Professional Documents
Culture Documents
Ayrık zamanlı LZD sistemlerin analizinde önemli yer tutar. LZD sistemlerin analizini
basitleştirir ve bu tür sistemlerin karakterize edilmesini sağlar. Ayrık zamanlı işareti 𝑥[𝑛] olarak
gösterecek olursak z dönüşümü;
𝑋(𝑧) = ∑ 𝑥[𝑛] ∙ 𝑧 −𝑛
𝑛=0
𝑋(𝑧) = ∑ 𝑥[𝑛] ∙ 𝑧 −𝑛
𝑛=−∞
Şeklinde verilir. 𝑍 dönüşümü ifadesi genellikle sonsuz bir kuvvet serisidir ve z in değerine bağlı
olarak serinin yakınsadığı bölgelerde geçerlidir.
Genel Bilgi:
Geometrik Seri: Geometrik bir ilerlemenin toplamı geometrik seri olarak adlandırılır.
∑ 𝑎𝑛 = 𝑎0 + 𝑎1 + 𝑎2 + ⋯
𝑛=0
𝑎1 𝑎2 𝑎𝑛
= =⋯= =𝑟
𝑎0 𝑎1 𝑎𝑛−1
∞
∑ 𝑎𝑛 = 𝑎0 + 𝑎0 𝑟 + 𝑎0 𝑟 2 + ⋯ = 𝑎0 (1 + 𝑟 + 𝑟 2 + ⋯ )
𝑛=0
𝑁−1
∑ 𝑎𝑛 = 𝑎0 + 𝑎0 𝑟 + 𝑎0 𝑟 2 + ⋯ 𝑎0 𝑟 𝑁−1 = 𝑎0 (1 + 𝑟 + 𝑟 2 + ⋯ + 𝑟 𝑁−1 )
𝑛=0
Geometrik oran r olmak üzere 𝑎0 = 1 kabul edildiği durumda N tane terimin toplamı;
𝑆𝑁 = 1 + 𝑟 + 𝑟 2 + ⋯ … + 𝑟 𝑁−1
𝑟 ∙ 𝑆𝑁 = 𝑟 + 𝑟 2 + 𝑟 3 + ⋯ … + 𝑟 𝑁
1 − 𝑟𝑁
𝑆𝑁 −𝑟 ∙ 𝑆𝑁 = 1 − 𝑟 𝑁 ⇒ 𝑆𝑁 =
1−𝑟
N elemanlı bir geometrik seri için kısmi toplam formülü aşağıdaki gibi olur;
1 − 𝑟𝑁
𝑆𝑁 =
1−𝑟
1 − 𝑟𝑁 1
𝑆 = lim = |𝑟 | < 1
𝑁→∞ 1 − 𝑟 1−𝑟
∞
1
∑ 𝑟𝑛 = 1 + 𝑟 + 𝑟2 + 𝑟3 + 𝑟4 + ⋯ … = |𝑟 | < 1
1−𝑟
𝑛=0
Örnek:
∞
1 1 1 1 𝑛 1
1 + + + +⋯… = ∑( ) = =2
2 4 8 2 1
𝑛=0 1 − 2
Örnek:
∞
1
∑
4𝑛
𝑛=2
∞
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
∑ = 2 + 3 + 4 + ⋯ = 2 (1 + + 2 + ⋯ ) = ∙ =
4 𝑛 4 4 4 4 4 4 16 1 − 1 12
𝑛=2
4
1 𝑛=0
𝛿[𝑛] = {
0 𝑛≠0
𝒵 {𝛿[𝑛]} = ∑ 𝛿[𝑛] ∙ 𝑧 −𝑛
𝑛=−∞
𝒵 {𝛿[𝑛]} = ∑ 𝛿[𝑛] ∙ 𝑧 −𝑛 = 1 ∙ 𝑧 0 = 1
𝑛=−∞
𝐴 𝑛≥0
𝑥[𝑛] = {
0 𝑛<0
𝒵 {𝑥[𝑛]} = ∑ 𝑥[𝑛] ∙ 𝑧 −𝑛
𝑛=−∞
∞
𝐴 𝐴∙𝑧
𝒵 {𝑥[𝑛]} = ∑ 𝐴 ∙ 𝑧 −𝑛 = 𝐴 ∙ (1 + 𝑧 −1 + 𝑧 −2 + ⋯ ) = = |𝑧 −1 | < 1
1 − 𝑧 −1 𝑧 − 1
𝑛=0
Burada;
𝐴∙𝑧
𝑧−1
Sinyal için Z-dönüşümüdür. |𝑧| > 1 ise dönüşümün geçerli olduğu yakınsama bölgesidir.
Yakınsama bölgesi kavramı bu ders için kullanılmayacaktır. Çünkü bütün sinyallerimiz sağ
taraflı (𝑛 ≥ 0 𝑖ç𝑖𝑛) olduğundan yakınsama bölgesinin bir bilgi olarak dönüşüme eklenmesi
gerekli değildir. Buradan birim basamak sinyal için de dönüşüm elde edilebilir.
𝑧
𝐴 = 1 ⟹ 𝒵 {𝑢[𝑛]} =
𝑧−1
3) Rampa Sinyali:
𝑛𝑇 𝑛≥0
𝑥[𝑛] = {
0 𝑛<0
𝑥[𝑛] = 𝑛𝑇 ∙ 𝑢[𝑛]
∞
𝒵 {𝑥[𝑛]} = ∑ (𝑛𝑇) ∙ 𝑧 −𝑛 = 𝑇 ∙ (𝑧 −1 + 2 ∙ 𝑧 −2 + 3 ∙ 𝑧 −3 + ⋯ )
𝑛=0
𝑋(𝑧) = 𝑇 ∙ (𝑧 −1 + 2 ∙ 𝑧 −2 + 3 ∙ 𝑧 −3 + ⋯ )
𝑧 ∙ 𝑋(𝑧) = 𝑇 ∙ (1 + 2 ∙ 𝑧 −1 + 3 ∙ 𝑧 −2 + ⋯ )
𝑇∙𝑧
𝑧 ∙ 𝑋(𝑧) − 𝑋 (𝑧) = 𝑇 ∙ (1 + 𝑧 −1 + 𝑧 −2 + ⋯ ) ⟹ 𝑋 (𝑧) =
(𝑧 − 1)2
𝑧
𝑥[𝑛] = 𝑛 ∙ 𝑢[𝑛] ⟹ 𝒵 {𝑛 ∙ 𝑢[𝑛]} =
(𝑧 − 1)2
4) Üstel Fonksiyon:
𝑎𝑛 𝑛≥0
𝑥[𝑛] = {
0 𝑛<0
𝑥[𝑛] = 𝑎𝑛 ∙ 𝑢[𝑛]
Dönüşüm alınırsa;
∞ ∞
𝑛 −𝑛
𝒵 {𝑥[𝑛]} = ∑ 𝑎 ∙ 𝑧 = ∑(𝑎 ∙ 𝑧 −1 )𝑛
𝑛=0 𝑛=0
1 𝑧
𝑋 (𝑧 ) = =
1 − 𝑎 ∙ 𝑧 −1 𝑧 − 𝑎
5) Exponansiyel Fonksiyonu:
1 𝑧
𝑋 (𝑧 ) = =
1 − 𝑒 −𝑇 ∙ 𝑧 −1 𝑧 − 𝑒 −𝑇
6) Sinüzoidal Fonksiyon:
Sinüzoidal sinyalleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz. Bunlar ayrık zamanlı sinüzoidal sinyallerdir ve
Ω ayrık açısal frekans olarak adlandırılır.
Bu fonksiyonların dönüşümlerini ayrı ayrı bulmak yerine Euler eşitliği kullanarak her iki
dönüşümü de bulalım;
𝑧 ∙ (𝑧 − 𝑐𝑜𝑠(Ω)) 𝑧 ∙ 𝑠𝑖𝑛(Ω)
𝒵{𝑒 𝑗Ω𝑛 𝑢[𝑛]} = + 𝑗
𝑧 2 − 2𝑧 cos(Ω) + 1 𝑧 2 − 2𝑧 cos(Ω) + 1
ifadesinden;
𝑧 ∙ (𝑧 − 𝑐𝑜𝑠(Ω))
𝒵 {𝑐𝑜𝑠(Ωn)𝑢[𝑛]} =
𝑧2 − 2𝑧 cos(Ω) + 1
𝑧 ∙ 𝑠𝑖𝑛(Ω)
𝒵 {𝑠𝑖𝑛(Ωn)𝑢[𝑛]} =
𝑧 2 − 2𝑧 cos(Ω) + 1
𝜋
𝒵 {𝑐𝑜𝑠 ( 𝑛) 𝑢[𝑛]} =?
2
𝜋
𝜋 𝑧 ∙ (𝑧 − 𝑐𝑜𝑠 ( 2 )) 𝑧2
𝒵 {𝑐𝑜𝑠 ( 𝑛) 𝑢[𝑛]} = 𝜋 = 2
2 𝑧 2 − 2𝑧 cos ( 2 ) + 1 𝑧 + 1
Z- Dönüşümünün Özellikleri
1) Lineerlik:
Örnek:
𝜋
𝑥[𝑛] = (3 ∙ 2𝑛 − 4 ∙ 𝑠𝑖𝑛 ( 𝑛)) ∙ 𝑢[𝑛] ⇒ 𝑋 (𝑧) =?
2
𝑧 𝜋 𝑧
𝑍{2𝑛 ∙ 𝑢[𝑛]} = 𝑍 {𝑠𝑖𝑛 ( 𝑛) ∙ 𝑢[𝑛]} = 2
𝑧−2 2 𝑧 +1
𝑧 𝑧
𝑋 (𝑧 ) = 3 ∙ −4∙ 2
𝑧−2 𝑧 +1
2) Zamanda Kaydırma:
𝑍{𝑥[𝑛]} = 𝑋(𝑧)
𝑍{𝑥[𝑛 − 𝑘]} = 𝑧 −𝑘 ∙ 𝑋 (𝑧) (k örnek kaydırma)
İspat:
∞
−𝑘
𝑍{𝑥[𝑛 − 𝑘]} = 𝑧 ∑ 𝑥[𝑚] ∙ 𝑧 −𝑚 ⇒ 𝑍{𝑥[𝑛 − 𝑘]} = 𝑧 −𝑘 ∙ 𝑋(𝑧)
𝑚=−∞
3) Zamanda Yansıtma:
𝑍{𝑥[𝑛]} = 𝑋 (𝑧)
𝑍{𝑥[−𝑛]} = 𝑋(𝑧 −1 )
İspat:
∞ ∞
𝑘=−∞ 𝑘=−∞
𝑍{𝑥[−𝑛]} = 𝑋(𝑧 −1 )
Örnek: 𝑍{𝑢[−𝑛]} =?
𝑧 𝑧 −1 1
𝑍{𝑢[𝑛]} = { }
⇒ 𝑍 𝑢[−𝑛] = −1 =
𝑧−1 𝑧 −1 1−𝑧
4) Konvolüsyon:
Örnek:
𝑥1 [𝑛] = {⏟
1 −2 1}
1 0≤𝑛≤5
𝑥2 [𝑛] = {
0 𝑛 <0𝑉𝑛>5
𝑥1 [𝑛] ∗ 𝑥2 [𝑛] =?
𝑋1 (𝑧) = 1 − 2 ∙ 𝑧 −1 + 𝑧 −2
𝑋2 (𝑧) = 1 + 𝑧 −1 + 𝑧 −2 + 𝑧 −3 + 𝑧 −4 + 𝑧 −5
𝑋1 (𝑧) ∙ 𝑋2 (𝑧) = (1 − 2 ∙ 𝑧 −1 + 𝑧 −2 ) ∙ (1 + 𝑧 −1 + 𝑧 −2 + 𝑧 −3 + 𝑧 −4 + 𝑧 −5 )
𝑋1 (𝑧) ∙ 𝑋2 (𝑧) = 1 − 𝑧 −1 − 𝑧 −6 + 𝑧 −7
∞
𝑥1 [𝑛] ∗ 𝑥2 [𝑛] = {⏟
1 −1 0 0 0 0 −1 1}
5) Z-Domeninde Türev:
𝑑𝑋(𝑧)
𝑍{𝑥[𝑛]} = 𝑋 (𝑧) ⇒ 𝑍{𝑛 ∙ 𝑥[𝑛]} = −𝑧 ∙
𝑑𝑧
İspat:
∞ ∞
−𝑛
𝑑𝑋(𝑧)
𝑋(𝑧) = ∑ 𝑥[𝑛] ∙ 𝑧 ⇒ = ∑ 𝑥[𝑛] ∙ (−𝑛) ∙ 𝑧 −𝑛−1
𝑑𝑧
𝑛=−∞ 𝑛=−∞
∞
𝑑𝑋(𝑧) 𝑑𝑋 (𝑧)
= −𝑧 −1 ∑ 𝑥[𝑛] ∙ 𝑛 ∙ 𝑧 −𝑛 ⇒ = −𝑧 −1 ∙ 𝑍{𝑛 ∙ 𝑥[𝑛]}
𝑑𝑧 𝑑𝑧
𝑛=−∞
𝑑𝑋 (𝑧)
𝑍{𝑛 ∙ 𝑥[𝑛]} = −𝑧 ∙
𝑑𝑧
Örnek:
𝑑 𝑧 𝑧−1−𝑧
Ζ{𝑛 ∙ 𝑢[𝑛]} = −𝑧 ∙ ( ) ⇒ Ζ{𝑛 ∙ 𝑢[𝑛]} = −𝑧 ∙ ( )
𝑑𝑧 𝑧 − 1 (𝑧 − 1) 2
𝑧
Ζ{𝑛 ∙ 𝑢[𝑛]} =
( 𝑧 − 1)2
Hatırlatma:
𝑇∙𝑧
Ζ{𝑛 ∙ 𝑇 ∙ 𝑢[𝑛]} =
(𝑧 − 1)2
Örnek:
𝑧
𝑋1 (𝑧) =
𝑧−𝑎
Örnek:
𝑧
Ζ{𝑛 ∙ 𝑢[𝑛]} =
( 𝑧 − 1)2
𝑑 𝑧
Ζ{𝑛2 ∙ 𝑢[𝑛]} = −𝑧 ∙ ( )
𝑑𝑧 (𝑧 − 1)2
𝑧 ∙ (𝑧 + 1)
Ζ{𝑛2 ∙ 𝑢[𝑛]} =
(𝑧 − 1)3
𝑧 𝑧 ∙ (𝑧 + 1) 2 ∙ 𝑧2
𝑋 (𝑧 ) = + ⇒ 𝑋 ( 𝑧 ) =
(𝑧 − 1 )2 (𝑧 − 1 )3 (𝑧 − 1) 3
6) 𝒂𝒏 ile Çarpma
İspat:
𝑛=−∞
𝑘=−∞
Örnek:
𝑧
𝑋1 (𝑧) =
(𝑧 − 1 )2
𝑎−1 ∙ 𝑧 𝑎∙𝑧
𝑋 (𝑧 ) = −1 2
⇒ 𝑋 (𝑧 ) =
(𝑎 ∙ 𝑧 − 1) (𝑧 − 𝑎 )2
𝑥[0] =?
∞
Bu ifadede z yi limit olarak sonsuza götürürsek 𝑥[0] elde edilir. Bu özellik ters Z-Dönüşümünde
kontrol amaçlı kullanılabilir.
Not: Bu teorem 𝑋(𝑧) in kutupları birim çemberin içindeyse uygulanabilir. Özellikle sayısal
kontrol sistemlerinin kalıcı durum zaman cevabı analizinde kullanılır.
Örnek:
𝑧
𝑋 (𝑧 ) =
𝑧 − 0.5
(𝑧−1)𝑧
Lim 𝑥[𝑛] = lim (𝑧 − 1) ∙ 𝑋(𝑧) = lim
𝑛→∞ 𝑧→1 𝑧→1 𝑧−0.5
Burada (𝑧 − 1) ∙ 𝑋(𝑧) nin kutbuna bakıldığında 𝑝 = 0.5 dir. Yani kutup çemberin
içerisindedir. Dolayısıyla teorem uygulanabilir.
(𝑧 − 1)𝑧
lim 𝑥[𝑛] = lim =0
𝑛→∞ 𝑧→1 𝑧 − 0.5