Ayrık Zamanlı Sinüzoidal İşaretler

Ayrık zamanlı sinüzoidal işaretler;

𝑥1 [𝑛] = 𝐴 ∙ 𝑐𝑜𝑠(Ω𝑛 + 𝜙)

𝑥2 [𝑛] = 𝐴 ∙ 𝑠𝑖𝑛(Ω𝑛 + 𝜙)

Sürekli zamanlı bütün sinüzoidal sinyaller peryodik olmasına rağmen ayrık zamanlı
sinüzoidal sinyaller belirli koşullar altında peryodiktir.
Peryodik sinyallerin tanımından yola çıkılırsa;
𝑥[𝑛] = 𝑥[𝑛 + 𝑁]
Bu eşitliği sağlayan en küçük N tamsayı değeri sinyalin peryodu olarak
tanımlanmaktadır. Peryodikliğin hangi koşullarda olduğunu bulmak için 𝑥[𝑛] = 𝑐𝑜𝑠(Ω𝑛)
sinyalini ele alırsak;
𝑥[𝑛] = 𝑥[𝑛 + 𝑁] ⟹ 𝑐𝑜𝑠(Ω𝑛) = 𝑐𝑜𝑠(Ω(𝑛 + 𝑁))

𝑐𝑜𝑠(Ω𝑛) = 𝑐𝑜𝑠(Ω𝑛 + ΩN)

Yukarıdaki eşitliği sağlanabilmesi için;

𝛺𝑁 = 2𝜋𝑟
olmalıdır. Burada r pozitif bir tamsayıdır. Başka bir gösterimle;
𝑁 2𝜋
=
𝑟 𝛺
Burada N in pozitif bir tamsayı olabilmesi için;
2𝜋
𝛺
oranı rasyonel olmalıdır. Bu şart karmaşık üstel 𝑒 𝑗Ω𝑛 işaretinin periyodik olması için de
geçerlidir.
Örnek: Aşağıdaki ayrık zamanlı sinüzoidal sinyallerin peryodikliğini inceleyiniz.
3𝜋
a) 𝑥[𝑛] = 2𝑠𝑖𝑛 ( 5 𝑛)
3
b) 𝑦[𝑛] = 𝑐𝑜𝑠 (7 𝑛)
3𝜋 3𝜋
𝑥[𝑛] = 2𝑠𝑖𝑛 (
𝑛) ⟹ Ω =
5 5
N 2π N 2π N 10
= ⟹ = ⟹ =
𝑟 Ω 𝑟 3𝜋 𝑟 3
5
N
oranı rasyonel olduğundan 𝑥[𝑛] peryodiktir. Peryodu bulunursa;
𝑟

N 10 10r
= ⟹𝑁= ⟹ 𝑁 = 10 (𝑟 = 3)
𝑟 3 3
Sinyal N=10 peryodu ile peryodiktir. Burada r N i tamsayı yapan en küçük tamsayı değeridir.
3 3
𝑦[𝑛] = 𝑐𝑜𝑠 ( 𝑛) ⟹ Ω =
7 7
N 2π N 2π N 14π
= ⟹ = ⟹ =
𝑟 Ω 𝑟 3 𝑟 3
7
N
oranı rasyonel olmadığından 𝑦[𝑛] peryodik değildir.
𝑟

Örnek: Aşağıdaki ayrık zamanlı sinüzoidal sinyalin peryodikliğini inceleyiniz.

4𝜋𝑛
𝑥[𝑛] = 𝑒 −𝑗 7

4𝜋 N 2π N 2π N 7
Ω= ⟹ = ⟹ = ⟹ =
7 𝑟 Ω 𝑟 4𝜋 𝑟 2
7
N
oranı rasyonel olduğundan 𝑥[𝑛] peryodiktir. Peryodu bulunursa;
𝑟

N 7 7r
= ⟹𝑁= ⟹ 𝑁 = 7 (𝑟 = 2)
𝑟 2 2
Sinyal N=7 peryodu ile peryodiktir.

Not: Ayrık zamanlı peryodik iki sinyalin toplamı da yine peryodiktir.

𝑥1 [𝑛], 𝑥2 [𝑛] peryodik;

𝑥1 [𝑛] = 𝑥1 [𝑛 + 𝑁1 ] = 𝑥1 [𝑛 + 𝑚𝑁1 ]

𝑥2 [𝑛] = 𝑥2 [𝑛 + 𝑁2 ] = 𝑥2 [𝑛 + 𝑘𝑁2 ] 𝑚, 𝑘 𝑝𝑜𝑧𝑖𝑡𝑖𝑓 𝑡𝑎𝑚𝑠𝑎𝑦𝚤

𝑥[𝑛] = 𝑥1 [𝑛] + 𝑥2 [𝑛]

𝑥[𝑛] = 𝑥1 [𝑛 + 𝑚𝑁1 ] + 𝑥2 [𝑛 + 𝑘𝑁2 ]

𝑥[𝑛 + 𝑁] = 𝑥1 [𝑛 + 𝑁] + 𝑥2 [𝑛 + 𝑁]

𝑥[𝑛 + 𝑁] = 𝑥1 [𝑛 + 𝑚𝑁1 ] + 𝑥2 [𝑛 + 𝑘𝑁2 ]

𝑁1 𝑘
𝑁 = 𝑚𝑁1 = 𝑘𝑁2 ⟹ =
𝑁2 𝑚
Toplam sinyalin peryodu iki sinyalin peryotlarının ortak katlarının en küçüğüdür.
Örnek: Aşağıdaki sinyalin peryodik olup olmadığını inceleyiniz.
𝑥 [𝑛] = 2 cos(0.3𝜋𝑛) + 3sin(0.4𝜋𝑛)

𝑥[𝑛] = 𝑥1 [𝑛] + 𝑥2 [𝑛]

3𝜋
𝑥1 [𝑛 ] = 2 cos(0.3𝜋𝑛) ⟹ Ω1 =
10
N1 2π N1 2π 20r
= ⟹ = ⟹ N1 = ⟹ 𝑁1 = 20
𝑟 Ω1 𝑟 3𝜋 3
10
2𝜋
𝑥2 [𝑛 ] = 3sin(0.4𝜋𝑛) ⟹ Ω2 =
5
N2 2π N2 2π
= ⟹ = ⟹ N2 = 5r ⟹ 𝑁2 = 5
𝑟 Ω2 𝑟 2𝜋
5
Her iki sinyal de peryodik olduğundan x[n] de peryodiktir. Peryodu;

𝑁 = 𝐸𝐾𝑂𝐾(𝑁1 , 𝑁2 ) = 𝐸𝐾𝑂𝐾(5,20) = 20

Sürekli Zamanlı ve Ayrık Zamanlı Sinüzoidal Sinyallerin Karşılaştırılması

Sürekli Zamanlı Sinüzoidal Sinyallerin Özellikleri

x a (t )  A  cos(  t   )   t     2   f

x a (t )  A  cos(2    f  t   )   t  
Sürekli zaman sinüzoidal sinyallerin özellikleri:
1) Her f frekans değeri için xa(t) peryodiktir. Yani;
xa (t )  xa (t  T0 )

2) Farklı frekanslara sahip sürekli zamanlı sinüzoidal sinyaller birbirinden farklıdır.

3) Artan frekansla sinyalin osilasyonu da artar. f frekansını da teorik olarak limitsiz bir
şekilde artırabiliriz.

xa (t )  A  e j ( t  ) e  j  cos  j  sin 

Frekans doğal olarak pozitif fiziksel bir niceliktir. Bununla birlikte sadece matematiksel
uygunluk açısından negatif frekans kavramını da ortaya çıkarmaya ihtiyaç vardır.
A j  ( t  ) A  j ( t  )
xa (t )  A  cos(  t   )  e  e
2 2
 Sinüzoidal bir sinyal iki eşit genlikli kompleks eşlenik sinyalin (fazör olarak da
adlandırılır) toplanması ile elde edilebilir. Zaman ilerledikçe fazörler birbirine zıt yönlerde  
açısal frekansıyla dönerler. Pozitif frekans saatin ters yönündeki harekete, negatif frekans ise
saat yönündeki harekete karşılık gelmektedir.

Ayrık Zamanlı Sinüzoidal Sinyallerin Özellikleri

𝑥 [𝑛] = 𝐴 ∙ 𝑐𝑜𝑠(Ω𝑛 + ϕ)
n: tamsayı (örnek sayısı)
Ω: Ayrık açısal frekans (raydan/örnek)
ϕ: Faz açısı (raydan)
A: genlik
Ayrık zamanlı sinüzoidal sinyaller sürekli zamanlı sinüzoidal sinyallerden farklı olarak
aşağıdaki özelliklerle karakterize edilirler.
2π
1) Ayrık zamanlı sinüzoidal sinyaller sadece ve sadece oranı rasyonel bir sayı olduğunda
Ω

peryodiktir.
N 2π
=
𝑟 Ω
eşitliğini sağlayan N değeri (en küçük tamsayı) işaretin peryodu olarak tanımlanmaktadır.

2) Frekansları arasındaki fark 2π ve katları olan ayrık zaman sinüsleri birbirinin aynısıdır.

𝑥[𝑛] = cos(Ω0 𝑛)

olsun. Ω1 − Ω0 = 2𝜋𝑘 şartını sağlayan Ω0 ve Ω1 frekanslı bütün ayrık zamanlı sinüzoidal

sinyaller birbirlerinin aynısıdır.

3) Ayrık zamanlı sinüzoidal sinyaller için en yüksek osilasyon Ω = 𝜋 ayrık açısal

frekansında gerçekleşir
𝑥[𝑛] = cos(Ω0 𝑛) ayrık zamanlı sinyali;
𝜋 𝜋 7𝜋
Ω0 = , Ω0 = , Ω 0 = 𝜋 , Ω0 =
4 2 4
Ayrık frekansları için incelenirse;
 𝜋
Ω0 =
4

𝜋
Ω0 =
2
 Ω0 = 𝜋

7𝜋
Ω0 =
4

Bu işaretler incelendiğinde osilasyonun frekansa bağlı olarak arttığını ve  o   için

maksimum osilasyona ulaşıldığı görünür. Bu değerden sonra da osilasyon azalmaktadır. Yani

ayrık zamanlı bir işaret için  o   maksimum frekanstır. 0 − 𝜋 ayrık açısal frekans aralığı
temel frekans aralığıdır. Bu aralık temel frekans aralığıdır ve bu aralık dışındaki bütün
frekanslar temel frekans aralığındaki frekansların birer görüntüsüdür.

Ayrık Zamanlı ve Sürekli Zamanlı Sinüzoidal İşaretler Arasındaki Bağıntılar

𝑥[𝑛] = 𝑥𝑎 (𝑡)|𝑡=𝑛𝑇𝑠
𝑇𝑠 : örnekleme peryodu (s)
𝑓𝑠 : örnekleme frekansı (Hz)
𝜔 : açısal frekans (rad/s)
f : frekans (Hz)
Ω : ayrık açısal frekans (rad/örn)
F : ayrık frekans (1/örn)
𝑥𝑎 (𝑡) = 𝐴 ∙ 𝑐𝑜𝑠(𝜔𝑡) ⟹ 𝑥[𝑛] = 𝐴 ∙ 𝑐𝑜𝑠(𝜔𝑛𝑇𝑠 )

𝑥[𝑛] = 𝐴 ∙ 𝑐𝑜𝑠(Ω𝑛) ⟹ 𝐴 ∙ 𝑐𝑜𝑠(Ω𝑛) = 𝐴 ∙ 𝑐𝑜𝑠(𝜔𝑛𝑇𝑠 )

Buradan ayrık açısal frekans ile sürekli zamandaki açısal frekans arasındaki ilişki bulunabilir.

Ω = 𝜔𝑇𝑠
Ω = 2πF , 𝜔 = 2πf
𝑓
Ω = 𝜔𝑇𝑠 ⟹ 2πF = 2πfTs ⟹ 𝐹 =
𝑓𝑠

Ωmax 1
Ωmax = 𝜋 ⟹ 𝐹𝑚𝑎𝑥 = =
2𝜋 2

Örnek: x1 (t )  cos(2    10  t ) x2 (t )  cos(2    50  t ) olduğuna göre ve işaretler f s  40 Hz

örnekleme frekansı ile örneklendiğine göre x1[n] ve x2 [n]  ?

 10   
x1[n]  cos 2     n   cos  n 
 40  2 

 50   5      
x2 [n]  cos 2     n   cos  n   cos  2      n   cos  n 
 40   2   2  2 
 Örneklendikten sonra aynı ayrık zamanlı frekans elde edilmiş oldu. Bu durumda
sinüzoidal sinyaller birbirinden ayırt edilemez. f1  10 Hz lik işaret ile f 2  50 Hz lik işaret

40Hz örnekleme frekansı ile örneklendiğinde f 2  50 Hz lik işaretin f1  10 Hz lik işaretin bir
sahtesi (alias) olduğunu görebiliriz.
f 2 sadece f1 in sahtesi(alias) değildir. f 3  90 Hz ve f 4  130 Hz de f1 in sahtesidir.

Örnek: x a (t )  3  cos(100    t ) analog işareti için;

a) Örtüşmeden kaçınmak için minimum örnekleme frekansı ne olmalıdır.

b) 𝑓𝑠 = 200Hz için 𝑥[𝑛] =?
c) 𝑓𝑠 = 75Hz için 𝑥[𝑛] =?

a) İşaretin frekansı 50Hz olduğundan f s(min)  2  f  2  50  100 Hz

n
b) x[n]  xa (n  Ts )  xa  
 fs 

 100     
x[n]  3  cos  n   3  cos  n 
 200  2 
 100     4  
c) x[n]  3  cos  n   3  cos  n
 75   3 

 4    2     2  
x[n]  3  cos  n   3  cos  2      n   3  cos  n
 3   3    3 

Örnek: x a (t )  3  cos(2000    t )  5  sin(6000    t )  10  cos(12000    t ) analog işareti için;

a) Bu işaret için Nyquist frekansı nedir?

b) 𝑓𝑠 = 5 kHz için 𝑥[𝑛] =?
c) İdeal enterpolasyon kullanılarak b şıkkı için elde örneklerden tekrardan oluşturulan
xa (t ) analog sinyalini bulunuz.

a) f1  1kHz , f 2  3kHz , f 3  6kHz

Maksimum frekans f max  6kHz olduğuna göre;

f N  2  6  12 kHz

b) f s  5kHz olduğuna göre;

 n
x[n]  xa (n  Ts )  xa  
 fs 

 1    3   6 
x[n]  3  cos 2       n   5  sin 2       n   10  cos 2       n 
 5   5   5 

 1    2    1 
x[n]  3  cos 2       n   5  sin 2    1    n   10  cos 2    1    n 
 5    5    5 

 1    2   1 
x[n]  3  cos 2       n   5  sin 2        n   10  cos 2       n 
 5    5   5 

 1   2 
x[n]  13  cos 2       n   5  sin 2       n 
 5   5 
Katlama frekansı (𝑓𝑠 /2) 2.5kHz olduğundan burada 1kHz lik bileşen örtüşmeden
etkilenmemesi gerekir. Diğer iki bileşen ise etkilenecektir. Bunu c şıkkında görebiliriz.

c) y a (t )  13  cos(2000    t )  5  sin(4000    t )

Düşük örnekleme oranı kullanılmasından dolayı orijinal analog işarette örtüşme(aliasing)

etkisinden kaynaklanan bir bozulma meydana gelmiştir.