V.

BÖLÜM
EKSENEL BASINÇ ETKİSİNDEKİ
ELEMANLAR
(Davranış ve Tasarım)
5.1. GİRİŞ

Betonarme yapı sistemlerinin yekpare (bir döküm) olma özeliğinden ve elverişsiz

yüklemelerden dolayı, bir elemanın sadece eksenel yük taşıması mümkün
olmamaktadır. Eksenel yük taşıyan her eleman kesme kuvveti yanında az da olsa
eğilme momenti de taşımaktadır. Ayrıca, basınç kuvveti etkisindeki elemanlarda,
betonarme kesiti oluşturan betonun heterojen olması ve imalat hatalarından
doğan eksen eğrilikleri nedeni ile bir miktar dış merkezlik d (eksantrisite) taşıyan
elemanlarda olabilmektedir. Bu nedenlerle yönetmelikler betonarme bir elemanın
yalnız eksenel yük taşıyormuş gibi hesabının yapılmasına izin vermemektedir. TS
500-2000’ de basınç etkisindeki elemanlarda (kolonlar) yapısal çözümleme
sonucunda moment sıfır çıksa dahi, eleman kesit hesabının, normal kuvvet
yanında (basınç), minimum bir dış merkezlikten elde edilecek momentin de
dikkate alınmasını istemektedir.

Betonarme bir elemanın eksenel yük taşıyormuş gibi hesaplanmasına izin

verilmemekle birlikte, bunun bir sınır durum oluşturması nedeniyle, elemanın
eksenel yük taşıma kapasitesinin bilinmesi gerekmektedir. Betonarme yapılarda
eksenel yük taşıyan elemanlar kolonlardır. Kolonların merkezi yüke göre
144
hesabının yapılması aşağıda verilen durumlar için gerekmektedir.

 Kolonun yük alanı eşit ve tüm açıklıkların eşit yüklü olması durumunda,
uygun görülürse, merkezi yük için hesap yapılabilir.
 Bileşik eğilme etkisindeki kolonların merkezi basınca göre denetiminin
yapılması
 Kolonların ön boyutlandırılmasının yapılması

Betonarme kolonlar, boyuna donatıyı saran enine donatının şekline göre farklı
isimler almaktadır. Boyuna donatı bireysel enine donatılarla (etriyeler) sarılmış ise
“etriyeli kolon”, sürekli dairesel fretlerle sarılmış olanlar ise “fretli kolon” adını
alır (Şekil 5.1). Bununla birlikte kolonlar çalışma şekillerine göre de, “kalın kolon”
ve “narin kolon” olarak isimlendirilmektedir.

Betonarme kolonların enkesitleri farklı şekillerde tasarlanabilmektedir. Yaygın

olarak kullanılan kolon enkesitleri kare ve dikdörtgendir. Bununla birlikte, mimar
nedenlerle, L, T, H ya da çok kenarlı enkesitler yapılabilmektedir.
 145

Şekil 5.1. Etriyeli ve fretli kolon, enkesit ve boy kesit

5.2. ETRİYELİ KOLONLAR

Etriyeli kolonlar, daha önce de belirtildiği gibi, boyuna donatıları saran bireysel
enine donatılı kolonlardır. Enine donatıların (etriyelerin) görevleri:

 Boyuna donatıların kalıp içinde dik ve projesinde verildiği konumda

durmasını sağlar.
 Çatlakların gelişmesini önler/sınırlandırır.
 Kesme kuvvetini karşılar.
 Boyuna donatıların burkulmasını engeller.
 Göbek betonunun sünekliğini artırır.

Etriyeli kolonların enkesit boyutları, boyuna ve enine donatıların düzenlemeleri

ile ilgili yönetmeliklerde bazı kurallar bulunmaktadır.
5.2.1. Enkesit Boyutları ile İlgili Kurallar
 Kolonlarda en küçük enkesit boyutu 300 mm olmalıdır. Dolayısıyla da,
minimum boyutlara sahip bir kolonun enkesit alanı Ac=900 cm2 dir.
 Kolonlarda brüt enkesit alanı, Ndm TS 498’ de haraketli yükler için tanımlanmış
olan haraketli yük azaltma katsayıları da dikkate alınarak, G ve Q düşey yükler
ve E deprem etkisinin ortak etkisi (G+Q+E) altında hesaplanan eksenel basınç
kuvvetinin en büyü olmak üzere;

𝑁 𝑑𝑚
𝐴𝑐𝑐 = 0.40𝑓 (5.1)
𝑐𝑘

koşulunu sağlamalıdır.

5.2.2. Boyuna Donatı Koşulları ve Düzenlenmesi

 Kolonlarda 14 mm çapından daha küçük boyuna donatı kullanılamaz.
 Kolonlarda minimum boyuna donatı oranı 𝜌𝑚𝑖𝑛 = 0.01 dir. Maksimum donatı
oranı ise 𝜌𝑚𝑎𝑥 = 0.04 ‘ ü geçemez. Ancak bindirmeli ek yapılan kesitlerde bu
oran 0.06’ ya kadar çıkabilir.
 Kolon boyuna donatılarının bindirmeli ekleri, kolonun serbest yüksekliğinin
orta bölgesinde yapılmalıdır. Bindirmeli eklerin boyu lb’ den daha küçük
146
olamaz.
 Bindirmeli ek boyunca aralığı en küçük enkesit boyutunun 1/3’ ünden ve 150
mm’ den fazla olmayacak şekilde enine donatı yerleştirilmelidir.
 Katlar arasında kolon enkesitinin değişmesi durumunda boyuna donatının
kolon-kiriş birleşim bölgesi içinde düşeye göre eğimi 1/6’ dan büyük
olmayacaktır. Kesit değişiminin daha büyük olduğu durumlarda veya en üst
kat kolonlarında, alttaki kolonun boyuna donatısının karşı taraftaki kirşin
içindeki kenetlenme boyu TS 500-2000’ de verilen kenetlenme boyu 1.5lb’ den ve
40Ø’ den daha az olmamalıdır. Kolonun bir tarafında kiriş bulunmadığı
durumlarda, donatı kolonun karşı yüzüne kadar getirilerek aşağı doğru 90
derece kıvrım yapılarak kenetlenmelidir. Kıvrım yapılan donatının düşey
uzunluğu en az 12Ø olmalıdır (Şekil 5.2).
 Kolonlarda manşonlu ya da kaynaklı ek yapılacaksa, yan yana duran eklerin
arasında en az 600 mm boyuna mesafe olmalıdır.
 Şekil 5.2. Boyuna donatı düzenlemesi

5.2.3. Enine donatı koşulları ve düzenlemesi:

 Kolonların üst ve alt uçlarında özel sarılma bölgeleri oluşturulmalıdır (Şekil
5.3). Bu bölge kolon serbest açıklığının 1/6’ sından, enkesitin en büyük kenar
uzunluğunun 1.5 katından ve 500 mm ‘ den daha az olamaz.
147
 Sarılma bölgesinde enine donatı çapı 8 mm’ den az olamaz. Bu bölgede, etriye
ve çiroz aralığı enkesitin en küçük boyutunun 1/3’ünden, 150 mm’ den, boyuna
donatı çapının altı katından daha büyük, 50 mm’ den daha küçük olamaz.
Etriye kollarının ve/veya çirozların arasındaki yatay mesafe, a, etriye çapının
25 katından daha büyük alınamaz.
 Kolonlarda 𝑁𝑑 > 0.20𝐴𝑐 𝑓𝑐𝑘 olması durumunda, sarılma bölgelerindeki
minimum toplam enine donatı alanı;

𝐴𝑐 𝑓𝑐𝑘
𝐴𝑠ℎ ≥ 0.30 𝑠 𝑏𝑘 [( ) − 1] ( )
𝐴𝑐𝑘 𝑓𝑦𝑤𝑘

𝑓𝑐𝑘
𝐴𝑠ℎ ≥ 0.075 𝑠 𝑏𝑘 (𝑓 ) (5.2)
𝑦𝑤𝑘

bağıntılarından elverişsiz olanı sağlayacak şekilde hesaplanır. Hesaplarda

çekirdek boyutu bk, her iki doğrultu için ayrı ayrı dikkate alınmalıdır. Burada;

Ash, s donatı aralığına karşı gelen yükseklik boyunca, kolonda veya perde uç
bölgesindeki tüm etriye kollarının ve çirozların enkesit alanı değerlerinin dikkate
alınan bk’ ya dik doğrultudaki izdüşümlerininim toplamını (Şekil 5.4),
 148

Şekil 5.3. Enine donatı düzenlenmesi

 149

Şekil 5.4. Kolon enkesit düzenlemeleri ve Ash değerleri

bk, birbirine dik yatay doğrultuların her biri için, kolon veya perde uç bölgesi
çekirdeğin enkesit boyutunu,
Ack, sargı donatısının dışından dışına ölçülen alanı,
fywk ise sargı donatısı akma hesap dayanımını göstermektedir.

 Kolonlarda 𝑁𝑑 ≤ 0.20𝐴𝑐 𝑓𝑐𝑘 olması durumunda, kolon sarılma bölgelerinde,

yukarıdaki bağıntı ile belirlenen enine donatıların en az 2/3’ ü minimum enine
donatı olarak kullanılır.
 Kolon orta bölgelerinde, 8 mm’ den daha küçük donatı enine donatı olarak
kullanılamaz. Orta bölgede, kolon boyunca etriye ve çiroz aralığı enkesitin en
küçük boyutunun yarısından ve 200 mm’ den daha fazla olmamalıdır. Etriye
kollarının ya da çirozların arasındaki yatay mesafe (a) etriye çapının 25
katından daha fazla olmayacak şekilde düzenlenir.

Etriyeli kolonlarda enkesit düzenlenmesine ait bazı örnekler Şekil 5.5’ de

verilmiştir.

150

Şekil 5.5. Etriyeli kolonlarda enkesit düzenlenmesine ait bazı örnekler

5.3. FRETLİ KOLONLAR

Daha önce de belirtildiği gibi, boyuna donatısı sürekli spiral donatı ile sarılmış
kolonlar fretli kolonlar olarak adlandırılmaktadır. Bu tür kolonların enkesiti
daireseldir(bkz. Şekil 5.1). Fret etkisi, kolonun düşey yük taşıma kapasitesini bir
miktar artırır. Ancak fret etkisi kolonun şekildeğiştirme kabiliyetinin artmasında
daha etkindir(Şekil 5.6). Bu nedenle de deprem bölgelerinde bu tür kolonlar dahi
iyi performans göstermektedir. Bu kolonların şekildeğiştirme yeteneği ve fret
donatısının oranını ayarlamak suretiyle, yük taşıma kapasitesinin artmasının
nedeni Poisson etkisiyle oluşan enine şekildeğiştirmenin sınırlandırılmış
olmasıdır( Şekil 5.7).

151

Şekil 5.6. Kolonun eksenel yük altındaki taşıma gücünü

Şekil 5.7. Fretli kolonlarda fret etkisi

5.3.1. Enkesit Boyutları ile İlgili Kurallar

Dairesel kesitli kolonların enkesit çapı 350 mm’ den daha az olamaz. Fretli
kolonların brüt enkesit alanı, etriyeli kolonlarda da olduğu gibi,

𝑁𝑑𝑚
𝐴𝑐𝑐 =
0.40𝑓𝑐𝑘

koşulunu sağlamalıdır.

5.3.2. Boyuna ve Enine Donatı Düzenlemesi ile İlgili Kurallar

Fretli kolonlarda da, etriyeli kolonlarda olduğu gibi, minimum donatı oranı 0.01,
maksimum donatı oranı ise 0.04 olarak alınır. Ancak bindirme bölgesinde
maksimum donatı oranı 0.06’ ya kadar izin verilebilir. Fretli kolonlarda, Ø14 mm
den daha küçük donatı kullanılamaz ve en az 6 adet donatı kullanılmalıdır.

Fretli kolonlarda, sürekli dairesel spirallerin adımı, göbek çapının 1/5’ inden ve 80
mm’ den daha büyük olamaz. Dairesel kolonlarda tüm sargı donatısı çevreye
yerleştirilen çembersel enine donatı ile sağlanacaktır.
152
40 𝑚𝑚 𝐷/5
{≤ 𝑠 ≤ {
1.5𝐷𝑚𝑎𝑥 80 𝑚𝑚

Dairesel kesitli kolonlarda, 𝑁𝑑 > 0.20𝐴𝑐 𝑓𝑐𝑘 (basınç) olması durumunda, sarılma
bölgesindeki enine donatının minimum hacimsel oranı,

𝐴𝑐 𝑓𝑐𝑘
𝜌𝑠 ≥ 0.45 [( ) − 1 ] ( )
𝐴𝑐𝑘 𝑓𝑦𝑤𝑘
𝑓𝑐𝑘
𝜌𝑠 ≥ 0.12 (𝑓 ) (5.3)
𝑦𝑤𝑘

koşullarından elverişsiz olanı sağlayacak şekilde belirlenmelidir.

5.3.3. Kolonların Kirişlerden Daha Güçlü Olması Koşulu

Betonarme yapılarda, sadece çerçevelerden veya perde ve çerçevelerin

birleşiminden oluşan taşıyıcı sistemlerde, her bir kolon-kiriş düğüm noktasına
birleşen kolonların taşıma gücü momentlerinin toplamının, o düğüm noktasına
birleşen kirişlerin kolon yüzündeki kesitlerindeki taşıma gücü momentleri
toplamından en az %20 daha büyük olması durumunda, kolonların kirişlerden
daha güçlü olduğu kabul edilir(Şekil 5.8).
 Şekil 5.8. Kolon kiriş birleşiminde uç momentleri

(𝑀𝑟𝑎 + 𝑀𝑟ü ) ≥ 1.2(𝑀𝑟𝑖 + 𝑀𝑟𝑗 ) (5.4)

Kolonların kirişlerden daha güçlü olma koşulu, her bir deprem doğrultusu için
ayrı ayrı ve her iki yönde en elverişsiz sonuç verecek şekilde yapılmalıdır. Kolon
taşıma gücü momentlerinin hesabında, depremin yönü ile uyumlu olarak bu 153
momentleri en küçük yapan Nd eksenel kuvvetleri dikkate alınacaktır.

5.4. EKSENEL YÜK ETKİSİNDEKİ KOLONLARIN TAŞIMA GÜCÜ

Daha öncede belirtildiği gibi, betonarme elemanların yalnızca eksenel yük

taşıyormuş gibi hesabına yönetmelikler izin vermemektedir. Ancak, bazı
durumlarda kolonların eksenel yük taşıma kapasitelerinin bilinmesi
gerekmektedir. Bu durumda bir kolonun eksenel basınç etkisinde kalması
durumunda, taşıyabileceği yük;

𝑁𝑜𝑟 = 0.85𝑓𝑐𝑑 (𝐴𝑐𝑐 − 𝐴𝑠𝑡 ) + 𝐴𝑠𝑡 ∙ 𝑓𝑦𝑑 (5.5)

bağıntısı ile hesaplanır. Bu bağıntının fretli donatılar için de geçerli olabilmesi için
fret oranının “sınır fret” oranı olarak tanımlanan değerden az olmaması
gerekmektedir. Sınır fret oranı;

𝑓𝑐𝑑 𝐴
𝜌𝑠 = 0.45 ∙ 𝑓 (𝐴 𝑐 − 1) (5.6)
𝑦𝑤𝑑 𝑐𝑘

olarak tanımlanır.
Betonarme bir elemanın eksenel çekme etkisinde kalması durumunda, betonun
çatladığı, eksenel yükün tamamının donatılar tarafından taşındığı kabul edilir. Bu
durumda, taşınabilecek eksenel yük;
𝑁𝑜𝑟 = 𝐴𝑠𝑡 ∙ 𝑓𝑦𝑑 (5.7)
şeklinde hesaplanır. Bu tür kesitlerde donatı enkesite simetrik şekilde yerleştirilir
ve donatı oranı
𝑓
𝜌𝑡 = 1.5 𝑓𝑐𝑡𝑑 (5.8)
𝑦𝑑

koşulu sağlanmalıdır.

5.5. EKSENEL YÜKLÜ KOLONLARIN TAŞIMA GÜCÜ HESABI İLE İLGİLİ

ÖRNEKLER

Örnek 1. Minimum enkesit boyutlarına ve donatı oranına sahip bir kolonun

eksenel yük taşıma kapasitesini hesaplayınız. (C30/37, B420 C).

154

Çözüm: Türk Deprem Yönetmeliğine göre, kolon enkesitinin en küçük boyutu 300
mmm den az olamamaktadır. Bu nedenle seçilecek en küçük kolon enkesit boyutu
300x300 mm olmalıdır. Bu durumda en küçük enkesit alanı ;
𝐴𝑐𝑐 = 300 ∙ 300 𝑚𝑚 = 90000 𝑚𝑚2
olur. Kolonlarda minimum boyuna donatı oranı 0.01 olduğundan, enkesite
yerleştirilmesi gereken donatı alanı;
𝐴𝑠𝑡 = 𝜌𝑚𝑖𝑛 ∙ 𝐴𝑐𝑐 → 𝐴𝑠𝑡 = 0.01 ∙ 90000 = 900 𝑚𝑚2
olarak hesaplanır. Kolonlarda boyuna donatı olarak kullanılan donatıların en
küçük çapı 14 mm olduğundan, enkesite yerleştirilecek donatı miktarı;
𝐴𝑠𝑡 900
𝑛= → 𝑛 = 153.94 = 5.85 → 6 𝑎𝑑𝑒𝑡 (6Ø14)
𝐴∅

olur. Enkesit detayı

Örnek 2. Enkesit boyutları 600 mm x 700 mm olan betonarme bir kolonun,
minimum donatı oranına göre, boyuna donatı miktarını hesaplayınız ve
taşıyabileceği eksenel yükü belirleyiniz (C25/30, B420 C, donatı çapı 20 mm
alınacaktır).

Çözüm:

C25/30→ 𝑓𝑐𝑑 = 17 𝑀𝑃𝑎

B420 C → 𝑓𝑦𝑑 = 365 𝑀𝑃𝑎
𝜌𝑚𝑖𝑛 = 0.01
Kolonun enkesit alanı: 𝐴𝑐𝑐 = 600 ∙ 700 = 420000 𝑚𝑚2
Donatı alanı: 𝐴𝑠𝑡 = 𝜌𝑚𝑖𝑛 ∙ 𝐴𝑐𝑐 → 𝐴𝑠𝑡 = 4200 𝑚𝑚2

𝐴𝑠𝑡 4200
Gerekli boyuna donatı: 𝑛 = → 𝑛 = 314.16 = 13.37 → 14 𝑎𝑑𝑒𝑡 (14Ø20)
𝐴∅
2
𝐴𝑠𝑡 = 4398.23 𝑚𝑚
𝑁𝑜𝑟 = 0.85𝑓𝑐𝑑 (𝐴𝑐𝑐 − 𝐴𝑠𝑡 ) + 𝑓𝑦𝑑 𝐴𝑠𝑡
𝑁𝑜𝑟 = 0.85 ∙ 17 ∙ (420000 − 4398.23) + 365 ∙ 4398.23
𝑁𝑜𝑟 = 7610799.53 𝑁
𝑵𝒐𝒓 = 𝟕𝟔𝟏𝟎. 𝟖𝟎 𝒌𝑵
155

Örnek 3. Aşağıda enkesiti verilen kolon üzerine Nd=4215 kN, eksenel yük etki
etmektedir. Bu kolon için boyuna donatı miktarını belirleyiniz ve donatı çapını 16
mm alarak enkesit detayını çiziniz (C30/37, B420 C).
300

500

Çözüm:

𝐴𝑐𝑐 = 300 ∙ 500 = 150000 𝑚𝑚2

𝑁𝑜𝑟 = 0.85𝑓𝑐𝑑 (𝐴𝑐𝑐 − 𝐴𝑠𝑡 ) + 𝑓𝑦𝑑 𝐴𝑠𝑡

3250 ∙ 103 = 0.85 ∙ 20 ∙ (150000 − 𝐴𝑠𝑡 ) + 365 ∙ 𝐴𝑠𝑡
𝐴𝑠𝑡 = 2011.49 𝑚𝑚2
𝐴𝑠𝑡 2011.49
𝑛= →𝑛= = 10 →(10Ø16)
𝐴∅ 201.06
Enkesite yerleştirilen donatının oranı:

𝐴𝑠𝑡 2011.49
𝜌= = = 0.013
𝐴𝑐𝑐 150000

𝜌𝑚𝑖𝑛 = 0.01 < 𝜌 = 0.013 < 𝜌𝑚𝑎𝑥 = 0.04

Örnek 4. Minimum boyut ve donatı oranına sahip dairesel kesitli fretli bir
kolonun taşıyabileceği eksenel yük taşıma kapasitesini hesaplayınız (C30/37, B420
C ve donatı çapı 16 mm dir).

Çözüm.

Türk Deprem Yönetmeliğine göre, dairesel kesitli kolonların çapı 350 mm’ den az
olmamalıdır.
𝜋ℎ2 𝜋 ∙ 3502
𝐴𝑐𝑐 = = = 96211.28 𝑚𝑚2
4 4
𝜌𝑚𝑖𝑛 = 0.01
962.11
𝐴𝑠𝑡 = 0.01 ∙ 96211.28 = 962.11 𝑚𝑚2 → 𝑛 =
201.06
= 4.79 𝑎𝑑𝑒𝑡 → 6∅16 156
Kesite, minimum donatı oranı kullanılarak yerleştirilen donatının alanı:

𝐴𝑠𝑡 = 1206.36 𝑚𝑚2

Kesitin taşıyabileceği eksenel yük: 𝑁𝑜𝑟 = 0.85𝑓𝑐𝑑 (𝐴𝑐𝑐 − 𝐴𝑠𝑡 ) + 𝑓𝑦𝑑 𝐴𝑠𝑡

𝑁𝑜𝑟 = 0.85 ∙ 20 ∙ (96211.28 − 962.11) + 365 ∙ 962.11=1970406 N

𝑁𝑜𝑟 =1970.41 kN