAHƏNŞAH - 1979-cu il
İran islam inqilabına qədər
İran şahlarının titulu.
ŞAHZADƏ - şah oğlu və ya
padşah ailəsindən olan şəxs­
lərin övladlarından biri.
ŞAHLIQ - padşahlıq, hök­
mdarlıq: şahın idarəsi altında
olan məmləkət, torpaq və s.
ŞAHPƏRƏST bax pad­ ŞAMLILAR - azərbaycanlı­ ŞƏKİ XANLIĞI - 18 ci əs­ dövlətini özlərindən asılı və­
şahpərəst. ların etnogenezində iştirak rin ortalarında Azərbaycan­ ziyyətə salmaq, onun Avro­
ŞAHPƏRƏSTLİK bax pad-
etmiş türkdilli tayfa. da feodal dövləti. pa və digər ərazilərdən tor­
şahpərəstlik.
ŞEL DÖVRÜ - paleolit döv­ SƏKİ ÜSYANLARI Azər­ paqlarım öz aralarında böl­
ŞAQQALAMA - qədimdə:
rünə aid. baycanda hakim sinfə, vergi mək istəyi siyasəti. Bu siyasət
müqəssirin qollarını, ayaqla­
ŞEL MƏDƏNİYYƏTİ - və mükəlləfiyyətlərin ağır­ baş tutmayan “Yunan lahi-
rını və başını vurmaqdan
paleolit dövrünə aid arxeoloji lığına məmurların zülmünə yəsi”nin tərkib hissəsi idi. Bu
ibarət edam cəzası.
mədəniyyət. qarşı Şəki əhalisinin üsyanla­ siyasət nəzərdə tuturdu. Bal-
ŞAMAXI CƏZASI - çar
ŞEYX - 1. Ərəbistanda qəbi­ rı (1743, 1838, 1849-cu illər). kanlardakı xalqların Osman­
hökumətinin Qafqazda 1840-
lə başçısı; 2. təriqət başçısı; ŞƏRABDAR - 1. qədim lı hakimiyyətində azad edil­
cı il 10 aprel tarixli inzibati
3. şeyxülislam (bax). Moskva dövlətində: içki an­ məsi; bu məqsədlə onları üs­
islahatına əsasən Kaspi vi­
ŞEYXÜLİSLAM - müsəl­ barlarına baxan saray xid­ yana sövq etməklə muxta­
layətinin tərkibində yaradıl­
manların dini işlərinə baxan mətçisi (bunlara “çaşnik” de­ riyyət və yaxud istiqlaliyyət
mışdır. 1846-cı ildən Şamaxı,
baş ruhani; şeyx; İslam yirdilər); 2. monastırlarla iç­ qazanmaq; İstanbulu türklə­
1859-cu ildən isə Bakı qube-
ağsaqqalı, başçısı. ki anbarına baxan rahib. rin əlindən geri almaq. Os­
niyasına daxil idi.
ŞƏCƏRƏ - 1 nəsil cədvəli, ŞƏRBAFLIQ ipək məmu­ manlı dövlətinin digər ərazi­
ŞAMAXI QUBERNİYASI
sülalənin bütün nəsil qolları­ latları hazırlayan sənət sahəsi. lərdə yaşayan xristian azlıq­
çar hökumətinin 1846-cı il
nı göstərən cədvəl; 2. köhn. ŞƏRİƏT İslam dini və hü­ ların xeyrinə islahat keçir­
dekabr tarixli inzibati islaha­
ağac. quqi normalarının məcmu­ mək, Anadolunu parçala­
tına əsasən Cənubi Qafqazda
ŞƏHİDLİK Allah və din su, İslam qanunları (hər bir maq və türkləri Anadoludan
təşkil edilmiş quberniyadan
yolunda, vətən və namus uğ­ müsəlmanın riayət etməsinin çıxartmaq.
(Tiflis, Kutaisi, Şamaxı, Dər­
runda Allahın rizasını qazan­ vacib sayıldığı dini, etnik və ŞƏRQŞÜNAS şərqşünas­
bənd) biri.
mağı qarşısına məqsəd qo­ hiiqııqi qaydalar). lıq mütəxəssisi.
İMAN - ruhlara, möcüzə-
yub vuruşaraq həlak olma. ŞƏRİƏTXANA - ruhani ŞƏRQŞÜNASLIQ Şərq
iərə inanan bəzi xalqlarda:
ŞƏHRDAR - Sasanilər idarəsi, qazıxana; mollaxana. ölkələrinin tarixini, iqtisadiy­
falçı, cadugər.
sülaləsinə mənsub olanlar. ŞƏRQ 1 .günçıxan tərəf (4 yatını, dil və mədəniyyətini
ŞAMANLIQ - ruhlara, ma­
Onlara mərzbanlıq tapşırı­ cəhətdən biri);2.günçıxan tə­ və s. öyrənən elmlərə verilən
giyaya sitayiş (ibtidai din
lırdı (bax: mərzban). Onlar rəfdə yerləşən ölkələr// Şərqə ad.
formalarından biri).
şəhrdar - canişin adlanırdı­ mənsub olan. Şərq ölkələri. ŞƏRTİ TORPAQ MÜL­
ŞAMXAL - Dağıstanda
lar. “ŞƏRQ MƏSƏLƏSİ” KİYYƏTİ - feodalizm döv­
qumuq, sak, dargın və s. ha­
Qərb dövlətlərinin Osmanlı ründə müəyyən xidmətə görə
kimlərinə verilən titul.
192 193
verilən istifadə hüququ. Mü­
qabilində verilmiş torpaq sa­
hibliyi.
ŞİƏ - islamiyyətdə ayrıca bir
cərəyan təşkil edən məzhəb.
ŞİƏLİK - şiə məzhəbinə
mənsubiyyət.
ŞİLTAQAT orta əsrlərdə
Azərbaycanda və bə- i Yaxın
Şərq ölkələrində mövcud ol­
muş vergi.
ŞİNFEYN iri. - Biz hama­
mız sizinləyik.
ŞİNNFEYN - İrlandiyanın
müstəqilliyi uğrunda müba­
rizə aparan partiya.
ŞİRVAN - Azərbaycanda
tarixi vilayət (ölkə).
ŞİRVAN ÜSYANI - 1743-
cii ildə Şirvanda İran ağa­
lığına və feodal zülmünə qar­
şı kəndlilərin çıxışı.
ŞİRVANŞAH - Azərbay-
mda Şirvanşahlar dövləti
>ax) hökmdarlarının titulu.
ŞİRVANŞAHLAR Şirvan
şahlar dövləti (bax) hökm­
darları sülaləsi.
ŞİRVANŞAHLAR DÖVLƏ­
Tİ - VI əsr Azərbaycan feo­
dal dövləti. Əsasən, Şirvan
194
tarixi vilayətini, ayrı-ayrı
vaxt (rda isə Şimalda Dər-
bəı ., qərbdə Şəki-Gəncə,
cənubda Beyləqan əlayətləri-
ni, şərqdə isə Xəzər dənizi
sahilindəki əraziləri əhatə
dirdi. 861-1538-ci illərdə
mövcud olmuşdur. Dövləti
üç sülalə - Məziyyətilər (861-
1027), Kəsranilər (1027-
1382) və Dərbəndilər (1382-
1538). Paytaxtı: Şirvan, son­
ra Şamaxı olmuşdur.
ŞİRVANŞAHLAR SARAYI
Azərbaycan memarlıq
kompleksi. Bakının İçərişə­
hər hissəsindədir. 15-ci əsrdə
tikilmişdir.
ŞLEM rus. - dəbilqə, dəmir
papaq.
ŞLYAXTA pol. - feodal və
burjua-mülkədar Polşasında
xırda zadəgan.
ŞOVİNİST - qatı millətçi.
ŞOVİNİZM fr. ifrat mil­
lətçilik, burjua millətçiliyi;
milli müstəsnalığın təbliği,
bir millətin mənafeyinin bii-
tiin başqa millətlərin məna­
feyinə qarşı qoyulması (milli
düşmənçiliyin və nifrətin
qızışdırılması, millətçiliyin if­
rat formasıdır).
ŞPİLMAN aim. - orta əsr
Almaniyasında gəzərgi çalğı­
çı-xanəndə.
ŞTAB aim. - hərbi hissələr­
də, birləşmələrdə qoşunları
idarə edən orqan, habelə
həmin orqanın tərkibinə da­
xil olan şəxslər; qərargah.
ŞTAT aim. - bəzi dövlətlərin
tərkibində müəyyən dərəcədə
özü-özünü idarə edən dövlət
ərazi vahidi.
ŞTREYKBREXER aim.
xain, satqın (fəhlə sinlinin
mənafeyinə xəyanət edən,
tətili pozan adam); tətil edən
fəhlələrin yerinə işləyərək
tətili pozan, tətil zamanı işi
dayandırmayan və ya işə gi­
rən şəxs.
ŞTREYKBREXERLİK
xainlik, satqınlıq.
195
ŞUMER - qədim tarixi vilay­
ət, e.ə. 3-cü minillikdə yaran­
mışdır. (Cənubi Mesopota­
miya, indiki İraqın cənubu).
ŞUMER YAZISI e ə. 3 cü
minilliyin əvvəllərində Şu­
merdə yaranmış yazı.
ŞUMERLƏR - Beynənnəh-
reynin (Mesopotamiya) cə­
nubunda yaşamış qədim
xalq.
ŞÜAR - 1 siyasi partiyanın
müəyyən tarixi şəraitində
kütlələr qarşısında irəli sür­
düyü rəhbər ideyanı, vəzifəni
və ya tələbi qısa və aydın şə­
kildə ifadə edən müraciət;
çağırış; 2. plakat.
ŞVABLAR aim. orta əsr
alman hersoqluğu, sonralar
isə Şvabiya əyaləti əhalisi.
 т TAQAN - öz təyyarəsini və ya
TABOR çex. - 1. qədimdə
kazaklarda qoşun düşərgəsi;
2. batalyon.
TABORİTLƏR XX əsrdə
Çexiyada husit hərəkatının
sol, demokratik cinahı tərəf­
darları.
TABU (POLİNEZ DİLİ) -
ibtidai xalqlarda kahinlər,
yaxud başçılar tərəfindən qa­
dağan və haram edilmiş şey.
TABULYATURA aim. -
musiqi notları yazmaq üçün
işarələr, hərflər, rəqəmlər sis­
temi.
TAC köhn. - hökmdarlıq
rəmzi olaraq padşahların baş­
larına qoyduqları qızıl və ca­
vahiratla bəzədilmiş papaq.
TACDAR ■ padşah, hökmdar
(adətən şahlara, padşahlara
■' ııtənəli müraciət zamanı
işlədilən epitet).
TACGÜZARLIQ tacqoy­
ma mərasimi.
TACİR - ticarətlə məşğul
olan adam; ticarətçi.
kar və tac' -Ardən alınan ve­
tankın düşmən təyyarəsinə və rgi.
TA' - Orta əsrlərdə “yad,
ya tankına çırpıb onu zədə­ TANXO - Mərkəzi Asiya
özgə” mənasını bildirirdi;
ləmək, sıradan çıxarmaq. dövlətlərində kiçik torpaq
İrandan çıxmış farslar.
TALANT yun. - qədim Yu­ mülkiyyəti forması. Yalnız
TAXT köhn. - padşahların,
nanıstanda: cəki və pul vahidi. hərbi xidmət müqaviləsində
hökmdarların rəsmi qəbul və
TALER 3 markalıq qədim verilirdi.
təntənəli mərasimlər zamanı
alman gümüş pulu. TANDEM - siyasi cütlük.
oturduqları zəngin bəzədil­
TALIŞ(LAR) - Azərbayca­ TARAN yun. - qalaların di­
miş kürsü.
nın cənub-şərqində və Cənu­ varlarını gəlmək və ya yıx­
TAXTA ÇIXMAQ (OTUR­
bi Azərbaycanın şimal hissə­ maq üçün ucu şiş dəmirli, tir
MAQ) - padşahlığa, haki­
sində yaşayan irandilli xalq. şəkilli silah.
miyyətə başlamaq.
TALİBAN - tələbə sözünün TARXAN - 1. qədim Rusiy­
TAXTDAN SALMAQ
cəm şəkli. Əfqanıstanda ke­ ada: vergidən azad edilmiş və
padşahı hakimiyyətdən məh­
çən əsrin (XX) 90-cı illərində xüsusi imtiyazları olan mül­
rum etmək, devirmək.
mövcud olmuş dini-siyasi kədar; 2. bu imtiyazları ve­
TAXT-TAC (TAXTÜ-TAC)
cərəyan, hərəkat. rən fərman, sənəd.
- hakimiyyət, hökmdarlıq
T A LİON lat. - quldarlıqda TARİX insan cəmiyyətinin
rəmzi olan taxt və tac.
və ilk feodal hüququnda tam inkişafı haqqında elm/ /hə­
TAKTİK yun. - 1. taktikaya
əvəzi çıxmaq-dan ibarət cəza min elmə aid kitab, dərs.
aid olan, döyüşü, vuruşu ay­
tədbiri. Sonralar bu cəza cə­ Məs., tarix kitabı.
rıca hərbi əməliyyatı apar­
rimə ilə əvəz olunmuşdur. TARİXÇİ tarix mütəxəssi­
maqla əlaqədar olan; 2. tak­
TALMUD - yəhudilərin dini si: tarix elmi ilə məşğul olan
tika ilə əlaqədar, taktika ba­
kitabı. alim: tarixşünas.
xımdan edilən.
TALMUDİST talmudu yax­ TARİXİ - 1. tarixdə olmuş
TAKTİKA yun. - döyüşə ha­
şı bilən, onu şərh edən adam. hadisəyə əsaslanan, tarix əsa­
zırlıq və döyüşü aparmaq üsul­
TALMUDİZM - sxolastik sında qurulmuş, tarixdən gö­
ları haqqında nəzəriyyə və
mühakimələr. türülmüş; 2. tarixə daxil ol­
praktika: döyüş vaxtı qoşun
PAMGA monqolların döv­ muş, əlamətdar, əhəmiyyətli.
hissələrini idarəetmə üsulu.
ründə Azərbaycanda sənət­
TARİXİLİK - hadisələrin
izahında tarixi prinsipə əsas­
lanma.
TARİXŞÜNAS bax tarixçi.
TARİXŞÜNASLIQ - tarixi
biliklərin inkişafını tədqiq
edən elm; hər hansı bir pro­
blemin öyrənilməsi tarixi.
TASKÜLAH köhn. - dəbilqə
(dava zamanı başa qoyulan
papaq).
TANHU - Hun tayfa ittifa­
qının başında duran şəxs.
“Tanhu” sözü son-ralar türk
xalqlarında “yabqu”, “ка-
ğan”, “xaqan” şəklində iş­
lənmişdir.
TATLAR - Azərbaycan
Respublikasının Xəzər dənizi
sahillərində yaşayan xalq.
TAYFA - adamların qohum­
luq, habelə dil, ərazi ümumi­
liyinə əsaslanan birliyi.
TAYRİN-TYANQO ç'ıncə
“İlahinin böyük səadət dövlə­
ti” deməkdir. Bu ideyanın
ardıcıllarını tayrinlər adlan­
dırırdılar.
TEATR - qədim yunanlarda
“tamaşa yeri”.
TEODİSEYA un. - dünya­
da olan ədabtsizliyə bəraət
qazandırmaq və Allahın qa­
dir və mərhəmətli olduğu
haqqındakı əfsanələri doğ­
rultmaq məqsədini daşıyan
dini-fəlsəfi görüş.
TEOKRATİK teokratı
yaya mənsub adam.
TEOKRATİYA yım. - siyasi
ha-kimiyyətin, ruhanilərin
əlində olan idarə üsulu.
TEOLOGİYA yun. bax ila­
hiyyat.
TERMİDOR fr. əsli yun. -
1. Fransa Respublikası təq­
viminin 11-ci adı: 19-20 iyul­
dan 17-18 avqusta kimi (1793-
1805-ci illərdə qüvvədə olub);
2. Fransada 1794-cü il iyulun
27-də yakobinlərin diktatu­
rasını yıxan və general Na­
poleon Bonapartın siyasi
yüksəlişinin başlanğıcını qo­
yan əksinqilabi çevriliş. Bu
söz tarixdə hərbi-bonapartıst
çevrilişləri rəmzidir.
TERMLƏR yun. - “ termos”
sözündən olub “isti” demək­
dir. Romada hamamları
termlər adlandırırdılar.
TERROR lat. - öz siyasi və
sinfi düşmənlərinə qarşı on­
ları cismən məhv etməyə qa­
dir zorakı tədbirlər siyasəti:
tədhiş; sui-qəsd, qorxutma.
TERROR AKTI - dövlət
xadimlərinin, yaxud ictimai
xadimlərin həyatına qəsd.
TERRORÇU - fərdi terror
tərəfdarı və iştirakçısı; təd-
hişçi, terrorist.
TERRORÇULUQ terror
siyasəti, terror taktikası, ter­
rorizm.
TETRAX yun. - tetrarxiya
hökmdarı.
TETRARXİYA yun. qədim
Romada: dörd hərbi inzibati
dairəyə bölünmüş əyalət.
TEYLORİZM ing. - əməyin
təşkili və istehsalın idarə
edilməsi sistemi; XIX əsrin
sonu XX əsrin əvvəllərində
ABŞ-da yaranmışdır.
TEVTON alnı. tevton ka­
tolik icmasına mənsub rıtsar.
TEVTONLAR - qədim al­
man qəbilələrindən biri olub,
sonralar bu ad bütün alman­
ları adlandırmaq üçün işlən­
mişdir.
TƏBƏƏ bax rəiyyət.
TƏBƏRZİN - başı aypa­
raya bənzər balta - qədim
silah; nacaq.
TƏCAVÜZ - 1. başqa bir
dövlətin ərazisini zəbt etmək,
işğal etmək, demokratiyanı
boğmaq və irticaçı rejimlər
yaratmaq məqsədi ilə onun
üzərinə hücum etmə/ hücum;
2. zorakılıq, zülm.
TƏCAVÜZÇÜ bax təcavüz­
kar.
TƏCAVÜZÇÜLÜK bax tə­
cavüzkarlıq.
TƏCAVÜZKAR - təcavüz
edən, hücum edən, təcavüzçü.
TƏCAVÜZKARLIQ - təca­
vüz (hücum) etmə, təcavüz si­
yasəti.
“TƏCRİDOLUNMA”
Çində və Yaponiyada xarici
ölkələrlə, xüsusən Qərb ölkə­
ləri ilə əməkdaşlığa məhdu­
diyyət qoyulması.
TƏHKİMÇİ - təhkimçilik
hüququna malik olan mülkə­
dar (Rusiyada təhkimçilik ic­
timai quruluşunda).
TƏHKİMÇİLİK - mülkə­
darların, on'ara məxsus olan
kəndlilərin əməyinə, malına,
canına tam sahib olduqları ic­
timai quruluş: krepostnoyluq.
TƏHKİMÇİLİK HÜQUQU
- mülkədara, onlara məxsus
olan kəndlilərin şəxsiyyəti,
əməyi və əmlakı üzərində
tam ağalıq etmək ixtiyarı ve­
rən hüquq.
TƏHKİMLİ - təhkimçilik
hüququna əsasən mülkədara
məxsus olan kəndli (Təhkim­
çilik ictimai quruluşunda).
TƏHSİLDAR köhn. - Oğuz
dövlətində şəhərlərdən vergi
yığan məmur.
TƏXRİBATÇI bax diversant.
TƏXRİBATÇILIQ bax di-
versiya.
TƏKAMÜL - inkişaf, də­
yişmə, yeniləşmə.
TƏKƏLDUZÇULUQ
Azərbaycanda geniş yayılmış
bədii tikmə sənəti.
TƏKƏRLƏMƏ - təkərə
bağlayıb əzab verməklə öl­
dürmə (qədim cəza üsulla­
rından biri).
TƏKƏRLƏMƏK - təkərə
bağlayıb əzab verməklə öl­
dürmək .
TƏKƏRLƏN MİŞ - təkərə
bağlanıb cəzalandırılmış, əzab­
la Öldürülmüş.
TƏQVİM - böyük vaxt in-
tervallarmın hesablanması
sistemi; kalendar.
TƏNZİMAT türk. - islahat
deməkdir.
TƏNQƏ - Mərkəzi Asiyada
pul vahidi, gümüş sikkə.
TƏRƏKƏMƏ - köçəri hey­
vandarlara verilən ad.
!. TƏRİQƏT - hakim dindən
ayrılmış dini icma, islam
məsləklərindən hər biri.
TƏRİQƏTÇİ - bu və ya
digər təriqətə mənsub olan
adanı.
TƏRİQƏTÇİLİK - təriqət
lərdəR birinə mənsub olma.
TƏRLİK - 1. qədim Rusiya­
da: arxalıq; 2. keçmişdə
Azərbaycanda yaşlı kişilərin
papaq altından qoyduqları
nazik parçadan tikilmiş baş
geyimi.
TƏSNİFAT - elmi biliklərin
ayrı-ayrı sahələr üzrə bölün­
məsi.
TƏSVİYƏ - mO л qaldır­
ma, ləğv.
200
TƏSVİYƏÇİ - təsviyəçilik
tərəfdarı olan adam.
TƏSVİYƏÇİLİK - 1908-
1912-ci illərdə RSDFP-də
proletariatın qeyri-leqal in­
qilabi partiyasını ləğv etməyə
və inqilabi mübarizənin zəru­
riliyini inkar etməyə çalışan
irticaçı menşevik cərəyanı.
TƏŞKİLAT - ictimai bir­
ləşmə və ya dövlət idarəsi.
TƏŞVİQAT - geniş xalq
kütlələrinə siyasi nüfuz gös­
tərmək məqsədi güdən şifahi
və ya yazılı fəaliyyət.
TƏŞVİQATÇI 1. geniş
xalq kütlələrinə siyasi nüfuz
göstərmək məqsədi güdən
şifahi və ya yazılı fəaliyyət
aparan; 2. təşviqatla məşğul
olan, təşviqat aparan adam.
TƏTİL işin kütləvi və
mütəşəkkil surətdə dayandı­
rılması.
TƏZMİNAT (REPARASİ-
YA) beynəlxalq hüquqda
dəymiş ziyanı ödəmək nəzər­
də tutulur. Sülh müqaviləsi
və başqa beynəlxalq aktlar
vasitəsilə həyata keçilir (bax
rc paras i ya).
-----
TİCARƏT - mal alıb-satma,
alver.
TİCARƏTÇİ - ticarətlə
məşğul olan adam, tacir.
TİCARƏTXANA - ticarət evi
(müəssisə), ticarət mərkəzi.
TİGİM - Göytürk impera-
torluğunda Xaqan ailəsinə
daxil olan şahzadələr bu titu­
lu daşıyırdı.
TİLSİM - mövhumi tə­
səvvür; sehr, ovsun.
TİMAR türk. - orta əsrlərdə
Osmanlı imperiyasında şərti
irsi torpaq sahibi.
TİMARÇI - timar sahibi.
TİMPAN yun. - təbil, dəf.
TİRAN yun. - qədim Yuna­
nıstanda və orta əsrlər İtali­
yasında hakimiyyəti
zorakılıqla öz əlinə alan
hökmdar.
TİRANİYA yun. bax tiran-
lıq.
TİRANLIQ - 1. qədim Yu­
nanıstanda zorakı yolla qu­
ruluş və təkbaşına idarəçiliyə
əsaslanan dövlət hakimiyyət
forması; 2. Orta əsrlərdə Şi­
mali və Oi ıa İhıliyamn şəhər
dövlətlərində siyasi quruluş
forması. _______
201
TİRYƏK - çox təhlükəli, zə­
hərli narkotik maddə. Onun
çəkilməsi insan orqanizmini
məhv edir.
TİTUL fr. - feodal və ya
burjua cəmiyyətində: nəsil-
dən-nəslə keçən, yaxud so­
nradan verilən fəxri ad,
rütbə. Keçmiş SSRİ-də titul­
lar 1917-ci il dekretinə əsasən
ləğv edilmişdir.
TİYUL - Səfəvilər dövründə
mövcud olmuş şərti torpaq
mülkiyyəti forması.
TOXA - Ön Asiyada my-
dana gərmişdir. Sümükdən,
buynuzdan və daşdan uduq
bərkidilmiş, torpağı yumşal­
dan əkinçilik aləti.
TOXAR YAZISI - hind əlif­
basının variantlarından biri
TOXMACAR - meşə və ya
meşə şitilliyinin səpin bölmə­
sində toxumlardan alınmış
bitki.
TOXUCULUQ SƏNAYESİ
- yüngül sənayenin ən qədim
və iri sahələrindən biri.
TOXUNULMAZLAR
Hindistanda heç bir əsas kas­
taya daxil olmayan, murdar
hesab edilən damlar.
TOPXANA bax artilleriya.
TOPPUZ - ucu toxmaqlı
zopadan ibarət qədim silah.
TORPAQ İCARƏSİ - tor­
paqdan istifadə forması.
TORPAQ MÜLKİYYƏTİ
torpağın təbiət cismi kimi
tarixin müəyyən ictimai mə­
nimsənilməsi forması.
TORPAQ RENTASI - is-
tehsalçılarm yaratdığı və
ş torpaq mülkiyyətçisinin mə-
! nimsədiyi izafi məhsulun bir
hissəsi.
TORPAQ SAHİBLİYİ
müəyyən əsaslarla torpağa
sahib olmaq.
TOTALİTARİZM lat. ■ av­
toritar dövlət formalarından
biri. Dövlətin cəmiyyət üzə­
rində tam nəzarəti.
TOTEM ing. - bəzi ibtidai
xalqların sitayiş etdikləri
heyvan, bitki və s.
TOTEMİZM ing-
müəyyən insan qrupu ilə hey­
van və ya başqa bitkilərin
(totem) qohumluq əlaqəsinə
inamla əlaqədar ibtidai icııı..
cəmiyyətində mövcud olmuş
etiqad və adətlər kompleksi;
tatemlərə sitayiş.
TOYON - Yakutlarda tayfa
başçısı, knyaz.
TÖYCÜ - təhkimçilik döv­
ründə mülkədarın, kəndlilər­
dən əsasən pul və ya məhsul
şəklində aldığı vergi.
TRABZON - yunan impe­
riyası. Kiçik Asiyanın şimal-
şərqində yerləşirdi. Paytaxtı
Qara dəniz sahillərindəki
Traperund şəhəri idi.
TRAGEDİYA yun. - «keçi­
lər mahnısı». Faciə. Trage­
diyalarda qəhrəmanlar ara­
sında gedən kəskin mübarizə,
onların iztirabları, şücaəti,
çox vaxt isə ölümü təsvir olu­
nurdu.
TRAKTAT lat. 1 ayrıca
bir məsələdən bəhs edən əsər;
2. beynəlxalq müqavilə, saziş.
TRAYBALİZM Afrikada
öziinii taylalararası düşmən­
çilikdə göstərən tayfaarası
ədavət.
1 RED - sui-qəsd, qorxuya
salma.
203
TRED-YUNİONİST ing.
tred-yunionizm cərəyanının
tərəfdarı.
TRED-YUNİONİZM ing.
Opportunist xırda burjua
cərəyanı.
TRED-YUNİONLAR
Böyük Britaniyada və ingi­
lisdilli bir sıra ölkələrdə
həmkarlar ittifaqlarının adı.
TREST ing. - kapitalist in­
hisar forması.
TRİBA lat. - qədim Romada
əhalinin bölündüyü seçki dai­
rələrinin adı.
TRİBUN lat. - qədim Ro­
mada: müxtəlif vəzifəli şəxs­
lərin adı.
TRİBUNA fr. - 1. xitabət
kürsüsü; 2. siyasətçilərin,
publisistlərin və b.-nın icti­
mai fəaliyyətinin həyata ke­
çirildiyi yer, mühit.
TRİBUNAL lat. - hakimlər:
bu orqanın məhkəmə heyəti.
TRİPOLYE
MƏDƏNİYYƏTİ Şərqi
Prikarpatye ilə Dnepr çayı­
nın orta axarları arasında ya­
yılmış F neolit dövrünə aid
arxeoloji mədəniyyət.
TRİREMA lat. bax triyer.
TRİUMF lat. - Qədim Ro­
mada: zəfərdən qayıdan sər­
kərdənin təntənə ilə qarşı­
lanması mərasimi.
TRİUMF ATOR lat. - qə­
dim Romada: təntənə ilə
qarşılanan sərkərdə, zəfər
qəhrəmanı.
TRİUMVİR lat. - qədim
Romada: triumvirat üzvü
(bax triumvirat).
TRİUMVİRAT lat. - qədim
Romada: dövlətin üç ş ‘rs
tərəfindən idarə edilməsi.
TRİYER yun. - qədim Ro­
mada: yunanların döyüş gə­
misi. Hər bir hərbi gəminin
sağ və sol tərəflərində üç sıra
avar olduğundan, onları tri-
yera adlandırırdılar. Hər
gəmidə 180 nəfər avarçəkən,
20-30 döyüşçü olurdu.
TROTSKÇİ - trotsksizm
(bax') cərəyanının üzvü, tərəf­
darı.
TROTSKSİZM - marksizm-
leninizmə və beynəlxalq
kommunist hərəkatına düş­
mən olan ideya-sivasi cərə­
yan.
TROYA yun. Kiçik Asiya­
nın şimal-ı ərbində qədim
şəhər.
TROYA MÜHARİBƏSİ -
Axayya ittifaqı ilə Troya pad­
şahlığı arasında müharibə.
TRUBADUR fr. - Orta əsr­
lərdə (XI-XITI) səyyar şair,
müğənni; əsasən, rıtsarlıqla
bağlı olan qəhrəmanlığa aid
aşi ;:ınə mahnılar oxuyardı.
Ədəbiyyatşünaslıq termini
kin i işlənir.
| TRUDOVİK - 1906-17-cı il­
| lərdə Rusiyada: xırda-burjua
siyasi qrupun üzvü.
TRUFER aim. - orta əsrlər­
də Şimali Fransada: saz şairi.
Ədəbiyyatşünaslıq termini
kimi işlənir.
TUNC DÖVRÜ - eneolitdən
sonrakı mərhələ; tunc işlən­
diyi ən qədim dövr.
! TÜMƏN - İranda pul vahi­
di.
TÜRK - bu sözün iki müxtə­
lif mənası vardır: 1. güclü,
qüvvətli; 2. doğan, törəyən,
“çoxalan”; hazırda Türkiyə­
nin əsas əhalisi və həmin əha­
linin hər bir üzvii.
204
1ÜRKLƏR - qədimdən
Mərkəzi Asiya, Sayan Altay
dağlarının şimal-qərbində və
Yenisey çayı boyunca yaşa­
mış xalq. Hazırda Avropada,
Asiyada və b. yerlərdə ya­
şayırlar.
TÜRKMƏNÇAY MÜQA­
VİLƏSİ -(1828-ci il fevralın
10(22)-da Rusiya ilə İran
arasında Türkmənçay kən­
dində bağlanmış müqavilə.
TÜRKMƏNLƏR (TÜRK-
MANLAR) - türkdilli tayfa,
xalq. X əsrdən İslamı qəbul
etmiş oğuzlara verilən ad.
UC TORPAQLARI - Səl-
cuqlar dövründə yaranmış
torpaq mülkiyyət forması.
İmperiyanın ucqarlarını -
sərhədləri qoruyan Səlcuq
sərkərdələrinə paylanan tor­
paq.
UDEL rus. 1. Qədim Ro­
mada: knyaz və onun ailəsi­
nin ayrı-ayrı üzvlərinə məx­
sus olan yerlər; torpaqlar,
205
TÜRKOLOGİYA - turk dil­
lərində danışan xalqların ta­
rixini, dilini, ədəbiyyatını,
folklorunu, mədəniyyətini öy­
rənən elmlər kompleksi;
tüıkşünaslıq.
TÜRKSÖY - 1993-cü ildə
türkdilli ölkələrin Mədəniyyət
nazirliklərinin daim Konse-
yinin yaratdıqları icra quru­
mu.
TÜRKŞÜNASLIQ bax
türkologiya.
TÜSTÜ - vaxtilə (keçmişdə)
vergi vahidi kimi götürülmüş
ev, təsərrüfat.
mülklər; 2. 1917-ci il inqila­
bından əvvəl Rusiyada: im­
perator malikanələri, padşa­
ha məxsus mülklər.
UEZD bax qəza.
ULAN pol. əsli türkcə -
1917-ci il inqilabından əvvəl
çar Rusiyasında nizəli süvari
əsgər.
ULTİMATUM lat. - son və
qəti tələb.
ULU İCMA - ibtidai icma
quruluşunda ilk insan kol­
lektivi.
ULUCLAR - IX-XI əsrlər­
də Azərbaycanda asılı kənd­
lilərə verilən ad.
ULUS - kənd, oba, yurd, el.
ULUS - monqollar dövlə­
tində inzibati-ərazi bölgüsü.
UNİFİKASİYA alm. - vahid
şəklə, formaya, yaxud siste­
mə salma. Almaniyada nasi­
stlər bu ad altında bütün si­
yasi partiyaları və təşkilatları
darmadağın etmişdilər.
UNİTAR fr. - vahid, birləş­
miş, bir tam təşkil edən.
UNİTAR DÖVLƏT dövlət
quruluşu forması: burada
dövlətin ərazisi, federasiya­
dan fərqli olaraq, federativ
vahidlərə (ştat, torpaq və s.)
deyil, inzibati ərazi vahidlə­
rinə (vilayət, rayon və s.)
bölünür. Unitar dövlətdə va­
hid dövlət konstitusiyası, va­
hid dövlət hakimiyyəti or­
qanların sistemi, ümumi hü­
quq sistemi qüvvədədir.
UNİYA lat. - 1. birlik, bir­
ləşmə, ittifaq; 2. Roma papa­
sının başçılığı ilə katolik kil­
206
səsinin pravoslav kilsəsinin
bir h .səsi ilə birləşməsi.
UN İFA lat. - Monarxiya
dövlətlərinin bir monarxın ha­
kimiyyəti altında birləşməsi.
UNSİYA lat. - qədim Ro­
mada çəki vahidi.
USMİ - tanınmış, məşhur
deməkdir. Qaraqaytaq ha­
kiminə verilən titul.
ÜŞR - Səlcuqlar dövründə
vergi növü. Məhsulun onda
bir hissəsini təşkil edirdi.
Mərkəzi Asiyada sovet
dövriinədək mövcud idi.
ÜŞR-ÜSÜR - onda bir ver­
gisi, IX-XI əsrələrdə Azər­
baycanda topaqdan istifadə
əvəzində kəndlidən alman
vergi.
UTİLƏR - alban (Qafqaz)
tayfalarından biri: müasir
udinlərin sələfləri.
UTİLİTARİZM lat.
fərdiyyəçiliyə əsaslanan
burjua cərəyanı.
UTOPİK SOSİALİZM
ictimai inkişaf və onun hərə­
kətverici qüvvələrinin qanun­
larını bilməyə əsaslanmadan
cəmiyyətin sosialist əsaslarla
kökündən dəyişdirilməsi haq­
qında arzu, irəli sürülən layi­
hə və təlim.
UTOPİST - utopik sosia­
lizm tərəfdarı.
ü
ÜÇLƏR İTTİFAQI
1879-1882-ci illərdə Alma­
niya, Avstriya-Macarıstan və
İtaliyanın yaratdığı hərbi-si­
yasi blok, ittifaq. Bu ittifaq
İngiltərə, Fransa və Rusi­
yaya qarşı yaradılmışdır.
ÜÇLƏR SAZİŞİ bax An­
tanta.
ÜLƏMA alimlər.
ÜMUMXALQ - bütün xalq
üçün ümumi, bütün xalqa
aid.
ÜMUMMİLLİ bütün mil­
lət üçün ümumi olan.
V
VADİ leysan yağışlardan
sonra müvəqqəti suyu olan
quru dərə.
VAHƏ - səhrada su və yaşıl­
lıq olan sahə.
UYĞUR(LAR) - Orta Asi­
yada və Qərbi Çinin bəzi ra­
yonlarında yaşayan türk-dilli
xalq.
ÜMUMTƏHSİL - ümumi
təhsil verən.
“ÜSULİ-CƏDİD" XIX
əsrin ikinci yarısı -■ XX əsrin
əvvəllərində geniş yayılmış
pedaqoji cərəyan.
ÜSYAN - köhnə ictimai qu­
ruluşu yıxıb yenisini qurmaq
məqsədilə hakim siniflərə
qarşı kütləvi silahlı çıxış.
ÜSYANÇI - üsyanda işti­
rak edən, üsyan iştirakçısı,
ÜZƏNGİTUTAN - Moskva
dövlətində: mərasim zamanı
padşah atının üzəngisini tu­
tan saray xidmətçisi.
VALAXİYA ÜSYANI
1821-ci ildə Dunay knyazlıq-
larında yerli boyalara və fa-
nariotlara, həmçinin Türkiyə
ağalığına qarşı xalq üsyanı.

VALİ köhn. - 1 keçmişdə
vilahət hakimi, bir vilayəti
idarə edən vəzifəli şəxs;
2. qubernator.
VALİLİK - 1. vali vəzifəsi;
2. bir valinin idarəsi altında
olan yerlər.
VALKİRİYA - Skandina­
viya mifologiyasında: müha­
ribə pərisi.
VALYUTA - 1. ölkənin pul
vahidi və onun tipi (qızıl pul,
gümüş pul, kağız pul); 2. xa­
rici dövlətlərin pul imkanları,
habelə xarici pul vahidləri ilə
ifadə olunan və beynəlxalq
haqq-hesablarda istiladə edi­
lən tədavül və tədiyə vasitələ­
ri (çeklər, veksellər, kağız
pullar və sikkələr).
VANDAL(LAR) lat.
1. barbarlar, vəhşilər (V əsrin
ortasında Roma imperiyasını
istila və onun mədəniyyət
abidələrini məhv etmiş qə­
dim german qəbilələrindən
biri).
VANDALİZM lat. - vəhşi­
lik, barbarlıq, mədəniyyətsiz­
lik (mədəniyyət abidələrinin
vəhşicəsinə dağıdılması, məhv
edilməsi).
208
VANDEYA fr. - XXIII əs­
rdə • ransa burjua inqilabı
zam nı: ruhanilərin və za­
dəganların rəhbərliyi altında
kəndlilərin əksinqilabi çıxış­
ları olmuş vilayətin adı;
2. vətəndaş müharibəsi za­
manı əksinqilabi üsyanlar
baş vermiş vilayətlərə məcazi
mənada verilən ad.
VARFOLOMEY GECƏSİ
1572-ci ildə avqustun 23-də
Parisdə katoliklər protestant
qırğını törətdilər. Qırğın
dalğası Fransanın başqa şə­
hərlərinə də yayıldı. İki həftə
ərzində 30 mindən çox adam
öldürüldü. Bu qırğın müqəd­
dəs Varfolomey günü baş
verdiyinə görə “Varfolomey
gecəsi» adını aldı. Varfolo­
mey gecəsi” düşmənə qəd­
darcasına, amansız divan
tutmaq mənasında işlədiliı.
VARİS - ölən şəxsin qohum­
luq və vəsiyyət yolu ilə onun
mülkünə sahib olan adam,
vərəsə.
VARİSLİK - ölən şəxsin
mülkünə sahibolma hüququ.
VAR YAQLAR rus. - qədim
Rusiyada: ticarət və talan
məqsədilə Skandinaviyadan
gələn silahlı dəstələr (XIX-
XX əsrlər).
VARVAR - qədim Romalı-
larda və yunanlarda: yadelli
adam: barbar.
VASSAL fr. - orta əsrlərdə
Qərbi Avropada: özündən
daha böyük və güclü olan
feodaldan asılı və onun üçün
müəyyən mükəlləfiyyətlər gör­
məyə borclu olan feodal;
feodal asılılığı.
VASSAL ASILILIĞI - baş­
qa güclü dövlətdən asılı ol­
ma, ona tabe olma.
VASSAL DÖVLƏT daha
güclü dövlətdən asılı feodal
dövlət.
VASSALLIQ orta əsrlərdə
bir feodalın (vassalın) digər
feodaldan (senyordan) şəxsi
asılılıq münasibətləri sistemi.
VIII-XIX əsrlərdə Frank döv­
lətində meydana gəlmişdir.
VATİKAN lat. - Avropada
papa dövləti.
VAVİON - qədim yunan
209
müəllifləri babil şəhərini belə
adlandırırlar.
VEÇE rus. - 1. qədim Ru­
siyada şəhər əhalisinin yığın­
cağı; 2. həmin yığıncağın ke­
çirildiyi yer.
VEÇE FƏRMANLARI
veçe yığıncağında verilən fər­
manlar.
VEDA - qədim Hindistanın
4 müqəddəs kitabı (Riqveda,
Samaveda. Yacurveda, At-
harvaveda).
VELİKORUSLAR rusla
rm XIX əsrin ortalarından
geniş yayılmış adı.
VELMOJA köhn. əyar,
kübar, ağa.
“VERDEN QƏSSABXA­
NASI” l Dünya müharibə­
sinin gedişində 1916-cı ilin
fevralında Verden qalasına
hücum edən almanlarla fran­
sızlar arasında döyüşlər baş­
landı. Döyüşlər uzandığın­
dan hər iki tərəfdən ölənlər
və yaralananlar olurdu. Me­
yitlərin çoxu parça-parça ol­
duğundan bu vuruşma “Ver-
den qəssabxanası” adı ilə da­
xil olmuşdur.
VERGİ - müəssisədən, ida­
rədən, əhalidən və s.-dən alı­
nan məcburi dövlət rüsumu:
töycü.
VERGİYIĞAN - vergi yığ­
maqla məşğul olan adam.
VERST - uzunluq ölçüsüdür.
I verst= 1,066 km.
VETERAN lat. - 1. qədim
Romada orduda xidmət müd­
dətini bitirmiş əsgər; 2. çox
təcrübəli döyüşçü, müharibə
iştirakçısı.
VETO lat. - qədim Romada:
Roma magistratınm digər
magistratın qərarına və fəa­
liyyətinə müdaxilə hüququ;
qadağanetmə, ləğvetmə.
VƏHŞİLİK - Avropa elmin­
də bəşəriyyət tarixinin keç­
diyi üç dövrün (vəhşilik, bar­
barlıq, mədəniyyət) birinci
mərhələsini bildirmək üçün
qəbul edilmiş termin.
л ƏKİL - 1. orta əsrlərdə bir
sıra Şərq ölkələrində dövlət
başçısının nümayəndəsi olub,
maliyyə və iqtisadi işlərə baş­
çılıq edən yüksək rütbəli
şəxs; vilayət, əyalət başçıları­
nın saraydakı daimi nüma­
210
yəndəsi; 2. deputat.
VƏQF - dini və xeyriyyə
məqsədi ilə dövlətin, yaxud
ayrı-ayrı şəxslərin könüllü
bağışladığı daşmar və da­
şınmaz əmlak (XVII-XVIII
əsrlərdə yaranmışdır).
VƏLİƏHD köhn. - padşahın
yerini tutmalı olan şəxs.
VƏLİƏHDLİK - tax-taca
sahib olma qaydası.
VƏRƏSƏ bax varis.
VƏRƏSƏLİK bax varislik.
VƏSİYYƏTNAMƏ - yazılı
vəsiyyət, vəsiyyət kağızı (sə­
nədi).
VƏTƏN MÜHARİBƏSİ -
yadelli işğalçılara qarşı azad­
lıq və istiqlaliyyət uğrunda
ədalətli müharibə.
VƏTƏNDAŞ CƏMİYYƏTİ
-- azad, müstəqil və bərabər­
hüquqlu, adamlardan ibarət
olan cəmiyyət.
VƏTƏNDAŞ MÜHARİBƏ­
Sİ - bir dövlət daxilində an-
toqonist siniflər arasında si­
lahlı mübarizə.
VƏZİR köhn. - padşahın (şa­
hın) məsləhətçisi olub, dövlət
işlərinə baxan şəxs.
VƏZİRLİK - vəzir rütbəsi,
vəzir vəzifəsi.
VİKİNQ 1. VIII əsrin sonu
- XI əsrin ortalarında qədim
skandinav əsgəri, dəniz dö­
yüşçüsü, dəniz yürüşlərinin
iştirakçısı; 2. dəniz qulduru.
VİKONT/r. - qədim Fransa
və İngiltərədə zadəgan rütbəsi
və bu rütbəyə sahib olan şəxs.
VİQLƏR ıng. - XVII-XIX
əsrlərdə İngiltərədə indiki
liberallar partiyasının sələfi
olmuş siyasi partiyalar.
VİLAYƏT - 1. böyük inzi­
bati ərazi bölgüsü; 2. ölkə,
məmləkət, ərazi, əyalət.
VİLLANLAR lat. ' - orta əsr­
lərdə Qərbi Avropada feo­
daldan asılı kəndlilərin müx­
təlif təbəqələri.
VİLVET’ PLANI II
Dünya müharibəsi dövründə
Qərb müttəfiqlərinin Qafqa­
za dair planının adı.
VOLOST - XII-XX əsrlərdə
Rusi-yada inzibati ərazi böl­
güsü, nahiyə.
VOLTERÇİ - Voltcr tərəf­
darı; azad düşünən adam,
azadfikirli.
VOLTERÇİLİK - (xüsusi
addan) Din və feodalizm
ə
düşməni olan fransız yazıçısı
və filosofu Valterin (1694-
1778) fəlsəfi görüşləri üzərin­
də qurulmuş dünyagörüşü
(XVIII əsrin 2-ci yarısında və
XIX əsrin əvvəllərində vo-
lterçilik adətən maarifçilik,
azadfikirlilik mənasında işlə­
nirdi).
VOLYUNTARİZM tarixi
prosesin obyektiv qanunları,
real şərait və imkanlar ilə he­
sablaşmayan, subyektiv ira­
də və özbaşına qərarlarla hə­
yata keçirilən siyasət.
VOTÇİNA - mülk, malikanə
(Rusiyada təhkimçilik döv­
ründə iri mülkədarın atadan
oğluna irs keçən mülkü).
VOTÇİNA SAHİBİ mulk,
malikanə sahibi.
VOYEVODA ıus. 1. qədim
slavyanlarda, rus knyazlıqla-
rında və Rusiyada (XVIII
əsrədək) sərkərdə; 2. XVI-
XVIII əsrlərdə Rusiyada yer­
li idarə başçısı və vilayət ha­
kimi; 3. Polşa və Litva feodal
dövlətlərində inzibati-ərazi
vahidinin başçısı.
VOYEVODALIQ - Polşada
vilayət əhəmiyyətli ən iri inzi­
batı-ərazi vahidi.

YABQU - Göytiirk impera-
torluğunda xaqanın gələcək
ailəsi bu titulu daşıyırdı.
“YAD”, “DÜŞMƏN”
Hindistanda qulları belə ad­
landırırdılar.
YAFƏSİ - yafəsilərə aid
olan, onlara xas olan. Məsə­
lən, yafəsi tayfalar.
YAFƏS(İ)LƏR - (Nuhun üç
oğlundan birinin, dünyadakı
tayfaların ulu babası, əcdadı
sayılan kiçik oğlu Yafəsin
adından) Qafqazın, Ön Asiya­
nın, Aralıq dənizi ölkələrinin,
Pireneyin bir hissəsində ya­
şayan yaxud vaxtı ilə yaşamış
xalqlar qrupunun şərti adı.
YAGELLONLAR Polşa
kralları (1386-1572) və Bö­
yük Litva knyazları (1377-
1572 fasilələrlə) sülaləsi. II
Vladislav Yaqaylonun adın­
dan götürülmüşdür.
YAKOBİN KLUBU - XVIII
əsrin axırlarında Fransa bur­
jua inqilabı dövrü siyasi təş­
kilatı.
YAKOBİNÇİ (LƏR) - 1789
cu ildə Fransa burjua inqila­
bı zamanı Paris radikal siyasi
- klubunun “Yakobin klu-
bu”nun üzvü olan demokra­
tik inqilablara verilən ad.
YAKOBİNLİK - yakobinlə-
rin prinsipləri və siyasi hərə­
katı.
YAMLAR - Monqolların
dövründə (Qazan xanın) ya­
radılan rabitə dayanacaqları.
YARDARLIQ - yarılığa iş­
ləmə (keçmişdə: torpaq sahi­
binə pul əvəzinə məhsulun
yarısını vermək şərtilə torpaq
icra etmək qaydası. İcarə
haqqı məhsulun 1/2 hissəsin­
də 3/5 hissəsinə qədər idi.
YARIKƏRLƏR - xanlıqlar
dövründə Azərbaycanda kəndli
kateqoriyası.
YARLIQ Qızıl Orda xan­
larının, özlərinə tabe olan
ayrı-ayrı yerlərin idarəsinə
aid fərmanı.
YARMARKA aim. - ildə bir
dəfə keçirilən beynəlxalq ba­
zar.
212
YASAQ - 1. qədimdə Vol­
qaboyu və Sibir xalqlarından
alınan vergi; töycü; 2. natural
vergi, töycü.
YASAVUL - 1. 1917-ci il in­
qilabından qabaq kənd yerlə­
rində polis nəfəri vəzifəsi gö­
rən şəxs; 2. kazak ordusunda
rotmistr və kapitan çininə
uyğun olan zabit rütbəsi.
YASAVULBAŞI - yasavul-
ların böyüyü, baş yasavul.
YASAVULLUQ yasavul
vəzifəsi.
YAŞIL İNQİLAB Hindi­
standa həyata keçirilən aqro­
texniki tədbirlər kompleksi.
YAY ox atmaq üçün ya­
rımdairə şəklində əyilib ucla­
rı tarım iplə birləşdirilmiş
ibtidai silah.
YAZI hər hansı bir dövrə
və xalqa aid yazılı abidələr.
YEDDİİLLİK MÜHARİBƏ
(1756-1763) Şimali Ame­
rikada və Ost-Hinddəki müs­
təmləkələr iistiində Böyük
Britaniyanın Fransa ilə mü­
barizəsi.
Y EGER köhn. - 18-19-cu
əsrlərdə Avropanın bəzi döv­
213
lətlərində xüsusi nişançı polk­
larında xidmət edən əsgər.
YEGERMEYSTER aim. - çar
sarayında baş rütbələrdən biri.
YELENENDORF indiki
Xanlar qəsəbəsi.
YELİZAVETPOL Gəncə
xanlığı Rusiyaya birləşdiıil-
dikdən sonra, 1804-1918-ci
illərdə Gəncə şəhərinin adı.
YELİZAVETPOL DAİRƏ­
Sİ - 1917-ci il inqilabından
əvvəl Azərbaycanda inzibati-
ərazi vahidi. 1804-cü ilin yan­
varında Gəncə xanlığı Rusi­
yaya birləşdirildikdən sonra
yaradılmışdır.
YELİZAVETPOL QƏZASI
- 1917-ci il inqilabından əv­
vəl Azərbaycanda inzibati-
ərazi vahidi. Çar hökuməti­
nin Qafqazda inzibati islaha­
tına əsasən 1840-cı il aprelin
10-da yaradılmışdır.
YELİZAVETPOL QUBER­
NİYASI - 1917-ci il inqila­
bından əvvəl Azərbaycanda
inzibati-ərazi vahidi. Çar hö­
kumətinin 1868-ci il dekabr
tarixli fərmanına əsasən təş­
kil edilmişdir.
YENGİIOYI.AR - Azər­
baycanda Qax, Zaqatala,
Balakən rayonlarında yaşa­
yan etnik qrup.
YENGİLOYLAR VƏ MU-
ĞALLAR - türksoylu tayfa­
lar. XVII əsrin əvvəllərində
I Şah Abbasın köməyi ilə
Car, Tala, Muxax, Çardaxlı,
Katex, Qaşqaçay və Suvagil
kəndlərində məskən salmış­
dılar.
YENİ BURJUAZİYA ..
Böyük Fransa burjua inqila ­
bı dövründə kilsənin, mürtə­
ce zadəganların torpaqlar;-
nm ..haması və ordunu məh­
sul V təmin əhnək sahəsində
varlanmış sosial qrup.
YENİ BEYNƏLXALQ İQ­
TİSADİ QAYDA beyn; -
xalq iqtisadı əlaqələrin ədn-
;or ru V;qup bərabərliyi
əsasındı; yenidən qurulmas;
üzrə inkişaf etməkdə olan
ölkələrin konsepsiyası. Əsas
təbMəii BMT tərəfində:;
1973-1974-cü Vərdə bəyən il­
miş sənədlərdə qısa və dürüst
ifadə edilmişdir.
«YENİ XƏTT» SİYASƏTİ -
F.Ruzveltin л BŞ-ı iqtisadi
böhrandan xilas etmək üçün
irəli sürdüyü siyasət.
YENİ ZADƏGANLAR
təsərrüfatı kapitalistcəsinə,
yəni muzdlu əmək tətbiq et­
məklə təşkil edən İngiltərə
zadəganları.
YENİÇƏRİ türk. - yeni əs-
gər, qoşun deməkdir.
YEPİSKOP yun. - baş geşiş
(Pravos lav, katolik və an-
qlikan kilsələrində ali rütbə).
YEZUİT - mürtəce katolik
ruhaniləri cəmiyyətinin üzvü,
katolik nıonaxı (İsa sözün­
dəndir).
YƏHUDİ - eramızın I-II
əsrlərindən qabaq Fələstində
vaşamış, sonradan dünyanın
Xəlif ölkələrinə yayılmış,
mdi isə İsrail dövlətinin aeıs
əhalisini təşkil edən xalq və
I həmin xalqa mənsub adam.
VƏHUDİLİK - yəhudi dini;
bu. dinə mənsubiyyət.
YINAL - Oğuz dövlətində
zadəgan təbəqəsinə verilən
titullardan biri.
YOXSUL KOMİTƏLƏRİ -
kənd yoxsullarının təşkilatı,
kənddə proletar diktatura­
sının dayaq məntəqələri.
YOQA - Hindistanda mis-
tik-dini nəzəriyyə, məzhəb.
YORKLAR - İngiltərə
kralları sülaləsi (1461-1485),
Plantagenetlərin bir qolu.
Banisi York hersoqu III
Eduardın beşinci oğlu Ed-
mu nddur.
YUAN - Çində gümüş pul va­
hidi.
YUXARI PALATA bəzi
ölkələrdə ali qanunvericilik
orqanı.
YUNAN - IX-X əsr mən­
bələrində adı çəkilən Azərbay­
canda Mil düzündə qədim şə­
hər.
YUNAN bax yunanlar.
YUNAN BƏLX PADŞAH­
LIĞI Mərkəzi Asiyada möv­
cud olmuş quldarlıq dövləti.
YUNAN YAZISI - e.ə.X-
VIII əsrlərdə Finikiya əlif­
basından törəmiş yazı.
YUNANISTAN (ELLADA)
Balkan yarımadasının cə-
niib hissəsində, Frakiya sa­
215
hilindəki, kiçik Asiyanın
qərb sahillərində yaranmış
quldarlıq dövlətləri qrupu­
nun ümumi adı.
YUNANLAR - Yuna-
nsıtamn əsas əhalisi, yunan
milləti, yunan xalqı.
YUNESKO - BMT-nin
maarif, elm və mədəniyyət iş­
lərinə baxan ixtisaslaşdırıl­
mış hökumətlərarası təşkila­
tı. 1945-ci ilin noyabrında
yaradılmış, 1946-cı ildən fəa­
liyyətə başlamışdır.
YUNKER rus. - rus ordusun­
da XVIII əsr XIX əsrin
I yarısında dvoryanlardan
hazırlanan unter zabit.
«YUNQ PLANI» - I Dünya
müharibəsində məğlub olmuş
Almaniya üçün təzminat planı.
YURA DÖVRÜ Mezozoy
qrupunun aşağıdakı ikinci
sistemi: yura sistemi.
YÜRÜŞ - hücum, hərbi əmə­
liyyat.
YÜRÜŞÇÜ - yürüşdə iştirak
edən adam.
YÜRÜŞLƏR - türklərin tər­
kibində etnoqrafik qrup.
YÜZ BAB - XVI əsrin
ortalarında: dini məsələlərə
və dünyəvi işlərə aid yüz
babdan ibarət qanun kül­
liyyatı.
YÜZBAŞI - 1917-ci il
inqilabından əvvəl Azərbay­
can kəndlərində kənd icması
z yada kənd yerlərində inzibati
ZADƏGAN - hakim təbəqə­
nin yüksək kübarlar, əsilza­
dələr; aristokratiya.
ZADƏGANLIQ əsilzadə-
lik, kü-barlıq, aristokratlıq.
İrsi imtiyazlara malik dünyə­
vi torpaq sahibləri təbəqəsi.
ZADRUQA 1. Cənub
slavyanlarında partriarxal
ailə icması; 2. keçmiş Yu­
qoslaviyada kənd təsərrüfatı
istehsal kooperativi.
ZAQATALA DAİRƏSİ
Şimali Azərbaycanda inzi­
bati ərazi vahidi. 1860-cı ilin
maymda yaradılmışdı.
216
tərəfindən sevilən inzibati
vəzifə sahibi (XIV-XIX
əsrlərdə Yaxın Şərqin bir sıra
ölkəsində olmuşdur).
YÜZBAŞILIQ - yüzbaşı və­
zifəsi, rütbəsi.
YÜZİLLİK MÜHARİBƏ -
1437-1453-cü illərdə İngiltərə
və Fransa arasında fasilələrlə
davam edən müharibə.
ZAMUA - Azərbaycanda
tarixi ərazi, ölkə. Mənbələrə
görə Urmiya gölünün cənubu
- Diyala və Kiçik Zab çayla­
rının yuxarı axarında yerlə­
şən ərazini əhatə edirdi.
“ZEMLYA VƏ VOLYA”
1876-cı ilin payızında
xalqçıların Peterburqda yarat­
dığı gizli inqilabi təşkilat.
Əvvəllər “Şimali inqidabi
xalqçı qrupu”, “Xalqçılar
cəmiyyəti” adlanmışdır. Adı
1878-79-cu illərdə nəşr olun­
muş eyniadlı qəzetdən götü­
rülmüşdür.
- —
ZEMSTVO rus. - 1917-ci il
inqilabından qabaq Rusi­
yada: tərkibinin çox hissəsi
zadəganlardan ibarət olan
seçkili yerli idarə.
ZEMSTVO HƏRƏKATI
Rusiyada liberal mülkədarla­
rın burjua-müxalifətçi hərə­
katı. XIX əsrin 60-cı illərin­
də meydana çıxmışdı.
ZEMSTVO RƏİSİ 1917-ci
il inqilabından qabaq Rusi­
və məhkəmə işlərinə baxan
məmur.
ZEMŞİNA rus. - 1. Qədim­
də Rusiyada: əhali, camaat;
2. Çar İvan Qroznının Mo­
skva dövləti ərazisindən ayı­
rıb boyarların idarəsinə ver­
diyi hissə.
ZƏKAT - xilafət (ərəb)
dövründə mal-qaradan, becə­
rilən məhsullardan və meyvə­
lərdən, qızıl və gümüş sənət­
karlıq məmulatlarından alı­
nan vergi.
ZƏMİNDAR - Dehli sultan­
lığında hərbi xidmət müqabi­
lində dövlətdən torpaq ahın
şərti torpaq sahibi.
217
ZƏMİNDARLIQ - Hindis
tanda torpaq sahibliyi for­
ması; torpaq üzərində şərti
nəsil sahiblik sistemi.
ZƏMİRLƏR Xilafətdə
vilayəti idarə edən canişinlər.
ZƏRBXANA - metal pul
kəsilən yer, müəssisə.
ZƏRDÜŞTİLİK - Azər­
baycan, İran, Orta Asiya,
Əfqanıstan və Ön Asiyanın
bir sıra digər vilayətlərində
yayılmış qədim dövrün erkən
orta əsrlərin ən mühüm din­
lərindən biri. Hazırda İranda
kəbrlər, Hindistanda isə
parslar arasında qalmaq­
dadır.
ZİKKURAT - Mesopota­
miyada Şumer memarlığına
xas olan 3, 5, 7 mərtəbəli pil­
ləli məbəd. Zikkuratın yuxarı
pilləsində kiçik ibadətgah
yerləşirdi. Zikkuratdan səma
cisimlərini müşahidə etmək
üçün rəsədxana kimi də isti­
fadə edirdilər.
ZİMAMİ-ÜMUR köhn. -
hökmdar, idarə edən.
ZİMMİ(LƏR) - ərəb ordu­ Güclənməkdə olan fəhlə TERMİN GÖSTƏRİCİSİ
sunda könüllü xidmət edən hərəkatı ilə mübarizə etmək
xristian(lar). üçün çar hökumətinin tətbiq
ZİNDAN köhn. - keçmişdə: etdiyi üsullardan biri (XX A
həbsxana, zindanxana. əsrin əvvəllərində).
ZİNDANBAN - zindaıçı, ZÜLQƏDƏRLƏR Kiçik
abbasi -7 aeropaq -9
həbsxana baxıcısı, zindan oa- Asiya və Azərbaycanda ya­
abbasilər -7 afrodita -9
xıcısı. şamış türkdilli tayr .
ZİNDANÇI bax zindanban. I 7ÜLQƏDƏROVLAR abbasilər xilafəti - 7 agent -9
ZİNDANXANA bax zin­ P20-Cİ il inqilabından əvvəl abbat - 7 agentlik - 9
dan. Azərbaycanda (Yelizavetpo 1 agentura - 9
abbatliq - 8
ZİREH köhn. - ox və s. qı ‘crniyasında: indiki Gən­
abdalilər - 8 ağ-9
yaralayım silahlardan qorun- j cə) iri mülkədar nəslindən
maq üçün dəmir tordar., biri. 34 278 desyatin torpağı abdallar - 8 ağ qvardiya - 9
yaxud qahn dəridən geyim. var idi. abidə - 8 ağa- 9
ZİREHLİ - 1. zireh gey­ ZÜLM - özbaşınalıq və zo­
abituriyent - 8 ağacərilər - 9
dikləri dəmir tordan, yaxud rakılıq əsasında qurulan
abolisionistlər -8 ağalıq -10
qahn dəridən geyim; 2. hərbi idarə üsulu; istibdad.
texnikada xüsusi polad lay­ ZÜZ (YÜZ) qazaxca hissə, abolisionist hərəkatı -8 ağbil türbələri -10
lardan ibarət möhkəm qo­ tərəf. ağqoyunlu dövləti - 10
abolisionizm - 8
ruyucu örtü; 3. zireh geymiş. abordaj -8 ağqoyunlular -10
ZİYAMƏT - Osmanlı
aborigenlər -8 ağqvardiyaçı -10
imperator Juğunda XIV-XV :
əsrlərdə xidmət müqabilində absenteizrn -8 ağməscid -10
verilən şərti torpaq sahibliyi. absolyıhizm -8 ağsaqqallar şurası -10
ZORXANA - keçmişdə: ağır açıq qapı -8 ağsonqurilər (ağsun-
idman məşğələləri və yarış­
adıgey -9 qurilər) -11
ları keçirilən bina, yer.
ZUBATOVÇULUQ rus. ~ adıqlar -9 axça -11
(Moskva xəfiyyə pobs na- ■ adilşahlar-9 ıxill - И
çalniki Zubatovun adından). |
admiral -9 axill dabanı - ; ı
21 8 h9
axilles -11 ali sovet -1"
anarxo-sindikalizm -14 antropologiya -16
axund -11 allahaxtS'.oı -13
anayasa-15 aparteid -16
axundluq -11 allahaxl arıçılıq -13
animizm -15 apokalipsis -16
ajiopaj -11 allaharayıcı -13
anqlikan kilsəsi -15 apollon -16
akademiya-11 allaharayıcılıq -13
anqlofob-15 apostol -16
akın -11 allod -13
anqlofobluq-15 arabesk -16
akmeizm -11 almanlar -13
annenfeld -15 arakçeyevçilik -16
akr -12 alternativ -13
anşlyus -15 aran - 17
akropol -12 alyans -13
antaqonist-15 araz -17
aqora -12 rnazonlar -13
antaqonizm -15 arbalet -17
aqrar -12 amfiteatr -13
antanta -15 arena -17
aqrar çevriliş-12 amfora -14
antey -15 arenda -17
aqrar isiabatmr '2 amil -14
antifaşist-15 arendaçı -17
aqrar məsələ -12 amildar -14
antik -15 arendator -17
aqrari -12 amnistiya -14
antik kaloniyalar-15 areopaq -17
aqrarilər -12 amon-14
antik mədəniyyət -15 arxa döyüşçüləri -17
alagöz yaylaqları -12 ampula -14
antiklik -15 arxaika -17
alanlar -12 amunisiya -14
antikommunist-16 arxaizm -17
aiarhkn -12 anabaptist-14
antikommunizm -16 arxeoqraf -17
alban -12 anabaptizm -14
antisemit -16 arxeoqrafiya -17
alban kitabələri -12 anarxist -14
antisemitizm-18 arxeologiya -17
albanıya -12 anarxiya -14
antisosialist -16 arxeoloji abidələr -17
ali baş komandan -13 anarxizm -14
antisovet -16 arxeoloji qazıntılar -17
ali məhkəmə-13 anaxronizm -14
antisovetizm -16 arxeoloq -17
ali müsəlman sdki -13 anarxo-sindikalist-V
antlar -16 arxeozoy erası (qrupu) -18
arxey erası-18 «aslanlar yuvası» və ateizm-23 “avrora” -24
arximandrid -18 «ç ıi şəhəri -19 atəşgah-23 avşar(lar) -24
arxiv -18 assiqnat -19 atəşgədə -23 avtoxton -24
arxivçi -18 assosiasiya -19 atəşpərəst -23 avtokratiya -24
arxivçilik -18 assurilər-19 atəşpərəstlik -23 avtoqraf -24
arxivşünas -18 assuriologiya -19 atlas -23 avtoritarizm-25
arxivşünaslıq -18 assurişünas -20 atlı -23 ayin -25
arxiyepiskop -18 assurişünaslıq -20 atropat midiyası -23 ayrı-seçkilik -25

arxontlar arilər -18 assuriya (aşşur) -20 atropatena -23 aysorlar -25

aristokrat -18 assuriyalılar -20 auksion -23 azad -25

aristokratiya -18 astarta -20 aul -23 azadlıq -25

aristoqrafiya -18 asteklər -20 autodafe -23 azadlıq kağızı(vəsiqəsi)- 25

armada -18 astrologiya-20 avanqard -23 azadolunmuşlar -25

arran -18 astronomiya -20 avanpost -23 Azərbaycan Xalq Cüm­

arsenal -18 aşağı palata-20 avans -23 huriyyəti -25

arşakilər (arşakilər) -18 aşar-20 avantüra -23 azərbaycanlılar -25

arşın -19 aşşur-20 avar -24 «azıx adamı» -25

artel -19 aşşurşünaslıq -20 avar xanlığı -24 azıx mağarası -26

artelçi -19 atabəy -20 avarlar -24 azıxantron -26

artemida-19 atabəylər -20 “avesta” - 24 azil dövrü -26

artikul -19 ataman -22 avqust bloku -24 azil mədəniyyəti -26

artilleriya -19 atanarix sədləri -22 aznaur-26

asari-ətiqə-19 ateist-23
asılılıq -19
asiya -19
223
 в batalyon -30 bədəvi -31
batareya -30 bədəvilər üsyanı -32
babək hərəkatı -26 Bakı tətilləri -28 batareyaçı -30 bəhailər -32
babəkilər -26 Balfur bəyannaməsi -28 batır -30 bəhailik -32
babəkilik -26 Balkan müharibələri-28 batinilər-30 bəhrə -32
babi üsyanları -26 «balıq» -28 batinilik-30 bəxtiyarilər -32
babil-26 ballada -28 batman -30 bələdiyyə -32
babilik -26 bandit -28 bayandurlar-30 bələdiyyə idarələri -32
babilistan -27 banditizm-28 bayat qapısı -30 bəngüdaş(lar)- 32
babillilər -27 bank -28 bayat torpaqlar-30 bərbər(lər) -32
babizm -27 barat -28 bayatlar-30 «bərdə faciəsi»- 32
bac -27 barbarlar -28-29 bayraq -30 bəril -32
bacarıqlı insanlar -27 babarlıq -29 belarus-30 bərməkilər -32
bacdar-27 barbarossa -29 benediktçilər -30 bərzəx -33
bağ-şumar -27 barokko -29 benefisiya -31 bəst -33
bağbaşı-27 baron -29 berdanka -31 bəstə oturma-33
bahadır -27 baronluq -29 berdış-31 bəy -33
bahadır və noyon-27 barrikada -29 bernşteynçilik -31 bəyanat -33

bahadırlıq -27 baskak -29 «beşinci kolon(dəstə)» -31 bəyannamə-33

baxus -27 basqın-29 beşyüzlər şurası -31 bəylərbəyi -33

3akı-27 basma -29 beykof -31 bəylərbəyilik-33

Bakı Xalq Komissarları basmaçı -29 beynəlmiləl-31 biblioqraf-33

Soveti -27 basmaçılıq -30 beynəlmiləlçi -31 biblioqrafiya-33

Bakı xanlığı-27 bastiliya-30 beynəlmiləlçilik -31 bibliya-33

Bakı kommunası -27 baş ştatlar -30 beytülmal -31 bidət -34

Bakı şəhər duması -27 başçı - 30 bədəvi(lər) -31

224 225
bidətçi -34 bonapartçı -36
brəhmənlər -38 burjua inqilabı -40
bill -34 bonapartçılıq -36 .
brəhmənlik -38 burjuallaşmaq -40
birinci əmək bölgüsü-34 bonapartist-36
briqada -38 burjuaziya -40
birja-34 bonapartizm-36
briqadir-38 burjuy -40
Birləşmiş Millətlər bonapartlar -36
budda -38 burqomistr -40
Təşkilatı (BMT) -34 «bonic sistemi» -36
buddaçı-38 burlak(lar) -40
bironçuluq -34 bonza -36
buddist-38 burlaklıq -40
bisti-34 borc daşı -36
buddizm -38 burmistr -40
biyar -34 borodino vuruşması -36
bufer dövlət-38 buşmentlər -40
biyarlıq -34 boyar-37
buxenvald-38 buz döyüşü -40
bizans imperiyası -34 boyar duması -37
bulanjizm-38 “buzovlar ölkəsi” -40
blankist -35 boyarlıq -37
bulavin üsyanı-39 büdcə -40
blankizm -35 boykot-37
bulavinçilər -39 büdcə defisiti -40
blokada -35 böhran -37
bulıgin duması -39 büdcə hüququ -40
BMT -35 böhranlı -37
bulqarlar -39 bürc -41
boksçu -35 «böyük dəyənək»
bulqar-türk dövləti-39 bürger məktəbi-41
boksçular üsyanı-35 siyasəti-37
bulla -39 büro -41
boksyor(lar) -35 böyük oktyabr sosialist
bumeranq -39 bürokrat -41
boqdıxan -35 inqilabı-37
bunçuk-39 bürokratiya -41
bolşevik -35 böyük orda -37
bund -39 bürokratizm -41
bolşevikləşdirilmək -35 «böyük yasa» -37
bundçu -39 büt -41
bolşevikləşdirmək -35 brahma -37
bundestaq -39 bütxana-41
bolşevikləşmək -35 braxikefal -38
bundesver-39 bütpərəst -41
bolşeviklik-35 brest qalası -38
burjua -39 bütpərəstlik -41
bolşevizm -35 brəhmən -38
burjua demokratiyası -39 büveyhilər-41
bombarda -36 brəhmənizm-38

226
227
 с
ç
çadra -45 çərçi -46
camaat -42 cəbbəxana (arsenal) -43
çakra -45 çərxçi -46
can vergisi-42 Cəbrayıl qəzası-43
çakri -45 çərik -46
canaxır abidəsi -42 cəlairilər -43 çətə -46
çalma -45
canişin -42 cəlairilər dövləti-43 çətvər-46
çanaq-45
canişinlik -42 cəlalilər -43 çao -45 çildir vuruşması
“canlı ölülər”-42 cəlalilər hərəkatı -43 çapar-45 (döyüşü)- 46
carçı -42 cəllad -44 çaparxana -45 çiçi -46
cariyə -42 cəmiyyət -44 çar -45 çin -47
casus -42 cəng arabaları -44 çariça -45 çin səddi (səddi-çin)- 47
casusluq -42 cəngavər -44 çarizm -45 çinlilər -47

cavad xanlığı -42 cəngavər şərəfi -44 çarlıq -45 çinovnik -47

cavad qəzası -42 cəyirlilər -44 çartist -45 çiraqlılar (çıraqlılar)- 47

çartizm -45 çjurçjen tayfaları -47
cavanşir qalası -42 cəza -44
çarvaklar məktəbi -45 çobanbəyi, çöl pulu -47
cavanşir qəzası -42 cəzirət əl-ərəb-44
çati -45 çobaniiər -47
cecim -42 cida -44
çavuş -46 çola (çoğa) -47
cenevrə konvensiyaları-42 cihad -44
çavuşluq -46 çoppinq-47
cenevrə müqaviləsi -43 cizyə -44
çek -46 çovdar abidələri-47
cenevrə sazişləri -43 cuvar-44
çeka-46 çöpbaşı -47
centri -43 cüftbaşı -44
çekist -46 çövkən -48
cermux-43 cütpulu-44
çervon -46 çud -48
çetəçi (çətəçi) -46 çuxa -48
çevriliş -46 çuxursəd bəylərbəyiliyi-48
çumak-48
228
229
 D depressiya -51 dəyirmibaşlar -53
deputat -51 dəzgahbaşı -53
«daxmalı qullar»- 48 dekabristlər -49
deputatlar palatası -51 dırnaqlıq -53
dairə-48 dekadent-49
deputatlıq -51 dırnaqpulu -53
dalay-lama-48 deklarasiya -49
derjava -51 didebili -53
damba-48 dekret -50
despot -51 digger -53
damğa -48 demarkasiya -50
despotizm - 51 «dikaya diviziya» -53
«danes planı» -48 demarkasiya xətti -50
desyatin -52 diktator -53
danışan alət -48 dc merta -50
devalvasiya -52 diktatorluq -54
danışan əmək aləti-48 dcmilitarizasiya-50
devirmək -52 diktatura -54
darğa (daruğa)- 48 demokrat -50
devrilmək -52 dinar -54
darğalıq (daruğalıq)-49 “demokratik mər- dinastiya-54
de-yure -52
darik-49 kəziyyət” - 50
dəbilqə -52 dinməver -54
darülfünun-49 demokratikləşdirmək-50
dəbilqəli -52 dionis -54
dar üş-şəfa -49 demokratlaşmaq -50
dəhyek-52 dionis bayramları-54
dastakert-49 demokratiya -50 diplomat -54
dəmir dövrü -52
dastan -49 demokratizm -50 dərbənd xanlığı -52 diplomatik -55
daş dövrü (əsri)- 49 demoqrafik partlayış-50 dərbəndilər -52 diplomatika -55
daşqalaq -49 demoqrafik statistika -50 dərəbəyi -52 diplomatiya -55
daşnaq(lar) -49 demoqrafiya -50 dərəbəylik -53 diplomatlıq -55
«daşnaqsütyun» demos -51 dərnək -53 direktiv -55
(ittifaq)- 49 denoqasiya -51 dərnəkçi -53 direktoriya-55
de-fakto -49 denonsasiya -51 dərviş -53 «direktoriya» -55
defisit -49 departament -51 dərviş ordeni -53 dirhəm -55
dehqan-49 deportasiya -51 dəstə -53 dissident -55
230 231
 divan -55 dövlət duması j7
divanbəyi -55 dövlət gerbi 57
divanbəylik -55 dövlət şurası -57 eberçilər-59 ellinist-61
divanxana -56 dövr-57 edam -59 ellinizm -61
diversant -56 döyüş -57 «edelveys» planı-59 ellinlər-61
diversiya -56 döyüşçü-57 edikt-59 emissar -61
doab -56 drahma -57 eftalitlər-59 emission -61
dofin -56 drakon qanunları -57 egey mədəniyyəti -59 emissiya -61
doktrina-56 draqun -58 ehkamçılıq -59 endoqamiya-61
«dollar diplomatiyası» -56 druid -58 ehram -59 eneolit -61
domba -56 drujina -58 ekonomizm -59 energetika problemi -61
domen -56 druzlar -58 ekspansiya -59 enozis -61
dominion -56 dukat-58 ekstremist -59 ensi -61
dorik-56 dulusçuluq -58 ekstremizm -59 ensi, en, luqal -61
dorik sütunlar-56 duma - 58 ekzoqamiya -59 ensiklika -61
dorilər - 57 dünya kədəri- 58 elam -59 ensiklopedistlər-61
«dördlər ittifaqı» -57 dünya müharibəsi -58 elat -60 ensiklopediya -62
dövlət -57 düşərgə -58 eldəgəzlər-60 eolit-62
dövlət arbitrajı -57 dvoryan -58 eldəgəzlər dövləti -60 eosen -62
dövlət bayrağı -57 dvoryanlıq -58 eldənizlər-60 epiqraf -62
dövlət borcu -57 eldənizlər dövləti -60 epiqrafika -62
elxan (ilxan) -60 epiqrafist -62
elxanilər -60 epiqrafiya -62
ellada -61 epoxa
epolet -62 etalizm -63 əks-inqilab -65 əncümən -66

epos -62 etimadnamə -63 əks-inqilabçı -65 əndəlus -66

etnik -63 əks-inqilabi -65 ərəblər -66

era -62
etnik birlik -63 əlkimya -65 ərizə -66
erfurt proqramı -62
etnogenez -63 əlkimyaçı -65 ərizəçi -67
erivan xanlığı -62
etnoqraf -63 əlkimyagər -65 ərməniyyə (ərminiyyə) -67
erqastul-63
etnoqrafiya -63 əllibaşı -65 ərminiyyə -67
eserlər (sosialist
c loqrafizm -64
əmək dövriyyəsi -65 ərzaq problemi -67
inqilabçılar) -63
əmək məhsuldarlığı -65 ərzaq şapalağı -67
eses (ss)- 63 etnologiya -64
əmək mübadiləsi -65 əsarət-67
eskimoslar -63 eti ios -64
əməvilər -65 əsas qanun -67
estafet -63 ettehadiyyə-64
əməvilər xilafəti -66 əsasnamə -67
eşafot -63 «evelveys» planı -64
əmir -66 əsilzadə -67
eşikağası -63
əmiraxur -66 əsnaf-67
əmiri -66 əsr-84
Ə
əmirlik -66 «əsrin müqaviləsi» -67
əmirəlüməra -66 əvariz -68
əcdad-64 əhali -65
əmir-üməra -66 əyalət-68
əcirlilər -64 əhl-səlib -65
əmlak senzi -66 əyan -68
ədliyyə -64 əhrimən -65
əmtəə -66 əyanlıq -68
əfəndi -64 əxilər -65
əmtəə istehsalı -66 əyyubilər (eyyubilər) -68
əfşarlar -64 əxilik -65
əmud -66
əfv -64 əks-həmlə -65
əğləbilər -64 əks-hücum -65

235
234
 kanklar -71 fronder -71
F
fransiskan -71 funt -71
fransiskçilər -71 funt (funt sterlinq) -71
fabi cəmiyyəti -68 ferma -69
freska -71 furyerist -71
fabiçilik -68 fermer -70
fritreder -71 furyerizm -71
fabrik -68 fədai -70
fritrederlik -71 fuzilyor -71
fabrikant -68 fəhlə -70
fronda -71 fürer-71
fabrikçi -68 fəhiə sinfi -70
falarıqa -68 fəllah -70
falanqaçı -68 əlsəfə -70
G
falanster -68 srman -70
gelda -72 getto -73
falkonet -68 fərmanfərma -70
gellər -72 gezit -73
fanarıot ■ 69 fərraş -70
gemma -72 gezlər -73
fanatik - 69 fərraşbaşı -70
general -72 gəbrlər -73
fanatizm -69 fərsəng (fərsəx) -70
general-qubernator -72 gəncə-73
farisey(iər) -69 fidyə -70
general-qubernatorluq -72 gəncə xanlığı -73
farmazon -69 filistinlilər -70
generalisimus -72 gilan -73
fasi di kombattimento -69 firon -70
genezis -72 gildani -73
faşist - 69 fiskal -70
genosid -72 Gildiya -73
faşizm - 69 fiziokrat -70
gerb -72 giləklər -73
federasiya - 69 flakellat -73
germanlar -72 gilyotin -73
federat -69 flibustyer 70
gerze mədəniyyəti -73 gilzailər -73
federativ -69 florin -71
gestapo -73 gimnazist -73
feod -69 forum -71
getman -73 gimnaziya -74
feodai -69 fövqəladə vəziyyət 71
getmanlıq -73 girdiman vilayəti -74
feodalizm -69 fraksiya -71
237
 hərbi demokratıya -77 homo -78
gömrük -74 gülüstan müqaviləsi -74
hərbi əsir -77 homstedlər -78
gömrükçü -74 gülüstan türbəsi -74
hərbi gərginliyin homstedlər haqqında
gömrükxana -74 gürmü -74
zəiflədilməsi -77 qanun -78
GUAM -74 günbəz -74
hərbi kommunizm -77 hökmdar -78
güclü ailə -74 günəmuzdçular -75
hərbi mükəlləfiyyət -77 hökmdarlıq -78-79
«güclü ailə» -74 «günəş oğlu» -75
hərbiyyə -77 humanist -79
güləbətin -74 gürdan -75
hərbiyyəli -77 humanizm -79
gülərgin -74 gürcülər -75
hərc-mərclik -77 hunlar -79
gülüstan qalası -74 gürz - 75
hərəm -77 hücrə -79
gülüstan məlikliyi -74
hərəmxana -77 hücum -79
hicrət -77 hüquqi dövlət -79
H
hicri -77 hüquqşünas -79
hicri-tarix -77 hüquqşünaslıq -79
hacib -75 Herodot -76
hicri təqvim -78 hülakü (elxanilər) dövləti-79
hakim -75 hersoq -76
hitlerçi -78 hülakülər -79
hakimiyyət -75 hersoqluq -76
hitlerizm -78 hümmət -79
hakimlik -75 heydelberq adamı -76
hofmarşal -78 hürriyyət -79
hampa -75 həbsxana-76
hofmeyster -78 hürriyyətpərəst -79
hammurapi -75 həbsxanaçı -76
hoplitlər -78 hürriyyətpərvər -79
hanza-75 həcc -76
Homer -78 hürufilər -79
hefest -75 həmlə -76
homindan -78 hürufilik -79
hegemonluq -76 həmrəylik - 76
heraldika -76 hərb -76
heriyə qoyulmuş -76 hərbçi -76
hermes -76 hərbi -77
239
238
 X xış əkinçiliyi -83
xidmətçi -83
xronologiya -84
xunta -84
xilafət -83 xuntaçı -84
xaqan -80 xaraq -81
xiton -83 xurafat -84
xaqanlıq -80 xarəzm -81
xlamida -83 xüms -84
xaldlar -80 xarəzmşahlar dövləti 81
xostak -83 xürrəmi-84
xalxal -80 xaricilər -82
xotkar -84 xürrəmilər -84
xalxal vuruşması -80 xartiya -82
xotkarlıq -84 xürrəmilər hərəkatı-84
xalisə -80 xassə -82
xristian -84 xürrəmilik -85
xalq -80 xədiv -82
xristianlıq -84 Xüsusi Cənubi Qafqaz
xalq komissarı -80 xəfiyyə -82
xronika -84 Komitəsi -85
xalq komissarlığı -80 xəfiyyə idarəsi-82
xalq təsərrüfatı -80 xəfiyyəçi -82
xalq tribunu -80 xələt -82
İ
xalqçı -80 xəlfə -82
ibadət -85 icma torpaq-86
xalqçılıq -81 xəlifə -82
ibadətgah -85 icmaçı kəndlilər-86
«xalqların böyk köçü» -81 xəlifəlik -83
ibadətxana-85 ictimai -86
xalqşünas -81 xəmsə - 83
iberiya -85 ictimai əmək-86
xalqşünaslıq -81 xərac-83
iberlər -85 ictimai əmək bölgüsü-86
xalvar -81 xəritə -83
ibtidai icma-85 idealist-86
xammal -81 xəritəçi -83
quruluşu (cəmiyyəti)- 85 idealizm -86
xan -81 xəttat -83
icarə -86 idxalat-87
xanədan -81 xəttatlıq -83
icarəçi -86 iflas-87
xanədanlıq -81 xəzərlər -83
icarədar -86 ixracat -87
xanlıq -81 xəzinə -83
icma-86 ikihakimiyyətlilik -87
xanzadə-81 xırda burjuaziya -83
241
240
ikinci ictimai əmək imperializm -89 «internasional» -91 ispəncə -92

bölgüsü-87 imperiya -89 intibah (rezonans) -91 israilliləp -93

ikona-87 impiçment -89 intibah dövrü -91 istibdad -93

ikonoborçuluq -87 imtiyaz -89 investitura -91 istibdadçı -93

iqta-87 indulgensiya-89 inzibati -91 istila -93

iqtadar -87 infant -89 inzibati amirlik -92 istilaçı -93

iqtisadi blokada -87 infanteriya-89 inzibati hüquq -92 istilaçılıq-93

iqtisadi böhranlar-87 inflyasiya -89 ionik -92 istismar -93

iqtisadi inteqrasiya-87 ingilispərəst -90 ionik sütunlar -92 istismarçı -93

iqtisadi müstəqillik-88 inhisar -90 irqçilik -92 istismarçılıq -93

iqtisadiyyat-88 inhisarçı -90 irqçilik -92 istorioqraf-93

inkvizator -90 irqlər -92 istorioqrafiya -93
iqumen -88
ilahiyyat -88 inkvizatorluq -90 irrasional-92 istorizm -93
inkvizisiya -90 irriqasiya -92 işğal -93
ilati -88
inqilab -90 irsi hakimiyyət-92 işğalçı -93
ilbaşı -88
inqilabçı -90 «iskra» -92 iudaizm -93
ilcə -88
inqilabçılıq -91 iskraçı -92 iyerarxik -93
ildənizlər-88
ildənizlər dövləti-88 inqilabi -91 islahat -92 iyerarxiya -93

ildırım sürətli müharibə-88 inqilabi mübarizə -91 islahatçı -92 iyirmi yanvar günü -93

iltizam (müqatiə)- 88 inqilabiləşdirilmək -91 islam -92 izqoylar - 93

ilot(lar) -88 inqilabiləşdirmək-91 islamiyyət-92

imperator -88 inqiloylar -91

imperatorluq -89 «insanayaqlılar» -91

imperialist -89 institut -91

imperialistpərəst-89 interdikt -91
242 243
 J kansler-96 kasik -98
kanton-96 kaspi dənizi-98
«jakeriya» («yaklar» jironda -94
kantonçular -96 kaspiana-98
üsyanı) -94 jirondist(lər) -94
kantonistlər-97 kaspilər-98
jandarm -94 jupa -94
«kapital» -97 kasta -98
jandarmalıq -94 jupan -94
kapital -97 kastalar-98
jandarmeriya -94 jüri -94
kapitalist -97 kaştan -98
jüz -94
kapitalizm -97 katakomba -98
kapitul-97 katapulta -99
kapitulyasiya -97 katexizis -99
К kapp qiyamı-97 katolik -99

kabalistika -95 kapral-97 katolik kilsəsi -99

kalita-95
kabalyeros-95 karaimlər-97 katorqa -99
kalqa -95
karavella -97 katta-99
kabinet kaçal -95 kalvinizm -95
karbonari-97 kattalıq-99
kadastr -95 kamalçılar inqilabı -96
kardinal -97 kautisçilik -99
kadet-95 kaman -96
kare -97 kavaler -99
kadet korpusu-95 kamarilya -96
kareta -97 kavalkada -99
kadetlər -95 kamer-kollegiya -96
karolinqlər-97 «kavkaz»-99
kağızkonan - 95 kamizarlar -96
karsar-98 kayılar (qayılar)- 99
kahin - 95 kampaniya -96
kartel -98 kaynozoy erası (qrupu)- 99
kaqal -95 kanon -96
karvan -98 kayzer-99
kaqorta -95 «kanossaya getmək» -96
karvansara-98 kazak-99
kaledinçilik -95
karvansalar-98 kazan xanlığı -100
«kalevala» -95
kazan qəsdi -100
244
245
kazan yürüşləri-100 kəsbkarlıq-101 knyaginya -103 komendant-104

kazanlar (qazanlar)- 100 kəsranilər -101 knyajina-103 komendant saatı-104

kazaustika-100 kəşfiyyat-101 knyaz-103 komendant

kazus belli -100 kəşfiyyatçı -101 knyazlıq -103 üsul-idarəsi-104

keçililər-100 kəşfiyyatçılıq -102 koalisiya -103 komintern-104

keltlər-100 kətxuda-102 koqorta-103 komissar -104

kentavr-100 kə’zudalıq -102 kolçakçılıq-103 komissarlıq -104

keramika-100 kəf: ən -102 kolxoz-103 komissiya -104

kerenka -100 kiçi!■■ ■ər -102 kolxozçu -103 kommuna -104

kerenşina -100 kilsə 102 kolizey-103 kommunar -105

kəbə -100 kintal konfransı-102 kollec-103 kommunist -105

kəbirlilər -100 kir-102 kollektiv-103 kommunist

kəfə (kafa)-100 kirasir -102 kollektiv müqavilə-103 internasionalı-105

kəhriz-101 kirill əlifbası-102 kollektiv təhlükəsizlik-103 kommunizm -105

kitabə-102 kollektivləşdirmə-104 kommutasiya-105

kələntər-101
kollektivləşmə -104 komprador burjuaziya-105
kələntərlik-101 klan -102
kolizey-104 komsomol-105
kənd-101 klassizm-102
kənd şurası (soveti)-101 depalo-102 koinlar-104 komsomolçu -105

kənd təsərrüfatı -101 kollaborasionistlər-104 komsomolluq-105

klerikal -102
kolon -104 kondisiya-105
kəndxuda (kətxuda)-101 klerikalizm-102
kolonat -104 kondotyerlər-105
kəndxudalıq klerikallar -102
klir-102 kolonist -104 konfederasiya -105
(kətxudalıq)-101
kəndli islahatı -101 klirinq -102 koloniya-104 konfederat -105

kəndl'lər-101 knesset-102 komediya-104 konfirmasiya-106

kərəclər-101 konfrans-106

246 247
konfrantasiya kontribusiya -10.' maldarlığı-109 kulikovo vuruşması-110
(qarşıdurma) -106 konvensiya -407 kölə-109 kult-110
konfutsi-106 konfent -108 köləlik -109 kunstkamer -110
konkistadorlar-106 korifey-108 kral-109 kurfürslər-110
konklav -106 kornet-108 kraliça-109 kurqan-110
konkordat -106 kornilovçuluq-108 krallıq -109 kursk vuruşması-111
konqres -106 «koroğlu»-108 kremasiya -109 kuryer-111
konsern -106 korporasiya-108 kreml -109 kustak -111
konservasiya-106 korsar-108 kreollar-109 kustar-111
konservatizm korsarlıq-108 krım konfransı-109 kuşan padşahlığı-111
(mühafizəkarlıq)-l 06 kortes -108 krım tayfaları -110 kuşanlar -111
konsessiya-106 kosmoqoniya -108 krit - mikena kutriquralar-111
konskripsiya -107 kosmonavt-108 mədəniyyəti-110 kürdlər-111
konslager-107 kosmonavtika -108 kromanyon adamı-110 kütlə-111
korıstitusionalist-107 kosmopolit-108 kromlex-110 kvakerlər-111
konstitusionalizm -107 kosmopolitizm-108 krona -110 kvarta-111
konstitusiya-107 kosmos -108 kuçka-110 kvartal-111
konstitusiyaçı-107 kostyol-109 kuçkist-110 kviritlər-111
konstitusiyaiı-107 koş-109 kufi yazısı (xətti)-110 kvorum-111
konsu!-107 kovxa-109 ku-kluks-klan-110 kvota-111
konsuixana-107 kovxalıq-109 kulak -110
konsulluq -107 köçmə-109
kontar-107 köçəmə -109
konVnent-107 köçərmə-109
kontrabanda-107 köçmə yaylaq
248 249
 Q qədim -116 qızılboya (marena)-118
qələbə -116 qital-118
qacarlar -112 qaraqoyunlu dövləti-113
qənimət -116 qiyam -118
qafilə-112 qaraqoyunlular -113-114
qərar -116 qiyamçı -118
qafqaz albaniyası-112 qardaşlaşma -114
qərardad -116 qladiator -118
qala -112 qarışmamaq-114
qərargah -116 qlasnı -118
qalabəyi-112 qaduq -114
qərbçi -116 qlava-118
qalabəyilik-112 a ıizon-114
qəribçilik-116 qlavkizm -118
qalxan-112 qa; - müqaviləsi -114
qərmətilər-116 qlipt -119
qaliç knyazlığı-112 qaydamak(lar) -114
qərmətilik-116 qlobal -119
qallar-112 qaydamak hərəkatı-115
qəsbkar-116 qnostisizm-119
qalliya-112 qayduk-115
qəsr-116 qobustan abidələri-119
qaıilı bazar günü-■ 112 qazax tayfası-115
qəza -116 qoçbaşı -119
qanlı yanvar -112 qazı-115
qəzavat-116 qolçomaq-119
qanun -113 qazıbəyi-115
qəznəvilər -117 qolçomaqlar-119
qanunnamə-113 qazılıq -115 qəznəvirlər dövləti-117 qolçomaqlaşdırmaq -119
qanunvericilik-113 qazi-115 qılınc -117 qolçomaqlıqdan
«qapı pulu»-113 qazilər -115 qıpçaqlar -117 salmaq-119
qara camaat -113 qazlar romanı xilas etdi-115 qırrnızböcəyi-117 qopçur (qupçur) -119
qara torpaq-113 qeysər-115 qışlaq-117 qopuz -119
qaragüruhçu-113 «qeysəriyə»-115 «qızıl körou»-117 qorcu -119
qaragüruhçuluq -113 qeysərlik -115 qızıl qvardiya -117 qorodovoy-119
qaraxanilər-113 qəbalə -115 qızıl ordu -117 qoşun -119
qaraköynəkli(lər)-113 qəbələ -115 qızılbaş -118 qoşunkeşdi-119
qaraqorun-113 qəbilə-116 qızılbaşlar-118 qoşunkeşdilik-119
251
 landsknext-123 levellerlər-125
qotlar-119 quldarlıq-12 i landştrum -123 levit -125
qraf-120 quldarlıq quruluşu-122 landştrumçu-123 leyb-qvardiya-125
qraflıq -120 quldur-122 landştrumist-123 leyborist-125
qrid -120 quldurluq -122 landver-123 leyboristlər-125
qrif-120 qulluq -122 latifundiya-123 leytenant-125
qrifon -120 quptalar-121 lavr-124 liberal -125
qriqori təqvimi-120 quran (qurani-kərim)-122 lavra-124 liberalizm -125
qrivna -120 qurban bayramı -122 legion-124 lider-125
qrossbauer-120 qurtuluş günü -122 legionçu-124 liderlik-125
Quba xanlığı -120 qurultay-122 legitim -124 lidiya -125
Qubernator-120 quruluş -122 legitimasiya-124 liktor(lar) -125
qubernatorluq -120 qusar-122 legitimist-124 linç-125
quberniya-120 qusitlər -122 legitimizm -124 linç məhkəməsi-126
qul-120 qüreyşilər (qüreyşlər)-122 leqal -124 linçləmə -126
qulam-121 qvardiya-122 leqallaşmaq-124 lirə-126
qulamlar-121 qvelflər -122 leqallıq-124 lisey-126
quldar-121 leqat-124 liturgiya-126
leqlər-124 liva-126
L len-124 livoniya konfede-
len sahibi-124 rasiyası-126
labirint -123 lamaizm -123 lend-liz-124 livoniya müharibəsi -126
lakonik -123 lamutlar -123 lendlord-125 livoniya ordeni-126
lakonika -123 landqart -123 lendlordizm-125 livr-126
lama -123 landtaq -123 leninizm-125 lobbi-126
lamaist -123 landqraf-123 253
252
lokaut -126 loyalistlər -127 manevr-130 martinist -132
lord-kansler-127 lümpen-proletariat-127 manifest -130 martinizm -132
lordlar palatası-127 lüteran -127 manna-130 marşal -132
lord-mer-127 lüteranlıq -127 mannalılar-130 mason -132
loyal-127 mannaş-130 masonçuluq-132
«mannerheym xətti»-130 masonluq -132
M manufaktura-130 massagetlər -132
manufakturaçı -131 maşmaş -132
maaf-127 makkartizm -129 manuskript -131 maşona-132
macarlar -127 maksimalist -129 marafon qaçışı -131 materialist -132
madərşahlıq -127 maksimalizm-129 marafon vuruşması-131 materializm -132
madlen mədəniyyəti-128 maq -129 maranlar -131 matriarxat -132
madriqal -128 maqnat -129 marka 1-131 matrona-132
mafiya -128 malakan -129 marka II -131 mavəraüənnəhr-132
magistr -128 malakanlıq -129 markitant-131 mavrlar-133
magistrat -128 malcəhət -129 markiz -131 mavzoley-133
magistratura -128 maldarlıq -129 markqraf -131 mayorat-133
mağara -128 malikanə -129 markqraflıq -131 mayordom-133
mahal -128 maltusçu -129 marksist-131 medal -133
maharaca -128 maltusçuluq -129 marksist-leninçi-131 mediyevist-133
maharaç -128 mancanaq-129 marksizm -131 mediyevistika-133
maxnoçu-128 mancanaqçı -129 marksizm-leninizm-131 mehdiçilər-133
maxnoçuluq-128 mandarin-129 marlar-132 mehdiçilər dövləti-133
majino-128 mandat -129 marselyoza-132 mehdiçilər üsyanı-134
majoritar -128 mandat sistemi-130 mart qiyamı -132 mehrab-134
254 255
mehranilər-134 mezozoy qrupu (dövrü, erası)
mərzban-137 mikado -139
mehtər-134 -136
mərzləmə -137 mikrolit -139
mehtərbaşı-134 mə b ad -136
mərzləşdirmə -137 miqrasiya -139
mehtərxana-134 məcəllə-136
məscid -137 mil -139
mehtərlik -134 məclis -136
məşrutə -137 milad -139
«mehriban qonşu» mədəniyyət -136
məşrutəçi-137 miladi -139
siyasəti -134 mədhiyyə -136
məşrutəçilik-137 miladi tarix -139
mejrayonçu-134 mədhiyyəçi -136
məşrutəxah -138 milis -139
meqalit mədəniyyəti-134 mədhnamə -136
məşrutəxahlıq -138 milisioner -139
memorandum-134 -135 mədrəsə -136
məşrutəli-138 milisiya -139
memarlıq-135 məhsuldar qüvvələr-136
mətbəə-138 militarizm -139
menşevik -135 məxəz -136
mətəqəbbil -138 millət -140
menşeviklik-135 məxəzşünas -136
məzdəkilər -138 millət vəkili -140
menşevizm -135 məxəzşünaslıq-136
məzdəkilik -138 millətçi-140
mer-135 məqbərə-136
məzdəkizm -138 millətçilik-140
meriya -135 məmlük -136
məzyədilər (şeybanilər, millətlər cəmiyyəti-140
merkantilist-135 məmur -137
yəzidilər)-138 millətlər soveti -140
merkantilizm -135 mənbə -137
midiya-138 millətpərvər -140
merovinqlər-135 mənbəşünas-137
midiya yağı -138 millətpərvərlik -140
mesopotamiya -135 mənbəşünaslıq-137
midiyalılar -138 milli azadlıq hərəkatı -140
meşşanlar -135 mənzil-137
mif -138 milli azadlıq inqilabı-140
metropoliya -135 mərasim-137
mifologiya -138 milli dil -140
meysterzinger -135 mərkəzçi-137
mifşünas -138 milli qvardiya -140
mezolit -136 mərkəzçilik-137
mifşünaslıq -139 milli məclis -140
mərvanilər-137
mixi yazılar-139 milli məsələ-140
256
257
milliləşdirmə -141 mistik qüvvələr-142 möhrə -144 mübaşir-145
mina -141 mistika -142 möhtəkirlik -144 müdafiəçilik siyasəti -145
minarə -141 mistisizm -142 mövlalar -144 müdaxilə -145
minbaşı -141 mişarilər -142 muğan -144 müdaxiləçi -146
miniatür -141 mitinq -142 muğan düzü -144 müdərris -146
minnezinger -141 mitropolit -142 muğan mədəniyyəti-144 müəssisələr məclisi -146
minoy mədəniyyəti -141 mizraq -142 muxtar -144 müfti -146
mirab -141 molla -142 muxtariyyət -144 mühacir -146
mirablıq -141 mollaxana -142 mujik -144 mühacirət -146
miraxur -141 monarx -142 mukat -144 müharibə -146
miralay -141 monarxist -142 mulatlar -144 mühasirə -146
miras -141 monarxiya-142 multanı -144 mühasirəyə almaq -146
mirzə -141 monarxiyalı -143 mumiya -145 müxalifət -146
mis dövrü -141 monarxizm -143 mundir -145 müxəmməs -146
mis qiyamı -141 monastır -143 murov -145 mükəlləfiyyət-146
misir -141 monqollar (moğollar)-143 murovluq -145 müqatiə -146
misir yazısı -141 monogenizm-143 mustye-145 müqavilə -146
misirlilər -141 monoqamiya-143 mustiye mədəniyyəti mülk -146
misirşünaslıq -142 monoqrafiya -143 (dövrü) -145 mülkədar-146
misqal -142 monopoliya -143 muza -145 mülkədar tabelisi -147
missioner -142 monoteizm -143 muzdur -145 mülkədarlıq -147
missionerlik -142 moratorium -144 muzdurluq -145 mülkiyyət -147
missiya -142 Moskva üsyanı -144 muzey -145 mülkiyyətçi -147
misteriya -142 mozaika -144 mübadilə -145 mülkiyyətçilik -147
mistik -142 möğlalar -144 mübarizə -145 münəccim -147
258 259
mürid-147 mustovfi -148
nepman -150 nom -151
müridizm -147 müşket -148
nəsranilər -150 nomarx -151
müsadirə -147 mıışketyor -148
nəsli qəbilə (nəsli normanlar -151
müsəlman -147 muşir -148
icma)-150 nota -151
müsəlmanlıq -147 müştərək müqavilə -148
nəvvab -150 noyon -151
müstəqillik günü -147 mütəsərrif-148
nihilist -150 nökər -151
müstəmləkə -147 mütid-148
nihilizm -150 nökərçilik -151
müstəmləkəçi -147 mütləq monarxiya -148
nirvana -150 numizmatika -151
müstəmləkəçilik-147 mütləqiyyət -148
nizami -151 nunsi-151
müstəmləkələşdirilmək-147 mütləqiyyətçi -148
nizə -151 nümayiş -151
müstəmləkələşdirmək -148 müvərrit -148
nobili -151 nümayişçi-152
nobilitet -151 nüvə silahı saxlanmayan
N noqay -151 zona-152

nabob -148 nazirlik -149

O
nadel -148 neandertal -149
naxarar-148 neandertal adam-149 ober-kansler-153 oliqarxiya -153
naib-148 neft maqnatları-149 obsidian -153 olimpiada -153
naiblik -149 neftxuda -149 obskurantizm-153 ombudsman təsisatı -153
narodovolçu -149 nekropol -149 obstruksiya -153 onbaşı -153
narodovolçuluq -149 nemançilər -149 oğuz -153 onbaşılıq -153
nasist-149 nenlər -150 oğuz dövləti-153 opponent -153
nasizm -149 neofaşizm - 150 ox -153 opportunist -153
natural təsərrüfat-149 neolit -150 oktyabristlər-153 opportunizm -153
nazir -149 neolit inqilabı-150 olioarx -153 opriçnik -153
260 261
opriçnina -153 bayramı-155 P
orakul -154 osmanizm -155
orda -154 osmanlı imperiyası -155 padşah -157 paleolit -158
orden -154 osmanlılar (osman padşahlıq -157 paleozoy -158
ordu -154 oğulları)-155 padşahpərəst -157 paleozoy qrupu (erası)-158
orgiya -154 osiris -155 padşahpərəstlik-157 palestra -158
Orxon-Yenisey otçina -155 pakt -157 paleya -158
abidələri-154 orkup -155 paqanizm -157 pan -158
orqan -154 otl.cpçu-155 poqoda -157 panamerikanizm -158
orta əsrlər-154 otı aq-155 palata-157 pandektlər -158
ortabab -154 otuzikilər -155 aşağı palata-157 panərəbizm -159
orucluq (ramazan) ozan -155 yuxarı palata-157 panfilovçular -159
paleoantroplar -157 pangermanizm -159
paleoantropologiya-157 paniranizm -159
••

o paleoantropoloji-157 panislamizm-159
paleoantropoloq-158 panslavist -159
ölkə -156 ölüm cəzası -156 paleobioloji-158 panslavizm -159
ölkəşünaslıq -156 ölüm düşərgələri -156 paleobiologiya -158 panteizm -159
ölü dəniz əlyazmaları-156 özbək -156 paleobioloq -158 panteon -159
ölü dil -156 özdən -156 paleobotanik -158 pantikapey -159
paleobotanika -158 pantomima -159
paleoqraf -158 pantürkizm -159
paleoqrafik -158 papa -160
paleoqrafiya -158 papalıq -160
papirologiya -160
263
papiroloq -160 pasivist -161 per-163 pirat -165
papirus -160 pasivizm-161 peredvijnik -163 piratlıq -165
“parçala, hökm sür” -160 pasport-162 peredvijnikçilik-163 pistol -165
parfiya (parfiya passibilistlər -162 perqam -163 pitekantrop -165
padşahlığı)-160 paşa -162 perqam padşahlığı-163 plantasiya -165
paris kommunası -160 paşalıq-162 perqament-163 plantator-165
parqament-160 patriarx -162 permanent inqilab-163 platforma -165
parlament-160 patriarxat -162 perper -164 plebeylər -165
parlamentari -160 patrik-162 personalizm-164 plebissit -165
parlamentarizm -160 patriklər -162 peşkəş-164 plebs -165
parlamentqabağı patrisi -162 petisiya -164 plenar -165
orqan-160 patrisilərin “ağsaq­ petlyuraçılıq -164 plenum -166
parlamentli monarxiya-160 qallar şurası” -162 pədərşahlıq-164 pleystosen-166
parsel -161 patron -162 pəhləvan-164 pliosen -166
partikulyarizm-161 patronat -162 pəhləvanılar -164 plutokrat -166
partiya -161 pauper-162 pəhləvilər -164 plutokratiya -166
partiya bürosu -161 pauperizm-162 pietizm -164 plutokratlar -166
partiya komitəsi -161 pauperləşmə-162 pifaqorçular -164 plutonq -166
partiya özəyi -161 pay -162 pifaqorizm -164 plüralizm -166
partiya üzvü -161 pay korpusu-162 piket -164 podium -166
partiyalı -161 peçeneqlər -163 piktoqrafiya -165 polis-166
partiyalılıq -161 pedi(lər) -163 piqmeylər -165 polisiya -166
partizan -161 peloponnes ittifaqı-163 pioner -165 polismen -166
partizan müharibəsi peloponnes müha- pir -165 politeist -166
(hərəkatı) -161 ribəsi-163 pir qələbəsi -165 politeizm -166
pərtizançıiıq -161 pentaqon -163 piramida -165 pont-166
pontu padşahlığı-166
265
porta -166 proqlamasiya -168
portal-166 proqram -168
R
portik -166 ra -170 razinçi -172
proletar -168
posad -166 “proletari” -168 rabad -170 razinçilik -172

posession hüququ-166 proletariat -168 raboçeye delo-170 raznoçinlər -172

posession zavodlar-167 proletariat diktaturası-169 raboçeye deloçuluq-170 reabilitasiya -172
praqa baharı -167 proletarlar -169 racə -170 realizm -172
praqa üsyanı -167 proletarlaşdırmaq-169 racəlut -170 realni məktəb -172
praqmatizm -167 proletarlaşmaq-169 racputlar -171 reaya -172
“prayd təmizlənməsi”-167 proletkult -169 rada -171 referendum -172
pravoslav kilsəsi-167 proletkultçü-169 radikallar -171 reforma -172
predparlament -167 prolonqasiya -169 radikalizm -171 reformaçı -172
prefekt -167 proskripsiya -169
rahdar -171 reformasiya -172
prefektlik -167 proteksionizm-169
rahdari -171 reformist -172
prefektura -167 protektor -169
rahib -171 reformizm -172
pretor-167 protektorat -169
ramana qalası -171 region -172
pretor hüququ -168 prozelit -169
ramazan -171 regional -172
pretorianlar -168 prudonist -169
rantye -171 rejim -172
prezident -168 prudonizm -169
raport -171 rekonkista-172
primas -168 puqaçov hərəkatı
primatlar -168 (üsyanı)-170 rapsod -171 rekrut toplanması -173

prinsipat-168 pun müharibələri-170 raskol -171 reqaliyalar -173

profektor-168 puritan -170 raskolçu -126 relyef -173
profektorant -168 puritanlar -170 ratifikasiya -171 renessans-173
prokonsul -168 purpur-170 ratuşa -171 renta-173
prokurator-168 rayon-171 reparasiya -173
prokurorluq -168 repatriasiya -173
266
267
repressiya -173 riton-176 s
reskript -173 ritor-176
respublika -174 ritorika-176 sabeizm -178 «sanasion rejimi»-179
respublika-174 roma hüququ-176 sabirlər -178 sancaq -179
respublikaçı(lar)-174 roma paktı-176 «sabit qiymətlər»-178 sancaq -179
restavrasiya-174 rostr-176 sabotaj-178 sankyülot -179
revanşizm -174 rotmistr -176 sabotajçı-178 sanskrit -179
reviziya -174 roz 'tta daşı-176 sabotajlıq-178 sanskritşünas-179
revkom -174 rus - azərbaycan sahib -178 sanskritşünaslıq -180
reyd -174 mə. əbi-176 sahib-divan-178 sapand-180
reyxskansler -174 rus-müsəlman məktəbi-177 sahibi -178 saray -180
reyxstaq -174 rus-tatar məktəbi -177 sahibliüi -178 saray çevrilişi -180
reyxsver 175 rusiya imperiyası -177 sajin -178 sarı sarıqlılar-180
rsyrı təminat paktı -175 rusiya kommunist salarilər dövləti-178 sarmatlar -180
reytar -175 partiyası - 177 salnamə-179 sasanilər -180
rezident -175 rusiya - türkiyə salnaməçi-179 sasanilər dövləti-180
rezonans -175 müharibələri - 177 salnaməçilik-179 satrap -180
rəhbər -175 russoist -177 salon-179 satrap -180
rəhdari -175 russoizm -177 salyanə -179 satraplıq -180
rəiyyət -175 rüsum -177 sambuka -179 satraplıq-180
rəncbər-175 rüşdiyyə məktəbi -177 samnit müharibəsi-179 saturn -180
rəşt müqaviləsi -175 rütbə -177 samnitlər -179 saturnaliya -180
rıtsar -1 76 ryədoviçiər-177 samoyadlar -179 savirlər -180
ntsarlıq -176 ryazan knyazlığı-177 samoyedlər -179 soyurqal -180
rıkşr -176 rzatəyiilər -177 samupaylar -179 saziş -181
269
seç -181 sezarizm -182 sərbəst adamlar -185 sinod -186
seçki -181 səfərbərlik -182 sərdabə -185 sionizm -187
seçki sistemi (hüququ)-181 səfəvi(lər) -183 sərdabə -185 sipahi -187
sex-181 səfəvilər dövləti-183 sərdar -185 sipər -187
sexçilik -181 səhm -183 sərəsgər -185 sitayiş -187
sekund-mayor-181 «səhra gəmisi» -183 sərxana -185 sivilizasiya -187
seqreqasiya -181 səhrdar -183 sərirlər -185 siyasət -187
seminariya -181 səlcuqilər -183 «sərkəllə» -185 skif-187
semit -181 səlcuqilər dövləti-183 sərkərəli -185 skif-187
senat -181 səlcuqlar -183 sfinks-185 skiflər-187
senator-181 sələmçi-183 sfragistika-185 slavyanlar -188
sen-simonist -181 səlib -183 sikkə -185 slavyanpərəst -188
sen-simonizm -181 səlib müharibələri -184 siklop tikililər-185 slavyanpərəstlik-188
sentimentalist -182 səlib yürüşləri -184 siklopik -185 sloboda -188
sentimentalizm-182 səlib yürüşlri -184 silahlı üsyan -186 smenovexçi -188
sentimentalizm -182 səlibçilər -184 silk -186 smenovexçilik -188
senturion -182 səlibçilər -184 simoniya -186 smerdlər -188
senturiya -182 səltənət fasiləsi -184 sınantrop -186 sobor -188
separatçılıq -182 «səma oğlu» -184 sındikat-186 solçu -188
separatizm -182 sənaye -184 sindikat -186 solçuluq -188
servitut -182 sənaye çevrilişi -184 sindilər -186 soltan -188
settlment -182 sənəd -184 sındlər -186 soltanlıq-188
seyid -182 səngər -184 sinfi mübarizə-186 sosial-demokrat-188
seym -182 sərbadarilər-184 sinif -186 sosial-demokratiya -188
sezarist -182 sərbaz -184 sinklit-186
270 271
 Ş
sosial-demokratizm -188 status-kvo -190
sosial-inqilabçı -188 stiqma -190 şaduf-191 şərabdar-193
sosialist -188 strategiya-190 şah -191 şərbaflıq -193
sosializm -188 strateq -190 şahənşah -191 şəriət -193
sosial-şovinist -188 strateqlər-190 şahzadə -191 şəriətxana -19
sosial-şovinizm -189 strelets -190 şahlıq -191 şərq -193
sotnya -189 struktura-190 şahpərəst -192 “şərq məsələsi”-193
sovet ittifaqı subaşı-190 şahpərəstlik -192 şərqşünas-193
kommunist partiyası-189 sufi -190 şaqqalama -192 şərqşünaslıq -193
sovet ordusu -189 sufilik -190 şamaxı cəzası -192 şərti torpaq mülkiyyəti-193
sovet sosialist respubli-kaları sui-qəsd-190 şamaxı quberniyası-192 şiə -194
ittifaqı (SSRİ)-189 suqovuşan-190 şaman -192 şiəlik -194
sovxoz-189 sulduz qəbiləsi-190 şamanlıq-192 şiltaqat -194
soyqun -189 sultan -191 şamxal -192 şinfeyn -194
’’soyuq müharibə”-189 sultanlıq -191 şamlılar -192 şinnfeyn -194
spalnik -189 suverenlik -191 şel dövrü-192 şirvan -194
spartalı -189 sülh -191 şel mədəniyyəti-192 şirvan üsyanı-194
spartalılar -189 sünni -191 şeyx -192 şirvanşah -194
spinosizm-189 sünnilik -191 şeyxülislam-192 şirvanşahlar -194
stadi -189 sürrealizm -191 şəcərə -192 şirvanşahlar dövləti -194
staxanovçu -189 süvar-191 şəhidlik -192 şirvanşahlar sarayı-194
statistika -189 süzeren -191 şəhrdar-192 şlem -194
status -190 syoqun -191 ?əki xanlığı -193 şlyaxta -194
'ƏKİ üsyanları-193 şovinıst -194
3 "7 >

272
şovinizm -194 şumer -195 tarixilik -198 təbərzin -199
şpilman -195 şumer yazısı -195 tarixşünas -198 təcavüz -199
ştab -195 ş.ımerlər -195 tarixşünaslıq-198 təcavüzçü-199
ştat -195 şüar-195 taskülah-198 təcavüzçülük -199
ştreykbrexer-195 şvablar-195 tanhu -198 təcavüzkar-199
ştreykbrexerlik -195 tatlar -198 təcavüzkarlıq -199
tayfa -198 “təcridolunma”-199
T tayrin-tyanqo-198 təhkimçi -199
teatr -198 təhkimçilik -199
tabor -196 talant -197 teodiseya -198 təhkimçilik hüququ -200
taboritlər -196 taler -197 teokratik -198 təhkimli -200
tabu (polinez dili) -196 talış(lar) -197 teokratiya -198 təhsildar -200
tabulyatura -196 taliban -197 teologiya -198 təxribatçı -200
tac -196 talion-197 termidor -198 təxribatçılıq -200
tacdar -196 talmud -197 termlər -198 təkamül -200
tacgüzarlıq -196 talmudist -197 terror -199 təkəlduzçuluq -200
tacir -196 talmudizm -197 terror aktı -199 təkərləmə -200
tat -196 tamğa -197 terrorçu-199 təkərləmək -200
taxt -196 tanxo -197 terrorçuluq-199 təkərlənmiş-200
taxta çıxmaq (oturmaq)-196 tandem -197 tetrax-199 təqvim -200
taxtdan salmaq -196 taran -197 tetrarxiya-199 tənzimat -200
taxt-tac (taxtü-tac)-196 tarxan -197 teylorizm-199 tənqə -200
taktik -196 tarix-197 tevton -199 tərəkəmə-200
taktika -196 tarixçi -197 tevtonlar -199 təriqət -200
taqan -197 tarixi-197 təbəə -199 təriqətçi-200
... -n 274 275
təriqətçilik-200 toxa-202
tərlik -200 toxar yazısı -202 triba -203 trubadur -204
təsnifat -200 toxmacar -202 tribun -203 trudovik -204
təsviyə -200 toxuculuq sənayesi -202 tribuna -203 trufer -204
təsviyəçi -201 toxunulmazlar-202 tribunal -203 tunc dövrü -204
təsviyəçilik -201 topxana -202 tripolye mədəniyyəti-203 tümən -204
təşkilat -201 toppuz -202 trirema -204 türk-204
təşviqat -201 torpaq icarəsi -202 triumf-204 türklər -205
təşviqatçı-201 to ’aq mülkiyyəti -202 triumfator -204 türkmənçay müqaviləsi-205
tətil -201 torpaq rentası -202 triumvir -204 türkmənlər (türk-
təzminat (reparasiya)-201 torp q sahibliyi -202 triumvirat -204 manlar) -205
ticarət -201 !otalitarizm-202 triyer -204 türkologiya -205
ticarətçi -201 totem -202 trotskçi -204 türksöy -205
ticarətxana-201 totemizm-202 trotsksizm 204 türkşünaslıq-205

tığın • -201 toyon -203 troya -204 tüstü -205

tilsim -201 töycü -203 troya müharibəsi-204

timar -201 trabzon -203
tımarçı -201 tragediya -203 U
timpan -20 i traktat -203
tiran -201 tıaybalizm-203 uc torpaqları-205 ulus -206

tiraniya -201 tred -203 udel -205 unifikasiya-206

tiranlıq -201 tred-yunionist -203 uezd -205 unitar -206

tiryək -202 tred-yunionizm -203 ulan -205 unitar dövlət-206

titul -202 tred-yunionlar-203 ultimatum -205 uniya -206

tiyui -202 trest -203 ulu icrr.a -206 unsiya -206

276 cıuGiar -206 usmi -206

277
uşr-206 utopik sosializm -206 vatikan -209 vətən müharibəsi -210

uşr-üsür -206 utopist -2C7 vavion -209 vətəndaş cəmiyyəti-210

utilər -206 uyğur(lar) -207 veçe -209 vətəndaş müharibəsi-210

utilitarizm -206 veçe fərmanları-209 vəzir -210

veda -209 vəzirlik -211
••
u velikoruslar -209 vikinq-211
velmoja -209 vikont -211

üçlər ittifaqı -207 ümumtəhsil -207 “verden qəssabxanası”-209 viqlər-211

üçlər sazişi-207 “üsuli-cədid" -207 vergi -210 vilayət -211

üləma -207 üsyan -207 vergiyığan -210 villanlar-211

ümumxalq -207 üsyançı -207 verst -210 “vilvet" planı-211

ümummilli -207 üzəngitutan-207 vetera n-210 volost -211

veto -210 volterçi-211

V vəhşilik-210 volterçilik-211
vəkil-210 volyuntarizm -211

vadi -207 varfolomey gecəsi-208 vəqf-210 votçina -211

vahə -207 varis -208 vəliəhd -210 votçina sahibi-211

varislik -208 vəliəhdlik -210 voyevoda-211

valaxiya üsyanı-207
varyaqlar-209 vərəsə-210 voyevodalıq-211
vali -208
varvar -209 vərəsəlik-210
valilik -208
valkiriya -208 vassal-209 vəsiyyətnamə-210

valyuta-208 vassal asılılığı -209

vandal(lar) -208 vassal dövlət -209

vandalizm -208 vassallıq -209

vandeya -208
278 279
 yuxarı palata-215 «yunq planı» -215
yunan -215 yura dövrü-215
Y
yunan bəlx padşahlığı-215 yürüş-215
yunan yazısı -215 yürüşçü-216
yabqu -212 yeienenclorf-213
yunanıstan (ellada) -215 yürüşlər -216
“yad”, “düşmən”-212 yelizavetpol -213
yunanlar-215 yüz bab -216
yafəsi -212 yelizavetpol dairəsi-213
yunesko -215 yüzbaşı -216
yafəs(i)lər -212 yelizavetpol qəzası-; 3
yunker-215 yüzbaşıhq -216
yagellonlar -212 elizzvetpol
yüzillik müharibə-216
yakobin klubu -212 i 'erniyası-213

yakobinçi (lər; 212 vengiloylar və muğallar-214

yakobinlik -212 yrmgüoylar-214

z
yamlar -212 veni beynəlxalq iqtisadi
zadəgan -216 zəmindarlıq -217
yardarlıq -212 qayda-214
zadəganlıq -216 zəmirlər -217
v~ı ikəı iUt -21 z yeni burjuaziya-214
zadruqa -216 zərbxana -217
yarlıq -212 «yeni xətt» siyasəti-214
zaqatala dairəsi-216 zərdüştilik -217
yarmarka -212 yeni zadəganlar-214
zamua -216 zimami-ümur -217
yasaq -213 yeniçəri -214
“zemlya və volya" -216 zimmi(lər) -218
yasavul-213 vepiskop -214
zemstvo -217 zindan -218
yasavuly : -213 yezuit -214
zemstvo hərəkatı- 217 zindanban -218
yasavulluq-213 yəhudi -214
zemstvo rəisi -217 zindançı -218
yaşıl inqilab -213 yəhudilik-214
zemşina -217 zindanxana -218
yay-213 yına! -214
zəkat-217 zikkurat-218
yaz; -213 yoxsul komitəiəri-215
zəminaar -217 zireh -218
yeddiillik mübaribə-213 yoqa -215
zəmindaıiıq-217 zirehli-218
yeger-213 yorklər -215
281
yegermeyster-2'm yuan-215
ziyamət -218
İbrahim Zeynalov
zorxäna-218
zubatovçuluq-218 İzahlı tarix terminləri lüğəti
zülqədərlər-218
zülqədərovlar-218
zülm-218
züz (yüz)-218

Texniki redaktor: Fətəli Fətəliyev

Çapa imzalanmış: 04.12.2006

Kağız formatı 60x90 1/16
Fiziki çap vərəqi: 18
Sayı: 500
Qiyməti müqavilə ilə

«MM-S» müəssisəsində hazır diapozitivdən çap

olunmuşudur.

282