You are on page 1of 467

1СМ0ИЛ0В, П. ҲАБИБУЛЛАЕВ, М.

ХАЛ НУЛИ Н

Ф И ЗИ К А КУ РС И
МЕХАНИКА, ЭЛЕКТР, ЭЛЕКТРОМАГНЕТИЗМ

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим


вазирлиги техника ва педагогика олий ўқув юртлари
талабалари учун ўқув қўлланма сифатида тавсия этган

ТОШ КЕНТ
«Ў ЗБ Е К И С Т О Н »
2000
22.3
И 81

Тақризчилар:
Педагогика фанлари доктори, профессор
Б. М. Мирзааҳмедов,
ЎзФА мухбир аъзоси, физика-математика фанлари
доктори А. Т. Мамадалимов,
физика-математика фанлари доктори, профессор
М . А. Тоиров

Муҳаррирлар:
М . С А Ъ Д У Л ЛА ЕВ, Ю . М У ЗА Ф Ф А РХ Ў Ж А ЕВ

ISBN 5-640-01230-0
и 1 6 0 4000 000 -1 4 6 2000
М 351(04)99 © «ЎЗБЕКИСТОН» нашриётп. 2000 й.
Мазкур дарслик ҳозирги кунда мавжуд бўлган, эски
дастур асосида ёзилган ва нашр қилинган физика дарслик-
ларидан фарьуш ўлароқ, Ўзбекистон Республикаси Олий
ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан тасдик,ланган
янги ўқув дастури асосида ёзилган бўлиб, унда муал-
лифларнинг олийгохларда узоқ йиллар ўқиган маърузалари
ҳамда тўплаган тажрибаларидан кенг фойдаланилган.
Қўлланмада физика курсининг механика, электр ва
электромагнетизм бўлимларига тегишли материаллар
халқаро бирликлар системаси (СИ) да баён қилинган.
Ушбу китобнинг мақсади талабаларни физиканинг
асосий ғоя ва усуллари билан таништириб, физика қонун-
қоилаларидан онгли равишда фойдаланишга ҳамда келгу-
сида физикага асосланган фанларни яхши ўзлаштиришга
қаратилган. Талабалар ўзлаштирган билимларини текшириш
учун ҳар бир бобнинг охирида такрорлаш саволлари
келтирилган.
Ўқув қўлланма алоқа техника билим юртларининг му-
ҳандис-техник ихтисоси буйича ўқувчи талабаларга мўлжал-
ланган ягона қўлланмадир. Ундан педагогика олийгоэугари
талабалари ва физика ўқитувчилари \ам фойдаланишлари
, мумкин.
Муаллифлар китоб қўлёзмасини янада мукаммал-
лаштириш мақсадида фой;иыи маслаҳатлари учун физика-
математика фанлари доктори, профессор Б. Мирзааҳмедовга
ва ЎзФА академиги Р. Бекжоновга чуқур миннатдорчилик
билдирадилар. Шунингдек, дарслик сифатини яхшилашга
қаратилган барча танқидий фикр-мулоҳазаларни мин­
натдорчилик билан қабул қиладилар.
КИРИШ

Ф изика (юнонча phisis—табиат)—табиат ҳақидаги


умумий фандир. Физика ўрганадиган объектлар тарихчй
ривожланиш жараёнинингтурли даврларида турлича булган.
Айниқса, ҳозирги замон физикаси мураккаб ва кўп
тармоқли фан бўлиб, у материя тузилишини, ҳаракатнинг
турли шаклларини, уларнинг бир-бирига айланишини,
шунингдек модда ва майдон хоссаларини ўрганади.
Ф изика фани экспериментал ва назарий физикага
булинади. Экспериментал физика тажрибалар асосида янги
маълумотлар олади ва қабул қилинган қонунларни текши-
радм. Назарий физика табиат қонунларини таърифлайди,
ўрганиладиган ҳодисаларни тушунтиради ва юз бериши
мумкин бўлган ҳодисаларни олдиндан аитиб беради.
Замонавий физика бир-бири билан ўзаро боғлиқ булган
механика ва акустика, молекуляр физика, электр, магне­
тизм, оптика, атом ва ядро физикаси каби бўлимларни ўз
ичига олади.
ФизиканИ’нг ривожланиши ҳамма вақт бошқа табиий
фанлар билан чамбарчас боғлиқ бўлиб келган. Унинг
ривожланиши биофизика, кимёвий физика, астрофизика,
геофизика ва бошқа фанлар яратилишига олиб келди.
Электрон микроскоп, рентгеноструктура анализ қурил-
маларидан фойдаланиш биология ва кимёда молекула ҳамда
хужайраларни визуал кузатиш, кристалларнинг тузилиши,
мураккаб биологик системаларни ўрганишда қимматбаҳо
маълумотларнн олишга ёрдам берди.
Ҳозирги кунда Республикамиз Фанлар академияси
қошидаги физика-техника илмий тадқиқот институги, Ядро
физикаси институти, У. О. Орифов номидаги Электроника
илмий тадқиқот института, бошқа қатор илмий текшириш
институглари ва олийгоҳларда физикннингтурли муаммо-
ларини \ал қилишга оид илмий ишлар олиб борилмокда.
Ўзбек олимлари физикага оид дарсликлар, илмий оммабоп
асарлар, атамалар луғати ва бошқа адабиётлар яратдилар.
Республикамизда физика фанини ривожлантириш да
У О. Орифов, С. А. Азимов, С. У Умаров, Ғ. Е. Умаров,
М. С. Саидов, М. М. Мўминов, P. X. Маллин, А. Қ. Огахужаев.
Р. Б. Бекжонов ва бошқа олимларнинг хизматлари катта.
Физика фанининг тараққиёти билан баравар қадам
ташлаётган техника олийгоҳлари талабалари физиканинг
асосий қонунларига оид билимларни пухта эгаллашлари
шарт. Мазкур қўлланма бунга маълум даражада \исса
қўшади, деб умид қиламиз.
БИРИНЧИ Щ С М
М ЕХАН И КА

I - БОБ

МЕХАНИКАНИНГ Ф И ЗИ К АСОСЛАРИ

1.1. Ҳ О Д И С А Л А Р Н И Н Г Ў ЗА РО Б О Ғ Л А Н И Ш И
ВА У Л А Р Н И Н Г М О Д Е Л И

Ўрганилаётган ҳодисалар тўғри моделлаштирилган-


дагина механиканинг аниқ қонунлари жисм ҳаракатининг
ҳақиқий манзарасини аниқ ифодалаб, тўғри натижага олиб
келади. Агар ҳодисаларнинг ҳақиқий манзараси бузиб
моделлаштирилса, у ҳодисани тахдил қилувчи математик
усул ҳар қанча мукаммал бўлишига қарамасдан, миқарилган
назарий хулосалар қўпол хатоликларга олиб келади.
Ҳодисанинг гўғри модели унинг билан бошқа қодисалар
орасидаги барча мавжуд бўлган ички боғланишни узиб
қўймайди, ҳодисалар орасидаги муҳим боғланишларни
ажратиб олади ва шу тариқа ҳодисанинг моделини яратиб
беради. Агар ҳодисанинг моделини ишлаб чиқишда
ҳодисалар орасидаги асосий боғланиш нотўғри аникданса,
қўпол хатога йўл қўйилади ва бундай моделга асосланган
мулоҳазалар яроқсиз бўлиб қолади.
Масалан, артиллерия снаряди ҳаракатидаги ҳодисалар
манзараси ҳақидаги масалага мурожааг қилайлик. Артил­
лерия снаряди учаётганда снаряднинг траекторияси порох
зарядининг сифати ва микдорига. тўпнинг тузилишига,
снаряднинг ўлчамларига, ҳавонинг қаршилигига, шамол-
нинг йўналишига. снаряднинг шаклига, снаряднинг ў^ ўқи
атрофида айланиш тезлигига ва шу каби кўрсаткичларга
боғлиқ бўлади.
Бу ҳодисанинг боиьтанғич элементар моделида снаряд-
ни «моддий нуқта» деб олинса, снаряд траекторияси
параболадан иборатлиги келиб чиқади.
Агар бу ҳодисанинг аниқроқ моделини тузишда ҳаво-
нинг қаршилиги ҳисобга олинса, снаряднинг траекторияси
параболадан фарқли эканлиги келиб чиқади.
Тўп стволида снаряднинг винт чизиғи бўйлаб айланма
ҳаракати ҳам назарга олинса, ҳодисанинг аниқроқ модели
\осил бўлади ва қисоблаш мураккаблаша боради.
Янада мураккаб, бироқ анчагина аниқроқ моделга
мурожаат қилинганда, снаряднинг бошланғич тезлиги
билан порохнинг микдори ҳамда сифати, стволнинг
узунлиги ва бошқа катгаликлар орасидаги боғланишлар
эътиборга олинади. Бунда механика қонунларидан ташқари
бошқа қонунлардан ҳам фойдаланишга тўғри келади.
Шундай қилиб, снаряд учаётганда содир бўладиган
ҳодисаларнинг ҳақиқий модели жуда мураккабдир. Бу
айтилганлардан қуйидаги хулоса келиб чиқади: ҳодисанинг
ҳақиқатга яқин моделини \осил қилишнинг бирдан-бир
йўли ўрганилаётган моделни кетма-кет мураккаблаштириб
боришдан иборат.
Ҳаракатни сабабсиз текш ирадиган м еханиканинг
бўлимига кинематика дейилиб, сабабияти билан текшира­
диган бўлимига эса динамика дейилади. Ҳаракатнинг сабаби
маълум бўлса, текширилаётган жисмлар қандай мувозанат
ҳолатида бўлишини олдиндан айтиб бериш мумкин.
Ж исмларнинг мувозанатда бўлиш ини текш ирадиган
механиканинг бўлимига статика дейилади.

1.2. С А Н О Қ С И С Т Е М А С И . М О Д Ц И Й Н У ҚТА
ВА У Н И Н Г К Ў Ч И Ш И

Вақт ўтиши билан жисмнинг фазодаги вазиятининг бошқа


жисмларга нисбатан ўзгариши жисмларнинг механик
ҳаракати деб айтилади.
Жисмларнинг ҳаракатини текширишда, унинг вазия­
тини бошқа жисмларга ёки ҳеч бўлмаганда, шартли ра­
вишда қўзғалмас деб қабул қилинган битта жисмнинг
вазиятига нисбатан аникдаш керак.
Жисмларнинг фазодаги вазиятини аник^пашга имкон
берадиган қўзғалмас жисм билан боғланган координат
системасига фазовий саноқ системаси дейилади. Танлаб
олинган фазовий саноқ системасидаги ҳар бир нуқтанинг
ўрнини учта X, У, Z координата орқали ифодалаш мумкин
(1.1 -раем). Координата бошидан нуқтагача йўналтирилган
кесмага радиус-вектор дейилади. Радиус-вектор г нинг
координаталари X, У, Z ўкдардаги проекцияларидан
иборат, яъни:
бунда i , j , k — координата ўқлари (X, У, Z лар) бўйлаб
йўналган бирлик векторлар бўлиб, улар координата ортлари
дейилади ( 1 . 1 -раем).
Радиус-вектор г нинг модулини г кесма билан, йўна-
лишини эса v ва Ф бурчаклар билан ифодалаш мумкин.
Шундай қилиб, ж исмнинг вазиятини ифодаловчи г , v,
Ф ларга қ у т б координат алар системаси дейилади (1.2-расм).
Қутб координаталар системасидан (1.2-расм ) декарт
координаталар системасига куйидаги ифодалардан фойдала­
ниб ўтиш мумкин.

х = г sin ясовф,
у = rsin г^51пф, (1 2 )
Z = г cos V.

Декарт координаталар системасидан қутб координаталар


системасига қуйидаги ифодалардан фойдаланиб ўтиш
мумкин:

г = -Jx2 + у 2 + Z 2,

cos о = . 1 ■■ ,
ylx2 +y 2 +z2 (1.3.)
tg < P = y / x .

Вақт ўтиши билан содир бўладиган ҳаракатни, шу-


нингдек исталган физик ҳодисани ифодалаш учун фазовий
сан оқ систем аларининг ўзи етарли эм ас. Б инобарин,
жисмнинг ҳаракати яна бир физик катталик—вақт билан
ифодаланади.
Вақтни ўлчайдиган асбоб—соат билан жиҳозланган
саноқ системасига фазо-вақт саноқ системаси дейилади.
Умумий ҳолда релятивистик, яъни катта тезликли меха­
никада узунлик ҳам, вақторалиғи \ам нисбийдир. Классик
механикада узунлик ва вақт оралиқлари абсолют катта-
ликдир.

1.3 ҲАРАКАТНИ К ИН ЕМ АТИ К ИФОДАЛАШ . М О Д Д И Й НУҚТА

Классик механикада ўрганиладиган энг содда объект


моддий нуқта ҳисобланади. Моддий нуқта деб, текшири­
лаётган масофага нисбатан ўлчами жуда кичик булган моддий
жисмга айтилади. Табиатда моддий нуқталар мавжуд
эмасдир. Моддий нуқта—реал жисмларнинг идеаллашган
шаклидир. Шундай қилиб, моддий нуқта нисбий тушун-
чадир. Масалан, Ернинг Қуёш атрофидаги харакатида уни
моддий нуқта деб олиш мумкин. Бунда ернинг бутун массаси
шу геометрик нуқтада мужассамлашган деб қараш мумкин.
Лекин ернинг ўз ўқи атрофидаги айланма қаракати уни
моддий нуқта деб бўлмайди, чунки бу ҳолда айланма
ҳаракат маънога эга бўлмайди.
Агар М моддий нуқтанинг бирор саноқ системасидаги
радиус-вектори ? булса, унинг координаталари X, У, Z
вақт t нинг функцияси кўринишида ифодаланади:
r = r(t)\ x = x{t)\ y = y(r); z = z (/) (1.3)
Хар қандай ҳаракатни ўрганиш учун турли саноқ
системаларини танлаб олиш мумкин. Шуни қайд этиш
керакки, турли саноқ системаларида айни бир жисмнинг
ҳаракати турлича бўлади, лекин саноқ системаси шароитга
қараб танланади. Масалан, жисмларнинг ҳаракатини Ер
билан боғланган саноқ системаси ёрдамида ўрганилади.
Ернинг сунъий йўлдошлари, космик кемаларнинг ҳаракати
эса қуёш билан боғлиқ бўлган гелио саноқ системасида
текширилади.

1.4. Н УҚГА НИ НГ К Ў Ч И Ш И . ВЕКТОРЛА Р


ВА СКАЛЯР КАТТАЛИ КЛАР

Моддий нуқтанинг ҳаракаг давомида қолдирган изига


траектория дейилади. Траекториясининг шаклига қараб,
ҳаракат тўғри чизиқли, айланма, эгри чизиқли ва хрказо
ҳаракатларга бўлинади. Моддий нуқтанинг ҳаракат траек­
торияси номаълум бўлган ҳолларда, унинг бошланғич
тезлиги ва ўтадиган йўлнинг узунлиги маълум бўлса ҳам
бу йўлнинг охирги вазиятини, яъни координатасини
аник,лаб бўлмайди. Бу ҳолда моддий нуқтанинг вазияти
кўчиш деб аталадиган г катталик билан ифодаланади.
Фараз қилайлик моддий нуқта бирор траектория буйлаб
] нуқтадан 2нуқтага кўчган бўлсин (1.3-расм). Траектория
бўйлаб I нуқтадан 2 нуқтагача бўлган масофа 5 ўтилган
йўлдан иборат скаляр катталикдир. 7 нуқтадан 2 нуқтагача
ўтказилган тўғри чизиқли кесма г 12 (1.3.-расм) кўчиш-
вектор катталикдир.
Моддий нуктанинг бошланғич вазияти бшан кейинги
вазиятини туташтирувчи йўналишли кесмага нуқтанинг
кўчиши дейилади. Кўчишга ўхшаш катталиклар, яъни ҳам
микдори, ҳам йўналиши билантавсифланувчи катгаликларга
вектор катталиклар дейилади. Тезлик, тезланиш, куч,
импульс ва шу кабилар вектор катталиклар ҳисобланади.
Векторлар босмада йўғон ҳарф билан (масалан,
белгиланади. Ёзувда эса векторлар устига стрелка қўйилган
ҳарфлар билан (масалан, г 12) белгиланади. Оддий шрифт
билан ёзилган айнан /*12 шу ҳарф векторинимг модули
(катталиги ёки қиймати)ни ифодалайди. Модул ни ифода­
лаш учун иккита вертикал чизиқ орасига олинган вектор
символидан фойдаланилади, яъни: |/г12| = ^12
Векторнинг модули г12 скаляр катталик бўлиб, у ҳар
доим мусбат бўлади. Чизмаларда векторлар стрелкали тўғри
чизиқли кесмалар кўриниш ида тасвирланади, унинг
узунлиги масштабда векторнинг модулини ифодалайди.
Фақат сон қийматлари билан характерланадиган катта-
ликларга скаляр катталиклар дейилади. Скаляр катта-
ликларга йўл, вақт, масса, иш, кувват ва бошқалар мисол
бўла олади.
Моддий нуқтанинг тўғри чизинуш ҳаракати (7) ўртача
тезлик ва v оний тезлик билан тавсифланади.
Моддий нуқта ҳаракатининг At вақт оралиғидаги ўртача
тезлик вектори (7) кўчиш а7 нинг кўчиш вақти At га
бўлган нисбатига тенг:

Аг
9)= —
Дt
- (1.4)

Бу (7) вектор кўчиш А? бўйлаб йўналган.


■^^Моддий нуқтанинг ўртача тезлиги деб, вақт бирлиги
ичидаги кўчишга миқдор жиҳатидан тенг бўлган физик
катталикка айтилади.
Моддий нуқтанинг t моментдаги 7 оний (ҳақиқий)
тезлиги вақт оралиғи At нолга интилгандаги (1.4) ифода­
нинг лимитига тенг бўлган физик катгаликдир:

г = = (1.5)
д-’-'О At dt

Бир томонга йўналган, тўғри чизикди ҳаракатда At


кўчиш ва босиб ўтилган йўл As устма-уст тушади. Бунда
А? вектор, As эса скаляр катталик.
Моддий нуқтанинг оний тезлиги (қисқача моддий нуқта-
нинг тезлиги) деб кўчишдан вақт бўйича олинган биринчи
тартибли ҳосилага тенг бўлган физик катталикка айтилади.
Унинг модули эса йўлдан вақт бўйича олинган биринчи
тартибли ҳосилага тенг, яъни:

Н 5 |- й =- . ('-б)
1 1 dt dt
(1.6) га асосан тўғри чизиқли ихтиёрий ҳаракатда
ўтилган йўл S қуйидаги ифодадан аниқланади:
Агар вақт ўтиши билан моддий нуқтанинг тезлик
вектори ўзгармас, яъни = const бўлса, ҳаракат тўғри
чизиқли текис қаракатдан иборат бўлади. У ҳолда (1.7) дан
тўфи чизиқли текис ҳаракатнинг тенгламаси келиб чиқади:
t
s = J ikit = vt\ бундан /’ = j . (1.8)

Тезлик «СИ» бирликлар системасида—метр тақсим


секундда ўлчанади, яъни:

|/;| = i = м/с

Асосий бирликларнинг ўзгариши ҳосилавий бирликлар-


нинг ўзгаришига олиб келади. Бинобарин, асосий бирлик­
лар ўзгарганда бирор ҳосилавий бирликнинг қандай
ўзгаришини кўрсатувчи муносабатга шу катталикнинг
ўлчамлиги (dimension) дейилади. Исталган физик катталик­
нинг ўлчамлигини кўрсатиш учун унинг ҳарф белгиси
квадрат қавслар ичига олинади ёки «dim» билан ёзилади.
Ихтиёрий ҳосилавий физик катталикнинг ўлчамлиги 7 та
асосий физик катталик ёрдамида аникданади. Асосий физик
катталикларнинг қабул қилинган Халқаро стандарт
ўлчамликлари: узунлик—L, масса—М, вақт—Г, ток кучи
— /температура— 0, ёруғлик кучи—/ ва модца микдори—jV
билан белгилангани учун бирор X ҳосилавий физик
катталикнинг ўлчамлиги қуйидаги формула кўринишида
бўлади:

dim X = La M ^ T bl 4 P J ^ N v
Бунда асосий физик катталик ўлчамлигининг дара-
жааари: а , р , &, мусбат ёки манфий, бутун ёки
улушли бўлиши мумкин.
Масалан, тезлик г = ~ нинг ўлчамлиги (dim) йўл ва
вақт ўлчамлиги нисбатига тенг:
Моддий нуқтанинг тезлиги вақт ўтиши билан ўзгара
борса (? const бўлса), моддий нуқтанинг ҳаракати ўзгарув-
чан ҳаракат бўлади. Бундай ўзгарувчан ҳаракатда тезликнинг
ўзгариши ўртача тезланиш (а) ва оний тезланиш а билан
тавсифланади. Моддий нуқта ҳаракатининг At вақт
оралиғидаги ўртача тезланиш вектори <а) тезлик ўзгариши
дт~ нинг At вақтга бўлган нисбатига тенгдир, яъни:
AT'
^ ® = - . (1.9.)
Моддий нуқтанинг ўртача тезланииш деб, вақт бирлиги
ичида тезлик векторининг ўзгаришига миқдор жиҳатидан
тенг бўлган физик катталикка айтилади.
Моддий нуқтанинг t моментдаги а оний тезланиши
(ёки соддагина тезланиш и) вақт оралиғи At нолга
интилгандаги (1.9) ифоданинг лимитига тенгдир:

.. Av d7>
a = lim — = — . (1.10)
m— >o At dt
ёки
d ( d f ) d 2r
a=
л к / г г л 1" (1-10a)
Шундай қилиб, оний тезланиш вектори тезлик векторидан
вақт бўйича олинган биринчи тартибли ҳосила ёки кўчиш
векторидан вақт бўйича олинган иккинчи тартибли ҳосиладан
иборатдир.
“ чТ.Ю) ва (1.10а) ифодалар скаляр кўринишида ёзилса,
қуйидаги кўринишга келади:

( м .,

Агар тезланиш вақт t нинг функцияси a(t) сифатида


берилган ва бошланғич момент (t = 0) даги тезлиги v0
маълум бўлса, у ҳолда вақтнинг ихтиёрий t моментдаги ut
тезлиги (1.11) даги ифоладан қуйидагига тенг бўлади:
I
■ \a {t)d t. (1.12)
о
13
Агар тезланиш ўзгармас, яъни а = const 'бўлса, бундай
ҳаракат т е к и с ў з г а р у в ч а н ҳ а р а к а т бўлади. Текис
ўзгарувчан ҳаракатда (1.12) формула ўринли бўлиб, ундаги
a = const бўлгани сабабли қуйидагига эга бўламиз:

= v + at. (1.1 ЗХ

Тезликнинг вақт 1 га боғланиш функцияси (1.13)ни


(1.7)га қўйиб, нолдан t вақт оралиғигача интеграллаб,
текис ўзгарувчан ҳаракатда ўтилган йўл учун формулани
топамиз: ^

5 = J o,dt = j (/;„ + at)dt =i;0t + — . ( U 4)


0 0 ^

Агар о > 0 бўлса, ҳаракат т е к и с т е з л а н у в ч а н


бўлади, а< 0 бўлганда эса т е к и с с е к и н л а н у в ч а н
бўлади.

1.6. АЙЛАНМА ҲАРАКАТ КИНЕМАТИКАСИ

Моддий нуқтанинг айлана бўйлаб ҳаракати эгри


чизиқли ҳаракатнингэнг оддий турларига киради. Айлана
бўйлаб ҳаракат қилаётган моддий нуқтанинг оний
вазиятини г радиус векторнинг бирор ўзгармас ОХ
йўналиш билан ҳосил қилган Ф бурчаги орқали аниклаш
қулайдир (1.4-расм). Бу ҳолда моддий нуқта айланма
ҳаракатининг кинематик тенгламаси бурилиш бурчаги
Ф нинг вақт t бўйича функциясидан иборатдир, яъни:

ф = ф (О -
Моддий нуктанинг айланма бўйлаб ҳаракатини тўлиқ
ифодалаш учун буралиш бурчаги ф нинг сон қиймати
билан айланиш ўқини ва шу ўқ атрофидаги айланиш йўна-
лишини ҳам кўрсатиш керак. Шу сабали Ф бурчакни унга
миқдор жиҳатидан тенг айланиш ўқи бўйлаб, яъни моддий
айланаётган текисликка тик йўналган ф вектор кўринишда
ифодалаш мумкин. Бунда ф вектор бўйлаб қаралганда (1.4-
расм) моддий нуқтанинг айланиши соат стрелкасининг
қарши йўналиши билан мос тушиши керак. Радиус-вектор
буралиш бурчаги вектори ф нинг йўналишини яна п а р м а
&
1.4- раем 1 .5 - р а е м

қ о и д аси асосида ҳам аникдаш мумкин: парма дастасининг


айланма ҳаракати моддий нуқта айланма ҳаракати билан
мое тушеа, унинг илгариланма ҳаракати йўналиши эса ф
векторнинг йўналишини курсатади ( 1.5-расм).
Моддий нуқта айлана бўйлаб ҳаракатининг бурчак
тезлик вектори со радиус-векторнинг буралиш бурчак
вектори ф дан вақт t буйича олинган биринчи тартибли
ҳосиласига тенг:

с!цI сВ
со =
dt ' еки w= i - (1.15)

Бурчак тезлик ((b) айланма ҳаракатнинг жадаллигини


ва унинг йўналиш ини тавсиф лайди. Бурчак тезлик
вектори й) нинг йўналиши ҳам ф нинг йўналиши билан
бир хил бўлиб, у ҳам парма қоидаси асосида аникланади
(1.5-расм).
Агар й = const бўлса, моддий нуқтанинг ҳаракати
т е к и с а й л а н м а ҳ а р а к а т бўлади. Бу қолда (1.5) диф­
ференциал кўринишдаги интеграл кўринишга келади:

ы = j. ф = шг. (1.16)

Текис айланма ҳаракатнинг бурчак тезлиги деб, вақт


бирлиги ичида радиус-векторнинг бурчагига миқдор жиҳати-
дан тенг булган физик катталикка айтилади.
Бурчак тезликнинг «СИ» даги бирлиги рад/с бўлиб,
ўлчамлиги эса 7” 1 га тенг, яъни:

Ҳар қандай текис айланма ҳаракат айланиш даври Т,


айланиш частотаси v билан тавсифланади.
Айланиш даври деб, бир марта тўлиқ айланиш вақтига
тенг булган физик катталикка айтилади. Агар t вақтда N
марта тўлиқ айланса, айланиш даври Т таърифга биноан
қуйидагига тенг бўлади:

T =jf (1.17)
Айланиш частотаси деб, вақт бирлиги ичидаги айланишлар
сонига тенг булган физик каттшикка айтилади:

r =f . (1.17а)

(1.17) ва (1.17а) дан кўринадики, давр Т ва частота v


тескари муносабатдадир:

Г = -1. ёки /.• = ■!. (1.176)

Агар (1.16)да / = Т = 1//; бўлса, ф = 2п бўлади. У вақтда


текис айланма ҳаракатнингбурчакли тезлиги со давр Т ёки
частота v орқали қуйидагича ифодаланади:

ш = 2 л / Г = 2л/.-. ( 1. 18 )

Бурчак тезлиги ўзгармас бўлмаган (ш ^ const), яъни


ўзгарувчан айланма ҳаракат оний бурчак тезлиги Ю билан
бир қаторда оний бурчак тезланиш р билан ҳам тавсиф­
ланади.
Оний бурчак тезланиш (3 деб, бурчак тезлик (Ь дан вақт
t буйича олинган биринчи тартибли ёки буралиш бурчаги ф
дан вақт t бўйича олинган иккинчи тартибли ҳосилага тенг
булган физик катталикка айтилади, яъни:
еки скаляр кўринишда:

Бундай ҳаракатда t вақт оралиғида радиус-векторнинг


бурилиш бурчаги (1.15) дан:
t
Ф = /ы (/)Л . (1.20)
о
Бу ҳаракатнинг бурчак теэланиши вақтнинг функцияси p(f)
дан иборат бўлиб, бошланғич момент (t = 0 ) даги бурчак
тезлик ш0 маълум бўлганда, t вақгдан кейинги оний бурчак
тезлик со, (1.19а) дан аниқланса, қуйидагига тенг бўлади:

Г
", = « о + /р (0 л - (1.2 1 )
и
Агар айланма ҳаракатда бурчак тезланиши ўзгармас
(р = const) бўлса, ҳаракат теки с ўзгарувчан айланма
ҳаракатдан иборат бўлиб, ҳаракатнинг t вақтдан кейинги
со, бурчак тезлиги ( 1 .21 )дан қуйидагига тенг бўлади:

ш ,= ш 0 +(3?. (1.22)

Бундан бурчак тезланиши:

(1.23)

Текис узгарувчан айланма ҳаракатнинг бурчак тезланиши


деб, вақт бирлиги ичида бурчак тезликнинг ўзгаришига миқдор
жиҳатидан тенг бўлган физик катталикка айтилади.
Бурчак тезланиш Р нинг «СИ»даги бирлиги р а д /с 2
бўлиб, ўлчамлиги эса Т 1 га тенг:

|р |= = ра^с = р а д . d i m р = d i m | ^ | = Г ' 2'

Оний бурчак тезлик ш, нинг (1.22) иф одасини (1.20)


га кўйиб, нолдан t гача вақт оралиғида интеграллаш амали
fi
a <T
1 .6 -p U C M

бажарилса, текис узгарувчан айланма ҳаракатда бурилиш


бурчаги ф ни ифодаловчи куйидаги формула келиб чиқади:

0 0

Агар 3 > 0 бўлса, ҳаракат текис тезланувчан айланма


ҳаракат бўлиб, р < 0 булганда эса текис секинланувчан
бўлади ( 1 .6-расм).
Бу (1.24) формула ёрдамида, ҳаракатнинг йўналиши,
яъни бурчакли тезлик й> нинг ишораси ўзгармагандагина
радиус-векторнинг бурилиш бурчагини аникдаш мумкин.
Айлана бўйлаб ҳаракатланаётган моддий нуқтанинг
чизикди тезлиги айланага ўтказилган уринма бўйлаб
йўналган бўлиб, ўз йўналишини узлуксиз ўзгартириб боради.
Нуқта тезлиги v нинг катталиги бур­
чак тезлик й га ва нуқтанинг айланиш
радиуси г га боғлиқ.
Фараз қилайлик, моддий нуқга dt
вақг оралиғидаги кўчиш масофаси—
ёйининг узунлиги ds бўлиб, г радиус-
векторнинг бурилиш бурчаги dip га тенг
бўлсин (1.7-расм). Бунда ds ёйнинг
узунлиги айланиш радиуси г ва унинг марказий бурчаги <кр
орқали ds =rd<p тарзида боғланган.
У вақтда моддий нуқтанинг оний чизикли тезлиги:

яъни:
V = Г (О. (1.25)
Шундай қилиб, моддий нуқта айланиш ўқидан қанча
узокда ётса, ш унча каттароқ чизикли тезл и к билан
ҳаракатланар экан. (1.25) формула г\ г ва ш векторларнинг
модулини бир-бирига боғлайди.
М оддий нуқта 1.5-расмда тасвирлангандек, бир ўқ
атрофида айлана бўйлаб ҳаракатланаётган бўлсин, чизмадан
кўринадики, ш ва г нинг вектор кўпайтмасининг йўналиши
v вектор билан бир хил бўлган ва модули = raisin а га,
яъни v га тенг вектордан иборатдир:

у=[ш.г] ёки t>= roisina, (1.26)

бунда а бурчак г ваш векторлар орасидаги бурчак. Шундай


қилиб, [ш^] кўпайтма йўналиш ва модул ж и\атидан v
векторга тенг. Агар a = 90° бўлса, (1.25) ифодадан y=air
келиб чиқади.
Моддий нуқта градиусли айлана бўйлаб, микдор жиҳа-
тидан ўзгармас [5] = const тезлик билан ҳаракатланганда,
йўналиши айлана нуқталарига ўтказилган уринма бўйлаб
йўналган ҳолда ўзгара боради ( 1 .8-расм).
Фараз қилайлик, текширилаётган моддий нуқга At вақг
оралиғида А ҳолатдан В ҳолатга ўтиб, АВ ёйдан иборат As
масофани ўтсин (1.9-расм). В нуқгада моддий нуқта Av*)
тезлик орттирмасини олади ва тезлик вектори катталик
жиҳатидан ўзгармас-текис айланма ҳаракатда [?] = const

*) Av кўринишда ёзиш мумкин эмас, чунки текис айланма ҳаракатда


Ар - 0 булади.
бўлиб, Дф бурчакка бурилади: бу бурчакнинг катталиги
As узунлигидаги ёйга таянган марказий бурчакка тенгдир:

(1.27)
бунда г—нуқга айланма ҳаракат траекториясининг эгрилик
радиуси.
Тезлик векторининг орттирмаси Av ни топиш учун В
нуқтадаги векторнинг бош и н и А нуқтага кўчирилса,
учидаги бурчаги Дф га тенг булган тенг ёнли учбурчак ҳосил
бўлади. Агар Дф бурчак жуда кичик бўлса,
|Д? = vA <pl^ (1.27а)
тенгликни ёзиш мумкин (1.27)ни (1.27 а)га қўйилса,

|Д?| = г>~ '- (1.276)

ҳосил бўлади. Агар Av бўйлаб йўналган бирлик векторни


п' деб белгиланса, Av векторнинг модули |д?| орқали
қуйидагича ёзилади:
Av = \Av\n' = v у - п ( 1 .2 7 b )

Текис айланма ҳаракатда Т> тезликнинг йўналишини


ўзгартирувчи катталик бўлгани учун а тезланиш мавжуд
бўлиб, yAv нинг At га тақсимотидан олинган лимитга тенг:
Бунда v,r—ўзгарм ас катталиклар; lim 4^ = 0 ва
Л/->0 At
lim n =n — бирлик вектор A нуқтага қўйилган нормал
Дг—
>0
бўлиб, марказга томон йўналган. Ш унинг учун:

Бу ап тезланиш траекторияга ўтказилган п нормал буйича


марказга том он йўналгани учун, унга н о р м а л ёки
м ар к азга и н т и л м а т е з л а н и ш дейилади. Унинг модули
эса қуйидагига тенг бўлади.

^ ( I -28а)

(1.28) га v нинг ифодасини (1.27) дан олиб келиб қўйилса,

ап = 7 - = (i)2r = 4j£-r = 4n2v2r. (1.29)


га эга бўламиз.
Шундай қилиб, текис айланма ҳаракат (со = const) да
нормал-марказга интилма тезланиш айланиш радиуси г га
пропорционалдир.
1.19-расмдан кўринадики, бирлик вектор « = - - бўлгани
учун (1.28)ни яна куйидагича ёзиш мумкин:

а = £ п = -£т- = -гЧ, (1.30)


л Г г г

бунда минус ишора нормал тезланиш нинг г радиус-


векторга қарама-қарши йўналганлигининг математик
ифодасидир.

1.7. ЭГРИ Ч И ЗИ Қ П И ҲАРАКАТДА ТАНГЕНЦИАЛ


ВА НОРМ АЛ ТЕЗЛАНИШ ЛАР

Э ф и чизиқли қаракатларни текширишда кўпинча нукта­


нинг тезланиш векторини иккита геометрик ташкил этув-
чиларга: нуқта траекториясига ўтказилган уринма бўйлаб
йўналган тангенциал ҳамда нормал бўйлаб йўналган—
марказга интилма тезланиш ларга ажратиш ниҳоятда
қулайлик туғдиради.
о

Фараз қилайлик, моддий нуқга эф и чизикли траектория


бўйлаб текис ўзгарувчан ҳаракат қилаётган бўлсин ( 1 . 10-расм).
Энди текис узгарувчан Эфи чизиқли ҳаракатланаётган
моддий нуқтанинг тезланиши а ни топишга киришайлик.
М оддий нуқтанинг Д/ вақт оралиғида А нуқтадан В
нуқгагача кўчишида тезлигининг ортгирмаси йТ> ни иккита
Avr ва Д£я ташкил этувчиларга ажратамиз ( 1 . 10-расм):

д? = д£г + д„. (1.31)

Бу &.7>с ва Ду„ векторнинг йўналишига мос келган бирлик


векторларни эса т' ва п ' билан белгилаймиз. Бу ташкил
этувчилар шундай ҳосил қилиндики, А нуқтадан Дг;„
векторнинг охиригача булган масофа бошланғич тезлик
о нинг модулига тенг бўлсин. У ҳолда, д ? т векторнинг
модули тезлик модули орттирмасига тенг бўлади:
Бу ифодани т бирлик вектор орқали қуйидаги кўринишда
ёзиш мумкин:
AvT = A v f (1.32)

Тезлик орттирмасининг нормал ташкил этувчиси дй„


эса (1.27в) ифода билан аниқланади, яъни:

Adn = v ^ - n . (1.32а)

(1.32) ва (1.32а)ни (1.31) га қўйилса, қуйидаги қосил


бўлади:

Av = Am' + v -у- ri. (1.33)

Моддий нуқта эгри чизиқли ҳаракатининг тўла тезлани­


ши тезлик ортгирмаси Av нинг At га бўлган нисбатидан
Д /_ > 0 Даги лимитига тенгдир:

.. А« .• A V .+ b V „ ДЎГ .. AVn ,,
a = lim 4 т = lim — ——- = lim —7-+ lim —f-. (1.34)
А/-»0 Д/—
»0 Д* Ar->0 Af Л/—
>о А*
Бундаги қўшилувчи биринчи лимитни билан белгилаб,
(1.32)ни ҳисобга олинса, қуйидаги ҳосил бўлади:

ar = lim ^ = lim M f = Jim M iim ?•


г д/->и Д/ д,->о Д' д,->о Д ' д,->о

бунда lim 4 ^ = 4 ^ ва lim т' = т' бўлгани учун:


Дг_>0 Д' «* Д /- » 0

aT = f x ёки aT = f . (1.35)

Бу ат тезланиш моддий нуқта траекторияси нинг ихтиёрий


нуқтасида уринма бўйлаб йўналгани учун унга т а н г е н ­
ц и а л т е з л а н и ш дейилади.
(1.34)даги иккинчи лимит ифода эса нормал тезланиш
деб аталувчи ап тезланишдан иборат бўлиб, (1.33)га биноан
қуйидагига тенг:

П Д / —» 0 & г & т Д / —» 0 & Д /-» 0


Бу ерда lim 77 = ^ ва lim /2' = й бўлгани учун нормал
д ,_ > 0 Л ' Д -> 0

тезланиш қуйидагига тенг бўлади:

ап
л = — [/п
г я ёки <з, = —
г
(1.36)

(1.35) ва (1.36)ни (1.34)га қўйилса, қуйидаги ҳосил бўлади:

(1.37)

Ш ундай қилиб, тўлиқ тезланиш вектори а икки ат


тангенциал ва ап нормал тезланиш векторларининг
йиғиндисига тенг экан. Бу векторни бири (ах) траекторияга
ўтказилган уринма бўйлаб йўналган ва иккинчиси (яп)эса
v тезлик векторига перпендикуляр, траектория эгрилик
марказига йўналгандир. ( 1 . 1 1 -расм).
Умумий ҳолда, 1.11 -расмдан тўла тезланишнинг модули:

Эгри чизиқли текис ўзгарувчан ҳаракат az ва а вектор­


лар орасидаги а бурчак, тўла тезланиш а нинг йўналиши-
ни ифодалайди 1 . 1 1 -расмдан а бурчак c o s а = — га тенг
бўлади, бундан

fi
ёки tga = — , бундан

a = arctg J - (i.39a)
T
Хусусий ҳоллар:
1. Агар r= const бўлса, моддий нуқга айлана бўйлаб текис
узгарувчан ҳаракатда бўлиб, тангенциал (ат ) ва нормал
(а„) тезланишлар Р бурчак тезланиш ва со бурчак тезликлар
билан қуйидаги боғланишга эга бўлади:

^ = f = И ы г ')=г л =г Р’

ап = ~ = ы2г = ^ - г = 4 n 2v 2r. (1.41)

1.12-расмдан ва (1.40) дан куринадики, ат тангенциал


тезланиш вектори Р бурчак тезланиш векторининг г
радиус-векторга — в е к т о р к ў п а й т м а с и г а тенг, я-ьни:

(1.42)

ап нормал-марказга интилма тезланиш вектори г


радиус-векторига қарама-қарши йўналганлиги учун уни
қуйидагича ифодалаш мумкин:

а rt = - а п —
f = --^ -г = - а г г. (41 43)'

2 Агар г - con st , а = 0 бўлса, моддий нуқга ўзгармас


тезлик (|?| = const) билан айлана бўйлаб ҳаракатланади. Бунда
моддий нуқтага тезланишлардан факат нормал марказга
25
интилм а ап = 1j- тезланиш таъсир қилади, яъни тўла
тезланиш нормал тезланишдан иборат бўлади:

а = ап = - ^ - г 2 = -с о гг (1.44)

3. Агар чизиқли тезлик v нинг йўналиши ўзгармас бул­


са, ҳаракат тўғри чизиқли траектория бўйлаб содир бўлади.
Маълумки, тўғри чизиқнинг эф и л и к радиуси г = ■» бўл-
т
V" л
ганлиги учун ап = — = U бўлади. Бинобарин, ҳаракатнинг
Г
тўла тезланиши фақат тангенциал тезланишдан иборат
бўлиб қолади, яъни:

а =а (1 4 5 )

ТАК.РОРЛА Ш СА ВО ЛЛ А РИ

1. М еханика деб ни м ага айтилади? М еханик ҳаракат ним а?


2. М оддий нуқта деб ним ага айтилади?
3. С а н о қ ч и зм аси деб нимага айтилади?
4. Т раек то р и я, кўчиш ва йўл деб ним ага айтилади?
5. Қ андай ҳаракатга илгари ланм а \а р а к а т дейилади? А йланм а харакат
деб ним ага айти лади ?
6. Ўртача тезл и к векторини ва ўртача тезланиш векторини , он и й
тезл и кн и ва он и й тезл ан и ш н и таъ ри ф л ан г. Улар қандай йуналган?
7. Т ек и с а й л ан м а ҳ аракат деб қан дай ҳаракатга айти лади ? Т екис
узгарувчан ай л ан м а ҳаракат д еб-ч и ?
8. Бурчак тезл и к ва бурчак тезл ан и ш деб нимага айтилади? Бурчак
т е з л и к ва б у р ч а к т е з л а н и ш в е к т о р и қ а н д а й й у н а л г а н ? У л а р н и н г
й ўн ал и ш и н и ан и қл о в ч и парм а қ о и д аси к и таъриф ланг.
9. Ч изи)у 1и тезл и к, тезланиш ва бурчак тезл и к, тезланиш лар ўзаро
қ ан д а й б о ғ л а н га н ? У л а р н и н г С И с и ст е м а е и д а ги ўлчов б и р л и к л а р и
қандай?
10. Э гри ч и зи кл и \ар а к ат д а т а н г е н ц и а л ва н о р м а л тезл ан и ш л ар
н и м ан и иф од алайди ? Улар қандай йуналган? У ларнинг м атем атик и ф о -
далари сзилсин.
11. Эгри ч и зи қ л и ҳаракатда т у л и қ тезл ан и ш н и н г вектор ва скал яр
куримиш даги м атем атик и ф одалари ёзилсин.
ДИ НАМ И КАНИ Н Г Ф И ЗИ К АСОСЛАРИ

2 1. КЛАССИК МЕХАНИКА ВА У Н И Н Г ҚЎЛЛАНИШ ЧЕГАРАСИ

Динамика механиканинг бир қисми бўлиб, моддий


нуқта ёки жисмларнинг механик ҳаракатини уни юзага
келтирувчи ва ўзлаштирувчи физик сабаби билан боғланган
ҳолда ўргатади.
Классик (ёки Ньютон) механикасига Ньютон кашф
қилган учта қонун асос қилиб олинган. Ньютон қонунлари,
барча физик қонунлар сингари тажриба натижаларини
умумлаштириш асосида майдонга келган.
Ньютон механикаси уз даврида шундай катта муваф-
фақиятларга эришдики, исталган физик ҳодисани Ньютон
қонунлари асосида тушунтириш мумкин деб ҳисоблар
эдилар. Бироқ фаннинг ривожланиши натижасида классик
механика асосида тушунтириб бўлмайдиган ҳодисалар
аниқланди. Бу ҳодисаларни янги назарияга асосланган
р е л я т и в и с т и к (катта тезликли) механика ва к в а н т
м е х а н и к а с и тушунтириб бера олади.
Релятивистик механика тенгламалари лимитда, яъни
ёруғлик тезлиги с = 3 ■10® м/с дан кичик тезликлар v « с
учун классик механика тенгламаларига айланади. Худди
ш унингдек лимитда, яъни атом массаларидан катта
массалар учун квант механика тенгламалари ҳам классик
механика тенгламаларига айланади.
Шундай қилиб, релятивистик ва квант механикалар
классик механикани йўққа чиқармасдан, факат унинг
қў 1ланиш чегараси чекланганлигини кўрсатди. Бинобарин,
Ньютон қонунларига асосланган классик механика кичик
тезликли ва катта массали жисмлар механикасидир.
Қуйида Ньютон қонунларининг мазмуни ва улар билан
боғлиқ бўлган тушунчаларни батафсил қараб чиқамиз.

2.2. Н Ы О ТО Н Н И Н Г Б И Р И Н Ч И -И Н Е Р Ц И Я Қ О Н У Н И .
ИНЕРЦИАЛ САНОҚ ТИЗМ АСИ

Ньютон Галилей инерция принципига ва ўз тажриба


натижаларига асосланиб, динамиканинг биринчи қону-
нини қуйидагича таърифлайди:
А гар ж исмга бош қа ж исм таъсир эт м аса, у узи н и н г т инч
ҳ о л а т и н и ё к и т ў ғр и ч и зи қ л и т е к и с ҳ а р а к а т ҳ о л а т и н и
са қла ш га инт ш ю ди.
Ж исмнинг тинч ҳолатини ёки тўғри чизикли текис
ҳаракатини с а қ л а ш х у с у с и я т и г а ж и с м н и н г и н е р -
ц и я с и дей ил ади , И нерция материянинг эн г умумий
хусусиятларидан биридир. Барча жисмлар қаерда бўлишидан
қатъи назар, инерцияга эга бўлади. Ш унинг учун ҳам
Н ью тон н и н г биринчи қон уни га и н е р ц и я қ о н у н и
дейилади. Ньютоннинг биринчи қонунини яна куйидагича
таърифлаш мумкин:
А гар ж исм га бош қа ж исм т аъсир қилм аса, у у зи н и н г
инерциал ҳо ла т и н и сақлайди.
Физикада таъсир кучни ифодалайди. Бинобарин, дина­
миканинг биринчи қонунига биноан куч таъсир этмаса
(ғ =о), жисм ўзининг тинч (v =о)
ёки тўғри чизиқли
текис ҳаракат (v = const) ҳолатини сақлайди, яъни:

fv = 0 ;
F = 0 1- f
\v= const. v (2.1)

Бу формула Ньютон биринчи конунининг математик


ифодасидир.
Ньютоннинг биринчи қонуни жисмга бошқа жисм ёки
куч таъсир этмаган ҳолда бажарилади.
Н ью тоннинг биринчи конуни намойиш бўладиган
жисмга э р к и н ж и с м деб, унинг ҳаракатига эса э р к и н
ҳ а р а к а т ёки и н е р ц и я б ў й и ч а ҳар а кат деб аталади.
Қатьий қилиб айтганда, эркин жисмлар мавжуд эмас.
Ш унинг учун, улар физик абстракция хисобланади. Пекин
ж исмни ташқи таъсир изоляцияланган ёки таъсирлар
ўзаро компенцияланган ҳолдагина эркин жисм ва эркин
ёки инерцион ҳаракат ҳакида тасаввур килиш мумкин.
Ньютоннинг биринчи конунини тажрибада бевосита
текшириш мумкин эмас, чунки атрофдаги барча ж исм ­
ларнинг таъсирини тўла бартараф килиш мумкин эмас.
Айниқса бир ж исмнинг иккинчи жисмга ишқаланишини
бартараф килиш жуда қийин.
Ж исмнинг инерцияси етарлича кучли бўлгандагина
инерция ҳодисаси ҳамма вақт намоён бўлади. Масалан,
ҳаракатланаётган трамвайнинг тезлиги тўсатдан ўзгарганда
йўловчилар ўзларининг инерция ҳолатини caiyiamra интилади:
агар тезлик камайса—олдинга, тезлик ортса—орқага, трамвай
чапга бурилса—ўнг томонга оғадилар. Бу ҳолда йўловчилар
тўғри чизиқли текис ҳаракат ҳолатини сақлайди. Инертлик
сабабли жисмнинг ҳаракат тезлигини бир онда ўзгартириб
бўлмайди.
Кинематикада саноқ системасини танлашнинг аҳамияти
йўқ эди, чунки барча саноқ системалари кинематик экви­
валент ҳисобланади. Динамикада аҳвол тамоман бошқача.
Агар бирор саноқ системасида жисм тўғри чизиқли текис
ҳазакатланса, у саноқ системага нисбатан тезланишли
ҳаракат қилаётган системада эса тўғри чизикли текис
ҳаракатлана олмайди. Бинобарин, инерция қонунлари барча
инерциал саноқ системаларида бир хил бажарилмас экан.
И нерция қо нунлари т ў ла б а ж а р и ла д иган барча саноқ
сист ем аларига инерциал саноқ сист ем алари дейилади.
Инерциал саноқ системаси тушунчасини мисол билан
тушунтирайлик. Вагондаги ҳаракатни текшириш учун вагон
ва Ер билан боғланган иккита координаталар системалари
берилган бўлсин, дейлик. Агар вагон тинч турган бўлса,
вагон ичида ташланган жисм иккала координата систе­
маларига нисбатан бир хил ҳаракатланади. Агар вагон тўғри
чизиқли текис ҳаракатланаётган бўлса, вагон ичидаги
кузатувчи вагондаги ҳамма жисмлар инерциясига биноан
тинч турган/деб ҳисоблайди; юқорига отилган жисм эса
кузатувчига вертикал бўйлаб кўтарилиб, қайтиб тушгандек
туюлади. Темир йўл ёқасида турган кузатувчи -эса вагон
ичидаги нарсалар ҳам, юқорига отилган жисм ҳам ўз
инерцияси билан ҳаракатланаётганини айтади. Шундай
қилиб, инерция қонуни тинч турган вагонда ҳам, тўғри
чизикли текис ҳаракатланаётганда ҳам бир хил бажарилади.
Агар вагон тезланувчан ёки секинланувчан ёки эгри
чизикуш ҳаракатланаётган бўлса, аҳвол тамоман бошқача
бўлади: вагон тезланувчан ҳаракатланаётганда вертикал
отилган жисм ҳаракатнинг орқа томонига тушади; секинла-
н>вчан ҳаракатланаётганда эса олд томонга тушади ва эгри
чизиқли ҳаракатланганда эса ён томонга тушади. Бу
ҳолларда инерция қонуни нотўғри бўлиб чиқади. Дарҳа-
қиқат, девор ва полга нисбатан тинч турган буюмлар вагон
кескин тормозланганда, уларга ташқи куч таъсир этмаса
ҳам, тўсатдан вагонга нисбатан тезланиш билан ҳаракат-
ланади, яъни инерция қонуни бузилади.
Бу мисолдан қуйидаги хулоса келиб чиқади.
Инерциал саноқ системасига нисбатан тўғри чизиқли
текис ҳаракатланаётган ҳар қандай саноқ системаси ҳам
инерциал саноқ системаси бўла олаДи.
Аксинча, инерциал саноқ тизмасига нисбатан узгарув­
чан тўғри чизикли ёки эгри чизиқли ҳаракатланаётган ҳар
қандай саноқ системалари эса ноинерциал саноқ система­
лари булади. Бошқача қилиб айтганда, инерция қонуни
бажарилмайдиган саноқ системалари ноинерциал санок,
системаларидан иборат бўлади.
Шуни қайд қилиш керакки, қайси саноқ тизмалари
инерциал, қайсилари ноинерциал эканлиг-ини фақат
тажриба йўли билан аниқланади.
Текшириш масалаларининг табиатига қараб инерциал
саноқ системалари танлаб олинади. Масалан, Г. Галилей
Ер билан боғланган саноқ системасини абсолют инерциал
ҳисоблаган. Кейинроқ француз физиги Фуко ўз маятниги
билан Ернинг ўз ўқи атрофида айланишини аник,паб «Ер»
саноқ системасининг ноинерциал эканини исботлади.
Ҳақиқатан ҳам текширишдан маълум бўлдики, юлдуз-
ларнинг эркин ҳаракати Ер билан боғлиқ бўлган системада
айланма қаракатдан иборат бўлгани учун у инерция
қонунига бўйсунмайди. Шунинг учун ҳам ер саноқ систе­
маси юлдузларга нисбатан ноинерциал системадир. Ундан
ташқари Ер саноқ системасининг инерциал эмаслиги
Ернинг ўз ўқи атрофида ва Қуёш атрофидаги, яъни
Коперник (Қуёш) системасига нисбатан тезланишли
ҳаракати билан тушунтирилади. Бироқ Ер ўзининг Қуёш
атрофидаги ҳаракатида / = 3 0 мин. ичида ф = Гдан бироз
ортиқроқёй чизади. Бу эса. Ер орбитасининг эгрилиги (^ )
нақадар кичик эканлигини кўрсатади. Шунинг учун Ер билан
боғлиқ бўлмаган координаталар системасининг инерциал
хусусиятларига Ернинг ҳаракати эгри чизиқли бўлса-да, Ер
билан боғлиқ бўлган саноқ системаси жуда кўп ҳодисаларга
нисбатан ўзини амалда инерциал система каби тутади.
Бинобарин, динамиканинг асосий қонунларини текши-
ришда, Ерни тахминан инерциал саноқ системаси деб қабул
қилиш мумкин.
Ai'ap Коперник (Қуёш) системасида координата ўкелари
Галактикамиздаги учта юлдузга йўналганлиги сабабли,
Галактика ўлчамига нисбатан бундай система ҳам тахминан
инерциал саноқ системаси бўлиши мумкин. Лекин бутун
Галактика ёки бир нечта галактикаларнинг ҳаракатини
қараб чиқишда бундай бўлмайди, яъни ноинерциал саноқ
системасига айланиб қолади. У вақтда тўртта астропомик
объектлардан фойдаланиш мумкин, объектдан бирининг
марказини координата боши деб қабул қилиш, бошқа учта
объектдан эса координата ўқларининг йўналиш ини
белгилаш учун фойдаланилади.
Шундай қилиб, инерциал саноқ системаси эталони
тўғрисида гапирилганда, у билан боғланган ҳақиқий физик
объектларни кўрсатиш керак.
Ҳозирги замон инерциал саноқ системаси эталони
сифатида (қолдиқ) нурланиш (7=2,7 К) мос келган коинот
электромагнит нурланиши—изотроп бўлган саноқ систе­
маси қабул қилинган. Аммо, келажакда инерциал саноқ
системасининг бошқа эталонлари пайдо бўлиш-бўлмаслиги
номаълум.

2.3. Н ЬЮ Т О Н Н И Н Г И К К И Н Ч И К О Н У Н И .
КУЧ ВА МАССА Т У Ш У Н Ч А С И

Ньютоннинг иккинчи қонунида иккита янги физик


катталик—куч ва ма с с а иштирок этади. Куч берилган
жисмга бошқа жисмлар томонидан кўрсатилаётган таъсир-
нинг микдори ва йўналишини ифодалайди.
Куч. Кузатишларнинг кўрсатишича, жисмга кўрсати-
лаётган таъсир бу жисмнинг тезланиш олиши тарзидагина
эмас, балки жисмнинг деформацияланиши шаклида ҳам
намоён булиши мумкин. Бинобарин, кучни қуйидагича
таърифлаш мумкин.
Куч деб, ж исмга т езланиш бера оладиган ёки деформа-
циялайдиган ф изик к а т т а л и к к а айт илади. Табиатда фақат
жисмларнинг ўзаро таъсири мавжуддир, лекин барча
ҳолларда бир жисм иккинчи жисмга таъсир қилади ва унинг
ҳолатини ўзгартиради дейиш ўрнига, соддагина қилиб,
жисмга куч таъсир қилди, дейилади.
Жисмларнинг бир-бирига кўрсатадиган таъсирининг
турлари жуда кўп бўлганидан кучларнинг ҳам турлари жуда
кўп бўлиб кўринади. Лекин \ақиқатда эса, табиатдаги барча
кучлар икки хил э л е к т р о м а г н и т к у ч л а р ва бут ун
о л а м т о р т и ш и ш к у ч л а р и д а н иборат. Шундай қилиб,
барча кучлар, масалан, эластик куч, ишқаланиш кучи,
элжтр кучи, магнит кучи ва ҳоказо кучлар, шу икки асосий
кучларнинг турлича намоён бўлишидир.
Жисмга таъсир қилаётган куч тўғрисида тасаввурга эга
бўлиш учун:
1) кучнинг қандай катталикда эканини;
2) кучнинг қандай йўналишда таъсир этишини;
3) куч жисмнинг қайси нуқтасига қўйилишини билиш
керак.
Шундай қилиб, куч в е к т о р катталикдир. Ж исмнинг
фақат битга куч таъсиридаги ҳаракати камдан-кам учрайди.
Кўпчилик ҳолларда жисмга бир вақтнинг ўзида бир неча
куч таъсир қилади. Бу кучларнинг тенг таъсир этувчиси
векторларнинг қўшиш амаллари асосида аникланади.
Ш уни алоҳида қайд этиш керакки, кучлар ҳаракатнинг
бирламчи сабабчиси эмас, балки ҳаракатни бир жисмдан
иккинчи жисмга узатувчи воситадир.
Кучнинг қиймати тўғрисида пружинанинг абсолют
деформацияси катталигига қараб ҳукм чиқариш мумкин.
Гук қонунига би н оан пруж инанинг деф ор м ац и я си —
чўзилиш таъсир қилаётган кучга пропорционал булади. Бу
пружинанинг чўзилишини куч бирлигида даражалаб, ундан
кучни ўлчовчи асбоб—динамометрда фойдаланилади.
Масса. Тажрибадан маълум бўлдики, бир хил куч таъси­
рида турли хил жисмлар ўз тезликларини турлича ўзгар-
тирар экан. Бошқача қилиб айтганда, айни бир хил куч
турлича жисмларга ҳар хил тезланиш беради. Бунга куйи­
даги мисолда ишонч ҳосил қилиш мумкин.
Бир хил тезлик билан ҳаракатланиб келаётган юкли
ва юксиз иккита автомобиль бир вақтда тормозланганда,
юкли автом оби ль ўз ҳаракатини ю ксиз автомобилга
н и сб а т а н у з о қ р о қ давом эт т и р и ш и н и , б и н о б а р и н ,
камроқ тезланиш билан ҳаракатланганлигини кузатамиз.
Д емак, ж исм олган тезланиш ининг катталиги таъсир
қилувчи кучга эм ас, шу билан бирга жисмларнинг баъзи
хоссасига ҳам боғлиқ бўлар экан. Ж исм тезлигининг
ў зг а р и ш и га қ ар ш и л и к к ў р са т а д и га н бу х о с с а с и г а
инертлик дейилади. Жисм инертлигининг ўлчовига масса
дей и л и б, у т ҳарфи билан белгиланади.
Ўзгармас куч таъсирида кичикроқ тезланиш жисмнинг
инертлиги, яъни массаси каттароқ ва аксинча, каттарок,
тезланиш олган жисмнинг массаси кичикроқ бўлади. Би­
нобарин, массаси қаттароқбулган жисм инертроқ дейилади.
Шундай қилиб, жисмнинг массаси унинг ўзаро таъсир-
ланишига ва қандай ҳар акатл а н и ш и га боғлиқ бўлмаган
хоссаси инертлигини ифодалайди.
Турли ж исм ларн ин г массаларини таққослаш учун
м о д д а н и н г з и ч л и г и деб аталувчи физик катталикдан
фойдаланилади.
Модданинг зичлиги деб, ҳажм бирлигига мос келган мас-
сасига миқдор жиҳатдан тенг булган физик катталикка
айтилади.
2.1-расм

Агар жисмнинг массаси т, ҳажми v бўлса, у ҳолда жисм


моддасининг зичлиги р таърифга биноан қуйидагига тенг
бўлади:

p=f . (2.2)

Ньютоннинг иккинчи цонуни. Ньютон бу қонунининг


математик ифодасини топишда қуйидаги тажрибаларни
ўтказиб, ўлчашлар олиб борди: у силлиқ горизонтал стол
устида ҳаракатланадиган аравачадан ф ой дал ан ди
(2.1-раем). Аравача А га динамометр маҳкамланган, дина-
мометрнинг иккинчи учига Б блокдан ўтказилган ипнинг
бир учи уланган бўлиб, ипнинг иккинчи учига эса юкли С
паллача осилган. Аравачага таъсир қилаётган Ғ кучнинг
катталиги Д динам ом етр ёрдамида ўлчанади. Аравачанинг
m массаси эса шайинли тарози ёрдамида ўлчанади. Агар
аравачага Ғўзгармас куч таъсир қилса, у текис тезланувчан
ҳаракатланиб, унинг тезланиши

a =f (2.3)

формуладан аниқланади, бунда S—ўтилган йўл, t—ҳаракат


вақти.
Ньютон ўз тажрибаларида аввал аравачанинг массасини
ўзгармас қилиб олди ва унга ҳар хил микдордаги Ғ куч
(юк) лар таъсир этиб, аравачанинг олган тезланиши а ни
(2.3) формула асосида аниқлагандан сўнг, таъсир этувчи
куч (юк) Ғ н и ўзгармас сақлаб, аравачанинг массаси т ни
ўзгартириб аравачанинг олган тезланиши а ни яна аниқлади.
Кўплаб ўтказилган тажрибалар асосида Ньютон қуйидаги
хулосаларни чиқарди:
1. Ҳар қандай жисм ўзгармас куч таъсирида ўзгармас
тезланиш билан ҳаракатланади.
2 . Ў згарм ас массали (от = con st) ж и см н и н г олган
тезланиши таъсир қилувчи куч Ғ га пропорционал: яъни
о-
3. Ўзгармас куч (F= const) таъсирида жисмнинг олган
тезланиши жисм массаси m га тескари прогТорционал:
а ~~~- Бу хулосаларга асосан Ньютон динамиканинг ик­
кинчи қонунини бундай таърифлади;
Куч таъсирида жисмнинг олган тезланиши кучга тўғри
пропорционал бўлиб, жисмнинг массасига тескари пропор-
ционалдир, яъни:

“ £■ м
Бу ифодада куч ва тезланиш вектор катталик бўлгани учун
тезланиш нинг йўналиши кучнинг йўналиши билан мос
тушганлигидан (2.4)ни вектор кўринишда ёзиш мумкин:

г . |. 2.4а)

Бу муносабатдан жисмга таъсир қилувчи куч аникданса, у


Ғ = та. (2-46)
бўлади. Бу иф ода \а м Н ью тоннинг иккинчи қонуни
математик ифодаси бўлиб уни бундай таърифлаш мумкин.
Жисмга таъсир қилувчи куч жисм массаси билан олган
тезланишининг кўпайтмасига тенг.
Н ью тоннинг иккинчи қонуни ҳам худди биринчи
қонуни каби фақат инерциал сан оқ системалардагина
ўринли бўлади.
Амалда жисмга бир вақтнинг ўзида бир нечта куч таъсир
этиши мумкин. Кучлар таъсирининг мустақиллик прин-
ципига асосан кучларнинг ҳар бири бошқаларига боғлиқ
бўлмаган ҳолда жисмга таъсир курсатади ва ҳар бир куч
таъсирида ж исм Н ью тоннинг иккинчи қонуни билан
аниқланадиган тезланиш олади. У вақтда векторларни
қўшиш қонунига биноан, қуйидагига эга бўламиз:

а—= а,+а.
— —
+ — i- а— = —
/\ F-, F ■ у
+ — -н••• + - - = —— - —
2 = Е 5 ,= ^ г = £ 0 -5 )
1—
1

бунда я = ^ й ( —кучлар таъсирида жисмнинг олган натижа-


/-1

вий тезланиш и, F = ^ JFi эса жисмга таъсир қилувчи


кучларнинг тенг таъсйЬ этувчисидир. Агар жисмга хеч
қандай куч таъсир этмаса = о),тезланиш нолга тенг
(а = 0) бўлиб, о = 0 ёки v = const бўлади, яъни Ньютон­
нинг биринчи қонуни келиб чиқади. Ш ундай қилиб,
Н ью тоннинг бир и нчи қон уни иккинчи қ он ун и н и н г
хусусий ҳолидир.

2.4. МАССА, ЗИ Ч Л И К , К У Ч Н И Н Г УЛЧОВ БИ РЛ И К Л А РИ


ВА ЎЛЧАМ ЛИКЛАРИ

М асса асосий ф и зи к катталиклардан бири бўлиб,


халқаро келишувга мувофиқ масса бирлиги қилиб «СИ»
да килограмм (кг) қа&ул қилинган. М ассанинг ўлчамлиги
М ҳарфи билан ифодаланади, яъни:

|« i|cu = 1 кг; dim |m | = M.

(2.2) формуладан зичлик р нинг «СИ» даги ўлчов бирлиги


ва ўлчамлиги қуйидагига тенг бўлади:

Р = = 1к г /м 3-, d im |p | = dim = M L~\

Ньютоннинг иккинчи қонуни (2.4 б) ифодасидан куч


Ғ нинг «СИ» даги ўлчов бирлиги ва ўлчамлиги қуйидагига
тенг бўлади.

\Ғ \ = \т а \ = \к гЛ м !с2 - \кгм / с1 =1Н ;


d im |/r | = d im |m a | = А//,Г~2.
7 Н (Ньютон) деб, 1 кг массали жисмга 1 м/с2 тезланиш
бера оладиган кучга айтилади.
Амалда кучнинг куйидаги каррали ва улушли бирлик-
ларидан ҳам фойдаланилади:
1 МН (меганьютон)=10 6Н;
1 кН (килонью тон)=10 3Н;
1 мН (м иллинью тон)= 10'3Н;
1мкН (микроньютон)=10 <>Н.

2.S. И М П У Л ЬС ВА И М П У Л Ь С Н И Н Г УЗГАРИШ ҚО Н УН И .
КУЧ И М П У Л ЬС И

Ньютоннинг иккинчи қонунини яна бошқа кўринишда


ифодалашда ж и с м н и н г и м п у л ь с и ва куч и м п у л ь с и
д еб аталувчи физик катталиклар орасидаги боғланишдан
ф ойдаланилади.'
Ж и см н и н г импульси д е б , ж исм м ассасини унинг
тезлигига кўпайтмаси билан ифодаланадиган m v векторга
айтилади ва у р ҳарфи билан белгиланади;

р - то. (2.6)

Куч импульси деб, жисмга таъсир қилаётган кучнинг


таъсир вақтига кўпайтмасига тенг Fdt вектор катталикка
айтилади.
Жисм импульси ва куч импульси орасидаги боғланишни
аниқлаш учун, Ньютоннинг иккинчи қонуни ифодасидаги
тезланиш ни тезликдан вақт бўйича олинган биринчи
тартибли ҳосиласй билан алмаштирилса, қуйидаги
ҳосил бўлади:
т~ =Ғ
at

Классик механикада масса ўзгармас бўлгани сабабли


уни дифференциал белгиси остига киритиш мумкин:

4 $ р = Ғ, (2.7)

бунда mv = р - импульсдан иборат бўлгани учун:


Шундай қилиб, жисм импульсининг вақт буйича олинган
биринчи тартибли ҳосиласи унга таъсир қилаётган кучга тенг.
Бу қонун ҳам Ньютоннинг иккинчи қонунидан иборат. Бу
қонунни ифодаловчи (2.7) ёки (2.7а) тенглама ж и с м н и н г
ҳ а р а к а т л а н и ш т е н г л а м а с и дейилади.
(2.7а) ни қуйидаги кўринишда ҳам ёзиш мумкин:

dp = Fdt. (2.8)
бу тенглик моддий нуқта (жисм) учун импульс ўзгариш
қонунининг ифодаси бўлиб, бундай таърифланади:
Жисм импульсининг ўзгариши куч импульсига тенг.
Куч таъсирида t, дан t2 гача ўтган вақт оралиғидаги
импульс ўзгариш и ij>2~h) ни топиш учун ( 2 . 8) ни
интеграллаймиз:
h '2
Р2~ Р = \d p = \F dt. (2 9 )
pi 'i
Агар жисмга таъсир қилаётган куч микдор ва йўналиш
бўйича ўзгармас (f = const) бўлса, (2.9)дан

Pi~P (2 -9а>

келиб чиқади. Демак, ўзгармас куч таъсирида жисм импуль­


сининг ўзгариши шу куч импульсига тенгдир.

2.6. Н ЬЮ Т О Н Н И Н Г У Ч И Н Ч И -А К С ТАЪСИРЛАР ҚО Н УН И

-Н ью тоннинг учинчи қонуни ҳар акатн ин г кучлар


таъсири остида юз берувчи ҳар қандай ўзгаришларида,
шунингдек кучларнинг статик намоён бўлишида икки ёки
ўндан ортиқ ж исмларнинг ўзаро таъсирлаш уви содир
бўлишини кўрсатади.
Ньютон учинчи қонунини таърифлашдан олдин жисм­
ларнинг ўзаро таъсирини ифодаловчи тажрибалар асосида
қуйидаги хулосаларни чиқарди:
1. Икки жисмнинг ўзаро таъсирлашишида намоён була­
диган икки куч шу жисмларга қўйилган ( 2 . 2-расм).
2. Бу кучлар бир тўғри чизик, устида ётади ва қарама-
қарши томонга йўнапган.
3. Бу кучларнинг абсолют қиймати тенгдир.
М исолни қараб чиқайлик. Массалари ва тг бўлган,
ташқи таъсирдан изоляцияланган икки жисм (масалан, ҳар
хил ишорали зарядлангани сабабли) бир-бирини ўзаро
тортиш син (2.2-р асм ). Биринчи ва иккинчи жисмлар
Ғи ва F21 кучлар таъсирида мос равишда а, ва а2 тезла­
нишлар олади. Бу тезланишнинг катталиги жисмларнинг

массалари /я, ва т2 га тескари пропорционалдир: ^ ^ .


Бундан қуйидаги тенгликлар келиб чиқади:

mlai = |w 2a2| ёки Fn = Ғ2Г (2.10)

чизмадан куринадики, Ғп ва Ғгл кучларнинг йўналиши


қарама-қаршидир. Ана шу тажриба хулосаларини умумлаш-
тириб, (2.12) назарга олган ҳолда Ньютон динамиканинг
учинчи қонунини қуйидагича таърифлайди:
Ўзаро таъсирланувчи икки жисм миқдор жиҳатдан тенг
ва қарама-қарши йуналган кучлар билан таьсирланади,
яъни:

Fn = - F „ . (2.11)

бунда Ғ 12 —иккинчи жисмнинг биринчи жисмга таъсир кучи,


Ғ 21 эса биринчи жисмнинг иккинчи жисмга таъсир кучи.
Ньютон кучлардан бири Ғп ни таъсир деб, иккинчиси
Ғ21 ни акс таъсир деб атади ва динамика учинчи қонуни
( 2. 11) ни яна бундай таърифлади:
Икки жисмнинг ўзаро таъсир ва акс таъсир кучлари
миқдор жиҳатидан тенг бўлиб, жисмларни бирлаштирувчи
тўғри чизиқ бўйлаб қарама-қарши йўналгандир.
Шуни таъкидлаш керакки, бу икки куч Ғп ва Ғ21
иккита ало\ида жисмга қўйилгани учун уларни кучларни
қўшиш қоидаси асосида қўшиш мумкин эмас, бинобарин,
уларни бир-бирини мувозанатлайдиган кучлар деб бўлмайди.
Ньютоннинг иккинчи қонунига биноан биринчи ва
иккинчи жисмнинг олган тезланишлари м ос равишда
Ғ Ғ,
а, = -/1711- ва - = -ГТгЬу булади. Бу ифодаларни (2.11) га қўйиб,
қуйидагини оламиз:

Демак, ўзаро таъсирланувчи икки жисм қарама-қарши


томонга йўналган ва ўзларининг массаларига тескари
пропорционал бўлган тезланишлар олар экан. Бундан шу
нарса келиб чиқадики, таъсир ва акс таъсирлар кучи иккала
жисмни бир хил йўналишда ҳаракатлантира олмайди. Ўзаро
таъсирлашаётган икки жисм бир йўналишда ҳаракатланиши
учун улар ёки улардан бири учинчи жисм билан ўзаро
таъсирланиши керак. Масалан, поезд вагонлар билан ўзаро
таъсирланиши сабабли эмас, балки узининг рельс-таянч
билан таъсиридан юзага келадиган иш қаланиш кучи
туфайли вагонларни тортади.

2.7. МОДДИЙ НУҚТАЛАР СИСТЕМ АСИ ВА И М П У Л Ь С Н И Н Г


САҚЛАНИШ ҚОН УН И

Шу вақтгача моддий нуқта деб ҳисобланиши мумкин


бўлган жисмнинг ҳаракати қараб чиқилди, энди п та моддий
нуқтадан ташкил топган системани (уни соддалик учун
жисмлар системаси деб атаймиз) қараб чиқайлик.
Кучлар таъсирида системадаги ҳар бир моддий нуқта
ўз ҳаракатини ўзгартиради. Бинобарин, системанинг ҳарака-
тини текшириш учун, системадаги ҳар бир моддий нуқта
учун тузилган ҳаракат тенгламалар системасини ечиш керак.
Бу математик амал анча мураккабдир. Бундай масалани,
моддий нуқталар система ҳаракатини бутунлигича тек­
шириб \ал қилиш мумкин. Бунинг учун, моддий нуқталар
системасини характерловчи янги тушунчалар киритамиз:
1. Моддий нуқталар системасининг массаси (тс ) деб,
системадаги моддий нуқталар массалари т, (/ = 1 ,2 ,3 , -п)
нинг алгебрик йиғиндисига айтилади:
П
тс = тх+ т2 +--- + шп (2.13)
i=l

2. Моддий нуқталар системасининг масса маркази (ёки


инерция маркази) д еб мазкур нуқтанинг вазиятини коор­
дината бошига нисбатан куйидаги радиус-вектор билан
аниқланадиган нуқгага айтилади:
п п
- _ тм+т2п2+ -+тпг„ _ 1 5> ,'i
^ ___
с т^+т2+--+т„ " тс ' (2.14)
l , mi
ы1

Система инерция маркази радиус-вектори гс нинг


декарт координата ўкдарига проекциялари эса қуйида-
гиларга тенг бўлади:

i m,*i £ т,у, w * ч
х =^ ; у =& ----- : z = ^ ----- . (2.14а)
с т ■'с тс с тс

Ш уни таъкидлаб ўтиш керакки, системанинг инерция


маркази унинг о ғи рл и к м а р к а з и билан устма-уст тушади.
3. М оддий нуқталар системаси инерция марказининг
г0 радиус-векторидан вақт бўйича биринчи тартибли
ҳосила олинса, и н е р ц и я м а р к а з и н и н г т е з л и г и келиб
чиқади:
n df п —

V (2.15)
f at mc mc

Бу ерда т ,ў (- = р,- эканини ҳисобга олинса, (2.15) ифода


кўринишга келади, бунда р с —систем анинг импульси
бўлиб, системадаги моддий нуқталар импульсларининг
геометрик (вектор) йиғиндисига тенг:
Л

Р с= ^Р г (2.17)
i=l

(2.16) дан моддий нуқталар системасининг рс импулси:

Рс = т Л - (2-18)
Бундан ниҳоятда катта аҳамиятга эга бўлган хулосани
таърифлаш мумкин. Системанинг ҳамма масса/три унинг
инерция марказига тупланган ҳолда ҳаракатланганда унинг
умумий импульси қандай бўлса, системанинг тўла импульси
ҳам шундай булади.
Шунинг учун ҳам системанинг импульсига унинг и н е р ­
ц и я м а р к а з и н и н г и м п у л ь с и ҳам дейилади. Система
и н ер ц и я м арказининг импу л ь с ин и (2. 18) га асосан
қуйидагича ифодалаш мумкин:
л
рс = m v c = т Д + т~Ь2 + •■• + m2v 2 = (2.18а)
Ы1

бунда тс—системанинг тўлиқ массас^; vc—унинг инерция


маркази тезлиги; m ],m 2, - - , m ri —уларнинг тезликлари.
4. Системадаги моддий нуқгалар орасидаги ўзаро таъсир
ва акс таъсир кучларини и ч к и к у ч л а р д еб аталади.
М асалан, системадаги 7-жисмга 2-ж и см н и н г т а ъ с и р
к у ч и ни , 2 -жисмга 7 -жисмнинг акс таъсир кучини
эса / 21 билан белгилаймиз, шу билан бирга Ньютоннинг
учинчи қонунига м увоф иқ Fl2= —F ёки Ғп + Ғ2{ = 0
бўлади.
5. Системадан 1-, 2- ва ҳоказо п та моддий нуқта (жисм)
ларга таъсир қилувчи ташқи кучларни эса битга индекс
билан, яъни Ғ I„’ Ғ27
,,---,Ғ
5 п билан белгилаймиз.
6. Энди моддий нуқтали механик система учун импульс-
нинг ўзгариш ва сақланиш қонунини қараб чиқайлик. Фараз
қилайлик, механик система п та моддий нуқталардан иборат
бўлсин (2.3-расм). Механик системадаги п та жисмнинг ҳар
бири учун (2.7) га биноан ҳаракат тенгламасини ёзамиз:

i f e )= ^ + 4 + ■ ■■•+ К , + К .
(2.19)
4-(mv)=F
dt 4 л » ' »|
+Ғ"I н— + Ғ"(ii-l)
( \ + Ғ."

Бу тенгламаларни қадма-ҳад қўшиб, ички кучлар мос


равишда гуруҳланса, қуйидаги кўринишдаги тенглама
ҳосил бўлади:

( 2 .20 )

2.3- р а с м

42
Ньютоннинг учинчи қонунига асосан ҳар бир қавс ичидаги
вектор йиғинди нолга тенг. Демак, система ички кучлари­
нинг тўлиқ вектор йиғиндиси ҳам нолга тенг булади. У ҳолда
( 2.20) тенгламани қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:

( 2 . 20а)

Бу ифоданинг чап томонидаги m.v. кўпайтма импульс р, га


п
тенг бўлиб, 2 j P, эса системанинг импульси рс га тенг:

п
р. = £ л = 1 > Д - ( 2 .2 1 )
/=I
Ўнг томондагиси эса механик системага таъсир қилувчи
ташқи кучларнинг тенг таъсир этувчи кучидан иборат:

ғ =^ғ ( 2. 21 а)

( 2 . 21 ) ва ( 2 .21 а)ни юқорида ўрнига қўйилса, қуйидаги


ҳосил бўлади:

( 2 .22 )

Ш ундай қилиб, м одди й нуқталар си ст ем а си н и н г


импульсидан вақт бўйича олинган ҳосила системага таъсир
кдпувчи ташқи кучларнинг геометрик йиғиндисидан иборат
бўлган натижаловчи кучга тенг. Демак, ички кучлар моддий
нуқталар системасининг импульсини ўзгартира олмайди
( 2 . 22) тенгламага биноан қуйидаги теоремани ифодалаш
мумкин:
Системанинг инерция маркази худди унга системадаги
барча жисмлар массаси мужассамлашган ва системадаги
жисмларга қўйилган ташқи кучларнинг геометрик йиғин-
дисига тенг куч таъсир қилгандек ҳаракатланади.
Бу теорема массалар инерция марказининг ҳаракати
ҳақидаги теорема деб аталади.
Р е а к т и в ҳ а р а к а т Агар кучларнинг таъсир қилиш
вақти давомида жисмнинг массаси ўзгармаса, у ҳолда ( 2.22)
муносабат Ньютоннинг иккинчи қонуни таърифига мувофиқ
келади:
# = l = £ ™ ) = m ^ = m S ( 2 2 3 )

Бироқ топилган бу муносабат кучнинг юзага келишидаги


иккинчи имкониятни ҳам курсатади — бу куч жисм масса-
сининг ўзгаришидан ҳам юзага келиши мумкин. Масалан,
ракетадан газлар U тезлик билан оқиб чиқаётганда газ
массасининг ўзгариш тезлиги = М бўлсин. У ҳолда газлар
импульсининг ўзгариши, газлар томонидан ракетага таъсир
қилувчи Ғ кучининг пайдо бўлишига сабаб бўлади:

<124>
Бу куч р е а к т и в к уч , унинг таъсирида содир бўладиган
ҳаракат эса р е а к т и в ҳ а р а к а т дейилади.
1903 йилда рус олими ва ихтирочиси К. Э. Циолковский
Петербургда р е а к т и в ҳ а р а к а т п р и н ц и п ига асосланиб
қуриладиган учиш аппаратлари — сайёралараро кемалар
яратишга бағишланган асарини нашр қилди ва бу асарда
Ер атмосфера чегарасидан чиқиб кетаоладиган ягона учиш
аппарата—ракета эканлигини исботлаб берди.
И м п у л ь с н и н г с а қ л а н и ш қ о н у н и . Агар моддий
нуқталар системаси таъсир қилаётган кучларнинг геометрик

п __

йиғиндиси нолга тенг, яъни = 0 бўлса, (2 .22)

ифода = 0 кўринишга келади. Математикадан маълумки,


бирор катталикнинг ҳосиласи нолга тенг бўлса, у ҳолда бу
катталик ўзгармас бўлади. Ш унинг учун (2.23) тенгламадан
қуйидаги келиб чиқади.

Р г = РI + Д2+ — \-Рл = const. (2.24а)

Бу иф ода импульс сақланиш қон ун и н и н г математик


ифодаси бўлиб, куйидагича таърифланади.
Берк системадаги, яъни ташқи кучлар таъсир қилмайдиган
ёки таъсир қилувчи ташқи кучларнинг геометрик йиғиндиси
нолга тенг бўлган системадаги жисмлар импульсларининг
геометрик йиғиндиси ўзгармас қолади.
Энди Ғ ^О бўлиб, унинг бирор йўналишига, масалан,
ЛГўқига проекцияси нолга тенг, яъни = 0 бўлса, P=const
бўлиб қолади. Бу ҳолда, системанинг натижаловчи импульси
Рс ф 0 бўлиб, унинг X ўқига проекцияси эса ўзгармас
сақланади. Масалан, жисм эркин тушишда, импульсининг
горизонтал X ўқи йўналишидаги ташкил этувчи Px=const
бўлиб, вертикал У ўқи йўналишидаги ташкил этувчи Р
эса узлуксиз ўзгара боради.
Импульснинг сақланиш қонунига асосланган ҳодисалар
мавжуддир. Масалан, ракеталарнинг ва реактив двигател-
ларнинг ишлаш принципи шунга асосланган, ёнилғи ёнган
вақтда ҳосил бўлган газлар оқими ракетанинг соплосидан
чиқиши натижасида чиқаётган газлар олган импульсига тенг
импульс ракетага узатилади.
И н е р ц и я м а р к а зл а р и с и с т е м а с и . Инерция марка­
зига эга бўлган жисмлардан ташкил топган ёриқ система
ҳаракатланганда, жисмлар инерция марказ импульсларининг
геометрик йиғинди система инерция марказининг импульсига
тенглигича қолади. Масалан, ичи питра ўқлар билан тўл-
дирилган сочма снаряд портлаганда, питра ўқлар ҳар томонга
сочилиб кетади, лекин питра ўқларнинг, яъни снаряднинг
инерция маркази траектория бўйлаб ҳаракатланади (2.4-расм).
Бунда снаряднинг инерция марказининг импульси порт-
лашдан кейинги питра ўқлар инерция марказлари импульс-
ларини геометрик йиғиндисига тенг бўлади.

2.4- р а е м

45
Ш у вақтгача ҳаракатлар чексиз кўп инерциал санок,
систем аларнинг бирортасига нисбатан текш ирилди. Ш уни
қайд қилиш керакки, Н ью тон қонунлари фақат инерциал
санок, систем алардагина тўғридир. Барча инерциал си ст е-
маларга нисбатан бир хил куч таъсирида олган тезланиш и
а бир хил бўлади. Бундай санок, системаларида ж и см ­
ларнинг ҳаракат тенгламаси Н ью тоннинг иккинчи қонуни-
ни ифодаловчи тенгламадан иборат бўлади:
т а ШИ, = Ғ ,3 (2
v
.2 5 )'

б у н д а а абс — қ ўзға л м а с и н ер ц и а л с и ст ем а г а н и сб а т а н
ж и см н и н г олган тезланиш и. Э нди ихтиёрий тезланиш ли
са н о қ си стем аси да ж и см н и н г ҳаракат тенгламаси қандай
бўлиш ини қараб чиқамиз. Бу масала классик м еханикада,
яъни норелятивистик (кичик тезликли) механикада соф
кинематик масала бўли б, м а с о ф а ва в а қ т ораликдари
бир инерциал санок, си стем асидан бош қа бир ноинерциал
са н о қ с и ст ем а си г а ўти ш и га н исбатан и н в ари ан т (би р
хил)дир. Ҳар қандай инерциал санок, системага нисбатан
ихтиёрий тезланиш ли са н о қ систем асига н о и н е р ц и а л
с а н о к , с и с т е м а с и дей илади .
Ж и см н и н г ҳаракати н оин ер ц и ал санок, си стем аси га
н и сбатан қаралаётган б ўл са, Н ь ю тон н и н г би р и н ч и ва
иккинчи қонунларини одатдаги кўриниш да татбиқ қилиб
бўлм айди. Бу масалани қал қилиш учун, фараз қилайлик,
икк и та: қ ў зға л м а с К и н е р ц и а л с а н о қ с и с т е м а с и ва
тезл ан и ш л и К 1 н о и н ер ц и а л с а н о қ си стем аси бери л ган
бўлсин (2.5-р асм ). Биринчи А 'саноксистем асига а б с о л ю т
( м у т л а қ ) с а н о қ с и с т е м а с и дей ил и б, унга нисбатан
ҳаракатни эса м у т л а қ \ а р а к а т дейилади. К 1 ҳаракат-
ланувчи сан оқ системада тинч турган жисм шу системанинг
АГсистемага нисбатан ҳаракатида иштирок этади. Ж исмнинг
ёки /^ 'систем ан ин г бундай ҳаракати к ў ч и р м а ҳ а р а к а т
дей илади . Ш ундай қилиб, 2.5-расм даги чизмада М м оддий
нуқта ҳ о л а ти н и и ф о д а л о в ч и р а д и у с-в ек т о р л а р н и м ос
равиш да қуйидагича номлаш мумкин:

г = О М - мутлақ р а д и у с - вектор;

г' = О 'М - н и сби й рааиус - вектор;


2.5- ра е м

r0 = 0 0 ' - кўчирма радиус - вектор;

Бу г —абсолю т, г ' —ни сби й ва г —кўчирма радиус-


векторлар вақтининг ҳар бир моментида

г = г +г (2 .2 6 )

боғланишга эга. Бу муносабатдан вақт бўйича биринчи


тартибли ҳосила олинса:

dr _ d r , dr0 (2 .2 7 )
dr dt dt

Бу ифодадаги катталиклар M моддий нуқтанинг ҳаракат


тезликлари бўлиб, уларга мос равишда ^ = Va(jc — абсо­

лют, = VIIUC — нисбий ва ^ - = VKi4 — кўчирматезлик-


dt ~ *у ч -
лар деиилади.
Ш ундай қилиб, М моддий нуқтанинг илгариланма
ҳаракатида қуйидаги ўринли бўлади:

Va w, = Vnuc +Vкуч.
. (2.27a)'
v

Бундан кўринадики, ж исмнинг абсолют ҳаракати нисбий


ва кўчирма ҳаракатларнинг йиғиндисига тенг экан.
(2.27а) дан яна бир марта вақт бўйича ҳосила олинса:

+ (2.28)
dt dt dt ’
ёки
^абс = ^нис ^кўч. (2.28a)

Абсолют тезланиш aatjc нинг ифодаси (2.28 а)ни (2.28)


га қўйиб, унда аКўЧ иштирок этган ҳадни ўнг томонга ўтка-
зиб юборилса

танис = Ғ м оКўЧ (2.29)

ҳосил бўлади. Бу муносабат моддий нуқтанинг К ' ноинер­


циал сан оқ системасига нисбатан ҳаракат тенгламаси
бўлиб, унга моддий нуқта нисбий ҳаракатининг тенгламаси
ҳам дейилади.
(2.29) нинг ўнг томонидаги (р — т^ ф ) ифодани К' —
ноинерциал саноқ системасидаги моддий нуқгага таъсир
қилувчи қандайдир «натижавий куч» деб қараш мумкин. Бу
«натижавий куч» бир-биридан кескин фарқ қилувчи иккита
ташкил этувчидан иборатдир. Биринчи ташкил этувчиси Ғ
жисмларнинг ўзаро таъсир кучи — «ҳақиқий куч» дир. У бир
саноқ системасидан бошқа бир ихтиёрий равишда \apa-
катланувчи саноқ системасига ўтишда ўзгармайди. Бошқача
қилиб айтганда Ғ куч мана шундай ўгишга нисбатан ин­
вариант (бир хил) дир. Иккинчи ташкил этувчиси «— так.^ »
эса бутунлай бошқача характерга эга. Бу «— та к^ » куч
жисмларнинг ўзаро таъсири натижасида эмас, балки саноқ
системасининг тезланишли ҳаракати натижасида вужудга
келади ва бу кучга инерция кучи дейилади. Шундай қилиб,
инерция кучи ҳар қандай тезланишли саноқ системасида
пайдо буладиган куч бўлиб, теэланишнинг йўқолиши билан
у ҳам йўқолади. Агар текширилаётган ҳолда К ' ноинерциал
саноқ системасидаги жисмга таъсир этувчи «Ҳақиқий
кучлар» — Ньютон кучларининг йиғиндиси Ғ Ғ = 0 бўлса,
жисмнинг олган тезланиши а Кўч , фақат инерция кучи
Ғцннинг самараси сифатида намоён бўлади:

Ғин = такўн (2.30)

Ш ундай қилиб, тезланиш ли сан оқ си стем асидаги


ихтиёрий жисмга таъсир қилувчи инерция кучи йўналиши
саноқ система тезланиши ( в ф ) нинг йўналишига тескари,
кучнинг модули эса жисм массаси билан саноқ система
тезланишининг кўпайтмасига тенг.
Инерция кучларининг хоссаларини қараб чиқамиз.
1. Саноқ системаси ўзгармас тезланиш ( аКўЧ = const)
билан ҳаракатланганда, т массали жисмга таъсир қилувчи
т ерция кучи ҳам ўзгармай қолади.
2. Тезланишлари ҳар хил бўлган бир саноқ системасидан
бошқасига ўтишда инерция кучлари ҳам ўзгаради. Бундай
ўтишга нисбатан инерция кучлари инвариант эмас.
3. Инерция кучлари Ньютоннинг учинчи қ о н у н и —
таъсир-акс таъсирлар қонунига бўйсунмайди.
4. Инерция кучлари жисмларни ҳаракатлантирувчи
системага нисбатан ташқи кучдир.
5. Инерция кучлари қандайдир реал куч майдонлари
томонидан жисмларга бериладиган таъсирлардир.
6. Инерция кучлари статик ҳолда босим кучи сифатида
намоён бўлади.
И нерция кучларининг нам оён бўлиш ини ҳаракат-
ланаётган поезд мисолида қараб чиқиш мумкин. П оезд а
тезланиш билан текис тезланувчан ҳаракатланаётган
вагондаги йўловчига поезднинг ҳаракатига қарама-қарши
йўналган, поезд текис секинланувчан ҳаракатланганда эса
ҳаракат йўналиши бўйича Ғин = —та инерция кучи таъсир
қилади.
Худди шунга ўхшаш, самолётларнинг катта тезланиш­
лари вақтида ёки космик кемаларнинг учиш вақтида
учувчига ёки фазогирга таъсир қиладиган ўта юкланишни
инерция кучлари вужудга келтиради.
Фараз қилайлик, К ' ноинерциал саноқ системаси К
инерциал сан оқ системага нисбатан илгариланма ва г'ўқ
атрофида эса айланма ҳаракат қилаётган бўлсин ( 2 .6-расм).
Ноинерциал саноқ системанинг бундай ҳаракатини икки
хил: координаталар боши О'нинг Vu бошланғич тезликли
тезланувчан илгариланма ва координат бошидан ўтувчи
о н и й ўқ атр оф и даги айланма ҳаракатларга аж ратиб
текшириш қулайдир.
Ноинерциал саноқ системасининг бурчакли тезлиги ш
ҳам миқдори, ҳам йўналиши ўзгарувчан бўлиб, координат
ўк^арининг ортлари L , J , К — бирлик векторлар бўлсин.
Бу векторнинг \ар бири ш бурчакли тезлик билан айланади.
У ларнинг вақт бўйи ча ҳоси л а си н и , кинематикадаги
V = = [to',г] формулага биноан қуйидаги кўринишда
ёзиш мумкин:
Ҳаракатланаётган M моддий нуқтанинг К' система­
сидаги нисбий р адиус-вектори г'ва координаталари
х', у z бўлсин, у вақтда
r = x ' l + y rj + z k . (2.32)

Бу ифодадан вақт бўйича биринчи тартибли ҳосила олинса,


қуйидаги \осил бўлади:

f = ( f ''■+ % J + f * ) + ( * 'i + У'% + z ' f 1 (2.32а)

Бунда = Ўкўч — ноинерциал саноқ системасидаги тинч


турган М моддий нуқтанинг кўчиш тезлиги бўлиб, VHUC
нисбий тезлиги эса К' система координат бош и О' нинг
илгариланма ҳаракат тезлиги Vu га тенгдир;

V =Pn = d f i + d f ] + <ifk (2.33)


тк о dt dt dt v '
Ba ниҳоят, (2.31) дан фойдаланиб, (2.32)ни назарда тутган
ҳолда ёзамиз:

х '1и + y>Tt + z ' l t = ,г 1+ у '^ ’^1+ ’^ =


Г - - -М Г- 1 (2-34)
= [ы (х '1 + y ' j + z ' k ) \ = [ u , 7 ' \

Шундай қилиб, М моддий нуқтанинг кўчирма тезлиги


қуйидагига тенг бўлади:

Р » = ? .+ [ " Л Р -35)

М моддий нуқтанинг кўчирма тезлиги У ф икки қисмдан


иборат бўлиб, координат боши 0' нинг илгариланма ҳаракат
тезлиги Vu билан, t f ' системанинг боши 0' атрофидаги
айланма ҳаракатнинг чизиқли тезлиги [ш,г']дан ташкил
топгандир.
У вақгда (2.27а) ни қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:

Vа б, с = Vttuc + Vкўч
. = Vttuc +Kn0 + [L « * / lJ (2.36)
v /

Моддий нуқтанинг абсолют тезланиши дабс ни хисоб­


лаш тезликни ҳисоблаш га нисбатан мураккаброқдир.
Абсолют тезланишнинг ифодаси (2.36) дан вақт бўйича
биринчи тартибли ҳосила олиб топамиз:

d K o c _ d K,uc i , [ j d r ] I [ dw гЛ (2 3 7 )
di dt + dt + L“ > r f / J + L ^ r i

Ноинерциал сан оқ системасининг бундай мураккаб


ҳаракатида тезланишнинг қиймати (2.32) ифодадан
яна бир бор вақт бўйича ҳосила олиш йўли билан топилади.
Ш унинг учун \ам (2.36) га ўхшаш куйидаги формулани
ёзиш мумкин:

- = аниг L
1
’ ниг I
(2 .3 8 )
dt

бу ерда ҳам анис тезланиш (2.33) га ўхшашдир:

atnic= ^ j Y i + ^ т т d + ^ j - k . (2.38а)
,шг d t2 d t2 d t2

(2.37) ифодадаги учинчи кўшилувчи [со , ^ ] кўпайтмани


ҳисоблаб чиқиш учун (2.36) га асосан ^ Уцис + 1ф» Г ]
ифодаси ўрнига қўйилса, қуйидагига эга бўламиз;

[".fM 'M 'L+M )] <2-эд


(2 .3 8 ) ва (2 .3 9 ) лар (2 .3 7 ) га қўйилса, д абс абсолю т
тезланиш учун куйидаги ифода келиб чиқади;

5 ибс = “ ,ш с + 2 1 й y j + 5 0 + [“ . [ “ - F ' l + [ т 7 Г \ ( 2 -4 0 >

Бу тезланишлар тавсифига қараб, уч гуруҳга ажратилиб,


куйидаги кўринишда ёзилади;
Бу ерда

v , = 5о + t . t / i + [^ А |2 4 j )

(2.43) да ифодаланган aKfH— тезланиш вектори фақат-


гина К ' ноинерциал саноқ системанинг К инерциал саноқ
системага нисбатан ҳаракатига боғлиқдир. Агар кузатувчи
А" системада тинч турса, у шу системанинг кўчирма ҳаракат
тезланишини ҳис қилади. Шунинг учун ҳам аКўч га кўчирма
тезланиш дейилади.
Н иҳоят, а = 2 [ы ,VIIUC] — тезл ани ш в ек тори \а м ,
кўчирма ҳаракатга ҳам боғликдир. Бу тезланиш тушунчасини
биринчи бўлиб, француз олими Кориолис (1792—1843)
киритгани учун окор га к о р и о л и с т е з л а н и ш и дейилади.
Юқорида чиқарилган (2.43) формула Кориолис теоре-
масининг математик ифодаси бўлиб, у бундай таъриф-
ланади: моддий нуқтанинг абсолют тезланиши нисбий,
кориолис ва кўчирма тезланишларнинг геометрик (вектор)
йиғиндисига тенгдир.
Кўчирма тезланиш ^ чни таҳлил қилиб чиқайлик.
(2.43) формулада 5 0— ноинерциал система координат
бош и О'нинг илгариланма ҳаракат тезланиш и. Қолган
иккитаси К' системанинг айланишидан вужудга келади.

Улардан [ ^ , ^ ] = [р ,г/] = а ).- тангенциал тезланиш бўлиб,


у текис тезланувчан айланишдан келиб чиқади. Айланиш
текис (со = const) бўлганда бу тезланиш бўлмайди. Ниҳоят

[to [to/ ] ] тезланиш марказга қараб йўналгани учун уни


а ^ билан белгилаб, марказга интилма тезланиш дейилади.
Бунинг учун г радиус-векторини унга параллел ^ва
перпендикуляр гх ташкил этувчиларга ажратамиз, яъни

r = rn+ ri ҳамда [й,?'] =0 ва [й ,г ] * 0 бўлиши назарга


олинса, қуйидаги келиб чиқади.
53
т
= [ « , [ « . г ' ] ] = - [ ( й , й ) ? ' ] = - щ‘
- * 2 7г .

Айланма ҳаракат кинематикадан маълумки, бу формула


марказга интилма тезланиш формуласидир. Бундаги минус
ишора ами марказга интилма тезланиш вектори г ' —
радиус-векторга тескари йўналганлигини ифодалайди.
Н и с б и й ҳ а р а к а т т е н г л а м а с и (2.41) ни (2.25) га
қўйилса, нисбий ҳаракат тенгламаси келиб чиқади:

та иис - Ғ - т а кор - т а кун. ( 2 .45)

(2.42), (2.43) лардан окор ва д ф тезланишларнинг ифода-


ларини (2.45) га қўйилса, нисбий ҳаракат тенгламаси
мукаммал кўринишга келади:

т5„ис = Ғ - 2 т [й ,У шс] - та0 - т [ й [ й ,г '] ] - т \&jj-,r'\ (245а)

Бунда қўшилувчи кучларни 2 т L\ш' ўItU C J1 = -2 т \Ў ,й J :


L HUC ’

: [ й .[ й ,г '] ] = - ш 2 г' ва / и [ ^ - , г ’] = т [ р , г ] = таТ қулай


кўриниш га ўзгартириб ўрнига қўйилса, (2.45а) иф ода
қуйидаги кўринишга келади:
I

mam t= F + 2 m [vnuc,« ] - та0 + ты2 7 - тах 2.46)


Шундай қилиб, ноинерциал саноқ системада ҳаракат
тен гл ам аси н и ёзиш учун «ҳақиқий» Ғ кучга иккита
инерция кучи қўшилар экан, яъни Кориолис кучи:

Ғ кар = -т а кор =2 m \V
L нис
шJ (2.47)
v '

ва кўчирма инерция кучи:

К* = = ~тао + т и 2Г - т а х (2.48)

Инерция кучларининг физик маъноси шундаки, улар


ноинерциал системага нисбатан текис ёки тўғри чизиқли
54
ҳ а р а к а т л а н а е т г а н жисмнинг олган тезланиши — саноқ
системанинг тезланишли ҳаракати сабабли намоён бўлган
тезланиш ҳисобига олади. Ш у инерция кучларидан ҳар
бирининг табиатини қараб чиқайлик.
К ў ч и р м а и н е р ц и я к у ч и . Кўчирма инерция кучи
умумий ҳолда учта: Ғин = -та0 — илгариланма ҳаракат
инерция кучи; Ғм к = тш2?'— марказдан қочирма куч ва
Fz = -т аТ — тезланишли айланма ҳаракатдаги тангенциал
инерция кучидан ташкил топган. Ноинерциал системанинг
илгариланма ҳаракатида Ғин = -та0 — инерция кучлари бу
сан оқ системанинг барча нуқталарида бир хил бўлиб,
жисмнинг унга нисбатан ҳаракат тезлигига боғлиқ эмас.
Кўчирма инерция кучининг иккинчи қўш илувчи
Ғм қ = т а2г' кучга м а р к а з д а н қ о ч м а и н е р ц и я кучи
ёки қисқача м а р к а зд а н қ о ч м а куч деб аталади. Масалан,
ҳаракатдаги автобус ичида турган йўловчига автобус
бурилган жойдан марказдан қочма куч таъсир қилади.
Марказдан ҒМК = - тк~
д қочма кучнинг таъсирига асосла-
ниб, марказдан қочма сув насослари, ювилган кирларни
қуритувчи марказдан қочма машиналар, сутнинг қаймо-
ғини ажратувчи қурилма — сепараторлар ясалган.
К ўчирм а инерция к уч и н и н г учинчи қўш илувчи
Fr = -т аг ноинерциал саноқ системасининг текис тезла­
нувчан ҳаракатидан келиб чиқади.
Энди (2.47) кориолис инерция кучини қараб чиқайлик.
Кориолис кучи, айланма ҳаракат қилаётган (ш ф о) К 1
саноқ системасида Рнис нисбий тезлик билан ҳаракатлана-
ётган моддий нуқгага таъсир қилувчи кучдир. Бинобарин,
системанинг айланма ҳаракатининг бурчакли тезлиги ш ёки
моддий нуқтанинг нисбий тезлиги Книс нолга тенг бўлса,
кориолис кучи ҳам нолга тенг бўлади. К ориолис кучи
намоён бўладиган айрим мисолларни қараб чиқайлик.
Автобус бурилаётган вақтда йўловчи автобус бўйлаб Ўнис
тезл и к билан ҳар акатлан аётган да, унга Ғм қ =пкагг'

кучдан ташқари, Ғкор = 2 т [ й ннс,ш ] кориолис инерция


кучи ҳам таъсир қила бошлайди. Ш унинг учун ҳам автобус
I Ғкор
а'

бурилаётганда ичида юриб бораётган одамга нисбатан тинч


турган одамнинг ўзини ушлаб туриши осонроқ бўлади.
Гироскопик эффект, яъни айланиш ўқини бурганимизда
гироскопнинг кўрсатадиган қаршилиги, гироскоп томо­
нидан юзага чиқарилаётган кориолис инерция кучининг
намоён бўлишидир. Агар гироскопнинг симметриклиги
назарга олинса, гироскопнинг элементар массалари юзага
келтирган кориолис кучларининг йиғиндиси, айланиш
ўқидаги элементар массаларнинг инерция кучлари га ўхшаш,
ориентацияланган жуфт кучни беради (2.7-расм). Бу жуфт
куч гироскопнинг ўқини бурмоқчи бўлган кузатувчининг
қўлига гироскоп ўқи кўрсатаётган R реакция кучидан иборат.
Бу реакция кучи гироскоп айланиш ўқини бурилиш ўқи
билан устма-уст тушишга интилтиради.
Ернинг ўз ўқи атроф ида суткалик айланиш идаги
кориолис кучлари Ер устида ҳаракат қилгандагина намоён
бўлади. М асалан, жисмлар эркин тушаётганда уларга
кориолис кучи таъсир қилади, уларни вертикал чизикдан
шарққа қараб оғдиради (2.8-расм). Бу куч экваторда энг
катта қийматга эга бўлиб, қутбларда нолга айланади. Худди
шунингдек, меридиан бўйлаб учиб бораётган снарядга ёки
ҳаракатланаётган ж исм га ҳам кориолис кучи таъсир
қ илади, ж ум ладан у ш им олий ярим ш арда ҳаракат
йўналишига нисбатан ўнгга, жанубий ярим шарда эса чапга
томон таъсир қилади. Бу ҳолда доим шимолий ярим шарда
дарёларнинг ўнг қирғоғи, жанубий ярим шарда эса чап
қирғоғи ювилади.
ж а н уб

2.8-раем

К ориоли с инерция кучлари техникада тез айланувчи


дискларда, ғилдиракларда, маховикларда ва бош қа қурил-
маларда маълум роль ўйнайди. Т ем ир йўлларда кориолис
кучлари йўлнинг эгри қисмларида нам оён бўлиб, ташқи
изда вертикал босим кучини ортгиради ва ички изда эса
камайтиради. Натижада ташқи из ичкисига нисбатан кўпроқ
ем ирилади.
Фуко маятниги. М аятникнинг тебраниш вақтида намоён
бўладиган кориолис кучини Ф уко маятниги мисолида қараб
чиқамиз. Фуко маятниги узунлиги / = 6 7 м бўлган ипга
осилган массаси т = 2 8 кг ли шардан иборатдир. Ф ранцуз
олими Ф уко бундай маятник билан 1850 йилда Париж
обсерваториясида тажриба ўтказиб, Ернинг ўз ўқи атрофида
айланиш ини биринчи бўлиб исботлади. Агар маятник қутбда
тебранаётган бўлса, унинг тебраниш текислиги аста-секин
Е р н и н г айланиш ига қ арам а-қарш и йўнали ш да бури ла
бош л ай ди . Т аж рибанинг кўрсатиш ича, қутбда м аятник
тебраниш текисликларининг буралиш бурчакли тезлиги
м иқ дор жиҳатдан Ернинг ўз ўқи атроф и даги айланиш

бурчакли тезлиги ш = 'r L“ ^ ' ^ 7 ra тенг чиққан, яъни:

шк
К = ТД/£ = 15—
соат • (2 -4 9 )
Агар маятник Ернинг Ф географик кенглигида тебра-
наётган бўлса, унинг бурчакли тезлиги

% = fV in <P = 15 2 i 7 sin<P (2.49а)


булади. Агар маятник тебра­
нишини Ер билан боғланган
саноқ системасига кўчирилса,
тебраниш текислигининг ай-
ланиши кориолис кучининг
намоён бўлиш натижасидир.
Ш ундай қилиб, Ернинг уз
ўқи атрофида айланиши са-
бабли намоён буладиган ко­
риолис кучи маятник ҳаракат
траекториясини 2.9-р асм да
тасвирлангандек буради. На­
тижада А нукладан бошланғич
2.9-расм тезликсиз қўйиб юборилган
маятник В, С, Д, ... бурилиш
нуқгаларидан бурилиб, 2.9-расмда тасвирланган ўхшаш кўп
бурчакли мураккаб эгри чизиқ ҳосил қилади. Расмдан
кўриниб турибдики, маятникнинг тебраниш текислиги
Ерга нисбатан соат стрелкаси бўйлаб бурилади, бунда у
бир суткада бир марта айланади. Гелиоцентрик инерциал
саноқ системага нисбатан аҳвол бошқача, маятникнинг
тебраниш текислиги ўзгармайди, Ер эса унга нисбатан
бурилиб, бир суткада бир марта айланади.
Ш ундай қилиб, маятник тебраниш текислигининг
буралиши Ернинг ўз ўқи атрофида айланишининг исботи
экан.
Ернинг ўз ўқи атрофида айланишини исботлашга мўл-
ж алланган маятникларга Ф уко маятниги д ей и л ади .
Жумладан, С .- Петербургдаги Исакиевский соборининг
гумбазига осилган узунлиги / = 98 м бўлган Фуко маят-
нигининг тебраниш текислиги ҳам ҳар бир суткада бир
марта тўлиқ айланиб турибди.

Т А К РО РЛ А Ш С А В О Л Л А РИ

1. Д и н а м и к а деб ни м ага айтилади?


2. Н ь ю то н н и н г б и р и н ч и қ он ун и н и таъ риф ланг.
3. Ньютоннинг биринчи қонуми ифодасини қандай кўринишда ёзиш
мумкин?
4. Жисмнинг инерцияси деб нимага айтилади?
5. Нима учун Ньютоннинг биринчи қонуни инерция қонуни деб
аталади?
6. Қандай системага инерциал саноқ системаси дейилади?
7. Куч ва масса деб нимага айтилади?
8. Ньютоннинг иккинчи қонунини таърифланг ва унинг формула­
сини ёзинг.
9. Ньютоннинг учинчи қонунини таърифланг ва формуласини ёзинг.
Таъсир ва акс таъсир нима?
10. Импульс ва импулсьнинг ўэгариш қонунини таърифланг. Куч
импульси нима?
11. Импульс сақланиш қонунини таърифланг ва формуласини ёзинг.
12. Қандай системага ноинерциал саноқ системалари дейилади?
13. Инерция кучлари деб қандай кучларга айтилади?
14. Инерция кучлари қандай хоссаларга эга?
15. Кўчирма, марказдан қочма ва кориолис инерция кучларининг
табиати қандай?

3 - Б ОБ
И Ш ВА ЭН ЕРГИ Я

3.1. И Ш , ҚУВВАТ ВА Э Н Е Р Г И Я

Ўзгармас кучнинг бажарган иши. Атрофимиздаги барча


жисмлар маълум кучлар воситасида ўзаро таъсирлашади.
Уларнинг таъсирлашуви натижасида жисмлар кўчиши
мумкин. Кучнинг кўчиш билан боғланишини ифодалаш
учун механикада иш деб аталувчи физик катталик тушун-
часи киритилади. Куч таъсирида ж исм нинг кўчишида
механик иш бажарилади. Турли ҳолларда кучнинг бажарган
иши турлича булади.
Энг содда ҳолда, ўзгармас куч (ғ = const) таъсирида
жисм мазкур куч йўналишида кўчишидаги бажарилган
ишнинг катталиги Ғ кучни кўчиш масофаси j га кўпайт-
масига тенг (3.1а-расм):

A = Fs (3-1)

Агар F куч кўчиш вектори г га нисбатан а бурчак остида


йўналган бўлса (3.1б-расм ), у ҳолда уни икки ташкил
этувчига кўчиш йўналиши буйича Fs = F c o s a тангенциал
ташкил этувчига ва кўчиш йўналишига перпендикуляр
тшШШШг1ншг)П1т
а <г

3 .1 - р а с м

бўйича Ғп = Ғ s in a нормал ташкил этувчига ажратамиз.


Буҳолда / к у ч н и н г б а ж а р г а н и ш и тангенциал ташкил
этувчиси Fs нинг ўтилган йўл s га кўпайтмасига тенг.

А = Fs cos a (3.2)
Бу ҳолда ж исм бир тўғри чизиқ бўйлаб силжигани учун
кўчиш вектори г ниНг модули йўлга тенг: |Я| = s У вақтда
(3.2) формулани яна кўчиш вектори г орқали қуйидаги
кўринишда ёзиш мумкин:
А = Fsr = Fr cos a. (3.3)

Бу ифодадаги F r c o s a катталик f ва г векторларнинг


скаляр кўпайтмаси (Ғ ■г ) дан иборат бўлгани учун (3.3)
одатда куйидаги кўринишда ёзилади:

A = (F r) = F r co sa . (3.4)

Ш ундай қилиб, ўзгармас куч Ғ нинг жисмни |г| = s


масофага кўчишда бажарган иши А микдоран ўша икки
векторнинг скаляр кўпайтмасига тенг бўлган скаляр
катталикдир. (3.4) дан бажарилган ишнинг а бурчакка
боғлиқлиги кўринади.
1. Агар a = 0 бўлса, c o s a = 1 бўлиб, куч ва кўчиш
йўналишлари устма-уст тушиб, максимал иш бажарилади:

A = F|r| = Fs => m a x .

2. Агар 0° < a < 90° бўлса, c o s a > 0 бўлади. Бу ҳолда


мусбат иш бажарилади, яъни А ^ О бўлади;
3. Агар 90° < а < 180° бўлса, c o s a < 0 бўлиб, манфий
иш баж арилади, яъни А < 0 бўлади. Бу ҳолда А нинг
йўналиш и кўчиш йўналишига қарама-қарш и бўлади.
Жумладан, ишқаланиш кучи кўчиш йўналишига қарама-
қарши бўлгани учун, у манфий иш бажаради.
4. Агар a = 90° бўлса, c o s a = 0бўлади. Бунда Ғ нинг
йўналиши кўчиш йўналишига перпендикуляр бўлиб, бажа-
рилган иш нолга тенг, яъни А = 0.
Агар ж исм бир нечта ўзгармас кучлар таъсирида
кўчаётган бўлса, у ҳолда бажарилган иш ҳар бир кучнинг
алоҳида бажарган ишларининг алгебраик йиғиндисига тенг
бўлади:

A = 'Z Ai= 'Z f e )= S Firi c o s a , (3.5)


1=) /=1 1=1
Халқаро ўлчов бирликлар системасида иш бирлиги
қилиб Жоуль (Ж) қабул қилинган: 1 Жоуль деб, 1 Ньютон
куч таъсирида жисмни 1 метр масофага кўчиришда бажа­
рилган ишга айтилади, яъни:

|Л| = |Л | = 1Я .Ь и = 1 ж.

И ш нинг ўлчамлиги эса:

dim|/4| = dim |ft| = L2MT~2.

Ўзгарувчан куч бажарган иш. Э нди ўзгарувчан куч


таъсирида жисм эгри чизиқли траектория бўйича ҳаракат-
ланаётган умумий ҳолни қараб чиқамиз. Бу ҳолда жисмга
таъсир кдпувчи куч ҳам, куч билан кўчиш орасидаги бурчак
ҳам jterapa боради (3.2-расм).
Узгарувчан кучнинг бажарган ишини аниқлаш учун
ўтилган йўлни хаёлан чексиз кичик (элементар) ds бўлак-
чаларга ажратамиз. Элементар йўл элементар кўчишнинг
модулига тенг бўлади: \dr\ = ds. Ҳар бир элементар кўчиш
давомида жисмга таъсир кучини ўзгармас ҳисоблаш мумкин.
Бинобарин, элементар кўчишда бажарилган иш кучининг
кўчиш йўналиш ига п р оек ц и я си Fs н и н г шу кўчиш
катталиги \dr\ = ds га кўпайтмасига тенг, яъни:
Бу ерда а катталик F ва dr векторлар орасидаги бурчак
кўчиш чексиз кичик бўлгани учун 8/4 — элементар иш
деб аталади. Агар векторларнинг скаляр кўпайтма тушун-
часидан фойдаланилса, 5А элементар иш куч Ғ нинг
кўчиши dr скаляр кўпайтмасига тенг:

8А = (ғ, dr) = Fsds. (3.7)

Шуни қайд этиш керакки, жисмга таъсир қилувчи Ғ


куч учта координаталар X, У, Z нинг функцияси бўлиб,
унинг йўл 5 га бўлган проекцияси Ғ элементар силжиш
dr нинг йўналишига боғлиқ бўлади. Бу ҳолда Ғ кучнинг
элементар иш ининг (3.7) ифодаси тўлиқмас диф ф ерен-
циалдан иборат бўлгани учун у 5А символи билан бел­
гиланади ва унга тўл и қм а с , яъни х у с у с и й д и ф ф е р е н ­
ц и а л дейилади.
Ж исмни эгри чизиқли траектория бўйича 1 нуқтадан 2
нуқтага кўчиришда Ғ кучнинг бажарган ишини топиш
учун ҳамма элементар ишларни қўшиб, барча элементар
кўчиш узунлигини нолга, уларнинг сонини эса чексизликка
интилтириб лимитга ўтилса, қуйидаги кўринишдаги интег-
ралга айланади:

А * lim 2 & & ) = J (з 8)


A?->0/S| W ’0/
г\
ёки

(3.8а)
Jl

Бу интеграл ҳисобланиши учун Ft нинг s га боғликдиги


маълум булиши керак. 3.3-расмда ордината ўқига Fs ,
а б сц и сса ўқига эса s йўл қўйилган бўлиб, Fs = f( s )
функциянинг графиги тасвирланган. Элементар AS йўлда
бажарилган АА = FsAS элементар иш штрихланган верти­
кал тасманинг юзасига микдор жиҳатдан тенгдир. Жисмни
5, масофадан S2 масофагача кўчиришда бажарилган иш
эса шу ораликдаги Fs = f ( v ) ф аф ик чизиқнинг абсцисса
ўқи билан ҳосил қилган юзига тенг.

3.2. КУЧН ИН Г П О ТЕН Ц И А Л М АЙДОНИ


КОНСЕРВАТИВ ВА НОКОНСЕРВАТИВ КУЧЛАР

Ф азонинг бирор нуқтасидаги жисм бошқа жисмлар


томонидан маълум қонуният билан ўзгариб турувчи кучлар
таъсирида бўлса, жисм кучлар майдонида турибди дейилади.
Бинобарин, майдон кучларни узатувчи моддий муҳитдан
иборатдир. Масалан, Ер сиртига яқин жойдаги жисмга
оғирлик кучи, яъни Р = mg таъсир қилади. Фазонинг ҳар
бир нуқтасидаги жисмга бирор О марказ томон йўналган
3 .4 -р а е м

кучлар таъсир қилса (3.4-расм), бундай кучларга м а р к а зи й


к у ч л а р ва уларни ҳосил қилган майдонни эса м а р к а з и й
м а й д о н дейилади. Марказий кучнинг катталиги фақат
радиус-вектор г га боғлиқ бўлади, яъни Ғ = f ( r ) .
Оғирлик кучининг майдони ҳам кучларнинг марказий
майдонига мисол бўлади.
Жисмга таъсир қилувчи марказий кучлар унинг бошқа
жисмларга нисбатан фазодаги вазиятига боғлиқ бўлиб,
жисмнинг тезлигига боғлиқ эмасдир.
Ш уни қайд этиш керакки, фақат жисмнинг вазиятига
боғл и қ бўлган марказий кучларнинг баж арган иш и,
жумладан, оғирлик кучининг бажарган иши йўлнинг
кўриниш ига боғлиқ бўлмасдан, бошланғич ва охирги
қолатига боғлиқдир. Бу ҳолда кучлар майдонига п о т е н ­
ц и а л м а й д о н , кучларнинг ўзини эса к о н с е р в а т и в
кучлар дейилади.
Консерватив кучнинг жиемни 1 нуқтадан 2 нуқгагача
кўчириш да бажарган иши Ах г ҳар қандай, жумладан,
1—а—2 ва 1—в—2 траектория бўйлаб ҳаракатлангандаги
бажарилган А1 а 2 ва Ai ti 2 ишлар ўзаро тенгдир (3.5-расм).
Консерватив кучнинг 1—а—2 траектория бўйича бажарган
иши А [ а_2 ни мусбат. деб олинса, тескари 1—в—2 траек­
тория бўйича бажарган иши А._в_1эса манфий деб олинади.
Ш унинг учун \ам консерватив кучни жисмнинг ёпиқ L
контур бўйича, масалан, 1—а—2—в— 1 траектория бўйлаб
кўчиришдаги бажарган иши нолга тенг бўлади:
а

т
3 .5 -р а е м

Ж исмларнинг оғирлик кучи, эластик кучи, заряд-


ларнинг ўзаро таъсир кучлари консерватив кучларга мисол
бўла олади.
Жисмни кўчиришда бажарилган иш йўлнинг шаклига боғлиқ
бўлган кучларга н о к о н сер ва т и в к уч ла р дейилади.
Суюқлик ёки газда ҳаракатланаётган жисмга кўрсатила-
диган қаршилик кучи, бирор жисмнинг бошқа жисм сирти
бўйлаб сирпанишида юзага келадиган ишқаланиш кучлари
ноконсерватив кучларга мисол бўла олади.

3.3. ҚУВВАТ

Бирор ишни бажариш учун яратилган механизмлар,


кўпинча, ўз хоссалари жиҳатидан бир-биридан сезиларли
фарқ қилади. Механизмларнинг иш бажариш тезлигини
ифодалаш учун қувват тушунчаси киритилади. Механизм-
нинг қуввати деб вақт бирлигида бажарилган ишга микдор
жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка айтилади. Шундай
қилиб, АА ишнинг шу иш бажарилган At вақтга бўлган
нисбатига механизмнинг N қуввати дейилади:

(3.10)

Агар бу катталик вақт ўтиши билан ўзгара борса, у ҳолда


оний қувват қуйидагига тенг бўлади.

Бу ифодада 5А элементар иш, шу ишни бажарувчи Ғ


кучнинг шу куч қўйилган нуқтанинг dt вақт ичидаги dr
элементар силжишига скаляр кўпайтмаси билан аник­
ланади: 5А = (ғ, dr). Бу ифодадан фойдаланиб, қувватучун
қуйидагини топамиз: •

^ = М = 1 ^ ) = (қ к ). (3.12)

бунда V — куч қуйилган нуқтанинг оний тезлиги.


Агар Fs = F c o s a қўйилган кучнинг кўчиш векторига
проекцияси бўлса, (3.12) ни яна қуйидаги кўринишда ёзиш
мумкин:

N = (ғ,ў) = ҒУ cosa = FSV (3.13)

Шундай қилиб, механизмнинг қувватини аниқлаш учун


ҳаракатланувчи қисмларнинг бир-бирига таъсир кучи —
механизмнинг тортиш кучини ва уларнинг кўчиш тезлиги-
ни билиш керак.
СИ да қувват бирлиги сиф атида ватт (В т) қабул
қилинган, I ватт 1 секунд давомида 1 Жоуль иш бажара-
диган механизмнинг қувватидир, яъни:

l^l = |f | = J^ - 1BT
Қувватнинг ўлчамлиги:

dim|Ar| = dim|^| = 1}М Т~Э

Кўпинча механизмнинг тортиш кучи ва ҳаракат тезлиги


иш бажариш жараёнида ўзгаришларини назарга олмай —
ўртача қувват билан тавсифланади.
Энди Ердан маълум бир баландликда муаллақ турган m
массали ракетанинг двигатели қувватини қисоблаб кўрай-
лик. Маълумки, муаллақ турган ракетанинг тезлиги нолга
тенг бўлса ҳам, уни нг двигатели қуввати нолга тенг
эмаслигини аниқлаш қийин" эм ас. Бу ҳолда двигатель
қуввати ракета соплосидан газларни чиқариб ташлашга
сарфланади: бунда вужудга келган Ғр реактив куч айнан
ракетани муагтлақ ҳолатда тутиб туради. Ракета муаллақ
тургани сабабли Fp = -mg бўлади. Ракета соплосидан V
тезлик билан отилиб чиққан газлар га таъсир қилувчи куч
эса Ғ = -F p = mg га тенг бўлади. У вақтда (3.12) формулага
биноан муаллақ турган ракетанинг қуввати:
N = ( m g v ) = m gv, (3.14)
бунда т — ракетанинг массаси, g — эркин туш иш тезла­
ниш и ва V — соплодан отилиб чиққан газнинг тезлиги.

3.4. Э Н Е Р Г И Я ВА Э Н Е Р Г И Я Н И Н Г С А Қ Д А Н И Ш Қ О Н У Н И

Ж исм ёки жисмлар систем аси н ин г иш баж ариш қоби-


лиятини характерловчи ф изик катталикка энергия дейилади.
Ж исм ларнингҳолатига қараб энергия икки турга: к и н е т и к
ва п о т е н ц и а л энергияга бўлинади.
Қ исқ а қилиб айтганда, кинетик энергия — ҳаракат
энергияси, потенциал энергия эса — ўзаро таъсир, ҳолат
энергиясидир.
Кинетик энергия. Бирор Ктезлик билан ҳаракатланаётган
т м а сса л и ж и с м н и н г к и н ет и к э н е р г и я с и Wk м и қ д о р
жиҳатдан уни тамоман тўхтатиши учун зарур бўлган А ишга
тенг бўлади.
Ф араз қилайлик, К тезл и к билан ҳаракатланаётган I-
ж исм урилган 2 -ж и см га F21 куч билан таъсир қилсин
(3 .6 -р а с м ) ва у н и н г ds эл ем ен та р м а со ф а д а баж арган
элементар иши бА = Fsds бўлсин, бунда Ғ — иккинчи ж исм ­
га таъсир қилувчи F21 кучнинг s йўл йўналиш ига бўлган
п р оек ц и я си . Н ью тон н и н г учинчи қ он ун и га би н оан
1-жисмга — Ғ,2 куч таъсир қилиб, унинг $йўл йўналишига
проекцияси — Fs эса 1-ж и см ни н г тезлигини ўзгартиради.
У вақ тда Н ь ю т о н н и н г и к к и н ч и қ о н у н и г а б и н о а н :
- F s = m *jj-. Буни ю қорида ўрнига қўйилса, қуйидагига эга
бўламиз:
ЬА = -rft ~& ds
at
= - т Щ- d v
dt
- -m v d v .

У вақтда, v тезлик билан ҳаркатланаётган т массали


жисмнинг к и н е т и к э н е р г и я с и Wk ҳисобига бажарган
А иши (3.15) ифодадан v дан 0 гача оралиқда олинган
интеграл га тенгдир:

(3.16)

Демак, ж исмнинг кинетик энергияси жисм массаси


билан тезлиги квадрата кўпайтмасининг ярмига тенг экан.
(3.16) дан куринадики, ҳар қандай жисмнинг кинетик
энергияси манфий (И ^ < 0) бўла олмайди.
(3 .1 6 ) форм ула, хусусий ҳолда моддий нуқтанинг
кинетик энергияси учун ҳам ўринлидир. У вақтда ихтиёрий
механик системани моддий нуқталар системаси деб қараш
мумкин. Ш унинг учун механик системанинг кинетик
энергияси уни ташкил қилган п та моддий нуқталар кине­
тик энергиясининг йиғиндисига тенг булади, яъни:

(3.17)

бунда mj ва гл катталиклар /-моддий нуқтанинг массаси ва


тезлигидир. Шундай қилиб, системанинг кинетик энергияси
ундаги моддий нуқталарнинг фақат масса ва теэликлари
орқали аниқлангани учун с и с т е м а ҳ а р а к а т и н и н г ҳо л а т
ф у н к ц и я с и д а н иборатдир.
(3.16) ва (3.17) формулалардан куринадики, жисм ёки
механик системанинг кинетик энергияси унинг ҳаракати
текширилаётган саноқ системасига боғликдир. Шунинг учун
ҳам си стем а н и н г кинетик эн ер ги я си ҳар хил сан оқ
систем ада турлича қийматга эга бўлади. Б и н обари н,
системанинг кинетик энергияси нисбий катгаликдир.
Шундай қилиб, жисмнинг кинетик энергияси у ҳаракат-
ланаётган саноқ системасига боғликдир, чунки жисмнинг
ҳаракат тезлиги турли саноқ системаларида ҳар хил бўлади.
Фараз қилайлик, К абсолют (тинч) ва А7 нисбий саноқ
си стем асидаги тезлик м ос равишда v ва v ' га ҳамда
кинетик энергияси эса WK ва га тенг бўлсин. У вақтда
классик механикадаги тезликларни қўшиш қонунига
биноан:

V = V' + U
Шунинг учун, К системага нисбатан жисмнинг кинетик
энергияси:

j t n v 2 + т и2 + jtn

еки
WK= W ' + mu 2 + j{ p 'U ) , (3.18)

бунда р' = mv’ — моддий нуқганинг ^'системадаги импуль­


си (3.18) формула моддий нуқта (жисм)лардан ташкил
топган ихтиёрий механик система учун ҳам ўринлидир.
Бунга иш онч ҳосил қилиш учун (3 .1 8 ) м уносабатни
системанинг ҳар бир нуқтаси учун ёзи б, сўнгра барча
нуқталар бўйича йиғиндиси олинади:

еки
(3.19)

бунда WKc ва Щ .— механик системанинг К ва К1 саноқ


П
системага нисбатан кинетик энергияси, т с - Х т / — эса
i=i
систем адаги моддий нуқта (ж и см ) л арн ин г м ассаси,
П
РС~ ^ Р — системадаги моддий нуқта (жисм) ларнинг
/=1I 1

натижаловчи импульси.
Агар А"'системада инерция маркази тинч турса, яъни
(р'с = 0) бўлса, (3.19) муносабат қуйидаги кўринишга
келади:

Wкс = Wк(.
' + 2\т и 2
Бу тенглик Кёнич теорем асининг математик иф одаси
бўлиб, қуйидагича таърифланади:
К абсолют саноқ системасига нисбатан моддий нуқталар
механик системасининг кинетик энергияси WK механик
системанинг инерция марказига мужассамланган массанинг
кинетик энергияси ^ к с ҳамда К1нисбий саноқ системанинг
й тезлиги билан ҳаракатланаётган инерция маркази
жойлашган массанинг кинетик энергияси ^ т и 2 нинг
йиғиндисига тенгдир.
П о т е н ц и а л э н е р г и я . Консерватив куч таъсирида
булган системадаги моддий нуқталар ёки жисмларнинг иш
баж ара олиш қобилияти потенциал эн ер гия билан
характерланади.
Потенциал энергия деб, ўзаро таъсирланувчи жисмлар ёки
жисм қисмларининг бир-бирига нисбатан боғлиқ бўлган ҳолат
энергиясига айтилади.
Шундай қилиб, моддий нуқта (жисм)нинг потенциал
энергиясини фақат шартли равишда танлаб олинган бирор
нолинчи ҳолатга нисбатан аникдаш мумкин. Берилган
ҳолатдаги жисм ёки системани нолинчи ҳолатга ўтказишда
бажарилган иш жисм ёки системанинг биринчи ҳолатдаги
потенциал энергиясига тенг булади. Агар системанинг
нолинчи ҳолати учун о нуқта қабул қилинса (3.7-расм), у
вақтда система 1 -ҳолатдан 0-ҳолатга ўтганда бажарилган
иш А 10системанинг l -ҳолатдаги потенциал энергияси ^
га тенг, яъни А]0 = W бўлади. Система 2-ҳолатдан 0-ҳолатга
ўтганда эса A2Q = бўлади. Агар системанинг нолинчи
ҳолатдаги потенциал энергияси нолга тенг бўлмасдан бирор
^ „ о га тенг бўлса, у вақтда потенциал энерги я энергия
ў р н и га у н и н г и ккала ҳ о л а тд а ги қ и й м а т и н и н г а й и р -
м аси б а ж а р и л га н иш га т е н г , яъ н и A =W -W ва
10 Л] п0
А2о = W„2 ~ W„a бўлади.
Ш ундай қ и л и б , қ а р а л а ёт га н в а нолинчи ҳолат даги
потенциал энергияларнинг айирмаси системанинг қаралаётган
ҳолатдан нолинчи ҳолатга ўтиш даги консерватив кучларининг
баж арган ишига тенгдир.
Система 7-ҳолатдан 2-ҳолатга ихтиёрий йўналиш билан
ўтганда консерватив кучларнинг баж арган /4|2иш и /- ва 2-
ҳолатдаги ц / ва ц / потенциал энергия айирмасига тенг
"| п2
бўлади:

3-21)
яъ н и к о н сер ва т и в к уч ла р н и н г б а ж а р га н иши сист ем а
потенциал энергиясининг камайиш ига тенгдир.
Иккинчи томондан, консерватив кучнинг бажарган иши
А п систем а кинетик энергия орттирмаси и / -W га тенг
К2 к,
бўлгани учун (3.21) ни қуйидаги кўриниш да езиш мумкин:
W -W =W -W (3 22)
Система кинетик ва потенциал энергияларининг йиғин-
ди си WT т ў л а э н е р г и я дей ил ади . Ш ундай қилиб, (3.22)
дан консерватив си стем а тўла эн ер ги я си н и н г ўзгарм ас
қолиш и келиб чиқади:
W I = W A*j + W «j = W K-y + WП-) = c o n st. (3 23)
Бу (3.23) тенглик механикада энергия сақланиш қону-
нининг математик ифодаси бўлиб, бундай таърифланади:
Б ерк, яъни кон серват и в си ст ем ан и нг т ўла м ехан и к
энергияси ўзга р м а с қолиб, сист ема пот енциал энергияси
кинет ик энергияга ва аксинча айланиб туради.
М ехани к эн ер ги я н и н г бо ш қ а турдаги энерги яларга
айланиш и бу ҳолда кузатилмайди. Амалда эса ҳар қандай
системада ҳам, оз бўлса-да, энергия ди сси п ац и я си намоён
б у л а д и . Ж у м л а да н , ё п и қ (к о н с е р в а т и в ) с и ст е м а д а г и
ж и см л ар ор аси да иш қаланиш к учларн и нг м авж удлиги
механик энергиянинг бир қисми иссикдик ҳаракат энергия-
сига ай л ан и ш и сабабл и с и ст е м а ички э н е р г и я с и н и н г
ортиш ига сабаб бўлади.
Шундай қилиб, ёпиқ система механик энергиясининг
қисман камайиши система ички энергиясининг ортишига
мос келади, лекин систем анинг умумий кўринишдаги
энергияси доимий қолади. Бинобарин, энергиянинг умумий
сақданиш қонунини куйидагича таърифлаш мумкин:
Ёпиқ систем анинг умумий кўринишдаги энергияси
ўзгармас бўлиб, фақат бир кўринишдаги энергиядан бошқа
кўринишдаги энергияга айлана боради.
Ёки материя ва ҳаракатнинг сакданиш қонуни кўрини-
шида уни яна қуйидагича таърифлаш мумкин:
Ёпиқ материя ҳаракатининг барча шаклий ўзгариш-
ларида энергия ўзгармасдан қолади.

БАЪЗИ О ДДИЙ ҲОЛЛАР УЧУН ПОТЕНЦИАЛ


ЭН ЕРГИ ЯН И ҲИСОБЛАШ
1. Оғирлик майдонидаги потенциал энергия. Агар h
баландликдаги жисм (моддий нуқга) нолинчи, яъни И=О
сатҳга эркин тушиб кетса, оғирлик кучи A= m gh ишни
бажаради. Бинобарин, А баландликдаги жисмнинг потен­
циал энергияси:
Wn = mgh , (3.24)
бунда т — ж исм нинг массаси, g — эркин тушиш тезла­
ниши, И — катталик, И = О сатҳдан ўлчанган баландлик.
Потенциал энергия Ж нинг ҳисоб бошини ихтиёрий
танлаб олиш мумкин бўлганидан ж исмнинг потенциал
энергияси манфий қийматларга ҳам эга бўлиши мумкин.
Масалан, агар Ер сиртидаги жисмнинг потенциал энерги­
яси нолга тенг деб қабул қилинса, h баландликдаги ж исм­
нинг потенциал энергияси W„ = mgh > 0 мусбат, Л; чуқур-
ликдаги потенциал энер-
■© Wn-mgh>p
гияси w n = -m ghx < 0 эса
h манфий булади (3.8-расм).
Wf,a=0 eP^a шуни айтиб ўтиш
ўринлики, кинетик энер­
гия манфий қийматли бўла
олмайди.
M i Умумий ҳолда жисм h
% =-mgh,<0 баландлик да v тезл ик
билан ҳаракатланаётганда у
ҳам кинетик, ҳам потенциал энергиядан ташкил топган
тўла механик энергияга эга бўлади:

Wr =WK+Wn = ^ - + m gh. (3.25)

Аниқроқ айтганда, бу ифода Ер—жисм системасининг тўла


механик энергиясини ифодалайди: Wn— системанинг ўзаро
потенциал энергияси, ^ — жисмнинг кинетик энергияси.
Агар система п та жисмдан ташкил топган бўлса, унинг
тўла механик энергияси бутун системанинг потенциал
энергияси билан система кинетик энергиясидан ташкил
топади; бу кинетик энергия эса ўз навбатида системани
ташкил этувчи жисмлар кинетик энергияларининг йиғин-
дисига тенг:

>П =И ',+»П -=»'. + Ё £т - . (3.26)


/=1
Агар система ёпиқ (консерватив) бўлса, системанинг
тўла механик энергияси ўзгармас қолади:

(3.27)
/=1

Шундай қилиб, ёпиқ (консерватив) системадаги ж исм ­


ларнинг тўла механик энергияси ўзгармас қолади.
2. Деформацияланган жисмнинг потенциал энергияси.
Қаттиқ жисмларнинг деформациясида юзага келадиган
эластик кучлар марказий кучлардан иборат бўлади. Биноба­
рин, бундай кучлар консерватив кучлар бўлади. Мисол
тариқасида чўзилган, яъни деформацияланган пружина­
нинг потенциал энергияси ҳақида гапириш мумкин.
П руж и н ан и н г д еф ор м ац и я л ан и ш и да эластик куч
Ғ = кх (Гук қонуни) га қарши бажарилган А иш қуйида-
гига тенг бўлади:

A = \F d x = ] kxd x = . (3.28)
О О
Бу баж арилган иш деф ор м аци ялан ган пруж инанинг
потенциал энергиясига айланади:
3. И кки м оддий нуқтанииг ўзаро тортиш иш кучи
потенциал энергияси. Жисмларнинг ўзаро тортишиш кучи
уларнинг тузилишига ва кимёвий таркибига боғлиқ эмас.
Н ью тоннинг бутун олам тортишиш қонунига бин оан
торти ш и ш кучи икки м одди й нуқта м ассал ари н и н г
кўпайтмасига тўғри пропорционал ва улар орасидаги
масофанинг квадратига тескари пропорционал:

F =y M f.. (3 30)

бунда Y — гравитацион доимий, М ва т — мос равишда


биринчи ва иккинчи моддий нуқгаларнинг массалари, г —
моддий нуқталар орасидаги масофа.
Гравитацион доимий деб, бир-биридан 1 м масофада
турган массаси 1 кг булган икки моддий нуқта орасидаги
ўзаро тортишиш кучига миқдор жиҳатдан тенг бўлган физик
катталикка айтилади. Гравитацион доимийнинг ҳозирги
вақтда ўлчашлар асосида топилган қиймати қуйидагига
тенгдир:

V = 6,67 ■10 -11JLML - 6567 •10~'1 .


кг2 кгс1

Тортишиш кучи ҳам марказий кучдан иборат бўлгани


учун консерватив кучдир. Бинобарин, бу ерда потенциал
энергия ҳақида гапириш ўринлидир. Бу энергияни ҳисоб-
лашда массаларидан бири М ни қузғалмас деб, иккинчиси
т ни эса гравитацион майдонда кўчади деб ҳисоблаш
мумкин. У вақтда т массали моддий нуқтани масофадан
чексизликка (г —> °о) кўчиришда бажарилган иш

бўлади. Консерватив системада потенциал энергиянинг


камайиши Wn„ - Wn ҳисобига А бажарилади, яъни:

A~W „»-W n (3.32)

Одатда чексизлик (г = да потенциал энергия нолга


тенг W ^ = 0 деб олинади. У вакл'да (3.31) ва (3.32) га асосан
потенциал энергия
Бу манфий ишорани осонгина тушунтириш мумкин. Ўзаро
таъсирланувчи М ва т массали жисмлар орасидаги масофа
чексиз (г = «.) булганда жисмларнинг ўзаро потенциал
энергияси нолга тенг бўлган максимум қийматга эришади
ва ҳар қандай бошқа ҳолларда у нолдан кичик, яъни
манфий булади.

САКДАНИШ ҚОНУНЛАРИ ВА Ф АЗО -ВА ҚТН И Н Г


СИМ М ЕТРИЯЛИГИ
Физикада с и м м е т р и я сўзи аниқ алмаштиришларга
нисбатан физик ҳодисаларнинг ўзгармасдан саьуганиш
(инвариантлик) хусусиятини ифодаловчи тушунчадир.
Қор учқуни ёки музлаган ойна, барг ёки гул, капалак
ёки асалари уяси, кристаллар ва бошқа табиий омиллар
борки, уларнинг тузилишида қандайдир мутаносиблик,
тартиб, қонуний таққослик рўй беради. Мана шундай
омилларнинг кузатила бориши симметрия тушунчасининг
яратилиши ва ривожланишида муҳим аҳамиятга эга.
Кўчирилиш ёки бурилиш муҳим фазовий алмашти-
ришлардандир. Фазо симметрияси шундан иборатки, турли
нуқталарда ва турли йўналишларда фазо хусусиятлари
ўзгармасдан сақланади. Турли нуқталарда фазо хусусият-
ларининг бир хиллигига фазонинг бир жинслилиги, турли
йўналишда фазо хусусиятларининг бир хиллигига эса фазонинг
изотроплиги дейилади.
Фазодаги кўчирилиш ёки бурилишга нисбатан объект -
нинг симметрияси шундан иборатки, у қандай нуқтага
кўчирилмасин ва қандай йўналишда бурилмасин, объект
ўзгармасдан сақланади. Масалан, аниқ шароитдаги объект
устида ўтказилаётган тажриба фазонинг қайси жойида ва
қайси йўналишида қайтарилмасин, натижа ҳамиша бир
хил бўлиб чиқади.
Вақт симметрияси шундан иборатки, турли моментда
вақт хусусиятлари ўзгармасдан сақланади. Турли момент-
ларда вақт хусусиятларининг бир хшыигига вақтнинг бир
жинслилиги дейилади.
Вақт кўчирилишига нисбатан объектнинг симметрияси
шундан иборатки, аниқ шароитдаги объект устида бажари-
лаётган тажриба қайси вақтда қайтарилмасин, натижа
ҳамиша бир хил бўлиб қолади.
Энергия, импульс ва импульс моментининг сақланиш
қонунлари фазо ва вақт симметрияси билан боғлиқдир.
Энергиянинг сакданиш конуни вақгнинг бир ж инс­
лилиги билан, импульс (ҳаракат микдори) нинг сақланиш
қон ун и ф а зо н и н г бир ж и н сл и л и ги би л ан , им пульс
моментининг сакданиш қонуни эса фазонинг изотроплиги
билан бевосита боғликдир.

3.5. Г Р А В И Т А Ц И О Н М А Й Д О Н

Табиатдаги барча жисмлар орасида, уларнинг тузили-


шига, кимёвий таркибига боғлиқ бўлмаган, ўзаро тор­
тиш иш (гр ав и тац и он ) кучи қуйидаги б у т у н о л а м
т о р т и ш и ш қ о н у н и д а н аниқланади: икки моддий
нуқтанинг ўзаро тортишиш кучи массаларининг кўпайт-
масига тўғри пропорционал бўлиб, улар орасидаги масофанинг
квадратига тескари пропорционалдир:
п \ " ‘2
Ғ=у (3.34)

бунда Y — гравитацион доимий, /и, ва т2 — мос равишда


биринчи ва иккинчи моддий нукталарнинг массалари, г —
моддий нуқгалар орасидаги масофа.
Биринчи ва иккинчи мод-
~ дий нуқгага қўйилган ўзаро
'12
тортишиш кучлари Fv ва
Ғ21 улар орқали ўтувчи тўғ-
г2/ ри чизик бўйлаб^йўналган-
дир (3.9-расм). Бу кучлар­
Н1 нинг математик ифодасини
3.9-расм (3.34) га асосан куйидаги
кўринишда ёзиш мумкин:

F o . = - F [2f - = - у —*—3 =- VР *
г42

т, пц - (3.35)
F„ = - F . £ l = - Г ’ч ’
Г2, .
бу ерда FX2 — биринчи моддий нуктанинг иккинчисига
тортишиш кучи, эса биринчи моддий нуктанинг иккин­
чисига нисбатан радиус-вектори; иккинчи моддий
нуктанинг биринчисига тортишиш кучи, F2( эса иккинчи
моддий нуқтанинг биринчисига нисбатан радиус-вектори.
З .Ю - р а с м

Шундай қилиб, (3.35) формуладан куринадики, ўзаро


тортишиш кучи ҳар доим манфийдир.
3.9-расмдан кўринадики, гп ва г2| векторлар ўзаро қарама-
қарши йўналгани учун Ғ = - Ғ 21бўлади, яъни Ньютоннинг
учинчи қонунининг математик ифодаси келиб чиқади.
Агар ўэаро тортишувчи жисмларни моддий нуқта деб
ҳисоблаш мумкин бўлмаса, бу жисмларни хаёлан Ат массали
элементар бўлакчаларга ажратилади (З.Ю-расм). У вақгда
биринчи ва иккинчи жисмдаги Ат, ва Атк массали моддий
нуқгаларнинг ўзаро тортишиш кучи Ғ,к қуйидагига тенг бўлади:

бунда fik —элементар Ат, ва Атк массалар орасидаги


масофа, (3.36) да к = 1 дан к = N гача йиғинди олинса,
биринчи жисмдаги А/и,- элементар массасининг иккинчи
жисмга тортишиш кучи келиб чиқади:

(3.37)

Ва ниҳоят (3 J 7 ) ни / = 1 дан i = N гача яна бир бор


йиғиндиси олинса, иккала ж исмнинг ўзаро тортишиш
кучини оламиз:
Амалда (3.38) йиғиндини топиш интеграллашга келти-
рилади, умуман айтганда уни аниклаш жуда мураккаб
математик масаладир. Агар ўзаро таъсирлашувчи жисмлар
бир ж инсли шарлардан иборат бўлса, унинг массаси
марказига мужассамлашган д еб, улар орасидаги ўзаро
тортишиш кучи

бўл ади, бун д а т[ ва т 2 ш арларнинг м ассалари, гп


уларнинг марказлари орасидаги масофа.
Ш ундай қилиб, бир жинсли шарлар гўё массалари
марказига мужассамлашган моддий нуқталардек ўзаро
таъсирлашар экан.
Гравитацион (тортишиш) ўзаро таъсирнинг характерли
хусусиятларидан бири, у жисмлар вакуумда жойлашган
ҳолда ҳам содир бўлаверади. Бунга сабаб, ўзаро таъсирни
узатувчи жисмлар атрофида гравитацион майдоннинг ҳосил
бўлишидир. Майдон деб, ҳар қандай таъсирни узатувчи
моддий муҳитга айтилади. Гравитацион кучлар таъсири
сезиладиган фазо соҳасига гравитацион майдон ёки тортишиш
майдони дейилади.
Гравитацион майдоннинг ихтиёрий нуқтасига киритил-
ган жисмларга майдонни ҳосил қилган жисм томонига
йўналган куч таъсир қилади. Бинобарин, гравитацион
майдоннинг хусусиятини унга киритилган «синов жисм»
ёрдамида текшириш мумкин.
«Синов жисм» деб, ўлчами ва массаси ниҳоятда кичик
бўлган, киритилган майдон хусусиятини деярли ўзгартир-
майдиган жисмга айтилади. Қулайлик учун майдонни ҳосил
қилган жисмнинг массасини т билан, «синов жисм» нинг
массасини эса т0билан белгилаймиз. Энди гравитацион
майдонни ифодаловчи асосий катталиклар билан танишиб
чиқайлик.
Гравитацион майдоннинг кучланганлиги. М ассаси т
бўлган жисм ҳосил қилган майдоннинг бирор нуқтасига
тп массали «синов жисми» киритилган бўлсин (3 .1 1-расм).
Агар т массали жисм жойлашган нуқтани координат боши
си ф атида қабул қ и л и н са, «синов ж исм» ж ойлаш ган
нуқтанинг радиус-вектори г бўлади.
Гравитацион майдоннинг бирор нуқтасидаги кучланганлик
деб, майдоннинг шу нуқтасига киритилган массаси бир
3.11 - р а с м

бирликка тенг «синов жисм» га таъсир қилаёт ган кучга


миқдор жиҳатдан тенг булган физик кат т аликка айтилади:

бунда Ғ — м айдоннинг т и массали «синов ж исм» га таъсир


қилувчи куч бўлиб, (3.39)га асосан қуйидагига тенг булади:

(3.41)

Бу и ф о да н и ю қ ори да ўрн и га қ ўй и л са, м а й д о н н и н г


кучланганлиги G м айдонни ҳосил қилган т м асса орқали
иф одаланади, яъни:

(3.42)

ёки скаляр кўриниш да ёзилса

(3.4 а)

Ш ундай қилиб, моддий нуқт а ҳосил қилган гравитацион


майдоннинг бирор нуқт асидаги кучпанганлик унинг массасига
т ўғри пропорционал бўлиб, ундан майдон нуқт асигача булган
масофанинг квадрат ига т ескари пропорционалдир. Гравита­
цион м айдон кучланганлиги G нинг масса ш га боғлиқлиги
ж исм массаси \а м м айдонни характерловчи параметлардан
бири эканлигини кўрсатади.
Н ью тоннинг иккинчи қонунидан келтириб чиқарилган
м асса ж и см н и н г инертлик хоссаларини белгилагани учун
уни и н е р т м а с с а дейилган эди . Бундан ташқари гравита-
ци он ўзаро таъ си р н и н г ўлчовини белгиловчи ф изик
катталик — гравитац ион (оғирлик) м асса туш унчаси
киритилади. У ҳолда, инерт масса ва гравитацион масса
б и р -б и р и д а н ф арқ қиладим и, деган савол туғилади.
Тажрибаларнинг кўрсатишича бу икки тушунча орасида
миқдорий фарқ йўқдир. Ҳақиқатдан ҳам рус физиклари
В. Б. Брагинский ва В. И. Попов тажрибаларида гравитацион
ва инерт массаларнинг эквивалентлиги 10'12 гача аниқликда,
яъни Н ьютон тавсифлаган таж рибанинг аникдигидан
миллиард марта катта аниқликда исботланган. Шундай
қилиб, ҳар қандай масса инертлик ва тортишиш ҳосил
қилиш хусусиятига эга.
М айдон куч чизиқлари. Гравитацион майдонни график
равишда тасвирлаш учун кучланганлик чизик,лари ёки
қисқача куч чизиқларидан фойдаланилади.
Куч чизиқлари деб, шундай эгри чизиққа айтиладики, унинг
ҳар бир нуқтасида майдоннинг кучланганлик вектори уринма
равишда йуналган булади.
Иккинчидан, майдоннинг бирлик юзасидан тик равишда
ўтаётган куч чизиқлар сони, яъни куч чизиқларининг сирт
зичлиги майдоннинг шу нуқтасидаги кучланганлигига пропор-
ционалдир. 3.12-расмда куч чизиқлар ва ҳар хил соҳадаги
уларнинг сирт зичликлари тасвирланган. Унда А нуқта
атрофидаги G i кучланганлик В нуқта атрофидаги GBкуч-
ланганликдан кичикрокдир. Моддий нуқта ҳосил қилган
гравитацион майдон куч чизиқлари ёки кучланганлик


векторлари м оддий нуқта том он йуналган радиал тўғри
чизиқлардан иборат бўлади (3.4 -р а см ).
Ҳар бир нуқтаси кучланганлиги вектори радиус бўйлаб
марказ томон йуналган майдонга м а р к а з и й м а й д о н
дейилади.
Агар са н о қ си стем аси н ин г координата бош и 0 м оддий
нуқта би л ан м о с туш са (3 .4 -р а с м ), у вақтда м арказий
тортиш иш м айдон и н ин г бирор нуқтасидаги кучланганлик
г радиус-вектор орқали куйидагича аникланади:

G = Gr jr, (3.43)

бу ерда Gr = Gr ( x , y , z ) — вектор (7 н и н г г — радиус-вектор

йўналиш ига бўлган проекцияси бўл и б, G = - y


Агар кучланганлик векторининг сон қиймати, фақат
нуқтанинг радиус-векторига боғлиқ бўлса, бундай марказий
майдонга кўпинча сферик майдон ҳам дейилади. С ф ер ик
м айдон бирор нуқтасидаги кучланганлиги - С ва Gr лар
қуйидагига тенг:

М айдоннинг суперпозия принципи. Ф а р а з қ и л ай -


л и к , тор ти л и ш (гр а в и та ц и о н ) м а й д о н н и н г м ассалари
пц, т2 , т^,- - , тп бўлган п та м о д ди й нуқталар ҳоси л
қилган бўлсин. У вақтда м айдонга ж ойлаш тирилган т 0
массали м оддий нуқтага си стем ан и н г /- м одди й нуқта-
си н и н г таъсир кучи Fj- куйидагига тен г бўлади:

Ғ =-у ^ г =т1)0 , , (3.45)

бунда г, — радиус-вектор бўлиб, си стем ан и н г i- м оддий


нуқтасидан /и^масссши м оддий нуқтагача булган масофа,
G, — текш ирилаётган нуқтадаги от,- м ассали м оддий нуқта
ҳосил қилган м айдон н и нг кучланганлиги.
Кучлар таъсирининг мустақиллик принципига би н оан ,
м а й д о н т ек ш и р и л а ёт г а н нуқтасига- ж о й л а ш т и р и л г а н
/м„ массали м оддий нуқтага систем адаги м оддий нуқталар
6 — 265 81
томонидан таъсир қилувчи натижавий куч Ғ юқоридаги
Fj кучларнинг вектор йиғиндисига тенг:

Ғ = ^ Ғ = т 0^ б г (3.46)
(=1 i= l

Иккинчи томондан
Ғ = тдд , (3.46а)

бунда G — моддий нуқталар ҳосил қилган майдоннинг


кучланганлиги.
Охирги (3.46) ва (3.46 а) формулалардан қуйидагини ёзиш
мумкин:

G= (3.47)
/«I
Бу формула майдон суперпозия (қўшиш) принципининг
математик ифодаси бўпиб, у куйидагича таърифланади:
Бир неча гравитацион (тортилиш) майдонининг қўшили-
шидан ҳосил бўлган натижавий майдон кучланганлиги
қўшилувчи майдонлар кучланганликларининг вектор йиғин-
дисига тенг. Шуни айтиш керакки, майдоннинг суперпозия
приниипига биноан бир жинсли ёки зичлиги радиал бўйича
Р = Р(Г) қонуният бўйича ўзгарувчи, М массали ва R
радиусли ш арсимон жисмлар учун (3.44) формулалар
ўринли бўлади, яъни:

G = -у г ва Gr = - y , (3.48)

бунда г — шарсимон жисм марказидан текширилаётган


нуқтагача бўлган масофа бўлиб, r> R
Ернинг гравитацион майдони. Ер шар шаклида эмас,
балки эллипсоид шаклида бўлиб, унинг экваториал радиуси
қутб радиусидан 21,4 км ортиқдир. Лекин унчалик катга
анику!ик талаб қилмайдиган ҳисоблашларда бу фарқни
эътиборга олмаса ҳам бўлади. Ш унинг учун Ерни ўртача
радиуси М = 6371 км ва массаси М = 5,978 10 24кг булган
шарсимон жисм д еб қабул қилинади.
Ернинг атрофидаги гравитацион майдонидан ташқари
Қуёш, Қуёш системасидаги сайёралар ва Ернинг табиий
йўлдоши — Ойнинг ҳам гравитацион майдонлари мавжуд
бўлиб, улар анчагина заифдир. Ш унинг учун Ер сирти
яқинидаги натижавий гравитацион майдон Ернинг хусусий
тортишиш майдони ҳисобланади. Бинобарин, Ер сиртида
ёки унга жуда яқин нуқталарда гравитацион майдон кучлан­
ганлиги (3 .4 8) форм ула асоси да аниқланади. У нинг
миқдори эса қуйидагига тенг бўлади:

=Y (3.49)

бунда R — Ернинг радиуси. (3.49) дан кўринадики, Ер


сиртидан узоқлашган сари G нинг қиймати камайиб боради.
Ер сиртидан h баландликда унинг қиймати

■v ( ^ 7 ' (З-ЭД
ифода орқали аниқланади:
Ер сиртидаги G0 кучланганлик маълум бўлса, унга
нисбатан И баландликдаги G hкучланганликнинг қиймати
(3.49) ва (3.50) ларнинг нисбатидан қуйидагига тенг
бўлади:

+ (3.51)

Агар текширилаётган нуқта Ер сиртига яқин ( h « R )


жойлашган бўлса, (3.51) ифодани қаторларга ёйиб, икки
ҳад аникушгида олинса, у қуйидаги кўринишга келади:

G = G0(1 - 2 А ). (3.52)

Ернинг тортишиш майдонидаги жисм ўз ҳолига кўйиб


юборилса, Ернинг Ғ тортиш кучи таъсирида Ньютоннинг
иккинчи қонунига биноан э р к и н т у ш и ш т е з л а н и ш и
деб аталувчи g тезланиш билан текис тезланувчан ҳаракат
қилиб, Ерга томон эркин туша бошлайди. У вақтда (3.40)
га асосан қуйидагини ёзиш мумкин:

Ғ —niyg = m^G . (3.53)


Бундан
Ш ундай қилиб, Ер гравитацион майдонининг бирор
нуқтадаги кучланганлиги шу нуқтадаги эркин тушиш
тезланишига тенгдир.
Ш уни таъкидлаш керакки, Ер сиртининг барча нуқ-
таларида g нинг қиймати бир хил эмас. Унинг денгиз сат-
ҳида (А=0)ги қиймати # ^ = 9 ,7 8 0 5 м /с 2 дан (экваторда)
g ff= 9,8322 м /с 2 гача (кутёларда) оралиқда ўзгаради. Эркин
тушиш тезланиши g нинг қийматларидаги бу фарқ куйидаги
икки сабаб туфайли вужудга келади:
1. Ер сиртида тинч ётган ҳар бир жисм унинг суткалик
ҳаракатида иштирок этиб, экваторга параллел текисликда
ётган жисмлар ами — марказга интилма тезланишга эга
бўлади. Экваторда бу тезланиш энг катта қийматга эга,
кутбларда у нолга тенг. Ш у сабабли бирор жисмни кутбдан
экваторга кўчирсак, у бир оз «ўз оғирлигини йўқотади».
2. Суткалик айланиш натижасида Ер шар шаклида эмас,
балки уч ўқли эл л и п сои ддан иборатдир. П р оф ессор
Ф. Н. Красовский раҳбарлигида ҳисоблаб чиқилган Ер
эллипсоидининг энг аниқ улчамлари куйидагичадир:
Ернинг ўртача радиуси (ҳажми Ер эллипсоидининг
ҳажмига тенг булган шар радиуси) 6371,118 км.
Ернинг қутбдаги сиқилиши 1:298,3
Ернинг экватордаги сиқилиши 1:300
Эркин тушиш тезланиш g нинг Ердаги жойнинг ҳар
хил географик кенгликлар учун топилган қийматлари
куйидаги 3.1-жадвалда келтирилган:
3.1-жадвал
ф g, м/с- Ч> g, м/с2
0 9,7805 50° 9,8108
10° 9,7820 60° 9,7192
9,8261
о

20° 9,7865
О
о->
о

9,7934 9,8361
ОО
О
о
О

9,8322
О
о

9,8018 90°

Е рнинг ф = 45° географ ик кенглиги эркин туш иш


тезланиш га «нормал тезланиш » д ей и л и б, уни нг сон
қиймати: g= 9,80665 м /с2.
Жисмнинг оғирлик кучи ва оғирлиги. Ернинг тортишиш
майдонидаги жисмнинг оғирлик кучи Р жисмнинг массаси
т ни маълум нуқтадаги эркин тушиш тезланиши g га
кўпайтмасига тенгдир:
P = mg
84
Жисм Ернинг тортишиш майдонининг маълум нуқта-
сидаги бирор таянч сиртда тинч турганда ҳам, бирор ипга
осилганда ҳам ёки ихтиёрий йўналиш бўйлаб тўғри чизикли
текис ( у = сопз^ҳаракатланганда ҳам унинг оғирлик кучи
ўзгармас қолади.
Ж исмнинг оғирлик кучи унинг в а з н и (о ғ и р л и г и )
деб аталувчи характеристикасидан фарқ қилади.
Жисмнинг вазни (оғирлиги) деб, осмага ёки таянч сиртга
булган босим кучига айтилади.
Оғирлик кучи ва вазни турли жисмларга қўйилгандир.
Жумладан, столда турган жисмнинг оғирлик кучи / ’ жисмга
қўйилган бўлиб, Ернинг маркази том он йўналгандир.
Ж исмнинг вазни (оғирлиги) эса жисм томонидан столга
таъсир қилувчи куч бўлиб, у столга қўйилгандир. Бу ҳолда
жисмнинг вазни ва оғирлиги ўзаро тенгдир:

Q = P = mg (3.56)

3.6. Е РН И Н Г Т О Р Т И Ш И Ш М АЙДОНИДАГИ М О Д Д И Й НУҚТАНИ


К ЎЧИ РИ Ш Д А БАЖАРИЛГАН И Ш

Ернинг гравитацион м айдон кучининг j n массали


моддий нуқтани кўчиришдаги бажарган элементар иши dA\

dA = (F,dr) = m(p,df) (3.57)

бўлади, бунда G — майдон кучланганлиги, \dr = &| —


элементар йўл, df — элементар силжиш вектори.
Мазкур масалада саноқ системасининг координата боши
Е рнинг маркази билан устм а-уст туш син д еб фараз
қилайлик (3.13-расм).
Бу ҳолда Ер марказидан г > /? (бун да R — Ернинг
радиуси), масофадаги кучланганлик вектори G қуйидагига
тенг:

G= (3.58)

Бунда минус ишора F куч ва г — радиус-векторлар ўзаро


қарама-қарши йўналганлигини ифодалайди.
(3.58) ни (3.57) даги ўринга қўйилса, dA = -у

ҳосил бўлади, бунда ( f , d r ) = ^ d ( r , r ) = j d ( r 2)=rdr, бўлга-


ни учун элементар бажарилган иш
dA = - у т М ~ (3.59)
кўринишга келади.
Ер тортишиш майдонидаги т массали моддий нуқтани
г масофадан г2масофагача силжитишда бажарилган иш Ап
(3.59) ифодани интеграллаб топилади, яъни:

2 'г /
А12 = J dA = - J y т М ^ у =у т М - L _ i (3.60)
г, ч'2
Ч ‘ /

Ш ундай қилиб, Ернинг тортишиш майдонида моддий


нуқтани кўчиришда бажарилган иш йўлнинг шаклига
боғл иқ бўл м асдан , кўчиш нинг бош ланғич ва охирги
ҳолатига боғликдир. Умуман, бажарган иши йўлининг
шаклига боғлиқ бўлмаган кучларга к о н с е р в а т и в ёки
п о т е н ц и а л к у ч л а р дейилади. Ернинг тортишиш кучи
ҳам консерватив (потенциал) кучдир.
Консерватив кучларнинг т массали моддий нуқтанинг
ёпиқ контур (г^г^) бўйича бажарган иши А0 нолга тенг
бўлади, яъни:
/•j
Aq = f ( f , d r ) = - j y т М & = у т М ^ - ^ = 0 . (3 6 l)
ёки F - mG ни назарга олиб:

£ = f (c ,t f ) = О

Ёпиқ / контур бўйича олинган интеграллар y(.F,dir) ва

§ {p ,d r ) га куч вектори F нинг ва кучланганлик векто­

ри G нинг ёпиқ контур буйича ц и р к у л я ц и я с и дейилади.


Шуни айтиш керакки, кучланганлик векторинингёпик,
контур буйича циркуляцияси нолга тенг бўлган ҳар бир
майдонга п о т е н ц и а л м а й д о н дейилади.
Ш ундай қилиб, (3.62) дан гравитацион (тортишиш)
майдон ҳам потенциал майдондан иборатлиги кўринади.

3.7. Т О Р Т И Ш И Ш М А Й Д О Н И Д А Г И М О Д Д И Й Н У Қ Т А Н И Н Г
ПОТЕНЦИАЛ ЭН ЕРГИ ЯС И . М АЙДОН П О ТЕН Ц И А Л И

Потенциал майдонда моддий нуқтани кўчиришда ба-


жариладиган иш унинг потенциал энергиясининг камайи-
шига тенг:
dA = - d W Xп . (3.63)

У вақтда моддий нуқганинг 1-нуқтадан 2-нуқтага кўчи-


ришда бажарилган Л12 иш:
(3.64)
бўлади. (3.60) ва (3.64)ни ўзаро тенглаштириб, қуйидагига
эга бўламиз:

Агар т массали моддий нуқта майдонини ҳосил қилган М


масса марказдан чексиз узоқ (/* = °°)да бўлса, унинг потен­
циал энергияси нолга интилади: lim W = 0 . У вақтда
^2—>°°
майдоннинг 1 -нуқтасидаги моддий нуқтанинг потенциал

* К онсервати в кучн и н г баж арган эл ем ен тар и ш и тў л и қ д и ф ф ерен -


циалдан иборат. Ш ун и н г учун бундан кей ин уни dA билан белгилайм из.
энергияси Wn = - у бўлади. Бунга асосан майдоннинг
ихтиёрий нук^асидаги т массали моддий нуқтанинг потен­
циал энергиясини умумий ҳолда

^ „ = - У тГ - (3-65)

кўринишда ёзиш мумкин. Бу формуладан кўринадики,


майдондаги м оддий нуқтанинг потенциал эн ер гияси
массаси т га ва майдонни ҳосил қилган масса М га боғлиқ
бўлгани учун унга и к к и ж и с м н и н г ў з а р о п о т е н ц и а л
э н е р г и я с и дейилади.
Икки жисмнинг ўзаро потенциал энергияси массаларининг
кўпайтмаларига тўғри пропорционал бўлиб, улар орасидаги
масофага тескари пропорционалдир.
Ҳар қандай потенциал майдонни характерлаш учун
потенциал д еб аталувчи скаляр катталикдан ф ойдала­
нилади.
Майдоннинг ихтиёрий нуқтасининг потенциали деб,
майдоннинг шу нуқтасига киритилган бир бирлик массали
«синов жисм»нинг потенциал энергиясига миқдор жиҳатдан
тенг бўлган физик катталикка айтилади, яъни:
W
ср = - ^ . (3.66)
т

Бунга Wn потенциал энергиянинг ифодасини (3.65) дан


қўйилса, майдоннинг бирор нуқтасидаги потенциали фни
майдонни ҳосил қилган масса Л/орқали аниқлашга имкон
берадиган

Ф = —y f - (3.67)
формула келиб чиқади.
Ш ундай қилиб, моддий нуқта ҳосил қилган майдоннинг
бирор нуқтасидаги потенциали унинг массаси М га тўғри
пропорционал бўлиб, ундан нуқтагача бўлган масофага тескари
пропорционалдир.
П отен ци ал м а й д о н н и н г куч характеристикаси —
кучланганлик вектори G ва энергетик характеристикаси —
потенциал Ф скаляр катталиклар ўзаро боғланишга эга.
Маълумки, потенциал майдонда бажарилган элементар
иш dA=Fdr=mGdr майдондаги моддий нуқта потенциал
энергиясининг камайиши — d\Vn га тенг бўлар эди, яъни:
j(— )
mGdr = — d W , бунда G = — гг-* Бу тенгламанинг ўнг
" ar
томонидаги ифода (3.66) га асосан шу нуқтанинг
потенциали Ф дан иборат. Ш унинг учун, ю қоридаги
ифодани
(3.68)

кўринишда ёзиш мумкин. Бундаги ^ — гравитацион


майдон потенциалининградиус-вектори (г) йўналишидаги
ўзгариш тезлигини ифодалайди. (3.68) нинг чап томонидаги
G вектор катталик бўлиб, ўнг томонидаги Ф эса скаляр
катталикдан иборатдир. Вектор анализда вектор катгаликни
скаляр катталик билан боғловчи амалга г р а д и е н т (grad)
дейилади. У вақтда (3.68) ни яна қуйидагича таърифлаш
мумкин.
Гравитацион майдоннинг берилган нуқгасидаги кучлан­
ганлик вектори G потенциал градиента (grad Ф ) нинг
тескари ишорали ифодасига тенгдир:

G = -grad ф . (3.69)

Бунда минус ишора кучланганлик вектори G майдон


потен ци али ни нг камайиш том онига йўналганлигини
ифодалайди.
Шуни айтиш керакки, ҳар қандай скаляр функциянинг
градиента вектор катталик бўлиб, унинг йўналиши мазкур
функция қийматининг камайиш йўналиши билан мос
тушади. Бинобарин, потенциал градиенти (grad Ф )нинг
йўналиши кучланганлик вектори G нинг йўналишига
тескаридир.

3.8. КОСМ ИК ТЕЗЛИКЛАР

Космик тезлик деб, жисмнинг сайёра атрофидаги орбита


бўйлаб ёки сайёра тортишиш кучи доирасидан чиқиб кетиши
учун зарур булган тезликка айтилади.
Биринчи космик тезлик. Жисмнинг Ер атрофида радиуси
Ер радиуси R дан кам фарқ қиладиган айлана орбита буйлаб
ҳаракатланиши учун зарур булган тезлик Vt га биринчи
к о с м и к т е з л и к дейилади. Агар ҳавонинг қаршилиги ва
бошқа қаршиликлар ҳисобга олинмаса, Ер сиртидан h
баландликда биринчи космик тезлик ( Қ ) билан ҳара-
катланаётган жисмга таъсир қилувчи марказга интилма куч
Ғ чи = ж исм нинг Ерга тортилиш кучи (оғирлиги)

Ғ = mg, = v ■—У— га тенг булади:


hr Г (R+hf

"У тМ
(R+fl) (R+ИУ ’
еки

" /2 = Y ^ T a)- (3.70)

Бу ифодани қулай кўринишга келтириш учун унинг


сурат ва махражини R2га кўпайтирилади:

”' г = т д а ' ( * 5 ) Г <3-70а>

Бунда у "й- = £ назарга олинса, биринчи космик тезлик-


А

нинг ифодаси қуйидаги кўринишга келади:

V / ~ f e w t ) (3 .7 1 )

Агар ж исм ни нг Ер сиртидан баландлиги h Ернинг R


радиусига нисбатан кичик, яъни h « R бўлса, h+R=R дейиш
мумкин. Бу ҳолда (3.71) ифода куйидаги кўринишга келади:

v,= 4W - (3-72)
Бу иф одага Л = 6 ,3 7 106 м ва g = 9 ,8 м /с 2 ни қўйиб,
биринчи космик тезлик г>, нинг қийматини ҳисоблаб
чиқамиз:
V/ = y f g R = ^ 9 , 8 ^ / c 2- 6 ,3 7 1 0 6 jk = 1,9 \ 2 \ 0 Ъ м !с = 1,9 k m ! c.
Ердан биринчи космик тезлик билан учирилган ҳар
қандай массали жисмлар Ернинг сунъий йўлдоши (ЕСЙ)га
айланиб қолади.
Иккинчи космик тезлик. Жисмнинг Ер тортишиш кучи
майдони доирасидан чиқиб кетиши ва Куёшнинг сунъий
йўлдоши (ҚСЙ) сингари ҳаракатланиши учун v бўлган тезлик
vu и к к и н ч и ко см и к т е з л и к дейилади.
Жисмнинг олган иккинчи космик тезлиги у„ н и , жисмга
Ер сирти (rt = /?)да берилган кинетик энергияси wr = т ' "
уни чексизликқа (г2 = ° ° ) кўчириш да баж арилган

иш AJco=y га сарфланганлигидан аниқланади, яъни:

т,!й = yjтМ.' бундан

^ 2=2у^-. (3.73)

келиб чиқади. Мазкур тенглама ўнг томонининг сурат-


маҳражини R га кўпайтирилса,

Vu* = 2 - y j j r K (3.73а)
м
ҳосил бўлади. Бунда - 8 эркин тушиш тезланишидан
иборат бўлгани учун (3.73а) ифодадан иккинчи космик
тезлик
vn = yfigR = yfiv, ~ 11Д •10 3м Iс = 11,2 кмI с. (3.74)

бўлади. Иккинчи космик тезлик билан \аракатланаётган


ж и см н и н г ҳаракат траекторияси параболадан иборат
бўлгани учун иккинчи космик тезликка п а р а б о л и к
т е з л и к ҳам дейилади.
Учинчи космик тезлик. Жисмнинг Қуёшнинг таъсир
доирасидан абадий чиқиб кетиши учун-унга Ерга нисбатан
берилишилозим бўлган тезлик г;шу ч и н ч и к о с м и к т е з л и к
дейилади. Учинчи космик тезликнинг катгалиги унинг йўна-
лиши Ернинг орбитал ҳаракати йўналишига мос келса,
максимал (г,///т и ), қарам а-қарш и бўлганда м иним ал
(у///""") бўлади. Учинчи космик тезлик г>М
| ни ҳисоблаш анча
мураккаб бўлгани учун уни нг фақат сон қийм атини
келтирамиз:

vinmm = 16,7 км/с; (3.74а)

V * = 7 2 ,7 км/с;
91
Тўртинчи космик тезлик. Ракетанинг Қуёшнинг берилган
нуқтасига myuiuuiu учун унга Ерга нисбатан берилиши зарур
булган тезлик vw га т ў р т и н ч и к о с м и к т е з л и к дейилади,
унинг катталиги Қуёш сиртидаги тушиш нуқтасининг
ҳолатига боғлиқдир. Бу тезликни ҳисоблаш учинчи космик
тезликни ҳисоблашга нисбатан мураккаброқ. Шунинг учун
ҳам қуйида тўртинчи космик тезликнинг сон қийматини
келтирамиз. Қ уёш нинг марказига қараб радиал ҳара-
катланаётган ракетанинг тўртинчи космик тезлиги макси­
мал (vlvm“) қиймати қуйидагига тенг бўлади:

v i y WaX ~31,8кл</с. (3.75)

Ракета Қуёш сиртига уринма равишда ҳаракатланиб,


унинг энг орқа нуқтасига тушиши учун зарур бўлган тўр-
тинчи космик тезлиги минимал (i>lvmin) қийматга эга бўлади:

V min==2 92км/с. (3.75а)

3.9. С А Қ Л А Н И Ш Қ О Н У Н Л А Р И Н И Н Г Ш А РЛ А Р У Р И Л И Ш И Г А
ТАТБИҚИ

Икки ж и см н и н г тўқнаш иш и натиж асида ҳаракат


ҳолатининг бир онда ўзгаришига урилиш дейилади. Урилиш
вақтида иккала ж исмнинг шакли ўзгаради, яъни деформа­
цияланади. Урилувчи жисмларнинг нисбий ҳаракат кинетик
энергиялари урилиш вақтида деформациянинг потенциал
энергиясига ва молекулалар иссикдик ҳаракат энергиясига
айлана боради. Урилиш урилаётган жисмлар орасида
энергиянинг тақсимланишига олиб келади.
Умумий ҳолда урилишни икки босқичга ажратиш мумкин.
Биринчи босқич давомида жисмлар ўзаро яқинлаша бориб,
реакция кучларига қарши иш бажариши сабабли уларнинг
кинетик энергиялари н и сби й тезликлари нолга тенг
бўлгунча камая боради. Шундан сўнг иккинчи босқичда
жисмлар ўз шаклларини тиклай боради ва ўзаро узоқлаша
бошлайди. Бунда реакция кучларининг бажарган фойдали
иши ҳисобига ж исм ларнинг кинетик эн ергияси орта
боради, ниҳоят жисмлар бир биридан ажралади ва урилиш
жараёни тугайди.
Ж исм ларнинг урилиш дан кейинги (« ,—v2) нисбий
тезлиги, урилишгача бўлган (vt—v2) нисбий тезлигидан ҳар
доим кичик бўлиши текширишлардан маълум бўлди. Бунга
сабаб, амалда ҳеч қачон идеал эластик жисмларнинг мавжуд
эмаслигидир. Жисмларнинг эластиклик ёки ноэластиклик
даражаси К—тезликнинг тикланиш коэффициенти билан
тавсифланади.
Тезликнинг тикланиш коэффициенти деб, жисмлар­
нинг урилиш дан кейинги (у,—v2) нисбий тезлигининг
урилишгача булган (v,—v2) нисбий тезлигига нисбатига
айтилади:

Тезликнинг тикланиш коэффициентининг катталигини


шарлар марказий урилишидан аниқлаш қулайдир.
Қуйидаги жадвалда баъзи жисм материаллари учун аниқ
ўлчашлар натижасида топилган Ата тезлигининг тикланиш
коэффициентининг қийматлари келтирилган.

3.2-ж адвап.
Урилувчи жисмлар модцаси К
Алюминий алюминийга 0,23
Бронза бронза га 0,40
Чўян чўянга 0,60
Пўлат пўлатга 0,70
Полистрол пластмасса пўлатга 0,95

Тезлигининг тикланиш коэффициенти К= О бўлган


жисмларга а б с о л ю т н о э л а с т и к (мутлақ ноэластик)
жисмлар дейилиб, К= 1 бўлган жисмларга эса а б с о л ю т
э л а с т и к жисмлар дейилади. Аслида барча жисмлар учун
К коэффициентнинг қиймати 0 ва 1 оралиғида ётади.
Икки жисмнинг тўқнашиш нуқтасидан ўтган ва тўқна-
шиш сиртларига ўгказилган п нормал бўйлаб йуналган чизиқ-
қ а (3.1 4 -р а см )у р и л и ш ч и з и ғ и дейилади.Урилишчизиғи
икки жисмнинг инерция марказидан ўтган ҳолга м а р к а з и й
у р и л и ш дейилади. Шуни айтиш керакки, бир жинсли
шарлар орасидаги урилиш ҳар доим марказий бўлади.
Амалдаги урилишни қараб чиқиш да урилиш нинг икки
чегарави й кўриниш и а бсол ю т (м утл ақ) эл асти к ва
абсолю т (мутлақ) ноэластик д еб аталувчи идеаллаш -
тирилган урилишдан юқори аник^ик билан фойдаланиш
мумкин.
Абсолют ноэластик урилиш (К = 0). Абсолют (мутлақ)
ноэл асти к урилиш да иккита ж исм бирл аш и б, битта
ж исм дек ҳаракатини давом эттиради. М асалан, мўм,
пластилин, қўрғошиндан ясалган шарларнинг урилишини
абсолют ноэластик урилишга анчагина яқин деб қараш
мумкин.
Жисмлар тўқнашганда анча мураккаб ҳодисалар содир
бўлади, яъни жисмлар деформацияланади, эластик ва
ишқаланиш кучлари пайдо булади, жисмларда механик
тебранишлар, тўлқинлар уйғонади. Лекин, ноэластик ури­
лишда бу жараёнлар бориб-бориб тўхтайди ва иккала жисм
қўшилиб, бир бутун жисмдек ҳаракатланади. Абсолю т
ноэластик урилишда бундай ўзига хос хусусият содир
бўлади: урилишдан кейин деформация сақланади; деф ор­
мация потенциал энергияси вужудга келмайди; ж исм ­
ларнинг кинетик энергияси батамом ёки қисман ички
энергияга айланади; урилишдан кейин жисмлар умумий
тезлик билан ҳаракатланади ёки нисбий тезлиги нолга тенг
бўлади. Абсолют ноэластик урилишда фақат импульснинг
сақланиш қ он уни баж арилиб, механик эн ер ги я н и н г
сақланиш қонуни бажарилмайди. Лекин энергиянинг
умумий сақланиш қонуни. яъни механик ва ички энергия-
лар йиғиндисининг сақланиш қонуни ўринли бўлади.
Биз горизонтал текисликдаги иккита ноэластик шар­
ларнинг марказий урилиши мисолини қараб чиқайлик.
Фараз қилайлик. массалари /я, ва т2 булган ноэластик
шарлар марказларини бирлаштирувчи горизонтал тўғри
чизиқ бўйлаб мос равишда ва Т>2 тезликлар билан ҳара-
катланаётган бўлсин (3.15-расм). Шарларнингтўқнашишдан
кейинги умумий тезлигини V билан белгилаймиз. Импульс-
ноэласт ик урилиш

урилиш гача у р и л и ш д а н кейин


/я , т2 — т 1+ т 2

Э -*
3.15-расм

нинг сак^аниш қонунига биноан шарларни урилишгача


бўлган импульсларнинг геометрик йиғиндиси урилишдан
кейинги импульсига тенгдир, яъни: m,v2 + m2v2 = (/и, + т2)Ў
бунда

V= w^+/n2 ■ (3.77)
v 7
Бунда ва v2 векторлар биртўғри чизиқбўйлаб йўналгани
учун 0 векторнинг йўналиши ҳам шу тўғри чизиқнинг
йўналиши билан устма-уст тушади. Мазкур тўқнашишдан,
қуйидаги хулосалар келиб чиқади:
1. Шарлар қарама-қарши томонга Т)[ ва U, тезлик билан
ҳаракатланса, урилишдан кейин ҳам V билан харакатланади.
Л екин = | т 2г;2| бўлса, урилиш дан кейин шарлар
ҳаракатини давом этгирмайди, яъни 0= 0 бўлади;
2. Шарлар бир-бирига қарама-қарши ҳаракатланса, у
вақтда U вектор m^vx ва m2 v2 импульснинг сон қиймати
катталик катта булган вектор бўйлаб йўналади.
О векторнинг модули қуйидаги формула ёрдамида
ҳисобланади:
±m7v-,
U = (3.78)

бунда ь\ ва v2 тезликлар ва v2тезлик векторларининг


модулидир «+* и шора у, ва Т>2 тезликлар бир томонга
йўналганига мос келиб, «—* ишора эса қарама-қарши
томонга йўналган ҳол учун мос келади.
Э нергияни нг умумий сақланиш қонунига би н оан ,
ш арларнинг урилиш игача бўлган кинетик эн ер гияси

m\V\ . mlV2 урилиш дан кеиинги кинетик энергияси

Ц + т 2)[/ б илан деформация иши А нинг йиғиндисига


тенгдир, яъни:

" W , m2v22 _ ц + « г )^2 , ,


2 2 — 2
Бунда деформация иши А деф ни аниқласак;

А = nW n h v2 _ (т [+ т 2 ) и 1
(3.79)
яеф 2 2 2
Бундан U нинг ўрнига (3.78) дан қиймати қўйилиб, бир
қатор математик амаллар бажарилса, қуйидаги ҳосил
бўлади:
А = "W I т 2иг _ К + т г) Ц м ^ ' г ) 2 _ ..У
** 2 + 2 2
(3.80)
Бу ифодани яна бундай куринишда ёзиш мумкин:

(3.80а)

бунда М = - ш арларнинг келтирилган м ассаси ,


(г;, + у , ) эса нисбий тезликлар. Шундай қилиб, кучга қарши
бажарилган деф орм ация иши келтирилган массанинг
нисбий тезлик квадратига кўпайтмасининг ярмига тенг.
Агар тўқнашаётган жисмлардан бири қўзғалмас (v2 = о)
бўлса, (3.80) ифода яна ҳам соддароқ кўринишга келади.

2(/п1+/п2) 1 ш^+т2 2 т<+т (3.81)

И11^
Бунда Wk] — биринчи жисмнинг урилишгача бўлган
кинетик энергияси.
Амалда ноэластик урилиш қуйадаги мақсадда қўлла-
нилади. Биринчидан, жисм шаклини ўзгартириш (деф ор-
мациялаш) мақсадида, масалан, металларни тоблаш ,
штамповка қилиш, жисмларни майдалаш ва ҳоказоларда
қўлланилади. Ю қоридаги (3.81) формуладан кўриниб
турибдики, қўзғалмас (Ъг = о) ж и см н и н г м ассаси т2
урилувчи (у, = о)ж и см н ин г массаси т х дан анча катта,
(т2» т х) бўлиши керак. Ш унинг учун ҳам сандон жуда
вазмин қилиб ясалади.
Иккинчидан, ноэластик урилишдан кейин жисмлар­
нинг силжитиш қаршилик кучини енгишда энергия сарф
бўлади. Масалан, қозиқни ерга қоқиб киритиш, михни
қоқиш, понани қоқиш ва ҳоказоларда. Бу ҳолда:

- Ле* = Wd - = JV*i—гщ—+т2
— . (3 .8 2 )
*' “W т1+т2
энергиядан фойдаланилади ва шунинг учун ҳам бу ҳолда
ҳаракатсиз (?2 = 0)жисмнинг тгмассаси урилувчи (?, * о)
жисмнинг массаси тх дан кичик ( тг« т х) булиши шарт.
Абсолют эластик урилиш (АГ=1). А бсолю т эластик
урилишда иккита жисм яна якка-якка бошқа тезликлар
билан ҳаракатлана бошлайди. Масалан, пўлат, полистрол
пластмасса, фил суяги каби моддалардан ясалган шарлар­
нинг урилиши абсолют эластик урилишга жуда яқин
булади. Абсолют эластик урилишда иккала саку1аниш
қонуни: импульснинг сақланиш ва механик энергиянинг
сакутниш қонуни бажарилади.
Фараз қилайлик, массалари /и, ва тг бўлган шарлар
vx ва v2 тезлик билан ҳаракатланиб, марказий урилишдан
кейин мос равишда Ux ва U2 тезликлар билан ҳаракат-
лансин (3.16-расм). Импульс ва механик энергиянинг
сақланиш қонунларига биноан қуйидаги ифодапарни
ёзамиз:

эласт ик урилиш
ур илиш гача урилиш дан кейин

т1
' 7ц Г г К г |
G - S - O \------- (
2 2 2 ' 2 • ^'
Бу икки тенгламадан шарларнинг урилишдан кейинги тез-
ликлари ил ва U2 ни топиш мумкин. Бунинг учун (3.83а)
тенгламани скаляр кўринишда ёзиш керак. Шарлар гори­
зонтал текисликда ҳаракатланаётгани учун тезлик вектор-
ларининг модули |U,| = p , ва |у2| = г>2тенг бўлади, б и н о ­
барин:
т + m 2v2 = /WjC/, + m2U 2. (3.836)
Ш ундай қилиб, қуйидаги тенгламалар системасига эга
бўламиз
m xvx + m2v2 - mxUx + m2U2; 1
2 , 2 r ,2 ,, 2 (3.84)
m xvx +m 2v2 = » 1,(7 , +m2U, .J
Бу тенгламаларни қуйидаги кўринишга келтирамиз:

т 1 (^!2 ~ t 7!2)= OT2( ^ 2 - ^22)


Иккинчи тенгламани биринчисига ҳадма-ҳад бўлинса,
v, +U] = U ^+ v2 ҳосил бўлади. Натижада масала қуйидаги
иккита чизиқли тенгламалар системасини ечишга келтири-
лади:
m xUx + m 2v2 = mxUx + m2v2;}
vx+Ux=U2 + v2. (3-85) J
Бу тенгламалар системасини ечиб, шарларнинг марказий
эластик урилишдан кейинги тезликлари £/, ва U2 қуйидагига
тенглигини осонгина аниқлаш мумкин:
и = - v \ 2 m \v\ + m 2 v2 . 2 m 2v 2 + (m r m 2 )v ] .
1 1 т х+ т 2 т , +т 2 ’

U = - v \ 2 m\v\+m2v2 _ 2mxvx+{m2-mx)v2
/?;, + т 2 т х+ т 2
(3.86)

Баъзи хусусий ҳолларни қараб чиқамиз:


1. Агар шарларнинг массалари тенг (т = т2) бўлса,
(3.86) формуладан U = vx ва U2=v2 келиб чиқади. Ш ун­
дай қилиб, бир хил массали шарлар марказий эластик
тўқнашганда тезликларини алмашадилар. Бу ҳолда шар-
лардан бири, масалан, иккинчи шар тинч (р2 = 0) турган
бўлса, у ҳолда U= О ва U=i\ булади. Демак, биринчи шар
иккинчи тинч (у2 = О) шарга тўқнашиб, ўз тезлигини унга
узатади ва ўзи тўхтаб қолади. Масалан, бундай урилишни
биллиард шарларининг урилишида кўриш мумкин.
2. Агар шарлардан бири тинч (v2 = О) турган бўлса, (3.86)
ифодадан куйидаги келиб чиқади:
2т,
U2 = v> l ^ t 2- (3-86)

Демак, иккинчи шарнинг урилишдан кейинги ҳаракат


тезлиги биринчи шар урилишга ҳаракатланган томонга
йўналгандир. Агар бу ҳолда, шарлардан бирининг массаси
иккинчисига нисбатан ниҳоятда катта, яъни т2» т ] бўлса.

U = - v t ; U= 0 (3.86)
бўлади. Бундай ҳол эластик шар деворга, яъни радиуси
чексиз (R = оо) бўлган шарга урилганда содир бўлади.
Ш унинг учун ҳам деворга абсолют эластик урилган шар
тезлигини микдор жиҳатдан сақлаб, йўналиш ини эса
тескари томонга ўзгартиради.
Шарларнинг абсолют эластик урилиши фан, техника
соҳасида катта қўлланишга эга. Бунга ядро заррачаларининг
ўзаро тўқнашишларини мисол қилиб кўрсатиш мумкин.
Жумладан, ядро реакторлари (қозонлари)дан катта энер-
гияли нейтрон („я1) ларнинг углерод (6С |2) ядролари билан
абсолют эластик тўқнашишлари асосида тезликларини
камайтириб, иссиқлик нейтронларига айлантирилади.

ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ

1. Энергия ва иш тушунчаси нима билан фарқ килади?


2. Ўзгармас ва узгарувчан кучнинг бажарган иши қандай аниқланади?
3. Иш қандай ўлчов бирликларида ўлчанади? Унинг ўлчамлиги
қандай?
4. Кувватдеб нимага айтилади. Унинг формуласи чиқарилсин ва ўлчов
бирликлари, ўлчамлиги ёзилсин.
5. Қувватни тавсифловчи куч ва тезлик орқали ифодаси қандай?
6. Энергия деб нимага айтилади?
7. Механик энергия нима ва унинг қандай турлари мавжуд? Уларни
таърифлаб бери иг.
8. Жисмга куйилган кучнинг бажарган иши билан кинетик энергия
орасида қандай боғланиш бор?
9. Куч ва поте'нциал энергия орасида қандай богланнш мавжуд?
10. Куч бажарган иш йўл шаклига қандай боғлиқ? Консерватив ва
ноконсерватив кучлар деб нимага айтилади?
11. Энергиянинг сақланиш ва бир турдан иккинчи турга айланиш
қонунини таърифланг.
12. Механик энергия сакданиш қонунининг бажарилиши учун зарур
бўлган шартлар қандай?
13. Эластик кучнинг бажарган иши нимага тенг?
14. Эластик деформацияланган жисмнинг потенциал энергияси
нимага тенг?
15. Икки моддий нуқтанинг ўзаро тортишиш потенциал энергияси
нимага тенг?
16. Қандай майдонга гравитацион майдон дейилади?
17. Гравитацион майдоннинг кучланганлиги потенциали деб нимага
айтилади ва уларнинг формулалари ёзилсин.
18. Гравитацион майдонда бажарилган иш келтириб чиқарилсин.
19. Гравитацион майдон кучланганлиги векторининг циркуляцияси
деб нимага айтилади ва у нимага тенг?
20. Қандай майдонга потенциал майдон дейилади?
21. Гравитацион майдон кучланганлиги ва потенциали ўзаро қандай
боғланншга эга?
22. Биринчи, иккинчи, учинчи ва тўртинчи космик тезликлар деб
қандай тезликка айтилади?
23. Жисмларнинг эластик ва ноэластик урилишини тушунтиринг.
24. Урилишдаги тезликнинг тикланиш коэффициентининг форму­
ласи қандай ва у нимани ифодалайди?
25. Марказий урилиш деб қандай урилишга айтилади?
26. Жисмларнинг ноэластик ва эластик урилишидан кейинги тезлик-
ларини ҳисо! мулаларини келтириб чиқаринг.

Ih 4 -Б О Б

ҚАТТ И С М Н И Н Г АЙЛАНМА ҲАРАКАТИ


МЕХАНИКАСИ

Абсолют қаттиқ жисм деб куч таъсирида деформация-


ланмайдиган ёки заррачаларининг жойлашиши ўзгармай
қоладиган жисмга айтилади. Бундан кейинги матнларда
соддалик учун абсолют қатгиқ жисмни қисқача қаттиқ
жисм деб юритамиз.
Қаттиқ ж исм нинг ҳар қандай мураккаб ҳаракатини
оддий: илгарилама ва айланма ҳаракатларга ажратиб
текш ириш мумкин. Мазкур бобда ж исм нинг айланма
ҳаракатини қараб чиқамиз.

4.1. ҚАТГИҚ ЖИСМНИНГ АЙЛАНМА ҲАРАКАТИ


КИНЕМАТИКАСИ

Қатгиқ ж исмнинг айланма ҳаракати деб, барча нуқта-


ларининг траекторнялари, маркази айланиш ўқида ётган
концентрик айланалардан иборат булган ҳаракатга айтилади.
Фараз қилайлик, кат­
тик жисм бирор 0 ўқ ат­
рофида айланма ҳаракат
қилаётган бўлсин (4 .1 -
расм). Қаттиқ жисмнинг
ҳар бир нуқтасининг ра­
диус-вектори г айланиш
ўқидан берилган нуқтага
ўтказилган вектор At вақг
ичида бирдан-бир бури­
лиш бурчаги га—қаттиқ
жисмнинг бурилиш бурча­
ги Аф га бурилади.
Қаттиқ жисмнинг бур­
чак масофаси скаляр кат­
талик бўлиб, бурчакнинг
кўчиши эса ўқ бўйлаб йу­
налган Дф вектордан ибо­ 4.1-расм
рат д еб қараш мумкин.
Бурчак кўчиш вектори ҳақиқий вектор бўлмаганлиги учун,
уни п с е в д о в е к т о р (сохта—вектор) д еб атаймиз. Бу
векторнинг йўналиши парма қоидаси асосида аниқланади:
парма дастасининг айланма ҳаракатининг йўналшии қаттиқ
жисмнинг айланиш йўналиши билан мос тушса, парманинг
илгарилама ҳаракат йўналиши бурчак кўчиш вектори Дф нинг
йўналишини кўрсатади. Бундай вектор жисмнинг айланиш
ўқи бўйлаб йўналгани учун уни баъзан а к с и а л в е к т о р
(ўқ вектори) деб ҳам аталади.
Агар At вақг оралиғида қатгиқ жисмнинг бурчак кўчиш
бурчаги Дф га тенг бўлса (4.1-раем), у вақгда At нолга
интилгандаги Дф дан олинган лимит катталикка со о н и й
б у р ч а к л и т е з л и к в е к т о р ёки соддагина қилиб б у р ч а к
т е з л и к в е к т о р и деб аталади, яъни:

ш= lim ^ = ^ , (4.1)
д,_»0 At АI
бунда со вектор \ам Дф каби аксиал вектордир.
Агар бурчакли тезлик векторининг модули ш
ўзгармас (со = const) бўлса, жисмнинг ҳаракатига текис
айланма ҳаракат дейилади. Бу ҳолда бурчакли тезлик
қуйидагига тенг бўлади:
Шундай қилиб, (4.1)га асосан бурчак тезликни куйида­
гича таърифлаш мумкин. Текис айланмаҳаракатнинг бурчак
тезлиги деб, вақт бирлиги ичидаги буралиш бурчагига миқдор
жиҳатдан тенг булган физик катталикка айтилади.
Текис айланма ҳаракат айланиш даври Т ва айланиш
частотаси V билан ҳам тавсифланади. Айланиш даври Т
деб, ж исмнинг бир марта тўлиқ айланиши учун кетган
вақтга айтилади, яъни Т = бунда Г—жисмнинг W марта
тўла айланиши учун кетган вақт. Айланиш частотаси V деб,
вақт бирлиги ичидаги тўла айланишлар сонига айтилади, яъни:
v = у = j . У вақтда (4.2) да t= T булганда ср = 2я бўлгани
учун бурчак тезлик:
(а = —- = 2л\'. (4.3)
Агар қаттиқ жисм узгарувчан айланма ҳаракат қилаётган
(со * const) бўлса, ҳаракат бурчак тезлик векторининг вақт
бўйича ўзгариш и оний. бурчак тезланиш вектори деб
аталувчи куйидаги р катталик билан тавсифланади:

(4.4)
Бунда р —бурчак тезланиш вектори бурчак тезлик вектори
ш нинг йўналиши билан мос тушади, яъни р ҳам аксиал
вектордир.
Шуни айтиш керакки, бур­
чак тезлик ва бурчак тезланиш
вектори ўқ бўйлаб йўналган бў-
либ, уларнинг йўналиши ҳам
парма қоидаси асосида аник­
ланади (4.2-расм). (4.4) иф о­
дани (4.1) га асосан куйидаги
кўринишда ёзамиз:

* !>= * & ) = $ • < « )


Ш ундай қ и л и б, қаттиқ
жисм айланма ҳаракатланса,
оний бурчак тезланиши бурчак
тезлик ш дан вақт буйича олин­
ган биринчи тартибли ҳосилага
102
ёки бурилиш бурчаги ф дан вақт буйича олинган иккинчи
тартибли ҳосилага тенг.
СИ ўлчов бирликлар системасида Ф бурчак радианда
ўлчангани учун, to бурчак тезлик рад/с да, р бурчак
тезланиш эса рад/с 2 ларда ўлчанади.
Айланма ҳаракат қилаётган қаттиқ жисмнинг бурчак
характеристикалари: бурчак, бурчак тезлик ва бурчак
тезланиши мазкур жисм айрим нук^аларининг чизикли
характеристикалари: ёй узунлиги, чизикли тезлик, нормал
ва тангенциал (уринма) тезланишлар орасида боғланишлар
мавжуддир. Бу боғланиш ларни аниқлаш учун, фараз
қилайлик, қаттиқ жисмнинг мазкур нуқтаси At вақт ичида
As узунликка тенг ёйни ўтсин (4.1-раем). Ш у вақг ичида
нуқта радиус вектори г нинг буралиш бурчаги Аф бўлсин.
У вақтда Аф радианда ифодаланса, ёйнинг узунлиги As
As = гАф (4.6)
муносабатдан аниқланади. Бу ифоданинг иккала томонини
At га бўлиб, ҳосил бўлган нисбатларнинг At нолга интил-
ганидан лимит оламиз:
limAL = r l i m 4 £
Д/—>0 Ы Д /-*0 Ы

Бу тенгламада lim 4^ = и в а lim 4^- = со бўлгани учун уни


Д/—»0 Д' д/-»0 At 3 3 3 3
қуйидагича ёзамиз:
v = ru . (4.7)
Ш ундай қилиб, қўзғалмас ўқ атрофида қаттиқ ж исм
нуқгаларининг чизиқли тезликлари бурчак тезликнинг шу
нуқталар радиус-векторларининг модули кўпайтмасига
тенгдир.
(4 .7 ) дан ф ой дал ан и б, (4 .4 ) ва (4 .7 ) форм улалар
асосида ап нормал ва az тангенциал тезланиш учун
қуйидаги ифодаларни ҳосил қиламиз:

£ 2 ^ ^ = Ы 2 Г=Ы1 ) ( 4 .8 )
п г г

‘’< = # = ^ = ' " 3 “ ='-р- <4'9)


Қ ўзғалмас ўқ атроф ида айланаётган қаттиқ ж исм
ихтиёрий нуқтасининг ҳаракат ҳолати г радиус-вектори,
со бурчак тезлик вектори, а„ —нормал ва —тангенциал
тезланиш векторлари билан тавсифлангани учун юқорида
келтирилган скаляр кўриниш даги (4.7), (4.8) ва (4.9)
тенгламаларнинг қуйидаги вектор кўринишдаги ифода-
ларини келтирамиз (4.2-расм):

v = [ш,л], (4.7а)

а„ = [й,ў]= [соЛй.г!], (4.8а)

5г = [р,г] (4.9а)

Ва ниҳоят, қаттиқ ж исмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги


ҳаракатига тегишли содда-хусусий ҳолларни қараб чиқамиз:
а) ҳаракат текис айланма (р = 0, со = const) бўлса, унинг

ҳаракат тенгламалари о = j / , ср=ш/ кўринишда бўлади;

б) ҳаракат текис ўзгарувчан айланма (р = const) бўлса,


қуйидаги тенгламалар билан тавсифланади:
ҳаракатнинг бурчак тезланиши: р = —;
ҳаракатнинг оний бурчакли тезлиги: со, = со0 + Р^;

ҳаракатнинг ўртача бурчак тезлиги: < со >= <Ц°^Щ|Г;

ҳаракатнинг бурчакли масофаси: ф = со0t + ;

ШпТШ, . UJ. Шп
< p = < C0 > / = - L _ L / ; ф = ' 2 р -° - ■

Бу ерда, со0,со, —бошланғич ва охирги бурчак тезлиги,


Р —бурчак тезланиш, Ф —бурчак масофа.
Ю қорида баён қилинган қатгиқ ж исмнинг айланма
ҳаракат тенгламалари математик нуқтаи назардан илгари­
ланма ҳаракат тенгламалари билан бир хил кўринишга эга
бўлгани учун, уларнинг ўзаро таққосланиш натижаларини
қуйидаги 4.1-жадвалда келтирамиз:
И л га р и л а н м а харакат А й л а н м а харакат
5 — ч и зи кл и масоф а ф — б ур ч а кл и м асоф а

г> — ч и з и к л и тезлик Ш — бурчак тезлик


а — чизикли тезланиш Р — бурчак тезланиш

< v >— ў р т а ч а ч и з и қ л и т е з л и к < (0 > — ўртача б ур ч а к те з л и к


Т е к и с ҳ а р а к а т

'■’ = Т,
s = vt. ф = СО/
Т е к и с ў з г а р ' в ч ан ҳаракат

^ / ’

vt = vn + а г (О, = ( О 0 + /?/;

Ша +0),
< V > = ’^ р - . < со >— °2 ' ■

s = v0t + ^ -- в !2
<P=(O0t + ET \
Юп + ш, .
s =< v > t = 1 ф = < OJ > t = — — t\
2 2
, _ "г * “ “ о* (О, -CD0
(ft - ' __ u
2p v 20

4.2. ҚЎЗҒАЛМАС БОШ НУҚТАГА НИСБАТАН КУЧ МОМЕНТИ


Қаттиқ жисм айланма ҳаракат динамикасининг асосий
қонунлари и м п у л ь с м о м е н т и в ак уч м о м е н т и тушун-
чалари билан чамбарчас боғликдир. Импульс ва куч вектор-
ларининг нуқгага ва ўққа нисбатан моментларини фарқлаш
зарур. Уларни бир-бири билан алмаштирмаслик керак. Ҳар
қандай векторнинг бирор нуқтага нисбатан моменти ҳам
вектор катталикдир.
Айни шу векторнинг ўққа нисбатан моменти унинг шу
ўқда ётувчи нуқтага нисбатан моментининг ўққа нисбатан
проекциясидан иборат бўлгани учун ўққа нисбатан вектор
моменти вектор катталик эмасдир.
Энди қаттиқ жисм бирор о нуқтасига нисбатан куч
вектори Ғ нинг ёки импульс вектори Р н и н г моментини
қараб чиқайлик (4.3-расм). Бу нуқта б о ш н у қ т а ёки қутб
4.3-расм

деб аталади. Куч вектори билан устма-уст тушган чизиққа


к у ч н и н г т а ъ с и р ч и з и ғ и дейилади. 4.3-расмда кучнинг
таъсир чизиғи пунктир чизиқ билан тасвирланган. Бу О
нуқтадан Ғ кучнинг қўйилиш нуқтасига йуналган г га
р а д и у с - в е к т о р дейилади. Радиус-вектор г нинг Ғ кучга
вектор кўпайтмасига куч Ғ нинг ихтиёрий қўзғалмас О
нуқтага нисбатан моменти М деб айтилади

М = [ г ,ғ \ (4 1 °)

Агар Ғ кучнинг қўйилиш нуқтаси кучнинг таъсир чизиғи


бўйича кўчирилса, М момент ўзгармас қолади. М момент­
нинг ўзгармаслиги унинг модулидан бевосита келиб чиқади.
Ҳақиқатан ҳам, (4.10) дан М нинг модули:

М = | [? ,ғ ]| = F r s in a - FI = const. (4.11)

Бунда а катталик г ва f векторлар орасидаги бурчак. У


вақтда куч таъсир чизиғида 0 нуқтагача бўлган / = г sin a
масофага F кучнинг 0 нуқтага нисбатан елкаси деб аталади.
106
Ҳақиқатан ҳам, (4.11)
ифода куч таъсир чи-
зиғида ётган Ғ куч­
нинг 0 нуқтага н и с ­
батан моменти ўзгар-
мас қолади.
Куч моменти билан
унинг модулини иф о­
даловчи (4 .1 0 ) ва
(4 .1 1 ) форм улаларга
бошқача кўриниш бе-
риш мумкин. Бунинг 4 .4 -р а е м
учун Ғ куч векторини иккита г радиус-вектор билан кол-
лиеар Ғ ва г га перпендикуляр йўналган Ғт ташкил
этувчиларга ажратамиз. 4.4-расмдаги чизмадан кўринадики,
Ғ кучнинг Ғ ташкил этувчиси г радиус-вектор бўйлаб,
Fz ташкил этувчиси эса ҳаракат траекториясига ўтказилган
уринма бўйлаб йўналган. Ш ундай қилиб, F = Fr + Fz
бўлгани учун (4.10)ни бундай кўринишда ёзамиз:

Ғг векторлари ўзаро параллел векторлардир. Демак, О


нуқтага нисбатан куч моменти М ни

М = [г,Ғт 1 (4.12)

кўринишда ёзиш мумкин: Бунда г ва Ғ векторлар ўзаро


перпендикуляр (а = 90°) бўлгани учун М векторнинг модули

М = = F xrsm a = F v (4.12а)

бўлади. Агар (4.10) да Ғ = Ғ\ + Ғ2 Ғп бўлса, вектор кўпайт-


манинг хоссасига биноан:
ёки

Шундай қилиб, бир нечта кучлар тенг таъсир этув-


ч и син ин г қаттиқ ж и см н и н г бош нуқтасига нисбатан
моменти кучларнинг шу нуқтага нисбатан ҳар бир куч
моментларининг геометрик (вектор) йиғиндисига тенг.
Ж уфт куч моменти. Жуфт куч деб, бир тўғри чизиқда
ётмаган, миқдор жиҳатдан тенг булган, қарама-қарши йунал­
ган икки кучга айтилади. Энг содда ҳолда 0 бош нуқта ва
жуфт кучлар битта текисликда ётган бўлсин (4.5-расм).
Қ ва Ғ2 кучларнинг модули бир хил бўлиб, уни Ғ билан
белгилаймиз, яъни |ғ,| = Ғ2| = Ғ бўлади. Жуфт кучнинг
натижавий моменти М ва унинг модули қуйидагига тенг
бўлади:

М = М | + Л/2 = [ ^ ] + [ ^ Л И = ' , й = 'г. <4 | 4 >


ёки

М = М г - М, = jF2\l2 - F, /, = Fl2 - Ғ/, =


(4.14a)

4.5- раем

Бу ерда /—кучлар таъсир чизиқлари орасидаги масофа


бўлиб, у жуфт кучнинг елкаси дейилади.
Шундай қилиб, жуфт кучнинг исталган нуқтага нис­
батан моменти М = Ғ I бўлиб, ўзгармасдир. Бу куч моменти
4.5-расмнинг орқа томонига қараб йўналган.
Энди 0 нуқта, Ғл ва Ғ2 жуфт кучларнинг қўйилиш
нуқталари ихтиёрий равишда ж ойлаш ган бўлсин. Бу
нуқтадан Қ ва Ғ2 кучлар қўйилиш нуқталарининг радиус-
векторлари г, ва г2 бўлсин (4.6-расм). Жуфт куч Ғ, нинг
йўналиш нуқтасидан Ғ2 га г12 вектор ўтказамиз. Чизмадан
кўринадики:
r2 =rx + rx2. (4.15)

4.6-рас м

Жуфт кучнинг моменти:

M = M x+ M 2 =[rv F]+[r2,F2)
Бундаги ^ н и н г ифодасини (4.15)га қўйиб, қуйидагини
оламиз:

М ~ Й’^ ] + [('l + ^\2^т\= [*p^l]+ l/i ’^2 ]+


Ғ{ = -Ғ 2 бўлгани ва биринчи иккита қуйилувчи

=0 бўлгани учун

M = [rn ,F2] (4.16)

109
ифода келиб чиқади. Шундай қилиб, жуфт кучлар моменти
кучлар ётган текисликка перпендикуляр йўналган бўлиб,
унинг сон қиймати кучлардан исталган битгаси модулининг
елкасига кўпайтмасига тенг.

4.3. ҚЎЗҒАЛМАС ЎҚҚА НИСБАТАН КУЧ МОМЕНТИ


Агар жисм бирор бош О нуқтага нисбатан айланма
\аракат қилаётган бўлса, жисм Ғ куч ва О нуқта ётган
текисликка перпендикуляр йўналган z ўқ атрофида, яъни
берилган нуқтага нисбатан куч моментининг йўналиши
билан устма-уст тушувчи ўқ атрофида айланма ҳаракат
қилади. Куч моментининг катталиги кучнинг жисмни шу
ўқ атрофида айлантириш қобилиятини тавсифлайди. Ш ун­
дай қилиб, кучнинг ўқ атрофида айлантира олиш қоби-
лияти кучнинг ўққа нисбатан моменти деб аталувчи физик
катталик билан ифодаланади.
Ғ кучнинг z ўққа нисбатан моменти М г ни аниқлаш
учун 0 нуқтага нисбатан куч моменти М вектори 0 нуқтага
кўйилган бўлсин (4.7-расм). Расмдаги чизмада Ғ ,г ва М
векторлар битта текисликда ётмайди, деб фараз қилайлик.
<?нуқта орқали ўтган z ўққа нисбатан М векторни иккита:
М г —ўққа параллел ва М ± — ўққа перпендикуляр ташкил
этувчиларга ажратамиз:
М г моментнинг геометрик маъносини аниғугаш учун
г ва Ғ векторларни z ўққа перпендикуляр ва параллел
ташкил этувчиларга ажратамиз: г = г± + ^ ; Ғ = Ғ± + Ғ .
У вақтда М векторни куйидаги кўринишда ёзамиз:

Бу ифода охирги ҳад —ўзаро параллел векторлар-


нинг вектор кўпайтмасидан иборат бўлгани учун нолга тенг.
Катта қавс ичидаги куч моментлар z ўққа тик бўлиб, унинг
ўққа проекцияси ҳам нолга тенг. Бинобарин, М векторнинг
z ўқига параллел бўлган ташкил этувчиси
бўлади. (4.17) ифодадаги М г куч моменти Ғ кучнинг
қаттиқ жисмнинг ўқи атрофида буралиш қобилиятини
тавсифлайди.
Ўққа нисбатан куч моменти учун ҳам (4.1 За) муносабат
ўринли, яъни тенг тасир этувчи кучнинг мом ент М 7
қўшилувчи кучларнинг ўша ўққа нисбатан моментлари
M \Z’M2z,-- M nz нинг геометрик (вектор) йиғиндисигатенг:
П

4.7-раем 4.8- раем

Ички кучлар моментининг йиғиндиси. Соддалик учун


массалари Д/я, ва Дтк бўлган икки элементар жисмнинг
ўзаро таъсир кучлари ва / \ бўлсин (4.8-расм). Бу кучлар
Ньютоннинг III қонунига биноан микдор жиҳатдан тенг
ва қарама-қарши йўналган. Уларнинг исталган О нуқтага
нисбатан моментлари: М {К ва M Kj микдор жиҳатдан ўзаро
тенг ва қарама-қарши йўналган. Шунинг учун ҳам ички
кучларнинг моментлари жуфт-жуфт бўлиб, бир-бирини
мувозанатлайди, яъни:
Шундай қилиб, қатгиқ жисмларнинг исталган системаси
учун барча ички кучлар моментларининг йиғиндиси доим
нолга тенг бўлади, яъни:

(4.19а)

Бу ифода барча ички кучларнинг исталган нуқтага ва ўққа


нисбатан моментларининг йиғиндиси учун ўринлидир.
Куч моменти М нинг ўлчов бирлиги ва ўлчовлиги (dim)
қуйидагига тенгдир.
|м | = |Ғ - / | = 1Н-м;

dim М = dimjF • / 1= M L T ' 1 ■L = U M • T~2

4.4. МОДДИЙ НУКТАНИНГ ИМПУЛЬС МОМЕНТИ


ВА УНИНГ ЎЗГАРИШ ҚОНУНИ.
ИМПУЛЬС МОМЕНТИНИНГ САҚЛАНИШ ҚОНУНИ

Массаси m га тенг бўлган моддий нуқга Ъ тезлик билан


ҳаракатланаётганда Р импульсга эга бўлади. Мазкур моддий
нуқта импульси Р нинг ихтиёрий қўзғалмас 0 нуқтага
нисбатан импульс моменти деб, г радиус Р импульс
векторларининг кўпайтмасига тенг бўлган физик катталикка
айтилади (4.9-расм), яъни:

т
Импульс м ом енти вектори Z нинг йўналиш и парма
қои даси а со с и д а аниқланади: f радиус Р импульс
векторлари ётган текисликка •'перпендикуляр равишда О
нуқтага жойлаштирилган парма дастасининг айланма йўна-
лиши импульс Р нинг йўналиши билан мос тушганда унинг
илгариланма ҳаракат йўналиши импульс моменти Ьнинг
йўналишини кўрсатади (4.9-расм).
(4.20) дан импульс моменти L нинг модули қўйидагига
тенг бўлади:

I |= |[ r .? ] | = r P s m a = lP = lmv. (4.21)

Импульс моменти L нинг ўлчов бирлиги ва ўлчамлиги


қуйидагига тенг:

d im L = dim|//ra>| = L M L T ~1 = L?M T 1;

Энди моддий нуқта импульс моментининг ўзгариш


қонуни ни нг метематик иф одасини топиш учун (4.20)
ифодадан вақт бўйича ҳосила олайлик:

(4.22)

Бунда = v ва ^ = Ғ бўлгани учун (4.22)ни бундай кўри-


нишда ёзиш мумкин:

Бу ифоданинг ўнг томонидаги биринчи ҳад ^ я] параллел


векторларнинг вектор кўпайтмаси сифатида нолга тенгдир.
Ш унинг учун (4.23 а) ифода
dL = Mdt. (4 -24a>
Бу ифода моддий нуқта импульс моментининг ўзгариш
қонунининг математик ифодаси бўлиб, бундай таъриф-
ланади: моддий нуқта импульсининг бирор нуқтага нисбатан
моментининг ўзгариши шу моддий нуқтага таъсир қилувчи
кучнинг о нуқтага нисбатан моментининг импульсига тенг.
Агар (4.24а) да М = 0 бўлса, импульс моменти сақла-
ниш қонунининг математик ифодаси келиб чиқади:

dL= 0; L = [г ,р ] = \r,m v\= const. (4-25)


Бу қонунни қуйидагича таърифлаш мумкин: ихтиёрий
нуқта атрофида айланма ҳаракат қилаётган моддий нуқтага
ташқи куч моменти таъсир этмаса, у узининг импульс
моментини миқдор ва йўналиш жиҳатдан ўзгармас сақлайди.

4.5. МОДДИЙ НУҚГАЛАР СИСТЕМАСИНИНГ ИМПУЛЬС


МОМЕНТИ ВА УНИНГ САҚЛАНИШ ҚОНУНИ

Фараз қилайлик, п та моддий нуқтадан ташкил топган


система о нуқта атрофида айланма ҳаракат қилаётган
бўлсин. 2.7-темада қараб чиқилганидек, нуқталарга таъсир
этувчи кучларни и ч к и ва т а ш қ и кучларга ажратамиз. У
вақтда /—моддий нуқтага таъсир этувчи ташқи ва ички
кучнинг моментларини мос равишда М х ва M t ички билан
ифодалаймиз. У вақтда (4.21) тенгламани, ички кучларни
назарга олган ҳолда

^ = М1 + М / ЧКИ, (/ = 1,2,3,..„и).

кўринишда ёзиш мумкин: Бу ифода бир-биридан / индекс


билан фарқ қилувчи п та тенглама тўпламидан иборат
бўлиб, улар бир-бирига қўшилса,

(4.26)
1=1 /=I /-1
бўлади. Бу тенгламанинг чап томонидаги йиғинди ифода:

L = 'Z Ц = (4.27)
i=i i=i /=1
моддий нуқгалар системасининг бирор о нуқтага нисбатан
импульс моментидир.
(4.26) формуланинг ўнг томонидаги иккинчи йиғинди
ички (қарама-қарши) кучлар моментларининг йиғинди-
П __
сидан иборат бўлгани учун нолга тенг: ^ Л / (ичкн = 0.
У ҳодда, тенгламани 1=1

f = (4.28)
/=1
кўринишда ёзиш мумкин: Агар моддий нуқталар система­
сига ташқи куч моменти таъсир этмаса, яъни М = О бўлса,
ундай системага и з о л я ц и я л а н г а н ёки ё п и қ с и с т е м а
дейилади. Ш ундай қилиб, ёп и қ си стем а учун (4.25)
тенглама қуйидаги кўринишга келади:

dL = 0 ё к и £ = = S h . ( ^ i ) ] = c o n s t (4.29)
/=I /=1 /=1
Бу формула моддий нуқталар системаси учун импульс
моменти сақланиш қонунининг математик ифодаси бўлиб,
бундай таърифланади: ёпиқ системадаги моддий нуқталар
импульс моментлари геометрик (вектор) йиғиндиси ҳар доим
ўзгармас қолади.
Энди жисмнинг ўққа нисбатан импульс моментини
қараб чиқамиз.
Импульс р нинг z ўққа нисбатан моменти деб, 0 нуқтага
нисбатан L импульс моментининг шу ўқдаги ташкил
этувчиси i 2 га айтилади (4.9-расм):

Ь = [гхР\:. (4.30)

Куч F нинг z ўққа нисбатан моментини ифодаловчи


(4.17) формулани чиқаришдаги мулоҳазаларни такрорлаб
қуйидагига эга бўламиз:

4 = k ' ^ = [F±>("™,)] =m[r±,v±l (4.31)

Бунда r± —радиус-вектор f нинг z ўққа перпендикуляр

ташкил этувчиси, Р эса Р векторнинг z ЎҚ ва т моддий


нуқта орқали ўтувчи текисликка перпендикуляр ташкил
этувчиси, vr —моддий нуқтанинг чизикли ҳаракат тезлиги.

Қўзғалмас z ўққа нисбатан импульс моменти Zr нинг


вақтга қараб ўзгаришини аниқлаш учун (4.30) ифодани
вақт бўйича дифференциаллаб, қуйидагини оламиз:

Бу ифодада биринчи қўшилувчиси )pjp ] = 0 . чунки у бир


хил йўналган икки векторнинг вектор кўпайтмасидан
ибор ат, ^ катталик Н ью тоннинг иккинчи қонунига

биноан ^ жисмга таъсир этувчи Ғ кучга тенг бўлиб,

[/j f ] эса куч моменти М га тенг. Шундай килиб, юқорида-


ги ифода қуйидаги кўринишга келади:

^ = (4.32)

Энди п та моддий нуқталардан ташкил топган система


берилган бўлсин, у вақтда бундай система учун ёзилган
момент тенгламаси (4.28) нинг чап ва ўнг томонларидаги
векторларнинг z ўқи бўйича ташкил этувчиларини олиб,
қуйидаги муносабатни ёзамиз:

(4.33)

Шуни қайд этиш керакки, моддий нуқталарга таъсир


қилувчи таш қи кучларнинг о бош нуқтага нисбатан
натижавий моменти нолдан фаркпи (М * о ) бўлиб, унинг
бирор z ўкдаги ташкил этувчиси нолга тенг бўлиб
Колиши мумкин. У вақтда (4.33) ифодага биноан, импульс
моментининг z ўқи бўйича йўналган ташкил этувчиси L_
ўзгармас {l = const] колади.
4.6. ҚАТТИҚ ЖИСМ АЙЛАНМА ҲАРАКАТ ДИНАМИКАСИНИНГ
АСОСИЙ ТЕНГЛАМАСИ
Ўққа нисбатан моментлар тенгламалари (4.30) ва (4.32)
ни айланма ҳаракатга қўллаймиз. Фараз қилайлик, қаттиқ
жисм z айланма ўқ атрофида со бурчакли тезлик билан
айланма ҳаракат қила-
ётган бўлсин (4.10-расм).
Ш у қаттиқ ж исм нинг
айланма ҳаракатини
фикран п та элементар
бўлаклардан иборат
моддий нуқталарга аж-
ратиб қараб чиқам из
(4 .1 0 -р а см ). Қаттиқ
жисмнинг Д/я,- массали
элем ентар бўлакчаси
z айланиш ўқидан rt
масофада бўлсин. ш бур­
чакли тезлик билан ай-
ланаётган қатгиқ жисм­
нинг Д/я,- массали бў-
лакчасининг ў,- чизиқли тезлиги ва р, импульсини

V/ = шг( ва Pj = AnijVj = Д т (л(ш.


кўринишда ёзамиз. У вақтда жисмнинг /—элементар бўлак-
часи Pi импульсининг ўққа нисбатан импульс моменти:

L II - Р гI .I = Атг.ш-г. ./-2ш.
I I I - Д/иII (4.34)'

Бу ифодани барча элементар бўлакчалар бўйича қўшиб,


со умумий кўпайтувчини йиғинди остидан чиқариб
юборилса, қаттиқ ж исмнинг z ўққа нисбатан импульс
моменти ҳосил бўлади:

L . = Д т ^ 'ш + Am2r22w +••■ + Д т лг( |ы = ш ^ А т 1г 2 (4.35)


i=i
Бу ерда йиғинди қаттиқ ж и см н и н г барча элем ентар
бўлакчалар бўйича олинган бурчакли тезлик со қаттиқ
жисмнинг барча бўлакчалари учун бир хил бўлгани учун
йиғинди ишорасидан ташқарига чиқарилган. Бу йиғинди
остидаги Д/я/,2 ифода мазкур Am, элементар бўлакча учун
ўзгармас катталик бўлиб, унга элементар бўлакчанинг z
айланиш ўқига нисбатан и н е р ц и я м о м е н т и дейилиб,
Izi ҳарфи билан белгиланади:

/ = Д т (г 2 (4-36)
Ш ундай қилиб, элементар бўлакчанинг г айланиш ўқига
нисбатан инерция моменти Iti деб, унинг массаси Д/w, нинг
айланиш радиуси г. квадрати кўпайтмасига тенг булган физик
катталикка айтилади.
Қатгиқ жисмнинг z ўққа нисбатан инерция моменти 1г
эса, ундаги барча элементар бўлакчалари инерция момент­
ларининг алгебраик йиғиндисига тенг:

/ z = £ / z i= Z A"V ;2 (4.37)
1=1 /=1
Қаттиқ жисмнинг z ўққа нисбатан инерция моменти
(4.37) ҳисобга олинса, (4.35) қуйидаги кўринишга келади:

Lz = / го) ёки Lz = / гш. (4.38)

Шундай қилиб, қаттиқ жисмнинг ъ айланиш ўқига нисбатан


импульс моменти Lz шу ўққа нисбатан инерция моменти 1г
нинг бурчак тезлик ш га кўпайтмасига тенгдир.
Zz нинг (4.38) ифодаси (4.35) га қўйилса,

(4.39)

бўлади. Қаттиқжисмнинг z ўққа нисбатан инерция моменти


1г ўзгармас катталик бўлганидан, уни ҳосила белгисидан
ташқарига чиқариш мумкин:

/ z d£ = M z (4.39а)
Ш ундай қилиб, қаттиқ жисмнинг г айланиш ўқига
нисбатан инерция моменти 1гнинг = р бурчак тезпанишига
кўпайтмаси ташқи кучнинг шу ўққа нисбатан натижавий
куч моменти M z га тенг:
1гЬ = М г (4.40)

Бу формула қ а т т и қ ж исм а й ла нм а ҳ а р а к а т д и н а -
м и к а с и н и н г асосий т ен гла м а си ёки та = Ғ тенгла-
мага ўхшаш бўлганидан, баъзан, қ а т т и қ ж исм а й ла н м а
ҳаракат и учун Ньютон и к ки н чи қо н ун и н и н г м а т е­
м ат ик ифодаси ҳам дейилади.

4.7. ИМПУЛЬС МОМЕНТИНИНГ САҚЛАНИШ ҚОНУНИ


Юқоридаги қаттиқ жисм айланма \аракат динамика-
сининг асосий тенгламаси (4.39)

d i.L _ d ( l za>) _ -
dt ~ dt ~ т г'

га мурожаат қилайлик. Бунда қатгиқ жисмнинг айланиш


ўқига нисбатан импульс моментининг ўзгариши d ( /zd)) куч
моменти импульси M zdt га тенг:

dLz = d (lzu )= M zdt (4.41)

Агар айланиш ўқига эга бўлган жисмга ташқи кучлар


бутунлай таъсир қилмаса, ёки уларнинг тенг таъсир
этувчисининг айланиш ўқига нисбатан куч моменти М г = 0
бўлса:
d lz = d{lzGi)= M zdt = 0.
Математикадан маълумки, бирор катталикнинг ўзга-
риши d lz нолга тенг бўлса, у катталик / г ўзгармас қолади.
Шундай қилиб,
L% = 1гсо = const— (4 42)

Бу ифода импульс моменти сакушниш қонунининг


математик ифодаси бўлиб, бундай таърифланади: айланиш
ўқига эга бўлган қаттиқ жисмга кучлар таъсир этмаса ёки
уларнинг айланиш ўқига нисбатан куч моментларининг
119
йиғиндиси нолга тенг бўлса, қаттиқ жисмнинг айланиш
ўқига нисбатан импульс моменти миқдор ва йўналиш
жиҳатдан ўзгармас қолади.
Импульс моментининг сақланиш қонунини ифодаловчи
баъзи мисолларни келтирамиз.
Ж исмнинг z ўққа нисбатан инерция моменти ўзгармас
қолганда, 1г = c o n s t, мазкур жисм ўзгармас бурчак тезлик
(со = const) билан ҳаракатланади.
Ж исмнинг инерция моменти /2 нинг ўзгариши унинг
бурчак тезлиги со нинг ўзгаришига сабаб бўлади. Хусусан,
жисмнинг инерция моменти 1г ортса, бурчак тезлиги со эса
камаяди ва аксинча. Бунга шарикоподшипникда эркин
айлана оладиган курси (Жуковский скамьяси)да турган
гантель ушлаган одам қулочини ёзганда секинроқ айлана
бошлайди, қўлларини кўкрагига босганда эса тезроқ айлана
бошлайди (4.11-раем), чунки одам қўлларини йиғса, унинг
инерция моменти камаяди, яъни Iz2< /г1. Натижада бурчак
тезлиги ортади (со2 > ц ) . У вақтда (4.42) га асосан,
/ со = I со = const. (4.42 а)
z1 1 z2 2
муносабатни ёзиш мумкин. Яна бир мисол келтирамиз:
конькида учувчи ўз танига тезланиш бериш учун бошланғич
туртки пайтида қўл ва оёқларини ташқарига узатади, сўнф а
тўғриланиб, қўлларини танасига ёпиштириш ва оёқларини
бирлаштириш билан вертикал ўққа нисбатан инерция
м ом ен тин и кескин камайтириш и натиж аси да худди
«пилдироқ»дек айлана бошлайди.

4.8. ҚАТТИҚ ЖИСМНИНГ ИНЕРЦИЯ МОМЕНТЛАРИ.


ПОЙГЕНС - ШТЕЙНЕР ТЕОРЕМАСИ

Ж исмнинг инерция моментини ҳисоблаш учун уни жуда


кичик dm массали чексиз кўп бўлакчаларга ажратиб қараб
чиқамиз. У вақтда қаттиқ ж исмнинг z айланиш ўқига
нисбатан инерция моментини ифодаловчи (4.37) формула
интеграл кўринишга келади:

(4.43)

Хаттиқ ж исм ни нг инерция моменти унинг ҳажми


бўйича массанинг тақсимланишига боғлиқ бўлгани учун,
dm массани модданинг оний зичлиги р орқали ифода­
лаймиз: dm = pdv.
Бу элем ентар м асса dm нинг и ф одаси н и (4.43)га
қўйилса, симметрик геометрик шаклга эга бўлган қаттиқ
жисмларнинг марказий айланиш ўқи z га нисбатан инерция
моменти /0 ни осонгина ҳисоблашга имкон берадиган

(4.44)

формула келиб чиқади: бунда г—қаттиқ ж исм ни нг z


марказий айланиш ўқидан элементар масса dm гача бўлган
масофаси.
Қаттиқ жисмнинг массалар марказидан ўтмайдиган ўққа
нисбатан инерция моменти. Агар (4.44) формула асосида
массалар марказидан ўтувчи z ўққа нисбатан инерция
моменти /0 маълум бўлса, у ҳолда унга параллел бўлган
исталган z ўққа нисбатан инерция моменти /н и Г ю й г е н с
— Ш т е й н е р т е о р е м а с и асосида осон ги на аниқлаш
мумкин. Бу z ва г ўқлар о ва о' нуқталардан ўтиб, ўзаро
параллел бўлсин (4.12-расм ). Бу ўкугарнинг координат
бошларига нисбатан dm элементар м ассанинг радиус-
векторлари мос равишда г ва г' бўлсин. У қолда чизмадан
г' - г - а бўлади, бу ерда а — вектор 00' радиус-векторни
билдиради. У вақгда (Г )2 = (г - а )2 = г2 - 2 ( г - а ) + о 2 вектор
амалини бажариш мумкин: У ҳолда z ўққа нисбатан қатгиқ
ж исмнинг инерция моменти

I = f / 2d m= f [г2 - 2 {a.r)+c?\ dm = jr2dm+

+ (?J dm - 2 ifj rdnij

бўлади. Бу ифоданинг ўнг томонидаги биринчи интеграл


қаттиқ ж исмнинг массалар маркази 0 дан z ўққа нисбатан
инерция моменти J r2dm = /0 ни беради. Охирги интегрални

J rdm = тҚ. кўринишда ёзиш мумкин. Бунда Rc—жисмлар


массалар марказининг радиус-вектори. Шундай қилиб,
қуйидаги ифода келиб чиқади:

I = I0 + m a 2 - 2 m ( a l -Rc ). (4.45)

Қатгиқ жисмнинг массалар маркази 0 нуқга 0' билан устма-


уст тушганлиги учун Rc = 0 бўлади ва (4.43) формула
бундай кўринишга келади:
/ = / 0 + та 2 (4.46)
122
Бу формула Гюйгенс-Ш тейнер (1796— 1863) теорема-
сининг математик ифодаси бўлиб, бундай таърифланади:
қаттиқ жисмнинг бирор ўққа нисбатан инерция моменти I
унинг массалар марказидан ўтувчи парраллел ўққа нисбатан
инерция моменти бшшн та2 катталикнинг қўшилишига
тенгдир, бунда а —ўқлар орасидаги масофа.
Қаттиқ жисмнинг координат боши 0 га Х,У,2 ўқларига
нисбатан инерция моментининг ўзаро боғланиши. Жисмнинг
ўққа нисбатан инерция моментини кўпинча унинг нуқтага
нисбатан инерция моменти орқали осонгина ҳисоблаш
мумкин. Жисмнинг 0 нуқтага нисбатан инерция моменти I
деб, жисмни ташкил қилган элементар массалар Д/и, нинг
улардан о нуқтагача бўлган rt масофа квадраты кўпайтма-
ларининг йиғиндисига айтилади.

(4.47)
/=1
Масса узлуксиз тақсимланган бўлса, (4.47) ифода интеграл
кўринишга келади:

I0 = J г2dm . (4.47а) Zk

Аввало соддалик учун,


координаталари Х,У,2
ва массаси т бўлган
м оддий нуқтанинг
координат боши ва ўқ-
ларига нисбатан инер­
ция моментларини ка­ X
раб чиқамиз (4.13-расм).
М оддий нуқтанинг
координат бошигача ва
X ,y ,Z ўқларигача бул­
ган масофалар: г, гх, г , У
г ни н г квадратлари
мос равишда: 4.13-расм

г 2 = .v2 + у 2 + z 2;
2 л } 2 ч ч 2
гх = у * + г г; ry = x z + zl \ гг = х 2 + у2 :
123
Кординат боши ва ўқларига нисбатан моментлари эса:

(4.48)

l x = mrx2 = m(y2 +z2}, I у = m r 2 = m(x2 + z 2);


(4.48a)

Координат ўкдарига нисбатан инерция моментлар / , Iy, I.


ни қўшиб юборилса

I x + I y + I z = m (y2 + z2)+ m(x2 + z 2)+ /и(х2 + y 2) =


(4.49)

бўлади. Лекин бу ифоданинг ўнг томони (4.46) га биноан

(4.50)

Бу муносабат фақат битта моддий нуқта учун эмас,


балки ихтиёрий қаттиқ жисм учун ҳам ўринлидир, чунки
қаттиқжисмни моддий нуқгалар тўплами деб қараш мумкин.
Ш ундай қи л и б, қаттиқ жисмнинг битта нуқтада
кесишувчи учта ўзаро перпендикуляр ўқларга нисбатан инерция
моментларининг йиғиндиси мазкур қаттиқ жисмнинг шу
нуқтага нисбатан иккиланган инерция моментига тенгдир.

4.9. ГЕОМЕТРИК ШАКЛЛИ БАЪЗИ ЖИСМЛАРНИНГ ИНЕРЦИЯ


МОМЕНТЛАРИНИ ҲИСОБЛАШ
Ҳар қандай қаттиқ жисмнинг марказий ўқига нисбатан
инерция моментини юқорида чиқарилган

(4.51)

формула асосида осонгина ҳисоблаш мумкин. Р —марказий


ўкдан г масофадаги ж исмнинг зичлиги, dv — жисмнинг
элементар ҳажми.
1. Ингичка бир жинсли стерженнинг марказий ўқига
нисбатан инерция моменти (4 .14-расм). Стерженнинг ўқидан
г масофада узунлиги dr, ҳажми dv =sdr (бунда s—стержен-
нинг кундаланг кесим ю зи) булган элементар бўлакча
ажратиб оламиз. Стержен бир жинсли (р = const) қаттиқ
жисм бўлгани учун унинг марказий ўққа нисбатан инерция
моментини ҳисоблаш амали (4.47) интегрални ҳал қилишга
олиб келади:

+Уг +Уг \Уг


I o = Jp r2sdr =ps j r 2dr = у г~
-Уг
-Уг

Ниҳоят, зичлик р нинг стержен ҳажми v = j/r a кўпайт-


маси унинг массаси m га тенг, яъни m = p sl бўлгани учун:

I= ± m l2 (4.52)

Стерженнинг бир учидан ўтган о'О ' ЎККа нисбатан


инерция моменти I ни Гюйгенс-Ш тейнер теоремаси (4.44)
дан фойдаланиб осонгина аниқлаш мумкин (4.14-расм). ОО
ва О'О' ўқлар орасидаги масофа а = 1/2 га тенг бўлгани
учун (4.50) дан қуйидагини топамиз:

/ = 10 + та2 = т12 + 4 т!2 = "5 тI2 (4.52а)

Бу ифода (4.42) формула асосида осонгина чиқарилади.


2. Юпқа бир жинсли дискнинг марказий ўқига нисбатан
инерция моменти. Бир жинсли (р = const) дискнинг текис­
лигига перпендикуляр ва марказидан ўтувчи ОО ўққа

0' о

л 1 /2 .
& г ►
р |//|/; 7 л х д З
a ^ t/z

О* 0
нисбатан инерция моменти / ни топайлик (4.15-расм).
Бунинг учун дискни dr қалинликдаги ҳалқасимон қатламга
бўлиб чиқамиз. Бу қатламнинг ҳажми di, га dv = hlnrdr, тенг
бўлади, бунда Л—дискнинг қалинлиги. У вақтда (4.42) га
асосан дискнинг ОО ўққа нисбатан инерция моменти /
учун қуйидаги ифода келиб чиқади.

/0 = Jg rifiln rdr =2к hq Jr^rd =2n hg -j-

Бунда зичлик p нинг диск ҳажми v = hn,F? га кўпайтмаси


дискнинг массаси т га тенг, яъни m = pv = p h iR 2 бўлгани
учун

I 0 =mf - (4-53)

Дискнинг қиррасидан ўтган о'о' ўққа нисбатан инерция


моменти / ни Г ю йгенс-Ш тейнер теоремасига биноан
осонгина аникдаш мумкин. 4.15-расмдан кўринадики, ОО
ва о 'о ' ўкдар орасидаги масофа а = R бўлгани учун(4.46)
га асосан ди скн ин г 0 'О'ўққа нисбатан инерция моменти

1 = 1„+ та2 = + тг2 = тг2 (4.53а)

бўлади: Ва ниҳоят, дискнинг диаметри билан устма-уст


тушувчи X ўққа нисбатан инерция моменти / ни (4.48)
X

У
о

4.16-раем

формула асосида осонгина аниқлаш мумкин (4.16-расм).


Дискнинг 0 0 нуқгалардан ўтувчи z ўққа нисбатан инерция
моменти

га тенг.

Иккинчи томондан, дискнинг симметриялиги сабабли / = /


бўлгани учун (4.50)га асосан 1Х + 1у + 1г = 2 / о ифодани
21 х + / , = 2 1г ёки. 21х = 1г кўринишда ёзиш мумкин. Бун­
дан 1х ни аниқлаб, I нинг иф одаси ўрнига қўйилса,
ди скнинг диаметри бўйлаб йўналган X ўққа нисбатан
инерция моменти:

- 7г _ т Л 2 (4.536)

4.2-жадвалда (4.44), (4.46) ва (4.50) формулалар асосида


чиқарилган геометрик шаклли баъзи қаттиқ жисмларнинг
инерция моментларини ҳисоблаш формулалари келтирилган.
Тар Жисмнинг номи Ўқнинг Инерция
№ ва шакли ҳолати моменти

1 Моддий нуқта Симметрия


ўқи
I0=mR2

2 Гардиш Симметрия I=mR>


ўқи

3 Цилиндр Симметрия
ўқи
j _ mR2
о 2

Диск
»4

ft;
5
II

У щ и қиррасидан
ўтган ўқ

Дискнинг
диаметри
бўйича I = \m R2
* 4
йўналган ўқ

4 Ингичка стержень Симметрия


.............Ж ўқи h = }^R 2

О Стерженнинг
п т и г т и ^ I = jm R 2
бир учидан
0' ўтган ўқ
4.10. ҚАТТИҚ ЖИСМНИНГ АЙЛАНМА ҲАРАКАТИДА ТАШҚИ
КУЧНИНГ БАЖАРГАН ИШИ
Қаттиқ жисм қўзғалмас z ўқ атрофида айланаётган
бўлсин (4.17-расм). Унинг dmj массали / элементар бўлак-
часига fj куч таъсир қилаётганда, dt вақт ичида /—
элементар бўлакча dst = r, Jcp масофани ўтсин, бунда ri-
элементар бўлакчанинг айланиш радиуси, d q —эса унинг
вақт ичида ўтган бурчак м асоф аси. Бу м асоф ада dm.
элементар массани кўчиришда Fj кучнинг бажарган иши
dA' кучнинг Fv тангенциал ташкил этувчининг dsi масофага
кўпайтмасига тенг:
о
z

О
о\

4.1ф-рас м

dA, = FzjdSj = Ғт/#}<*p.

Бунда (Ғт;7/ .) катталик Fj кучнинг z ўққа нисбатан куч

моментининг модули га тенгдир, Демак:

(4.53)

Элементар бурилиш бурчаги <&р ни аксиал вектор <йр, яъни


ўқ бўйлаб йўналган вектор деб қараш мумкин: <йр = (bdt.

Агар М , ва diр вектор бир хил йўналса, dA: мусбат


(dAf > 0 ), қ арам а-қарш и йўналганда эса dAj м анф ий
(dA< 0) бўлади. Ш унинг учун (4.53) формулани M zj ва dip
векторларнинг ўзаро скаляр кўпайтмаси кўринишида ёзиш
мумкин:

(4.53а)

У ҳолда ж исмнинг барча элементар массаларига қўйилган


кучларнинг бажарган элементар иши dA, айрим кучлар
бажарган ишлар <Ц нинг алгебраик йиғиндисига тенгдир:
Лр.

Ўнг томондаги ^ Л /2(. йиғинди жисмга қўйилган барча


i=i
ташқи кучларнинг z айланиш ўқига нисбатан натижавий
М г куч моментини беради. Ш унинг учун ҳам:

dA = (Mz dф). (4 .5 4 )

Агар қаттиқ ж исм нинг айланиш ўқи қўзғалмас бўлса,


М . ва dtp векторлар устма-уст тушади ва (4.54) формула
ҳисоблаш учун қулай кўринишга келади:

dA = M zdq> = Mz(adt. (4.55)

Чекли вақт оралиғида бажарилган А иш, (4.55) ифодани


интеграллаш орқали топилади:

/
A = \M p d t. (4.56)
О

Агар жисмга таъсир қилувчи кучларнинг натиж авий


моменти М г моменти ўзгармас (M z = const) қолса, (4.56)
формула қуйидаги кўринишга келади:

A = M z\d t = M , (p. (4.57)


О

Бу ифода илгариланма ҳаракат вақтидаги ўзгармас куч


(р = const) нинг бажарган иши A - F s ифодасига ўхшашдир.
Таққослашлар шуни кўрсатадики, айланма ҳаракат учун
Ғ куч вазифасини М куч м ом енти, чизикди ds = i’dt
масофа вазифасини эса <Лр = d>dt бурчакли масофа бажарар
экан.
4.11. ҚАТГИҚ ЖИСМНИНГ АЙЛАНМА ҲАРАКАТ КИНЕТИК
ЭНЕРГИЯСИ
Қўзғалмас z ўқ атрофида айланма ҳаракат қилаётган
қаттиқ ж исм нинг (4.17-расм га қ.) бирор /'—элементар
Д/И; fl;2 ^
массаси m(. нинг кинетик энергияси: WK= — j- 1- , бунда
Ат. ва р.—м ос равиш да /—элем ентар бўлакчасининг
массаси ва чизиқли тезлиги. Чизиқли тезлик v, нинг ўрнига
бурчак тезлик со орқали ифодаланган = со г қиймати
2 2
қўйилса, WK = ^ Д m j rt ни ҳосил қиламиз.
Қаттиқ ж исмнинг қўзғалмас z ўққа нисбатан айланма
ҳаракат кинетик энергияси шу жисмнинг барча элементар
массалар кинетик энергиялари ИЛ нинг йиғиндисига тенг:

К = X Г " = 4 £ А/я, г 2 = ^ , (4.58)


/=1 ;=1
бунда / —қаттиқ ж и см н и н г айланиш ўқига нисбатан
инерция моменти.
Ш ундай қилиб, қўзғалмас ўқ атрофида айланаётган
қатгиқжисм кинетик энергияси жисмнинг айланиш ўқига
нисбатан инерция моменти 1г нинг бурчак тезлик кўпайт-
масининг ярмига тенг.
Умумий ҳолда қаттиқ ж исмнинг ҳаракатини иккита-
инерция маркази v тезликли илгариланма ҳаракатдан ва
инерция марказидан ўтган z ўқ атрофида со бурчак тезлик
билан айланма ҳаракатдан ташкил топган д еб қараш
мумкин. Бундай ҳолда қаттиқ жисмнинг тўлиқ кинетик
„ (L ^ _ )
энергияси илгариланма J ва айланма 2 кинетик
энергияларнинг йиғиндисига тенг бўлади:

Wк = Wкилг + Wкайл. 2
+ 2
(4.59)

Агар илгариланма ва айланма ҳаракат тенгламаларига


назар ташланса, улар математик нуқгаи назардан бир хил
кўринишга эга бўлиб, айланма ҳаракат қилаётган жисмнинг
м ассаси вазиф аси ни инерция м ом ен ти, им пульсини-
импульс моменти, кучини—куч моменти бажаради ва шунга
ўхшаш. 4.3-жадвалда илгариланма ва айланма ҳаракатларга
тегишли асосий катталик ва тенгламалар таққосланган.
N Илгариланма харакат Айланма ҳаракат
1 Масса:.......................... т I ........... инерция моменти
2
К у ч :.............................. Ғ М .........куч моменти
3 Импульс: р= mv ЛЬ.. L= импульс моменти

F - та М=I
4
Асосий тенгламаси Р асосий тенгламаси
р _ dp _ d(rrw)
dt dt
\ж—ddti _ d(lfii)
dt
5 Импульс ўзгариш қонуни: Импульс моменти ўзгариш
dp - Fdt қонуни: dL = Mdt
6 Импульснинг сақлаш қонуни Импульс моменти сақланиш,
п п қонуни:
Е л - =c o n s t П П — —
= const
(=1 i=i
/=1i =1
7 Бажарилган иш: А = F ■ S. A Mi
= .p бажарилган иш.
8 Кинетик энергия:

w = mf
Wk— — кинетик энергия

* 2

Ва ниҳоят шуни таъкидлаш керакки, қўзғалмас z ўқ


атрофидаги айланма ҳаракатни тавсифловчи барча бурчак
вектор катталиклар: dip, ш, Р, Мz , Lz ҳар доим ўқ бўйлаб
йўналган бўлиб, уларнинг йўналиши юқорида баён қилинган
парма қоидаси асосида аниқланади (4.1 -4.3-расмларга қ.).

4.11.* ЭРКИН ЎҚЛАР. БОШ ИНЕРЦИЯ ЎҚЯАРИ


Айланма ҳаракат динамикасининг асосий тенгламаси
қатгиқ жисмда мавжуд бўлган ҳар қандай ўқ атрофидаги
айланиш учун ўринлидир. Бошқача қилиб айтганда, айланма
қаракат динамикасининг асосий қонуни асосида айланиш
ўқларининг қайси бири афзаллигини аниқлаб бўлмайди.
Бироқ айланувчи жисмнинг айланиш ўқи таянчларига бўл-
ган таъсирининг тавсифига қараб барча айланиш ўқлари
ўзаро тенг кучли эмаслигига ишонч ҳосил қилиш мумкин.
Бунда икки ҳол бўлиши мумкин: эллипсоид шаклидаги
жисмнинг айланиш ўқи массалар маркази О дан ўтган ҳолда
симметрия ўқида ётмаса (4.18а-расм) О айланаётган жисмга
О, ва 0 2 таянчларнинг ён томонига йўналган жуфт кучлар
таъсир этади. Агар жисмнинг айланиш ўқи симметрия
4.18-расм

ўқидан ўтса (4.18б-расм), эллипсоиднинг бир томонига


таъсир қилувчи марказдан қочма инерция кучлар иккинчи
томонга таъсир этувчи марказдан қочма инерция кучлари
билан ўзаро мувозанатлашади. Бу ҳолда жисмнинг айланиш
ўқлари 0, ва ft, таянчларига куч таъсир қилмайди.
Д ем ак , аиланиш ўқи м ассалар м арказидан ўти б,
инерция кучларининг ўққа нисбатан натижавий моменти
нолга тенг бўлса, айланаётган ж исмнинг ўққа таъсири ҳам
нолга тенг бўлади.
Айланма ҳаракатда жисм айланищ ўқларининг таянч­
ларига хеч қандай тасир кўрсатмаса, ундай ўқларга э р к и н
ў қ л а р ёки э р к и н а й л а н и ш ў қ л а р и дейилади.
Агар жисм тўла симметрия ўқига эга бўлса, бу симмет­
рия ўқи эркин ўқ ҳам бўла олади.
Ҳар қандай жисмда, унинг инерция маркази орқали
ўтувчи учта перпендикуляр йўналган эркин ўқлар мавжуд-
дир. Ж исмнинг инерция маркази орқали ўтувчи эркин
ўқларига б о ш и н е р ц и я ў қ л а р и деб аталади. Масалан:
бир жинсли (р - const) параллелепипед учун (4.19-расм қ.)
қарама-қарши ётган ёқларини кесиб ўтувчи 0 , 0 ,, 0202 ва
0303 эркин ўқлар бош инерция ўкдари бўлади.
У мумий ҳолда ж и см н и н г бош ин ер ци я ўқларига
нисбатан инерция моментлари турлича, яъни / , * /2 ф /3
булади. Бунга мисол қилиб 4.19-расм да тасвирланган
параллелепипедни кўрсатиш мумкин. Симметрия ўқига эга
бўлган жисм (4.20- раем) учун иккита инерция моменти
бир хил катталикка эга, учинчиси эса фарқ қилади, яъни
/ , ^ / 2 ^ / 3 . Ва ниҳоят, марказий симметрияли ж исм
(масалан, шар) учун учала бош инерция ўқларига нисбатан
4.19-расм

инерция моментлари ўзаро бир хил,


яъни /, = /2 = /3 бўлади.
Ж исмнинг айланиш турғунлиги
бош инерция ўқларининг қайси
бири турғун айланиш ўк^ бўлишига
боғликдир.
Назария ва тажрибаларнинг кўр-
сатишича жисмнинг энг катта ва
энг кичик инерция моментли ўқлар
атрофида айланиши турғун бўлиб,
ўртача инерция момент ўқ атрофида
айланиши эса турғунмас бўлар экан.
Масалан, агар таёқчани ипнинг бир
учига боғлаб, уни марказдан қочма
4.20-раем
машина ёрдамида жуда тез айланти-
рилса (4.21-а раем), таёқча ўзига
кўндаланг тик йўналган ва уни қоқ ўртасидан ўтган ўқ
атрофида горизонтал текислик бўйлаб айлана бошлайди.
Бу айланиш ўқига нисбатан таёқчанинг инерция моменти
максимал бўлади.
Оғир гардиш ёки диск ҳам худди ўша таёқча каби гори­
зонтал текисликда айланма ҳаракат қилади (4.21-6 раем).
Турғун айланиш ўқи ҳақидаги тушунча техникада катта
амалий аҳамиятга эга. Ж умладан, турғун ўқ атрофида
айланаётган машина қисмларини яхшилаб мувозанатлаб
олиш зарур, акс ҳолда ўққа бўлган босим кучи, айниқса
катга тезликларда зарарли натижаларга, ҳатго машинанинг
емирилишигача олиб келиши мумкин.
a £f

4.21-расм

4.12. ГИРОСКОПЛАР ВА УЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИШИ

Гироскоп деб, узининг турғун бош инерция ўқи атрофида


катта бурчак тезлик билан айланувчи симметрик, массив
қаттиқ жисмга айтилади.
Импульс моменти сакданиш қонуни L = 75> = const га
биноан гироскоп ўз ўқининг йўналишини фазода ўзгар-
тирмай сақлашга интилади ва унинг инерция моменти /
билан айланиш бурчак тезлиги ш қанча катта бўлса, у
шунча турғунроқ бўлади, яъни айланиш ўқининг ўзгари-
шига шунча катгароқ қаршилик кўрсатади.
Барчага маълум бўлган болалар ўйицчоғи—пилдироқ энг
содда гироскопга мисол бўлади. Айланиш ўқи атрофида
тез айлантирилган пилдироқ ўз ўқининг ўткир учида турган
ҳолда турғун айланади. Пилдироқни картон варақ устида
айлантириб ю бор и б, уни юқорига отиб ю борилганда
пилдироқ фазода айланиш ўқининг йўналишини сакдайди
ва учи билан картонга тушади.
Гироскоп ўқини фазода ихтиёрий йўналишда ориента-
циялаш учун уч ўқли гироскоп—кардан осмадан фойда­
ланилади (4.22-расм). Бундай гироскоп бир вақгнинг ўзида
ўзаро перпендикуляр жойлашган учта ўқлар атрофида эркин
айлана олади. Кардан осмаси (4.22- расмга қ.) икки ҳал-
қадан иборат бўлиб, ички ҳалқа ВВ' учлар орқали ўгувчи
«горизонтал» ўқ атрофида, ташқи ҳалқа эса В В ’ ўққа
перпендикуляр йуналган
DD' учлар орқали ўтувчи
«вертикал» ўқ атроф ида
эркин айлана олади. Гиро­
скопнинг АА айланиш ўқи
кардан османинг ички ҳал-
қасига тая нади, бу унинг
фазода исталган йўналишда
эркин бурила олиш имко-
нини таъминлайди. Гиро­
скопнинг АА\ ВВ' ва DD'
ўқлари кесишиш нуқтаси
ги р о ск о п н и н г инерция
маркази О нуқтага мос ту­
шади.
Бундай гироскоп ёрда­
мида қуйидаги қонуниятлар аниқланган:
1. Айланаётган гироскопнинг осмаси ихтиёрий томонга
бурилганда ҳам унинг А 4 'ў қ и ф азода ўз йўналишини
сақлайди.
2 . Гироскоп АА 'ўк и атрофида айланаётган вақтда ички
ҳалқасига таъсир қилинса, гироскоп ВВ'ъа. Д£)'ўқ атрофида
айлана бошлайди.
3. Гироскоп А А 'ў \ атрофида катта бурчак тезлик билан
айланаётганда, ички ёки ташқи ҳалқага қисқа вақт ичида
катта куч таъсир этилганда ҳалқаларга бўладиган импульс
моментининг таъсири куч моменти Mdt ни жуда кичик
миқдорга ўзгартиради. Ш унинг учун ҳам гироскопнинг
L = 1й) импульс моменти деярли ўзгармайди. Натижада
айланаётган гироскоп айланиш ўқи АА 'ф азода ўз йўна-
лишини сақлайди.
4. Айланаётган гироскопнинг АА 'ўқи бошида йўналиши
жиҳатдан импульс моментига мос келади ва кейин ҳам у
билан м ос келади ҳамда ф азода доим ий йўналиш ини
сақлайди.
Гироскопнинг юқорида таърифлаган айланма қонуни-
ятлари техникада катта амалий қўлланишга эга. Снаряд ва
ўқ худди гироскоп сингари ҳаракат йўналишини ўзгармас
сақлаши учун, улар ствол ичидаги винт чизиғи бўйлаб
айланма ҳаракатга келтирилади.
Ракеталар ҳаракатиии бошқаришда ҳам ракета корпуси
ичига гироскоплар жойлаштирилади.
Гироскопнинг айланиш ўқининг фазодаги йўналишини
ўзгартириш учун импульс моментининг ўзгариш қонуни
AL = MAt га мос равишда унга ташқи кучлар моменти
билан таъсир қилиш керак. Жумладан, 4.23- расмда тасвир-
ланган энг содда гироскопнинг АА 'ўқига тик В В 'У \ атро­
фида бурилиш учун ўққа қўйилган Ғ ва Ғ 'жуфт кучлар­
нинг моменти М билан таъсир қилинса, гироскопнинг L
им пульс м ом ен ти М билан бир том он га йўналган
AL = MAt орттирма олади. Гироскопнинг импульс моменти
At вақгдан кейин L' = L + AL га тенг бўлади (4.23-расмга қ.).
Ц векторнинг йўналиши гироскоп айланиш ўқининг янги
йўналиши билан устма уст-тушади.
Гироскоп ўқи АА ’ нинг жуфт кучлар моменти таъсирида
(4.24- расмга қ.) ВВ'ўқи атрофида айланишўрнига DD' ўққа
томон буриш ҳодисасига ги р о ск о п и к эф ф ект дейилади.
Агар гироскоп ўқига таъсир қилувчи жуфт кучларнинг
моменти М узоқ вақт давом этса, гироскоп ўқи ташқи
кучлар таъсирида содир бўлган айланиш ўқи ВВ' билан,
яъни Ц векторнинг йўналиши М вектор йўналиши билан
устма-уст тушишга интилади ва ниҳоят устма-уст тушади.

А'


Гироскопнинг ўқини буриш вақтида гироскопик эффект
сабабли гироскоп ўқи ўрнашган таянчларга таъсир этувчи
«гироскопик кучлар» деб аталувчи кучлар юзага келади.
Масалан, гироскопнинг АА'ук ,и ВВ'ўқ атрофида мажбуран
бурилганда (4.24-расм) АА'ук, DD'yx, атрофида бурилишга
интилиши сабабли гироскопнинг АА ' айланиш ўқи таянч­
ларга Ғ ва Ғ 'кучлар билан таъсир қилади. Айланаётган
гироскопни бирор ўқ атрофида мажбуран айлантиришда
гироскоп айланиш ўқининг таянчларга таъсир қилган
кучларига г и р о с к о п и к к у ч л а р дейилади. (4.24-расм қ.).
Гироскопик кучларни ўққа ўрнатилган велосипед ғил-
дирагининг айланиш мисолида яққол сезиш мумкин.
Жумладан, горизонтал ўқ атрофида катта тезлик билан
айланаётган ғилдиракни юқорига бурганда, унинг ён
томонга интилиши ва қўлга кучли зўриқиш бериш ини
пайқаш мумкин.
Гироскопик эффект флотда ва авиацияда кенг қўлла-
ниладиган гироскопик компас (гирокомпас) деб аталувчи

в
қурилмага асос қилиб олинган. Гирокомпас тез айланадиган
пилдирокдан иборат (минутига 25000 марта айланадиган
ток мотори) бўлиб, унинг айланиш ўқи ҳар қандай ҳолатда
Ернинг ўқига параллел жойлашишга интилади. Ернинг
айланиши гирокомпасга узлуксиз таъсир кўрсатиб турган-
лиги сабабли, унинг ўқи меридиан бўйлаб жойлашади ва
оддий магнит стрелкаси каби шу вазиятда қолади.
Гироскоплардан кўпинча стабилизатор сифатида ф ой­
даланилади. Улар океан пароходларида чайқалишни пасай-
тириш учун ўрнатилади. Ш ун и н гдек , бир изли йўл
вагонининг ичига ўрнатилади, тез айланувчи массив
гироскоп вагонни вертикал ҳолатда ушлаб, ағдарилиб
кетиш ига тўсқинлик қилади. Гироскопик стабилиза-
торларнинг роторлари 1 дан 100 тоннагача ва ундан ҳам
ортиқ бўлиши мумкин.
Самолёт, торпедаларда гироскопик асбоблар рулни
бошқарувчи қурилмаларга автомат равишда таъсир этиб,
самолёт ва торпедани зарур бўлган йўналиш бўйлаб тўғри
чизиқли ҳаракатланишини таъминлайди.

4.14. ГИРОСКОП ПРЕЦЕССИЯСИ

Гироскоп ўқига перпендикуляр равишда таъсир қилувчи


кучнинг моменти вақт бўйича микдор жиҳатдан ўзгармас
ва гироскоп ўқи билан биргаликда бурила борса, гироскоп­
нинг алоҳида турдаги ҳаракати— п р е ц е с с и я юзага келади.
Жумладан, ўқи ОО' вертикалдан бирор бурчакка огган
ҳолда, оғирлик кучи mg таъсирида шарнир таянчида
гироскопнинг айланма ҳаракати—прецессиядан иборатдир
(4 .2 5 -р а см ). Г ироскопга қўйилган ташқи кучларнинг
моменти микдор жиҳатдан қуйидагига тенг бўлади:

М = mgl sin а , (4.60)


бунда т —гироскопнинг массаси, /—шарнирдан гироскоп
инерция марказигача бўлган масофа, а —гироскоп ўқининг
вертикал билан ҳосил қилган бурчак М куч моменти
гироскопнинг таянч нуқтасидан ўтувчи вертикал текис­
ликка перпендикуляр йўналгандир.
М куч моменти таъсирида гироскопнинг L импульс
м ом енти dt вақт ичида М билан бир хил йўналган
куйидагича орттирма олади:
Б ундан кейи нги dt вақт
ич ида L вектор ўзи н и н г
янги вазиятида яна dL орт-
тирма олади ва ҳоказо. Нати­
жада гироскопнинг ўқи о VdL
шарнир орқали ўтувчи вер­
тикал ўқ атроф ида тек и с
айланиб, учидаги бурчаги
2 а га тенг конус чизади.
К о н у сн и н г ўқи орқали
ўтувчи текисликнинг айла­
ниш бурчак тезлиги:

/ </<р
(4.62)

бунда dtp —вертикал текис­


л и к н и н г dt вақт ичидаги
буралиш бурчаги, 4.25-расм-
даги чизмадан (кр бурчак.
dL орттирманинг модули
4.25-р ас м
\dL\ қуйидагига тенг:

№ т
L s in a /со sin а :
\dl\ = Mdt = mgl sin a .d t ,

бу ерда to—гироскоп айланма ҳаракатининг бурчак тезлиги.

Бу икки ифодадан <йр бурчак: = 4 L dt б Ў"


лади. Бундан гироскоп прецессиясининг бурчак тезлиги
со' ни аниқлаймиз:
- mgl (4.63)
dt ~ /со 1
(4.63) дан прецесимш инг бурчак тезлиги со' гироскоп
ўқининг горизонтал оғиш бурчаги а га боғлиқ бўлмасдан,
гироскопнинг импульс моменти /со га тескари пропор-
ционаллиги кўринади.
Гироскоп прецессиясини Ернинг ўз ўқи атрофидаги
суткалик айланиши мисолида қараб чиқамиз. Маълумки,
Ер шар шаклида бўлмай эллипсоидга яқин бўлгани учун
Қ уёш нин г тортиш иш и Е рнинг инерция м арказидан
ўтмайдиган тенг таъсир этувчи кучни вужудга келтиради.
Б унинг натиж асида пай до бўлган айлантирувчи куч
моменти Ернинг айланиш ўқини унинг орбита текислигига
тик вазиятга келтиришга интилади. Шу сабабли Ернинг
айланиш ўқи прецессион ҳаракат қилиб, тахминан 25800
йилда тўла айланиб чиқади.

ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ

1. Абсолют қатгиқ жисмлар деб қандай жисмларга айтилади?


2. Текис ва текис узгарувчан айланма ҳаракат деб қандай ҳаракагга
айтилади?
3. Бурчак тезлик па бурчак тезланишни таърифланг. Уларнинг ўлчов
бирликлари қандай?
4. Бурчак тезлик вектори ва бурчак тезланиш векторининг йўналиши
қандай аникланади?
5. Чизикли ва бурчакли катталикларнинг ўзаро боғланиш формулалари
ёзилсин.
6. Илгариланма ва айланма ҳаракат кинематика тенгламалари
таққослаб ёзилсин.
7. Қўзғалмас нуқта ва қўзғалмас ўққа нисбатан куч моменти деб
нимага айтилади?
8. Жуфт куч ва унинг моменти деб нимага айтилади?
9. Куч моментининг «СИ» даги ўлчов бирлиги ва ўлчамлиги қандай?
10. Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас нуқта ва қузғалмас ўққа нисбатан
импульс моменти, импульс моментининг ўзгариш ва сақланиш
қонунлармии таърифланг.
11. Импульс моментининг «СИ» даги ўлчов бирлиги ва унинг
ўлчамлиги ёзилсин.
12. Қаттиқ жисм айланма ҳаракат динамикасининг асосий тенгламаси
ёзилсин ва таърифлансин.
13. Қаттиқ жисмнинг бирор уққа нисбатан инерция моменти деб
нимага айтилади?
14. Гюйгенс-Штейнер теоремаси таърифлансин.
15. Қаттиқ жисмнинг координат боши ва ўқларига нисбатан инерция
моментлари ўзарс кандай боғланишга эга?
16. Геометрик шаклли жисмларнинг инерция марказидан ўтган ўққа
нисбатан инерция моментлари ёзилсин.
17. Айланма ҳаракатда ташқи кучнинг бажарган иши қандай формула
билан аниқланадиУ
18. Айланма ҳаракатланастган жисмнинг кинетик энергияси
формуласи ёзилсин.
19. Илгариланма ва айланма ҳаракатнинг динамика қонуният форму­
лалари таққослаб ёзилсин.
20. Гиросхоплар деб нимага айтилади?
21. Гироскопик эффект ва гироскопик кучлар қандай номоён бўлади?
НИСБИЙЛИК НАЗАРИЯСИНИНГ Ф И ЗИ К АСОСЛАРИ

5.1. ГАЛИЛЕЙ АЛМАШТИРИШЛАРИ ВА НИСБИЙЛИК


ПРИНЦИПИ
Ҳар қандай ҳаракатни танлаб олинган бирор саноқ
системага нисбатан текшириш мумкин. Бир хил кўриниш-
даги ҳаракатни ҳар хил саноқ системаларида текшириш
натижалари асосида бу саноқ системаларидан имтиёз-
лилигини аниқпаш мумкин-ми, деган масалани хал қилишга
тўғри келади. Бунинг учун, қўзғалмас К инерциал саноқ
системасига нисбатан D тезлик билан тўғри чизикди
қаракатланаётган К' инерциал сан оқ систем ани қараб
чиқамиз. Қўзғалмас К инерциал саноқ системасига абсолют
саноқ системаси дейилиб, К' саноқ ситемасига эса нисбий
санок, системаси дейилади.
Фараз қилайлик, бошланғич (t = о) иккала К ва А"саноқ
системаларининг координат бошлари о ва о ' нуқталар устма-
уст тушсин ва t вақтдан кейин К' система К системага
нисбатан rQ=ut масофада кўчган бўлсин (5.1 - раем). Текши-
рилаётган М моддий нуқганинг К системадаги r ( x ,y ,z ) —
радиус-вектори а б с о л ю т р а д и у с - в е к т о р дейилиб, К'
системадаги r{ x ,y ,z) радиус-вектор н и с б и й р а д и у с -
в е к т о р ва о координат бош ининг кўчишини ифодаловчи
r0 =ut э с а к ў ч и р м а р а д и у с -в е к т о р деб аталади. У ҳодда,
М моддий нуқтанинг ихтиёрий вақтдаги радиус-векторини
ва координаталариии бир саноқ системасидан иккинчисига
ўтиш, қуйидаги Г а л и л е й а л м а ш т и р и ш л а р и асосида
амалга оширилади.
5.1-жадвал
К ‘ саноқ системасидан К саноқ системасидан
К системага ўтиш К' системага ўтиш
г =г' ut\
+ r’=r- ut\
х = х ' = ихt: ’
x = x - uj ;

y = y+uyt\

vj4
>4
T
z z'+ uzt
= ; z II
= z+ U.V,
t =f\ t' = f,
m=m m'=m.
Галилей алмаштиришларида нисбий саноқ система­
сининг тезлигига боғлиқ ҳолда ў з г а р г а н к а т т а л и к л а р
н и с б и й к а т т а л и к л а р дейилиб, ў з г а р м а с қ о л г а н
к а т т а л и к л а р г а эса а б с о л ю т к а т т а л и к л а р дейилади.
Ж ум ладан, р ади ус-в ек тор л ар , координатлар н и сб и й
катталиклар бўлиб, вақтнинг ўтиши ва масса абсолют
катталикдир.
5.1-ж адвал да келтирилган Галилей алм аш тириш -
ларининг амалдаги татбиқи муҳим хулосалар чиқаришга
имкон беради.
1. Узунлик. Бирор стерженнинг узунлигини иккала К-
абсолю т ва А^-нисбий сан оқ системасида аниқлайлик.
Стерженнинг К системадаги учлари (5.2- раем) A'(xv y v z1 )
ва B(x2 ,y 2,z2) бўлиб, А"системадаги учлари эса A'(x'v y ',z'J
ва B 'lx^y^z^) бўлсин деб фараз қилайлик. Стерженнинг К
системадаги узунлиги қуйидагига тенг булади:

/ = J (x 2 - x j + 0 '2 - y j + (z2- z J (5.1)


К' саноқ системаси эса К га нисбатан U тезлик билан
ҳаракатлаиаётгани учун стержень учлари А' ва В' нинг
5.2-ра с м

координатлари мос равишда 5.1-жадвалдан: х\ = х, - U xt;


У\ = Уу- и >{> Л = zi- u zr’ х^ = х г - U j\ Уг=Уг~
z2 = z2 - U lfy бўлади. Натижада стерж еннинг К ’ саноқ
системасидаги узунлиги Г учун куйидагига эга бўламиз:

/• = ,/(* ; - * ; ? + ( v ; - y ’, f + f e - =

- v s b k - v j )T + [(v2 - t / / ) + ( v ; - < v ) ] 2 +

- l/fe + 6 'г - I ’J + (z i “ z iF (5'2 >


(5 .1) ва (5.2) лар таққосланса, куйидаги келиб чиқади:
/ - /'. (5.3)
Галилей алмаштиришларида ўзгармай қолган катталик-
ларга инвариант (фр. invariant—ўэгармас) дейилиб, ўзгар-
ганига эса вариант (фр. variant—ўзгарувчи) дейилади. (5.3)
дан узунлик, яъни нуқталар орасидаги масофа Галилей ал-
маштиришларига нисбатан инвариант эканлигии кўринади.
10-265 145
2. Тезлик. Ҳаракатланаётган М моддий нуқтанинг К ва
А"саноқ системаларидаги тезликлари орасидаги боғланиш-
ни топиш учун 5.1-жадвалдаги радиус-векторнинг ўзаро
боғланган ифодасидан вақт бўйича ҳосила оламиз:

<5-4>
бунда = vj = v ', бўлганидан, (5.4) ифода

V = V' + U (5.5)

кўринишга келади. Бу ифода т е з л и к л а р н и н г қ ў ш и л и ш


қ о н у н и бўлиб, бундай таърифланади: моддий нуқтанинг
К саноқ системасидаги тезлиги V, шу нуқтанинг К' систе­
мадаги тезлиги V ва К 'системанинг К системага нисбатан
тезлиги U нинг геометрик (вектор) йиғиндисига тенг.
Шундай қилиб, радиус-вектор, координатлар, тезлик­
лар ва шу каби катталиклар вариант катталиклардир.
3. Тезланиш. Агар (5.5) ифодадан вақт бўйича яна бир
бор ҳосила олинса, К ва К' саноқ системаларидаги тезла-
нишларнинг ўзаро боғланиши келиб чиқади: ^ + 41L.

бунда U — const бўлгани учун dLL = 0 бўлиб, бундан:

а=а (5.6)
4. Кучлар. Н ьютоннинг иккинчи қонунига биноан, К
ва К' саноқ системаларидаги ш массали моддий нуқгага
таъсир қилувчи куч Ғ = та ва Ғ = та' бўлиб, (5.6) га
асосан:
Ғ = Ғ' (5.7)

Шундай қилиб, (5.6) ва (5.7) дан тезланиш ва кучлар


Галилей алмаштиришларига нисбатан инвариант экани
кўринади.
Бу инвариантлик муносабатлари (5.6) ва (5.7) га биноан
Галилей ўзининг нисбийлик принципини бундай таъриф-
лайди: барча механик ҳодисалар турли инерциал саноқ
системаларида бир хил содир бўлиб, ҳеч қандай механик
тажрибалар ёрдамида берилган инерциал санок, системанинг
тинч турганлигини еки тугри чизиқли текис ҳаракатла-
наётганлигини аниқлаб бўлмайди.
Бу принципдан қуйидаги муҳим хулоса келиб чиқади.
Бир инерциал саноқ системасига нисбатан тўғри чизиқли
текис ҳаракатланувчи жуда кўп инерциал саноқ система­
лари мавжуддир. Галилейнинг нисбийлик принципига
бин оан инерциал сан оқ си стем ал ари н и н г барчаси да
классик механика қонунлари бир хил намоён булади.
Б ин обари н, барча инерциал сан оқ систем алари тенг
ҳуқуқли бўлиб, улардан имтиёзлисини ажратиш мумкин
эмас.
6. Импульс. Содцалик учун т массали моддий нуқганинг
К системага нисбатан импулъсини

р = mv = /я(у + u)= mv' + mU = р + m U , (5.8)

кўринишда ёзамиз, бу ерда р' = mv' —моддий нуқтанинг


К ’ системага нисбатан импульси. Агар К системадаги
импульс вақт ўтиши билан ўзгармаса (яъни куч таъсир
қилмаса), импульс К' системада ҳам ўзгармай қолади.
Б ин обари н, инерция қонуни барча ин ерци ал са н о қ
системаларида ҳам ўринлидир.
7. Кинетик энергия. М оддий нуқганинг К инерциал
саноқ системасидаги кинетик энергиясини бундай кўри-
нишда ёзиш мумкин:

К = = f { v + u j = * f - + {mv + й)+ =

И^'+(р'н)+лш 1 . (5 9 )

' '2
Бунда W =2%----- моддий нуқтанинг К ’ си стем адаги
* £ v
кинетик энергияси. (5.9) тенглама бир инерциал систе­
мадан бошқасига ўтганда кинетик энергиянинг қандай
ўзгаришини ифодалайди.
Агар моддий нуқга изоляцияланган бўлса, унинг К’
системадаги р' = тЪ' импульси ўзгармайди. Бу ҳолда моддий
' '2
нуқтанинг нисбий кинетик энергияси Wr = ~ г - ҳам,
2 * £
абсолют кинетик энергияси WK = — ҳам доимий қолади.
Ш ундай қилиб, кинетик энергиянинг сакданиш қонуни
бир инерциал саноқ системасида ўринли бўлса, у барча
инерциал саноқ системаларда ҳам ўринли бўлади.
8. Тўлиқ механик энергия. Умумий ҳолда м оддий
нуқталар тўплами берилган бўлсин. Улар орасида ўзаро
таъсир кучлари мавжудлигидан моддий нуқталар Wn
потенциал энергияга эга бўлади. Моддий нуқталар бир
инерциал сан оқ системасидан бошқасига ўтганда Wn
потенциал энергия ўзгармайди. У вақтда (5.9) тенгликка
Wn потенциал энергия қўшилса, тўлик; энергия келиб
чиқади:
WT =W K+Wn =W'K + (j,u)+ !*Sp- + Wn . (5.10)
Бундан кўринадики, кинетик ва потенциал энергиялар
йиғиндиси ўзгармаса, тўлиқ энергия барча инерциал саноқ
систем аларида ҳам ўзгармас бўлади. Ш ундай қилиб,
энергиянинг сақланиш қонуни ҳамма инерциал саноқ
системаларида ҳам ўринлидир.
Бу айтилганлардан шундай хулоса келиб чиқади. Бир
инерциал са н о қ си стем аси дан бош қасига ўтилганда,
импульс, кинетик ва тўлиқ энергия ўзгаради, шунинг учун
улар вариант катгаликлардир, бироқ потенциал энергия,
масса, вақт, тезланиш ва кучлар—инвариантдир. Ш унинг-
дек , к и нети к, тўлиқ эн ер ги ян и н г вақт ўтиши билан
ўзгариши ҳам инвариантдир.
Шундай қилиб, динамиканинг учала қонуни ҳам барча
инерциал саноқ системаларида ўринлидир.

5.2. ЭЙНШТЕЙН ПОСГУЛАТЛАРИ, ЛОРЕНТЦ


АЛМАШТИРИШЛАРИ
«Ёруғликни элтувчи» муҳит, яъни, «Эфир» ни Қуёшга
боғланган инерциал саноқ система деб фараз қилинганда,
ёруғликнинг Ердаги тезлиги Галилей алмаштиришларига
биноан ЕрниНг эфирга нисбатан тезлигига боғлиқ бўлиши
керак.
Агар ёруғликнинг муҳитга нисбатан тезлиги с га,
Ерники эса v га тенг бўлса, у вақтда тезликларни қўшиш
қонунига биноан ёруғликнинг Ер ҳаракат йўналишидаги
тезлиги ( c-v) га, тескари йўналишдаги тезлиги (с + v) га
тенг бўлиши керак. Маълумки, Ернинг орбитал ҳаракат
тезлиги v = 30 к м /с ёруғликнинг с * 3 - 1 0 5 км /с тез-
лигидан жуда кичикдир. Ш унинг учун ҳам Ер \аракат
тезлигининг ёруғлик тезлигига кўрсатадиган таъсирини
кузатиш ва ўлчаш энг қийин муаммолардан бири бўлиб
келган. Бундай муаммони ҳал қилиш, яъни тезликларни
қўшиш қонунини текшириш учун мўлжалланган жуда
нозик ва сезгир оптик тажрибаларни Физо ва Майкельсон-
Морли ўтказди. Ф и зо тажрибасида ёруғлик тинч ёки
ҳаракатдаги сув орқали ўтганда унинг тезлиги ўэгармаслиги
(с = con st) ж уда катта аниқлик бил ан исботланган.
Майкельсон-Морли тажрибаларида эса ёруғлик тезлиги
Ернинг Қуёш атрофидаги орбитал ҳаракатига нисбатан
турли йўналишда ўлчанган ва тезликнинг ўзгармай қолган-
лиги исботланган.
Шундай қилиб, тажриба ва кузатишларнинг ҳамма
натижаларини узоқ ва синчиклаб муҳокама қилиш оқиба-
тида олимлар, ёруғликнинг бўшлиқдаги тезлиги ўзгармас
қолиб, ёруғлик манбаининг ва ёруғлик қабул қилувчининг
ҳаракат тезлигига боғлиқ эмас, деган хулосага келдилар.
Н ьютон м еханикасида ф а зо ва вақт абсолю т д еб
қаралгани сабабли ёруғлик тезлигининг ўзгармас қолишини
ва жисмлар нисбий тезлигининг ёруғлик тезлиги с дан катта
бўлолмаслигини тушунтириш мумкин эмас. Ш унинг учун
\а м Ф изо ва Майкельсон-Морли тажриба натижаларини
тушунтириш учун, Ньютоннинг фазо ва вақтнинг абсолют
деган тушунчаларидан воз кечишга тўғри келди.
Ёруғлик тезлигининг ўзгармас тажриба натижаларига
асосланган А. Эйнштейн 1905 йилда фазо ва вақт тўғриси-
даги тасаввурларни қайта кўриб чикди. Ф азо ва вақт
тўғрисидаги янги таълимотга Эйнштейн м а х с у с н и с б и й ­
л и к р е л я т и в и с т и к н а з а р и я с и деб ном берди. Махсус
нисбийлик релятивистик назарияси асосида Эйнштейннинг
қуйидаги иккита принципи ётади.
1. Нисбийлик принципи: барча инерциал саноқ система­
лари тенг ҳуқуқлидир, бу системаларда табиат ҳодисалари
бир хилда ўтади ва қонунлар бир хил ифодаланади. Бошқача
қилиб айтганда, барча физик ҳодисалар турли инерциал саноқ
системаларида бир хил содир бўлиб, механик, электромагнит,
оптик ва шу каби тажрибалар ёрдамида берилган инерциал
санок, системасининг тинч турганлигини ёки тўғри чизикли
текис ҳаракатланаётганлигини аниқлаб бўлмайди.
2. Ёруғлик тезлигининг инвариантлик принципи: ёруғлик-
нинг бўимиқ (вакуум) даги тезлиги барча инерциал саноқ
системаларида бир хил бўлиб, манба ва кузатувчининг нисбий
ҳаракат тезлигига боғлиқ эмас.
Махсус нисбийлик назариясининг биринчи постулати
Галилей нисбийлик принципига мувофик келади ва уни
ёруғликнинг тарқалиш қонунларига, жорий этиб, умум-
лаштиради. Аммо иккала постулатни бир вақгдаги татбиқи
Галилей алмаштиришларига зиддир.
Аммо бу иккала постулат барча экспериментал фактлар
билан тасдиқлангани учун, бу эиддият постулатлар орасида
эмас, балки постулатлар билан Галилей алмаштиришлари
орасидадир, чунки Галилей алмаштиришларини ёруғ-
ликнинг тарқалишига ва ёруғлик тезлигига яқин тезликдаги
ҳаракатларга татбиқ этиб бўлмайди.
Э йнш тейн ф азо ва вақтнинг хоссалари тўғрисида
умумий мулоҳазаларига асосланиб шундай алмаштириш-
ларни топдики, бу алмаштиришлгр махсус нисбййлик
назариясининг иккала постулатига ҳам, буларнинг хусусий
ҳоли бўлган ( v « c ) Галилей алмаш тириш ларига ҳам
мувофиқ келади. Бу алмаштиришларни олдинроқ Лорентц
ю заки топган эди , ш унинг учун бу алмаш тириш лар
Л о р е н т ц а л м а ш т и р и ш л а р и деб аталди.
Ш ундай қилиб, махсус нисбийлик назари яси ни нг
иккита постулатлари қаноатлантирадиган, бир инерциал
саноқ системасидан бошқа инерциал саноқ системасига
ўтилганда координата ва вақтни алмаштиришга имкон
берадиган Лорентц алмаштиришларини қараб чиқайлик.
Фараз қилайлик, соддалик учун А"—абсолют ва К'— нисбий
инерциал саноқ системалари ^ ўқ и бўйлаб бир-бирига нис­
батан v тезлик билан ҳаракатланаётган ва бошланғич вақт
(/ = 0) да координат бошлари О ва О'устма-уст х = х = О
тушсин (5.3-расм). У вақтда, махсус нисбийлик назария­
си н и н г за м и н и д а ётувчи Л ор ен тц алм аш тириш лари
қуйидаги кўринишда ёзилади ( 2 -жадвал):
5.2-жадвал.

К- к К К'
г- Улч!'„. г' _ x-vt

у = у'; у' = У,
L £>

' +% х
№ Ф -Ы У

Лорентц алмаштиришлари универсал бўлиб, хусусий


ҳолда: нисбий тезлик v ёруғлик тезлиги с дан жуда кичик,
яъни v « с бўлганда Галилей алмаштиришларига айланиб
қолади.
S.3. ЛОРЕНТЦ АЛМАШТИРИШЛАРИДАН КЕЛИБ ЧИҚАДИГАН
ХУЛОСАЛАР
Махсус нисбийлик назариясининг асоси булган Лорентц
алмаштиришларининг татбиқидан ўзига хос қатор натижа­
лар келиб чиқади.
1. Стержень узунлигининг нисбийлиги. Фараз қилайлик,
ҳаракатланаётган К' нисбий инерциал саноқ системасида
X ўқига параллел жойлашган узунлиги /0 = х'2 - х[ бўлган
стержень берилган бўлсин (5.4-расм). У вақтда К абсолют
инерциал саноқ системасидаги кузатувчи учун шу стер­
женнинг узунлиги / = х г - х, қандай бўлишини Лорентц
алмаштиришларига асосан осонгина аникдаш мумкин. К
системадаги кузатувчи стержень учлари координатлари Х]
ва X ни бир вақт t нинг ўзида аникдайди.
Лорентц алмаштиришларидан фойдаланиб (5.2-жадвал-
га қ.) қуйидагини ҳосил қиламиз:
X j-V t _ х2 - х _ J

Бундан

1=1иҒ Ю 2 (5.11)
Шундай қилиб, (5.11) дан куринадики, i f системадаги
кузатувчига ст ер ж ен н и н г узунлиги К ' систем адагига
нисбатан қисқароқ бўлади.Бунга узунликнинг Лорентц
қисқариши д е б аталади. Ш уни айтиш керакки, жисм
узунлиги ҳеч қачон қисқармайди, чунки ҳар бир инерциал
саноқ системасида жисмнинг ўз узунлиги бўлади.
Шундай қилиб, турли инерциал саноқ системаларида
стерженнинг узунлиги ўзгарар экан, стерженнинг узунлиги
нисбийдир.
2. Вақт ўтишннинг нисбийлиги. К' нисбий инерциал
саноқ системасидаги тинч турган нуқтада юз бераётган
бирор жараённинг давом этиш вақтини қараб чиқайлик.
Бунда вақт ўтишини аниқлаш учун жараён бошланиши ва
охиридаги соат кўрсатишларининг фарқини топиш керак.
К' нисбий инерциал саноқ системаси учун масалани ҳал
қилиш анча қулай, чунки жараён бош ланиш ида ҳам,
охирида ҳам соат айни бир X нуқтада бўлади ва айни бир
соат бўйича белгиланади. Ш унинг учун ҳам К' системада
вақтнинг ўтиши &t0 =t'2 - t \ , бунда вақтлар К ’
системадаги соатнинг жараённи боши ва охирида кўр-
сатиши.
К-абсолют инерциал саноқ системаси учун, жараённинг
бошланиши Хх нуқтада, охири эса Хг нуқтада юз беради. У
вақтда К системада жараён давом этиши Д/ = /2 —г,, бўлиб,
кузатиш нуқтаси эса х2 - х, = vAt масофага силж ийди,
бунда А'системанинг Л'системага нисбатан ҳаракат тезлиги.
5.2-ж адвалда келтирилган вақтга тегиш ли Л орентц
алмаштиришларига асосан қуйидаги муносабатни ёзамиз:

_ ('2-'i Уў;{х2-х\)
Ba ниҳоят, бундан К системадаги жараённинг давом
этиш вақти At қуйидагига тенг бўлади:

At = —r— a .
fk f <5 , 2 >
Бу муносабатдан махсус нисбийлик назариясида айнан
бир вақтда турли инерциал саноқ системаларида вақтнинг
ўтиши турли вақтда давом'этиши кўринади. Бошқача қилиб
айтганда, ҳаракатланаётган К инерциал сан оқ си ст е­
масидаги соат қўзғалмас К инерциал саноқ системадаги
соатга нисбатан секинроқ юра бош лайди Бу ҳодисага
ҳаракатланаётган саноқ системаларида вақт ўтишининг
секинлашиши дейилади. Бинобарин, махсус нисбийлик
назариясида вақтнинг ўтиши ҳам нисбийдир.
Шуни айтиш керакки, барча инерциал саноқ система­
ларида соатлар аниқ юради, лекин уларнинг кўрсатиши
солиштирилганда ҳаракатланаётган К' инерциал сан оқ си с-
темасйдаги соат бўйича вақтнинг ўтиши К системага нисба­
тан секинроқ содир бўлади. Махсус нисбийлик назарияси­
нинг бу хулосаси тажрибаларда бевосита тасдикданган.

5. 4. ТЎРТ ЎЛЧОВЛИ ФАЗО-ВАҚТ ТУШУНЧАСИ. ИНТЕРВАЛ


Ҳар қандай физик воқеа уч ўлчовли фазо ва бир ўлчовли
вақт билан тавсифланади. Классик механикада уч ўлчовли
фазо координатлари х, у, z ва бир ўлчовли вақт координати
/бир-биридан мустақил равишда мавжуддир. Ш унинг учун
Ньютон механикасида физик воқеани вақтнинг иштиро-
кисиз, фақат уч ўлчовли фазода алоҳида қараб чиқиш
мумкин.
Релятивистик механикада эса фазо (х, у, z) ва вақт ( t )
бир-бири билан чамбарчас боғланишга эга. Ҳақиқатан ҳам,
5.2-жадвалда келтирилган Лорентц алмаштириш тенгла-
маларида вақт ( t ) тўртинчи тенг ҳуқуқли координат
сифатида иштирок этади. Шундай қилиб, релятивистик
механиканинг махсус нисбийлик назариясида фазо (х, у,
z) ва вақт (Они бир-биридан мутлақо ажратиш мумкин
эмас. Ш унинг учун тўрт ўлчовли фазо-вақт тушунчаси
асосида фикр юритамиз.
Геометрик ўхш атиш дан ф ойдаланиб, тўрт ўлчовли
ф азони нг ф и зи к маъносини осон ги на туш униб олиш
мумкин. Геометрияда нуқта учта х, у, z координаталар
орқали аниқланиб, иккита нук^а орасидаги масофа эса
Т/ЛЛПГТШ Ю ТОП^П Л11Л'Гв1ЮЛ11ТГ?/1*Г >T4r«IJnn К л г г т ш / р%»<0/ч
i w v p ^ n u u i i u i a ^ v riv iv m u v riiiriiit i JiU U V . i ч J f щ и п
қилиб, тўрт ўлчовли фазода содир бўлаётган в о қ е а х, у, z
координаталар билан характерланувчи, д у н ё н у қ т а с и деб
аталувчи нуқга кўринишида ифодаланади. Воқеанинг содир
бўлиш жараёни эса тўрт ўлчовли фазода д у н ё ч и з и ғ и
деб аталувчи тўғри чизиқ шаклида тасвирланади. Икки воқеа
орасидаги и н т е р в а л тушунчаси билан танишиб чиқайлик.
Фараз қилайлик, қўзғалмас К инерциал саноқ система­
сида бир воқеанинг дунё нуқтаси координатлари х,, y v z,,
ва иккинчи воқеанинг дунё нуқтаси координатлари эса
хг> уг, z v /2бўлсин. У вақгда бу икки воқеалар орасидаги As
интервал:

Дs = yl{x2 - x j +b>'2 - y , f +{z2- z j - c 2(t'2 - t ; f =


= -JAx 2 + A y2 + A z 2- c 2A t . (5-13)
Энди ҳаракатланувчи К ’ инерциал саноқ системасида
юқоридаги икки воқеа орасидаги As’ интервал (5.13) га
ўхшаш равишда куйидаги кўринишда бўлади:

As' = tJax? + Ay’2 + A z2 - c2At’ (5.14)

5.2-жадвалда келтирилган Лорентц алмаштиришларига


биноан

А 1 --^ А х
А х ^ ^ VAl‘‘ ; А у ' = А у ; A z ' = A z ; At ’

н >
ларни ёзиш мумкин: Бу ифодаларни (5.14) га қўйиб, унча
мураккаб бўлмаган математик ўзгартиришдан сўнг
ни ҳосил қиламиз. Бу ифоданинг ўнг томони (5.13) га
асосан As интервалга тенг:
As' = As, (5.14)
Ш ундай қилиб, иккита физик воқеанинг интервали
барча инерциал саноқ системаларида бир хилдир. Бошқача
қилиб айтганда, икки воқеа орасидаги интервал бир
инерциал саноқ системасидан унга нисбий тўғри чизиқли
текис ҳаракатланаётган иккинчи инерциал саноқ система­
сига нисбат инвариантдир. Бу эса ўз навбатида, махсус
нисбийлик назариясида тўрт ўлчовли фазо-вақт тушунчаси
объектив эканлигидан далолат беради.

5.5. РЕЛЯТИВИСТИК МЕХАНИКАДА ТЕЗЛИКЛАРНИ ҚЎШИШ

Лорентц алмаштиришларга асосланган, тезлиги ёруғлик


тезлигига яқин бўлган ҳаракатларни ўрганадиган механика
релятивистик механика дейилади.
Қўзғалмас К инерциал саноқ системасидаги моддий
нуқта тезлик векторининг х, у, z ўкдарига проекииялари:

v = ife. v = p = dz / 5 i 5)
v* dt ’ у dt z df (
Ҳаракатланувчи К' инерциал сан оқ системасидаги
м оддий нуқта тезлик векторининг х \ у \ г ' ўқларига
проекцияларини бундай белгилаймиз:

(5 -15а)
5.2-жадвал биринчи устунидаги алмаштиришларни
дифференциялаб чиқамиз:

dx = M+vdf = : dy = dy'\ d z = d z '


fW fW
d t = d t ^ c 2 dx = dt’ U C2 d t'
JW ~ fW
О лдинги учта тенгликни тўртинчи тенгликка мос
равишда бўлиб ташланса, тезликлар учун К' системадан К
системага ўтишдаги алмаштириш формулалари келиб
чиқади:
az-.
щ . dz _ dt' H ?
d t ]1 Ю Е Г ’ d t \ + jl± s L ’ d l \+ J L d x L
c 2 Л' 1\ 2 Л' (.2 A

Ba ниҳоят (5.15) ва (5.15a) ларни назарда тутиб ифода-


ларни қуйидаги кўринишда ёзамиз:

Бу формулалар тезликларни қўшиш (алмаштириш)нинг


релятивистик қонунини ифодалайди.
Агар моддий нуқтанинг тезлиги ва саноқ система-
ларнинг нисбий тезлиги ёруғлик тезлигидан кичик, яъни
v « с бўлса, Ньютон механикасидаги тезликларни қўшиш
Конуни келиб чиқади:

vi = v'i + 11’ v ■. = v = 0. (5.17)

Шу билан барча тезликларни қўшишнинг релятивистик


қонуни (5.16) нисбийлик назариясининг иккинчи посту-
латига м увоф иқ келадиган натижаларни ҳам беради.
Ҳақиқатан ҳам г/ = с га тенг бўлсин деб фараз қилинса,
учун (5.16) нинг биринчи формуласидан куйидаги тенглик
келиб чиқади:

v' = L
-X+V/ = _c±y_ = c±v = c
X С * Л.
1+-^-c
Ql
1+-£
с

Бу натижа ёруғлик тезлиги барча инерциал саноқ систе­


маси бир хил деб таърифланувчи Эйнштейн иккинчи
постулатининг тасдикданишидир.
5.2-жадвалнинг иккинчи устунида келтирилган Лоренц
алмаштиришларидан фойдаланиб, К системадаги тезлик
орқали К ’ системадаги тезликлар учун ҳам куйидаги ифода-
ларни осонгина келтириб чиқариш қийин эмас:
Бу формулаларнинг (5.16) даги барча v тезликнинг
олдидаги минус ишора билан фарқ қилади, чунки К
система К' системага нисбатан «-р» тезлик билан харакат-
ланишидир.

5.6. РЕЛЯТИВИСТИК ЭНЕРГИЯ ВА МАССАНИНГ ЎЗАРО


БОҒЛАНИШИ

К ласси к м еханикада ж и см н и н г м ассаси ўзгарм ас


(т = const) бўлганлигидан жисмнинг кинетик энергияси
фақат тезлигининг ўзгариши билан ўзгаради. Релятивистик
механикада эса жисмнинг массаси унинг тезлигига боғлиқ
[(5.24) га қ.] бўлгани учун релятивистик кинетик энер­
гиянинг ўзгаришида масса ўзгаришини ҳам назарга олиш
керак. Бинобарин, ҳаракатланаётган жисм массасининг
ортишини тахдил қилиб, ундан жисм кинетик энергиясини
массаси ўзгариши орқали ифодалаш мумкин. Жисм ёруғлик
тезлигидан жуда кичик (v « z ) тезлик билан ҳаракат-
ланаётганда (5.24) форм ула Н ью тон би н ом и га ёй и б
чиқилади:

т- т° - т +зИ. + ...)
Л с2> X 2 С2 8 ,4 ) (5.28)

V4 Vs
Бу ерда, ва ҳоказо ҳадлар жуда кичик қийматга
эга бўлганидан, уларни назарга олмаслик мумкин. У вақтда
(5.28) ни куйидаги кўринишда ёзамиз:

m = mn + ^ z - = m n+-rrW
о 2 с2 0 с2 (5.28а)
Бу ифодадан кинетик энергия:
WK= m c2- m 0c2 (5.29)
Бунда тс2 ни W билан белгилаб, (5.29) ни
W = тс2 = т 0с2+ Wk. (5.30)
кўринишда ёзамиз. Бу муносабат махсус нисбийлик наза­
риясининг асосий натижаларидан бири ҳисобланади. У
Э й н ш тей н кашф этган эн ер гия ва м ассан и н г ўзаро
боғланиш қонунининг математик ифодасидир.
(5.30) даги W жисмнинг ихтиёрий ҳолатидаги тўлиқ
релятивистик энергиясидир. Агар жисм тинч (v = 0) ҳолатда
бўлса, унинг кинетик энергияси WKнолга тенг бўлганидан
тинч ҳолатдаги ж исмнинг энергияси
Щ ,=т0с2 (5.31)
булади. Ж исмнинг тинч ҳолатдаги энергияси (5.31) мавжуд-
лигига жисмни маълум бир потенциал энергия резервуари
деб қараш мумкин.
Ж исм н ин г тўлиқ релятивистик эн ер ги я си , ( ^ к) рел
релятивистик ва ( И'')кя классик, кинетик знергияларининг
тезлигига боғланиши графиклари 5.5-расмда тасвирланган.

5.5-расм

Шундай қилиб, муҳим хулоса келиб чиқади: классик


механикада энергия—ж исмнинг иш бажара олиш қоби-
лияти, массаси—инерция ўлчови бир-бири билан мутлақо
боғланмаган катталиклар бўлиб, релятивистик механикада
эса улар ўзаро боғланган катталиклардир.
5.7. РЕЛЯТИВИСТИК ЭНЕРГИЯ ВА ИМПУЛЬС ОРАСИДАГИ
БОҒЛАНИШ

Релятивистик энергия W = m c2 ва импульс P = m#


орасидаги боғланишни топиш учун импульсни с га кў-
пайтирайлик, сўнг иккала ифодани квадратга кўтарайлик:
W 2 = т2с*\ р 2с2 = n fc 2^ . Биринчи ифодадан иккинчи-
сини айириб, қуйидагини ҳосил қиламиз:

W 2 - p 2c2 = m2cA-rrfc 2!? = rrfc* (l _ ^§)-

Бундаги m ўрнига (5.24) ифодаси қўйилса,

ҳосил бўлади. Бундан релятивистик энергия ва импульс Р


нинг ўзаро боғланишини ифодаловчи қуйидаги муносабат
келиб чиқади:
W = ,]р2сг + /и02с 4 = с -Jp2 + та2с2 (5.32)

Бу боғланиш дан тинч ҳолатдаги массага эга бўлмаган


заррачалар ҳам (жумладан, нейтрон ва фотон) реляти­
вистик энергияга эга бўлиши кўринади. Бундай заррача-
ларнинг тинч ҳолатдаги массаси тв= 0 бўлгани учун,
релятивистик энергияси (5.32) га асосан импульси билан
қуйидаги боғланишга эга:
W = pc^ (5.33)
Бу б о б н и якунлаб ш ундай м улоҳазаларни айтиш
мумкин: махсус нисбийлик назарияси Галилей, Ньютон
ва бошқа олимлар томонидан асосланган классик меха­
никанинг қонун ва қоидаларини инкор қилмай, аксинча
уларни ривожлантиради ва умумлаштиради ҳамда классик
механиканинг қўлланиш чегараларини белгилаб беради.
Бутун релятивистик механика амалий қўллаш жиҳатдан
муҳандислик механикаси ҳам бўлиб қолди. Унинг ёрдами
билан элементар зарралар тўқнашишлари, релятивистик
заррачаларнинг модда билан ўзаро таъсири ва умуман
ёруғлик тезлигига яқин тезликдаги барча жараёнлар таҳлил
қилинади. Зарядли элем ентар заррачаларнинг барча
замонавий тезлаткичлари релятивистик механика асосида
режалаштирилади ва ҳисоблаб чиқилади.
1. Галилей алмаштиришларини ёзинг ва механик нисбийлик
принципини таърифланг.
2. Галилей алмаштиришларидан қандай муҳим хулосалар келиб
чиқади?
3. Классик механикадаги инерциал саноқ системаларида импульс,
кинетик ва тулиқ энергиялар ўзаро қандай боғланишга эга?
4. Физо, Майкельсон-Морли тажриба натижалари ва унинг моҳияти
қандай?
5. Қандай механика релятивистик механика дейилади?
Ь. Махсус нисбийлик назарияси деб қандай назарияга айтилади?
7. Махсус нисбийлик назариясининг асосий принципи: Эйнштейн-
нинг биринчи ва иккинчи постулатлари таърифлансин.
8. Релятивистик механикадаги Лорентц алмаштиришлари ёзилсин.
9. Қандай шароитда Лорентц алмаштиришлари Галилей алмашти­
ришларига айланади?
10. Релятивистик механикада узунлик, вақг ўтишининг нисбийлиги,
уларнинг тезлик боғланиши ёзилсин.
11. Релятивистик механикада тезликларни қўшиш қонунининг
ифодаси ёзилсин.
12. Релятивистик динамиканинг асосий қонуни қандай кўринишга
эга? Энергия ва импульс-чи?
13. Масса ва энергия ўзаро қандай боғланишга эга ва унинг физик
маъноси қандай?
14. Релятивистик энергия ва импульс ўзаро қандай боғланишга эга?

6 -Б О Б

СУЮ ҚЛИКЛАР МЕХАНИКАСИ

6.1. СУЮҚЛИКЛАРНИНГ УМУМИЙ ХОССАЛАРИ

Суюқлик—модданинг қаттиқ ва газсимон ҳолатлари


ўртасидаги агрегат ҳолат. Суюқликнинг баъзи хоссалари
газникига, баъзи хоссалари қаттиқ жисмникига ўхшаб
кетади. Ш унинг учун у ўзига хос оқувчанлик хоссаси билан
бир қаторда ҳажмий эластиклик хоссасига эга. У қаттиқ
жисмга ўхшаб маълум ҳажмни эгаллайди, идишга қуйил-
ганда эса, газ сингари идиш шаклини олади.
Суюқликларда босим таъсирида нам оён буладиган
ҳажмий эластиклик хусусияти сиқилувчанлик коэф ф и-
циенти Р билан ифодаланади:

P= " 7 f- (6-D
Суюқликнинг сиқилувчатик коэффициенти деб, босим бир
бирликка ўзгаргапда суюқлик ҳажмининг нисбий ўзгаришига
миқдор жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка айтилади.
Одатда сиқилувчанлик коэф ф и ци ен ти нин г тескари
ифодаси К га тенг булган физик катталикка суюк,ликнинг
ҳажмий эластиклик модули дейилади:

к = < « -2 >

Суюқликнинг ҳажмий эластиклик модули деб, унинг нисбий


ҳажмини бир бирликка ўзгартириш учун зарур булган босимга
мщдор жиҳатидан тенг бўлан физик катталикка айтилади.
Суюқликлар жуда кичик сиқилувчанликка эга бўлгани
учун айрим ҳолларда улар ҳаж мининг ўзгариш ларини
мутлақо ҳисобга олмаслик имкониятини беради ва бу ҳолда
идеал суюқлик деб аталувчи абсолют суюклик тушунчаси
киритилади.

6.2. СУЮҚЛИКНИНГ МУВОЗАНАТ ВА ҲАРАКАТ


ҲОЛАТ ТЕНГЛАМАСИ

Ҳар қандай суюқликларда таъсир қилувчи кучлар одатда


масса (ҳажмий) кучларга ва сирт кучларга бўлинади. Масса
кучи ўзи таъсир қилаёттган суюқликнинг элементар массаси
dm га, бинобарин элементар ҳажМи dv га пропорционалдир:
d f = adm = apdv = fdv, (6.3)

бунда / —пропорционаллик коэффициенти бўлиб, унга


м а с с а к у ч и н и н г ҳ а ж м и й з и ч л и г и д еб аталади ва у
қуйидагига тенгдир:

/ = « ■ - »
бу ерда: тезл ан и ш , dm = р ^ су к > қ л и к н и н г dv
ҳажмига мос келган массаси» р —эса унинг зичлиги.
Масса кучШинг^аайЦ^й зщлигиг f
(кучланиш) билан қуйидагича бо'ийктйига эга:

Вектор аналиЭдан 1^ ъ л уйк и^ (б; 5)н я я г у н г т&идаидаги


вектор ифодаси скаляр Р н и н г .г р а д и е н т и деб аталади ва
gpad р орқали белгиланади:
Ш ундай қилиб, (6 .5 ) ва ( 6. 6)га би н о а н , куйидаги
тенглама келиб чиқади:
grad р = / (6.7)
Бу формула суюқлик мувозанат ҳолатининг, яъни гидро-
статиканинг асосий тенгламаси бўлиб, бундай таъриф-
ланади:
Суюқлик мувозанат ҳолатда булганда масса кучининг
ҳажмий зичлиги босимининг градиентига тенг булади.
Ш уки аЙ 1 иш керак ки , (6 .7 ) шарт баж арилганда
суюкушкка таъсир қилувчи куч консерватив кучдан, унинг
м айдони эса консерватив м айдондан иборат бўлади.
Бинобарин, ноконсерватив куч майдонидаги суюқликлар
мувозанат ҳолатда бўлиши мумкин эмас.
(6.7) формула асосида, суюқлик ҳаракати ҳолатининг,
яъни гидродинамиканинг асосий тенгламасини осонгина
чиқариш мумкин. Мувозанат { j - gpad р = 0)даги суюқликка
ра =(3-^- ҳажмий зичлигига тенг куч таъсир қилганда, у
ҳаракатга келади ва куйидаги тенглама ўринли булади:

P ^ = /-g r a d /7 . ( 6 . 8)

Бу формула с у ю қ л и к н и н г ҳ а р а к а т ҳ о л а т т е н г л а м а ­
си ёки Э й л е р т е н г л а м а с и қам деб аталади.

6.3. ИДЕАЛ СУЮҚЛИК ГИДРОСТАТИКАСИ

Гидростатаканинг умумий вазифаси мувозанатдаги


сукнушкнинг идиш деворига ёки суюк^икка туширилган
жисмларга таъсирини, суюқлик эгаллаган.ҳажмда гидро-
статик босимнинг тарқалиш қонунларини ҳамда ҳар хил
курилма элементларига тинч турган суюқликнинг таъсир
кучларини аниқлашдан иборатдир.
1. Паскаль (1623—1662) қонуни. Агар суюқлиқ (ёки
газ)нинг оғирлиги назарга олинмаса, масса кучининг
ҳажмий зичлиги мавжуд бўлмайди, яъни / = о бўлади. У
вақтда (6.5)дан:
Бу формула суюқлик ва газлар учун Паскаль қонунининг
математик ифодаси бўлиб, бундай таърифланади: тинч
турган суюқликнинг (газнинг) исталган жойида босим ҳамма
йўналишда бир хил бўлиб, шу билан бирга суюклик (газ)нинг
бутун ҳажми бўйлаб бир хил узатилади ( 6. 1 -расм).

6.1-расм 6.2-р а е м

2. Суюқлик устунининг босими. Агар суюқлик оғирлик


майдонида бўлса, масса кучининг ҳажмий зичлиги / = pg
бўлади. Z ўқни вертикал юқорига йўналтирамиз. У ҳолда
суюқлик мувозанат ҳолатининг ( 6.6) тенгламаси

кўринишга келади.
Суюқлик устунининг баландлиги h га қараб босимнинг
ўзгариш ини охирги тенгламани интеграллаб осонгина
аниқлаш мумкин:
Р h
{ dp = { е g d z : p0 - p = pgh.
Ро 0
Бунда
Р = Ро+ Рgh- ( 6 . 10)
Бу ерда р0 суюқликнинг z = h баландлигидаги босими,
яъни координаталар боши суюқликнинг эркин сиртида
олинган бўлса, у атмосфера босими бўлади. Фақат суюк,лик
устуни ҳосил қилган ргай босим га гидростатик боси м
дейилади:
Шундай қилиб, фақат суюқлик устуни ҳосил қилган босим
суюқлик солиштирма оғирлиги (ря)нинг баландпик h га
кўпайтмасига тенг экан.
Идиш тубига бўлган босим кучига оид «гидростатик
парадоксни» ( 6. 2 -расм ) суюқпикдаги босим тақсимоти
изоҳлаб беради. Идиш тубига булган босим кучи Ридишдаги
суюк,лик оғирлигига нисбатан ҳар хил бўлади. Босим кучи
й д и ш ичидаги суюқлик оғирлигидан ортиқ бўлиши ҳам,
( 6. 2 ,а- раем ), тенг ( 6. 2 , 6 - раем) ва кичик ( 6. 2 ,в-расм )
бўлиши ҳам мумкин, чунки идиш тубига бўлган босим кучи
Р гидростатик босим Р ^ билан идиш тубининг юзаси s га
кўпайтмасига тенг:

Р = Piu d S = p g h S . (6.12)

3. Архимед қонуни. Агар суюқликка ташқи куч таъсир


этмаса, суюқликка ботирилган жисмларга фақат гидроста­
тик боси м таъсир қилади. С оддалик учун идиш даги
суюқликка тўғри бурчакли параллелепипед шаклидаги жисм
туширилган бўлсин (6.3- раем). Бу жисмнинг ён сиртига,
шунингдек остки асосларига гидростатик босим таъсир
қилади. Ж и см н ин г ён ёқларига
таъсир қилувчи суюклик боеймлари
тенг ва қарама-қарши йўналганлиги
учун улар ўзаро мувозанатланади.
Ж исм нинг устки ва остки а со с­
ларига таъсир қилувчи гидростатик
Pi = РоКҚ ва р2 = paghz боси м л ар
ф арқи р = Рг - Р л = P„g(h2 ~ А1 )
жисмнинг остки асосидан юқорига
6.3- раем йўналган босимдан иборат булади.
У вақтда суюғушкдаги асосининг
юзи S бўлган жиемни юқорига кўтарувчи Архимед кучи
қуйидагига тенг бўлади:
ға = Р^ = P0g(fh ~ fh)s = P„ghS = pagV (6.13)

бунда p0 — суюқликнинг зичлиги, g — эркин тушиш тез­


ланиши, h{ ва /г2жисмнинг устки ва остки асосларига бўлган
суюклик устунларининг баландликлари, А эса жисмнинг
баландлиги.
(6.4) формула Архимед (эрамиздан олдинги 287-212
йиллар) қонунининг математик ифодаси бўлиб, бундай
таърифланади: суюқлик ёки газга ботирилган ҳар қандай
жисмга шу жисм сиқиб чиқарган суюқлик ёки газларнинг
оғирлигига тенг ва юқорига йуналган куч таъсир қилади.
Суюқликка ботирилган жисмга иккита куч: вертикал
пастга йўналган Р оғирлик кучи ва вертикал юқорига
йўналган ҒА Архимед кучи таъсир қилади. У вақтда бу
кучларнинг таъсирида жисм катта куч томонга ҳаракат
қилади. Бунда куйидаги уч ҳол бўлиши мумкин:
1) Агар жисмнинг оғирлиги Р Архимед кучи ҒАаан
катта (Р> ҒА) бўлса ж исм Ғ = Р—Ғл пастга йуналган
натижаловчи куч таъсирида суюқликда чўка бошлайди.
2) Агар жисмнинг оғирлиги Р Архимед кучи Fk га тенг
(Р= Ғд) бўлса, жисмга таъсир қилувчи натижаловчи куч
нолга тенг Ғ= 0 бўлгани учун жисм суюқликнинг ихтиёрий
жойида мувозанатда, яъни муаллақ ҳолатда бўлади.
3) Агар жисмнинг оғирлиги Р Архимед кучи ҒА дан
кичик (Р < ҒА) бўлса, ж исм Ғ = Р — ҒА натиж аловчи
юқорига йўналган куч таъсирида сую қликдан қалқиб
чиқади ва сузиб юради. Суюклик юзида сузиб юрувчи
жисмнинг оғирлиги бу жисм сиқиб чиқарган суюқлик
ҳажмининг оғирлигига тенг бўлади.

6.4. ИДЕАЛ СУЮҚЛИКНИНГ ҲАРАКАТИ


ВА УЗЛУКСИЗЛИК ШАРТИ

Идеал суюқлик ҳаракатини икки хил усул билан текши­


риш асосида ҳаракат қонуниятларини аниклаш мумкин.
Биринчи усул: суюқликнинг алоҳида заррача ҳаракатини
кузатиш асосида вақтнингҳар бир моментида бу заррачанинг
ўрнини ва тезлигини, шу билан суюқлик барча заррачаларининг
траекторияларини ҳам аниқлаш мумкин.
Лекин жуда қулай бўлган иккинчи усулда, суюклик
заррачаларини кузатмасдан фазонинг алоҳида нуқталарини
кузатиб, шу нуқталардан суюклик заррачалари қандай тезлик
билан ўтаётганини қайд қилиб бориш йўли билан суюқлик
ҳаракатининг қонуниятларини тушунтириш мумкин. Бу
усулга Эйлер усули дейилади. Агар фазонинг битта нуқтаси
эм ас, балки ҳар хил нуқталари кузатилиб, вақт қайд
қ и линса, сую клик тезликлари т а қ си м оти н и н г он и й
манзараси—тезликлари майдони ҳосил бўлади. Сую қ-
ликнинг тезлик майдони оқим чизиқлари деб аталувчи
чизиқлар билан тасвирланади (6.4-расм). Оқим чизиқлари
деб, шундай эгри чизиқларга айтиладики, унинг ҳар бир
нуқтасида тезлик вектори v уринма равишда йуналган
булади. Оқим чизиқлари ёрдамида тезлик йўналишинигина
эмас, унинг қийматини ҳам ифодалаш мумкин. Суюклик
оқим йўналишига перпендикуляр булган бирлик юзадан
ўтган оқим чизиқларининг сони, яъни оқим чизиқларининг
сирт зичлиги суюқлик заррача тезлигига пропорционал булади.
Демак, оқим чизиқларининг сирт зичлиги қанча катга
бўлса, тезликлар майдони шунча кучли, яъни суюқлик
заррача тезлиги шунча катта булади.
Эйлер усулига биноан ихтиёрий ҳаракатда суюк,ликнинг
ҳар бир нуқгадаги тезлиги фазо нуқтасининг координата­
лари ва вақгга боғлиқ бўлади:

V = f(r ,t), (6.14)


ёки
i'x = f xf a * z, f); vy = f y{x,y, z, t ) иг = f L( x y , z, t ) ( 6.15 )
Суюқлик ҳаракат қоидаларини қараб чиқишдан олдин,
суюқлик оқимини ифодаловчи айрим физик катталиклар
ва ҳодисалар билан танишиб чиқамиз:
1. Суюқликнинг оқим чизиқлари билан чегараланган
қисмига оқим найи дейилади.
2. Суюқликнинг фазо нуқгасидаги тезлиги фақат коор-
дцнаталарга боғлиқ, яъни Ъ = / ( г ) бўлган оқимга т у р ғ у н
(барқорор) о қ и м дейилади.
3. Агар оқим қатламлари бир-бирига аралашмай, бир
қатлам иккинчисига нисбатан силжиётган бўлса, бундай
оқимга л а м и н а р о қ и м дейилади.
4. Суюқликда ҳосил бўлган уюрмалар қатламларнинг
бир-бирига аралашиши натижасида вужудга келадиган
оқимга т у р б у л е н т о қ и м дейилади.
5. Реал суюқликлар орасида ҳосил бўлаётган ишқаланиш
кучигаи чки и ш қ а л а н и ш к уч и деб аталади ва у суюқ-
ликнинг қовушқоқлигини ифодалайди.
6. Қатгиқ жисм ва идеал суюқликнинг сиқилиш коэффи­
циентининг жуда кичик бўлиши, деярли нолга интилиши
билан бир-бирига ўхшаса ҳам, абсолют қаттиқ жисм учун
силжиш модули чексизликка интилса, идеал суюкдикларда
эса нолга тенг бўлади.
Энди суюқликнинг узлуксизлик шартини қараб чиқамиз.
Суюқгсик заррачаларининг тезликлари оқим чизиқларининг
уринмалари бўйича йўналганлигидан (6.5- расмга қ.)
суюклик оқимида оқим найининг ён сиртини кесиб ўта
олмайди.

Суюқликнинг барқарор оқиш вақтида оқим найининг


ихтиёрий кесим юзи орқали dt вақтда оқиб ўтувчи суюклик
массаси бир хил бўлади, жумладан ва S2 кесимлар учун
dm = p v^d t = рv2s2dt. Бундан

' V l =V252 (6.16)

муносабат келиб чиқади. Бу ифода идеал суюқликлар учун


узлуксизлик тенгламасидир.
Демак, сиқилмас-идеал суюклик учун оқим найи кундаланг
кесими юзининг шу кесимдан ўтаётган суюклик оқимининг
тезлигига кўпайтмаси ўзгармас катталикдир.
Реал суюқлик ва газлар ҳаракатини текшириш жуда
мураккаб масаладир. Бу масалани соддалаштириш учун
ички ишқаланиш кучлари ҳисобга олинмайдиган идеал
сугоқликнинг ҳаракати мисолида қараб чиқамиз. Идеал
суюқликда таъсир қилиши мумкин булган бирдан-бир сирт
кучлари ҳосил қилган р босимдир.
Идеал суюк,ликнинг бирор консерватив куч майдони-
даги, жумладан оғирлик майдонидаги барқарор оқимини
қараб чиқамиз. Бу оқимга энергиянинг сақпаниш қонунини
татбиқ қилиб, идеал суюқликнинг оқим тезлиги ва босими
орасидаги боғланишни аниқлаймиз. Бунинг учун идеал су-
юқликнинг барқарор оқими ичида кундаланг кесим юзлари
.s, ва s2 бўлган оқим найини ажратиб оламиз (6.6-расм).

6 .6 - р а с м

5, ва S2кесимлар орқали dt вақт давомида най бўйлаб


ўтган сую қлик эл ем ентар м ассалари маркази бирор
горизонтал сатҳдан баландликлари мос равишда А, ва Л2
бўлсин.
Содцалик учун фараз қилайлик, сув оқимида иссиқлик
алмашуви мавжуд бўлмасин, яъни dq = 0 бўлсин. У вақтда
Т = const бўлиб, суюклик ички энергиясининг ўзгариши
du = 0 бўлади. Бу ҳолда энергиянинг сақланиш қонунига
биноан dt вақт оралиғида оқиб ўтган суюқлик тўлиқ энер-
ги я си н и н г ўзгариш и dwT =dw K + dwnташ қи кучнинг
бажарган иши 5 А га тенг бўлади:

dwK + dw„ = 8А (6.17)

Бу ерда суюқликнинг dm массасига мос келган кинетик,


потенциал энергияси ва ташқи кучнинг бажарган иши
қуйидаги кўринишга эга:

dw, = + л .,, = ^
(6.18)
dwn = + dwn1 = dm ■gh2 - dm ■gh\ = dm ■g f a - Қ )

dA = dA2-dA, = F2dl2 = F^dl, = p2s2v2dt - p ^ d t . (6.19)

Сую қликнинг узлуксиз шартига бин оан ?v, = V2S2


бўлгани учун охирги ифодадаги vsdt кўпайтмани

s,v,dt = s2vzdt = dv = 4zL. (6.20)

кўринишда ёзиш мумкин. (6.19) ни (6.20) га биноан бундай


кўринишда ёзамиз:

dA = p2f - p , f = f ( p 2 - p, ) . (6.21)

Шундай қилиб, (6.18) ва (6.20) ифодаларни (6.17) га


қўйилса

1Г к ' - "i2)+ dm 8 (А2 " К )= (Рг ~ Pi ) х

ифода келиб чиқади. Бу ифодани -j~ га бўлиб, мос равишда


бир хил индексли катталикларни бир томонга ўтказилса,

2' t +■pgh,
re-i +■р
п , =~ ^2- + pgh2 + р2 (6.22)

муносабат ҳосил бўлади. Бу муносабат оқим найининг


ихтиёрий кесимлари учун ҳам ўринлидир. У вақтда (6.22)
формулани умумий кўринишда ёзиш мумкин:
i.
2
Бу муносабатга Даниэл Бернулли (1700—1782) тенгламаси
деб аталади. Бунга Р —суюқлик зичлиги; v — оқим тезлиги;
И— оқим чизиғининг бирор сатҳдан баландлиги.
Бернулли тенгламасидаги қўшилувчи ҳадларнинг физик
маъносини аниқлайлик:
1. Учинчи қўшилувчи р катталик суюқлик ичидаги
босимни англатади. Унга с т а т и к б о с и м дейилади.
2. Иккинчи қўшилувчи р dh = ги др остати к боси м
дейилади.
3. Биринчи кўшилувчи = р ....эса д и н а м и к б о с и м
дейилади. *
У вақтда Бернулли тенгламасини бундай таърифлаш
мумкин:
Идеал суюқлик барқарор оқимидаги тўла босим динамик,
гидростатик ва статик босимларининг йиғиндисига тенг.
Кўплаб мураккаб масалалар Бернулли тенгламаси (6.23)
нинг татбиқи асосида осонгина ҳал қилинади, жумладан:
1. Агар оқим чизиғи горизонтал бўлса, (6.23) тенгламага
биноан суюқликнинг тўла босими рй динамик ва статик
босимларнинг йиғиндисига тенг булади:

Р о ^ ^ + Р- (6.24)

Ф азонинг маълум нуқтасида суюқликнинг тўла босими


р0 ни ва статик боси м р ни ўлчаб, сую қликнинг шу
нуқгадаги тезлигини ҳисоблаб топиш мумкин. Тўла босимни
ўлчаш учун П и т о (1695— 1771) н а й и ишлатилади. Пито
найи—ингичка букилган манометрик най бўлиб, очиқ учи
билан суюқлик оқимига қарши ўрнатилади (6.7- раем). Пито
найига йўналган оқим чизиқлари суюклик тинч бўлган
жойида тугалланади. Шунинг учун ҳам Пито найида ҳосил
бўлган суюқлик устунининг баландлиги тўла босим р0 ни
кўрсатади.
Туташ муҳтидан иборат бўлган қувурдаги сув оқими-
нинг, самолёт атрофидаги ҳаво оқимининг тўла босими р0
Пито найи билан ўлчанса, статик б о си м р эса з о н д н а й и
деб аталувчи иккинчи хил манометрик най билан ўлчанади.
Зонд найи (6.8- раем) ҳам Пито найига ўхшаш бўлиб, олд
қисми кавшарланган ва ён деворида кичик дарчаси бор.
Амалда тўла босим р0 ни ва статик босим р ни бир вақтда
ўлчаш учун Пито ва зонд найини бирга қўшиб, 6.9- раемда
тасвирлангандек қўш най кўринишида ясалади. Бундай қўш
найча Прандтель (1875—1953) найи деб аталади. Бу най
2
кўрсатган босимлар фарқи pQ- р = дан туташ муҳит-
нинг оқим тезлиги v ни осонгина аниқлаш мумкин.
Шуни айтиш керакки, эркин сирт суюқгшкка, жумла­
дан дарёга туш ирилган П ито найи д и н а м и к боси м
рдин = -^ г кўрсатади, ундан тўғридан-тўғри оқим тезлиги
v ни осонгина аниқлаш мумкин.
2. Агар кўндаланг кесим юзи ҳар хил най горизонтал,
яъни А, = А2 бўлса, Бернулли тенгламаси (6.22) қуйидаги
кўринишни олади:

рл + = рг + Ц2- = co n st. (6.25)


Ш ундай қилиб, (6.25) дан куринадики, сувнинг оқим
тезлиги қанча катта бўлса, суюкликнинг статик босими
шунча кичик бўлади ва аксинча. Суюқликнинг узлуксизлик
шарти (6.10) га асосан j, > s2 бўлса, vt < v2 бўлиб, p t > p2
бўлади. Бошқача қилиб айтганда найнинг тор жойида тезлик
ортса, босими камаяди. 6.10-расмда кесим юзи ўзгарувчан
горизонтал шиша найга вертикал найчалар кавшарланган.
Бу найчалар манометр вазифасини ўтайди. Найдан сув
юборилса, тор жойда босим энг кичик, оқим тезлиги энг
катта ва аксинча, кенг жойда босим энг катта, оқим тезлиги
эса энг кичик бўлади (6.10- расмга к,.).

Суюклик босими р нинг оқим тезлиги v га боғланиши


техникада кенг қўлланилади. Жумладан, пульверизатор,
карбюратор, сув ўлчов асбоби («водомер») ва шунга ўхшаш
асбоблар ясалган.
3. Торичелли формуласи. Идеал сиқилган суюқликнинг
кенг идиш деворидаги ёки тубидаги кичик тешикчадан оқиб
чиқишини қараб чиқамиз. Суюқлик заррачалари кўндаланг
йўналишларда тезликларга эга бўл-
ган ҳолда геш икка яқи нлаш и б
келади (6.11-расм). Суюқлик кичик
теш икдан оқиб чи 1<ишида оқим
чизиқлари эркин сиртга яқин жой
(v ~ 0) дан бош л ан и б, теш икча
орқали ўтади. Маълумки, Бернулли
тенгламаси ҳар қандай оқим чи-
зиқлари учун ўринлидир. У вак^да
Бернулли тенгламасини бирор оқим
чизиғи А ва В нуқталарга татбиқ
6.11 -расм қиламиз (6.11-р асм ). А нуқтада
заррача тезлиги нолга тенг бўлиб, В нуқгадагиси v бўлсин.
2
У вақтда Бернулли тенгламасидан: р0 + pgh - р0 + ^ - ,
бунда р0—атмосфера босими; h—сув оқаётган тешикдан
эркин сиртгача бўлган баландлик. Бундан қуйидаги натижа
келиб чиқади:
v = flg h .
(6.26) формуладан куринадики, идиш тубидаги тешикдан
оқиб чиқаётган сувнинг тезлиги v (6.11-расмга к;.), h —
баландликдан эркин туш аётган ж и см н и н г v = ^ 2 gh.
тезлигига тенг.

6.6. ҚОВУШОҚ СУЮҚЛИКЛАР ГИДРОДИНАМИКАСИ

Гидродинамика сиқилмайдиган суюқликлар ҳаракатини


ва уларнинг қатгиқ жисмлар билан ўзаро таъсирини ўргана-
диган гидромеханиканинг бир бўлими. Гидродинамика
масалаларини ҳал қилишда механиканинг асосий қонун-
лари ва усулларидан фойдаланилади.
Реал суюкдикларда нормал босим кучларидан ташқари
ҳаракатланувчи суюқлик элементлари чегараларида ички
ишқаланишнинг ёки қовушокликнинг тангенциал (урин­
ма) кучлари ҳам таъсир қилади. Шунинг учун ҳам суюқлик
қатламларининг бир-бирига нисбатан ҳаракатланиши жара-
ёнида улар орасида ички ишқаланиш, яъни қовушоқлик
ҳосил бўлади.
Ички иш қаланиш, кўчирилиш ҳодисалардан бири
бўлиб, ихтиёрий туташ муҳитда кузатилади. Суюқликларда
ички ишқаланишнинг ҳосил бўлиш сабабларини гидроди­
намика ва молекуляр кинетик назария асосида қараб чиқиш
мумкин. С ую қликнинг қовуш оқлиги сую қлик моле-
кулаларининг бир қатламдан иккинчи қатламга импульс-
ни кўчириб ўтиши асосида ҳосил бўлади. Суюкдик молеку-
лалари газ молекулалари каби эркин қаракат қила олмайди,
улар тебранма ҳаракат қилиб, вақти-вақти билан кўчади,
бунда силжиш масофаси уларнинг ўлчамлари тартибида
бўлади. Суюқлик зичлиги катга бўлгалиги сабабли молеку-
лаларнинг илгариланма ҳаракати чеклангандир. Паст темпе-
ратурада суюк^ик молекулаларининг сакраб кўчиши жуда
сийрак бўлганлиги сабабли, суюқликнинг қовушоклиги
газларникига нисбатан жуда катга бўлади. Суюқликнинг
z

AZ

0
tr
6.12-расм

қовушоқлиги температурага кучли боғлиқ бўлиб, темпера-


таура ортиши билан тез камая боради.
Суюқлик ҳаракатланганда унинг қатламлари орасида
юзага келган ички ишқаланиш кучлари қатламлар гезлик-
ларини тенглаштиришга интилади. Бу кучларнинг юзага
келиш ини қуйидагича туш унтириш мумкин: ҳар хил
тезликлар билан ҳаракатланувчи қатлам молекулаларининг
тартибсиз ҳаракати натижасида секинроқ ҳаракатланувчи
қатламга импульс кўчади. Бу эса импульснинг ўзгаришига
сабаб бўлади. Ўз ўрнида импульснинг dp ўзгариши куч
им пульси Fdt га тенг, яъни dp = Fdi бўлгани учун,
қатламлараро параллел ж ойлаш тирилган текисликка
уринма равишда йуналган ички ишқаланиш кучи Ғ;Ш 1Қ ни
ҳосил қилади. Тажрибадан аниқланган Ньютон қонунига
биноан икки қатлам орасидаги ички ишқаланиш кучи (6.12-
расм):
(6.27)

бунда As —суюғуТик қатламларига параллел жойлашган


dv
ю зача, тезл и к гр ади ен ти , Л - п р оп ор ц и он ал л и к
коэффициенти бўлиб, у суюқлик табиатига, ҳолатига ва
ҳароратига боғлиқ бўлиб, у ички ишқаланиш коэффициенти
ёки қовушоқлик коэффициенти, ёки қисқача қилиб суюқ-
ликнинг қовушоқлиги ҳам дейилади, «—» минус ишора Ғплк
ички ишқаланиш кучи суюқлик қатламининг ҳаракатига
тескари йўналганлигини ифодалайди.
(6.27) дан суюқликнинг қовушоқлиги микдор жиҳатдан
қуйидагига тенг бўлади:

(6 .28)

Агар (6.28) да ^ = 1 ва Ал = 1 бўлса, |л| = Ғншк бўлганлигидан


суюқликнинг қовушоқлиги қуйидагича таърифланади:
Суюқликнинг қовушоқлиги деб, қатламлар тезлик гради-
енти бир бирликка тенг бўлганда, қатламлараро жойлашган
юза бирлигига уринма равишда таъсир қилувчи ички ишқала-
ниш кучига миқдор жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка
айтилади.
Қовушоқликнинг СИ даги ўлчов бирлиги:

ИШ Қ - Я _ Я
= ЦгС = П а с
м г-с\-

Қовушоқликнинг ўлчамлиги:

ғ ИШ Қ
dimfy) J= dim = = L ~'MT
L T -'L -'L 2
Туташ муҳит (суюқлик)нинг ҳаракатланаётган жисмга
таъсир қонуниятини билган ҳолда, унинг қовушок^шк
коэффициенти л ни аниқлаш мумкин. Агар г радиусли
шарча қовушоқ суюқликда ўзгармас тезлик билан тушаёт-
ганда унга таъсир қилувчи ички ишқаланиш кучи:

/Гишк= 6 т 1Г£'- (6.29)

Суюқликда текис (5 = const) ҳаракатланиб тушаётган


шарчага пастга томон йўналган р —оғирлик кучи, юқори
томон йўналган ҒА—Архимед кучи ва шар ҳаракатига
қарама-қарши йўналган / ншқ —ички ишқаланиш кучи
таъсир қилади (6 .1 3 -раем), яъни шарнинг оғирлик кучи
Архимед ва ички ишқаланиш кучлари билан ўзаро муво-
занатлашади:
Бунда шарнинг оғирлиги р ва унга таъсир қилувчи Архимед
кучи ҒА қуйидагига тенгдир:

P = mg = pVg = ± nr3p g ; FA = р 0gV = | nr3pQg . (6.31)

Бу ерда p — шар м оддасининг зичлиги, р 0—суюк,лик


зичлиги, г—шарнинг радиуси, g—эркин тушиш тезланиши.
(6.29), (6.31) дан Ғишқ,/> ҒА кучларнинг ифодаларини

(6 .3 0 ) га қўйилса, j K r 1i}g = ^n rzp0g+6itT] rv ёки

6izr\ rv = j?tr3g(p - p0 ) бўлади. Ba ниҳоят, бундан суюқлик-


нинг қовушоқлик коэффициентини аниқласак:

> 1= 1 ~ r 2g. (6.32)


Бу формула шарча ҳаракатига идиш деворининг таъсири
бўлмаган, яъни шарча ўлчамига нисбатан идиш деворини
чексиз узоқлашган деб қараш мумкин бўлган ҳол учун
ўринлидир.
Иккинчи томондан, Стокс формуласидаги ички ишқа-
ланиш кучлари, фақат, сую кликнинг ламинар оқими
учунгина тўғридир. Ламинар (лат. 1атто—қатлам) оқим деб,
суюқлик ёки газ қатламларининг бир-бирига нисбатан
сирпанма, бошқача қилиб айтганда, қатламли оқимига
айтилади. Ламинар оқимда суюқлик (ёки газ) қатламлари
ўзаро параллел силжийди. Ламинар оқимда вақт бўйича
оқим чизиғи ўзгармаганлигидан у стационар—барқарор
ҳаракатдан иборат бўлади. Шундай қилиб;(6.32) формула
суюқликнинг барқарор ҳаракатига тегишлидир.

&Т, ҚОВУШОҚ СУЮҚЛИДШИНГ НАЙДАН ОҚИШ И. •„


‘ СГ>'АЗЁИЛЬ ФОРМУЛАСИ -

1 ^оугад цилиндрик труба брэтаб


й&тий шфррчцшцк тезли клари |РУ 9(Ц рН га

таБсйр ф т а д и . ? ' J
Қовуш оқ с уюқтак ўзгармас кесимли горизонтал Тўғри
найдан барқарор оқиши сабабли, унинг ҳ$р бир кўндаланг
кесимдаги босим бир хил, бинобарин оқим чизиқлари
найча ўқига параллел йуналган бўлади. Агар бундай
6 .1 3 -р а с м

бўлмаганда эди, унда оқим чизикугари эгилган бўлар ёки


найчага кўндаланг йўналган оқим юзага келган бўлар эди.
Суюқликнинг доиравий найча деворларига яқин турган
\амма заррачалари найчага ёпишиб, уларнинг тезлиги нолга
тенг; уларга яқин турган ҳалқасимон қатлам симметрия
шартлари туфайли бутун айланиш бўйлаб бир хил тезликка
эга булиши керак. Аммо қатлам тезлиги труба ўқи томон
оша боради. Ш унинг учун ҳам, оқим тезлиги v найча
ўқигача бўлган г радиуснинг функцияси, яъни о = f ( r )
дейиш мумкин.
Н айчадан оқаётган сую қлик ҳаж мида радиуси г,
узунлиги dl га тенг цилиндр (6.13- раем) ажратиб оламиз
ва ҳаракатланиш қонуниятини қараб чиқамиз.
Биринчидан, суюқлик оқими барқарор бўлгани учун
ажратиб олинган цилиндр асосига таъсир қилувчи босим
кучи df (6.13- раемга қ.) dF = [/?(/)- p(l + dl)]ds бўлади: бун­
да p(l + d l)-p (!) = % d l ва цилиндр асосининг юзи s = nr2
бўлгани учун босим кучи қуйидаги кўринишга келади:

dF = - ^ dl ■nr2 = - n r 2 ^ dl (6.33)

И ккинчидан, элем ентар ци линдрнинг ён сиртига


уринма равишда таъсир қилувчи ички ишқаланиш кучи
с/ғиш, (6.27)га асосан қуйидагига тенг бўлади (6.14- раем):
dF„ - -Л # * * .
бунда dsiM—элем ентар цилиндрн ин г ён сирти бўлиб,
ds.H = -2nrdl бўлгани учун:

( « )

Бу ерда ” —сую қликнкиг қовушсқлик коэф ф и ци ен та,


радиус ортган сари тезлик камая борганлиги учун минус
ишора қўйилган.
Суюқлик барқарор оқишида бу икки: босим кучи d F ва
ички ишқаланиш кучи dFKuiK ўзаро мувозанатда, яъни
уларнинг йиғиндиси нолга тенг бўлиши керак:
- n r 2^ d l-2 n r r \4 jL d l = 0 ,
бунда

2- i f = 4 - <«5>
Бунда V (г)—тезлик, ^ — тезди градиента /—нинг ўзга-

ришига боғлиқ эмас, бинобарин ^ ҳосила ҳам ўзгармас,

яъни = const бўлиши керак (бунда р —суюқлик-


нинг трубага кириш даги боси м и , р —эса чиқиш даги
босими), /—трубанинг узунлиги. Натижада (6.35) ифодани
қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:

яъни

dv = ~ £^ r rdr (6.36а)

Маълумки, цилиндр девори яқинида оқим тезлиги


v(R) = 0 ва v(r) = v эканини ҳисобга олиб, (б.Зба)ни г дан
R гача интегралланса:

Ь ~ - г £ 1 Ч '*
V Г
178
" = ^ r ( * 2 - r2)- (б-37)

Трубанинг ўқи (г = 0) да оқим тезлиги максимал бўлиб,


тезликнинг қиймати трубанинг диаметри бўйича параболик
қонун асосида тақсимланади (6.14-расм). Максимал тезлик
қуйидагича бўлади:

Vm
та*
= 4^^ -/ R 2 (6.38)
' '

Агар труба диаметри буйлаб суюклик қатлам тезлиги­


нинг тақсимоти маълум бўлса, суюклик сарфини, яъни
трубанинг кундаланг кесими орқали вақт бирлиги ичида
ўтган суюклик ҳажми Q ни топиш мумкин. Бунинг учун
р адиуси г ва ю зи ds = 2nrdr булган (6.1 4 -р а см га қ.)
ҳалқасимон қатлам орқали вақт бирлиги ичида оқиб ўтган
суюкликнинг ҳажми:

dQ = dV/ t = ^ d s - v - 2jtrdr = 2m rdr, (6.39)

бўлади, бунда v = l/ t — оқим тезлиги, унинг ифодасини


(6.37)дан (6.39)га қўйилса:

dQ = 2п -{R2 - г2 )rdr = я ^ - { R 2 ~ г 2)rdv. (6.39а)

Бу ифодани 0 дан R гача ораликда интеграллаб, ҳисоблаш


амали бажарилса, трубанинг бутун кесими орқали суюқлик
сарфи Q ни топамиз:

< 3 = J* - ' V =-
о 1 1 о
(6.40)
Шундай қилиб, суюқлик сарфи труба учларидаги босимлар
фарқига, труба радиусининг тўртинчи даражасига тўғри
пропорционал бўлиб трубанинг узунлигига ва суюқликнинг
қовушоқлик коэффициентига тескари пропорционалдир.
Бу қонуният 1839 йилда Гаген томонидан ва 1840 йилда
француз олими Пуазейль томонидан экспериментал асосда
бир-биридан мустақил равишда аниқланган. Гаген фақат
179
сувнинг трубадаги ҳаракатини текширган, Пуазейль умумий
ҳолда суюкликларнинг капиллярдан оқишини текшир-
ганлиги учун (6.40)га П у а з е й л ь ф о р м у л а с и дейилади.
Суюқликнинг қовушоқлик коэффициентини аниқлашнинг
экспериментал усулларидан бири Пуазейль формуласи
(6.40) га асосланган.
Пуазейль формуласи (6.40) суюқликнинг фақат ламинар
оқимлари учун ўринлгииф. Оқкм тезлиги унча катта бўлма-
ганда қовушоқ суюқлик оқими ламинар бўлиб қолади. Оқим
тезлиги ортиши билан, най учларидаги босимлар фарқининг
ортиши билан оқим хусусияти ўзгаради ва барқарор ламинар
оқим турбулент (уюрмали) оқимга айланади. Турбулент
оқимларга Пуазейль формуласини қўллаб бўлмайди.

6.8. ГИДРОДИНАМИКАНИНГ ЎХШАШЛИК ҚОНУНИ

Икки оқим нинг механик ўхшашлигидан оқим пара-


метрлари ва суюқликларни тавсифловчи зичлик, қову-
шоқлик ва бошқа доимийларини таққослаш мумкин. Агар
ўхш аш лик мавж уд бўлса, биринчи ж исм учун оқим
манзарасини билган ҳолда унга геометрик ўхшаш бўлган
бош қа жисмлар учун суюқлик (газлар) оқим ининг бир
қи йм атли п ар ам етр л ар и н и о л д и н д а н а й т и б бер иш
мумкин. Ўхшашлик қонуни кема ва самолётсозликда катга
аҳамиятга эга. Ж умладан, кема ва самолётлар ўрнига
уларнинг кичрайтирилган геометрик ўхшаш моделлари
синовдан ўтказилади ва қайта ҳисоблаш йўли билан реал
системаларга оид хулосалар чиқарилади.
Бу масалани умумий кўринишда қараб чиқамиз. Суюқ-
ликдаги ўхшаш жойлашган нуқгалар куйидаги катталиклар:
г — нуқтанинг радиус-вектори, v — оқим тезлиги, р —
зичлиги, Л — қовушоқлик коэффициента, vB— оқимнинг
чексизликдан нуқтага етиб келган характерли тезликлари
билан ифодаланади. Суюқликнинг сиқилувчанлиги р нинг
ўрнига товушнинг берилган суюқликдаги тарқалиш тезлиги

с д а н ф ойдаланиш м ум кин, чунки с = --4=. Суюқлик


vp P
оғирлик кучи майдонида оқаётган бўлса, эркин тушиш
тезланиши § ҳам оқимнинг асосий катталикларидан бирига
айланади. Агар оқим ностац ион ар (беқар ор) бўлса,
оқимнинг / масофадаги тезлигини ифодаловчи характерли
твақг тушунчаси киритилади. Шундай қилиб, умумий ҳолда
суюқлик оқимининг тенгламаси ва Ъ, »0, r , I, р, т), с, т
катталиклар ўзаро функционал боғланишга эга бўлади. Бу
катталиклардан олтита эркли ўлчамсиз нисбатлар ҳосил
қилинган бўлиб, улардан тўрттаси тавсия қилган олимлар
номи билан белгиланган. Бу сонлар қуйидаги 6.1-жадвалда
келтирилган.
6.1-жадвал

Тезлик сони Т = У ; (6.41)


А о ’
Узунлик сони у =/> (6.41, а)

Рейнольдс сони Re = Р/ % ’ (6.41, б)

Фруд сони (6.41, в)


ғ = % ’
Мах сони м - ’у [ (6.41, г)

Струхаль сони (6.41, д)

Ўлчамлик қоидасига биноан жадвалдаги сонлардан бири


қолганларининг функцияси бўлади, жумладан тезлик сони:
Т = y Vo = - f ( Y , R e , F , M , S ) , (6.42)
ёки
V = vaf ( Y , R t , F , M , S ) . (6.42а)
Бу ифода оқимлар ўхшашлиги умумий қонунининг
математик ифодаси бўлиб, у куйидагича таърифланади.
Агар олтита ўлчамсиз характерли сонлардан бештаси
иккита оқим учун бир хил бўлса, олтинчиси ҳам бир хил булади.
Ўхшашлик умумий қонунига бўйсунувчи оқимларга
м е х а н и к ёки г и д р о д и н а м и к ў х ш а ш л и к дейилади.
6.1-жадвалда келтирилган ўлчамсиз сонлардан: тезлик,
узунлик, мах ва струхаль сонлари бир хил катталиклар
нисбатидан иборат бўлгани учун уларга изоҳнинг ҳожати
йўқ. 'Лекин Рейнольдс ва Ф руд сонлари мураккаброқ
кўринишга эга бўлгани учун уларнинг физик маъноларига
тўхталиб ўтамиз.
Р ей нол ьдс со н и , Re сую қлик ки нети к эн ер ги я си
Wk = ^ р /з ^ ~ р/3^ нинг характерли узунлик / да ички
ишқаланиш кучининг бажарган иши А ~г] г>0/ 2 га булган
нисбатига пропорционалдир.

рP vl _ р lv(
=^ = Re (6.43)
А Ч
Ш ундай қилиб, рейнольдс сони суюқлик инерцияси
била;; оқимдаги қовунюқлигининг нисбий ролини аник­
лайди. Рейнольдс сони катта булганда инерция асосий роль
ўйнайди, кичик булганда эса қовушоқлик муҳит аҳамиятли
бўлади. Ш уни айтиш керакки, Рейнольдс сони Re нинг
тахминий қиймати топилади, чунки характерли / узунлиги
ва характерли vg тезликни аниқ ўлчаб бўлмайди.
Фруд сони Ғҳам Рейнольдс сонига ўхшаш маънога эга.
Фруд сони Ғ суюқлик кинетик энергияси Wk нинг харак­
терли / узунликка тенг м асоф ада оғирлик кучининг
бажарган ишига бўлган нисбатни ифодалайди. Фруд сони
канча катта бўлса, ин ерци яни нг оғирликка нисбатан
аҳамияти шунча катта булади ва аксинча.
Стационар (барқарор) оқимлар характерли ^ вақт, у
билан бирга Струхаль сони ҳам чексиаликка айланади, яъни
т = оо ва 5 = оо булади. У вақтда (6.42а) ифодадан Струхаль
сони s тушиб қолади. Иккинчидан сикилмас суюқлик учун
Мах сони нолга айланади. Шундай қилиб, сиқилмас суюқ-
ликнинг барқарор оқими учун (6.42а) куйидаги кўринишга
келади:
v = v0f { Y , R s , F ) (6.44)

Рейнольдс ва Фруд сонлари бир хил бўлганда оқимлар


ўхшашдир. Бу ҳолда самолёт моделини ўхшашлик конуни
асосида текшириш мумкин.

6.9. ГИДРОДИНАМИК БЕҚАРОРЛИК ВА ТУРБУЛЕНТЛИК

Ламинар оқимнинг муҳим хусусиятларидан бири унинг


берқарорлигидир. Ламинар оқимда суюқлик ёки газ эар-
рачалари бир-бирига аралашмайдиган катламлар тарзида
битта йўналишда кўчади. Ламинар оқаётган суюқлик ёки
газга фақат таъсир қилувчи кучларнинг ёки ташки шароит-
ларни ўзгартириш натиж асидагина вақт ўтиши билан
оқимнинг барқарорлигини ўзгартириш мумкин. Жумладан,
суюқлик ёки газ оқим ининг тезлигини ошира бориб,
критик тезлик деб аталувчи vkj тезликдан бошлаб ламинар
оқимнинг беқарор оқимга аиланиши сабабли оқимнинг
қатлам ҳолати бузилади ва суюқдик (ёки газ) ларнинг
аралашмаси, яъни турбулентлик ҳодисаси содир бўлади.
Т урбулентлик — сую қлик ёки газларнинг кўпчилик
оқимларида кузатиладиган ҳамда бу оқимларда турли
ўлчамли жуда кўплаб уюрмалар ҳосил буладиган ҳодиса.
Бу ҳоди са туф айли ги др оди н ам и к ва терм один ам и к
характеристикалар: тезлик, босим, ҳарорат, зичликдан
иборат катталиклар вақт ўтиши билан тез ва тартибсиз
ўзгариб туради, яъни флуктуацияланади.
Турбулентлик кузатиладиган суюқпик оқимига т у р б у ­
л е н т о қ и м дейилади. Бундай оқимда суюклик ва газнинг
заррачалари тартибсиз, нотурғун ҳаракат қилади ҳамда
уларнинг жадал аралашувига олиб келади.
Жўшқин тоғ оқимларидаги, шаршаралардаги ёки тез
сузаётган кеманинг қуйруғидаги ҳаракати, заводлар труба-
ларидан чиқаётган тутуннинг айланувчи ҳалқалар кўри-
нишидаги ҳаракати ва шу кабилар турбулент оқимга мисол
бўла олади.
Ш ундай қилиб, турбулентлик маълум шароитларда
ламинар оқимларнинг гидродинамик беқарорлиги оқи-
батида юзага келади. Турбулентликнинг ҳосил бўлишида
қовуш окликнинг ҳиссаси ҳам каттадир. Қовуш оқлик
кучлари суюқлик кинетик энергияси, яъни оқим тезлигини
камайтириб, беқарорликнинг ривожланишига қаршилик
қилиб, ламинар оқимнинг беқарорлик соҳасини торай-
тириб боради.
Оқим тезлиги ортиши билан ламинар ҳаракат турбулент
ҳаракатга айлана боради. Суюқликнинг ламинар оқими
турбулент оқимга ўтишидаги оқим тезлигига к р и т и к
т е з л и к дейилади. Бундай тезлик ўрнига юқорида баён
қилинган ўлчамсиз катталик — Рейнольдс сони Re дан
фойдаланиш қулайдир. Ҳақиқатан қам маълум шароитга
мос Рейнольдс сонининг Rekp критик қийматида ламинар
оқим турбулент оқимга айланади. Гидродинамик ўхшашлик
қонунида баён қилинган мулоҳазалар турбулент оқимга ҳам,
ш унингдек ламинар оқимдан турбулент оқимга ўтиш
реж им ига ҳам тегиш лидир. Бунга асосан Рейнольдс
қуйидаги қонунни таърифлади; геометрик системаларда
ламинар оқимнинг турбулент оқимга ўтиши Рейнольдс
сонининг бир хил Re^ қийматларида содир бўлади. Rekp нинг
қиймати суюклик айланиб ўтаётган жисмнинг шаклига ва
ламинар оқ и м н и н г ғалаёнланиш дараж асига боғлиқ.
Ж ум ладан, в одоп р ов од га уланган одди й ци л индри к
трубадаги сув оқи м и учун критик Р ей н ол ьд с сон и

R e ^ = — = 1000.Деворлари силликланган, иккинчи учи


думалоқ қайтарилган найни катта идишдаги сувга улаб,
у н д а г и с у я мувозанати сақлаб турилса, Re,._ =25 ООО гача
ламинар оқимни саклаб туриш мумкин.
Оқим қатлам-қатлам (ламинар) бўлганда, ишқаланиш
кучи Стеке ф орм уласи (6 .2 9 ) га асосан , тезл ик ни нг
биринчи даражасига пропорционал бўлади:

Ғ иш к = 6лт1 rv (6-29)
бунда Л— суюкликнинг қовушоклик коэффициенти, г —
суюкликда тушаётган шарчанинг радиуси, v — шарчанинг
суюкликдаги тушиш тезлиги пропорционал булади. Агар
оқим ую рмали (турбул ен т) бўлса, иш қаланиш кучи
тезликнинг квадратига тўғри пропорционал булади:

F = cps^_ (6 45)
иш к 2

бунда С — пропорционаллик коэффициенти бўлиб, суюк­


ликда ҳаракатланаётган жисм шаклига боғлиқ.

6.10. ЖИСМЛАРНИНГ СУЮҚЛИК ВА ГАЗЛАРДАГИ ҲАРАКАТИ.


ЧЕГАРАВИЙ ҚАТЛАМ

Қатгиқжисм суюклик ёки газларда ҳаракатланганда улар


орасида таъсир кучлари мавжуд бўлади. Ш унинг учун ҳам
қаттиқ жисм суюкликда ҳаракатланиш жараёнида қарши-
ликка учрайди.
Суюқлик оқими томонидан жисмга таъсир қилувчи куч
Ғ ни оқим йўналишидаги Ғх ва оқимга перпендикуляр
Fv ташкил этувчиларга ажратиш мумкин (6.15-расм). Fx
кучга — пеш она қарш илик кучи, Ғ кучга эса к ў т а -
р и ш к у ч и деб аталади.
Пешона қаршилик кучи Ғх икки хил кучдан: жисмнинг
олдинги ва орқадаги сиртларига таъсир қиластган босимлар
фарқидан ва қовушоқлик ишқаланиш кучларидан иборат.
Тезлик катта бўлганда, яъни Рейнольдс сони Re катта
184
булганда босим фарқи устунлик қилса, кичик тезликларда
қовушоқлик кучлари устунлик қилади.
Дастлаб идеал суюқликнинг ламинар оқимини қараб
чиқамиз.
Оқимнинг симметрия ўқи бўйлаб жойлашган симметрик
жисмларга оқимнинг кўрсатадиган таъсир кучи фақат
пешона қаршилик кучи Ғх дан иборат бўлиб, бу ҳолда
кўтарувчи Ғ куч эса нолга тенг бўлади.
Пеш она қаршилик кучи жисмнинг шакли ва ўлчам-
лигига, оқим тезлигига ва суюк^икнинг физик хоссасига
боғлиқцир. Тажрибанинг кўрсатишича, пешона қаршилик
кучи Ғх сую қлик оқ и м и н и н г ги дродин ам ик боси м и

Pgun= ^ j- ни ж исмнинг оқимга перпендикуляр бўлган


йўналиш ига пр оек ци ясин ин г ю зи S га кўпайтмасига
пропорционалдир:

Ғ д: = rр gu n S = C XX^ 2- - S . (6.46)

Бунда С — жисмнинг шакли, ўлчамлигига боғлиқ бўлган


пропорционаллик коэф ф ициенти бўлиб, унга пеш она
қаршилик коэффициенти дейилади.
Умуман айтганда, жисмнинг пешона қаршилик коэф­
фициенти Сх Рейнольдс сони Re га боғлиқбўлган ўзгармас
185
бўлмаган суюқликда ҳаракатланса, оқим силлиқ жисм
(шар)ни айланиб ва оқим найлари шарга нисбатан мутлақо
симметрик жойлашади. Қовушоқпик кучлари бўлмагани
учун шарнинг сиртига фақат статик босим кучи таъсир
қилади. Оқим шар олдида ва орқасида симметрик бўлгани
учун бу нуқталарда тезлик ҳам бир хил, босим ҳам бир хил
бўлади (6.17-расм). Бинобарин, идеал суюқлик оқимида
турган шарга таъсир қилувчи натижаловчи куч нолга тенг
бўлади. Шундай қилиб, идеал сиқилмас суюклик ламинар
оқимида ёки бундай суюқлик ичида текис ҳаракат қилаёт-
ганда пешона қаршилик кучи нолга тенг булади. Бу хулоса
ўз даврида Даламбер (1717—1783) парадокси номини олган.
Оқим тезлиги катта бўлганда манзара тубдан ўзгаради
(6.18-расм). Ж исмнинг орқа томонида уюрмалар ҳосил
бўлади, улар вақти-вақти билан узилиб туради. Оқим бу
уюрмаларни олиб кетиши сабабли уюрмалардан иборат йўл
ҳосил бўлади. Ж исмдан анча узокда уюрмалар йўқолиб,
оқим яна ламинар бўлиб қолади. Бунинг натижасида жисм
орқа томонидаги уюрмали соҳа босими рв олдиндаги ра
дан кичик бўлади. Ш унинг учун бу ҳолда, идеал суюқлик
тпмпнидан жисмга пешона каршилик кучи таъсир килади:
бу қаршилик у ю р м а л и қ а р ш и л и к ҳам деб аталади.
Ж исм қовуш оқ суюкликларда ҳаракатланганда эса
бошқачароқ ҳодиса кузатилади. Бу ҳолда жуда юпқа суюқлик
қатлами жисмнинг сиртига ёпишиб олади ва у билан бирга
ҳаракатланиб, ёнидаги қатламларга ишқаланиши сабабли
эргашиб кетади. Ж имснинг сиртидан узоқлаша борган сари
суюклик тезлиги жуда тез ўса боради. Бу тез ўсиш сирт
яқинидаги суюқликнинг юпқагина қатламида содир бўлиб,
бу қатламга ч е г а р а в и й қ а т л а м дейилади.
Чегаравий қатлам деб, суюқлик заррачаларининг тезлиги
нолга тенг қаттиқ жисм сиртидан суюқликнинг оқим
тезлигига тенг булган қатламгача, яъни тезлик градиенти
мавжуд бўлган қатламга айтилади.
Чегаравий қатламнинг қалинлиги 5 ни тўла ва қатъий.
аниқлаб бўлмайди, чунки қатламнинг суюқлик томонидаги
чегараси кескин ажралмагандир. Чегаравий қатламда қову-
шоқлик кучлари билан босим фарқидан келиб чиқадиган
кучлар бир хил тартибда бўлиш ини эътиборга олинса,
чегаравий қатламнинг қалинлиги 5 қуйидаги формула
асосида аникланиши мумкин:

5 = 7 лГ <«-47>
бунда / — жисмнинг ҳарактерли ўлчами, Re— Рейнольдс
сони. Чегаравий қатламда ишқаланиш кучлари мавжуд
бўлиб, натижада улар пешона қаршилигини юзага келти-
ради. Шундай қилиб, қовушоқ суюқликдаги жисмнинг
пешона қаршилиги уч сабабга кўра пайдо бўлади: а) қову-
ш оқликнинг уринма кучлари, б) оқи м н ин г ж исм дан
ажралиши туфайли босимнинг қайта тақсимланиши, в)
ж и см н и н г орқасида ую рмаларнинг ҳосил бўлиш идан
босимнинг тебранишлари.
Қуйидаги 6.2-жадвалда турли шаклли жисмлар учун
Рейнольдс сонига мос келган пешона қаршилик коэффи-
циентларининг ўртача қийматлари келтирилган.
Пешона
Жисм­
Жисмнинг шакли ва Рейнольдс қаршилик
нинг
оқим йўналиши сони коэффици­
номи
енти, С ,

Диск 0+5106 1,11

Ярим — Ф 1,35+1,40
0+5106
сфера 0,30+0,35

— Q
О

2103+2,5105 0,40
Шар
3105+7106 0,10+0,20
О

Суйри
0,045
шаклли 1,5105+6Ю6
0,100
жисм

6.2-жадвалдан кўринадики, пешона қаршилиги жисм


орқа қисми шаклига кучли боғлиқликдир. Жумладан,
тумшуғи тўмтоқ ва орқа томони бир хил текисланган суйри
шаклидаги жисмнинг пешона қаршилиги энг кичик бўлиб,
аксинча, учли том они оқимга қаратиб қўйилганда бу
жисмнинг пешона қаршилиги катта бўлади. Шунинг учун
ҳам самолётнинг қаноти, тирговичи, шунингдек оқим таъсир
қиладиган қисмлари суйри шаклида ясалади.

6.11. САМОЛЁТ ҚАНОТИНИНГ КЎТАРИШ КУЧИ

Ҳаво оқимининг жисмларга таъсири муҳим амалий


аҳамиятга эга бўлиб, уни самолёт қанотининг кўтариш кучи
«i Tя\жг*г\ тт*»тто 1/опоЛ ПТ11/ПЧНО
ix iw w /ifiM U i ^ u ^ u v

Ҳавода ҳаракатланаётган жисмларга таъсир этувчи


кучларга аэродинамик кучлар дейилади. Агар аэродинамик
куч Ғ ҳаракатга нисбатан бирор бурчак остида (бу бурчакка
ҳуж ум б у р ч а г и дейилади) йуналган бўлса, уни Ғу
нормал ва пешона қаршилик Ғх куч — тангенциал ташкил
этувчиларга ажратиш мумкин (6.17-расм). Самолёт каноти
ҳаракатланган вақтда юзага келадиган нормал ташкил
этувчи Ғу кучи сам олётн и ҳавода ушлаб турадиган
кўтарувчи кучдан иборат бўлади.
Самолёт каноти Жуковский профили деб аталувчи, олд
томони юмалоқ ва орқа томони ингичкалашиб кетган ўзига
хос суйри шаклга эга бўлади. Қанотнинг кўтарувчи Ғу кучи
билан пешона каршилик Рх кучи, унинг ҳаракатланиши
натижасида юзага келган уюрмалар системаларининг қанот
билан ўзаро таъсирлашган вақтда ҳосил бўлади.
Назарий ва амалий текширишдан маълум бўлдики,
кўтарувчи Ру куч ҳаракат тезлиги Ъ нинг квадратига,
самолёт кўтарувчи сиртининг юзаси S га ва ҳавонинг
зичлиги р га пропорционалдир, у (6.45) га ўхшаш формула
билан аникланади:

Fy = C y ^ - S (6.46а)

бундаги Су — пропорционаллик коэффициетига к ў т а -


р у в ч и куч к о э ф ф и ц и е н т и дейилади.
Самолёт қанотининг пеш она каршилиги эса (6.46)
формуладан топилади, яъни:
Назарий йўл билан Сх ва С коэффициентлар турли
шаклдаги қанотлар учун Жуковский ва Чаплигин тавсия
қилган формулалар ёрдам ида етарли аниқлик билан
ҳисоблаб чиқарилиши мумкин.
Шундай қилиб, самолётнинг кўтарувчи кучи ва паррак
(в и н т)н и н г тортиш кучи назарияларининг асосч и си
Николай Егорович Жуковскийдир. У самолётни кўтарувчи
куч қанот профилининг геометрик шаклига боғлиқлигини
аниқлаган.

ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ

1. Қандай моддаларга суюклик ва газлар деб айтилади?


2. Суюқлик ва газларнинг қаттиқ жисмлардан фарқи нимада?
3. Механик кучланиш деб, нимага айтилади? Тангенциал ва нормал
кучланиш деб-чи? Унинг «СИ» даги ўлчов бирлиги ва ўлчамлигини ёзинг.
4. Босим деб нимага айтилади? Босим кучи деб-чи? Босимнинг ўлчов
бирликлари ва ўлчамлигини ёзинг.
5. Суюқликнинг сиқилувчанлиги деб нимага айтилади? Ҳажмий
эластиклик модули деб-чи?
6. Суюқликнинг мувозанат ҳолат тенгламаси ва ҳаракат ҳолат тенг-
ламаларини ёзинг.
7. Паскаль қонунини таърифланг. Суюқлик ва газ устунининг
босимини ифодаловчи формулани ёзинг.
8. Атмосфера босими деб нимага айтилади? Атмосфера босимининг
қандай ўлчов бирликларини биласиз?
9. Суюқлик ва газлар учун Архимед қонунини таърифланг.
10. Архимед қонунининг татбиқига фан ва техникадан мисоллар
келтиринг.
11. Суюқликдаги жисмнинг муаллақ сузиб юриши ва чўкиш шартлари
қандай?
12. Суюклик ёки газ босими оқим тезлигига қандай боғлиқ?
13. Бернулли формуласини ёзинг ва унинг ҳадлари қандай физик
маънога эга?
14. Суюк^икдаги ички ишқаланиш ҳодисаси қандай шароитда содир
бўлади? Стокс формуласини ёзинг.
15. Суюқпикнинг қовушок^пик (ички ишқаланиш) коэффициенти
деб нимага айтилади? Унинг ўлчов бирлиги ва ўлчамлиги қандай?
16. Қовушоқсуюк^икнинг трубадаги оқимини ифодаловчи Пуазейль
формуласини ёзинг.
17. Гидродинамик ўхшашлик қонунини тушунтиринг ва унинг
математик ифодасини ёзинг.
18. Ламинар ва турбулент оқим деб қандай оқимга айтилади? Оқим
характерини ифодаловчи Рейнольдс сонининг физик маъноси қандай?
19. Ҳаво оқими таъсирида пешона қаршилик кучи ва кўтариш кучи
Кандай ҳосил булади? Улар нимага боғлиқ?
иккинчи қисм

ЭЛЕКТР ВА МАГНЕТИЗМ

7-БОБ

ЭЛЕКТРНИНГ ФИЗИК АСОСЛАРИ

Ҳозирги вақтда электр ҳодисаси ва қонунларининг


замон фан техникасини ўрганишда катга аҳамиятга эга
эканлигини инкор қилиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам турли
хил электр машина ва асбобларининг ишлашини тушуниб
олиш, электрнинг хусусияти ва қонунларини оз бўлса ҳам
билиб олиш шарт.
Электр юнонча «электрон» сўзидан олинган бўлиб,
қаҳрабо демакдир. Жумладан, мўйнага ишқаланган қахрабо
таёқчанинг пат, қоғоз, сомон бўлакчаси, соч ва шунга
ўхшаш енгил жисмларни ўзига тортиш ини эрамиздан
олдинги 640—550 йилларда яшаган грек файласуфлари
кузатган эдилар. Бу ҳодиса 2000 йил давомида ўрганилмади.
Ва ниҳоят инглиз врачи Ж илберт 1600 йили чармга
ишқаланган шиша ва бир қатор бош қа моддалар ҳам
шундай ҳоссага эга бўлиб қолишини топиб, бу кашфиётни
янада кенгайтирди. Бундай ҳолатга келтирилган жисмларни
электрланган ёки «қаҳраболанган» жисмлар деб аталди,
чунки электрон сўзи қаҳрабо демакдир. Жисмларнинг ўзаро
тортишига жисмларнинг электромагнит таъсири дейилди.
Жисмларнинг электромагнит таъсирини аниқловчи физик
катталикка э л е к т р з а р я д и дейилади. Электр заряди q
ҳарфи билан белгиланади.
Электр зарядларининг ўзаро таъсирига қараб улар турли
хил фаразлар билан тушунтирилади. Электр зарядининг бир
тури—мусбат. иккинчиси—манфий дейилди.
Зарядлар ишорасини аниқлаш учун шартли равишда
чармга ишқаланган шиша таёқчада ҳосил бўлган заряд
мусбат дейилиб, мўйнага ишқаланган эбонит таёқчада
ҳосил бўлган зарядни эса манфий деб қабул қилинди.
Табиатда мавжуд бўлган жисмларда ҳар доим ўзаро тенг
миқдорда мусбат ва манфий зарядлар бўлиб, улар нейтрал
ҳолатда бўлади. Бизга маълумки, ҳамма жисмлар атом ёки
молекулалардан ташкил топган. Атомнинг ўзи ядродан ва
унинг атрофида ҳаракатланаётган электронлардан иборат.
Электрон—энг кичик манфий зарядли заррача бўлиб, унинг
заряди е = 1,6-10-19 Кл, массаси =9Д-10 "31 кг.
Ишқаланиш натижасида биридан иккинчисига элек-
тронлар ўтиши хисобига биринчи жисм мусбат, иккинчи
жисм эса манфий зарядланади. Натижада иккала жисм икки
хил ишорали заряд билан зарядланади ва ҳар бирининг
заряди q = пе бўлади.
Табиатнинг асосий қонунларидан бири бўлган заряд-
нинг сақланиш қонунини 1843 йилда тажриба асосида
М. Фарадей кашф қилган бўлиб, у бундай таърифланади:
Ёпиқ (электр изоляцияланган) системадаги зарядларнинг
алгебраик йиғиндиси ҳар доим ўзгармас қолади.
Агар ёпиқ системадаги заррачаларнинг зарядлари q,,
qv qn бўлса, заряднинг сақланиш қонунига биноан
қуйидаги ифодани ёзиш мумкин:
П
q] + q2 +••• + qn = const ёки ^ Jqi. = const ( 7. 1 )
/=1
Шуни қайд қилиш керакки, ёпиқ системадаги элемен­
тар заррачалар бир-бирига айланиш и, янгидан пайдо
бўлиши ва фақат, зарядлар жуфт-жуфти билан йўналиши
(аннигиляцияланиши) мумкин бўлган ҳолларда ҳам заряд­
ларнинг сақланиш қонуни (7.1) бажарилади. Бу қонун
электр зарядларининг хоссаларидан биридир.
Элементар заряд ва заряднинг дискретлиги.
Элементар заррача материя тузилишининг бошланғич
бўлинмас энг кичик заррачасидир. М анфий зарядли
элементар заррача электрон (е) деб аталади, уни 1897 йили
инглиз олими Ж. Т ом сон каш ф қилган. 1919 йилда
Э. Резерфорд атом ядросидан уриб чиқарилаётган зарра-
чаларни ўрганиш да мусбат заряд ( е ") ли ва массаси
электрон массасидан 1836 марта катта бўлган протон р ни
кашф қилди. Электрон ва протоннинг зарядлари катталик
жиҳатидан тенг, ишоралари эса қарама-қаршидир. Шунинг
учун ҳам электрон (ёки протон)нинг электр зарядини
эл ем ен тар заряд д е б аталади, уни нг сон қиймати
е=1,6-10-19 Кл, га тенг. Текширишлардан қар қандай
заррачанинг заряди дискрет (лат. discretes—бўлинган,
узлукли),яъни узлукли қийматларга эга бўлганлигидан, ҳар
қандай заряд квантланганлиги маълум бўлди. Ш ундай
қилиб, мусбат ёки манфий зарядланган жисмнинг заряди
квантланган бўлиб, протон (ёки электрон) заряди е нинг
|/п«л(1пи l/itiinn'T'Tirn -гдтгг ^ “ғ п о п и m in i’
f \ n n i H U l n i и 1 VIII /ILIIIIIi

q = ±e, ± 2e, -,± Ne.


М анфий элементар заррача—электрон барча кимёвий
элементларнингтаркибига кириши ва эркин яшай олиши,
металларда ва вакуумда ҳаракатланиши билан электр
токини юзага келтириши маълумдир.
1932 йилда зарядининг катталиги электрон зарядига
тенг, бироқ ишораси мусбат ва массаси электроннинг
массасига тенг бўлган п о з и т р о н деб аталувчи элементар
заррача кашф қилинди. Маълум бўлишича, позитронлар
электронлардан фарқли ўлароқ узоқ яшай олмас экан:
позитрон электрон билан бирлашиб, нейтраллашар, яъни
аннигиляцияланар экан; бунда жуда қисқа тўлқин узун-
ликдаги электромагнит нурланиш ҳосил бўлади.
Атом ядроларининг мусбат зарядлари элементар заряд
(е) га нисбатан каррали бўл иб, элем ентнинг даврий
жадвалдаги тартиб номери ядродаги мусбат элементар
зарядлар-протонлар сонини ифодалайди.
К лассик электродинам ика—электр зарядлари ни нг
ҳаракати ва уларнинг ўзаро таъсирини электромагнит
майдон воситасида ўрганувчи физиканинг бир бўлими.
Классик электродинамика икки қисмга бўлинади. 1. Клас­
сик макроэлектродинамика—макроскопик электромагнит
ҳодн саларн ин г классик назариясини ва ун и н г қон у-
ниятларини Максвеллнинг дифференциал тенгламалари
орқали ифодалайди; 2. Классик микроэлектродинамика—
м и кр оск опи к электром агнит ҳодисаларнинг классик
назарияси ва унинг қонуниятларини Максвелл—Лоренц
дифференциал тенгламалари орқали ифодалайди.
Электродинамика электротехника, радиотехника ва
электротехникага оид бошқа фанларнинг назарий асоси
ҳисобланади. Классик электродинамика билан бир қаторда
нисбийлик назариясига асосланган ҳаракатланувчи
муҳитлар электродинамикаси ҳаракатланувчи системаларда
рўй берадиган электромагнит ҳодисаларни ўрганади.
Фазода пайдо бўлган юқори частотали, яъни жуда
қисқа тўлқин узунликли ўзгарувчан электромагнит май-
донлар узлуксизлик хусусиятини йуқотади, чунки бу
ерда узлуклилик хусусияти асосий ўринни эгаллайди.
Узлуксизлик хусусиятларига эга бўлган электромагнит
майдонларни квант электродинамика ўрганади.
Электродинамика қўзғалмас зарядлар ўзаро таъсири­
нинг хусусий ва энг содда ҳоли сифатида электростатикани
ўз ичига олади.

7.1. ЭЛЕКТРОСТАТИКАНИНГ АСОСИЙ ҚОНУНИ -


КУЛОН ҚОНУНИ

Энди зарядларнинг электромагнит ўзаро таъсирларини


миқдорий томондан тавсифланиш қонунларини қараб
чиқайлик. Зарядланган жисмларнинг ўзаро таъсирларини
кузатишдан бир хил ишорали зарядланган жисмлар ўзаро
итаришиб, қарама-қарши ишорали зарядланган жисмлар
эса ўзаро бир-бири билан тортишиши маълум бўлди. Заряд­
ланган тинч турган жисмларнинг ўзаро таъсири ж исм­
ларнинг шаклига ва ўлчамларига боғлиқ бўлганилигидан
ўзаро таъсир қонунини аниқлашда нуқтавий зарядлар деб
аталувчи зарядлардан фойдаланилади. Нуқтавий заряд деб,
улчамлари улар орасидаги масофага нисбат кичик бўлган
зарядланган жисмларга айтилади.
Икки нуқтавий заряднинг ўзаро таъ­
сир қонунини 1785 йилда француз физи-
ги Ш. Кулон (1736—1806) тажриба йўли
билан аниқлаган.
Кулон буралма тарози (7 .1 -раем )
ёрдамида зарядларнинг ўзаро таъсирини
текшириб, қуйидаги натижаларни аниқ-
лади:
1. Зарядлар орасидаги ўзаро таъсир
кучлари марказий кучлар, яъни заряд-
ларни туташтирувчи тўғри чизик, бўйлаб
йўналгандир.
2. Зарядлар орасидаги масофа ўзгар-
мас (r = const) бўлганда уларнинг ўзаро
таъсир кучи Ғ зарядлар кўпайтмаси
<7, q2 га тўғри пропорционалдир. 7.1-расм
3. Зарядлар миқдори ўзгармас = const, q2 = const)
бўлганда уларнинг ўзаро таъсир кучи Ғ улар орасидаги
масофа г нинг квадратига тескари пропорционалдир.
Ш ундай қилиб, Кулон қонуни бундай таърифланади:
вакуумдаги икки нуқтавий заряднинг ўзаро таъсир кучи заряд
катталикларининг кўпайтмасига тўғри, улар орасидаги
масофанинг квадратига тескари пропорционал бўлиб,
зарядларни туташтирувчи тўғри чизиқ бўйлаб йўналгандир.

бунда: qv q — нуқтавий зарядлар, г—зарядлар орасидаги


м асоф а, АТ,—проп орц ион аллик коэф ф и ци ен ти бўлиб,
бирликлар системасига ва муҳитнинг хусусиятига боғлиқ.
Бир хил ишорали зарядлар > 0 ва q2 > 0 ёки ^, < 0 ва
q2 < 0) учун <7i ■q2 >0 ва Ғ>0 бўлиб, зарядлар ўзаро
итаришади. Аксинча, ҳар хил ишорали зарядлар (д, > О
ва q2 с 0 ёки ^ < 0 ва q2 > 0) учун ? г q2 < 0 ва F<0
бўлиб, зарядлар ўзаро тортишади.
Кулон қонунининг (7.1) математик ифодасини вектор
кўринишда ёзиш мумкин. У вақгда q]зарядга таъсир қилувчи
Fn куч
г,12
Г (7-2.а)

бўлади, бунда: г12 —биринчи q xзаряддан иккинчи зарядга


йўналган радиус-вектор (7.2.а-расм) бўлиб, jr12| = r,|r12j = F.
Худди шунингдек, q2 зарядга таъсир қилувчи f 21 куч
эса

(7.3)

-о * * О о о
Ч>° Ъ>0
а
кўринишда бўлади, бунда r21 = -г 12 бўлиб, q2 заряддан qt
зарядга йўналган радиус-вектордир (7.2-6 расм).
Шуни яна бир бор қайд қилиш керакки, (7.2) ёки (7.2а)
ва (7.3) формулалар, фақат вакуумдаги нуқтавий зарядлар
учунгина ўринлидир.
Текшириш ва кузатишлар турли муҳитдаги зарядларнинг
ўзаро таъсир кучи муҳитнинг диэлектрик хусусиятига
боғлиқ эканини кўрсатди. Шу билан бирга муҳитнинг
диэлектрик хусусиятининг мавжудлиги зарядларнинг ўзаро
таъсир кучини камайтирар экан. Жумладан, зарядларнинг
ўзаро таъсир кучи вакуумдагига нисбатан керосинда 2
марта, сувда 81 марта кичикдир. Ш унинг учун Кулон
қонунини ифодаловчи формулага муҳитнинг таъсирини
ҳисобга олувчи коэффициент киритилиши лозим. Муҳит-
нинг электр хоссасини тавсифловчи бу коэффициентга
муҳитнинг нисбий диэлектрик сингдирувчанлиги деб
аталади ва е —эпсилон ҳарфи билан белгиланади. У вақтда
Кулон қонунининг (7.2) формуласидаги АГ, ни муҳитга
боғлиқ бўлмаган К пропорционаллик коэф ф и ци ен ти
орқали бундай ифодалаш мумкин:

* ,= £ , (7-4)
бунда: К—пропорционаллик коэффициенти бўлиб, у фақат
қўлланилаётган ўлчов бирликлар системасига боғлиқдир.
Шундай қилиб, (7.4) га асосан Кулон қонуни (7.2) ни
қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:

Р = К .Щ - (7.5)
G Г

Вакуум (е = 1) да бир-биридан г масофада турган qKва


^зарядларни ўзаро таъсир кучи (7.5)га асосан

F„= K ^. (7.5а)

булади: (7.5) ва (7.5,а) формулалардан:

Ш ундай қилиб, муҳитнинг нисбий диэлектрик синг­


дирувчанлиги зарядларнинг берилган муҳитдаги таъсир кучи
вакуумдагига нисбатан неча марта кичик эканлигини
ифодаловчи физик катталикдир.
Кулон қонунидаги пропорционаллик коэффициенти К
ни аникдаш учун аниқ бир бирликлар системасини топиш
керак.
СИ систем асида электр заряд бирлиги кулон (Кл)
ҳосиловий бирлик бўлиб, у ток кучининг бирлиги ампер
(А) орқали қуйидагича аниқланади:
/ = qt, (7.7)
бунда У—ток кучи, t—токнинг ўтиш вақти. У вақтда
заряднинг СИ системадаги бирлигини аниқласак:

[l]cu = [ l t \ cu= A c = Kn.

Кулон (Кл) деб, 1А ток ўтиб турган ўтказгичнинг


кундаланг кесимидан 1с ичида ўтган заряд миқдорига
айтилади.
СИ системаси СГСЭ дан унда электр қонунларининг
формулалари соддалаштирилган шаклда ёзилиши билан
фарқ қилади. Формулаларни рационаллаштириш Кулон
қонунидан бошланади.
Кулон конуни рационаллашган шаклга эга бўлиши
учун, ун и н г (7 .5 ) ф орм уладаги К пр оп орц и он алл и к
коэффициенти СИ да қуйидагига тенг бўлиши керак:

* = (7.8)
бунда: е 0—электр доимийси деб аталувчи, маълум ўлчов
бирликка эга булган катталикдир. У вақтда Кулон қону-
нининг СИ даги математик ифодаси:

Ғ = — 3_ _ 8x32. a q\
Г 4 я е 0 ег2 • {'■*)

(7.9) ни вектор кўринишида ёзилса (7.2-расмга к):

‘2 4ле 0 £ г- г е к и 21 4тте гг2 г О - 9а )

Э л е к т р д о и м и й с и н и н г қ и й м а т и . СИ да е 0 нинг
кийматини топиш қийин эмас. Фараз қилайлик, бир-
бири дан г м асоф адаги икки нуқтавий

qt = qz = 1кд = 3 109 СГСЭ^ г ^ с 4 ) зарядлар вакуум


(е = 1) да таъсирлашсин.
Бу зарядлар тасир кучи Ғнинг қийматини (7.9) формула
асосида ҳисоблаб чиқамиз:

= 9-1014 x a i ( i o i ) = 9 - l
еГ с1

уг- 1 1 1Кл2
4*2 0 Е г2 4те 0 Мм2

Бу кучлар ўзаро тенгдир, яъни:

- ^ = 9-109Н.

Бундан электр дои ми йс и е 0н и н гсон қиймати к


гига тенг бўлади:
1- 1: Кл2
(7-Ю)
Н-м2

Шуни қайд қилиб ўтамизки, фан ва техникада 1960


йилдан бош лаб, фақат СИ системасидан фойдаланиш
тавсия қилинган. Шунинг учун бундан кейин электр ва
электромагнитизм қонуниятларининг формулалари СИ да
рационаллаштирилган шаклда бериб борилади.
З а р я д л а н г а н ж и с м л а р н и н г т а ъ с и р и . Зарядланган
макроскопик ж исм ларнинг ўзаро таъсир кучи Ғ ни
аниклаш учун жисмларни Дq зарядли п элементар бўлак-
чаларга ажратиб (7.3-расм), уларга Кулон қонуни (7.9а)
татбиқ этилади:

(7.11)
Бундан, Aqi —биринчи жисмдаги /—элементар бўлакчанинг
заряди, AqK—иккинчи жисмдаги к—элементар бўлакчанинг
заряди, гы —икки бўлакчалар орасидаги радиус-вектор.
(7 .1 1 ) га асосан би р и н ч и зарядланган ж и см н и н г
иккинчи жисмдаги AqK элементар зарядга таъсир кучи FjK
қуйидагига тенг бўлади:

f (7.11a)
,= ] ,= 1 U ' IK V

У вақгда зарядланган биринчи ва иккинчи жисмлар


орасидаги ўзаро таъсир кучи Ғп , ниҳоят қуйидагича
бўлади:

Ғ =у у ў - у у 1 %
•- х (7-12)
к
Шундай қилиб, зарядланган икки жисмнинг ўзаро таъсир
кучи, улардаги элементар зарядлар таъсир кучларининг
геометрик (вектор) йи/индисига тенг.

7.3. ЭЛЕКТР МАЙДОН

Электр зарядларининг ўзаро таъсири қандай бўлиши


ва қандай узатилиши ҳамда бу таъсир, фақат иккита заряд
мавжуд бўлгандагина ҳосил бўладими деган муаммо бир-
бирига қарама-қарши бўлган қуйидаги иккита таъсир
назарияси асосида тушунтириб келинди:
1. Олисдан таъсир қилиш назариясига биноан жисмлар
бошқа жисмларга ҳар қандай масофадаги таъсир кучлари
муҳитнинг иштирокисиз бир онда узатилади. Бу назарияга
биноан битта заряд мавжуд бўлса, унинг атрофидаги фазода
ҳеч қандай ўзгариш содир бўлмас экан.
2. Яқиндан таъсир қилиш назариясига биноан, жисм­
ларнинг ўзаро таъсир кучлари бу жисмларни ўраб олган
бирор муҳит орқали чекланган тезлик билан узатилар экан.
Бу назарияга асосан ягона заряд булганда \ам , уни ўраб
олган фазода маълум ўзгаришлар содир бўлар экан.
Ҳозирги замон физикасининг ривожланиши олисдан
таъсир қилиш назариясини инкор этиб, яқиндан таъсир
қилиш назариясининг туғри эканлигини тасдиқлади.
Машҳур инглиз олими Ж. Максвелл (1831— 1879) яқиндан
таъсир қилиш назариясини математик нуқтаи назардан
асослаб берди.
Шундай қилиб, табиатда бир онда тарқапувчи таъсир
бўлмаганлигидан, бундан кейин ҳар қандай таъсир яқиндан
таъсир қилиш назарияси асосида қараб чиқилади.
Баъзи ҳолларда таъсирларни узатиш учун моддий муҳит
бўлиши шарт. Масалан, товуш таъсири моддий муҳит (ҳаво,
суюқлик, қатгиқ жисмлар)да узатилиб, қавосиз бўшлиқ
(вакуум)да эса узатилмайди. Бошқа ҳолларда модда таъсирни
узатишда бевосита қатнашмайди. Масалан, Қуёшдан ёруғлик
Ерга ҳавосиз фазо орқали етиб келади. Демак, материя фақат
модда кўринишда эмас, яна таъсирни узатувчи майдон
кўринишида ҳам мавжуддир.
Майдон деб, жисмлар таъсирини ҳатто ҳавосиз фазода
ҳам узатувчи моддий муҳитга айтилади. Ш ундай қилиб,
материя модда ва майдон кўринишида мавжуддир. Таъсир
кучларининг табиатига қараб, майдонлар ҳар хил кўри-
нишда бўлиши мумкин. Бутун олам тортишиш кучини
узатувчи майдонга т о р т и ш и ш (гравитацион) м а й д о н ,
зарядлар таъсирини узатувчи майдонга эса э л е к т р о с т а т и к
ёки э л е к т р м а й д о н дейилади.
Тажриба натижаларидан маълум бўлдики, майдон
орқали ҳар қандай таъсир ф азода ёруғликнинг чекли
С=3000 ООО км/с га тенг тарқалиш тезлиги билан узатилади.
Электр майдон фақат электр зарядларига таъсир қилади.
Шунинг учун ҳам q қўзғалмас электр заряди атрофида ҳосил
бўлган электр майдони «синов заряди» деб аталувчи qo заряд
ёрдамида текширилади.
«Синов заряди» (qn ) деб, текшири.шётган электр май­
доннинг хусусиятини сезиларли даражада ўзгартирмайдиган
жуда кичик мусбат нуқтавий зарядга айтилади.

7.4. ЭЛЕКТР МАЙДОН КУЧЛАНГАНЛИГИ

Электр майдон куч нуқтаи назаридан кучланганлик


вектори деб аталувчи физик катталик билан тавсифланади.
Бунинг учун q заряд ҳосил қилган электр майдоннинг
ихтиёрий бирор муқтасига q', синов зарядини киритайлик
(7.4-расм). Бу синов зарядига майдон томонидан таъсир
у с ' қонуни (7.9а) га асосан
£ 9 ва q0 зарядлар ораси­
даги ўзаро таъсир кучи-
7.4-расм дан иборат, яъни:

Ғ' = 1 . ЧЯр г_
4Я£„ ЕГ2 Г’ (7.13)

бунда: г - майдонни ҳосил қилган q заряддан q0 синов


заряди киритилган нуқтага йўналган радиус-вектордир.
Агар м айдоннинг текш ирилаётган нуқтасига
q'0 , q " , -, д 0 ^ \ бўлган синов зарядлари навбатма-навбат
киритилса, уларнинг ҳар бирига майдоннинг кўрсатган
таъсир кучлари (7.13) асосан қуйидагига тенг бўлади:

f ”— 1 Wo f • f m- 1 ^ ?
4ле0 ег2 r ’ 4те0 zrz r

ў(п) 1
4 ЛЕ0
ЯЯ[п)
tr 2
r(■
)
r
(7.13a)

Бу (7.13), (7.13 а) формулалардан кўринадики, электр


майдон бирор нуқтасига киритилган синов зарядларига
таъсир қилувчи электр майдон кучларининг мос равишда
синов зарядларига бўлган нисбати электр майдонининг
берилган нуқтасини куч нуқтаи назаридан тавсифловчи
ўзгармас физик катталикдир:

% % '’ i p 4т[£0 ег2 Г (7.14)

Бу катталик электр майдон берилган нуқтасининг куч­


ланганлиги деб аталади ва у Ё ҳарфи билан белгиланади.
У вақтда (7.14) га асосан , электр м айдоннинг бирор
нуқтасидаги кучланганлиги Ё умумий кўринишда куйида­
ги га тенг бўлади:

Бу (7.15) ифодага асосан электр м ай дони ни нг бирор


нуқтасидсии кучланганлигини куйидагича таърифлаш
мумкин:
Электр майдоннинг бирор нуқтасидаги кучланганлиги деб,
шу нуқтага киритилган бир бирлик мусбат синов зарядига
таъсир қилган кучга миқдор жиҳатдан тенг булган физик
катталикка айтилади.
Агар электр майдонни q нуқтавий заряд ҳосил қилган
бўлса, ундан f масофадаги электр майдоннинг кучлан­
ганлиги (7.14) га асосан қуйидагига тенг бўлади:

Бу (7.15а) қонуниятни таърифлаш учун, уни скаляр кўри-


нишда ифодалаш керак, яъни:

Е = -А____2_
4пе0 ег2'
Ш ундай қилиб, нуқтавий заряд ҳосил қилган электр
майдоннинг бирор нуқтасидаги кучланганлиги зарядга тўғри
ва заряддан шу нуқтагача бўлган масофанинг квадратига
тескари пропорционал бўлиб, муҳитнинг диэлектрик хусу-
сиятига боғлиқдир.

7.5. ЭЛЕКТР МАЙДОННИНГ СУПЕРПОЗИЦИЯ (ҚЎШ ИШ )


ПРИНЦИПИ

Энди электр майдонини битта эмас, бир нечта


q\,q2, - , q n заряд ҳосил қилган бўлсин. Бу ҳолда электр
майдоннинг кучланганлиги Е ни аниклаш учун берилган
нуқтасига q0 синов зарядига таъсир қилувчи куч ҳар бир
заряд мустақил ҳосил қилган майдоннинг синов зарядига
таъсир қилган Fv F2,- -,Fn кучларнинг геометрик йиғинди-
сига тенг:
(7.16)

Бу ифоданинг чап ва унг томонини q0 синов зарядига


бўлиб ташланса, электр майдоннинг берилган нуқтасидаги
кучланганлиги Ё келиб чиқади:

% % % % %
Бу тенгламанинг ўнг томонидаги ҳадлар qv qv ---,qn за­
рядлар мустақил ҳосил қилган майдонларнинг £„ Ё2,- -, Ё„
кучланганликларидир;

Е = Ёу + Е2 + ••■+ Е„. (7.17)


Бу формула электр майдонлари суперпозиция (қўшиш)
принципининг математик ифодаси бўлиб, бундай таъриф-
ланади:
Бир нечта заряд ҳосил қилган электр майдоннинг кучлан­
ганлиги алоҳида зарядлар ҳосил қилган мийиишхар кунлан~
ганликларининг геометрик (вектор) йиғиндисига тенгдир.
Электр майдонларнинг суперпозиция принципини
билган ҳодда ҳар қандай электр зарядлари системаси ҳосил
қилган майдон кучланганлигини ҳисоблаш мумкин.
Электр майдоннинг суперпозиция (қўшиш) принци-
пига мисол тариқасида электр дополи майдонини қараб
чиқамиз:
Электр диполи деб, микдор жиҳатдан тенг, қарама-
қарши ишорали +q ва —q (q>0) зарядли, жуда кичик /
( l « r ) масофада жойлашган иккита зарядлар системасига
айтилади (7.5- раем). Маълум бўлишича, радио ва телеан-
тенналари ҳамда диэлектрик молекулалари ҳосил қилган
электр м ай донларин ин г хусусиятлари электр диполи
майдонининг хоссалари билан айнан бир хил бўлгани учун
дипол майдони кучланганлигини аниқлаш катта амалий
аҳамиятга эга.
Электр диполи қуйидаги тушунча ва катталиклар билан
тавси ф ланади : электр д и п о л и н и н г +q ва —q
зарядлари орқали ўтувчи ўққа д и п о л н и н г ўқ и дейилади.
Диполнинг зарядлари ж ой­
лашган нуқталарга дипол­
о г нинг қ у т б л а р и дейилади.
I Д и п ол н и н г ўқи бўйлаб
м анф ий қутбдан м усбат
7. 5-расм қ>'тбга йуналган I векторга
диполнинг е л к а с и дейи-
лади. Д иполнинг мусбат қутби заряди q нинг елкаси I га
кўпайтмаси Р е га д и п о л н и н г э л е к т р м о м е н т и дей и­
лади.
Диполь электр моменти векторни Р е нинг йўналиши елкаси
I нинг йўналиши билан мос тушади.
Электр майдоннинг суперпозиция принципига биноан
электр диполининг ихтиёрий нуқтадаги кучланганлиги Ё
ҳар бир қутб зарядлари ( +q ва—q) нинг мустақил ҳосил
қилган майдон кучланганликлари ва Ё_ нинг геометрик
йиғиндисига тенг:
Ё = Ё. + Ё_ (7.19)

Қуйидаги ҳолларни қараб чиқамиз.


1. Текширилаётган А нуқга диполь ўқида ётсин (7.6-расм).
Бу ҳолда диполнинг +q ш —q қутб зарядлари ҳосил қилган
электр м ай донн ин г А нуқтасидаги ва £_ кучлан­
ганликлари ўқ бўйлаб қарама-қарши йўналган бўлиб, улар
қуйидагига тенг:

<7 2 °)

бунда: К ва г- —диполнинг мусбат ва манфий қутбларидан


А нуқтагача бўлган радиус-векторлар бўлиб, улар г+ = {г - -£)

ва г = (/■ + •£) га тенг (7.6-расмга қ). г+ ва г_ радиус-


векторларнинг йўналиши / векторнинг йўналиши билан

мос тушгани учун ^ ва Г- векторларни rt = ~ \г ~ 2 П

ва Г. ~ г- ^ ~ у + 2 р кўринишда ёзиш мумкин. У вақтда


(7.20) ифода
ғ = —!— q i • ғ - i я / ч
+ 4лео е ( r - y 2f 1’ ■ 4л£о е (r+ y2f I■ (7.20а)
кўринишга келади. Ёки (7.20а) ни (7.19) га қўйилса, диполь
ўқидаги А нуқтадаги электр майдоннинг кучланганлиги £
қуйидагига тенг бўлади.

F _ 1 2qlr
^11 ~ е/
( '- / i f (г +/2? 4л£о ^ 2- ^ ) 2 (7’20б)

Бу ифодада ql = ре электр диполнинг электр моментидан


иборат бўлгани учун

Ғ = _ !— 2р<г
II Але"О ' - ' 2'
е | г2 - 4 Т (7 -2 1 )

Агар г>>/ бўлса, ни г 2 га нисбатан назарга олмаса


ҳам бўлади:

(М 2 )

ёки бу ифода скаляр кўринишда ёзилса

^ 11 = 4 (7.22а)

Шундай к,илиб, электр диполинингўқида ётган нуқталардаги


майдон кучланганлиги £ц диполнинг электр моменти ре га
тугри ва диполь марказидан нуқтагача булган масофа г нинг
кубига тескари пропорционалдир.
2. Энди текширилаётган В нуқта диполь маркази орқали
ўқига перпендикуляр ўтган йўналиш да ётган бўлсин
(7.7-расм). Бу ҳолда ҳам В нуқтадаги диполнинг +q ва
—q зарядлари мустақил ҳосил қилган электр майдон
кучланганлиги Е± ҳам (7.19) формула асосида аниқланади.
В нуқта диполнинг қутбларидан бир хил: r+2 = r_2 = (г + j/^f
масофада бўлгани учун:
7.7-расмдан майдоннинг бе­
рилган В нуқтасидаги куч­
ланганлик вектори Ёу
диполь электр моменти век­
тори ре га қарама-қарши
йўналгани учун, уни бундай
ёзиш мумкин:

^ = - ^ ' t = - £ x |p ( 7 .2 4 )
Д иполь электр м ай дон и ­
нинг В нуқтадан натижавий
кучланганлик вектори
£ , = £ + + £_ бўл и б, унинг
катталиги (7.6-расмга қ.):

Е, = E^ cos a + E c o s a = -r ^- 2ч cosa.
1 + - 471£o e l r 4 t . (7 .2 5 )

7.6-расмда c o s a = бўлгани учун:

Е, = Рс
1 e r-+L (7.26)

Агар r » l бўлса, яъни ни г 2 га нисбатан назарга олмаса


ҳам бўлади. У вақтда (7.30) бундай кўринишга келади:

Е = 1 Ре (7.26а)
1 4те0 егъ

7 .7 -расмдан куринадики, £ \ ва ре векторлар ўзаро қарама-


қарши йўналгани учун (7.26а) ифода вектор кўринишда
қуйидагича бўлади:
Бу ҳолда диполь электр майдон кучланганлиги £ ± биринчи
ҳолдаги £ц дан икки марта кичикдир.
3. Ва ниҳоят, умумий ҳолни қараб чиқамйз. Бу ҳолда
текширилаётган С нуқта диполь маркази О нуқтадан унинг

7.8- р ас м

ўқига нисбатан Фбурчак остида йуналган кесимида ётсин


(7.8-расм).
Диполнинг қутбларини С нуқта билан NC ва МС пунктир
чизик, орқали туташтирамиз ва М нуқтадан NC чизиқнинг
К нуқтасига перпендикуляр туширамиз. К нукта диполь май-
донини ўзгартирмайдиган диполнинг қ>тб зарядларига тенг
+q ва —q зарядлар жойлаштирамиз. У вақтда М, N ва К
нуқталардаги зарядларни иккита MN ва Л/А'диполлар деб
қараш мумкин. Диполнинг / елкаси г га нисбатан жуда
кичик (1 « г ) бўлгани учун < CN M ~( p дейиш мумкин.
Ш унинг учун биринчи ва иккинчи диполнинг электр
момента:
Pci, = Р' cosy, ре1 = Р sin <р (7.27)
Бу .Р.цВаР^ векторлар ўзаро перпендикуляр йўналгани
учун унга мос келган электр майдоннинг С нуқтадаги £ ((
ва E l кучланганликлари (7.22) ва (7.26 б) га асосан қуйи-
дагига тенг бўлади:

£ - 1 . 1рс р __ L-.A. П
с || Аке0 егЗ , 4ле0 ^ (7'28)

Диполь электр майдонининг С нуқтасидаги £ ва Ёх


кучланганлик векторлари ҳам ўзаро перпендикуляр йўнал-
гани учун натижавий кучланганликнинг сон қиймати

Е = у[Ё (7.29)

бўлади. Бу формуладаги Р ва/*е1нинг ифодаларини (7.27)

қўйилса, M N диполнинг С нуқтадаги кучланганлиги Е


келиб чиқади:
i (7 30)
Умумий ҳолни ифодаловчи бу формуладан хусусий ҳол-
ларда юқоридаги формулалар келиб чиқади. Ҳақиқатдан
ҳам, ф = 0 бўлса, (7.21) формула ср = бўлганда эса
(7.266) формула келиб чиқади.

7.6. ЭЛЕКТРОСТАТИК МАЙДОННИНГ ГРАФИК ТАСВИРИ

Электр майдонни кучланганлик вектори Е орқали гра­


фик равишда ифодалаш ноқулай, чунки майдоннинг ҳар
хил нуқталаридаги Ё векторлар бир-бири билан кеси-
шиб, тушунарсиз чалкаш манзара ҳосил бўлади. Шу са­
бабли электр майдонни М. Фарадий тавсия қилган куч
чизик^ари (кучланганлик чизиқлари) билан кўргазмали
тасвирлаш мумкин.
Куч чизиқлар деб, ҳар бир нуқтасида кучланганлик век­
тори уринма равишда йуналган эгри чизиққа айтилади (7.9-
расм). Куч чизиғининг йўналиши унинг ҳар бир нуқта-
сидаги кучланганлик вектори Ё нинг йўналиши билан
бир хил бўлади. Ҳар қандай тўғри чизиқ каби уринма ҳам
икки ўзаро қарама-қарши йўналишни ифодалайди, шу­
нинг учун ҳам кучланганлик чизиғига маълум йўналиш
берилади, уни чизмада стрелка билан белгиланади.
Куч чизиқлар ёрдамида фақат йўналиш эм ас, балки
майдон кучланганлигининг катталигини ҳам тасвирлаш
мумкин, чунки куч чизиқлар тушунчасига асосан электр
майдоннинг берилган кучланганлиги куйидагича таъриф-
ланади:
Электр майдоннинг бирор нуқтасидаги кучланганлиги мик­
дор жиҳатдан майдоннинг шу нуқтасидаги бир бирлик юзи­
дан тик равишда ўтаётган куч чизиқларнинг сонига, яъни
куч чизиқларнинг сирт зичлигига тенгдир.
Электр майдонини куч чизиклар орқали ифодалаб,
унинг турли қисмларидаги кучланганлиги катталигини ва
фазода қандай ўзгаришини кўргазмали ифодаловчи электр
майдоннинг график тасвири ҳосил бўлади.
Айтилганлардан майдоннинг ҳар қандай нуқтаси орк­
али фақат битта куч чизиғи ўтказиш мумкинлиги келиб
чиқади. М айдоннинг ҳар қайси нуқтасида кучланганлик
вектори маълум йўналишга эга бўлгани учун куч чизикда-
ри ҳеч қаерда ўзаро кесишмайди.
Қуйида мисол сифатида бўшликдаги якка ва қўш за­
рядлар системаси ҳосил қилган электр майдоннинг куч
чизиқларини қараб чиқамиз.
1. Н у қ т а в и й з а р я д н и н г куч ч и з и қ л а р и . Нуқта-
вий заряднинг куч чизиқлари заряд мусбат бўлса, заряддан
чиқувчи (7.106- раем) ва заряд манфий бўлганда эса зарядга
кирувчи (7.10 б -р а ем ) радиал тўғри чизиклардан иборат
бўлади. Бинобарин, мусбат зарядни куч чизиқнинг бошла-
ниш жойи, манфий зарядни эса тугаш жойи деб қараш мум­
кин. Нуқтавий заряддан бирор г масофада куч чизиқлар-
нинг зичлиги заряддан чиқувчи куч чизиклар сони УУнинг г
радиусли сфера сирти S = 4 n r 2 га нисбатига, яъни N ! А ш г
тенгдир. У ҳам майдон кучланганлиги Е = ^ ----- каби
a d

7.10- раем
заряд узоқлашган сари масофанинг квадратига тескари
пропорционал равишда камайиб боради.
2. И к к и н у қ т а в и й з а р я д н и н г куч ч и з и қ л а р и .
7.11,а-расмда тенг ва бир хил ишорали иккита нуқтавий
заряднинг, 7.11,6-расмда эса сон жиҳатдан бир-бирига тенг
турли ишорали иккита нуқтавий заряднинг, яъни бошқа-
ча айтганда, диполнинг куч чизикдари тасвирланган.
М айдонни график усул билан тасвирлашда қуйидаги
шартларга риоя қилиш керак:
1) куч чизиқлари бир-бири билан ҳеч қаерда кесиш-
майди:
2) куч чизиқлар мусбат заряддан (ёки чексизликдан)
бошланади ва манфий зарядда (ёки чексизликда) тугайди.
3) куч чизиклар зарядлар оралиғида ҳеч қаерда узил-
майди.
3. Б и р ж и н с л и м а й д о н куч ч и з и қ л а р и . Электр
майдоннинг барча нуқталарида кучланганлиги микдор ва
йўналиш жиҳатдан ўзгармас, яъни куч чизикдарининг сирт
зичлиги ўзгармас қолган майдонга б и р ж и н с л и м а й ­
д о н дейилади. Агар электр майдоннинг кучланганлиги нуқ-
тадан нуқтага ўзгариб борадиган, яъни ҳар хил жойларда
куч чизиқларнинг сирт зичлиги ҳар хил бўлган майдонга
эса б и р ж и н с л и б ў л м а г а н м а й д о н дейилади.
Ш ундай қилиб, электр майдоннинг график тасвири-
дян куч чизикларнинг жойлашиши ва шаклига қараб
электр майдоннинг хусусиятини аниқлаш мумкин. Май-
донларни бу усулда тасвирлаш анча кўргазмали бўлганли-
гидан электротехникада катта амалий қўлланишга эга.

7.7. ЭЛЕКТР ИНДУКЦИЯ (СИЛЖ ИШ ) ВЕКТОРИ ВА ОҚИМИ

Бўшлиқдаги зарядларнинг, яъни эркин зарядларнинг


майдонини ифодаловчи кучланганлик чизик^ари узлук-
си з хусусиятга эга бўлиб, диэлектрикларда эса бундай
бўлмайди. Масалан, диэлектрикларнинг бўлиниш чегара-
сида боғланган сирт зарядлари вужудга келади ва кучлан­
ганлик чизиқларининг бир қисми шу зарядларда тугайди
ёки улардан бошланади. Шундай қилиб, бир жинсли бўлма-
ган диэлектрикларда кучланганлик чизиқларининг узлук­
сизлик шарти бажарилмайди. Ш унинг учун ҳам, ихтиё­
рий кўринишдаги диэлектриклар ичидаги майдонни тав-
сифлаш учун, унинг бўлиниш чегарасида узлуксиз ўтади-
ган янги D вектор катталик киритилади. Бу вектор катта_
ликка электр индукция (силжиш) вектори дейилади.
Электр индукция вектори D муҳитнинг диэлектрик хусу_
сиятига боғлиқ бўлмаслиги, яъни индукция чизиклари
ихтиёрий муҳитда узлуксиз бўлиши учун, Ё кучланган,
лик вектори билан қуйидаги муносабатда боғланган були­
ши шарт:
D = e0eE. (7.31)
Нуқтавий заряд ҳосил қилган майдоннинг кучлан­
ганлиги Ё нинг ифодаси (7.15а) ни (7.31) га қўйилса,
бўлади. Индукция вектори fy нинг г радиус-вектор йўна-
лишига проекцияси, яъни (7.32) нинг скаляр кўрини-
шидаги ифодаси:
Р .3 2 а )

Шундай қилиб, ихтиёрий муҳитда нуқтавий заряд ҳосия


қилган майдоннинг бирор нуқтасидаги индукция шу зарядга
тўғри ва заряд нуқтасига бўлган масофа квадратига теска­
ри пропорционалдир.
Ш уни яна бир бор, таъкидлаш керакки, бир жинсли
бўлмаган диэлектрикларда кучланганлик чизикдари узлук-
ли бўлиб, индукция чизиқлари эса узлуксиз чизиқлардан
иборат бўлади.
Электр индукция вектори D микдор жиҳатдан бир бир­
лик юзадан тик равишда ўта-
ётган индукция чизиқларини,
яъни индукция чизик^лари-
нинг сирт зичлигини ифода­
лайди. У вақтда бир жинсли
электр майдони ( D = const)
даги ихтиёрий S юза орқали
тик равишда ўтаётган индук­
ция чизиқларига индукция
оқимлари дейилади ва ТУқарфи билан белгиланади (7. 12-
расм):

N = DnS - DS± = DS cosa, (7.33)

бунда: Dn = D c o s a , —индукция вектори D нинг S юзага


ўтказилган n га бўлган проекцияси, 5 1 = s i n a эса SL юза

S нинг D векторга тик йўналишдаги проекцияси.


Агар электр майдон бир жинсли бўлмаса ( D ^ const), у
ҳолда ds элементар юза соҳасидаги майдонни бир жинсли
ҳисоблаш мумкин. У вақтда (7.33) кўринишдаги ифода

dN = D„dS = DdSL = DdS ■cos a (7.33a)

дифференциал кўринишга келади.


Ихтиёрий S сиртдан ўтувчи электр индукция оқими N
чексиз кўп шундай элементлар электр индукция оқимла-
ри dN нинг йиғиндиси билан, яъни

(7.34)
S S

интргпяп бипян мфодяпянади: бундя 5бел ги интегралнинг


S сирт буйича олинишини курсатади.

7.8. ОСТРОГРАДСКИЙ - ГАУСС ТЕОРЕМАСИ

Нуқтавий зарядлар системаси ва зарядланган жисмлар


ҳосил қилган электр майдонни суперпозиция принципи
асосида ҳисоблаш математик нуқтаи назардан жуда му­
раккаб бўлиб, айрим ҳолларда ҳатто ҳисоблаб бўлмайди.
Бундай муаммони Остроградский-Гаусс теоремаси осон ­
гина ҳал қилишга имкон беради.
Остроградский-Гаусс теоремаси берк сиртдан чиқаёт-
ган электр индукция оқимини ҳисоблашдан иборатдир. Бу
теореманинг математик ифодасини чиқариш учун, фараз
қилайлик q заряд ихтиёрий ёпиқ S сирт ичида жойлашган
бўлсин (7.13-расм). Электр индукция векторининг (7.32)
формуласига кўра, D вектор заряд жойлашган нуқтадан
чиқувчи г радиус-вектор бўйлаб йуналган. Ш унинг учун,
п нормал билан D вектор орасидаги dcо фазовий бурчак
ds ва dsL сиртлар орасидаги бурчакка тенгдир. У вақтда
(7.33а) ва (7.32) формулаларга биноан элементар ds си р­
тдан чиқаётган электр индукция оқими:

(7.34)

Бу ерда d s u =du) — элементар фазовий бурчакка тенг


/г*
бўлгани учун:
dN = 4 - dm (7.35)
Шундай қилиб, элементар ds сиртдан чиқаётган электр
индукция оқими dN элементар ds сиртнинг заряд ж ой ­
лашган нуқтадан кўринадиган фазовий бурчаги dw га про­
порционалдир. Фазовий бурчак оо нинг қиймати 0 дан 4п
гача ўзгаради. У вақтда ёпиқ s сиртдан чиқувчи тўла электр
индукция оқими N чексиз кўп элементар электр индук­
ция оқимлари dN нинг йиғиндисига тенг бўлиб, уни ин-
теграллаш билан алмаштириш зарур, яъни:

(7.36)
О
Бу ифода хусусий ҳолдаги (битта заряд учун) Остроград-
ский-Гаусс теоремасининг математик ифодаси бўлиб, бун­
дай таърифланади:
Ёпиқ сиртдан чиқаётган электр индукция оқими шу сирт
ичидаги зарядга тенг.
Энди (4.36) формулани ёпиқ сирт ичида qr q2, qm
зарядлар системаси бўлган ҳолга умумлашгириш мумкин.
Ҳақиқатан ҳам, суперпозиция принципига биноан qr
q2, ., qmзарядлар ҳосил қилган майдоннинг натижавий
индукция вектори D ҳар бир заряднинг мустақил ҳосил
қилган майдони индукция векторларининг йиғиндисига
тенг:
ш
0 = D ,+D ,+ - + А ,,= £ С ,. (7.37)
1=1

У вақтда D векторнинг сирт нормали я га булган проек­


цияларининг алгебраик йиғиндисига тенг:

Dn = D„, + D2,,+■■■ + D„,n = X D,„ • (7.37a)


У вақтда ичида qp q2, qmзаряди бўлган ихтиёрий ёпиқ
сирт S орқали чиқаётган электр индукция оқими қуйида-
гига тенг:
т т П
N - j D nds = ^ D inds =% $Dinds = ^ q i . (7.38)
S S *“ 1 J

Бу формула Остроградский-Гаусс теоремасининг умумий


кўринишдаги математик ифодаси бўлиб, бундай таъриф-
ланади:
Ёпиқ сиртдан чиқаётган электр индукция оқими шу ёпиқ
сирт ичидаги зарядларнинг алгебраик йиғиндисига тенг.
Хусусий ҳоллар:
1. Заряд ёпиқ сиртдан ташқарида бўлсин (7.13,а-расм).
Бу ҳолда s' сиртга йўналган электр индукция оқимини
« —N ' » манфий ҳи соб-
лаб, s’ сиртдан чиқаёт-
ган «+ДГ'» ни эса мус­
бат ҳисобланади. Электр
индукция ч и зиқ лари -
нинг узлуксизлиги ху-
сусиятига биноан сирт­
га кирувчи N ' ва сирт­
дан чиқувчи N" электр
индукция оқимлари микдор ж иҳатдан тенгдир , яъни
N ' = N ” бўлади. Ш унинг учун ҳам, S = S ’ + S ’ ёпиқ сир­
тдан чиқаётган электр индукция оқими қуйидагига тенг
бўлади:
N =§D„ds = $D ,ds + $D„ds = - N ' + N ' = 0. (738а|
s s' s'

Демак, заряд ёпиқ сиртдан таШқарида бўлганда, шу сирт­


дан чиқаётган электр индукция оқими нолга тенг бўлар
экан.
Ёпиқ сирт ичида микдор жиҳатдан тенг ва қарама-
қарши иш орали q ,= + q; q2= —q зарядлар жойлашган
бўлсин. У вақтда (7.38) га асосан ёпиқ сиртдан чиқаётган
электр индукция оқими N қуйидагига тенг бўлади:
Бу қолда ҳам, ёпиқ сиртдан чиқаётган электр индук­
ция оқими нолга тенг бўлар экан.

7.9. ЭЛЕКТРОСТАТИК МАИДОНДА ЗАРЯДНИ КЎЧИРИШДА


БАЖАРИЛГАН ИШ

Ҳар қандай майдон ва шу майдонда кучининг табиати


бажарилган ишнинг кўриниши билан аниқланади. Жумла­
дан, бажарилган иш йўлнинг шаклига боғлиқ бўлиши
ёки бўлмаслиги, куч ва майдон табиатининг мезони бўлиб
хизмат қилади. Ш унинг учун ҳам, электростатик майдон­
да зарядни кўчиришда бажарилган ишни аниқлаш катта
амалий аҳамиятга эга.
Агар q заряд ҳосил қилган майдоннинг кучланганлиги
Е бўлган нуқтасига qaзаряд киритилса, унга F = q0E куч
таъсир қилади (7.14-расм). Бу Ғ кучнинг <70зарядни dl ма­
софага кўчиришда бажарган элементар иши dA қуйида-
гига тенг бўлади:

dA = {F,dJ )= qQ{E,dl )= q0Edl cosa. (7.39)

(7.39) да а —бурчак E ва dl векторлар орасидаги бурчак.

7.14-расмдаги чизмада dl c o s a = dr бўлиб, E =


бўлгани учун (7.39) ни

= О .Ш )
кўринишда ёзиш мумкин, бунда; г — майдонни ҳосил кил­
ган q заряддан q0 зарядгача бўлган масофа.
Заряд q0ни майдоннинг 1 нуқтасидан 2 нуқтасига кўчи-
ришда бажарилган Ап ишни (7.39) ифодани интеграллаб
аникланади:
Z
Ч-Яо dr _ -Ч'Чо _ Ч'Чо
*12 4ле „е г2 4 не ,,в 4ле „ (7.40)

Бунда г,ва г,—майдонни хосил килган а заряллан мяйлпн-


нинг 1 ва 2 нуқтасигача бўлган масофалари.
(7.40) ифодадан куринадики, бир хил ишорали q ва
q0 зарядларнинг ўзаро итариш кучи таъсирида заряд­
лар узоқлашиб, мусбат иш бажарилади, яқинлашганда
эса манфий иш бажарилади. Аксинча, ҳар хил ишорали
зарядларнинг тортишиш кучи таъсирида q ва q9 заряд­
ларнинг яқинлаш иш ида мусбат иш баж арилиб, узоқ-
лашишида эса манфий иш бажарилади.
Электростатик май-
9с донда заряднинг кучи-
ришда бажарилган А 12
ишнинг (7.40) иф ода-
сидан бу иш йўлнинг
шаклига боғлиқ эм ас-
лиги кўринади. Б ино­
барин, q0 зарядни а ва
с йўналишда 1 нуқтадан
2 нуқтага кўчириш да
бир хил иш бажарила­
ди (7.15-расм):

^12 Ла2 Лс2 Аг - (7.41)


Шундай қилиб, электростатик майдон кучининг бажар­
ган иши йўлнинг шаклига боғлиқ бўлмагани учун электроста­
тик майдон кучи консерватив кучдир.
Агар майдонни битта эм ас бир қанча q t, q2, qn
заряд ҳосил қилган бўлса, майдондаги qa зарядга
Ғ = Ғ^ + Ғ2 + + Ғп куч таъсир қилади. Бу натижаловчи Ғ
кучнинг бажарган А иши ҳар бир кучлар мустақил бажар­
ган ишларининг алгебраик йиғиндисига тенг булади:
/
Ч,-Чо _1_
4лепе (7.42)
'п
бунда: гп ва rl2 — майдонни ҳосил қилган X 1?, —заряд-
i-1

дан майдоннинг 1 ва 2 нуқтасигача бўлган масофалар. Бу


ҳолда ҳам тўлиқ бажарилган иш йўлнинг шаклига боғлиқ
бўлмаслиги яна бир бор электростатик майдон кучининг
консерватив куч эканлигини тасдиқлайди.
Электростатик майдоннинг табиатини ифодалаш учун.
бир бирлик зарядни ёпиқ контур бўйича кўчиришда бажа­
рилган ишни (7.39) ифода асосида ҳисоблаб чиқилса,

^ = §(Ё,сЙ). (7 43)

бўлади: Бу формуланинг ўнг томонидаги ёпиқ L контур


бўйича олинган интеграл ифода §(E ,dl ) га электростатик
L
майдон кучланганлиги векторининг ёпиқ контур бўйича
циркуляцияси дейилади. (7.43) формуладаги интеграл бел-
гиси зарядни ёпиқ L контур бўйича кўчиришдаги бажа­
рилган иш бўлиб, (7.40) формулага асосан нолга тенг бўла-
ди. Ҳақиқатдан ҳам, ёпиқ контурда майдоннинг бош лан-
ғич ва охирги нуқталари устма-уст тушади, яъни г2=
бўлади. У вақгда (7.40) га биноан:

Бундан фойдаланиб, (7.39) ни ушбу кўринишда ёзиш мум­


кин:

j( E ,d l) - 0 (7 45)
L

Майдон кук/юнган/шги векторининг ёпиқ контур буйича


циркуляцияси нолга тенг булган майдонларга потенциал май-
донлар дейилиб, нолга тенг бўлмаган майдонларга эса нопо-
тенциал майдонлар дейилади.
Шундай қилиб, (7.45) дан кўринадики, электроста­
тик майдон потенциал майдондир.
7. 10. ЭЛЕКТРОСТАТИК МАЙДОНДАГИ ЗАРЯДНИНГ
ПОТЕНЦИАЛ ЭНЕРГИЯСИ. ЭЛЕКТРОСТАТИК МАЙДОННИНГ
ПОТЕНЦИАЛИ

Агар майдон потенциал майдондан иборат бўлса, по­


тенциал энергия W нинг камайиши ҳисобига иш бажари­
лади, яъни:
dA = - d W . (7.46)
Бундан: qa зарядни электростатик майдоннинг 1 нуқтаси-
дан 2 нуқтасига кўчиришда бажарилган Л12 иш заряднинг
шу нуқталарда потенциал энергиялари фарқига тенг:
Л12 = - д ИК = -( и / - Иs)= W 1-W 2 (7.47)
Бу ифодани (7.40) билан таққослаб, q заряд майдонининг
1 ва 2 нуқталаридаги qa заряднинг потенциал энергиялари
W1 ва W\2 мос равишда W,1 = 4пе0 щ ’ W,2 = 4га0 ег2 бўла-
ди. Бундан, электростатик майдоннинг бирор нуқтасидаги
заряднинг потенциал энергиясини ифодаловчи формула­
ни, умумий ҳолда қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:
QQq
4я£0 (7.48)

Бу ифодадан электростатик майдондаги qg заряднинг по­


тенциал энергияси W майдонни ҳосил қилган q зарядга
ҳам боғлиқ бўлгани учун унга зарядларнинг ўзаро потен­
циал энергияси ҳам дейилади.
Шундай қилиб, икки заряднинг ўзаро потенциал энер­
гияси зарядлар кўпайтмасига тўғри ва оралиғидаги масофа­
га эса тескари пропорционалдир.
Агар q ва q0 бир хил ишорали бўлса, уларнинг ўзаро
итариш потенциал энергияси W мусбат ( ^ > 0 ) бўлиб,
яқинлашган сари оша боради. Аксинча, ҳар хил ишорали
зарядларнинг ўзаро тортиш потенциал энергияси манфий
( Ж < 0) бўлиб, улар бир биридан чексизликкача узоқ-
лашганда нолгача ошиб боради. Икки нуқтавий зарядлар
ўзаро потенциал энергияси W нинг улар орасидаги г ма­
софага боғланиши 7.16-расм да тасвирланган.
Агар электростатик майдонни битта эмас, бир қанча qr
q2, qn зарядлар ҳосил қилган бўлса, майдондаги qu за­
ряднинг потенциал энергияси fV\ap бир заряднинг муста­
кил ҳосил қилган майдондаги потенциал энергиялари
W.(i = 1.2,---,«)н ин г алгебраик йиғиндисига тенг бўлади:

w = n\ +w2 (7.49)
f=| ,=1 4nt0tr,
бунда: г. —майдонни ҳосил килган q. заряд билан майдон­
га киритилган зарядлар орасидаги масофа.
Шундай қилиб, q электр заряднинг W потенциал энерги­
яси электростатик майдондаги қолатига боғлиқ бўлгани учун
электростатик майдоннинг нуқталари энергетик нуқгаи на-
зардан потенциал деб аталувчи скаляр катталик билан ифо-
д&чанади.
Электростатик майдон бирор нуқтасининг потенциали
деб, майдоннинг шу нуқтасига киритилган бир бирлик мус­
бат синов зарядига мос келган потенциал энергияга миқдор
жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка айтилади, яъни:

Бу (7.50) ифодага заряднинг потенциал энергияси ^ н и н г


киймати (7.48) дан олиб қўйилса, заряднинг ҳосил кил­
ган электростатик майдон нуқтасининг потенциали ф ке­
либ чиқади:
Шундай қилиб, нуқтавий заряд ҳосил қилган электроста­
тик майдоннинг бирор нуқтасидаги потенциали зарядга тўғри
ва заряддан нуқтагача масофага тескари пропорционалдир.
Агар электростатик майдонни битта эмас, бир нечта
q r q2, qn зарядлар ҳосил қилган бўлса, майдоннинг би ­
рор нуқтасининг потенциали ф ҳар бир заряд мустақил
ҳосил қилган майдон потенциаллари <p(i = 1,2,---,)нинг ал­
гебраик йиғиндисига тенг:

<р=<р1+<р2 +-+<ра = 2 <


Р 1 = 2 ш —^ ' (7.52)
/■=1 1=1
Бу (7.52) ифода турли
шаклдаги ва ҳар хил
ўлчамли зарядланган
жисмлар элек троста­
тик м ай донларин ин г
п отен ц и ал ар и н и ҳи -
соблашга имкон бера­
ди. Жумладан, электр
диполи қутблари ҳосил
қилган электростатик
майдон потенциаллари
Ф+ ва ф_ нинг йиғин-
дисига тенгдир (7.17-
расм):

<р=ф +(р_ _ 1 1
(7.53)
4тге0 о ; 4 ле0 ег2 4 ле0е гҳ-тг

Агар 1 « г бўлса, г2 - г л ~1 cos а ва • гг = г2 бўлади. У


вақтда (7.53) ифодани
_ Я /c o sa _ Я Ре
cosa.
<Р= 4 7 t£ „e 4 Л£„ £г- (7.54)

кўринишда ёзиш мумкин. Бу ерда р =q,l —дипол электр


моментининг абсолют қиймати, а —дипол электр моменти
Ре йўналиши билан текширилаётган майдон нуқтаси ра_
диус-вектори г — орасидаги бурчак.
Электростатик майдоннинг потенциали энергетик ха­
рактеристикаси бўлгани учун зарядни кўчиришда элект­
ростатик майдон кучининг бажарган иши ҳам майдон п о­
тенциаллари билан ўзаро боғланишга эга бўлиши керак.
Ҳақиқатан ҳам, биринчидан (7.47) га биноан An=W — W2
бўлиб, иккинчидан (7.50) ифода асосида W —W1~ q Q^P[ ~<P2)
бўлгани учун, электростатик майдон кучининг зарядни
1 нуқтасидан 2 нуқтага кўчиришдаги бажарган иши Ап
майдондаги потенциаллар фарқи (Ф ,— ф 2) билан куйи­
дагича ифодаланади:

л \г = 9о(ф1 ~Фг)- (7-55)


Шундай қилиб, электростатик майдон кучларининг зар­
ядни кўчиришда бажарган иши миқдор жиҳатдан заряд кат­
талигини йўлнинг боишанғич ва охирги нуқталаридаги по­
тенциаллар айирмасига кўпайтмасига тенг бўлиб, йўлнинг
шаклига боғлиқ бўлмай, унинг бошланғич ва охирги нуқта-
ларининг вазиятига боғлиқдир.
Агар заряднинг кўчиш йўли берк бўлганда унинг бош -
ланғич ва охирги нуқталари уст м а-уст туш ганда
ф ф^ҳамда (7.55) га кўра Л12 = 0 бўлади, яъни зарядни
берк йул бўйлаб кўчиришда электростатик майдон кучла­
ри бажарган ишининг нолга тенглиги яна бир бор келиб
чиқади.
(7.55) формуладан электростатик майдоннинг икки
нуқта орасидаги потенциаллар айирмаси:

(7-56)
(7.56) га асосан потенциаллар айирмасини куйидаги­
ча таърифлаш мумкин: электростатик майдоннинг икки
нуқтасидаги потенциаллар айирмаси деб, бир бирлик мус­
бат зарядни биринчи нуқтадан иккинчи нуқтага кўчиришда
бажарилган ишга миқдор жиҳатдан тенг бўлган физик кат­
таликка айтилади.
Нуқтавий зарядни электростатик майдон кучининг б е­
рилган нуқтадан чексизликка (г2 = ° ° ) , яъни потенциали

ноль ^Ф2 = ~~ = О) бўлган нуқтага кўчиришда бажар­

ган иши Л» = ?оФп бўлади,

бундан ф1 = ^ Г ' (7-57)


Шундай қилиб, электростатик майдон потенциалини
яна бундай таърифлаш мумкин:
Электростатик майдоннинг бирор нуқтасидаги потен­
циали деб, электростатик майдон кучининг бир бирлик мус­
бат зарядни шу нуқтадан потенциали нолга тенг булган
чексизликдаги нуқтага кўчиришда бажарган ишига миқдор
жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка айтилади.
7.11. ЭЛЕКТРОСТАТИК МАЙДОН КУЧЛАНГАНЛИГИ ВА
ПОТЕНЦИАЛИ ОРАСИДАГИ БОҒЛАНИШИ. ЭКВИПОТЕНЦИАЛ
СИРТЛАР

Электростатик майдон кучларининг зарядни кўчипиш-


даги бажарган иши кучланганлик орқали ҳам, майдон нуқ-
таларининг потенциаллар айирмаси орқали ҳам ифода-
ланиши кучланганлик ва потенциалларни ўзаро боғлани-
шини аникутшга имкон беради.
Юқоридаги (7.39) ва (7.46) формулалардан кўринади-
ки, электростатик майдонда q0зарядни кўчиришда потен­
циал энергиясининг камайиши dW ҳисобига dA элемен­
тар иш бажарилади, яъни:
A

dA = q0Fdl cos E ,dl = -d W

Иккинчи томондан (7.51)га асосан: dW = q0dq>. Бундан:


/ А >
С ( * '\
q{)Edl cos Е ,d l = - q Qd(p ёки Edi cos Ё ,d l = -q<p тенг
V ^ /
ликни езиш мумкин.
Охирги тенгликдан электростатик майдон кучланганлиги:
Е= dip____
(7.58)
dl-COS E,dl
7 .18-расмдан кўри-
надики,

dl cos E,dl = dr

куч чизиғининг эле­


ментар узлуклиги-
дан иборат бўлгани
учун:
_ di.p
_ dr ■
Бу ифода электростатик майдон куч чизиғи йўналишида
потенциалнинг ўзгариш тезлигини ифодалайди.
Ш ундай қилиб, электростатик майдоннинг кучлан­
ганлиги деб, куч чизиғининг узунлик бирлигига мос келган
потенциаллар айирмасига микдор жиҳатдан тенг булган
физик катталикка айтилади.
(7.59) тенгликнинг чап томони вектор, ўнг томони эса
скаляр катталикдан иборат. Вектор анализда, вектор кат-
таликни скаляр катталикнинг ўзгариши орқали ифодаловчи
символга градиент (grad) деб ном берилган.
Ихтиёрий скаляр катталик а нинг градиенти деб, йўна-
лиши а катталикнинг ортиш йўналиши билан мос тушади-
ган А векторга айтилади:
А = grad а. (7.60)

Бу векторнинг модули А эса а—скалярнинг ортиш йўнали-


шида бир бирлик узунликдаги ўзгаришига тенгдир, яъни:
А = grad А = 4ц. . (7.60а)

Айтилганлардан, электростатик майдоннинг кучланган­


лик вектори Е потенциал градиенти (gradcp) нинг теска­
ри ишорали ифодасига тенг:
Е = - grad ф . (7.61)

Бунда «минус» ишора кучланганлик вектори Е потенци­


ал Ф нинг камайиш томонига йўналганини ифодалайди.
Умумий ҳолда, электростатик майдоннинг бирор нуқ-
тасидаги потенциали Ф шу нуқта координатларининг функ-
циясидан иборат бўлгани учун:

Ш унинг учун ҳам электростатик майдон кучланганли­


ги вектори Ё нинг координат ўқларига бўлган проекция-
лари майдон потенциали билан қуйидаги боғланишга эга:
Электростатик майдоннинг икки нуқтаси орасидаги по­
тенциаллар фарқи (ф, - ф2) ни (7.59) ни интеграллаб аник­
ланади:

г2
Ф, - Фг = J Edr (7.62)
г\
Ш ундай қилиб, электростатик майдоннинг потенциа­
ли нуқтадан нуқтага узгариб туруичи функцилдир. Еирсқ
ихтиёрий кўринишдаги электростатик майдонда потен-
циаллари бир хил бўлган нуқталар мавжуддир.
Потенциаллари бир хил бўлган нуқталарнинг геомет­
рик ўрнига э к в и п о т е н ц и ал с и р т л а р дейилади Д е­
мак, эквипотенциал сирт учун қуйидаги тенглама ўрин-
лидир:

Ф = co n st. (7 .6 3 )

Эквипотенциал сиртларнинг электростатик майдон куч


чизиқларига нисбатан ж ойланиш ини (7.58) ифодадан
осонгина аниқлаш мумкин. Эквипотенциал сирт учун (7.58)
ифода

d(p = Edi ■cos E J l = 0 . (7 .6 4 )

кўринишда бўлади: Бунда, Е * 0 ва dl ф О бўлгани учун:


<

<

cos E,dl = 0 ёки ЕЛ


\ j
Демак, электростатик майдоннинг кучланганлик век­
тори Е эквипотенциал сиртга перпендикуляр йўналган-
дир.
Шундай қилиб, кучланганлик чизиқлари эквипотенциал
сиртлар оиласига нормап (ортагонол) йўналган булади. Ҳар
қандай майдонда чексиз кўп эквипотенциал сиртлар чи­
зиш мумкин.
Эквипотенциал сиртларии билган ҳолда ҳар доим маз­
кур майдоннинг куч чизикушрини ясаш мумкин ва аксинча.
6

7.19-расм

Шундай қилиб, электростатик майдонни куч чизиқ-


лари ёрдамида кўргазмали тасвирлаш каби, эквипотен­
циал сиртлари ёрдамида ҳам график кўринишда тасвир­
лаш мумкин.
Бир хил Дф орттирмали эквипотенциал чизиқ (сирт)-
ларнинг зичлиги майдон кучланганлигига пропорционал
булади, яъни майдоннинг кучланганлиги қаерда катта бўлса,
ўша ерда эквипотенциал чизиқлар бир-бирига яқин жой-
лашади. 7.19-расмда мусбат нуқтавий заряд (а)нинг, дипол
(б) нинг ва бир хил ишорали иккита нуқгавий заряд (в)
нинг, 7.20-расмда эса учлиги ва ботиқлиги бўлган заряд­
ланган металл цилиндрнинг ҳосил қилган электростатик
майдонининг эквипотенциал сиртлари (туташ чизиқлар)
ва куч чизиқлари (пунктир чизиқлар) орқали график тас-
вири келтирилган. Ундан куринадики, эквипотенциал чи-
зиқлар майдон кучлироқ жойларда зичроқ ва майдон куч-
сизроқ жойларда эса сийракроқ жойлашган. 7.20-расмда
тасвирланган зарядланган металл цилиндр эквипотенциал
сиртлари (чизиқдари) жойлашишилан учли жой яқинида
майдон кучли, ботиқли жойда кучсиз ва ниҳоят кавакли
жойларда нол бўлишини аниқлаш мумкин.

7.12. ОСТРОГРАДСКИЙ-ГАУСС ТЕОРЕМАСИНИНГ


ТАТБИҚИ. ОДДИЙ ЭЛЕКТРОСТАТИК
МАЙДОНЛАРНИ ҲИСОБЛАШ

Остроградский - Гаусс теоремасининг татбиқини қараб


чиқишдан олдин, зарядларнинг ҳажм, сирт ва чизиқли
зичлик тушунчаларини киритамиз. Содцалик учун куйи­
даги зарядлар бир текис тақсимланган ҳолларни қараб
чиқамиз:
Зарядларнинг ҳажмий зичлиги Р деб, жисминг бир бир­
лик ҳажмга мос келган зарядга мщдор жиҳатдан тенг бўлган
физик катталикка айтилади, яъни:

Р = %, (7-65)

бунда, жисмнинг V ҳажмига мос келган заряди.


Заряднинг сирт зичлиги 8 деб, жисмнинг бир бирлик сир-
тга мос келган зарядга миқдор жиҳатдан тенг физик кат­
таликка айтилади, яъни:
5=|, (7 .6 5 а )

бунда, <7—жисмнинг S юзасига мос келган заряди.


Зарядларнинг чизиқли зичлиги т деб, жисмнинг узунлик
бирлигига мос келган зарядга миқдор жиҳатдан тенг физик
катталикка айтилади, яъни:

t =f (7 .6 5 6 )

бунда: q—жисмнинг / узунлигига мос келган заряди.


Остроградский-Гаусс теоремаси (7.38) ва потенциал­
лар айирмаси (ф, -ср2) ни ифодаловчи (7.62) формулалар
асосида (7.65) — (7.656) ларни назарда тутиб, қуйидаги
оддий электростатик майдонларнинг индукцияси D ни,
кучланганлиги Е ни ва потенциаллар айирмаси (ф, - ф 2 )
ни ҳисоблаб чиқиш мумкин:
I. Бир т е к и с з а р я д л а н г а н ч е к с и з т е к и с л и к
м а й д о н и . Фараз қилайлик, чексиз текислик заряднинг
сирт зичлиги +5 билан бир текис зарядланган бўлсин (7.21-
расм). Бу майдонга Остроградский-Гаусс теоремасини тат-
биқ қилиш учун майдон график равишда тасвирланса,
электр индукция чизикдари текисликка перпендикуляр ва
ташқарига йуналган булади. Бу чизиқлар текисликдан бош-
ланиб иккала томонга чексиз давом этади.
Остроградский-Гаусс теоремасидаги берк (ёпиқ) сирт
сифатида зарядланган текисликнинг ҳар иккала том они­
дан асослари билан чегараланган тўғри цилиндр ажратиб
олиш қулайдир. Бунда цилиндрнинг иккала асоси 5, ва S2
текширилаётган А ва 2? нуқталардан ўтиб, зарядланган те­
кисликка параллел жойлашган. Цилиндр ичидаги заряд
q = bS булади. Цилиндр ясовчилари индукция чизиқлари-
га параллел бўлгани учун, цилиндрнинг ён сиртидан чи-
қувчи электр индукция оқими нолга тенг. Зарядланган те-
кислик майдонининг А ва В нуқталаридаги индукция век-
торлари Д ва Ь2 микдор жиҳатдан ўзаро тенг ва қарама-

қарши йуналган: Dx= — Ь2 i D{ = D2= D У вақтда ёпиқ


цилиндрнинг ён сиртидан чиқаётган тўла индукция оқими
N унинг асосларидан чиқаётган Ni = DlSl ва к г = D2S2 ин­
дукция оқимларининг йиғиндисига тенг бўлади:

N = О Д + D2S2 = DS + DS = 2 DS. (a)

Иккинчи томондан ёпиқ сиртдан чиқаётган электр ин­


дукция оқими N, шу ёпиқ сирт (цилиндр) ичидаги заряд
q = 8 5 га тенг, яъни:

N = §DdS = q = 5 5 . (б )
S
Шундай қилиб, (а) ва (б) ни тенглаштириб

205=85 (в)

ни оламиз. Бундан бир текис зарядланган текислик элек­


тростатик майдоннинг индукцияси D ва кучланганлиги Е
қуйидагига тенг бўлади:
Ва ниҳоят, зарядланган текислик майдонининг 1 ва 2
нуқталари орасидаги потенциаллар айирмаси
(7.63) формуладан қуйидагига тенг бўлади:

2. Ҳ ар хил и ш о р а л и з а р я д л а р н и н г +8 ва —8
сирт зичлиги билан зарядланган иккита парал­
лел т е к и с л и к м а й д о н и . Бу ҳолда ҳар хил ишорали
зарядлар билан зарядланган иккита текислик майдонини
геометрик қўшиш йўли билан ечимни ҳосил қилиш мум­
кин.
7.22-расмдаги чизмада мусбат зарядлардан чиқаётган
куч чизиқлари туташ, манфий зарядланган текисликка
кираётган куч чизиқлари эса пунктир чизиқлар билан
тасвирланган бўлиб, \ар иккала текислик орасидаги май­
дон кучланганликлари Е^ ва £_би р томонга йўналгандир.
Демак, бу кучланганликларнинг геометрик йиғиндиси
арифметик йиғиндисига тенг бўлади, яъни:
D = e 0 e E = 5. (7.67 а)
Ва н и ҳоя т б и р -б и р и д а н / м асоф ада ж ойлаш ган
текисликлар орасидаги (ф! - ф 2) потенциаллар айирмаси:

ф1- ф2 = = (7-67 б)
'i г\
Бундан заряднинг сирт зичлиги 8 = j бўлгани учун:

(р' ~ (р2 =Т ^ 1 = ~ ^ 1- (7.67 b )

3. Бир т е к и с з а р я д л а н г а н ч е к с и з узун
ц и л и н д р м а й д о н и . Радиуси R бўлган чексиз узун ци­
линдр заряднинг чизиқли зичлиги +х билан бир текис
зарядланган бўлсин (7.23-расм). Бу ҳолда ёпиқ сирт си ­
фатида зарядланган цилиндр атро­
l>0 фида ён томони А нуқгадан ўтади-
ган узунлиги I булган r>R радиусли
цилиндр ажратиб оламиз. Симмет­
рия тушунчасига биноан, индукция
чизиқлари цилиндр ўқидан тик ра­
диал равишда йўналган бўлиб, ци­
линдр ўқидан бир хил масофаларда
электр индукция D ва кучланганлик
Е векторла^ининг сон қийматла-
ри бир хил булади. У вақтда цилин­
дрнинг ёпиқ сиртидан чиқаётган
электр индукция оқими N, унинг
ён сирти (c o s a = l) дан чиқаётган
Ni =DSi cosa=DSiHэлектр индукция
оқимигатенгбўлади. Индукция чи-
зиқлари цилиндр асосига параллел
йўналгани (co sa = 0) учун асослари-
дан чиқаётган электр индукция
оқими Nic = DS = 0 бўлади.
Шундай қилиб, г радиусли цилиндрнинг ёпиқ сирти­
дан чиқаётган электр индукция оқими:

S = j DdS = N = D -SSH= DlTirl.


(a)

бунда: SgH = 2nrl —цилиндрнинг ён сирти юзаси.


Иккинчи томондан Остроградский-Гаусс теоремасига
биноан ёпиқ сиртдан чиқаётган электр индукция оқими
N, шу сирт ичидаги цилиндрнинг I узунлигига мос кел­
ган д = т/ зарядга тенг:

N = j>DdS = q = т/ (б)
S
Ш ундай қилиб, (а) ва (б) тенглаштирилса, қуйидаги
ҳосил бўлади:

D2ml = ri (в)

Бундан бир текис зарядланган цилиндр дан гмасофадаги


электростатик майдоннинг индукцияси D ва кучланган­
лиги Е қуйидагига тенг бўлади:

° = 2^ <7'68)

Е = -В-
е 0е
= g2 л-Е—
£ 0е
г
(7.68а)

Ва ниҳоят, бир текис зарядланган чексиз узун цилиндр


ҳосил қилган майдоннинг икки нуқтаси орасидаги (<р, -<р2)
потенциаллар айирмаси (7.62) формуладан) қуйидагига
тенг бўлади:
г2 Г1
(7.68 6)

Бундаги заряднинг чизикли зичлиги г = j бўлганидан:


4. Бир те к и с з а р ­
ядланган сфера м ай ­
д о н и . Радиуси Л булган
сфера сирт зичлиги +т
заряд билан бир текис за­
рядланган бўлсин. Сфера
сиртининг умумий заря­
ди ^=б5=8-4я/Р. Симмет­
рия мулоҳазаларига кўра
зарядланган сф ерани нг
эл ек тр остати к м ай дон
индукция чизиқлари ра­
диал равишда йўналган-
дир. Ш унинг учун ҳам
7.2 4 - р аем м айдоннинг индукция

вектори D ва кучланганлик вектори Е нинг сон қиймати


сфера марказидан баробар масофаларда бир хил бўлади
(7.24- раем).
Зарядланган сферанинг ташқи (г > R) ва ички (r'< R)
электростатик майдонини қараб чиқамиз.
Зарядланган сфера марказидан г > R масофадаги А нуқ-
тани текширамиз. Бу нуқтадан фикран маркази сфера мар-
казида ётган г радиусли сферик сирт ўтказамиз. Бу 5 = 4л г 2
ёпиқ сиртдан чиқаётган электр индукция оқими:

л'-4лг-
N = § Dds = D jd s = D A m 2 (а)
S 0
Иккинчи том ондан О стр огр адск и й -Г аусс теоремасига
кўра, ёпиқ сиртдан чиқаётган электр индукция оқими N,
шу ёпиқ сирт ичидаги заряд q = 54лЛ 2 га тенг:

N = фDds = q =AnR2b. ...


J 4 (б)
S
(а) ва (б) ларни ўзаро тенглаштириб, қуйидагини ола­
миз:

4кг2D = q = 4nR26 (в)

Б ундан зарядли сф ер а эл ек тр остати к м а й д о н и н и н г


индукцияси D ва кучланганлиги Е н и н г қиймати q ва
5 орқали иф одаларини аник,лаймиз:

(7.69)

E = -D- = - ± - A (7.69 а)
£0 £ 4 п е 0 ег2 ’

Ш ундай қилиб, (7.69) ва (7.69 а) форм улалардан


куринадики, текис зарядланган сфера ташқарисидаги
электростатик майдоннинг индукцияси D ва кучланган­
лиги Е худди унинг барча заряд марказида мужассамлаш-
гандек, нуқтавий заряд майдони сингари ҳисобланар экан.
Энди зарядланган сферанинг ичида г' < R масофада
ётган В нуқтани текширамиз. Бу ҳолда ҳам В нуқта орқали
маркази зарядланган сфера марказида ётган s' = 4я г'2 сф е­
рик сирт ўтказамиз (7 .2 4 -раем). Бу ёпиқ .у'сирт ичида
заряд бўлмагани учун <7 = 0. У вақтда О строградский-
Гаусс теоремасига биноан ё пиқ s' сиртдан чиқаётган
электр индукция оқими дг = D's' Ҳам нолга тенг бўлади:

S = $D'ds = J D'ds = D'Arn'- = 0 .


S o
Бундан, зарядланган сферик сирт ичидаги майдон индук­
цияси U ва кучланганлиги Е’ қуйидагига тенг бўлади:

D' = 0 ёки E' = -B- = 0 . (7.70)

Ш ундай қилиб, текис зарядланган сферик сирт ичи­


даги барча нуқталарда электростатик майдоннинг индук­
цияси £)', бинобарин кучланганлиги £ ' ҳам нолга тенгдир.
Бу қонуният зарядланган ихтиёрий кўриниш даги
ёп и қ сирт учун, ҳатто зарядланган ўтказгичлар учун
ҳам ўринлидир.
Ва ниҳоят зарядланган сф ера марказидан г, > R ва
t2 >R нуқталаридаги потенциаллар айирмаси ( ф , - ф 2)
ни (7.62) формула асосида аниқланса,
Г' Г' (7.71)
- - 1 — Л l i
4яе0£ rrr2 ■
бўлади. Агар текширипяётган нуқта сфера сиртида, яъни
/; = Л ва г2 = °° бўлса, сфера сиртининг потенциали:

= (7-71*)
Бундан кўринадики, зарядланган сферанинг сирти бир хил
потенциалли нуқталарнинг геометрик ўрни бўлгани учун,
у эквипотенциал сиртдан иборат бўлади.
Ш уни таъкидлаш керакки, фақат зарядланган сферик
сирт эквипотенциал сирт бўлмасдан, зарядланган ўтказ-
гичларнинг ҳар қандай сиртлари ҳам эквипотенциал сирт-
лардан иборат бўлади.
5. Б и р т е к и с ҳ а ж м и й з а р я д л а н г а н ш а р н и н г
м а й д о н и . Радиуси Ябўлган, ҳажм бўйича зарядланаола­
диган шар зарядининг ҳажм зичлиги р > 0 билан бир те­
кис зарядланган бўлсин (7.25-расм). Бу ҳолда зарядланган
ташқи (г > 7?)ва ички ( / < R) қисмлардаги м ай донн и
ҳисоблаб чиқамиз:
а) бир текис ҳажмий зарядланган ш арнинг ташқи
(г > R ) майдонидаги А нуқтани қараб чиқамиз.
Шардаги умумий заряд q заряднинг ҳажмий зичлиги
қуйидагига тенг бўлади:

q = pV - p ^ n R (7.72)
Бу ҳолда ҳам, ҳажмий зарядланган шарнинг ташқи
(г > Я) майдони ҳам, худди сферадагидек, барча зарядлар
марказга мужассамлашган нуқтавий заряд майдонидек,
(7.69), (7.69,а) ва (7.71) формулалар асосида ҳисобланади:

ёк» Д = у " ? г ; (7-73>

= 4t ^ ;ёки£ = * = э ^ ; <7-73а)

Ф1-Ф2 = 4 ёКИ ф' - ф2 = 3 ^ ^ - (? -736)


б) энди бир текис ҳажмий зарядланган шарнинг ички
(r'< R) майдонидаги Бнуқтани қараб чиқамиз (7.25-расм).
Бу ҳолни қараб чиқиш
учун, шар м арказидан
фикран (г' < Я)радиусли
сфера чизамиз. Бу сфера­
нинг барча нуқталари-
даги электростатик май­
доннинг индукцияси D
ва кучланганлиги Ё нинг
сон қийматлари бир хил
ва радиал бўл иб, ички
сферадаги q' зарядга бог-
лик Ички г' радиусли
. , 7.25- раем
сферадаги q заряд заряд­
нинг ҳажм зичлиги р орқали қуйидагича ифодаланади:

/ f Л
q = pv = p j7 lr \ (7.74)

бундаги P, (7.72) да p бўлгани учун


%nRJ

‘>' = - ф ё - г аП = ' Ш (7.74a)

Ш ундай қилиб, q зарядни бундай аникдаш мумкин:

q/ - р ^4 к г /■3> = ^ ) ’ (7-746)

Зарядланган шарнинг s' = 4 nr' ички ёпиқ сиртидан


чиқаётган электр индукция оқими N ' биринчидан:
4 яг
N ' = § Dds = J D ds - D'Am'2 (a)
s' “
Иккинчидан, Остроградский-Гаусс теоремасига би ­
ноан ёпиқ сиртдан чиқаётган электр индукция оқими N ' ,
шу ёпиқ сирт ичидаги заряд q' га тенг:

N ' = §D'ds = q ' = p± nr'3 = q { ^ f (б)


s'
Ш ундай килиб, (а) ва (б) ни тенглаш тириб ҳосил
қиламиз:

D'Am'1 = р у яг'3 - ^ (у ) (в)

Бундан, ҳажмий зарядланган шарнинг ички (г' < R) қисми-

даги электростатик майдоннинг электр индукцияси D' ва


кучланганлиги Е' нинг сон қиймати:

ёки (7.75)

Е' = — Ъе0£ Рг>


£ое = т^- н ёки Е' = —
е0£ = — — ^г'
Ап£0£г'г (—У (7 75а)
К'-'ж)

Ҳажмий зарядланган шарнинг ичидаги икки нуқтасининг


потенциаллар айирмаси (ср, - ф 2) ни (7.58) формула асо­
сида аниқланади;

= J E'dr =) (г;2- ) (7.76)

еки

(р.-ф-,
^2 - J\E'dr = J\ —
47rP - -, r d r = —
-— У-^г[г'2
„J \2 -z;2)
I1 r'
4л£0ег' Ые er* '2 (7-77)
'i г\
7.26а, б -расмларда сиртқи зарядланган сфера ва ҳаж-
мий зарядланган шар ҳосил қилган электростатик майдон
кучланганликлари Е нинг масофа /т а боғланиш Е =f( r )
графиги келтирилган. 7. 26, б-раемдаги графикдан кури­
надики, шарнинг сирти (г = /?.)да майдон кучланганлиги
узилишга эга. Бунга сабаб шар (е') ва унинг атрофидаги
муҳит (е) нинг е' ва е нисбий диэлектрик сингдирув-
чанлигининг ҳар хил бўлишидир (7.26,б-расм е < е ' \о л
учун ўринлидир).

ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ
I.Электр заряди деб нимага айтилади? Электр зарядининг икки
тури қандай қабул қилинади?
2. Зарядларнинг сақланиш қонунини таърифланг ва унга мисол
келтиринг.
3. Заряднинг дискретлиги нимани ифодалайди? Элементар заряд
нима?
4. Электростатиканинг асосий қонуни—Кулон қонунини таъриф­
ланг ва математик ифодасини ёзинг. Заряднинг СИ даги улчов бирлиги
қандай?
5. Муҳитнинг нисбий диэлектрик сингдирувчанлиги деб нимага ай­
тилади?
6. Зарядланган икки макроспик жисмнинг ўзаро таъсирини ифода­
ловчи формулани ёзинг ва тушунтириб беринг.
7 Олисдан ва яқиндан таъсир қилиш назарияларини фарқи кан­
дай?
8. Майдон деб нимага айтилади? Электростатик майдон деб-чи?
9. «Синов заряди» деб қандай зарядга айтилади?
10. Электростатик майдоннинг кучланганлиги деб нимага айтила­
ди? Нуқтавий заряд ҳосил қилган майдоннинг кучланганлиги нимага
боғлиқ?
II. Электр майдоннинг суперпозиция (қушиш) принципини таъ­
рифланг ва математик ифодасини ё нжг.
12. Электр диполи нима? Диполнинг электр моментини ва электр
майдонининг кучланганлигини ифодаловчи формулаларни ёзинг ва ту­
шунтириб беринг.
13. Электр куч чизиклари деб нимага айтилади?
14. Электр индукция (силжиш) вектори ва оқими деб нимага айти­
лади?
15. Остроградский-Гаусс теоремасини таърифланг ва формуласини
ёзинг.
16. Электростатик майдонда заряднинг кўчишида бажарилган иш
нимага боғлиқ? Электростатик майдон кучи қандай куч?
17. Электростатик майдон кучланганлиги векторининг ёпиқ контур
буйича циркуляцияси деб нимага айтилади? У нимага тенг? Электро­
статик майдон қандай майдон?
18. Майдондаги заряднинг потенциал энергияси деб нимага айти­
лади? Майдоннинг потенциали деб-чи?
19. Майдон кучланганлиги ва потенциали ўзаро қандай боғланиш-
га эга? Потенциал градиенти нимани ифодалайди?
20. Бир текис зарядланган текислик, параллел текислик, цилиндр
ва шар майдонларининг кучланганликлари ва майдон потенциаллар
айирмаларини ифодаловчи формулалар ёзилсин.

8- БОБ
ЭЛЕКТРОСТАТИК МАЙДОНДАГИ ЎТКАЗГИЧ
ВА ДИЭЛЕКТРИКЛАР
Моддалар электр хусусиятларига қараб ўтказгич, и зо­
лятор ва ярим ўтказгичларга бўлинади.
Зарялларни эркин узата оладиган жисмларга ўтказгич-
лар дейилади, зарядларни ўтказа олмайдиган^жисмларга
эса изоляторлар ёки диэлектриклар дейилади. Ўтказгичлар
б и р и н ч и ва и к к и н ч и т ур ў т к а з г и ч л а р г а бўлинади.
Биринчи тур ўтказгичлар ёки соддагина ўтказгичлар деб
зарядларнинг кўчишида массаси ва кимёвий таркиби ўзгар-
мас қоладиган жисмларга айтилади. Барча металлар би ­
ринчи тур ўтказгичЛарга мисол бўлади. Металларнинг
электр утказувчан бўлишига сабаб, ундаги бир қисм элек-
тронларнинг эркин ҳаракатда бўлишидир. Бундай элект-
ронларга э р к и н ёки ў т к а з у в ч а н л и к э л е к т р о н л а р и
дейилади.
Иккинчи тур ўтказгичлар деб, зарядларининг кўчишида
бу ўтказгичларнинг бошқа ўтказгич билан тегиб турган
жойларида .^оддаларининг ташкил этувчиларига ажрала-
диган, яъни кимёвий ўзгарадиган молдаларга айтилади.
Қиздириб эритилган тузлар, ҳамда туз, кислота ва ишқор
эритмалари—электролитлар иккинчи тур ўтказгичларга
мисол бўлади.
Электр зарядини ўтказмайдиган моддаларга диэлек-
триклар ёки изоляторлар дейилади.
Диэлектрикларга мисол қилиб, туз кристаллари, ёғлар,
ҳаво, шиша, чинни, эбонит, каучук, қаҳрабо ва шунга
ўхшаш моддаларни кўрсатиш мумкин.
Ҳозирги вақтдаярим ў т к а з г и ч л а р деб аталувчи ало-
ҳида моддалар ҳам мавжуддир. Ярим ўтказгичлар—метал-
лар билан диэлектрик (изолятор)лар оралиғидаги модда-
лардир. Ярим ўтказгичларнинг муҳим хоссалари шундан
иборатки, уларда электр токини ўтказишдан манфий зар­
ядлар — электронлар билан барча қиймати электрон заря­
дига тенг мусбат зарядлар — коваклар ҳам қатнашади.
Ўтказгич, ярим ўтказгич ва диэлектрикларнинг электр
ўтказувчанлигини 8.1-жадвалда келтирилган солиштирма қар-
шиликларнинг қийматлари кўргазмали ифодалаб беради.

8 . } -.жадвал.

Моддалар Ўтказгичлар Ярим ўтказгичлар Диэлсктриклар


р,Ом.м 10-* - 1(И ю-4- 10ь 106 - 1015

8.1. ЎТКАЗГИЧЛАРДА ЗАРЯДЛАРНИНГ ТАҚСИМОТИ

Қаттиқ металл ўтказгичлар атомлардан тузилган бўлиб,


атомнинг таркибий қисми эса мусбат зарядли ядродан ва
манфий зарядли электронлардан тузилгандир. Ҳар қандай
модданинг атоми нейтралдир. Чунки атомда^ги электрон­
лар сони ядродаги протонлар сонига тенг. Ўтказгичнинг
таркибидаги мусбат ва манфий зарядли зарралари тенг
бўлса, бундай ўтказгич зарядланмаган дейилади.
Ўтказгичда бир хил ишорали зарядга эга булган эл е­
ментар заррачалар ортиқбўлса, утказгич зарядланган була­
ди. Ўтказгичда электронлар протонлардан кўп бўлса, у ман­
фий зарядланади, электронлар етишмаганда эса мусбат
зарядланади. Зарядланган ўтказгичда эса, зарядлаш усули-
дан қатьи назар, мусбат ва манфий зарядларнинг тенгли-
ги бузилган бўладй. Ўтказгичдаги зарядли заррачалар жуда
кичик куч таъсири остида ҳаракатланиши натижасида зар­
ядлар қайта тақсимланади. Агар бирор ўтказгичда заряд­
лар мувозанатда бўлса, ўтказгич ичидаги исталган нуқта-
да майдоннинг кучланганлиги Е ички нолга тенг бўлади:
Ё ПЧКИ = 0 (8.
'
1)
Ш ундай қилиб зарядланган ўтказгичлар ҳақида бундай
хулосалар келиб чиқади:
а) зарядланган ўтказгич ичидаги майдон кучланганли­
ги Ё = Ё = 0 бўлиб, ташқи сиртининг ихтиёрий нуқ-
16—265 -,л.
тасида кучланганлик вектори нормал йўналган, яъни
Ё = Ё пбулади.
б) зарядланган ўтказгичнинг бутун ҳажми эквипотен­
циал (ф = const) бўлади. Ҳақиқатан ҳам, зарядланган ўтказ-
гич ҳажмининг ихтиёрий нуқтасида Ё тш = 0 бўлгани учун
бўлади.
в; зарядланган утказгич сиртида уринма бўйлаб йунал­
ган кучланганлиги Ёх = 0 булиши шарт. акте ҳ п гтдя Fr
таъсирида заряднинг мувозанатли тақсимоти бузилган
бўлар эди.
г) ўтказгичдаги ўзаро компенсацияланмаган зарядлар
фақат унинг ташқи сиртида мувозанатли тақсимланади. У
вақтда Остроградский-Гаусс теоремасига биноан утказ­
гич ички қисмини ўровчи S сиртдан чиқувчи электр ин­
дукция оқими N = §Dm -ds = qU4 = 0 бўлади. Ш ундай
s
қилиб, зарядланган ўтказгичнинг ички қисми майдони
нолга тенг.
д) зарядланган ўтказгич сирти яқинидаги электроста­
тик майдон кучланганлигини Остроградский-Гаусс теоре­
маси асосида аникдаймиз. Бунинг учун зарядланган Утказ­
гич сиртида зарядли ds элементар юзани ажратиб оламиз
(8.1-расм). Бу юзадаги заряднинг сирт зичлиги 5 бўлса,

Li к В
ундаги заряд dq = 8ds бўлади. Фикран, ds юзадан баланд­
лиги dl, асосларининг юзаси ds' ва ds" бўлган цилиндрни
тик равишда ўтказамиз. Бу ҳолда ds= ds' ва ds = ds* бўлади.
Ўтказгич сирти яқинидаги элекростатик майдоннинг ин­
дукцияси Dn ва кучланганлиги Е„ векторлари ўтказгич
сиртига перпендикуляр йўналган бўлади. Ш унинг учун,
цилиндрнинг ён сиртидан чиқадиган электр индукция
оқими нолга тенг бўлади. Цилиндрнинг ички асосининг
ds" юзасидан чиқаётган электр индукция оқими dN" ҳам
нолга тенг бўлади, чунки ўтказгичнинг ичидаги майдон
нолга тенгдир. Бинобарин, цилиндрнинг ёпиқ сиртидан
чиқаётган электр индукция оқими цилиндрнинг юқори
сирти ds' юзасидан чиқадиган оқим dN' га тенгдир:

dN = dN' = Dnds' = D„ds. (a)

Бунда Dn —ўтказгич сиртига нормал йуналган электр


индукцияси.
Иккинчи томондан Остроградский-Гаусс теоремасига
биноан, электр индукция оқими ёпиқ цилиндрик сирт
ичидаги заряд dq га тенг:

dN = dq = bds. (б)
(а) ва (б) нинг чап томонлари тенг бўлгани учун улар­
нинг ўнг томонлари ҳам ўзаро тенгдир.
Dnds = Sds. (в)
Бунда зарядланган сирт яқинидаги электростатик май­
доннинг электр индукцияси Ъ„ ва кучланганлиги Ёп мик­
дор жиқатдан қуйидагига тенг бўлади:

D .~% А . (8 .2)

Шундай қилиб, зарядланган ўтказгич сирти яқинидаги


электростатик майдоннинг кучланганлиги заряднинг сирт
зичлигига пропорционалдир.
Мураккаб шаклдаги ўтказгичда (8.2-расм ) заряд тақ-
симоти татбиқ қилинганда заряднинг сирт зичлиги турли
нуқталарида турлича эканлиги маълум бўлди: чуқурлик
ичида у нолга яқин (а нуқта), ўткир учли дўнг учида энг
катта қийматга эга (в нуқта) ва ён сиртидаги нуқталарда
(б сиртда) оралиқ қийматларга эга бўлади.
(8.2) га биноан электростатик майдон кучланганлиги
Е заряднинг сирт зичлигига пропорционалдир. Шунинг
учун ҳам мураккаб шаклли ўтказгич сиртида майдон
кучланганлиги ҳам турлича бўлади. У эгрилик радиуси жуда
кичик бўлган участкалар яқинида, яъни учли жойларда
жуда катта бўлади.
Бу металл учликда зарядларнинг ўзига хос оқиб чиқи-
ши ҳодисасига олиб келади. Бунинг сабаби шундаки, уч-
лик атрофида майдон кучланганлиги жуда катта бўлади.
Ўтказгичнинг ўткир учидаги кучли электр майдони, унинг
ёнидаги ҳаво молекулалари жуда катта электр кучлари таъ­
сирида мусбат ва манфий ионларга парчаланади. Ўтказ-
гичга нисбатан қарама-қарши зарядланган ионлар ўтказ-
гичга тегиб не_йтраллашади ва аста-секин ўтказгични за-
рядсизлайди. Ўтказгич билан бир хил ишорали ионлар эса
ўткир учдан узоқлашар экан «электр шамолини» юзага
келтиради. Бу шамол, масалан, ўткир учга яқинлаштирил-
ган шамнинг алангасини оғдириши (8.3-расм), ёки енгил
металл пирпирак (Франклин пирпираги)ни реактив куч
айлантириши мумкин (8.4-расм).
Учли ўтказгичларнинг қараб чиқилган хоссалари амалда
турли қурилмалардан зарядларни чиқариб юборишда ф ой­
даланилади. Юқори кучланиш остида ишлайдиган барча
асбоб ва машиналардан зарядларнинг оқиб кетишининг
олдини олиш учун металл сиртлари силлиқланади, ме­
талл стерженнинг учларига шарчалар жойлаштирилади.
Э л е к т р о с т а т и к г е н е р а т о р . Зарядларнинг фақат
ўтказгичнингташқи сиртидагина тақсимланиши ҳодисасидан
жуда юқори кучланишга мўлжалланган электростатик
генераторларда фойдаланилган. Зарядларнинг ҳар доим ўтказ-
гичнинг фақат ташқи сиртидагина тақсимланиш ҳодисаси-
дан юқори кучланиш олишга имкон берадиган Ван-дер-Гра-
афнинг электростатик генератори қурилишида моҳирлик
билан фойдаланилган. Унинг ишлаш принципи куйидагича:
ичи бўш шарсимон ўтказгичнинг ичига берилган \ар қанча
заряд ўша зоҳотиёқ ташқи
сиртига ўтади. Электростатик
генераторда худди шундай ШОООО В
ҳодиса амалга оширилган бў- +
либ, у қуйидагича тузилган:
у ичи кавак катта шарсимон
ўтказгич 1 дан иборат бўлиб
(8.5-расм ), изоляцияловчи
цилиндр 2гаўрнатилган. Ци­
линдр ичида резиналанган
материалдан қилинган чек­
сиз тасма 3 иккита шкив 4
билан айланма \аракатда
булади. Тасма учлик си с­
темаси 5 ёрдамида заряд­
ланади. Резина тасма шар 1
билан уланган учликлар сис­
темаси 7ёнидан ўтиб, келти­
рилган зарядларни унга бе­ ' 4 »»»
ради ва бу зарядлар шарнинг
ташқи сиртига тўла ўтади. раем
Амалда шарда ҳосил ки­
лиш мумкин булган макси­
мал потенциал зарядларнинг шардан сирқиши (ҳавонинг
ионлашиши туфайли) билан аникланади. Вақт бирлиги
ичида тасма келтираётган зарядлар—тасма токи сирқиш
туфайли йўқолган заряд —сирқиш токига тенг бўлиб кол-
ганда шар потенциалининг ортиши тўхтайди. Шунинг учун
ҳам, амалда имкон борича тасма токини оширишга ҳара-
кат қилинади.
Ҳозирги вақтда электросатик генераторлар ёрдамида
3-4 миллион вольтгача кучланиш олиш мумкин. Бундай ге-
нераторларнинг баландлиги 10-15 м. Шарларнинг диаметри
4,5 м гача етади. Баъзан электростатик генераторлар сикил­
ган газли камераларга жойлаштирилади, чунки газ босими
ортганда катга потенциалда сирқиш токи ҳосил бўлади.
4 млн. В потенциаллар фарқини олишга имкон беради-
ган Ван-дер-Грааф генераторы 1.936 йилда Харьков шаҳ-
рида Украина физика-техника институтида қурилган.

8.2. ЭЛЕКТРОСТАТИК МАЙДОНДАГИ ЎТКАЗГИЧЛАР.


ЭЛЕКТРОСТАТИК ИНДУКЦИЯ ВА МАЙДОННИНГ
ДЕФОРМАЦИЯЛАНИШИ
Ҳар қандай ўтказгични ишқаланишсиз ва уни зарядли
бошқа жисмга теккизмасдан, ёнида турган зарядланган
жисмнинг кўрсатган таъсири билан ҳам зарядлаш мумкин.
Агар зарядланган ўтказгич ташқи электростатик майдонга
жойлаштирилса, электростатик куч таъсирида ўтказгичдаги
эркин электронлар майдон кучланганлигининг вектори Е
га қарама-қарши томонга силжийди. Натижада, ўтказгич-
нинг икки томонида ҳар хил ишорали зарядлар ҳосил була­
ди: электронлари ортиқча учи манфий зарядланади, элект­
ронлар етишмайдиган учи эса мусбат зарядланади.
Шундай қилиб, ташқи электростатик майдон таъсири­
да ўтказгичда ва мавжуд бўлган, микдор жиҳатдан тенг
бўлган мусбат ва манфий зарядларга ажратиш ҳодисасига
э л е к т р о с т а т и к и н д у к ц и я ёки т а ъ с и р о р қ а л и
з а р я д л а ш дейилади.
Электростатик майдонга киритилган ўтказгичдаги ин-
дукцияланган зарядлар майдоннинг манзарасини ўзгартиради.
8.6-расмда бир жинсли ( Е = c o n s t ) электростатик'майдон­
га киритилган зарядсиз металл шарнинг бу майдонни де-
формациялаши тасвирланган. 8.7- расмда эса нуқтавий за­
ряд ҳосил қилган электростатик майдонга киритилган ўтказ-
гичнинг бу майдонни деформациялаши курсатилган.
Электростатик майдонга киритилган ўтказгичнинг ки-
чикроқ потенциалли нуқталаридан каттароқ потенциал-
ли нуқталарига эркин электронлар дарҳол оқа бошлайди.
Натижада ўтказгичнинг сирти эквипотенциал сиртга ай­
ланади ва куч чизиқлари ўтказгич сиртига йуналган вази-
ятни олади. Ўтказгичга кирувчи куч чизик,лар сони ундан
чиқаётган куч чизикдар сонига тенг бўлгани учун, ўтказ-
гич ичидаги зарядларнинг алгебраик йиғиндиси нолга тенг.
бинобарин майдон \ам нолга тенгдир.
Ташқи электростатик майдонга киритилган ўтказгич-
дан индукцияланган заряд қисқа вақт ичида шундай тақсим-
ланадики, ўтказгич ичидаги натижавий майдоннинг кучлан­
ганлиги нолга тенг бўлгандагина, зарядларнинг ўтказгич
бўйлаб ҳаракати тўхтайди.
Шундай қилиб, зарядланган ўтказгич ёки электроста­
тик майдондаги ўтказгич ичида майдоннинг бўлмаслигига
асосан электростатик муҳофаза яратилган. Агар ҳар қандай
ўлчов асбоби металл ғилоф ичига жойлаштирилса, ташқи
электр майдонлари ғилофнинг ичига ўтмайди, яъни ўлчов
асбобининг ишлаши ва кўрсатиши ташқи электр майдоннинг
мавжудлигига ва унинг ўзгаришига боғлиқ бўлмайди.
Электростатик муҳофаза ҳодисасини биринчи бўлиб,
1836 йили Фарадей тажрибада нам ойиш қилган. У жуда
юқори учқунли кучланишгача заря:ыанган металл катак
(Фарадей қафаси) ичида тур ганда ҳеч қандай майдон таъ-
сирини сезмаган.

8.3. ЭЛЕКТР СИҒИМ. ЯККАЛАНГАН ЎТКАЗГИЧНИНГ


ЭЛЕКТР СИҒИМИ

Маълумки, зарядланган жисм ва ўтказгичларнинг таъ­


сиридан \оли булган, яъни яккаланган ўтказгич заряд-
ланса, сирт шаклига қараб заряд ҳар хил сирт зичлиги 5
билан тақсимланади. Шунинг учун ҳам ўтказгич ҳар бир
нуқтасидаги заряднинг сирт зичлиги шу нуқтадаги заряд д
га пропорционалдир, яъни:
8 =kq. (8.3)

бунда: к—ўтказгич сиртидаги қараб чиқилаётган нуқта ко-


ординатасининг бирор функциясидир.
Зарядланган ўтказ-
гич эквипотенциал сир-
ТИНИНГ (р потснциялини
аниқлаш учун, унинг S
ё п и қ сиртини заряди
dg=8ds га тенг бўлган ds
элементар юзачаларга
ажратиб қараб чиқамиз
(8.8-расм). Ҳар бир бун­
дай зарядни нуқтавий
заряд деб қараш мум­
кин. У вақтда dq заряд­
дан г масофадаги май­
доннинг потенциали

d^ (4 л£0p ег = 4 пе0 —ег . (8 4)

бўлади. (8.4) даги 8 нинг ифодасини (8.3) га қўйилса:

. кчаг

Бу ифода ёпиқ S сирт бўйича интегралланса, зарядланган


ўтказгич сирт потенциали ф келиб чиқади:

kqds _ q C^ds
_J —4яё^Ғ f~r~ (8.5)

Бунда; j —1 — интеграл ифода, берилган ўтказгичнинг


s

шакли ва геометрик ўлчамига боғлиқ булган узгармас катта-


ликдир.
(8.5) формуладан куринадики, яккаланган ўтказгич
потенциали ф унинг заряди д га пропорционалдир. Ўтказ-
гичнинг заряди q ни сирт потенциали ф га булган нисбати
ўзгармас катталик бўлиб, у берилган ўтказгичнинг заряд
тўплаш хусусиятини ифодалаб, унга я к к а л а н г а н ў т к а з -
г и ч н и н г э л е к т р с и ғ и м и дейилади ва С ҳарфи билан
белгиланади:

(8.6)

Шундай қилиб, яккаланган ўтказгичнинг электр сиғими деб,


унинг потенциалини бир бирликка ўзгартириш учун зарур
булган зарядга миқдор жиҳатдан тенг булган физик катта­
ликка айтилади.
(8.66) дан кўринадики, ҳар қандай яккаланган ўтказ-
гичнинг электр сиғими, фақат, унинг шакли, геометрик
ўлчами ва у турган муҳитнинг диэлектрик хусусиятига боғ-
лиқдир.
Яккаланган ўтказгич электр сиғими мисолида шарнинг
электр сиғимини қараб чиқамиз. Фараз қилайлик, R
радиусли яккаланган шар q заряд билан зарядланган бўлсин.
Унинг сиртидаги потенциали ср худди нуқтавий заряд
ҳосил қилган майдон потенциалини ҳисоблаш формуласи
Ф =^ (7.55) асосида аникланади. Потенциалнинг бу

ифодасини (8.6 а) га қўйилса, яккаланган шарнинг электр


сиғими келиб чиқади:

q _ qA ne^eR
- 4 neQ£R. (8.7)
<P~ 4

Шундай қилиб, яккаланган шарнинг электр сиғими С


шарнинг радиусига ва турган муҳитнинг диэлектрик синг-
дирувчанлиги е га пропорционалдир.
(8.7) дан электр доимийси е қуйидагига тенг бўлади:

Электр сиғимнинг Фарадей (Ф) бирлиги жуда кагта


ўлчов бирлик бўлиб, уни кўз олдига келтириш учун, си-
ғими С = 1Ф бўлган вакуум (е =1)даги шарнинг радиусига
R]ф ни (8.7) га биноан ҳисоблаб чиқамиз:
Шундай қилиб, 1 Ф сиғимли шарнинг радиуси Л1^=9-106 км
бўлиб, у Ой билан Ер орасидаги j =3, 8-105 км масофадан
23 марта каттадир. Бинобарин, фарада жуда катта ўлчов
бирлиги бўлганидан амалда фараданинг қуйидаги улуш
бирликлари ишлатилади:

1 микрофарада (мкФ) = Ю'6 Ф;

1 нанофарада (нФ ) = 10-9 Ф;

1 пикофарада (пФ) = 10-12 Ф;

8.4. ЎЗАРО ЭЛЕКТР СИҒИМ. КОНДЕНСАТОРЛАР

Жуда катта ўлчамга эга бўлган яккаланган ўтказгич-


ларни амалда электр сиғими сифатида ишлатиб бўлмас-
лиги, сиғими катта, кичик ўлчамли электр сиғимлари-
нинг яратилишига олиб келди. Агар q зарядли А ўтказгич
атрофига 5ўтказгич жойлашган бўлса (8.9-расм), унинг А
ўтказгичга яқин сиртида q зарядга қарама-қарши ишора­
ли индукцияланган заряд ҳосил бўлиб, у ҳам ўз ўрнида
майдони билан А ўтказгичнинг ф потенциалини камайти-
риш натижасида ўтказгич-
лар системасининг электр
сиғими С кескин ош иб ке-
тади. Амалда бир-биридан
диэлектрик билан ажратил­
ган, миқ- дор ж иҳатдан
тенг, қарама-қарши иш о­
рали зарядлар билан заряд­
8.9- раем ланган иккита ўтказгичлар
системаси ҳосил қилган сигимга ўзаро электр с и ғ и м
дейилади. Агар бу икки ўтказгичлар орасидаги потенциал­
лар айирмаси (ф,—ф2) ва улардаги зарядларнинг абсолют
киймати q бўлса, (8.6а) формулага биноан икки ўтказ-
гичнинг ўзаро электр сиғими С қуйидагига тенг бўлади:

С = —ч
— (8.8)
Ф |- Ф ?

Бу ифодага биноан ўзаро электр сиғимни бундай таъриф­


лаш мумкин:
Икки ўтказгичнинг ўзаро электр сиғими деб, улар ораси­
даги потенциаллар айирмасини бир бирлик ўзгартириш учун
бир ўтказгичдан иккинчисига олиб ўтилган зарядга миқдор
жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка айтилади.
Икки ўтказгичнинг ўзаро электр сиғими асосида элек­
тротехника ва радиотехникада кенг қўлланиладиган кон-
денсаторлар деб аталувчи қурилмалар ясалган.
Конденсатор лотинча condinco сўзидан олинган бўлиб,
тўпловчи, қуюкуювчи маъносини англатади.
Конденсатор ўзига берилган зарядни тўлловчи ва узоқ
вақт сақловчи қурилмадир.
Конденсаторларга мисол қилиб, симёғочларда тортил-
ган икки параллел симларни, қўрғошин билан қопланган
телефон кабелларни, ўзаро параллел жойлашган икки пла-
стинкани ва шу кабиларни кўрсатиш мумкин. Конденса-
торларни ҳосил қилган ўтказгичларга конденсаторнинг
қ о п л а м а л а р и дейилади. Қопламаларнинг шаклига қараб
конденсаторлар ясси, сферик ва цилиндрик конденса­
торларга бўлинади.
1. Ясси конденсатор деб, қопламалари бир-биридан ди-
электриклар билан ажратилган иккита параллел пластин-
калардан иборат булган конденсаторга айтилади (8 . 10-
расм).
Остроградский-Гаусс теоремасининг татбиқидан, +q ва
—<7зарядлар билан зарядланган, ўзаро параллел икки плас-
тинкадан потенциал фарқи (7.67в) формулага биноан
ср. —(p7 = - s—-d бўлиб, уни (8.8) га қўйилса, ясси конден-
сатор электр сиғимининг формуласи келиб чиқади:

С ~ (РГЧ>2 ~ -2-
£0а ~ d ’ (8-9)

бунда S—конденсатор қопламасининг юзи, d—қоплама-


лар орасидаги масофа, е —конденсатор қопламалари ора-
лиғидаги муҳитнинг нисбий диэлектр сингдирувчанлиги.
2. Сферик конденсатор деб, қопламалари бир-биридан
диэлектрик билан ажратилган иккита концентрик сфера-
лардан иборат бўлган конденсаторга айтилади (8. 11-раем).
Остроградский-Гаусс теоремасининг татбиқидан, + q ва
—q зарядлар билан зарядланган, радиуслари /*, ва г2 булган
ўзаро концентрик жойлашган иккита сфералардаги потен­
циаллар фарқи (7.71 )га биноан қуйидагича булади:

Q r1~r\I
ф | _ 4Я Е 0Е5 " v o " ’

г\ г2
Ф)_Ф2 ЧЕ ГуГ2
4л£0 0 г2~г\ (8. 10)

Хусусий ҳолларда кўриб чиқамиз:


Агар r2— бўлса, сферик конденсаторнинг ички қоп-
ламаси яккаланган шарга айланиб қолади, ҳақиқатан ҳам
бу ҳолда (8. 10) дан яккаланган шарнинг электр сиғим фор­
муласи келиб чиқади:

с = 4Л£0£ =4Я£0£- у ^ у Ц =471Е0Е•/j. (8 ,Qa)


* / Г\ / Ь
Агар /"2 —г, = / « / - бўлса, r2 ~r^ ёки r2-rx= if дейиш
мумкин. У вақтда (8.10) дан ясси конденсаторнинг электр
сиғим формуласи келиб чиқади:

с 4лепег,2 _ е0Е-4пг|- _ е0е5 (8. 106)

Сферик конденсатор қопламалари оралиғида! и электро­


статик майдон марказий симметрияга эга бўлганлигидан,
улар жуда аник, илмий тадқиқот ишларида қўлланилади.
252
3. Цилиндрик конденсатор деб, қоплам-
лари бир-биридан диэлектрик билан ажра­
тилган иккита концентрик цилиндриклар-
дан иборат бўлган конденсаторга айтилади
(8. 12-расм).
О строградский -Г аусс т е о ре ма с ининг
татбиқидан +q ва —q заряд билан заряд­
ланган, радиуслари г] ва г2, узунлиги /
бўлган иккита концентрик цилиндрдаги по­
тенциаллар фарқи (7.68 в) формула а со ­
сида аниқланади:

Ф] - Ф 2 —3— ln-S-
471£0е / г :

Бу ифодани (8.8) га қўйилса, цилиндрик 8.12-расм


конденсаторнинг электрик сиғими формуласи келиб чи­
кади:

‘I _ 2ЛЕ0£1
С=
<Р\-Ч>2 т In г, / /; In/-, 11] (8 . 11)
2лг,,е1 2 I

Х усусий ҳолда, d = (r—r ) « r In— = - —L булганда


r\ ri
бўлиб, (8. 11) дан ясси конденсаторнинг электр сиғими
формуласини оламиз:
£ __ 27itne/-/j с пе - 2 л г , • / _ е„еS

бунда: S=2%r^l —конденсатор копламасининг юзи. d={r1—


/j ) -ди электри к қатламининг қалинлиги.
Нисбий диэлектрик сингдирувчанликни ўлчаш. Бунинг
учун ясси конденсаторнинг қопламалари орасига диэлек­
трик (е) пластикка қўйилгандаги электр сиғими С ни ва
қопламалар орасига диэлектрик қўйилмагандаги электр си-
ғими Со ни ўлчаб, унинг нисбатидан (8.9) формула асо­
сида модданинг нисбий диэлектрик сингдирувчанлиги е
аникланади:
t =f . (8. 12)
М)
Конденсаторнинг амалда қўлланиладиган турлари. Вази-
фасига қараб конденсаторларнинг тузилиши ҳар хил бўла-
Н Н - ф "
а сГ 6
8.13- раем
ди. Қоғозли конденсатор — бир-биридан парафин шимди-
рилган қоғоз билан ажратилган иккита алюминий (зар)
леншдан иборат бўлиб, пакет шаклида з мч қилиб ўралган
бўлади ва унинг схемадаги кўриниши 8.13,а-расмда тас-
вирламган.
Э л е к т р о л и т к о н д е н с а т о р —қовуш оқэлектролитик
эритма билан контактда алюминий оксиди қатлами д и э­
лектрик бўлиб хизмат қиладиган конденсаторнинг кўри-
ниши 8. 13-6 раемда тасвирланган. Битта қатлами металл,
иккинчиси электролитдан иборат электролит конденса­
тор қўйилган кучланиш маълум қутбли бўлганда катта с о ­
лиштирма сиғимга эга бўлади. Электролит конденсаторнинг
электр сиғими 0,1 — 1000 мкФ га тенг бўлади. Паст часто-
тали (ПЧ) электр филтрларда доимий ёкй пульсация-
ланувчи 600 В гача бўлган кучланишларда қўлланилади.
У з г а р у в ч а н к о н д е н с а т о р —икки металл пластинка-
лар системасидан тузилган бўлиб (8.1 Зв раем), унинг дас-
таси бурилганда пластин кал ардан бири иккинчисига ки-
риб, электр сиғимини ўзгарадиган конденсатордир. Бун­
дай конденсаторларда диэлектрик ўринда ҳаво бўлади. Ўзга-
рувчан конденсаторлар радио-электротехникада кенг
қўлланишга эга.
Конденсаторлар схематик равишда, 8.13-расмда тас-
вирлангандек иккита параллел ч и зи м а р кўриниш ида
белгиланади.
8.5. КОНДЕНСАТОРЛАРНИ УЛАШ
Баъзан керакли электр сиғимларини ҳосил қилиш мақ-
садида бир нечта конденсатор ўзаро параллел ва кетма-
кет уланиб, конденсаторлар батареяси ҳосил қилинади.
1. Конденсаторларни параллел улаш схемаси 8.14-расм-
да тасвирланган. Параллел уланган конденсаторлар батаре-
ясида ҳар бир конденсаторнинг мусбат ва манфий заряд­
ланган қопламалари мос равишда ўзаро уланган бўлади.
Конденсаторлар параллел уланганда (8.14-расм) барча
конденсаторлар қопламаларидаги потенциаллар айирмаси

8.14- раем
(ф,—Ф2)бир хил бўлиб, батареянинг умумий заряди q ай­
рим конденсаторлар зарядлари qv qv qv , qb нинг йи-
ғиндисига тенг бўлади: q = q+q2+q}+ + qn Бу ерда
Ф2)> ^ = С |(Ф|—Ф2) ’ ?2= С 2(Ф |-Ф 2). ва ҳоказо була­
ди (бунда; Спар—параллел уланган конденсаторлар бата-
реясининг электр сиғими; Cv С2..... —айрим конденса-
торларнинг электр сиғимлари. Демак:

С „ 3. ( Ф ! — Ф 2 >= С, ( ф . — ф ,) + С2(ф , — ф ,) + + С ( ф . - ф 2) .

Бу ифоданинг чап ва ўнг томонини (ф,—Ф2) га қисқарти-


риб параллел уланган конденсаторлар батареясининг уму­
мий сиғими Сп ар ни топамиз:

Стр = С\ +С2+'" + Сп = Х С,‘- (8.13)


/=1
Шундай қилиб, параллел уланган конденсаторлар ба­
тареясининг электр сиғими ҳар бир конденсатор электр си-
ғимларининг алгебраик йиғиндисига тенг.
Агар параллел уланган п та конденсаторнинг эл&ктр
сиғимлари бир хил ва Сп га тенг бўлса, (8.13) га биноан

Спир = пСо ’, (8.


v
13а)'

яъни параллел уланган п та бир хил конденсаторлар бата­


реясининг электр сиғими битта конденсаторнинг электр
сиғимидан п марта катта бўлар экан.
2. Конденсаторларни кетма-кет улашда олдинги конден­
саторнинг зарядланган қопламаси кейингисининг мусбат
, ||
' II ’’ II 1
С2 С3
t *!/b СА & г
ду>

8. I5- pаCivi
зарядланган қопламаси билан уланган конденсаторлар ба-
тареяси ҳосил бўлади (8.15-расм). Кетма-кет уланган кон­
денсаторлар қопламаларидаги зарядлар миқдори жиҳатдан
q га тенг ва бир хил бўлиб, конденсаторлар батареясининг
учларидаги потенциаллар айирмаси Дф ҳар бир конденса­
тор учларидаги потенциаллар айирмалари Дф,, Дф2,
Дфт нинг йиғиндисига тенг: Д ф ^ ф ^ Д ф ^ .-.+ Д ф ^ , бунда

‘ " А * - Дф, » ^ , ДФ, - ^ , Дф, = у С т, ЗДлга-

ни учун: q
/ c kk + / £ , + / £ , + •••+ /Чс т Бунда:

с ., 1 +с ^ - + ст Ё
1=1
с,- (8 -14)

Шундай қилиб, кетма-кет уланган конденсаторлар


батареяси электр сиғимининг тескари ифодаси алоҳида кон­
денсатор электр сиғишари тескари ифодаларининг йиғин-
дисига тенг. (8.14) дан куринадики, кетма-кет уланган
конденсаторлар батареясининг электр сиғими уланган электр
сигимларнинг энг кичигидан ҳам кичик бўлар экан.
Агар кетма-кет уланган т та конденсаторларни электр
сиғлмлари бир хил ва Со га тенг бўлса, (8.14) га биноан:

сы (8.14 а)

яъни кетма-кет уланган т та бир хил конденсаторлар ба-


тареясннинг электр сиғими битта конденсаторнинг электр
сиғимидан т марта кичик булади.
Е кучланганлик қопламлардаги потенциаллар айирмаси
(ф, - ф 2) ва қопламалар орасидаги d масофа билан куйи­
даги боғланишга эга:

Е =^ . (б)

(а) дан g ^to sE S ни, (б) дан (ф, - ср2) = £ ■ ни (8.18)


нинг иккинчи ифодасига қўйилса, куйидаги ҳосил булади:

We = q{f9r ^ ) = tozESEd (8 . 19)

(8.19) формула зарядланган конденсатор энергияси We


нинг қопламалари орасидаги электростатик майдон куч­
ланганлиги Е орқали ифодаланиши, бу энергия электро­
статик майдон энергиясидан иборат эканлигини яна бир
бор тасдиқлайди.
Шундай қилиб, электростатик майдоннинг энергияси
We, у эгаллаган фазонинг ҳажми V - s - d га пропор­
ционалдир, яъни

We = ^ f - s d = Щ р-У (8.19а)

Ясси конденсатор қопламалари орасида ҳосил бўлган


бир жинсли (Ё = const) электростатик майдон яна бир бир­
лик ҳажмга мос келган энергия—энергиянинг ҳажм зич­
лиги We билан ҳам тавсифланади:

= W^ = f o £ £ l (8.20)
с у 2 '

Бу формула ихтиёрий кўринишдаги электростатик май­


дон учун ҳам ўринлидир. Ҳақиқатан ҳам, бир жинсли
бўлмаган ^£ = con st) майдонни ^К элементар ҳажм соҳа-
сидаги майдон бир жинсли деб қисоблаш мумкин. У вақт-
да t/Кэлементар ҳажм учун (8.19а) формула қуйидаги кўри-
нишга келади:

dWe = m f± - dV
259
Бундан бир жинсли бўлмаган электростатик майдоннинг
бирор нуқтасидаги энергиянинг зичлиги:

(8.21, а)

бунда Е—майдоннинг энергия зичлиги ҳисобланаётган


нуқтадаги майдон кучланганлиги.
Бир жинсли бўлмаган электростатик майдоннинг чек­
ли ҳажмдаги энергияси We, (8.21) дан бутун ҳажм Кбўйича
олинган интегралга тенг:

(8.22)
о

Бу формуладан фойдаланиб, зарядланган ҳар қандай


ўтказгичнинг электростатик майдонини ҳисоблаш мумкин.
Электростатик майдоннинг энергия зичлигини (8.20)
ифодаси кучланганлик Е ва индукция D орқали қуйидаги
кўринишда ёзилади:

Шундай қилиб, ихтиёрий электростатик майдоннинг


берилган нуқтасидаги майдон энергиясининг зичлиги шу
нуқтадаги майдон кучланганлигининг ёки индукциясининг
квадратига тўғри пропорционалдир.

8.7. ЭЛЕКТРОСТАТИК МАЙДОНДАГИ ДИЭЛЕКТРИКЛАР

Диэлектриклар бутунича олиб қаралганда нейтрал м о­


лекула (ёки атом)лардан тузилган. Молекула (ёки атом-
лар) мусбат зарядли ядродан ва манфий зарядли электрон-
лардан ташкил топган. Атомнинг мусбат заряди ядросида
тўпланган бўлиб, электронлар эса унинг атрофида жуда
катта тезлик билан ҳаракатланади. Электроннинг ядро атро­
фидаги айланиш даври 7'=10“|5с бўлиб, / = 10-9 с вақт ичида
миллион марта айланиб чиқади. Бу ҳол манфий заряд­
ларнинг тақсимот маркази мусбат зарядли ядро билан уст­
ма-уст тушади, деб ҳисоблашга имкон беради. Лекин аҳвол
ҳамма вақт ҳам шундай бўлавермайди. Диэлектрик моле-
кулаларидаги мусбат ва манфий зарядлар маркази мос
келган + ^ в а —q зарядлар бир-биридан I масофада ж ой­
лашган бўлиши мумкин. Зарядларни бутунича олиб қарал-
ган, нейтрал бўлган бундай система электр диполидан ибо­
рат бўлади (7.4- расмга қ.). 7.5- банддан маълумки, Р = ql
электр моментли диполь электростатик майдонни \осил
қилганидан, диэлектрикнинг бундай мо^екулалари ҳам ат­
рофидаги фазода электростатик майдонни ҳосил қилади.
Айрим диэлектриклар (инерт газлар, Н2, N 2, -0 2; СС!^
ва бошқалар) молекулаларидаги электронлар,ядро атро­
фида симметрик жойлашган бўлади ва ташқи электроста­
тик майдон бўлмаганда мусбат ва манфий зарядлар тақси-
мотининг маркази устма-уст тушган молекулаларга қ у т б -
с и з м о л е к у л ал ар дейилиб, диэлектрикларга эса м о -
л е к у л а с и қ у т б с и з д и э л е к т р и к л а р дейилади.
Кўпчилик диэлектриклар (Н 20 , C N 3, HCI, СН , CI,
спиртлар ва бошқалар) молекулаларидаги электронлар
ядро атрофида симметрик жойлашган бўлади ва ташқи
электростатик майдон бўлмаганда ҳам мусбат ва манфий
зарядлар тақсимотининг маркази устма-уст тушмайдиган
молекулаларга қ у т б л и м о л е к у л а л а р дейилиб, диэлек­
трикларга э с а м о л е к у л а л а р и қ у т б л и д и э л е к т р и к ­
л а р дейилади. Диэлектрикларнинг қутбли молекулалари-
ни электр диполи деб қараш мумкин.
Одатда электр диполлари «қаттиқ» ва «юмшоқ» бўлади.
Агар электростатик майдон кучи таъсири остида молеку-
ляр диполлар фақат маълум тартибда жойлашиб, улар­
нинг электр моменти ўзгармаса, бундай диполларга қат-
тиқ диполлар дейилади. Агар электростатик майдон кучи
таъсирида диполларнинг электр моменти ўзгарса, бундай
диполларга ю м ш оқёки квазиэластик диполлар дейилади.
Энди ташқи электростатик майдоннинг диэлектрик­
лар молекуласига таъсирини қараб чиқайлик.
1. Агар диэлектрикнинг қутбсиз молекуласи ташқи элек­
тростатик майдонга киритилса, майдон таъсирида молеку­
ла Ре электр моментли диполь индукцияланади. Молеку-
лалари қутбсиз диэлектриклардан энг содда тузилишга эга
бўлган водород молекуласининг атомини қараб чиқамиз.
Ташқи электростатик майдон бўлмаганда (Ё = о) водород
атомидаги б и п а злеклрон ядро атрофида г радиусли орби­
та бўйлаб ҳаракатланаётган бўлсин (8.16 а-р аем ). Бунда

электроннинг ядрога тортилиш Кулон кучи Ғ, = ——— мар-


к 4Jt£0r2
казга интилма куч Ғми - тш7г дан иборат бўлади, яъни:

—— г = тсо2г, (8.24)
4яеог
бунда: т—электроннинг массаси, со—унинг орбита бўйлаб
бурчак тезлиги.
Агар бу атом кучланганлиги Ё бўлган электростатик
майдонга киритилса, 8.16 б- раемда тасвирлангандек элек­
трон орбитаси деформацияланиб, Ё —векторнинг йўнали-
шига қарама-қарши томонга Д/ масофага силжийди. Бун-
да> Ғми = тш2г марказга интилма куч тенг таъсир куч Ғдан
иборат бўлиб, электростатик майдоннинг электронга таъ­
сир кучи Ft = еЕ ва электроннинг ядрога тортилиш кучи F2
дан иборат бўлади. 8.16 6- раемдаги учбурчакларнинг ўхшаш-
г*
лигидан = _J. ёки = - ^ 4 - муносабатни ёзамиз. Бунда
г F г тш2г
молекулада индукцияланган диполнинг елкаси Д/ қуйида-
гига тенг бўлади:
(8.25)
Бу д / —силжиш эластик деформацияга ўхшаш бўлгани
учун, атомда индукцияланган диполга э л а с т и к д и п о л
дейилади.
У вақтда (8.25) га биноан эластик диполнинг электр
моменти Р қуйидагига тенг бўлади:
р
Агар (8.24)дан пио2 = — —5- ни (8.25а) га қўйилса, дипол-
4ЛЕ Г}
нинг электр моменти Ре қуйидаги кўринишни олади:

Ре - 4 л е ог3Е - e a Е (8.256)

Ёки вектор кўринишда

РС =О£ а. Ё. (8.26)
v '

Шундай қилиб, қутбсиз молекулада индукцияланган эла­


стик диполь электр моментининг Р вектори ташқи элек­
тростатик майдон кучланганлиги Ё га пропорционал
бўлиб, унинг йўналиши билан мос тушади.
(8.26) да а —пропорционаллик коэффициенти бўлиб,
унга а т о м н и н г қ у т б л а н у в ч а н л и г и дейилади ва у
қуйидагига тенгдир:

а 4 тсеог 3 = 3 •у 71г 3 = 3V (8.26а)


бунда, у = ^ л г 3 —атомнинг ҳажми.
Демак, атомнинг қутбланувчанлиги атомнинг учланган
ҳажмига тенг булган физик катталикдир.
2. Фараз қилайлик, бир
жинсли (Е = const) ташқи ”
электростатик майдонга
жойлаштирилган ди элек-
трикнинг қутбли молекула-
си, яъни диполнинг электр
моменти вектори Ре май­
дон кучланганлиги векто­
ри Ё билан 0 бурчак ҳосил
қилсин (8.17-расм). Расмда-
ги чизмадан кўринадики,
- - 8.17-расм
диполга F{ =qE ва F2 =-qE
жуфт куч таъсир қилади.
Бу жуфт кучларнинг моменти М нинг сон қиймати:
М = Ғ ■I0.1 К = "qEl sin 0 = Рс Е sin 0.
(8.27) тенгламанинг чап томонидаги ифода Ре ва Е
векторлар векториал кўпайтмаси [р .£■] нинг модулига
тенг бўлгани учун у вектор кўринишда қуйидагича бўлади:
(8.28)

М вектор Ре ва Е век­
торлар ётган текислик­
ка перпендикуляр бўлиб,
унинг йўналиш Ре дан Е
га томон энг қисқа йўл
билан парма қоидасини
қаноатлантиради ёки
М вектор бўйлаб қарал-
8.18-расм
г гандаРе дан Е га энг
қисқа йўл билан соат
милининг йўна/гиши билан мос тушади (8.18- раем).
Жуфт кучлар моменти М диполнинг электр моменти
вектори Р ташқи электростатик кучланганлиги вектори
Ё билан мос тушгунча таъсир қилади. Натижада қутбли
молекулалар (диполлар) ташқи электростатик майдон
бўйлаб йўналади. Ш унинг учун диполнинг электросатик
майдон бўйлаб йўналишига д и п о л н и н г қ у т б л а н и -
ш и ёки о р и е н т а ц и о н қ у т б л а н и ш и дейилади.
Агар дипол бир жинсли бўлмаган (ё * con st) элек­
тростатик майдонга киритилса, диполга айлантирувчи куч
моментдан ташқари Ғ, ва Ғг кучларнинг вектор йиғин-
дисига тенг бўлган Ғ куч таъсир қилади:

Ғ = Қ + ғ2 = я(ғ, + ғг ) (8-29)
бунда, Ё^ ва Е^ диполнинг мусбат ва манфий қутблари-
даги электростатик майдоннинг кучланганлиги.
Ўртача қиймат ҳақидаги теоремага биноан: - Е2 =
бунда 1—диполнинг узунлиги, —дипол ўқи
= '(# )•
бўйлаб кучланганлик векторининг узунлик бирлигига мос
264
келган ўзгаришини ифодалайди. У вақтда (8.29) ни куйи­
даги кўринишда ёзиш мумкин:

(8.29а)
<8-29а)
Бу ифодани яна скаляр кўринишда ёзамиз:

кўпайтмасидан иборат бўлгани учун скаляр катталик, Ғ


куч эса вектор катгаликдир.
Вектор анализда вектор ва скаляр катталикларнинг ўзаро
боғланиши градиент (grad) деб аталувчи ифода орқали
белгиланади, яъни:

F = grad(Pe,E ) (8.30а)

Шундай қилиб, бир жинсли бўлмаган электростатик май­


дондаги диполга таъсир қилувчи электростатик майдоннинг
Ғ куч вектори нинг градиентига тенгдир.
Бу куч таъсирида эркин дипол бир жинсли бўлмаган
электростатик майдоннинг кучланганлиги энг катта қий-
матли соҳасига силжийди. Бунга мисол қилиб, зарядланган
жисмга электростатик майдондаги индукцияланган зарядли
енгил қоғоз, чанг, тутун ва шу каби заррачалар диполла-
рининг тортишини кўрсатиш мумкин.

8.8. ДИЭЛЕКТРИКЛАРНИНГ ҚУТБЛАНИШИ.


ҚУТБЛАНИШ ВЕКТОРИ
Электростатик майдонга диэлектрик киритилса, д и э ­
лектрик қ у т б л а н и ш деб аталувчи ҳодиса содир бўлади.
Молекулалари қутбли диэлектрикларнинг қутбланиши.
Қутбли молекулалардан иборат бўлган қатгиқ диполли
диэлектриклар электростатик майдон таъсирига учрама-
гунча диполларининг электр моменти векторлари тартиб­
сиз жойлашган булади. 8.19а- расмда диэлектрикдаги электр
диполининг майдон бўлмагандаги (Е = 0) жойлашиши тас­
вирланган, бунда диполнинг мусбат ва манфий зарядлари
мос равишда қора ва оқ доирачалар билан белгиланган.
*ȣ

Z P tr O 1P U*0
L=1 L=1
6
8.19- раем
Шундай қилиб, ташқи электр майдон бўлмаганда ди э-
лектрикдаги молекуляр диполлар электр моментларининг
вектор йиғиндиси нолга тенг, яъни '^ Р ы = 0 Шунинг учун
ҳам, ташқи электростатик майдон таъсир қилгандагина
диэлектрик ичидаги молекуляр диполлар майдон бўйлаб
тартибли жойлаша боради (8.19 б- раем).
Диэлектриклар молекуляр диполларининг электростатик
майдондаги бундай тартибли жойлашишига о р и е н т а ц и -
о н қ у т б л а н и ш ё к и д и п о л л и қ у т б л а н и ш дейилади.
Молекулалари қутбсиз диэлектрикларнинг қутбланиши.
Диэлектрикнинг қутбсиз молекуласи электростатик май­
дон таъсир этмагунча қутбланмаган, яъни электр момент-

Е=0 Е ФО
О о О о о о оо»в о-о o-Оо-в оо
о о о О о О 000-0 0-0 0-0 оо оо
о О о о о О 0-00-0 0-00-0 0-00-0
о о о О о о 000-0 0-00-0 0-000

Р еГ О £Ре1ф 0
1=1 5
га эга бўлмайди. Шунинг учун ҳам ташқи электростатик
майдон бўлмаганда ^Ё = о), диэлектрикнинг қутбсиз м о­
лекулалари худди нейтрал молекула сингари жойлашган
бўлади (8.20 а- раем).
Агар бундай диэлектрик ташқи электростатик майдонга
киритилса, унинг қутбсиз молекулалари майдон таъсирида
мусбат зарядларининг маркази (8.20 б - раемда қора доира­
лар) майдон йўналишида, манфий зарядлар маркази (оқ д о ­
иралар) эса майдонга қарама-қарши йўналишда силжийди.
Диэлектрик молекулаларидаги боғланган мусбат, манфий
зарядлар марказларининг қарама-қарши томонга силжи-
шига диэлектрикнинг қутбланиши дейилади.
Шундай қилиб, ташқи электростатик майдон таъсири­
да қутбсиз молекула қутбланади ва унинг электр моменти
Р ш (8.25 а) га биноан қутбловчи электростатик майдон­
нинг кучланганлиги Е га пропорционал бўлади. Диэлект-
рикдаги барча қутбланган молекулаларнинг электр момент­
лари Р нинг йўналиши бир хил бўлиб, Е га параллел
бўлади. Бу қутбланиш электрон орбиталарини ядрога ни с­
батан силжиши (яъни деформация) сабабли содир бўлган-
лигидан бундай қутбланишга д е ф о р м а ц и я л и қ у т б л а -
н и ш ёки э л е к т р о н л и қ у т б л а н и ш дейилади.
Қутбланиш вектори. Диэлектрикнинг қутбланганлик
даражасини тавсифлаш учун қутбланиш вектори деб ата­
лувчи физик катталик тушунчаси киритилади.
Қутбланиш вектори (р ) деб. диэлектрикнинг бир бир­
лик ҳажмдаги барча диполлар электр моментларининг век­
тор йиғиндисига миқдор жиҳатдан тенг булган физик кат­
таликка айтилади.
Таърифга биноан, қутбланган диэлектрикнинг элемен­
тар ҳажми (Д^)даги и та диполнинг электр моментлари
П_
йиғиндиси Х Л -1 ни AV ҳажмига бЎлган нисбатига тенг,
1=1
яъни:

Л. = Д ( 8. 31)
i -I
бунда: p —қутбланган i молекуланинг электр моменти.
Агар қутбсиз молекулали изотроп диэлектриклар бир жин­
сли электростатик майдонда бўлса, диполнинг электр мо-
267
менти Pei барча молекулалар учун бир хил бўлганлигидан
(8.31)ни бундай кўринишда ёзиш мумкин:

(8.32)

бунда, п —диэлектрикнинг бир бирлик ҳажмдаги молеку­


лалари сони, яъни молекулаларнинг концентрацияси.

Қутбсиз молекулада индукцияланган диполнинг электр


моменти Ре нинг ифодасини (8.25 а)дан (8.32) даги ўрнига
қўйилса,

(8.33)

ҳосил бўлади, бунда к, коэффициентга д и э л е к т р и к


- қ а б у л қ и л у в ч а н л и к дейилиб, уни (8.26) ни қуйида-
ги кўринишда ёзиш мумкин.

к е - поа = 4ттг3по . (8.34)


Шундай қилиб, диэлектрик қабул қилувчанлик деб, бир бир­
лик ҳажмдаги диэлектрик молекула (ёки атом)ларнинг қутб-
ланувчанлигига миқдор жиҳатдан тенг булган физик кат­
таликка айтилади.
(8.34) дан куринадики, қутбсиз молекулали ди элек­
трикнинг диэлектрик қабул қилувчанлиги электроста­
тик майдоннинг кучланганлиги Е га ва ҳарорати Т га
боғлиқ эмас ( 8.21 - раем).
Молекулалари қутбли диэлектриклар учун (8.33) ф ор ­
мула, П. Д ебайнинг кўрсатишича, фақат кучеиз электро­
статик майдон учунгина ўринли бўлиб, диэлектриклар учун
диэлектрик қабул қилувчанлиги к^ҳарорат Т га тескари
пропорционалдир. Д ебайнинг аник^ашича, молекуласи
қутбли диэлектрикларнинг диэлектрик қабул қилувчан-
лиги қуйидаги кўринишга эгадир:
8.2 1 - раем

бунда: Р —қаттиқ диполнинг электр моменти, к = 1,38-1023


Ж /к —Больцман доимийси, Т—абсолют-ҳарорат, «о—мо-
лекуланинг концентрацияси.

Молекуласи қутбли диэлектрик учун электростатик май­


доннинг кучланганлиги Ё юқори ва ҳарорати Т паст
бўлганда қутбланиш вектори Р нинг Ё га боғланиш қону-
нияти (8.33) бажарилмайди.
Молекуласи қутбли диэлектрик киритилган электроста­
тик майдоннинг кучланганлиги Ё оширила борса, қаттиқ
диполлар майдон бўйлаб ориентациялана боради ва ниҳоят,
«тўйиниш» (?ет) ҳолати юз беради. Диэлектрик Рс= га
269
эришади (8.22-расм). 8.22-расмдаги Ре = / (Е) графикнинг
горизонтал қисми тўйинишнинг қутбланиш вектори Pec га
мос келади.

8.21-расмдаги = / ( ^ ) графикнинг координат бош и­


дан ўтмаслиги, реал молекуляр диполли диэлектриклар­
да ҳам электронли, ҳам диполли қутбланиш содир бўлади.
Ш унинг учун реал молекуляр диполли диэлектрик учун
диэлектрик қабул қилувчанлиги

Nc = (8.36)

бўлади, ёки (8.34) ва (8.35) га асосан:

= п°а + з й т ' (8.36 а)

Қутбланган заряднинг сирт зичлиги. Агар изотроп ди э­


лектрик бир жинсли (if = const) электростатик майдонга
жойлашган бўлса, у ҳам бир жинсли қутбланади, яъни
унинг ихтиёрий нуқтасида қутбланиш вектори Ре бир хил
бўлади.
Диэлектрикнинг қутбланишида вужудга келган сирт ёки
ҳажмий зарядларга қутбланган (ёки боғланган) зарядлар дей­
илади. Барча қутбланиш ҳодисасига боғлиқ бўлмаган заряд­
ларга эркин зарядлар дейилади.
Қутбланиш вектори Ре билан диэлектрик чегарасида
вужудга келадиган, қутбланган qK зарядларнинг сирт зич­
лиги 5^. орасида оддий боғланиш мавжуддир.
Бу боғланишни электростатик майдондаги бир жинсли
қутбланган параллелепипед мисолида қараб чиқамиз. Фик­
ран шу параллелепипеддан ясовчилари Ё га параллел, асо-
сининг юзи ds ва узунлиги / га тенг булган цилиндр ажра­
тиб оламиз (8.23-расм). Цилиндрнинг ўнг томонидаги асо-
сининг ds юзасига ўтказилган п нормал Р вектор билан
а бурчак ташкил қилсин. Диэлектрик қутбланиш натижа­
сида цилиндрнинг ички қатламидаги майдон йўналиши-
даги қўшни диполларнинг қарама-қарши зарядлари бир-
бирини нейтраллайди. Лекин цилиндрнинг чап том онида­
ги сиртида жойлашган диполларнинг манфий заряди ва
ўнг томонидаги сиртида жойлашган диполнинг мусбат
заряди компенсацияланмайди. Натижада, цилиндрнинг ҳар
бир асосида миқлор жиҳатдан dqt —Sjds га тенг боғлан-
ган зарядлар ҳосил бўлади. Бу цилиндрни елкасининг
узунлиги I, заряди dq га тенг булган катта диполь деб
қараш мумкин. Унинг д и п о л н и н г электр м о м е н т и
dPe = dqK I - &Klds бўлади. Бундан диэлектрикнинг қутб-
ланиш векторининг сон қиймати Ре аниқланади:
p dPe_ V jf ,g
<■ dV dV ’ ko.j i )

бунда: dV = Ids—цилиндрнинг ҳажми.бўлиб, ds± = ds c o s a


—цилиндр асоси юзаси ds нинг Pe нинг тик йўналишига
проекцияси. У вақтда цилиндрнинг ҳажми dV = Ids сos a
бўлиб, уни (8.39)га қўйилса, қуйидаги ҳосил бўлади:

р _ _ 5л
е Ids cos a cosa’
бунда:
Pecosa = SK. (8.38)

Бу ерда Ре cos a —қутбланиш вектори Р нинг нормал таш­


кил этувчисидан иборат бўлгани учун қутбланган заряд­
нинг сирт зичлиги:
5, = Реп (8.38 а)
Шундай қилиб, қутбланган (боғланган) зарядларнинг
сирт зичлиги 5^. сон жиҳатдан қутбланиш векторининг
нормал ташкил этувчисига тенгдир.
Бу хулосадан муҳим натижа келиб чиқади: (8.33) фор­
мулага биноан Р қутбланиш вектори электростатик май­
дон кучланганлиги вектори Ё га пропорционалдир, би ­
нобарин, (8.38) формулага асосан қутбланган заряднинг
сирт зичлиги 5^ электростатик майдон кучланганлиги
векторининг нормал ташкил этувчиси £ га пропорцио­
нал экаплиги келиб чикяли:
(8.39)
Изотроп диэлектриклар бир жинсли қутбланганда боғ-
ланган (қутбланган) зарядларнинг ҳажм зичлиги Р* қутб-
ланиш вектори Ре дан олинган тескари ишорали дивер­
генция (div) га тенгдир:
Qj =- d i v Pe. (8.40)
dP dPev dP
бундаги d iv Р е = -£ г + —^ - + —ў - —қутбланиш вектори­
нинг дивергенцияси ёки тарқалиши дейилади.
Шундай қилиб, (8.39) ва (8.40) формулалар диэлект­
рик қутбланганда индукцияланган боғланган зарядларнинг
сирт ва ҳажм зичликларини топишга имкон беради.

8.9. ДИЭЛЕКТРИКДАГИ ЭЛЕКТРОСТАТИК МАЙДОН УЧУН


ОСТРОГРАДСКИЙ-ГАУСС ТЕОРЕМАСИ. ЭЛЕКТР ИНДУКЦИЯ,
КУЧЛАНГАНЛИК ВА ҚУТБЛАНИШ ВЕКТОРЛАРИНИНГ
ЎЗАРО БОҒЛАНИШИ
Диэлектрикда ҳосил булган электростатик майдонни
қараб чиқишда б о ғ л а н г а н (q j ва э р к и н (<7эрк) заряд-
ларни фарқ қилиб олиш керак.
Диэлектрикдаги электростатик майдоннинг индукция
вектори Д фақат эркин заряд (<?эр.)га боғлиқ бўлиб, куч­
ланганлик вектори эса эркин (#э *) ва боғланган (q j за-
рядларга боғлиқдир.
Фараз қилайлик, изотроп диэлектрик эркин заряд би ­
лан зарядланган параллел пластинкалар орасидаги бир
жинсли {Ёо = con st) электростатик майдонга киритилган
бўлсин (8.24-расм). Диэлектрикда ҳосил бўлган электро­
статик майдонни ҳам индукция вектори D орқали, ҳам
кучланганлиги Ё орқали қараб чиқамиз.
272
-<&рк

И (й й <1
/Ы1ЯГ*
9Й Ш
ИУХ/Л
rJYSSs'i

8.24-расмда диэлектрикдаги майдон индукция чизиқла-


ри орқали тасвирланган бўлиб, у фақат <7эрк—зарядга боғ-
ликдир. Бинобарин, Остроградский-Гаусс теоремасига кўра
S ёпиқ сиртдан чиқаётган электр индукция оқими шу сирт
ичидаги эркин зарядлар <7_,ркга тенг (8.24-а расмга қ):

$ Dnds = % K (8 -41)
S

Иккинчи томондан Остроградский-Гаусс теоремасига


биноан ёпиқ сиртдан чиқаётгап кучланганлик оқими шу
ёпиқсирт ичидаги <7эрк—эркин ва qK—боғланган зарядлар­
нинг йиғиндисига пропорционалдир (8.24 б- расмга қ):

K * = ± ( v - 0 ’
5
бундан
fee E d s = qjpK- q ^ (8.42)
s

Бунда боғланган заряд <7қни заряднинг сирти зичлиги


орқали қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:
Ва ниҳоят, (8.38а)га биноан 8^ —Реп бўлгани учун:

pends ■
S
#эрк— эркин ва qK~ боғланган зарядларнинг ифодаларини
(8.41)га қўйилса қуйидаги ҳосил бўлади:

(8.44)
S S 5

Бунда интеграл остидаги ифодалар ўзаро тенг бўлганлиги-


дан:

(8.45)

бунда: Dn, Еп ва Реп катталиклар индукция D кучлан­

ганлик Е ва қутбланиш Ре векторларнинг нормал таш­


кил этувчилари бўлгани учун, (8.45) ифода вектор кўри-
нишда қуйидагича бўлади:

D = EoЕ + Рр. (8. 45а)

Ш ундай қилиб, (8.45а) муносабат диэлектрикдаги


электростатик майдоннинг индукцияси D , кучланганли­
ги Е ва қутбланиш Ре векторларининг ўзаро боғланиши-
ни ифодалайди. Агар диэлектрик изотроп бўлса, қутбла-
ниш вектори Ре ва индукция вектори D диэлектрикдаги
майдон кучланганлиги вектори Е га пропорционал, яъни
Р = еп Х Ё ва Ъ - е( еЁ бўлади. Бу ифодаларни (8.45)га
қўйилса, еоеЁ = £о£Ё + еоХсЁ ҳосил бўлади, бундан
Шундай қилиб, изотроп диэлектрикнинг нисбий диэлект­
рик сингдирувчашгиги е диэлектрик қабул қилувчанлиги
дан бир бирликка каттадир.
Барча модцаларнинг диэлектрик қабул қилувчанлиги
мусбат катталикдир, ҳамма модцаларнинг нисбий диэлектрик
сингдирувчанлиги бирдан каттадир. Фақат вакуум учун е = 1
ва = 0 бўлганидан вакуумда қутбланиш содир бўлмайди.
Электретлар. Электретлар деб, зарядланган ҳолатини узок
вақт (бир неча кундан млн йил)гача сақлайдиган ва атроф
фазода магнит майдони ҳосил киладиган доимий магнитга
ўхшаб электростатик майдонни юзага келтирувчи диэлек­
трик жисмга айтилади.
Қиздириб эритилган айрим диэлектрик кучли электро­
статик майдонда аста-секин совитилганда диэлектрикнинг
сиртида индукцияланган боғланган зарядлар узоқ вақтгача
сақланиш хусусиятига эга бўлган электретларга айланади.
Биринчи электрет 1922 йилда япон физиги Ёгучи то­
монидан тайёрланган.
Хозирги кунда электретлар мўм, смола, полимерлар,
органик, анорганик, ярим кристалл диэлектрик, шиша
ва шу каби моддалардан тайёрланади.
Кучли электростатик майдондаги моддаларни совитиш
йўли билан—термоэлектретлар, ёруғлик билан нурлатиб—
фотоэлектретлар, радиоактив нур билан нурлатиб—радио-
электретлар, магнит таъсир билан—магнитоэлектретлар,
қаттиқ диэлектрикларни кучли электростатик майдон таъ­
сирида қутблаб—электроэлектретлар, полимерларни ме­
ханик деформациялаб—механоэлектретлар, ишқалаш йўли
билан—трибоэлектретлар ва тожли разряд таъсирида—ко-
роноэлектретлар ҳосил қилинади. Электретлар ўзгармас
ток манбаи сифатида катта амалий қўлланишга эга.
Электретлар алоқа соҳаси да—м и кроф он , телеф он,
телеграфда, электротехника соҳасида—генератор, электро-
метрлар, статик вольтметрлар, жуда сезгир дозиметр, пье-
зодатчиклар ва газ фильтларида қўлланилади. Ф ото-
электронлар эса олинган расмни ўша заҳотиёқ тайёрлаб
бера оладиган электрофотографияда \ам қўлланилган.
Сегнетоэлектриклар. Сегнетоэлектриклар деб, бир қатор
ажойиб диэлектрик хоссаларга эга булган, ташқи майдон-
сиз ўз-ўзидан электр қутбланиш хусусиятли криста,1л модда-
ларга айтилади. Биринчи марта бу хоссаларни физик олим-
лар И. В. Курчатов ва П. П. Кобеко сегнеттуз NaKC4H40(1АН1О
— вино кислотасининг иккиланган натрий — калийли тузи
кристалларини текширишда аниқлаган эдилар. Ана шун­
дай хоссаларга эга бўлган диэлектрикларга с е г н е т о э л е к ­
т р и к л а р номи берилди.
Сегнет тузининг қуйидаги асосий хоссалари аниқлан-
ган:
1-хоссаси — сегнет тузи кескин, анизотроплик хусу-
сиятига эга.
2 хоссаси — аниқ бир ҳарорат оралиғида унинг нис­
бий диэлектрик сингдирувчанлиги жуда катта бўлиб, кий­
мати 10.000 га яқин булади.
3-хоссаси — электр индукция вектори D , яъни ди ­
электрикнинг нисбий сингдирувчанлиги ташқи майдон
кучланганлиги Ё га пропорционал бўлмайди. Бу боғла-
ниш турли сегнетоэлектриклар учун турличадир.

8.25-расм

4-хоссаси — сегнет тузининг қутбланиш вектори Р нинг


қиймати майдон кучланганлиги Ё нинг қийматига эмас,
балки электр қутбланишнинг олдинги ҳолат қийматига
боғлиқ бўлишидир. Бу ҳодисага диэлектрик г и с т е р е з и с
(юнон. hysteresis—кечикиш) дейилади. Қутбланиш векто­
ри Р £ нинг майдон кучланганлиги Ё га боғланиши 8.25-
расмда тасвирланган кўринишга эга булади. Майдонни
дастлабки орттиришда Рс нинг ўсиши эгри чизиқтармоғи
1 билан тасвирланади ва тўйиниш ( Рп )га эришади. Кейин
электр майдон камайтирилса, Ре нинг камайиши эгри чи­
зик тармоғи 2 бўйича давом этади. Майдон нолга тенг
(£■ = 0) бўлганда, қутбланиш вектори Р га тенг—қол-
диқ қутбланиш бўлади. Қолдиқ қутбланиш (Pd )ни йўқо-
тиш учун коэрцатив куч деб аталувчи, тескари йўналиш-
даги £ к электр майдон кучланганлиги қўйилиши керак.
Электр майдоннинг бундан кейинги циклик ўзгаришида-
ги Рс нинг ўзгариши ҳалқасимон эгри чизиқ—гистерезис
ҳалқаси орқали тасвирланади.
Бу хоссалар фақат сегнет тузи учун эмас, балки ҳамма
сегнетоэлектриклар учун \ам тааллук^тидир.
Сегнетоэлектрикларнинг хоссалари ҳароратга кучли
боғлиқ. Сегнетоэлектрик хоссаси йўқолиб, оддий диэлек-
трикка айланадиган Тк ҳароратга Кюри шарафига Кюри
ҳарорати ёки Кюри нуқтаси дейилади. Кюри нуқтаси Ткд ан
юқорироқ ҳароратларда мод-
даларнинг сегнетоэлектрик
хоссалари йўқолади. Баъзи
сегнетоэлектрикларда улар­
нинг ажойиб хоссалари ҳа-
рорат бўйича ҳам ю қори,
ҳам пастдан чегараланган
иккита Кюри нуқтаси мав­
жуд. Масалан, сегнет тузи
8.26-расм
t = 2 2 , 5 °С ва t = 1 , 5 °С

иккита Кюри нуқталари оралиғида сегнетоэлектрик хос­


салари га эга бўлади.
Сегнет тузидан ташқари, К Н 2Р 0 4 (калий ф осфат)
КН 4А50 4 (калий мишьяги), B aT i0 3 (барий метатинати)—
диэлектрик моддалар ҳам с е г н е т о э л е к т р и к х о с с а ­
л а р и га эга.
Амалда катта амалий а\амиятга эга булган BaTiO, Кюри
нуқтаси tK = 8 0 °К га яқин бўлиб, нисбий диэлектрик синг-
дирувчанлигининг максимум қиймати 6000-7000 га етади.
Сегнетоэлектрик хоссаларининг вужудга келишига са-
баб, кристаллда бир хил йуналишли диполь моментларга
эга бўлган кичик соҳалар ўз-ўзидан вужудга келади. Уларга
доменлар дейилади. Айрим доменларнинг диполь момент­
лари тасодифий равишда шундай ориентацияланадики,
бутун кристаллнинг натижавий электр моменти нолга тенг
бўлади (8.26-расм). Фақат ташқи Ё электр майдон таъси­
рида Яоменнинг электр диполлари вектор бўйлаб тўлиқ
ориентацияланиб қолади. Ўз-ўзидан қутбланиш соҳалари-
доменларнинг бўлиши сегнетоэлектрикларнинг энг уму­
мий ва аниқ белгиларидир.
Сегнетоэлектриклар муҳим амалий аҳамиятга эга. Сег­
нетоэлектриклар асосида мураккаб таркибли диэлектрик­
лар тайёрланиб ва уларга турли аралашмалар қўш иб,
с и ғ и м и к а т т а , ўлчамлари к и ч и к бўлган юқори си-
фатли конденсаторлар ясалади.
Пьезоэлектрик эффект. Пьезоэлектрик эффект деб, сим­
метрия ўқига эга булган кристалларни механик деформация-
лаганда, яъни чўзилганда ёки сиқилганда
сиртида қутбланган зарядларнинг ҳосил
бўлиш ҳодисасига айтилади. П ьезоэлект­
рик эффект 1880 йилда ака-ука Пьер ва
Жан Кюрилар томонидан кашф қилин-
ган. Бундай кристалларга кварц, турма­
лин, сегнет тузи, қанд, Cds.ZnS кристал-
лари ва шу кабилар мисол бўла олади.
Сегнет тузи кристалида энг катта эффект
кузатилади, амалда эса анчагина мустаҳ-
камроқ бўлган к в а р ц к р и с т а л л а р и
ишлатилади.
Ш унинг учун ҳам пьезоэлектрик эф -
фектнинг хоссаларини кварц (SiO*) крис-
татл мисолида қараб чиқамиз (8.27- раем).
— Кварц кристаллари турли кристал
8.27- р а с м рафик модификацияларда учрайди. Амал­
да қўлланишга эга бўлган кварцнингтри-
ганал кристачлографик системаси ( а - к в а р ц ) 8.27-расм-
да тасвирланган шаклга эга. У иккита пирамида билан чега-
ратанган бўлиб, олти ёқли призмани эслатади. Аммо яна
қатор қўшимча ёк,ларга эга. Бундай кристалл ўқи билан
тавсифланиб, улар криста™ ичидаги муҳим йўналишлар-
ни ифодалайди. Бу ўқлардан бири кристаллик пирамида­
нинг учларини бирлаштирувчи г ў қ қ а к р и с т а л л н и н г о п ­
т и к ўқи дейилиб, олти ёқли призманинг қарама-қарши
қиррапарини бирлаштирувчи у п уГ уу х г х2, хг укларга
эса электр ўқлари дейилади.
X электрик ўкдардан бирига перпендикуляр қилиб қир-
қилган кварц пластинкани қараб чиқамиз ва X ўқдарга
8.28-расм
пе рпе ндику ля р булган ўқни у орқали бе л г и ла й ми з
(8.28-расм). Агар бу пластинка х, у ва г ў м а р бўйича чўзиб
ёки сиқиб деформацияланганда қуйидаги хулоса келиб чи-
қади:
1. Пластинка х ўқи бўйича чўзилганда перпендикуляр
бўлган АВСД ва А'В'СД} ёқларида турли ишорали заряд­
ларнинг ҳосил бўлиши ҳодисасига б ў й л а н м а т ў ғ р и п ь е ­
з о э л е к т р и к э ф ф е к т дейилади.
2. Пластинка у ўқи бўйлаб сиқилганда ҳам АВСД ва
А1В 'О Д ёқларида яна турли ишорали зарядларнинг ҳосил
бўлиши хддисасига к ў н д а л а н г т ў ғ р и п ь е з о э л е к т р и к
э ф ф е к т дейилади.
3. Агар пластинка х ўқи z ўқи буйича деформация­
ланганда пьезоэлектрик эффект содир булмайдн.
4. Пластинка z ўқи бўйича деформацияланганда пье-
зоэлектрик эф ф ек т содир бўлмайди.
Кварцда пьезоэлектрик эф фектнинг пайдо бўлиши
8.29-расмда сифат жиҳатдан тушунтирилган. Унда гоптик
ўққа тик бўлган текисликда si мусбат ионлар (штрихлан-
ган доирачалар) ва о манфий ионлар (штрихланмаган
доирачалар)нинг проекциялари схематик тасвирланган. Бу
раем кварцнинг э л е м е н т а р я ч е й к а д а г и и о н л а р -
н и н г ҳ а қ и қ и й конфигурациясигамос келади 8.29а-рас-
мда деформацияланмаган ячейка тасвирланган. Xt ўқи буйи­
ча сиқилганда (8 .2 9 6 -раем) элементар ячейка деформа-
цияланиб, мусбат ион 7 ва манфий ион 2 ячейка ичига
ботади, натижада А пластинка манфий ва В пластинка
эса мусбат зарядланади. Х] ўқи бўйлаб чўзилганда бунинг
тескариси бўлади (8.29в- раем). Бунда 1 ва 2 ячейкадан
«итарилади» ва А ёқда қўшимча мусбат заряд, В ёқда эса
манфий заряд ҳосил бўлади.
Пьезоэлектрик эффект фақат бир томонлама чўзилиш-
дагина содир бўлмай, балки силжиш деформацияларида
ҳам содир бўлади.
Пьезоэлектрик эффект кваридан ташқари, даврий си ­
стеманинг 2- ва 6 -гуруҳларидаги элементларнинг бирик-
малари (CdS; ZnS), шунингдек бошқа кимёвий бирикма-
ларда ҳам кузатилган.
Тескари пьезоэлектрик эффект деб, кристалл ди­
электриклар, жумладан кварц пластинкаси (пьезокварц)
электр майдонга киритилганда унинг ёқларида қутбланган
зарядларнинг индукцияланиши сабабли ўлчамлигининг ўзга-
риш ҳодисасига айтилади. Пьезоэлектрикда ҳам бўйлама ва
кўндаланг тескари пьезоэлектрик эффект кузатилади. Агар
пьезокварц X ўқи бўйлаб йўналган электр майдон йўнал-
тирилса, пластинканинг X ўқи бўйлаб содир бўлган де-
формацияга б ў й л а м а т е с к а р и п ь е з о э л е к т р и к э ф ­
ф е к т дейилиб, У ўқи бўйлаб ҳосил бўлган деформацияга
эса к ў н д а л а н г т е с к а р и п ь е з о э л е к т и р и к э ф ф е к т
дейилади.
Тескари пьезоэлектрик эффект майдоннинг йўналиши-
га боғлиқ бўлиб, майдоннинг йўна,тиши ўзгарганда д е­
формациянинг йўналиши ҳам қарама-қарши томонга ўзга-
ради. Тескари пьезоэлектрик эффект чизикли, яъни май­
дон кучланганлигининг биринчи даражасига пропор­
ционал бўлиб, фақат баъзи диэлектриклар (пьезоэлект-
риклар)да кузатилади.
Пьезоэлектрик эффектнинг қўлланиши. Тўғри пьезо­
электрик эффект электромеханик ўзгартгичларда ва ўлчаш
аппаратураларида кенг қўлланишга эга. Масалан, пьезо­
электрик микрофон ва телефон пьезоэлектрик адаптер
(кварц пластинкаси-пьезокварц) микрометрлар, шу каби
ўлчагичлар ва бошқалар шулар жумласидандир.
Тескари пьезоэлектрик эффектга асосланган пьезокварц
пластинкалар техникада, биологияда ва медицинада, шу-
нингдек кўпгина физик ва физик-кимёвий тадқиқот қўлла-
ниладиган кучли ультратовуш тўлқин нурлатгичи—кварц
нурлатгичи ва шу кабиларда қўлланилган. Радио ва элект-
ротехникадаги генераторларнинг частоталарини барқарор-
лашда пьезокварц пластинкаларининг тебранишларидан
фойдаланилган.

ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ
1. Ўтказгич ва диэлектриклар деб нимага айтилади?
2. Ярим ўтказгичлар деб нимага айтилади?
3.Электр зарядлари ўтказгичда қандай тақсимланади?
4. Зарядланган ўтказгич сирти яқинидаги майдоннинг индукцияси
ва кучланганлиги нимага тенг?
5. Электростатик генераторнинг тузилиши, фан ва техникадаги
аҳамияти қандай?
6. Электростатик майдонни қандай деформациялаш мумкин?
7. Электр сиғим деб нимага айтилади? Шар электр сиғимининг
формуласини ёзинг.
8. Ўзаро электр сиғим деб нимага айтилади? Конденсаторлар деб-
чи? Ясси, цилиндрик ва сферик конденсаторларнииг электр сиғимла-
рини ифодаловчи формулаларни ёзинг
9. Конденсаторларни улаш турлари ва унинг формулаларини ёзинг
10. Электростатик майдон энергиясини ифодаловчи формула қан-
дай кўринишга эга? Бир жинсли элктростатик майдон энергиясининг
зичлиги формуласини ёзинг.
11. Диэлектрикларнинг турлари қандай? Қутбсиз молекулали диэ­
лектрик атомининг қутбланиши, диполь моменти ва атомнинг қутбла-
нувчанлиги нимага боғлиқ?
12. Қутбли молекулали диэлектрик атомининг ташқи майдонида
қандай ориентацияланади? Уни айлантирувчи куч моменти нимага тенг?
13. Диэлектрикларнинг қутбланиш вектори деб нимага айтилади?
Диэлектрик қабул қилувчанлиги деб-чи? У нимага боғлиқ?
14. Диэлектрикдаги электр индукция, кучланганлик ва қутбланиш
векторлари ўзаро қандай боғланишга эга? Диэлектрикнинг қабул қилув-
чанлиги нисбий диэлектрик сингдирувчанлиги билан қандай боғлан-
ган?
15. Электретлар ва сегнетоэлектриклар деб нимага айтилади?
16. Тўғри ва тескари пьезоэффект деб қандай ҳодисага айтилади?
ЎЗГАРМАС ЭЛЕКТР ТОКИ

9.1. ЭЛЕКТР ТОКИ ВА УНИНГ ТАВСИФИ

Электростатик майдонга жойлаштирилган ўтказгичда


майдон таъсирида қаракатланган зарядлар унинг сирти
эквипотенциал бўлгунча тақсимланади. Бундай ўтказгич-
нинг ички майдони нолга тенг булади.
Агар ўгказгичнинг икки нуқтасидаги потенциаллар айир­
маси доим ий (<р, ~(р2 - const) сақланса, ўтказгич ичида
нолдан фарқли (if * о) майдон ҳосил бўлади. Бу ички
майдон ўтказгичдаги зарядларнинг узлуксиз тартибли ҳара-
катини юзага келтиради. Бу ҳолда мусбат зарядлар ўтказ-
гичнинг катга потенциалли нуқтасидан кичик погенциалли
нуқтасига ҳаракатланиб, манфий зарядлар эса аксинча
ҳаракатланади.
Электр зарядларининг тартибли ҳаракатига ёки заряд­
ларнинг кўчиши билан боғлиқ бўлган электр майдоннинг
тарқалишига электр токи деб айтилади.
Электр токи металларда эркин электронларнинг ҳара-
кати, электролитларда мусбат ва манфий ионларнинг, газ-
ларда эса мусбат, манфий ионлар ва электронларнинг
ҳаракатини ҳосил қилади. Бироқ қарама-қарши ишорали
зарядга эга бўлган жуда кўп электрон ва атом ядролари-
дан ташкил топган жисмлар тартибли ҳаракатланганда ҳеч
вақт электр токи ҳосил бўлмайди, чунки мусбат ва ман­
фий зарядлар ўзаро компенсацияланиши натижасида ҳар
қандай юза орқали ўтаётган тўлиқ заряд нолга тенг була­
ди. Ш унинг учун ҳам электр токи умумий кўринишда бун­
дай таърифланади.
Электр токи деб, компенсацияланмаган ортиқча мусбат
ёки манфий зарядларнинг тартибли ҳаракатига айти/гади.
Ўтказгич.1ардаги эркин электронларнинг ички электр май­
дон таъсиридаги тартибли ҳаракатига ўтказувчанлик токи
ёки электр токи дейилади.
Зарядланган жисмлар (ёмғир томчиси ва шу кабилар)
нинг фазодаги тартибли ҳаракатидан ҳам электр токи ҳосил
бўлади. Бундай ток бошқа токлардан фарк,ли равишда к он -
в е к ц и о н т о к деб аталади.
Токнинг йўналиши учун шартли равишда мусбат заряд­
нинг ҳаракат йўналиши қабул қилинган. Токнинг бундай
йўналиш ига т е х н и к й ў н а л и ш дей и л ади . Ш унинг учун
ҳам м анф ий зарядлар ёки электронлар ҳосил қилган ток ­
нинг йўналиш ига ҳаракат йўналиш и қарама-қарши йунал­
ган бўлади.
Бу бобда б и з ўтказувчанлик ток и н и қараб чиқамиз.
Ўтказувчанлик токини ҳосил қилган эр к и н электронлар­
нинг ҳаракатини бевосита кузатиб бўлмайди. Лекин ўтказ-
гичдаги токнинг мавжудлигини унинг таъсири ёки ҳосил
қилган ҳодисаларга қараб қуйидагича аниклаш мумкин:
1 . Ток ўтаётганда ўтказгич қизийди (иситгич асбоблар,
чўғланма лампалар, сақлагичлар).
2. Токнинг атрофида магнит м айдони ҳосил бўлади (ток-
ли ўтказгич атрофидаги м агнит м и л и н и н г оғиш и, элект-
ромагнитли тел еграф -тел еф он ).
3. Электр токи ўтганда кимёвий таркиби ўзгаради (кис­
лота, иш қор ва тузлар эр и тм аси —электролит моддалар-
нинг ажралиш и).
Икки асосий катталик: токнинг кучи ва токнинг зичлиги
электр токининг миқцорий тавсифи бўлиб хизмат қилади.
Ток кучи. Ток кучи деб, ўтказгичнинг кундаланг кесими
юзидан вақт бирлиги ичида ўтган электр зарядига миқдор
жиҳатдан тенг булган физик катталикка айтилади, яъни:

т- d l (9.1)
1 ~ df
бунда: dq—заряд, dt—вақт скаляр бўлгани учун, / —ток кучи
ҳам скаляр катталикдир. Токнинг кучи ва йўналиши вақт
ўтиши билан доимий қоладиган токка ўзгармас ток дейила­
ди. У вақтда ди ф ф еренц и ал кўриниш даги (9.1) иф ода и н ­
теграл кўриниш га келади:

(9.2)
бунда: q—ўтказгичнинг кесим юзи 5 дан t вақтга ўтган заряд.
СИ си стем аси да ток кучининг бирлиги асосий бирлик
бўлиб, ам пер (А) билан ўлчанади.
Т ок кучи а м п е р м е т р билан ўлчанади. Амперметр
занж ирнинг кўндаланг кесимидан вақт бирлигида ўтган за­
рядни ўлчайди, ш унинг учун занж ирга кетма-кет уланади.
Ток кучининг зичлиги, ток кучи зи ч л иги ни н г ўтказгич
кундаланг к еси м и н и н г ҳар хил нуқталарида тақсим лани-
ш ини ифодалаш учун ток кучи зи ч л иги ни н г вектори деб
аталувчи ф и зи к катталик туш ун ч аси кир итил ади ва j
(« й о т » ) ҳарфи билан белгиланади.
Т ок кучи зичлиги век тори н ин г йўналиш и м усбат за ­
рядли заррачанинг ҳаракат йўналиш и билан м ос туш и б, у
йўналиш га перпендикуляр элем ентар ю задан ўтаётган d l
элем ентар ток н и н г шу ю зага ds± га нисбатига тенг:

j = dL = __ dl __ /о
J ds ds c o s a ’ ' '

бунда а бурчак ds ю за билан унга ўтказилган п нормал


орасидаги бурчак.
Бу (9 .3 ) и ф одадан ўтказгичнинг ихтиёрий s ю зи дан ўта-
ётган ток кучи:

I = \ jd s± = [ j cos a d s . ( 9 .4 )
s s
Э н ди ўтказгичнинг кўндаланг кесим ю зи ни қараб чи-
қам из. бу ҳолда ds± = ds бўлиб қолади. У ҳолда

/ = j jd s (9.4 а)
S
Агар ўтказгичдан ў з г а р м а с ток ўтаётган бўлса, ток
кучи I ўтказгичнинг кўндаланг кесим юзи бўйича бир хил
тақсимланади, яъни j = const бўлади. У вақтда (9.4 а)ни бун ­
дай кўриниш да ёзиш мумкин:
f= J S . (9.5)
Бундан ток кучининг зичлиги:

У= f (9.5 а)
Ш ундай қилиб, ток кучининг зичлиги деб, ўтказгичнинг
бир бирлик кундаланг кесим юзидан ўтган ток кучига микдор
жиҳатдан тенг булган физик катталикка айтилади.
Т ок кучи / нинг и ф одаси н и (9.2) дан (9.5а)га қўйилса,
куйидаги ҳосил бўлади:

J =i = 1 <9 -6)

9.2. М ЕТА Л ЛА РН И Н Г Э Л Е К ТРО Н ЎТКАЗУВЧАНЛИГИНИ


ТАСДИ ҚЛОВЧИ ТАЖ РИБАЛАР

1 . XX а ср н и н г бош ларида токни ҳосил қилувчи зарра-


чаларнинг табиатини аниқлаш мақсадида олимлар ўзаро
кетм а-кет уланган, бир хил радиусли м ис, алю м иний ва
си м си

4 - i | —

9.1- раем
яна м исдан иборат учта цилиндирик металл систем адан
/ = 1 йил д а в о м и д а q = 3 ,5 м л н Кл за р я д ў т к а зд и л а р
( 9 .1 - раем ). Бу учта металларнинг массалари катта аниқ-
лик билан ўлчанди, уларнинг м ассаси ва ким ёвий тарки-
би ўзгармаганлиги маълум бўлди. Б ундан, металларнинг
электр ўтказувчанлигини барча металлар учун бир хил
бўлган «зарядларни ташувчи» эркин ҳаракатлана ол ади ­
ган зарядлар ҳосил қилади, деган хулоса келиб чиқди.
Б и нобарин , металларнинг электр ўтказувчанлиги металл
атомларининг кўчишига боғл иқ бўл м ай фақат эркин эл ек ­
тронларнинг ҳаракатига боғлиқдир.
2. М еталлардаги ток эркин электронларнинг ҳаракати-
дан вужудга келиши тажрибаларда тасдиқланган.
Бу тажрибалар қуйидаги ғояга асосланган: бирор опт е з­
лик билан ҳаракатланаётган металл стерж ень (9.2-расм )
бир онда тўхтатилса, ўтказгич ичидаги эркин эл ек тр он ­
лар инерцияси буйича тартибли ҳаракатланиб, ўтказгич-
да /т о к н и ҳосил қилади. Бу токни ҳосил қилган зарядни
стерж енн и н г икки учига уланган (9.2-расм га қ.) G галь­
ванометр орқали аниқланади. Бунда ўтказгичдаги эркин
электронлар v0 бош ланғич тезлик билан ўтказгичга н и с ­
батан о тезланиш олади. Электронларнинг ўтказгичга н и с­
батан ҳаракатида электронга таъсир қилувчи Ғ = еЕ куч
ўнга а тезл ан и ш н и беради.
Ш ундай қилиб, иккинчи том он дан электронга Ғ = еЕ
куч таъсир қилади. Бинобарин:

а <Т
F = eE = та,
бундан, ўтказгичдаги электр м айдон кучланганлиги:

E =fa , (9.7)
бўлади: бунда; т —эл ек трон н и н г м ассаси, е э с а заряд.
Агар ўтказгичнинг узунлиги / бўлса, ўтказгич ичида
электр м айдон н и нг мавжуд бўлиш и учун ун и н г учларида
ср] -(р 2 = E l га тенг потенциаллар айирмаси ҳоси л бўлади.
У вақтда Е н и н г (9.7) ф ормуладаги қий м ати н и қўйиб,
ўтказгич учларидаги потенциаллар айирмаси (ср, -<р2) ни
топамз:

Ф,-Ф 2=E l=fal. (9.8)


Ш ундай қилиб, электрон ларни н г ўтказгич кристалл
панжараси тугунига нисбатан кўчиш идан ҳосил бўлган ток
кучи I, Ом қонунига би н оан ўтказгич учларидаги (<pi ~<р2)
потенциаллар айирмасига тўғри, ўтказгичнинг карш или­
ги R га тескари проп орци он ал ди р , яъни:

Г = * r jp . = i!L .j-i (9.8а)

Бу ерда а = , бўлгани учун (9.8а) ни яна I = ^ ■-L ■&.

ёки Idt = у • d v , кўриниш да ёзам из. Бунда Idt = dq бўл-


гани учун:
dq = f - - L d v . (9.9)

Бу тенгламани v0 дан 0 гача интеграллаб, торм озланганда


гальвонометрдан ўтган q зарядни аникутаймиз:
О
/7 —- Г /W / sf*) — _ !7\ I ,»»
q~ JR ~Rd t с R 0' (9.10)
vo
Э лектрон заряди е нинг м ассаси т га нисбати га эл ек т­
рон н и н г солиш тирма заряди дейилади.
(9 .1 0 ) ф о р м у л а д а н к у р и н а д и к и , о қ и б ўтган зар я д
м и қ дор и q ўтк азги чн и н г узун л и ги I га ва ўтк азги ч н и н г
бош л ан ғи ч тезлиги v0 га п р о п о р ц и о н а л д и р . Б и н о б а р и н ,
ўлчаб бўладиган q зарядни ҳосил қилиш учун va тезлик
м умкин қадар катта ва ўтказгич мумкин қадар узун бул и ­
ши керак:

.к (9.11)
т qR'

3. Тезлаш тирилган ўтказгичда электр ток и н и н г ҳосил


бўл и ш и н и би р и н ч и марта рус ф изик л ари JI. И . М а н ­
дельш там ва Н . Д . П апалекси 1913— 1914 йилларда куза-
тиш ган. Улар узун сим ўралган ғалтак ол и б, ун и н г учига
тел еф он улашган (9 .3 -р а см ). Ғалтак 00 ўқи атроф ида куч­
ли бурама тебранма ҳаракатлантирилганда ўтказгичда Узга­
рувчан ток ҳосил бўлганлигини тел еф он дан чиққан узга­
рувчан товуш тасдик^ар эди .
Ш ундай қ и л и б, бу таж риба ўтказгичлардаги эр к и н
эл ек трон н и н г инерциал ҳаракатидан ҳосил булган токни
си ф ат нуқтаи назаридан иф одалаб,
ток н и н г тел еф он да ҳосил қилган то-
вуши эш ити л иб ток н и нг йўналиш и-
ни ва м иқ дори н и аниқлаш га имкон
беради.
4. 1917 йили Т. Стю арт ва Р Т ол-
м ен М ан дельш там -П апалек си таж-
р и баси н и таком иллаш тириб, ундаги
тел еф о н и и сезги р гальвонометр б и ­
лан алмаштиришди. Сим ўралган ғал-
так катта т е зл и к би л а н а й л а н т и -
рилиб, тор м озланганда ўтказгичда /
токни ҳосил қилган q заряднинг м ик­ 9 .3 - р а е м

до р и гальвонометр ёрдам ида аниқ-


ланган. Бу таж риба ўтказгичдаги токни м а н ф и й з а р я д ­
л а р вужудга келтириш ини курсатади ва е/т н и сбат учун
1 ,6 -1 0 " — қиймат келиб чикди. Бу қийм ат электронлар
Кс*
учун бош қа усул билан олинган қийматга яқиндир.
С олиш тирм а заряди е/т н ин г ҳози р аниқланган кий­
мати: ^ = 1,758-Ю11^
Ш ундай қ ил и б, М ан дельш там -П апалек си ва Стю арт-
Т олм ен таж риба натижалари металларнинг электрон ўтка-
зувчанлигини буткул тасди қ лаб, м еталларнинг классик
электрон н азар и яси н и н г яратилиш ига асос бўлди.
9.3. МЕТАЛЛАР Э Л Е К ТР ЎТКАЗУ ВЧА Н ЛИ ГИ НИ НГ КЛАССИК
Э Л Е К ТРО Н НАЗАРИЯСИ

М еталларнинг электрон ўтказувчанлик н азари яси н и


би ри нч и бўлиб 1900 йили н ем и с ф изиги П. Д руде яратган
бўлиб, уни кейинчалик Г. Л ор ен ц ривожлантйрган эди. Бу
назарияга би н оан металлардаги эркин электронлар металл
парчаси сирти билан чегараланган ҳажмда эркин ҳаракатла-
нади. Уларнинг бу тартибсиз ҳаракати идеал газ молекула-
ларининг ҳаракати билан бир хил бўлгани учун эркин элек-
тронларга «электронлар гази» д еб ном берилган. Ш у са ­
бабли ҳам, эркин электронларга, электронлар газига бир
атомли идеал газ молекулалари учун ўринли бўлган ту-
ш унчалар ва қ онуниятларни қўллаш мумкин.
Ш унинг учун \а м , электронлар тартибсиз ҳаракати-
нинг ўртача кинетик энерги яси wK = —р газ м олекуласи-
н ин г илгариланма ҳаракатининг иссиқлик ўртача к и н е­
тик энерги яси га тенг, яъни:

Щ± = \ к Т (9.12)

бунда т —эл ек трон н и н г м ассаси , ўртача квадратик

тезлиги Л = 1,38-10 2-1 ^7 - — Больцман д о и м и й си , Т - а б с о -


К
лют ҳарорат.
Бундан эрк ин эл ектр он ни н г тартибсиз ҳаракати ўрта-

ча квадратик тезлиги v Ke = \ V 2 қуйидагига тенг бўлади:

Ж- (9.13)
Уйҳарорати (Т = 3 0 0 ° К)да эркин электрон: (т = 9 ,МО51 кг)
нинг тарти бсиз ҳаракати ўртача квадратик тезлиги Ъы ни
ҳи собл аб чиқилса:

V т у 9,Ы(Г31/ог /с
Д емак, металлардаги эркин электронлар иссиқлик ҳара-
катининг ўртача квадратик тезлиги, шу ш ароитда газ м о ­
лекулалари ҳаракатининг ўртача тезлиги у-Ю 5 ^- тарти-
бидаги катталикдан иборат бўлар экан.
Электронларнинг тартибсиз иссиьушк \аракати электр
токини ҳосил қилмайди. Агар таш қи манба ёрдам ида м е­
талл ичида кучланганлиги Е булган электр м айдон ҳосил
қилинса, бу майдон таъсирида электронлар м айдон йўна-
лиш ига қарама-қарш и йуналган £м ҳаракат тезлигига эга
бўлади.
Электронлар йуналган ҳаракатининг ўртача тезлигини
v билан белгилаймиз. У вақтда тезлик йўналиш ига тик
бўлган бирлик юзадан вақт бирлиги ичида ўтган эл ек тр он ­
лар сон и no v бўлади. Бу сон ни электрон ни н г заряди е га
кўпайтирилса, электр токи кучининг зичлиги j келиб чи­
кади:

j = eno v (9.14)

Э нди металл ўтказгичларда электр токи ҳосил қилган


эркин электронлар тартибли ҳаракати ўтрача тезлиги Ъ
нинг қийм атини мис ўтказгичдан ўтаётган ток м исоли да
қараб чиқам из. Текш ириш лардан маълум бўлдики, мис
ўтказгич учун ток кучи зичлигининг қўйилиш и максимал
қиймати / = 1 1 - ^ = 11 ]О6 - 4 - . га тенг экан. М исдаги эр -
ММ2 м
кин электронлар концентрацияси и = 8,5 ■10 28 Дг га, элек-
0 м-1
трон зарядининг қиймати эса е = 1 ,6 -Ю'|9Кл га тенг. У
вақтда бу шароитда электронларнинг мисдаги тартибли
ҳаракатининг ўртача тезлиги Ъ ни (9 .14) ф орм уладан
ҳисоблаб чиқилса,

i 1 мо 6 У 2 , , ,

V noe в^-К^^з-Кб-Ю-^Кл /с U ’6 /с булади.

Ш ундай қилиб, металларда токни ҳосил қилган эркин


электронларнинг тартибли ўртача тезлиги Ъ ғоят кичик
бўлиб, уй ҳароратидаги электронларнинг тартибсиз и ссиқ-
лик қаракати ўртача квадратик тезлиги v Kg дан жуда кичик
( д « vm ) экан. Лекин ўтказгич бўйлаб электр токи бир
лақзада тарқалади. Бунга сабаб металлар ичидаги электр май­
дон и н и н г, яъни токнинг тарқалиш тезлигини с = 3 • I 0 8 —
— ёруғлик тезлигига тенглигидир.
9.4. О М ВА Ж О У Л Ь -Л Е Н Ц Қ О Н У Н Л А РИ Н И Н Г
Д И Ф Ф Е Р Е Н Ц И А Л ИФОДАЛАРИ

1. Э н ди металларнинг классик электронлар назарияси-


дан ф ой дал ан и б, таж риба асоси да каш ф қилинган Ом ва
Ж о у л ь -Л ен ц қ о н у н и н и н г д и ф ф ер ен ц и а л кўриниш даги
и ф одаси н и келтириб чиқарайлик. Т ок ҳосил қилувчи э р ­
кин электрон ларни н г кристалл панжара тугун лари ^ и он -
лар) билан икки кетм а-кет тўқнаш иш и орасидаги X ма­
соф а н и , яъни ўртача эркин йўлни ўртача ўтиш вақти f
бўлсин. У ҳолда f вақт % нинг электрон тартибсиз и сси қ -
л ик ҳаракатининг ўртача тезлиги и га нисбатига тенг:

т= £. (9.15)

Э лектрон кристалл панж ара тугунига урилгандан к ей ­


ин тезлиги нолга тенг бўлиб қолади ва металл ичидаги
электр м ай дон таъсирида а тезланиш билан текис тезла-
нувчи ҳаракатланиб, яна кристалл панжара тугунига vnm
максимал тезлик билан урилади. Бу vmax тезлик:

( 9 -16)
Бу иф одага а н ин г қиймати (9.7) дан ва т нинг қиймати
эса (9.15)д ан қўйилса:

V'тлч = а ■х = &м ■4а . (9.16а)


\ '
U
Э л ек трон н и н г ўтказгич ичидаги тартибли текис Узгарув­
чан ҳаракатининг ўртача тезлиги v бош ланғич (уо= 0 ) ва
охирги = i>max )тезл ик л ари н ин г ўртача ариф м етик и ф о -
дасига тенг:

,, _ 1Ъ + 1\ _ 0 + / ’т а х _ 'ш а х
2 — 2 “ 2 '
Бундаги v н и н г иф одаси (9.16 а) дан ўрнига қўйилса:
Электрон тартибли ҳаракатининг ўртача тезлиги v нинг
иф одаси (9.14) га қўйилса, ўтказгичдан ўтаетган ток ку­
чининг зичлиги

(9-18)

кўринишга келади. Бу формулада кўпайтувчи ҳар бир

ўтказгич учун дои м и й бўлиб, у У қарфи билан белгила­


нади:

Бу у катталикка металл ўтказгичнинг солиш тирм а электр


ўтказувчанлиги дейилади.
Ш ундай қилиб, металлнинг солиштирма электр ўт ка-
зувчанлиги эркин электроннинг концентрацияси по га, ўрт а-
ча эркин йўлининг узунлиги X га тўғри пропорционал бўлиб,
тартибсиз иссиқлик ҳаракатининг ўртача тезлиги й га
тескари пропорционалдир.
М еталл солиш тирм а электр ўткаэувчанлигининг т е с­
кари и ф одаси Р = Уу ўтказгичларнинг с о л и ш т и р м а
қ а р ш и л и г и дейилади. У вақтда (9.18) ни (9.19) назар­
га олган ҳолда уш бу кўриниш да ёзи ш мумкин:

jJ = уЕ
'
- р■ Е . (9.20)

Бу ф ормула Ом қ онун и н ин г ди ф ф ер ен ц и ал кўриниш -


даги математик и ф одаси бўл и б, бун дай таъриф ланади:
ўтказгичдан ўтаётган ток кучининг зичлиги ўтказгич со­
лиштирма электр ўтказувчанлигининг ўтказгичдаги электр
майдон кучланганлиги кўпайтмасига тенгдир.
Ўтказгичдаги электр м айдон н и нг кучланганлик векто­
ри Е ва ток кучининг зичлиги вектори j би р хил йўнал-
гани учун (9.20) ни вектор кўриниш да ёзи ш мумкин:

j = уЕ = 1 Е
р
Ш ундай қилиб, Ом қ онун и яна қуйидагича таърифла-
нади: ўтказгичдан ўтаётган ток кучи зичлигининг вектори
j электр майдон кучланганлиги Е га пропорционал бўлиб,
унинг йўналиши кучланганлик вектори Е нинг йўналиши би­
лан мос тушади.
2. М еталларнинг классик электрон назарияси асосида
Ж о у л ь -Л ен ц қ о н у н и н и н г д и ф ф ер ен ц и а л кўриниш даги
математик и ф одаси ҳам осо н ги н а чиқарилади. Ҳақиқатан
ҳам, эл ек тр он н и н г кристалл панжара тугунига тўқнаш и-
ш идан ол ди н эриш ган қўш имча кинетик энергияси:

max (9.21)
Урилиш вақтида кристалл тугунча берилган бу энергия
металл парчасининг ички энергиясини орттиради, натижа­
да металл парчаси и си й ди . Д ем ак , (9.21) и ф ода ҳар бир
дон а электрон ни н г металл кристалл панжара тугунига уза-
тилган энергиясидир. Берилган металлда бундай электрон-
лардан чек си з кўп ва узок; вақт тўқнаш иш и м ум кин, яъни
бун да узатилган энер ги ян и умуман қисоблаб бўлм айди.
Ш уни н г учун ҳам, вақт бирлиги ичида ўтказгичнинг ҳажм
бирлигига узатилган энерги я н> ни ҳи соблаб чиқамиз.
Бу энергияни топиш учун битта электроннинг металл
кристалл панжара тугунига узатган кинетик энергияси A f V K
ни электроннинг концентрацияси по га ва вақт бирлиги

ичидаги ўртача тўқнаш ишлар сон и z = ' j га кўпайтириш


керак:
и то2max
г
(9.22)
X 2
Бу ердаги vm.K н ин г и ф одаси н и (9.15, а) қўйилса:

± Е ± \ I _ е2п0Х
(9.23)
т2 й2 2 тй С

X
(9 .2 3 ) д а — ^ кўпайтувчи (9 .1 9 ) ф орм улага м увоф и қ
2ти
металлнинг солиш тирма электр ўтказувчанлиги у дан и бо­
рат бўлган и учун:
Бу ф ормулага Ж оул ь-Л ен ц қ он ун и н и н г ди ф ф ер ен ц и ал
кўриниш даги тенгламаси дейилади.
Вақт бирлиги ичидаги ўтказгичнинг би р бирлик ҳаж-
мида ажратилган иссик,лик миқдори и> га яна ток и ссиқ-
лик қувватининг ҳажм зичлиги дей ил ади .
Ш ундай қилиб, Ж оуль-Л ен ц қонуни қуйидагича таъ-
рифланади: вақт бирлиги ичида ўтказгичнинг ҳажм бирли-
гида ажралган u c c u k ^ i u k миқдори ўтказгичдаги электр май­
дон кучланганлигининг квадратига пропорционалдир.
(9 .2 0 ) га асосан ] = уЁ бўлгани учун (9.24) ни яна
бундай кўриниш да ёзиш мумкин:

w=j Ё. (9.24а)
Ш ундай қилиб, м еталларнинг классик электронлар
назарияси Ом ва Ж оуль-Л енц қонунларини назарий изоҳ-
лаб бера олди.
3. М еталларнинг классик электрон н азари яси яна бир
эксперим ентал қонун В и дем ан -Ф ранц қ онун и н и назарий
изоқлаб берди. Бу қонун 1853 йилда кашф қилинган бўлиб,
у бундай таърифланади: ўзгармас ҳароратда барча мета,1 -
лар иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти к нинг мос р а ­
вишда солиштирма электр ўтказувчанлик коэффициенты у
га нисбати ўзгармас катталикдир, яъни:

у = с. (9.25)
К ейинчалик текш ириш натиж асида Л. Л ор ен ц В идем ан-

Ф ранц қ онунини умумлаш тириб, 7 н и сбат мутлақ ҳаро-


ратга тўғри пропорционаллигини кўрсатди, яъни:

7 =^ (9.26)
М еталлар классик электрон назарияси (9.26) қонуният-
н ин г математик и ф одаси н и ва С до и м и й л и к қийматини
топиш га имкон берди.
Д руден и н г назариясига би н оан «электрон гази» бир
атомли идеал газга ўхшаш бўлганлиги учун, элек трон ­
н и н г иссикуш к ўтказувчанлик к о эф ф и ц и ен т и ҳам бир
атомли газники сингари

N -~ rk n Ли
2 "
ф орм ула билан би р ҳилдир, бунда: к —Б ольцман до и м и й -
си , я ,—металлардаги эркин электронлар к онц ен трац и я­
си , X —эл ек тр он н и н г ўртача эркин йўли узунлиги, м —
эрк ин эл ек тр он н и н г тар ти бсиз иссиқлиги ҳаракатининг
ўртача тезлиги.
К ва у к оэф ф и ц и ен тл арн и н г (9.27) ва (9.14) ф орм ула-

ларидаги иф одаларидан ф ой д а л а н и б , у нисбатин и топ а­


миз:

(9.28)

Д руде назариясига биноан эркин электроннинг тартиб­


си з и сси қ л и к ҳаракатининг ўртача тезлиги й ўртача квад­
ратик тезлиги v Kg га тенг, яъни П = vKa бўлгани учун, эр ­
кин электрон кинетик эн ер ги яси WK мутлақ ҳарорат Т га
пр оп орц и он ал бўлади:

Бунда: /пи2 - З к Т эканлигини ҳисобга оли б, (9.28) ни

(9.29)

кўриниш да ёзиш мумкин. Бу формула Видеман-Ф ранц эк с­


перим ентал қ о н у н и н и н г назарий исботи бўли б, уни (9.26)
билан таққосланса, С, д о и м и й н и н г иф одаси

(9.30)

бўлади. Бу ифодадаги к - 1,38 • 10 ~23 - Больцман дои м и й -


К
си ва е = 1,6 • 10_|9Кл —э л е к т р о н н и н г зар я д и ўзгар м ас
бўлгани учун \а м ўзгармас қийматга эга:

С, нинг топилган бу назарий қиймати экспериментал қий-


матидан би р мунча ф арқ қилади.
294
4. М еталларнинг классик электрон назарияси билан
эксперим ентал орасида ном увоф иқлик мавжуд. Бунга са-
баб, металлар классик электрон назарияси камчиликдан
холи эмаслигидир.
Д руденинг металлар классик электрон назариясида эр ­
кин электронларнинг иссиқлик ҳаракати тезлиги бир хил
деб қабул қилинган. Аслида эса электронлар гази Максвелл-
нинг тезликлар бўйича тақсимотига б ўй сун и б, тезликлари
ҳар хил бўлади. Бу қонун асосида Л орен ц металларнинг
солиш тирма электр ўтказувчанлик коэф ф иц и енти учун

Y = 2 . flUs. . к (9.31)
1 3 т и

ифодани келтириб чиқаради, бунда: П —эркин эл ек т р он ­


ларнинг тартибсиз иссиқлик ҳаракат тезликларининг ўрта-
ча қиймати. У вақтда Л ор ен ц такомиллаш тирилган метал­
ларнинг классик электрон назарияси асоси д а В и дем ан -
Ф ранц қонуни

f = Т = 1,47 10 - 8 Т (9 .3 2 )
I ^

кўринишга келади. Бундан ташқари Д руде-Л оренц назария­


си таж рибада кузатиладиган қатор ҳодисалар натижала-
рини туш унтириб бера олади:
5. Таж риба кенг ҳарорат оралиғида ўтказгичларнинг
солиш тирма электр ўтказувчанлик коэф ф иц и енти Уэкс мут-
л а қ ҳ а р о р а т Т га т е с к а р и п р о п о р ц и о н а л л и г и , яъни
Уже -у О к а н л и г и аниқланган. Бу боғланиш Д р уде-Л ор ен ц
н азариясининг (9.19) ф ормуласидаги тар ти бсиз иссик,лик
ҳаракатининг ўртача тезлиги бўлгани учун
бўлади. Тажриба билан назария орасидаги бу зиддиятни
бартараф қилиш учун, (9.19) даги е2 по кўпайтмани мут-
лақ ҳароратнинг квадрат илдизига тескари п ропорционал
деб фараз қилиш га тўғри келди, лекин бу ф аразни асос-
лаш мумкин эм ас.
Ш ундай қилиб, металларнинг классик электрон наза­
рияси металларнинг солиш тирм а электр ўтказувчанлиги
к о эф ф и ц и е н т и н и н г ҳароратга боғл а н и ш қ о н ун и я т и н и
аниқлаб бера олмади.
6. М еталларнинг иссикуш к си ғим ини Д р уде-Л ор ен ц
назарияси асосида ҳисоблаш яна ҳам қийинчиликка дуч
келди.
Д р уде-Л ор ен ц назариясига м увоф иқ металларнинг м о­
ляр иссиқлик сиғим и С кристалл панж аранинг моляр и с-
сиқлик сиғим и С, = 3 R билан электрон газининг моляр
иссиқлик сиғим и С2 - ^ R нин г йиғиндиси С = С, + С 2 =
= 3 R + ^ R = ^ R га тенг бўлар экан. Бироқ таж риба а со си ­
да чиқарилган Д ю л о н г-П ти қонунига би н оан металлар­
н и н г моляр иссиқлик сиғим и Сэвс = 3 R
Бу ном увоф и қли к н и фақат кейинчалик қараб чиқила-
ди ган квант м еханика асоси д а туш унтириш м умкин.

9.5. Ў З ГА Р М А С Т О К ҚО НУН Л АРИ

Ўрта мактабда батаф сил қараб чиқилган ўзгармас ток


қонунлари электроди нам и кан и ўрганиш да муҳим бўлган-
лигидан уларни яна би р бор эслаб ўтамиз.
Занжирнинг бир қисми учун Ом қонуни. Ўтказгич бўйлаб
зарядларнинг ҳаракатланиш и учун ўтказгич учларида п о ­
тенциаллар ай ир м аси ни н г бўли ш и, б о ш қ а ч а қ и л и б айт-
ганда, ўтказгич ичида м айдон булиш и шарт. Ўтказгич уч­
ларидаги потенциаллар айирм аси (ф, - ф 2)н и электроста-
тикадан фарқли равиш да кучланиш дейилади ва U ҳарфи
билан белгиланади.
Утказгич учларидаги кучланиш деб, бир бирлик мусбат
зарядни утказгич буйлаб кўчиришда утказгич ичидаги электр
майдон кучининг бажарган ишига миқдор жиҳатдан тенг
булган физик катталикка айтилади:

Бундан берилган утказгич учларидаги кучланиш билан


ўтказгичдан ўтаётган ток кучи I орасида боғланиш мав­
ж уд бўлиш и кераклиги кўринади.
Агар қаттиқ, сую қ ва газсим он ўтказгичнинг \олати
ўзгариш сиз қолса (ун ин г ҳарорати ва ҳ. к. лар ўзгарм аса),
ҳар бир ўтказгич учун учларига қўйилган U кучланиш ва
ундаги I ток кучи орасида би р қийматли I = / ( и ) боғла-
ниш м авж уддир, бундай / = f ( U ) боғланиш га б е р и л г а н
ўтказгичнинг вольт-ампер характеристикаси
дей илади .
Ў тказгичдан ўтаётган ток қ он ун и ятл ари н и ўрган иш да
вольт—ампер характеристикасини би лиш катта амалий
аҳамиятга эга. Бу боғланиш барча металл ўтказгичлар учун
9 .4 -р а с м д а тасв ирл ан гандек эн г содда кўри ни ш га эга
бўлиб, уни биринчи марта таж риба йўли билан 1826^йили
н ем и с ф изиги Георг Ом (1 7 8 4 — 1854) аниқлаган. Ўтказ-
гичнинг волть—ампер характеристикаси 9.4-расм дан кури­
надики, ўтказгичдан ўтаётган ток кучи / кучланиш U га
пропорционалдир, яъни:
1 = GU , (9.34)
бунда, G —ўтказгичнинг м оддасига ва геом етрик ўлчам-
ларига боғлиқ бўлган ф изик катталик бўлиб, унга ўт каз-
гичнинг электр ўтказувчанли-
ги дейилади.
Берилган ўт казгичнинг ^
электр ўтказувчанлиги ўзгар-
мас катталик бўлиб, ўт каз-
гичдан ўтаётган ток кучи I га
тўғри, кучланиш U га эса, т ес­
кари пропорционалдир, яъни:

G = { j. (9.35)
и
Ўтказгичнинг электр ўтказув- ‘.Ы -расм
чанлиги ю қори бўлса, б ер и л ­
ган кучланиш да ўтказгичдан ш унча катта ток ўтади.
СИ электр ўтказувчанлигининг бирлиги учун си м ен с
(С м ) қабул қилинган.
I сименс ( См) деб, учларида I В кучланиш бўлганда / А
ток ўтадиган ўтказгичнинг электр ўтказувчанлигига ай­
тилади.
Одатда, амалий ҳисоблаш ларда электр ўтказувчанлик-
нинг тескари иф одаси бўлган катгаликдан ф ойдалан и ла­
ди ва унга ў т к а з г и ч н и н г э л е к т р қ а р ш и л и г и д е й и ­
лади:

R =i- (9.36)

М еханикада ишқаланиш ж исм нинг \аракатига карши­


лик кўрсатгандек, ўтказгичнинг электр қаршилиги ҳам за­
рядларнинг тартибли ҳаракатига қаршилик кўрсатади ва
электр энергиянинг утказгич ички энергиясига айланиш и-
297
ни белгилайди. (9.36) га асосан (9.35) ни яна куйидаги
кўриниш да ёзи ш мумкин:

(9.37)

Бу формула зан ж ир н и н г бир қисми учун Ом қонун и н ин г


математик и ф одаси бўл и б, бундай таърифланади:
Занжирнинг бир қисмидан ўтаётган токнинг кучи ут каз­
гич учларидаги кучланишга тўғри, ўтказгичнинг электр қар-
шилигига эса тескари пропорционалдир.
Ў тказгичнинг электр қарш илиги д е б , ўтказгичнинг
ички тузилиш ига ва ундаги кристаллик тугунларининг теб­
ранма ҳаракати сабабли юзага келадиган электр токига
қарши таъсирини иф одаловчи катталикка айтилади.
(9.37) дан ўтказгичнинг қарш илиги R кучланиш U га
тўғри, ток н и нг кучи I га эса тескари проп орци он ал эка-
ни кўринади:

(9.38)

С И си стем аси электр карш илиги Ом (О м) ҳи собида


ўлчанади.
I Ом деб, учларида кучланиш 1 В бўлганда, 1 А ток кучи
ўт а оладиган ўтказгичнинг электр қаршилигига айтилади.
Геометрик шаклдаги ўтказгичнинг электр каршилиги
R ни осон ги н а ҳисоблаш мумкин. Ж умладан, кундаланг
кесим ю заси S ўзгармас ва узунлиги / бўлган ўтказгич-
н и н г электр қарш илиги

Л = Р S ' (9.39)

булади, бунда Р —утказгич м оддаси н и н г тури ва ҳолатига


(аввали ҳароратига) боғлиқ бўлган катталик бўли б, унга
у т к а з г и ч н и н г с о л и ш т и р м а э л е к т р қ а р ш и л иги
дейилади. (9.39) дан утказгичнинг солиш тирма электр кар­
шилиги қуйидагига тенг булади:

(9.39 а)

Ш ундай қ и л и б, у т к а з г и ч н и н г с о л и ш т и р м а
э л е к т р қ а р ш и л и г и д е б , узунлиги ва кундаланг к е­
сим ю зи бир бирликка тенг бўлган ўтказгичнинг қарш и-
лигига м иқдор ж иҳатдан тенг бўлган ф изик катталикка
айтилади.
С И систем асида солиш тирм а электр қарш илиги
р = Ом ■м ҳи собида ўлчанади.
Электр қаршиликнинг ҳароратга боғланиши. Утказгич­
нинг солиш тирм а электр қарш илиги м оддаси н и н г турига
ва ҳолатига, жумладан ҳароратига ҳам боғлиқ бўлади. С о ­
лиш тирм а электр қарш иликнинг ҳароратга боғлиқлиги
м одда қ арш илигининг тем пература (ҳарорат) к о э ф ф и ­
циенти д еб аталувчи а ф изик катталик билан тавсиф ла­
нади.
Берилган м одда учун қ а р ш и л и к т е р м и к к о э ф ф и ­
ц и е н т и а турли ҳароратлар учун турлича, яъни сол и ш ­
тирма электр қарш илик ҳарорат ўзгариш и билан чизиқли
қ он ун бўй и ч а ў зга р м а й д и ,
балки унга янада мураккаб
боғл иқ бўл ади . Бироқ кўпги-
на металл ўтказгичлар учун
ҳарорат ўзгарганда а к о э ф ­
ф ициент жуда о з ўзгариб, с о ­
лиш тирма электр қаршилик
р ни ҳарорат t га чизиқли
боғлиқ (9.5-расм ), деб ҳи соб-
лаш м ум к и н . А гар /п= 0 ° С 9.5-расм

ҳароратдаги сол и ш ти рм а қарш илик р„ бўлса, f С даги


унинг қиймати
р, = p 0 (l + a / ) (9.40)

ф ормуладан аниқланади. Қ арш иликнинг ҳарорат к о эф ф и ­


циенти а мусбат ҳам ( a > 0 ), м анф ий ҳам ( a < 0 ) бўлиш и
мумкин. Барча металларда ҳарорат ортиш и билан карш и­
лик орта боради. Лекин биринчи тур ўтказгичдан баъзила-
ри (м асалан, кўмир) учун теск ар и си кузатилади, яъни
ҳарорат ортиш и билан уларнинг қарш илиги камая боради.
Н иҳоят, металлардан фарқли ўлароқ, ҳамма электролит-
лар қиздирилганда қаршилиги камаяди, улар учун а < 0 .
Барча соф металлар учун қарш иликларнинг \арорат
к о эф ф и ц и ен ти a = - ^ К ' 1 = 36,7 Ю-4 К -1 га, яъни газ-
нинг кенгайиш к оэф ф иц и ентига яқин бўлади. Қуйидаги
жадвалда баъзи моддалар учун а нинг қийматлари келти­
рилган:
Модда t”, с а, а 1

Кумуш 0-100 40- Ю-4


Мис 18 43' 10-"
Платина 0-100 38-Юч
Константан 18 -4-10-Ж ),1-10-4
Кўмир 18 5-Ю-4
Шиша 100 —0,1 -■—0,2

10% намакоб 18 -0,021

Баъзи қотиш малар, м асалан, константаннинг сол и ш ­


тирма қарш илиги Р жуда к и ч и к булади. Ш унинг учун хам
қотиш малар қарш иликларнинг ан и қ намуналари (эталон -
лар)ни тайёрлаш да иш латилади.
М еталл қарш иликнинг ҳароратга боғланиш идан ўлчов
а сб о б л а р и д а , автоматик қурилмаларда ф ой дал ан и лади .
Улардан э н г муҳими қарш илик терм ом етридир. У платина
сим дан и борат бўлади, чунки платина учун қарш илик-
нинг терм ик к оэф ф и ц и ен ти кенг ҳарорат оралиғида ҳам
дои м и й қолади. Ш унинг учун си м н и нг қаршилигини жуда
аниқ ўлчаш м умкин. Қарш иликли термометрлар ёрдамида
жуда паст, ш унингдек ж уда ю қори ҳароратларни ўлчаш
мумкин.
1911 йилда голланд олими X. К ам ерлинг—О н нес жуда
паст ҳароратда си м о б н и н г ўтказувчанлигини ўрганаётиб
аж ойи б ҳ о д и с а —ўта ўтказувчанликни кашф қилди. У си -
м обни сую қ гелийда совитганда ун ин г электр қаршилиги
аста-секин камайиб, сўнгра ҳарорат аник, бир критик нуқта
Г = 4 ,2 2 К га етганда бирданига нолга тенг бўлиб қолган-
лигини аниқлади. Худди ш унингдек, галлий, қалай, қўрғо-
ш ин ва баъ зи бош қ а металлар ҳам жуда паст ҳароратгача
совитилганда, 2-8 К ҳароратда тўсатдан электр каршили ­
ги нолга ай лани б, ўта ўтказувчанлик хусусиятига эга були ­
ши аниқланган. Ўта ўтказувчанлик ҳоди саси 23 металлда
ва кўпчилик қотиш маларда юз бериш и аниқланган. М е­
талл совита борилганда металл тўсатдан ўта ўтказувчан
бўлиб қоладиган ҳарорат 7, га ўта ўтказгичга айланиш
нуқтаси дейилади. 9.2-ж адвалда баъзи металлар учун ўта
ўтказгичга айланиш нуқталари келтирилган:
9.2 -ж адвал

М одда Т к ,К М одда T k ,K
Т ехнеций 11,7 Рух 0,88
Н иобий 9,22 Гафний 0,35
Қурғошин 7,26 В альфрам 0,01
Тантал 4,50 Қ отиш м а (N j-T j-Z r) 9,70
Ванадий 4.30 Қ отиш м а (N j-Tj) 9,80
С имоб 4,22 vj G a 14,50
Калий 3,69 ^пз^п 18.00
Уран 1,30 N n3G e 22,40
Алю миний 1.14

Баъзи металлар ўта ўтказгичга айланиш нуқтасигача


со в и ти л га н д а с о л и ш т и р м а қ а р ш и л и г и н и н г ўзгари ш и
9.6-расм да тасвирланган.
Ута ўтказгичга айланадиган металлар уй ҳароратида у
қадар яхши ўтказгич бўла олм айди. А ксинча, эн г яхши
ўтказгич бўлган кумуш , м ис, олтин абсол ю т нолга жуда
яқ и н ҳароратгача сови ти л ган и га қ ар ам ай , уларда ўта
ўтказувчанлик ҳолати аниқланмаган. Ўта ўтказувчанлик
ҳодисаси кўпчилик қотиш малар (9.2-ж адвалга қ.)да ҳам
аниқланган.
Ўта ўтказувчанлик ҳоди саси деярли ярим аср дав ом и ­
да туш унарсиз бўлиб келди. Ф ақат 1957 йилдагина А м ер и ­
ка ф изиклари Ж . Бардин, Л. К упер, Ж. Ш риф ер ва рус
олим и Н. Н . Б оголю бов ўта ўтказувчанлик назариясини
яратиш га м уваф ф ақ бўлиш ди.
Агар ўта ўтказгичга д о и м и й магнит яқинлаш тирилса,
ун и н г сирти бўйлаб сўн м ас Ф уко токи оқа бош лайди ва
ўтказгичдаги магнит м ай дон н и экранлайди. Л ен ц к;оида-
сига би н оан Ф уко ток и н и н г магнит майдони дои м и й маг-
н и тн и н г ўтказгичга яқинлаш иш ига қарш илик кўрсатади.
Ш уни н г учун ҳам до и м и й м агнит токли ўта ўтказгичнинг
устида муаллиқ туриб қолади. Бу ўта ўтказувчан магнит
осм а п р и н ц и п и эксп ери м ен тал тем ир йўлларда ф ой дал а­
нил ади , ж умладан бу п р и н ц и п да Я понияда қурилган т е­
мир йўл п оезд и н и н г тезлиги v = 516 км^соат га тенг бўлган.
Ўта ўтказгичлар асосида яратилган Ў К И Д —ўта ўтказув-
чан квант и н т е н ф е р е н ц и о н детек то р л ар и н д у к ц и я си
~ I 0 IS Тл магнит майдон ва 1 0 8 В гача кучланиш ўлчашга
имкон беради. Кейинги вақгларда Ў К И Д тиббий—биологик
тадқиқотларда кенг қўлланилмоқда. Улар ёрдамида биоток-
ларни, юрак ва мия фаолиятида пайдо бўладиган магнит
майдонларни ўлчашга имкон туғилди.
Чулғами ўта ўтказгичдан ясалган электромагнитлар узоқ
муддат давом ида энергия сарф ланм асдан магнит м айдони
ҳосил қила олади. Чунки ўта ўтказгич чулғамда Ж оуль-
Л ен ц иссиьутиги аж ралмайди.
Ҳ ози рги вақтда паст ҳароратли ўта ўтказувчан ўтказгич-
лар сол и н ои дл ар да ва ҳисоблаш м аш иналарининг хотира
қурилмаларида кучли м агнит м айдон ҳосил қилиш учун
қўлланилмоқца.
Ўта ўтказувчан электром агнитлар элементар заррача-
ларни тезлаш тирувчи қурилмаларда, м агнитогидродина-
мик (М Г Д ) генераторларда ишлатилади. М Г Д —генератор­
лар м агнит м айдонидаги ю қори ҳароратли ионлаш ган газ
оқ и м и н и н г механик энергиясини электр энергияга айлан-
тирадиган қурилмадир.
Ю қори ҳароратли ўта ўтказувчан ўтказгичлар яратил-
ганда эди , электр энергиясини симлар орқали и сроф си з
узатиш дек жуда муҳим техник муаммо ҳал этилган бўлар
эди. Лекин бу гапларнингҳаммаси ҳозирча орзу. Юқори ҳаро-
ратли >та ўтказувчан ўтказгичларни излаш давом этмоқда.
и

9 .7 - р а е м

Уларнинг топилиш и ж уда улкан техник инқилобга олиб


келиш и мумкин.
Утказгичларни улаш. Эквивалент қаршилиК. Электр зан-
ж ири н ин г икки нуқтаси орасига қарш иликлари Rv R2 Л3.
Rn бўлган бир нечта ўтказгичлар ҳар хил уланган бўлиши
мумкин. Занжирнинг икки нуқтаси орасидаги барча ўтказгич-
лар ўрнига уланган ток кучи ва кучланишни ўзгартирмайди-
ган қаршилик R га ўтказгичларнинг э к в и в а л е н т к а р ш и ­
л и г и дейилади.
Утказгичларни кетм а-кет улаш. Кетма-кет улаш деб,
олдинги утказгичнинг охирига кейинги утказгичнинг бошини
улаш усулига айтилади. Ф араз қилайлик, қарш иликлари
м ос равиш да R v R2 , . , Rn бўлган п та ўтказгичлар ўзаро
кетм а-кет уланган бўлси н (9.7 -р а см ). Бундай улаш да ток,
кучланиш , қарш илик ва ўтказувчанликларни ҳисоблаш
қуйидаги қоидалар асоси д а амалга ош ирилади.
I - қ о и д а . Кетма-кет улашда занжирнинг барча қи сш а-
ридан ўтаётган ток кучи бир хия бўлади, яъни:

= (9.41)

Бу ҳолда ток кучининг ўзгарм аслиги занж ирда зарядлар­


нин г ҳосил бўлмаслиги ва йўқолмаслиги билан туш унти-
рилади.
2 - қ о и д а . Кетма-кет улашда занжирнинг учларидаги
кучланиш айрим ўтказгичлардаги куч.тнишларнинг йиғин-
дисига тенг, яъни:

VK.K = ^ = U 2 + - + U„. (9.41а)


К етма-кет уланган ўтказгичларнинг эквивалент қарши-
л игини RK билан белгилаб, Ом қонунига асосан қуйида-
гиларни ёзамиз:

= IRr U2 = / R2-,Un = IRn


Бу иф одалар (41а)га қўйилса, IRKK = IRt + IR2 + ■■■ + IRn
и ф ода ҳосил бўлади, бундан:

RK.K = R \ + R 2 + - + R« = i Ri- (9.41 6 )


1=1

Бу 3-қ ои дан и н г м атематик и ф одасидир.


3 - қ о и д а . Кетма-кет уланган ўтказгичларнинг эквива­
лент қаршшиги алоҳида ўтказгичлар қаршиликларининг ал­
гебраик йиғиндисига тенг.
Агар ҳар б и р и н и н г қарш илиги Ro бўлган n та ўтказгич
ўзаро к етм а-кет уланган бўлса, зан ж ирн и н г эквивалент
қарш илиги (9.41 б)га асосан RKK. = Л, + Л, +•••+ + R^ + •••
+ R^ = nR^ бўлади.
Бундан

RK.K = nR0 (9.41b)


Ш ундай қилиб, кетм а-кет уланганЛо қаршилик п та
ўтказгичдан тузилган занж ирнинг эквивалент қаршилиги
ҳар бир ўтказгичнинг қарш илигидан п марта катта бўлади.
Утказгичларни параллел улаш. Параллел улаш деб, ўтказ-
гичларнинг бир учи тугунга, иккинчи учи эса бошқа тугунга
уланган ўтказгичлар системасига айтилади.
Ф араз қилайлик, қарш иликлари Rr R2 , . , Rm бўлган
m та ўтказгичлар ўзаро параллел уланган бўлсин (9.8-расм ).
Барча параллел уланган ўтказгичлар биргаликда тармоқла-
ниш ни ҳосил қилади, уларнинг ҳар бири эса тарм оқ деб
аталади. Ўтказгичлар параллел уланганда ток кучи, кучла-
ниш ва қарш иликларни ҳи соблаш да яна қуйидаги қоида-
лардан ф ойдаланилади:
1 - қ о и д а . Параллел улашда ҳар бир тармоқдаги ва бу­
тун тармоқланишдаги кучланиш бир хил бўлади:

U] = U 2 = - = Um = U. (9.42)

Бу ҳолда кучланиш нинг дои м и й қолиш и энерги ян и нг сақ-


ланиш қонуни асосида туш унтирилади.
2 - қ о и д а . Занжирда тармоқланишгача бўлган токнинг
кучи I тармоқлардаги Rr R2 , , Rm қаршиликлардан ўт а-
ётган ток кучлари /,, / 2 , . , Imнинг алгебраик йиғиндисига
тенг:
I = I [ + I2 + ... + Im (9.42 а)

Ом қонунига асосан, бутун тармоқланиш дан ва ҳар

к р тарм оқцан утаетган


би - •• ток кучлари I1 = - в^ - '> Iyi = о >
пар I

/ 2 ~ -R- бўл ади . Бу и ф о д а л ар н и (9 .4 2 а ) га


2 т
-M— = l L + l L + ... + J L
қуиилса, л
iXnap
R.
tx\
R-.
iV2
Rт ҲОСИЛ булади.

Бу и ф одан и н г иккала том он и U га қисқартирилса:

=Ж +^ +" +^ = (9.42 6 )

Бунга асосан 3-қоидани бундай таърифлаш м умкин.


3 - қ о и д а . Узаро параллел уланган ўтказгичлардан т у­
зилган занжирнинг эквивалент қаршилигининг тескари ифо­
даси ҳар бир ўтказгич қаршиликлари тескари ифодалари-
нинг алгебраик йиғиндисига тенг.
И ккинчи том он дан , ўтказгич қарш илигининг тескари
и ф одаси G = j унинг ўтказувчанлигидан иборат бўлгани
учун (9 .4 2 6 ) ни яна қуйидаги кўриниш да ёзиш мумкин:

G - G^ + G2 +- +Gm =YjGi- (9.42 в)


/=1

4 - қ о и д а . Ўзаро параллел уланган ўтказгичларнинг ум у­


мий ўтказувчанлиги ҳар бир ўтказгич ўтказувчанликлари-
нинг алгебраик йиғиндисига тенгдир.
Агар занж ирга т та бир хил /?оқаршиликли ўтказгичлар

ўзаро параллел уланган бўлса, (9.426) га асосан = 4- +


Ппар П1

] + ... + J _ = J _ + J _ + ... +
+ _д_ = ҳ о си л бўлади,
К2 Кт “0 1 ^ 0 ^ 0
бундан

R = — (9.42 г)
”<ч> т '

Ш ундай қилиб, ўзаро параллел уланган Ra карш илик­


ли т та ўтказгичдан тузилган зан ж и р н и н г эквивалент
қаршилиги ҳар бир утказгич қаршилигидан т марта кичик
бўлади. Утказгичларни кетма-кет ва параллел улаш ҳатто
ўлчаш соҳасида ҳам катта амалий аҳамиятга эга. Ж умладан,
катта кучланиш ни ўлчашда резистор (лат. resisto—карш и­
лик) вольтметрга кетма-кет уланиб, унга қ ў ш и м ч а р е ­
з и с т о р дейилади; катта ток кучини ўлчаш учун резистор
амперметрга параллел уланади ва унга ш у н т дейилади.

9 .9 - р а е м

Резистор деб, ток кучи ва кучланишни чеюгаш ва уларни


ростлаш учун электр занжирга, ўлчов асбобларига уланади­
ган қурилмаларга айтилади. Р езисторлар сан оатда кенг
қўлланилади, ж умладан, улар радиоэлектрон қурилмалари
барча деталларининг ярмидан кўпроғини (-8 0 % ) ташкил
этади. Саноатда иш лаб чиқариладиган резисторларнинг
электр қарш илик қиймати I Ом дан 10 М Ом гача бўлади;
қарш иликнинг рухсат этилган номинал қийматдан оғиш и
0,25% — 20% оралиқда ётади.
Қўшимча резистор. Қаршилиги Ra бўлган вольтметрлар-
нинг кўрсатиш кучланиш и U0 ни п марта ( U = nUa) кўпай-
тириш учун унга кетм а-кет уланадиган рези сторн и н г RK
қарш илигини ҳи собл аб чиқайлик (9.9 -р асм ). Ўлчаниш и
керак бўлган А ва Януқталардаги U кучланиш Л0 рези стор-
даги ва RK қўш имча резистордаги кучланиш ларнинг ту-
шуви U0 ва [/л а р н и н г й иғи н диси га тен г U= UQ+ U Ом
^ и и қ
қонунига би ноан I = -j- ва Uк = IRK = -/■ RK бўлгани учун:

u = u 0 + u K= u 0 + u 0 (9.43)

Бундан қўш имча резисторли вольтметрнинг неча марта


кўп кўрсатиш и ( п ) қуйидагига тенг бўлади:

„ =£ =!+ (9.43а)

Ва ниҳоят, волтьметрга уланиш и керак бўлган қўш им -


ча р ези сторн и н г қаршилиги:

R, = R0( n - \ ) (9.436)

Ш унт (инг. shunt—тармоқ),


ўлчаш техн и к аси да—электр J 4 Io s-J f В
ўлчаш асбоби га уланадиган —i
резистор қаршилик; ток ку­
чи, қувват, энергияларнинг J
ўлчаш чегарасини кенгайти- &
ради. Ж умладан, ўлчанадиган Raj
ТОК К У Ч И Н И Н Г Ҳ аМ М аС И Н И ў Л - 9 1 0 - раем
чаш асбоби орқали -ўтказиш
қийин бўлганда ёки мақсадга м увоф и қ бўлмаганда иш ла-
тилади.
Қарш илиги Rq бўлган ам перм етрн и нг кўрсатиш и / ни
п марта ( / = « / „ ) кўпайтириш учун унга параллел қилиб
/?шқаршиликли резистор-ш унт уланган бўлсин (9.10-расм ).
Ам перм етр ва ш унт ўзаро параллел улангани сабабли ток
тармок,панади, яъни: 1 = /0+ / ш- Занжир тармоқпари учлари­
даги кучланиш лар бир хил бўлади:У = 1 ^ = 1Ш Яш ёки

/и = Буни ю қоридаги иф одага қўйилса:


<944а>
Ва ниҳоят ам перм етрга уланган ш унтнинг қаршилиги:

К =#т (9-446)

6. Э Л Е К Т Р ГА ЁТ К У Ч Л А Р ВА Э Л Е К Т Р Ю Р И Т У В Ч И К У Ч

Зарядларининг иш оралари қарама-қарш и бўлган и к ­


кита металл ж исм сим билан уланса, унда ж уда қисқа
муддатли электр токи пайдо бўлади. Ж исмдаги зарядлар
к ом п ен саци ял ан и б утказгичнинг барча нуқталарида п о ­
тен ц иаллар тенглаш ади ва электр
м айдон кучланганлиги нолга тенг
бўлиб қолади.
Ўтказгичда электр токи қандай
пайдо бўлиш и ҳақида мулоҳаза ю ри-
тайлик. Ом қ онун и н ин г д и ф ф е р е н ­
циал и ф одаси дан к ўринадики, ут­
казгичнинг ичида Кулон кучи ҳосил
қилган м айдон н и нг кучланганлиги
Ёку1 утказгичнинг икки учидаги п о ­
тенциаллар фарқи йўқолгунча электр
токи ҳосил бўлади. Д ем ак , зан ж ир-
ла узлуксиз ўзгармас ток ўтиб тури-
ши учун эркин зарядларга Кулон ку-
чидан таш қари ноэлектрик кучлар
ҳам таъсир қилиш и шарт. Бундай
кучларни э л е к т р г а ё т к у ч л а р д еб атаймиз. Электрга ёт
кучлар узлук си з токни таъм инлаб туриши учун, ҳар хил
иш орали зарядларни ажратиб туриши сабабли ўтказгич уч-
ларида потенциаллар фарқини доим ий сақлаб туради. Элек­
трга ёт кучларнинг занж ирдаги қўш имча м айдон и н и мах­
сус қурилма электр энергия манбалари (гальваник эле-
м ентлар, аккум ляторлар, электр генераторлари) \о с и л
қилади. Электрга ёт кучлар м ай дон и н и н г таъсирида ман-
бан ин г ичида зарядлар электр м айдонига қарама-қарш и
том онга ҳаракатланади ( 9 .1 1-расм).
Электрга ёт кучлар пайдо бўладиган ҳар қандай қурил-
маларга т о к м а н б а л а р и дейилади. М анба ичида ёт куч­
ларнинг иш баж ариш и натиж асида у ёки бу энергия тури
электр энергияга айланади. Ш ундай қилиб, ташқи зан-
ж ирда К улон кучининг бажарган иши м анба ичидаги ёт
кучлар воситасида бажарилар экан. М анбадаги ёт кучнинг
таъсири э л е к т р ю р и т у в ч и к у ч (Э Ю К ) д еб аталувчи 8
.катталик билан тавсифланади.
М ан бани н г электр юритувчи кучи (Э Ю К ) д е б , бир
бирлик мусбат си нов зарядини ёп и қ за н ж и р бўйлаб кўчи-
риш да ёт куч бажарган ишига микдор жиқатдан тенг бўлган
ф и зи к катталикка айтилади:

М анбанинг Э Ю К ( £ ) занжир очиқ булганда, унинг қу-


тбларидаги потенциаллар айирмасига тенг бўлади. Ш унинг
учун ҳам Э Ю К потенциаллар айирмаси каби вольт (В)
ҳисобида ўлчанади. Э Ю К бир бирлик мусбат зарядни кўчи-
риш иш и^солиш тирма иш дан иборат бўлгани учун у ск а­
ляр катталик бўлиб, иш ораси м усбат ёки м анф ий бўлиш и
мумкин.
Занжирнинг бир жинсли бўлмаган қисми учун Ом кону­
ни. Ом қонун и н ин г ди ф ф еренц и ал кўриниш даги (9.20а)
иф одаси занж ирнинг бир ж ин сли , яъни Э Ю К таъсир қил-
майдиган қисм и учун ўринлидир.
Ф араз қилайлик, Э Ю К мавжуд бўлган занж ирнинг бир
ж инсли бўлмаган қисми берилган бўлсин (9.12-расм ). Зан ­
жирнинг бундай қисмида Кулон ва ёт кучлар таъсир қилади.
Бу \о л д а Кулон кучи м айдон и н ин г кучланганлигини Е ку, ,
ёт куч м айдони кучланганлигини эса Еёт билан белгилай­
миз. У вақтда ўтказгич ичидаги ихтиёрий нуқтада м ай дон ­
н и н г натижаловчи кучланганлик^вектори Ё К улон ва ёт
куч м а й д о н к уч л а н га н л и к в е к т о р л а р н и н г г ео м ет р и к
йиғиндисига тенг булади:

Ё= Ё
'-‘куя + Ё^ет
- ■ (9.46)
у '

Бу иф ода (9.20а) га қўйилса:


Бу и ф одан и н г иккала том он и н и dl га кўпайтириб ва j = -$
эканлигини назарга ол и б , уни /р j = EKytdJ + ESmdl кўри-
ниш да ёзам и з. Охирги тен глик н и , ток кучи / ни ўзгармас
утказгичнинг узунлигини / д е б ҳисоблаб, 1 ва 2 нуқта ора~
лиғида интеграллаб чиқамиз:

/ j p f = j EKyjdl +[Eimdl (9.48)


l I I

Бу иф одадаги барча ҳадларнинг ф изик м аъ носи н и қараб


чиқамиз:
Б иринчи интеграл утказгичнинг 1 ва 2 нуқталар ора-
лигидаги электр қарш илик R дан иборат:

R =]pf- (9.48а)
1

И ккинчи интеграл эса 1 ва 2 нуқталар орасида п отен ци ­


аллар фарқи (ф, - ф 2)га тенг:

(9.486)
I

Ва ниҳоят, учинчи интеграл ўтказгичнинг 1 ва 2 нук­


талар орасига уланган м ан бан и н г Э Ю К 8 дан иборат:

е = (9 .48 b )
I

(9.48а) (9 .4 8 6 ) ва (9.48в)ларни (9.48) га қўйилса,

/Л = (ф, - ф 2 )+£- (9.49)

келиб чиқади. Бу тенглама занж ирнинг бир ж инсли бўлма-


ган қисми учун Ом қ онун и н ин г математик иф одаси бўлиб,
бундай таърифланади:
Занжирдан ўтаётган ток кучи 1 нинг занжир қисмининг
қаршилиги R га кўпайтмаси, шу қисмдаги потенциаллар фар-
қи (ф^ —Ф2 ) билан ундаги ток манбаининг Э Ю К Е нинг
йиғиндисига тенг.
(4.49) ф ормулани келтириб чиқариш да занж ир қисм и-
даги Э Ю К 8 нинг мусбат иш ораси ол и н ди . Э Ю К 6 нинг
иш ораси куйидагича аникланади: агар ёт куч м айдони куч­
ланганлиги Еы нинг, яъни м ан бан и н г м анф ий қутбидан
м_усбатига йўналиш и кулон кучи м айдон и кучланганлиги
нинг йўн&тиши билан м ос туш са (9 .1 2 а -р а см ), Э Ю К
6 нинг иш ораси м усбат олинади, ак син ча. қарама-қарш и
йўналганда эса (9 .1 2 б -р а см ) ЭЮ К
8 нинг иш ораси м анф ий олинади.
Берк занжир учун Ом қонуни:
Тармоқланмаган ёп и қ занж ирнинг
ихтиёрий кесим ю засидан ўтаётган
ток кучи / ўзгармас бўлади. Бундай
ёп иқ занжир 1 ва 2 учлари туташти-
рилган бир ж инсли бўлган занж ир
қисмидан иборатдир. Бу ҳолда Ф ,
Ф2 = 0 бўлгани учун (9.49) куйида-
ги кўриниш га келади: J р‘"'м

/Я = 8 , (9.50)
бунда, £ —ёп и қ занж ирдаги Э Ю К ларн и н г алгебраик йи-
ғи н ди си га тен г б ў л и б , /{—за н ж и р н и н г ум ум и й қарши
лиги.
Ф араз қилайлик, ёп и қ занж ир Э Ю К 8 ва ички карш и­
лиги лбўлган ток м анбаидан, ш унингдек, /?таш қи қарши-
ликдан ташкил топган бўлса (9.13-р асм ), зан ж ирн и н г уму­
мий қарш илиги ( R + r ) бўлгани учун (9 .5 0 ) дан токнинг
кучи:
Бу ф орм ула ёп и қ зан ж ир учун Ом қ он ун и н и н г математик
и ф одаси бўл и б, бун дай таърифланади:
Ёпиқ занжирдан ўтаётган токнинг кучи манбанинг ЭЮ К
га тўғри, занжирнинг тўла қаршилигига тескари пропор­
ционалдир.
М анба қисқичларидаги потенциаллар ф арқи зан ж и р­
н ин г таш қи қисм идаги кучланиш га тенг, яъни:

Ф, - <р2 = //? = £ - /г, (9.506)

бундан

8 = IR + Ir = UK + Ur (9.50в)

Ш ундай қ ил и б, м анбан и нг Э Ю К ташқи ва ички қарш и-


ликдаги кучланиш ларнинг йиғи н диси га тенгдир.
К ирхгоф қоидалари. З ан ж и р н ин г бир ж ин сли бўлм а-
ган қисм и учун чиқарилган (9.49) Ом қонуни ҳар қандай
мураккаб зан ж ирн и ҳисоблаш га имкон беради. Б и роқ тар-
моқланган занж ирларни бевосита ҳисоблаш мураккаб и ш -
дир. Бу қ ийинчиликни 1847 йилда н ем и с ф изиги Г. К ирх­
гоф (1 8 2 4 — 1887) том он идан яратилган иккита қоидадан
ф ойдаланиб, осон ги н а ҳал қилиш мумкин. Ҳ ар қандай тар-
моқланган мураккаб зан ж ир қисм ларидан ўтаётган ток
кучлари, қ и см л ари н и н г қарш иликлари ва бу қисм даги
Э Ю К билан тавсиф ланади. Бу катталиклар би р -би р и б и ­
лан ўзаро боғланган ва улардан бирига кўра бош қаларини
аниқлаш мумкин.
К ирхгоф қоидаларини алоҳида қараб чиқамиз:
К и р х г о ф н и н г б и р и н ч и қ о и д а с и : К ирхгоф -
н и н г би р и н ч и қ оидаси электр зан ж и ри н и н г эн г камида
учта ўтк азги ч и туташ ган н у қ т а с и -ту гун и га тааллуқли
бўли б, у бундай таърифланади:
Электр занжирининг тугунида учрашган токларнинг ал­
гебраик йиғиндиси нолга тенг, яъни:
п > 3 . Одатда тугунга келаётган токлар мусбат иш ора б и ­
л ан , кетаётганлари эса м анф ий иш ора билан оли нади .
Ж ум ладан, 9.4-расм даги электр зан ж ири н и нг А нуқтада
учрашган токлар учун К ирхгоф би ри нчи қ оидаси (9.51)

/1 + /2 + /3 - /4 —/ 5 = 0

ёки
/, + / 2 + / 3 = / 4 + / 5 (9.51а)
кўриниш да ёзилади: Бу иф одага би н оан К ирхгоф ни н г б и ­
ринчи қоидасини яна бундай таърифлаш мумкин:
Электр занжирининг тугунга келувчи токларнинг алгеб­
раик йиғиндиси тугундан кетувчи токларнинг алгебраик йи-
ғиндисига тенг
К ир хгоф ни н г иккинчи
қоидаси: К и р хгоф н и н г и к ­
кинчи қоидаси тармоқланган
занж ирнинг ихтиёрий ёп иқ
контури учун тааллуқли бўл-
иб, унинг математик и ф о да ­
сини занж ирнинг бир ж и н с­
ли бўлмаган қисми учун Ом
қонунининг (9.49) и ф одаси -
дан фойдаланиб осонгина ис-
ботлаш мумкин. Ф араз қилайлик, тармоқланган мураккаб
занж ирнинг бирор ABCDA ёп иқ контури берилган бўлсин
(9.15-расм). Бу ёпиқ контурга Ом қонуни (9.49) ни қўллашда
қуйидаги шартларга риоя қилиш керак.
1. Ё пиқ занж ир қисм ининг тўлиқ қаршилиги R ни таш-
қи ва ички қарш иликларнинг йиғиндисига тенг д еб ҳисоб-
ланади.
2 . Ё пиқ занж ир қисмларидаги ток н и нг йўналиш и кон-
турнинг айланиш йўналиш и билан мос туш са, ток н и м ус­
бат, тескари йўналганлари эса м анф ий ҳи собл ан ади .
3. Электр занжиридаги ток манбаларининг м анфий қут-
бидан м усбат қутбига том он йўналиш и к онтурн ин г айла­
ниш и билан м ос туш са, м анбан и нг Э Ю К м усбат иш ора
билан, акс ҳолда эса м анф ий иш ора билан олинади.
Ш ундай қилиб, Ом қ онун и (9.49) н и ёп и қ зан ж и р ­
нин г қуйидаги қисмлари учун ёзамиз:
АВ кисми учун: /,Л , = <рА - фй + £,;

ВС кисми учун: / 2 Л, = <рв - фг + £ 2;

CD қисм и учун: / 3 Л , = ф(. - ф 0 + £ 3;


ZX4 кисми учун: / 4 /?4 = ф 0 - + £ 4 + 8 5.
Бу тенглам аларнинг чап ва ўнг том онлари м ос равиш ­
да қўш иб ю борил са. қуйидаги ҳосил булади:

/,/?, + / 2/?2 - / 3Л3 - / 4У?4 = £ , - £ 2 + £ 3 - £ 4 + £ 5 - (9-52)

Бу иф ода К ирхгоф иккинчи к оидаси н и нг хусусий ҳолда-


ги математик иф одаси бўлиб, уни умумий кўриниш да б у н ­
дай ёзиш мумкин

ХАЯ, = X е - (9.52а)
/= 1 /=1

Ш ундай қилиб, К ирхгоф нинг иккинчи қоидасини б у н ­


дай таърифлаш мумкин:
Тармоқланган электр занжирининг ихтиёрий ёпиқ кон­
тури қисмларидаги ток кучларини мос равишда қаршилик-
ларига кўпайтмаларининг алгебраик йиғиндиси шу контур-
даги Э Ю К ларнинг алгебраик йиғиндисига тенг.
К ирхгоф ни н г иккала қ оидаси н и тармоқланган м урак­
каб занж ир учун татбиқ қилиб, номаълум токларни аниқ-
лашга и м к он берадиган тенгламалар систем аси тузилади.
Бунда тузиладиган тенгламалар сон и номаълум токлар со-
нига тен г булиш и керак. Ш уни н г учун ҳам К ирхгоф ни н г
иккала қоидаси тармоқланган мураккаб занж ирга тегиш ­
ли масалаларни умумий ечиш усул и ни беради.

9.7. Э ЛЕК ТР Т О К И Н И Н Г И Ш И , ҚУВВАТИ


ВА И С С И Қ Л И К ТАЪ СИ РИ

1. Электр токининг иши ва қуввати. Ўтказгичдан электр


токи ўтаётган зарядлар потен ци али катта булган нуқтадан
кичик потенциалли нуқтага кўча бор ади . Ўтказгич учла­
ридаги потенциаллар айирмаси-кучланиш (/узгарм ас кол-
ганда q заряднинг утказгич бўйлаб кўчиш ида бажарилган
иш А ни q (ф, - ф2) ф ормуладан топ и ш мумкин:

A = qU (9.53)
Бироқ утказгичнинг кундаланг кесимидан /вақт ичида олиб
ўтилган заряд q = It ни (9.53) га қўйилса:

A = IUt. (9.53а)

Бу ф орм улани Ом қонуни / = ^ д а н ф ой далан и б, ток ­


нинг ўтказгичдаги бажарган иш и А учун

A = q U = IUt = I 2Rt = u *t. (9.536)

кўриниш идаги формулаларни олиш м умкин.


Ш ундай қилиб, заряд К улон (К л ) д а , кучланиш Вольт
(В ) да, ток н и н г кучи Ампер (А) да, қарш илик Ом (О м)
да ва вақт сек ун д (с) да ўлчанса, баж арилган иш Ж оуль
(Ж ) да ўлчанади ва (9.536) га асосан:

1Ж = 1К л-1В = 1 A l B l c = 1А 2 Ю м -1с = 7 ^ - 1 с .
Ам алиётда иш учун бу бирликлардан ташқари бош қа
бирликлар ҳам қўлланилади. И ш н и н г бу бирликлари с и с ­
темага кирмаган бирликлар бўли б, улар қуйидагилардир:

1 ватт ■соат = \Вт ■соат = 3,6 10 } Вт ■с = 3,6 • Ю-’ ЛК';

1 гектоватт ■соат = 1 гВт ■соат = 3,6 • 105 Вт ■с =


= 3,6 -1 0 5Ж ;

1 киловатт ■соат = \кВт ■соат = 3,6 ■106 Вт ■с =


= 3,6 10 6Ж ;

1 меговатт ■соат = I МВт ■соат = 3,6 • 109 Вт ■с =


= 3,6 • 10 9 Ж ;

И ш н и н г баж арилиш тезлиги қувват деб аталувчи ф и ­


зик катталик билан тавсиф ланади. Электр ток и н и н г қув-
вати /V ток н и н г бажарган иш и А ни токнинг ўтиш вақти t
га нисбатига тенг:

N = у- (9.54)

Бу иф одага асосан қувватни қуйидагича таърифлаш м ум ­


кин:
Электр токининг қуввати деб, вақт бирлиги ичида т ок­
нинг бажарган ишига микдор жиҳатдан тенг бўлган физик
катталикка айтилади.
Т ок н и н г бажарган иш и А н и н г иф одасини (9.53) дан
(9.54) га қўйилса, электр токи қуввати Л^учун уш бу ф о р ­
мулаларни ёзиш мумкин:

N = A = S!L = !U = P R = U±' (9.54а)


I I Л

Ш ундай қилиб, электр ток и н ин г қуввати С И ватт (Вт)


ларда ўлчаниб, уни (9.55а) би н оан бош қа бирликлар о р ­
кали қуйидаги қўриниш да ёзиш мумкин:

\В т = Щ = Щ В - = \ А Л В = \А г \Ъм = ) $ - .
1с \с \ 0м
2. Ток манбаининг бажарган иши ва қуввати. Ташқи тур
энерги я ҳисобига олинган электр эн ер ги я катталигини
иф одаловчи ёт кучларнинг бажарган тўли қ иш и Ал ни
(9.5 3 6 ) м уносабатдаги кучланиш U ни Э Ю К £ билан,
қарш илик R ни ум умий қарш илик ( R + г) билан алмаш -
тириб аниқлаш м ум кин, яъни:

AT = q £ = I £t = I 2{R + r)t = -^-r t , (9.55)

бунда: 8 —манбанинг Э Ю К , г эса унинг ички қаршилиги.


Ток м анбаининг қуввати N ҳам вақт бирлиги ичида
баж арилган ишга м иқ дор жиҳатдан тен г бўлгани учун
(9.54а) га м онанд равиш да қуйидагига тенг бўлади:

NT = ^ = f = Ie = J 2(R + r ) = ^ . (9.55а)

3. Ташқи занжирдагн қувват ва ток манбаининг Ф И К .


Э Ю К Б ва ички қарш илиги г бўлган ток манбаи R
қарш иликли ташқи занж ирга уланган бўлси н (9.13-расм ).
У вақтда ташқи занж ирда ажралган қувват:

N = I 2R = Ei (9.56)
( R+r f •

Бундан ташқи занж ирда олиш мумкин бўлган максимал


қувватни топиш учун (9.55а) дан қарш илик R бўйича олин­
ган биринчи тартибли ҳосилани нолга тенглаш тириб, мак­
симал қувватга м о с келган R = /?мах ни аниқлаш м умкин,
яъни:

dN — d 2- r m
2qx■ - g
di dR (R +r f J ~ “ (Л,

Б ундан қуйидаги шарт келиб чиқади:

R =r (9.57)

Ш ундай қилиб, ташқи занжирнинг қаршилиги манба­


нинг инки қаршилигига тенг булганда, ташқи занжирда мак­
симал қувват ажралади.
(9.57)га асосан таш қи занж ирда ажралган максимал
қувват:

* « = £ • (9.57а)
Бироқ ток м анбаларидан амалий ф ойдаланиш да ф а­
кат қувватгина муқим бўлм ай, уларнинг ф о й д а л и и ш
к о э ф ф и ц и е н т и (Ф И К ) ҳам муҳим аҳамиятга эгадир.
Ток манбаининг фойдали иш коэффициенти деб, бажарил­
ган фойдали ишнинг манбанинг тўлиқ бажарилган ишига нис-
батига'айтилади:
I 2R t R
I 2(R+r)t R++ rr '' (9.58)

Ток манбаининг Ф И К t| нинг занжирдаги токнинг кучи


га богланиш и Л = / ( / ) қуйидаги кўриниш га эга:

_ А _ I U t _ U _ £ -1 г _
'I Aj. let (9.58)

Занж ир оч и қ бўлганда ( / = 0) м анбанинг Ф И К эн г катта


қийматига эри ш ади , яъни л = 1 бўлади, сўн гр аток к а н и с ­
батан чизиқли қонун бўйича камайиб бори б, қисқа тута-
шув {/қт = да нолга айланади (9.16-расм га қ.).
Х удди ш ун ин гдек, ф ойдали қувват N. нин г ток кучи /
га боғланиш и N = / ( Г ) қуйидаги кўриниш га эгадир:

(9.59)
бунда iV = r i 1—м анба ичида сарф бўлган қувват.

2>т

_ 6
1то*— ~2Г
Ф ойдали қувват Л^, тўлиқ қувват NT ва Ф И К Л нинг
ток кучи I га боғланиш N^ = / ( 1 ) , Nr= f ( I ) ва л = / ( / )
графиклари (9.59), (9.55а) ва (9.58) формулалар асоси да
9.16-расм да тасвирланган. Графикдан кўринадики, ф о й ­
дали қувват УУф максимал қийм ат Агф= А'ҳих га эриш ган ток
кучи / мах_ _с_ га ва Ф И К эса Л = -j (ёки 50%) га тенг бўлар
экан. М анбанинг Ф И К Л бирга яқин бўлганда ф ойдали
қувват манба эриш а оладиган максимал қувват NMn га
қараганда кичик бўлади.
Қ исқа туташув ҳолида, ю қорида қараб чиқилгандаги
каби, ф ойдали қувват N = 0 ва манба қувватининг ҳам -
маси манба ичида ажралади. Бу эса м анбанинг ички қисм -
ларини қиздириш и ва уни иш дан чиқариш и м умкин. Ш у­
нинг учун қисқа туташувга йўл қўймаслик керак.
4 . Токнинг ва ток манбаининг энергияси. Э н ерги я н и н г
сақланиш қонунига би н оан ток н и нг бажарган иш и тек ­
ш ирилаётган электр занж ири қисм ларидаги эн ер ги ян и н г
ўзгариш ига тенг бўлиш и керак. Ш уни н г учун ток манбаи
(ток генератори, гальваник эл ем ен т, аккумулятор ва шу
каби)дан истеъмолчига ток узатаётган ўтказгичда ва за н ­
ж ирнинг аник, бир қисм ида ажралган энергия ток н и нг б а ­
жарган ишига айланади. Б и н обар и н , электр ток и н и н г ба­
жарган иш и (9.536) м иқдор ж иҳатдан занж ирда ажралган
ф ойдали энергия УУф га тенг бўлади:

W0 = q U = IUt = P R t = Ujj-t (9.60)

Э Ю К Лва ички қарш илиги г бўлган ток м анби н ин г


тўла энергияси И^ҳам м икдор жиҳатдан м анбан и нг тўла
бажарган иши (9.55) га тенг бўлади:

W ^ = q Z = lZ t = n R t = -^-r t . (9.60а)

Т ок ни н г энерги яси W ҳам худди иш сингари С И да


Ж оуль (Ж ) ларда ўлчанади.
5. Ж оуль-Ленц қонуни. Э нергиянинг сакданиш қонуни-
га б и н о а н , электр энерги яси бош қа турдаги, м асалан, м е­
ханик, и ссиқлик, ким ёвий, м агнит м ай дон , ёруглик ва
шу каби энергияларга айланади. Ўтказгичдан ток ўтаёт-
ганда эркин электронлар кристалл панжара тугунларидаги
ионлар билан тўқнаш ганда уларга кўпроқ энергия узатиб,
камроқ энергия олади. Эркин электронлар эн ерги яси н ин г
камайиш и электр майдон энер ги яси ҳисобига тиклана б о ­
ради. Н атижада эркин электронлар билан кристалл п ан ­
жара тугунларидаги ионлар ўртасидаги иссиқлик м увоза-
нати бузилади ва утказгичнинг қарорати орта боради . Б и­
н обар и н, токли ўтказгич қизийди.
Рус олими Э. X. Л ен ц (1 8 0 4 — 1865) ва инглиз олими
Ж. Н. Ж оуль (1818— 1889) би р-биридан хабарсиз ҳолда ток ­
нинг иссиқлик таъсирини иф одаловчи қонунни биринчи
марта 1843 йилда эксперим ентал текш ириш натижалари
асосида кашф қилиш ди. Бу қонун Ж оуль-Л енц қонуни
дей и л и б, бундай таърифланади:
Ўтказгичдан ток ўтганда ажрапиб чиққан иссиқяик мик­
дори ток кучининг квадрати билан утказгич каршилиги ва
ўтиш вақтининг кўпайтмасига тенг;

Q - I 2Rt. (9.61)

Бундан куринадики, ўтказгичда ажралган иссикушк м ик ­


дори токнинг занж ир бир қисм ида бажарган иши А га тенг
экан.
Токнинг бажарган иши (9.536) формулага биноан турли
кўриниш га эга экан л и гин и назарга ол и б, Ж оуль-Л ен ц
қонунининг математик иф одаси н и яна қуйидаги кўриниш -
да ёзиш мумкин:

Q - I 2Rt = qU = IUt = ■ (9.61a)

И сиқлик м икдори С И да иш , энерги я сингари Ж оуль (Ж )


ларда иф одаланади.
Т окнинг иссикужк таъсиридан электр иситгич асбобла-
ри, чўғланма лам палар, эритувчи сақлагичлар, электр
ўлчов асбоблари ва шу кабиларни ясаш да ф ойдаланилган.
Замонавий чўғланма лампалар қатор олимларнинг кунт
билан олиб борган узоқ муддатли иш ларининг натиж аси-
дир. Чўғланма лампанингтарақиётида А. Н. Лодигин (1847—
1923)нинг ишлари катта аҳамиятга эга. У 1972 йилда б и ­
ринчи кўмир толали чўғланма ёр и ти ш лам пан и каш ф
қилиб, 1873 йилдаёқ П етербургда турли хилдаги лам па-
ларни очиқ нам ойиш қилди. 1890 йилга келиб, Л одигин
қийин эрийдиган металлар: вольф рам, м олибден ва б о ш -
қалардан ясалган толали чўғланма лампаларни яратди.
1. Э лектр т о ки деб ни м ага айти лади ? Ў тк азувч ан ли к ва ко н в екц и о н
то к н и м а?
2. Т о к н и н г мавж удлигини иф одаловчи қандай ҳодисаларни биласиз?
3. Т о к н и н г кучи ва то к к у ч и н и н г зи ч л и ги деб ни м ага айтилади?
У л арн и н г С И д аги ўлчов б и рли клари қандай?
4. М етал л арн и н г эл ек тр о н утказувчанли ги М ан д ел ьш там -П ап алек-
си ва С тю ар т-Т о л м ен таж рибалари да қан дай тасд и қ л ан ган ? 5. Э л ек ­
т р о н н и н г соли ш ти р м а заряди деб ни м ага ай ти л ади , ун и н г сон к и й м а ­
ти н и м ага тенг?
6. М еталларнинг Д руде-Л орен тц класси к электрон назарияси нимага
асосл ан ган ?
7 Т о к н и ҳосил қилган эр к и н эл е к тр о н л а р н и н г тартибли қаракат
тезл и ги н и қ ан дай ҳисоблаш м ум кин? М еталларда т о к қ ан дай тезли к
б и лан ҳаракатланади?
8. М еталларн инг класси к электрон н азарияси асосида Ом ва Ж уоль-
Л ен ц қ о н у н л а р и н и н г д и ф ф е р ен ц и а л т е н гл ам а л ар и н и н г и ф одаси чи қа-
р и л си н .
9. М еталларнинг соли ш тирм а электр утказувчанлиги нимага боғлиқ?
10. М еталл и с си қ л и к ва эл ек тр ў тказу в ч ан л и ги н и н г ўзаро боғла-
н и ш и н и и ф од ал овчи В и д о м ан -Ф р ан ц қ о н у н и н и таъ р и ф л а н г ва уни нг
м атем ати к и ф о д ас и н и исботланг?
11. Ўзгармас ток деб қандай токка айтилади? Занж и рн и н г бир қисми
учун Ом қонуни таъриф ланси н ва унинг м атем атик иф одаси ёзилсин.
12. Ў тказгичнин г электр қарш илиги деб ни м ага айтилади ва у н и м а­
га боғлик;. У тказги ч н и н г соли ш тим а қарш и л и ги деб нимага айтилади?
13. Ў тк азги ч н и н г қар ш и л и ги ҳароратга қан дай боғлан ган? Ў тказув-
ч а н л и к \о д и с а с и деб ни м ага айти лади ? Қ ан д ай ўтказгичлар ўта ўтказ-
гичлар деб аталади?
14. Ўзаро к етм а -к е т ва параллел уланган ўтказги ч л ар н и н г к ар ш и ­
л и ги қ ан дай ҳи собланад и?
15. Э лектр ю ритувчи куч нима? Бир ж и н сл и бўлм аган зан ж и р н и н г
бир қ и см и учун Ом қ о н у н и н и н г м атем атик и ф о д аси н и ёзи н г. Ё п и қ
за н ж и р учун О м қ о н у н и н и т аъ р и ф л ан г ва ф о р м у л аси н и ёзи н г.
16. Т а р м о м а н г а н за н ж и р учун К и р х го ф н и н г би р и н ч и ва и к ки н чи
қ о и д а с и н и т а ъ р и ф л а н г ҳамда ф о рм ул алари н и ёзинг.
17. Т о к н и н г иш и ва қув в ати н и н г ф орм ул алари ёзи л и б , т аъ р и ф л а н ­
си н . У л арн и н г С И даги ўлчов б и р л и к л ар и қан дай ?
18. Т о к н и н г эн ер ги яс и ва Ж о у л ь-Л ен ц қ о н у н и н и н г ф о р м у л ал ар и ­
ни ёзинг.

10 -Б О Б
С У Ю Қ Л И К ВА ГА ЗЛА РДА Э Л Е К Т Р Т О К И
10.1. Э Л Е К ТР ЎТКАЗУВЧАНЛИК

Т оза сую қликларнинг кўпчилиги, ж умладан, мутлақо


тоза сув, к ер о си н , минерал ёғлар ва шу кабилар электр
токини ём о н ўтказувчилардир. Б и р о қ т у зл а р , кислоталар
ҳамда иш қорларнинг сувдаги ва баъзи бош қ а суюқликлар-
2 1 -2 6 5 321
даги эритмалари—электролитлар электр токини яхши ўтка-
зади. М асалан, дистилланган сувга озгина ош тузи (N aC l)
таш ланса ёки бир неча томчи сульфат кислота том изилса,
сув яхш и ўтказгич бўли б қолади, чунки купчилик к исло­
та, иш қор ва тузлар эриганда уларнинг нейтрал м олек у­
лалари м усбат ва м анф ий зарядли ионлар га ажралади.
Нейтрал м олекулаларнинг ионларга ажралиш ҳоди са-
сига э л е к т р о л и т и к д и с с о ц и а ц и я дей илади . Ўрта
мактабдан маълумки, электролитлардан ток ўтганда элек-
тродларда шу м оддалар таркибий қисмларга ажралади.
Ш ундай қилиб, ток ўтганда қисмларга ажраладиган ўтказ-
гичларга ю қорида айтилгандек, иккинчи тур ўтказгичлар
ёки э л е к т р о л и т л а р д ей и л и б , уларнинг ўтказувчанли-
гига эса э л е к т р о л и т ў т к а з у в ч а н л и к дейилади.
Агар эл ек тр ол и тдаги би р хил иш орали зарядга эга
бўл ган и о н л а р н и н г к о н ц е н т р а ц и я с и п = п + = п б ў л са ,
электролитдан ўтаётган ток кучининг зичлиги j мусбат
ва м анф и й ионлар ҳосил қилган ток кучлари зичликлари
j + ва J н и н г й иғи н диси га тенг:
j = j + + j _ = eriv+ + eriv_ - en(v+ + v_ ) ( 1 0 .1)

бунда: v+ ва - м усбат ва м анф ий зарядли и онларнинг


тартиблаш ган ҳаракат (др ей ф ) тезлиги. Электролитдаги
и онл ар ни н г д р ей ф тезлиги р м айдон н и нг кучланганлиги

Е га п ропорционалдир:

Ъ=иЁ, ( 1 0 .2 )

бунда и—и о н н и н г ҳаракатчанлиги.


Ионларнинг ҳаракатчанлиги деб, электр майдон кучлан-
ганлиги бир бирликка тенг булганда, ионларнинг олган дрейф
тезлигига миқдор жиҳатдан тенг булган физик катталик­
ка айтилади.
У вақтда (10.2) га би н оан (10.1) ни қуйидаги кўри-
н иш да ёзи ш мумкин:

j = еп (и+ + и_^Е - у Е
322
Бу ф ормула электролитлар учун Ом қ он ун и н и н г матема­
тик иф одаси бўли б, электролитдан ўтаётган ток кучи­
нинг зичлиги j элект р майдон кучланган ли ги Е га
пропорционалдир. Электролитнинг солиш тирма электр утка­
зувчанлиги у ионларнинг к онц ентрацияси п га м усбат ва
м анф ий и онларнинг ҳаракатчанлиги и+, и га боғлиқдир,
яъни:

у = еп {и + +и_) . (10.3а)

И онларнинг концентрацияси п эрувчи модда молекула-


ларининг тўлиқ концентрацияси па га пропорционалдир:

п = ап0, (10.4)

бунда: а —п ропорционаллик к о эф ф и ц и ен ти бўли б, унга


ди ссоц и ац и я к оэф ф и ц и ен ти дей ил ади . (10.4) ни (10.3) га
қўйилса,

у = е п оа ( и + + и _ ) Ё =у Ё (Ю.5)

булади. Бунда электролитнинг солиш тирма утказувчанлиги:

у = епоа (и + + и_). (10.5а)

Э лектролитдаги-эриган м одда э к в и в а л е н т к о н ­
ц е н т р а ц и я д е б аталувчи Л катталик билан ҳам тав­
сифланади.
Эритманинг эквивалент концентрацияси Л эриган м од­
да м олекуласи к онцентрацияси пв нинг А вогадро сони NA

га нисбатига, яъни Л = -w~ га тенг. И о н н и н г элем ентар


А
заряди е нин г А йогадро сон и jVa га кўпайтмаси эса Ф ара­
дей сони F = e/VAга тенг булади. Булардан, п = Л jVa ва е -

ларни (10.5а) га қўйилса:

j = Ғ г ] а ( и + + и _ ) Ё = у Ё. (Ю .6 )

бўлади, бунда:
( 1 0 . 6 а) м уносабатдан куринадики, электролитнинг солиш­
тирма электр утказувчанлиги У диссоциация коэффициен­
ти а га ионлар ҳаракатчанликларининг йиғиндиси (и++ и )
га пропорционалдир.
Д и ссоц и аци я коэф ф ициенти а эритманинг эквивалент
концентрацияси л га боғланиши мураккаб характерга эга. Тоза
эритувчи суюқлик учун солиш тирма электр ўтказувчанлик
У = 0, чунки эквивалент концентрация л ҳам нолга тенг
бўлади. Сўнгра, л орта борган сари у ҳам орта бориб, б и ­
рор максимумга эриш ади ва ундан кейин яна камая боради.
10.1-расмда сульфат кислотаси (H 2S 0 4) нинг сувдаги эрит-
маси учун У нинг Л га боғланиш графиги келтирилган.
Электролитлар эквивалент солиш тирма ўтказувчанлик
д е б аталувчи ^ = А катталик билан ҳам тавсиф ланади. У

ҳолда ( 1 0 . 6 а) тенгликни яна қуйидаги кўриниш да ёзиш


мумкин:
Л = Ға{и+ +и_) . (10.7)

Ф арадей со н и Ғ ва берилган электролитлар учун и о н ­


ларнинг ҳаракатчанлиги и лар доим ий катталик бўлга-
ни учун, (10.7) га биноан:
Х = С а, (10.7а)
бунда С —берилган электролит учун ўзгармас катталик-
ди р.
Ш ундай қилиб, электролитнинг эквивалент солиштирма
электр утказувчанлиги X диссоциация коэффициенти а га
пропорционалдир.
Агар электролит ж уда кучсиз эритм адан и борат бўлса,
а = 1 бўлиб, X = С-бўлади, яъни ж уда кучсиз эритм а учун
эквивалент концентрация X га боғл иқ бўлмай қолади в
эквивален т сол и ш ти рм а электр ўтк азув ч ан л и к н и н г бу
ўзгарм ас қийматини Хх билан белгилаб (10.7а) ни к уйи ­
даги кўриниш да ёзамиз:

а = £ . (10.76)
(10.7) ва (10.76) га би ноан Х„ н ин г қиймати и онларнинг
и и ҳаракатчанликлари билан қуйидаги боғланиш га эга:
А „ = / г(и++ и ) ( Ю. 8 )
Ш ундай қилиб, ж уда кучсиз концентрацияли эл ектро­
литнинг солиш тирма эквивалент электр ўтказувчанлиги-
ни ўлчаб, ( 1 0 .8 ) ф ормуладан ионлар ҳаракатчанликлари-
н ин г йиғи н диси (и^+и ) ни топиш м умкин.
Т аж рибанинг кўрсатишича, электролитдан электр токи
ўтганда электродларда м одда ажралар экан. Бундай ҳоди -
сага электролиз деб ном берилган. Э лектролиз учун таж ­
рибалар асосида аникутанган қонунлар элем ен тар ф изика
курсидан маълум бўлса ҳам яна бир б о р эслати б ўтамиз.

10.2. Ф А Р А Д ЕЙ Н И Н Г ЭЛ ЕК ТРО Л И З Қ О Н УН Л АР И

Ю қорида қараб чиқилган ди ссоц и ац и я л ан и ш н и н г т ес­


кари жараёнига р е к о м б и н а ц и я ёки м о л и з а ц и я д е й ­
илади. К учсиз эритмаларда д и ссо ц и а ц и я ҳоди саси м оли ­
зация ҳодисасидан кучлироқ бўлади, ш унинг учун ҳам бун ­
дай эритмаларда ҳар дои м ионлар м авжуддир.
Электролитда ташқи электр майдон бўлмаганда д и сс о -
циацияланиш натижасида ҳосил бўлган ионлар хаотик (тар­
ти бси з) ҳаракатда бўлади. Агар электролитга туширилган
К — катод ва А — а н о д д о и м и й то к м ан баи га ул ан са
( 1 0 . 2 -расм ), майдон таъсирида ионлар тартибли ҳаракат-
лана бош лайди ва электролитда электр токи \о с и л булади.
М усбат зарядли ионлар м анфий электрод — катод (К )
га том он ҳаракатлангани учун улар катионлар деб аталиб,
м анфий зарядли ионлар эса м усбат электрод — ан од (А) га
том он ҳаракатлангани учун улар анионлар дейилади.
Ионлар тегишли электродга бор и б етгандан кейин унга
ортиқча электрон ин и беради ёки ундан етм аганини олиб
нейтрал атом ёки молекулага айланади.
1 0 .2 - р а е м

Э лектролитдаги м оддаларнинг электр токи таъсирида


аж ралиб чиқиш ж араёнига э л е к т р о л и з д е б аталади.
М и сол тариқасида, м ис хлорид (СиС12) тузин и н г эри т-
м аси орқаяи электр токи ўтганда рўй берадиган ж араённи
қараб чиқамиз. Эритм ада м ис хлорид м олекуласи икки
карра м усбат зарядланган м ис атом ининг иони С и++ га ва
бир карра м анф ий зарядланган иккита хлор и они 2CV га
диссоци ац ияланади:

C u C fcC u ++ + 2 C I-

У вақтда эр к ин эл ек трон н и е орқали белгилаб, катод ва


анодда учраш ган и онлар учун қуйидаги кўриниш даги р е­
акцияларни ёзиш м ум кин:

С и ++ + 2 е = Си,

2 С \ ~ - 2 е = 2С\.

Д ем ак, м ис и о н и С и++ катоддан иккита электрон ни оли б,


нейтрал мис атоми Си га айланади, хлор и они С1- эса
анодга битта эл ек тр он н и бер и б , нейтрал хлор атом и С1 га
айланади.
Ш ундай қилиб, электролиз жараёнининг бевосита на­
тижаси электродларда электролитнинг кимёвий парчала-
ниш маҳсулотларини тўпланишидир.
1833 йилда и нгл и з оли м и М. Ф арадей (1791 — 1897)
тажрибалар асосида электролизнинг иккита қонунини кашф
қилган бўлиб, улар Ф арадей қонунлари деб аталади.
Ф ар адейн и нг би ри н ч и электролиз қонуни қуйидагича
таърифланади:
Электролиз вақтида электродларда ажралган модданинг
массаси электролит орқали ўтаётган заряд миқдорига тўғри
пропорционал:
m = kq. (10.9)

бунда т —электродда ажралиб чиққан м оддани н г м асса­


си , q—электролитдан ўтган заряд м иқ дори , к—п р о п о р ­
ционаллик к оэф ф ициенти бўлиб, у электродларнинг ш ак­
лига ҳам , ток н и нг кучига ҳам, ҳароратга ҳам, боси м га
ҳам боғлиқ бўлмасдан, турли моддалар учун ҳар хил бўлиб,
унга м о д д а н и н г э л е к т р о к и м ё в и й э к в и в а л е н т и
дейилади.
(10.9) формуладан м одданинг электроким ёвий эквива­
ленти қуйидагига тенг бўлади:

x =f- ( 10.10)

Бу ифодага асосан м одданинг электроким ёвий эквивален-


тини қуйидагича таърифлаш мумкин:
Модданинг электрокимёвий эквиваленти деб, электролит­
дан бир бирлик электр заряди ўтганда электродда ажралган
модданинг массасига миқдор жиҳатдан тенг бўлган физик
катталикка айтилади.
Т ок ни н г кучи / = у дан q = It н и н г и ф одаси н и (10.10)
формулага қўйилса, Фарадей биринчи қонунининг матема­
тик и ф одаси уш бу кўриниш га келади:

т = k it ( 1 0 .11)

У ҳол Ф арадейн и нг биринчи электролиз қ онун и н и яна


қуйидагича таърифлаш мумкин:
Электролиз вақтида электродларда ажралган модданинг
массаси токнинг кучига ва унинг электродда ўтиш вақтига
тўғри пропорционалдир.
Ф арадейнинг иккинчи электролиз қ онун и м одданинг
электроким ёвий эквиваленти /г билан ди ссоц и ац и я л ан ув -
чи молекула таркибидаги атом нинг килограм м —атом А
нинг валентлик z га н исбати ^ м о д д а н и н г ким ёвий
эквиваленти орасидаги ўзаро боғланиш ни иф одалайди.
Ф ар адейн и нг иккинчи электролиз қ онун и бундай таъ­
рифланади:
Моддаларнинг электрокимёвий эквиваленти уларнинг ким­
ёвий эквивалент на пропорционал, яъни:

к =СД, (10.12)
бун да, С—п р оп орци он ал л ик к оэф ф и ц и ен ти бўли б, барча
м одда учун би р хил кийматга эга. Агар С п р оп ор ц и он ал ­
лик к о эф ф и ц и ен т и н и -j? билан белгиланса, Ф арадейнинг
иккинчи электроли з қ онун и н и яна бундай ёзиш мумкин:

к =7 -{ (10.1 2 а)
Бундаги Ғ катталикка Ф арадей со н и дейилади.
Фарадей сони деб, электродларда бир килограмм эквива­
лент модда ажратиш учун электролитдан ўтган зарядга мик­
дор жиҳатдан тенг булган физик катталикка айтилади.
Ж аҳон даги э н г яхш и лабораторияларда ўтказилган
кўпгина ўлчашлар натиж асида Ф арадей со н и н и н г куйи­
даги қийм ати топилган:

Ғ = 9648309 — = 9,65 • 10 7 —Jsn— .


к л -э к в ’ кмоль

Ф ар адей н и н г иккала (10. 11) ва (10.12а) қонунларини


бирлаш тирсак, электролиз вақтида электродларда ажра-
л и б чиқувчи м оддан и н г м ассаси н и қуйидаги тенгламадан
топиш мумкин:

m =^j-It. (1013)
Бу ф орм ула Ф арадей бирлаш ган қ он ун и н и н г матема­
тик и ф о д а си бўл и б, у қуйидагича таърифланади:
Электролиз вақтида электродларда ажралган модданинг
массаси кимёвий эквивалентига, токнинг кучига ва унинг
ўтиш вақт ига пропорционалдир.
Ф арадей со н и Ғ элем ентар заряд—электрон заряди е
н ин г А вогадро сон и ЛГ
А га кўпайтмасига тенг:

Ғ - eN . (10.14)
Б ундан эл ек трон н и н г заряди қуйидагига тенг эканлиги
келиб чикади:

e - J L = J 6 4 8 5 3 Q 9 Қл-км оль".1 , i 6 0 2 1 7 7 3 3 -1 0 '19 Кл


е V CAi-mf-rinM ______ I - 1U 1VJ1
Э летрон зарядининг шу усул билан топилган қиймати за-
м онавий топилган қийматига тўғри келади.
10.3. Э Л Е К Т О Р Л И ЗН И Н Г ТЕХНИКАДА Қ Ў Л ЛА Н И ЛИ Ш И
1. Г а л ь в а н о с т е г и я . Электролиз ёрдам ида металл бу-
юмларни бош қа металларнинг юпқа қатлами билан қ оп-
лашга гальваностегия д еб аталади. Ж умладан, бую мларни
занглаш дан сақлаш ё уларнинг мустаҳкамлигини ош ириш
ва баъзан уларга сайқал бериш мақсадида уларни никел-
лаш, олтин ёки кумуш сувини ю ритиш , хромлаш ва шунга
ўхшашлар гальваностегия йўли билан амалга ош ирилади.
2. Г а л ь в а н о п л а с т и к а . Буюмларнинг шаклини қайта-
дан тиклаш учун бир неча миллиметр қалинликдаги металл
қатламларни ҳосил қилишга гальванопластика дейилади.
1838 йилда рус академиги Б. С. Я к оби (1801 — 1874) ре-
льефли бую млар (медаль, танга ва шу кабилар нусхалари-
нинг аниқтасвирини гальванопластика усули билан олиш -
ни таклиф қилган. Бу усул билан бую м н и н г ф азовий тас-
вирини ёки нусхасини олиш учун мум ёки гипсдан унинг
аниқ нусхаси ясалади. Нусха сирти электр ўтказувчан були­
ши учун унга графит кукунлари сеп и л ади . Ш ундан кейин
бую м н и нг нусхаси катод сиф атида тегиш ли металл тузи-
н ин г эритм аси солинган электролитик ваннага туш ири-
лади. Э лектролизда электролитдан металл бую м н и н г н у с­
хаси сиртида ажралади ва бую м нинг металл нусхаси ҳосил
қилинади.
3. М е т а л л а р н и р а ф и н л а ш . Э лектролиз йўли билан
кимёвий жиҳатдан тоза металларни олиш га м е т а л л а р ­
н и р а ф и н л а ш д еб аталади.
Электротехникада кўп ҳолларда с о ф м ис ишлатишга
тўғри келади. Бунинг учун тозаланмаган мис куйидагича
рафинланади: массаси 150 дан 200 кг гача булган тозалан­
маган м ис анод сифатида олинади, электролит сифатида
эса мис купароси (C uSO .) нинг сульфат кислота (H 2S 0 4)
даги эритм аси олинади. Сирти бир озгина мойланган ёки
мумланган ю пқа мис пластинкалари катод сифатида оли ­
нади. Сўнгра электролитдан 7 = 2 5 0 -4 - дан ош майдиган
м-
ўзгармас ток ўтказилади. С оф мис катодда тўпланиб, анодда
эса эри йди , бош қа модда аралашмалари э с а ғовак тўқима
ҳосил қилиб, аста-секин ванна тубига чўкади. Бундай чўкма-
да баъзан нодир металлар, масалан, 3% олтин, 30% гача
кумуш ва бош қа металлар бўлади. Бу усул билан олтин,
кумуш , қалай, pyx ва бош қа металлар ҳам раф инланади.
4. Э л е к т р о л и т и к с и л л и қ л а и г . Электролизда анод
бўлиб хизмат қилувчи металл ток зичлиги энг кўп бўлган
ж ойларда кўп эри йди , ток зичлиги эса электр майдон куч­
ланганлиги э н г катга бўлган жойларда катта бўлади. Ўтказ-
гич сиртининг дўнг жойлари эн г катта кучланганликка, б о ­
тик жойлари эса энг кичик кучланганликка эга бўлади. Ш у­
нинг учун ҳам анод сиртининг дўн г жойларидаги металл
тез ем ирилиб, боти қ ж ойларидагиси эса деярли ем ирил-
м айди, натижада анод бўлиб хизм ат қилаётган металлнинг
сирти силлиқланиб қолади.
5 . 0 ғ и р с у в о л и ш . В одород атомлари ўрнида атом
м ассаси 2 га тенг бўлган водород изотопи Д , яъни д ей те­
рий атомлари бўлган сув—D 20 га оғир сув дейилади. Оддий
сувда ҳам бирор миқцорда оғир сув бўлади. Д ейтерий и он -
лари Д + водород ионлари Н + га нисбатан 2 баробар ортиқ
массага эга бўлгани учун ҳаракатчанлиги кичик бўлади.
Ш унинг учун электролизда ажралган газда енгил водород
бўл и б, электролитда эса оғир сувн и нг к онцентрацияси
ортиб боради . Б и н обар и н , электролиз йўли билан Д , 0
молекулалари кўп бўлган сув ҳосил бўлади.
6 . Э л е к т р о м е т а л л у р г и я . Тузларнингсувдаги эритма-
лари н ин г электролизи билан бир қаторда суюлтирилган
тузлар электролизи катта сан оат аҳамиятига эга. С ую лти­
рилган ўювчи натрий (N a O H ) дан тахминан ЗЗО^С ҳаро-
ратда электролиз билан натрий (N a ) олинади. Х удди ш у­
н ин гдек , сую лтирилган M gCI 2 ва СаС12 лардан магний
ҳамда кальций олинади.
Гилтупроқ (А120 3) нинг криолит (N a 3A lF 3) даги эрит-
м асидан электролиз йўли билан алю миний (AJ) олиш ай-
ниқса муҳимдир.
7. А л ю м и н и й о к с и д л а ш . Агар бирор м одда к исло-
таси билан аммиак аралаш масидан иборат эритмага ту­
ш ирилган алю м иний ан од билан электролиз қили н са, у
ҳолда анодда аж ралиб чиқувчи кислород ал ю м инийни ок -
сидлаб, ун и н г сиртида м еханик ва диэлектрик м устаҳкам-
лиги ю қори бўлган А120 . н ин г юпқа ш иш асим он парда-
си ни ҳосил қилади.
Ш ундай қилиб, алю минийни электролиз йўли билан
оксидлаш кичик ўлчамли, би роқ катта сиғимли к онден са­
торлар ясаш им конини берди.
10.4. ГАЛВА11ИК Э Л Е М Е Н Т Л А Р ВА А К К У М М У Л Я Т О Р Л А Р
I . Э л е к т р о д п о т е н ц и а л и . Агар қандайдир 1-тур
утказгич, м асалан, металл электролитга туш ирилса, м е-
330
таллда ва электролитда қарама-қарш и иш орали зарядлар
п айдо бўлади. Бунда металл электролитга нисбатан маъ­
лум электр потенциалига эга булади, ана шу электр п о ­
тенциали э л е к т р о д п о т е н н ц и а л и д еб аталади.
Э лектроднинг эритмага нисбатан би рор потенциалида
ионларнинг \а р иккала оқими бир-бирига тенг бўлиб кола­
ди ва электрод билан эритма ораси да электроким ёвий м у­
возанат ўрнатилади. А на шу мувозанат потенциали метал­
л н ин г мазкур эритмага нисбатан электрод п отенциали-
ди р. Электрод потенциали эри тм ани н г концентрацияси га
боғлиқ. Бунинг учун н о р м а л к о н ц е н т р а ц и я л и эри т­
мага нисбатан электрод потенциали олинади. Нормам кон­
центрацияли эритма деб, 1м3 эритмада 1 кмоль ион бўлган 1
л да 1 моль ион булган эритмага айтилади. Бундай эритма-
даги мувозанат потенциа>гига а б с о л ю т н о р м а л э л е к т ­
р о д п о т е н ц и а л и дейилади. Баъзи моддалар учун н ор ­
мал электрод потенциали 1 0 .1-жадвалда келтирилган. Ш у­
н ингдек, жадвалда электрод ва эри тм а орасидаги алма-
шувда иш тирок этадиган ионлар ҳам келтирилган.
Ю. 1-жадвал

Электрод <p,B Электрод Ф .В Электрод ф, В


Li Li+ -3,0 Cd C d++ -0,4 Hg H g^+ +0,85
Na N a+ -2,7 Pb Pb++ 0,13 Br2 Br + 1,0
Mg Mg++ -2,4 H2 0 Cl2 Cl- + 1.3
А] Al+++ -1,7 Cu C u++ +0,34 F2 F- + 2,6
Zn Z n ++ -0.76 Ag .A g t .
0,80

Б и рор эл ек т р о д н и н г норм ал п о тен ц и ал и н и би лган


ҳолда ун ин г ихтиёрий концентрацияли эритмага н и сба­
тан п отенциалини ҳисоблаш мумкин.
Электрод атом п отен ци ал и н ин г ҳоси л бўлиш ини ту­
ш унтириш учун электрод атом ту зи н и н г сувдаги эритм а-
сига туширилган металлдан иборат бўлган эн г содда ҳолни
қараб чиқамиз. Ж умладан, pyx сульфат тузи Z n S 0 4 нинг
сувдаги эри тм асига pyx (Z n) пласти нк аси туш ирилган
бўлси н (10.9 а-расм ). Б унда эр и тм а—рух чегарасида Z n++
ва S 0 4 ~и онлар нинг м олизация ва аксинча, ди ссоц и ац и я
реакцияси содир бўлади, яъни
т 2п

а 5
1 0 .3 - р а е м

Бу ж араён натиж асида Z r r Tионлари узлкусиз равишда


электроддан эритм ага ўтади. Рухнинг эриш и сабабли Z n+"
иони эритмага + 2е м усбат заряд олиб ўтади ва металлда
- 2е зарядни ҳосил қилади.
А ксинча, электролитда булган Z r r J ионлар иссик^тик
ҳаракатида pyx (Z n ) электродга дуч келади ва унда ўтириб
қолади. Бунда электрод м усбат зарядланади, эритм ада эса
ком пенсацияланм аган SO~~ ионлари қолади.
Агар Z r r T и онл ар ин и нг электроддан эритмага ўтиш
оқим и и онлар ни н г тескари оқим идан кичик бўлса, эл ек ­
трод м усбат зар я дл ан и б, эритм а манфий зарядланади ва
10.3 а- раем да кўрсатилгандек қўш ионлар қатлами ҳосил
бўлади. Қўш қатлам электр м айдони ҳар иккала оқим ни
тенглаш тириш га интилади.
Агар Zn'" и он л ар и н и н г электроддан эритмага ўтиш
оқим и и он л ар н и н г эритмадан электродга ўтиш оқим идан
катта булса, металл м анф ий зарядланиб, эритм а эса м ус­
бат зарядланади (10.3 б - раем) Бу ҳолда ҳам қуш ионлар
қатлами ҳосил бўлади.
Қўш ионлар электр м айдонининг \о с и л бўлиш ида ким­
ёвий энерги я электр энергияга айлана боради. Агар айни
бир турдаги эритм ага икки хил металл пластинкалар ту-
ш ирилса, электр м айдон и н и ҳосил қиладиган п отен ц и ­
аллар фарқи ҳосил бўлади. Б инобар ин , бу усул билан кат-
та м иқдорда электр энер ги яси н и олиш га имкон бер ади -
ган т о к м а н б а л а р и , яъни гальваник элем ентлар ва ак-
кумуляторларни ҳосил қилиш мумкин.
2. Г а л ь в а н и к э л е м е н т л а р . К им ёви й эн ер ги я н и
электр энергияга айлантириб берадиган ток манбаларига
г а л ь в а н и к э л е м е н т л а р дейилади.
1799 й и л да италия о л и м и А. В ольта ( 17 45 — 1827)
том он идан биринчи гальваник эл ем ен тн и н г каш ф кили-
ниш и ўтказгичларда ўзгармас токни ҳосил қилиш ва ўзгар-
мас ток қонунларини ўрганиш га им кон яратди.
В о л ь т а э л е м е н т и ( 10. 4- рас м) сульф ат кислота
(H 2S 0 4) н ин г кучсиз эрит-
масига туш ирилган мусбат
зарядланадиган м ис (Си)
ва м анф ий зарядланадиган
pyx (Z n ) п ласти нк алари -
дан тузилган қурилмадир
Бу пластинкалар ораси да­
ги потенциаллар айирм а­
си , яъни Вольта элем енти-
нинг Э Ю К тахминан 1,1 В
га тен г. Ҳ ақ и қ атан қам,
Вольта элементида эритма-
нинг к онц ен трац и яси
м еъ ёр и д а б ў л са , у ҳолда
1 0 . 1 - жа д в а л г а м у в о ф и қ , 10 .4 - раем
эл ем ен тн и н г Э Ю К қуйи-
дагига тенг бўлади:
е = (Р« _ (Ргл = 0 . 3 4 В - ( - 0 , 7 6 В) = 1, 1В
Ш уни қайт қилиш керакки, гальваник элем ен тн и нг
Э Ю К пластинканинг катталигига ва эри тм ани н г м ик до-
рига боғлиқ эм ас. Э лем ен тни н г Э Ю К , фақат ток манбаи
иш лаётганда соди р бўладиган кимёвий жараёнга боғлиқ.
Э л е к т р о д н и н г қ у т б л а н и ш и . Агар Вольта эл ем ен ­
ти туташ тирилса, занж ирдаги ток н и н г кучи вақт ўтиш и
билан камая боради . Бу ҳ оди сан и н г сабаби ш ундаки, э л е ­
мент ишлаган вақтда водородн и н г Н ' м усбат ионлари рух-
дан мисга қараб ҳаракатланади ва м ис электродда гўпла-
нади. Э лектрод сиртида тўпланган во дор од металларга
ўхш аб, ўз ионларини эритмага бериш и сабабли эл ем ен т­
нинг Э Ю К Е га қарама-қарши йуналган қутбланиш ЭЮ К
деб аталувчи Е и ҳосил бўлади. Ш уни н г учун ҳам Вольта
ззз
элем енти у зо қ вақт иш лаганда, ун ин г м ис электроди во­
д о р о д электроди га айланиб қолади.
Ш ундай қилиб, эритмадан ток ўтганда электрод сир­
тининг водород билан қопланиши сабабли электрод потен­
циалининг ўзгаришига электроднинг қутбланиши дейилади.
Э лем ен т электродлари ва эритмалари таркибини керак-
лигича ўзгартириб, қутбланишнинг зарарли таъсирини олди
олиниш и мумкин. Ж умладан, гальваник элементларда кутб-
ланиш ни йўқолиш и учун ундан ажралаётган газ билан бир-
лаш адиган м оддани киритиш керак. Бундай модда қутб-
сизлагич (деполяризатор) деб аталади, қутбсизлантирилган
элементлар эса кутбланмайдиган элементлар дейилади. Бун­
дай элементлар етарлича турғун ишлайди. Ш унинг учун ҳам
бундай элем ентлар амалий қўлланиш га эга.

'ZZZZZZZBZZZZ&
105- р а е м

К утблан м ай ди ган эл ем ен тн и н г ишлаш п р и н ц и п и н и


Л ек л анш е эл ем ен ти м и сол и да қараб чиқам из.
3. Л е к л а н ш е э л е м е н т и ( 1 0 . 5 - р а с м ) . Л ек л а н ш е
эл ем ен т и н и н г м анф ий кутби рух пласти нк адан , мусбат,
қ>'тби эса графит стер ж ен дан ибораг. Н овш адил (NH^Cl)
нинг сувдаги эритм аси электролит хизматини ўтайди. Гра­
ф и т кукуни билан аралаш тирилган ва графит стерж ень
атрофига катта боси м остида зичланган марганец ( 1У )= ок -
си д (М п О ;) эса кутбсизлагич вазиф асини баж аради. М ар­
ганец ( 1 У )= о к с и д и кучли ок сидл овчи бўлгани учун аж -
ралаётган водород билан реакцияга кириш ади ва бун и н г
натижасида сув молекулалари ҳосил бўлади:

2 Н + МпСЬ - » Н 2 0 + М п О .

Ш ундай қилиб, графит стерж енда газ аж ралмайди. М ан ­


ф ий қутбда хлор ажралиш и керак эд и , лекин хлор ионла-
ри рух ионлари билан қуйидаги реакцияга киришади:

2 C r + Z n ++ —> Z n C l2 ,
яъни м анф ий қутбда рух хлорид ҳосил бўлади. Л екланш е
элем ентининг Э Ю К 1,5В га тенг. Қуруқ Лекланш е элем ен -
тига сув қуйиш га эҳтиёж йўқ, чунки унда крахмал билан
қуюлтирилган новш адил эрим асидан иборат тайёр элект­
ролитдан фойдаланилган.

10 .6 - рае м
Қуруқ Лекланше батареялари радиоаппаратларнинг анод
занж ирини ток билан таъминлашда кенг қўлланилади.
Л а б о р а т о р и я ам ал и ёти да ўлчов қури л м ал ари учун
кўпинча 10.6-расм да тасвирланган В естон н и н г кадмийли
нормал элементлари иш латилади.
4. А к к у м у л я т о р л а р . Улар электролитик қутбланиш
аккумуляторларида ёки бош қача айтганда, иккиламчи эле-
ментларда муҳим техникавий қўлланиш га зга. Аккумуля­
торлар шундай гальваник элементларки, улардан ток олин-
ганда сарф бўладиган модда дастлаб эл ектрол и з натижа­
сида электродларда тўпланади.
Ш ундай қилиб, ток ўтказилганда электр энергия ман-
баига айланадиган қурилмага аккумуляторлар ёки иккиламчи
элементлар деб атситди. Аккумуляторлар орқали т окўт ка-
зишга зарядлаш дейилади, ундан энергия манбаи сифатида
фойдаланишга аккумуляторни зарядсизлаш дейилади.
Аккумуляторлар Ф И К , сиғим и ва Э Ю К билан тав си ф ­
ланади.
Аккумуляторным фойдали иш коэффициенти деб, а к ­
кумулятор зарядсизланишида уни зарядлашда сарфланган
энергиянинг қанча қисмини беришни ифодаловчи сонга ай­
тилади:

(10.15)
бунда: Жф—б ериш и мумкин булган фойдали энерги я Wo—
аккумуляторни зарядлаш энерги яси .
Аккумуляторнинг сиғими деб, зарядсизланаётган вақтда
занжир орқали ўт а олиши мумкин булган энг кўп электр
заряд миқдорига айтилади:

(10.16)
А ккум уляторнинг сиғим и амалда ам пер-соатларда ўлча-
нади:
\q\ = / А - соат = 3600 Кл
Ам&ада қўрғош инли аккумалятор (уларни кислотали
аккумуляторлар д еб ҳам ю ритилади) ва тем и р-н и к елли
ёки иш қорли аккумуляторлар кенг қўлланилади. Биринчи
қўрғош инли аккумуляторни I860 йилда ф ранц уз ф и зи ги
П лантэ ( 1 834 — 1889) ихтиро қилган. И ш қорли аккум уля­
тор н и н г биринчи нусхасини 1903 йилда америкалик каш-
ф иётчи Т Э дд и со н ( 1847— 1931) яратган эди.
Қ ўрғош ин (ёки кислотали) аккумулятор сульф ат к и с­
лота .(H ,S O ,) нинг сувдаги эритм асига ботирилган иккита
қўрғош ин (Pb) электроддан иборат. Электродлар эр и тм а­
га ботирилганда уларда P b S 0 4 қўрғошин сульфат тузи ҳосил
бўлади ва эритм а ана шу туз билан бой и й ди . А ккум уля­
торни зарядлаш да м анбан и нг м усбат кутби билан уланган
электродда қўрғош ин ок си дл ан и б, қўрғошин ( 1У )= о к си д и
Р Ь 0 2 га айланади. А ккум уляторнинг бу ҳолатини куйида­
гича ифодалаш мумкин:

эритма. ..H 2 S 0 4

P b (-) туйинган!
электрод эритма электрод

электролит
Аккумуляторни зарядсизлантириш (разрядлаш )да унинг
мусбат қутби аста-сек и н ок си дси зл ан ади ва унда қайта-
дан PbSO„ ҳосил бўла бош лай ди, бу м анф ий электродда
ҳам пайдо бўла бош лайди.
Аккумуляторни зарядлаш ва зарядсизлантириш да куйи­
даги реакция боради:
зарндлаш
2 P b S 0 4 + 2 Н 20 - - > Р Ь 0 2 + Pb + 2 H 2 S 0 4
раэрядлаш
А к кум ул яторн и зар я дл аш да к и с л о т а н и н г қўш им ча
м олек улалари п а й д о б ў л а д и , б и н о б а р и н к и сл о т а н и н г
к онцентрацияси ортади. Разрядланиш да эса кислотанинг
конц ен трац и яси камаяди. Қ ўрғош инли аккум уляторнинг
зар я дл ан и ш и да э н г катта Э Ю К £ max = 2 ,7 В га эри ш ади .
Р азр-ядлани ш да эса Э Ю К , дастлаб 6 = 2 ,2 В га ва сўнгра
ж уда секинлик билан эн г кичик қийм ат £ min = 1 ,8 5 В гача
пасаяди.
Ш уни айтиб ўтиш керакки, аккумуляторни бундан кей­
ин раэрядлаш мумкин эм ас, чунки бун да ун ин г электрод-
лари қийин эрийдиган P b S 0 4 тузи н и н г қалин қатлами б и ­
лан копланади ва аккумулятор иш дан чиқади.
Қ ўрғош инли ак кум уляторн ин г си ғи м и н и орттириш
учун унинг электродларини асаларилар уячалари сингари
кўп сонли уячали пластинкалар шаклида ишланади ва уяча-
ларга қўрғош ин оксидлари зичланади.
Янги аккумулятор электродларинингсиртларида ғовак-
лар ҳосил қилиш учун, у би р неча марта зарядланади ва
разрядланади. Зарядлаш дан кейин аккум уляторнинг м ан­
ф ий электроди тоза қўрғош ин (Pb) ҳолига қайтади, м ус­
бат электроди эса Р Ь 0 2 билан оксидлан ади .
Э д и со н н и н г иш қорли аккумуляторида бир электроди
тем ир (Ғ е)д а н , икк и н чи си э с а никел ( N i ) дан ясалган
бўли б, электролит си ф атида ўю вчи калий (К О Н ) нинг
21% ли эритм асидан ф ойдаланилади. Зарядланган қолатда
иш қорли аккум уляторнинг м усбат эл ек троди сиф атида
N i(O H ) 3 никель ок сиди гидрати, м анф и й электроди с и ­
фатида эса тем ир (F e) хизм ат қилади. И ш қорли аккуму­
ляторни зарядлаш ва разрядланиш ж араёнларида куйида­
ги реакция ўринли бўлади:

Fe(O H )+ 2N i(O H )j ; ' -> Fe + 2 Щ О Н ) , .


разряллаш
Разрядланиш вақгида темир оксидланади, никель перокси-
ди эса қисм ан тикланади: аккумуляторни зарядлаш вақ-
тида тем ирдаги ок сидлар қайта тикланиб, ян ги дан н и ­
кель пероксиди ҳосил бўлади, электролит ўзгармайди. И ш -
қорли аккумуляторнинг зарядланиш идаги максимал ЭЮ К
£ тах = 1,8 В б ў л и б , иш чи Э Ю К £ = 1,2 В га тен г, разряд-
л ан и ш н и н г м иним ал Э Ю К Emin = 1,1 В га тенг.
Ҳ ози р ги вақтда иш қорли аккумуляторларда м анф ий
эл ектрод ўрн и да тем и р ок си д и аралаш маси бўлган кад­
м ий иш латилади; м усбат электрод ўрнида графит аралаш -
тирилган никель гидрокси ди иш латилади; электролит си ­
фатида эса ўювчи натрий ёки ўювчи калийнинг эритм аси
иш латилади. И ш қорли аккумуляторларнинг электродла-
ри электролит ўтиб туриш и учун теш икчалари бўлган тас­
ма халтача к ўри ни ш и да ясалади. Э лектродлар б и р -б и р и -
дан э б о н и т стерж ень билан изоляцияланиб йиғилади.
И ш қорли аккум уляторларнинг афзаллиги: улар енгил,
қисқа туташ иш ли кислотали аккумулятордагига нисбатан
катта зарар етказм аслиги ва ўз-ўзи д ан нормал разрядла-
ниш и ойига 15% д ан ортмайди. А ккумуляторларнинг бош -
қа турлари ҳам мавжуд.
10.5. ГАЗЛАРДА Э Л Е К ТР ТОКИ

1. Газларнинг и онлаш иш и ва электр утказувчанлиги.


Газларда ҳам электр ток и , электролитлардаги каби и о н ­
ларн и нг м айдон бўй лаб кўчиш идан ҳосил бўлади. Газлар-
даги электр то к и н и н г электролитлардаги ток дан кескин
ф арқи ш ундан и бор атк и , газларда ток ҳосил бўлиш ида
электроли з со д и р бўлм айди. Б инобар ин , газларнинг и о н -
лаш иш ида идиш даги молекулалар ким ёвий ионларга аж -
ралмайди.
Г азнинг и он л аш и ш и —нейтрал м олекуладан эл ек тр он ­
н и н г аж ралиш идан ёки эркин электрон ларни н г нейтрал
молекулалар ва атомларга бирикиш идан иборат.
Э лектрони аж ралиб чиққан молекула м усбат ионга ай-
л ан и б, эл ек тр он н и би ри ктири б олган м олекула эса м ан­
ф ий ионга айланади.
Текш ириш лардан маълум бўлдики, инерт газлар ва азот
гази м ол ек улалари дан м ан ф и й и он л ар н и ҳоси л қ или б
бўлм ас экан. Н ейтрал молекула ёки атом н и ионлаш ти-
риш учун и о н л а ш т и р и ш э н е р г и я с и д е б аталувчи
эн ер ги ян и сарф қилиш керак:
бу ерда: U заряди е - 1,6 -1 0 ' 19 Кл электрон зарядига тенг
ионга ионлаш иш энер ги яси н и берувчи потенциаллар ай­
и р м аси д е б , унга и о н л а ш и ш п о т е н ц и а л и д ей и
лади.
1 0 .2 -ж адвалда баъзи м олекула ва атомлар учун мусбат
ва м анф ий ионлаш иш потенциаллари келтирилган.
Газлар турли ҳодисалар н ати ж аси да и он л аш ади , бу
ҳодисаларда газ молекулалари ёки атомларига ионлаш иш
учун керакли энергия бери лиш и шарт.

1 0 .2 -ж а д ва л

Молекула ва атомнинг ионлашиш потенциали

и и и
Ионнинг Ионнинг Ионнинг
ион , ион , ион ,
ҳосил булиши ҳосил булиши ҳосил булиши
В в в

н -> н + 13,5 N a-> N a+ 5,1 н -> н 0,76

н , —> н ,+ 15,4 к -> к + 4,3 0 -* 0 3,8

о -ю + 13,5 H g^H g+ 10,4 ғ -> ғ 4,03

о ^ о 2+ 12,5 Со—>Со+ 14,1 С1->С1 3,74

N -» N + 14,5 с о 2- > с о 2+ 14,1 1->1 3,30

n 2- > n 2+ 15,8 Н 20 -> Н 2 0 + 13,2 s-> s 2,06

Н е-»Н е+ 24,5 N O -» N O + 9,5 С -)С 1,37

N e -» N e + 21,5 n h 3- > n h 2+ 11,5 H g-»H g 1,79

Р ентген ва у нурлари эн г яхши ионизаторлардир. Газ


молекулалари ж уда тез ҳаракатланувчан заррачалар — кор-
п у с к у л а л а р билан"«бом бардим он» қилинганда, газ и н ­
тенсив ионлаш ади. Худди ш унингдек, ультрабинафш а нур-
лар (я. б = 10~7 м+1 1 0 "* м), баъзи кимёвий реакциялар ва
и нтен си в қ изди риш ( г = 1 0 4 К ) ҳам газларни ионлаш ти-
ради.
Газни ионлаш тириш нинг яна бир муҳим тури бор. Электр
м айдонида тезлатилган электрон ёки ион молекула билан
тўқнаш иб, молекулани ионлаш тирмасдан уни «уйғонган
ҳолат»га келтириш и, яъни молекула билан боғланган эл ек ­
тронлар ҳаракатини би роз ўзгартириш и, атом ядроларини
вибрациялаш и ва умуман, «молекулани ю қорироқ эн ер ге­
тик даражага» кўтариши мумкин. Н урланиш нинг жуда кат­
та тезликда тарқалиш и натижасида газнинг бундай ички
ф отоионлаш иш и разрядланиш оралиғидаги газнинг электр
ўтказувчанлигини ю қори бўлиш ига олиб келади.

U V V V W V V W V V W -------- .

10.7- раем
2. Г а з л а р д а г и р а з р я д н и н г т у р л а р и ва б о р и ш и .
Барча газлар норм ал ш ароитда яхш и изолятордир. Б унинг
сабаби , уларда эркин ҳаракатланувчи электр зарядларнинг
йўк,лигидир. Агар и зонизаторлар ёрдам ида газда ионлар
ҳосил қ илинса, у ўтказгичга айланади. Газ орқали электр
токи ўтиш ҳоди саси га г а з р а з р я д и дейилади.
Ю қорида айтиб ўтган и м и здек , ташқи электр м айдон
бўлганида ионлаш ган газда м усбат ҳамда м анф ий ионлар
ва эл ек т р о н л а р н и н г тартибли ҳаракати электр ток и н и
ҳосил қилади.
Таш қи омиллар (қиздириш ёки а, {3, /.р е н т г е н , ультра-
би наф ш а нурлари) таъсирида вужудга келиш и нати ж аси ­
да газда кузатиладиган электр токини н о м у с т а қ и л г а з
р а з р я д и дей и л ади .
Кучли электр м айдон таъсирида газда ўз-ўзи дан и о н ­
лаш иш бош лан ади, бун ин г натиж асида иони затор бўлм а-
ганда ҳам газлардан электр токи ўтиш и м умкин.
Электродлар орасидаги электр м айдони таъсирида ву­
жудга келадиган заряд таш увчилар туф айли кузатилади­
ган газлардаги электр токига м у с т а қ и л г а з р а з р я ­
д и дей ил ади . Ш ундай қилиб, номустақил ва мустақил
газ разрядларнинг кузатилиш и катод ва анод орасидаги
кучланишга боғликдир.
Газ разрядидаги ток кучи / н и н г электродлар ораси да­
ги кучланиш Кга боғланиш ини текш ириш учун 10.7-расм -
да схематик тасвирланган қурилмадан фойдаланамиз. М ан­
ф ий К ва м усбат А электродлар орасидаги газ И и он и за-
тор ни н г рентген нури таъсирида бўл си н . К ъ а А электрод­
лар орасидаги кучланиш П п отен ц и ом етр ёрдам ида бош -
қарилиб, Ғ вольтметр билан ўлчанади. Газ разряд токи жуда
кичик бўлгани учун сезгир Г гальванометр билан ўлчанади.

10.8- раем

1 0 . 8 -расм да газдаги ток кучи / н и н г электродлар ора­


сидаги кучланиш Ғ г а боғланиш графиги берилган. Гра­
фикдан кўринадики, кучланиш унча катга бўлмаганда (куч­
л а н и ш н и н г 1 -с о ҳ а с и ) н о м у ст а қ и л газ р азр я ди ҳоси л
бўлиб, газдаги ток н и нг кучи худди электролитлардагидек
кучланиш га проп орци он алди р.

10.6. НОМ УСТАҚИЛ ГАЗ РА ЗРЯД И ВА У Н И Н Г


ЎТКАЗУВЧАНЛИК Н АЗАРИЯСИ

Номустақил газ разрядининг ўтказувчанлик назарияси-


ни электролитларникига ўхш аш лигидан ф ойдалан и б қараб
чиқам из. Ф араз қилайлик, и они затор таъсирида газнинг
ҳажм бирлигида вақт бирлиги ичида ҳар бир иш орали и он -
лардан Д п0 д он а ҳосил бўлсин. Тескари жараён — и онлар­
н ин г м олизаци яси (ёки баъ зида айтилиш ича ионлар ре-
к о м б и н а ц и я си ) ҳажм бирлигидаги м усбат и онлар сон и
я+ га ҳам , м анф ий ионлар со н и п_ га ҳам п роп орци он ал
бўлади.
М аълумки, газларда м икдор жиҳатдан тенг м усбат и он ­
лар ҳосил бўлгани учун п+ = п_ = п0 бўлсин. Бу ҳолда вақт
бирлиги ичида бирлик ҳаж мда молизацияланувчи ионлар
сони:
А л ' = рл+я_ = Ряо2 (10.18)
бўлади. Бунда: Р — м олизация к оэф ф и ц и ен ти . (10.18)дан
газнинг ҳажм бирлигидаги би р хил иш орали и онлар сон и
пп қуйидагига тен г бўлади:

(10.19)

Газ разрядида электродларга ети б келган ионлар улар­


га ўз зарядини беради ва нейтралланади. Ш ундай қилиб,
ионлар со н и нейтралланиш и ҳисобига ҳам йўқола б о ш ­
лай ди. У вақтда, ток ўтиш и натиж асида вақт ва ҳажм б и р ­
лигида нейтраллаш ган ионлар сон и Ля' қуйидагига тенг
бўлади:

( 1 0 .2 0 )
бунда: / — ток кучи, у — ток кучининг зичлиги, е — ион
зар яди , s — электрод пласти нк аси ни н г ю зи, / — эл ек тр од­
лар оралиғи.
Агар газдаги то к н и н г кучи дои м и й қолса (I= c o s t),

А п о = А п о + A n l- (10.21)
мувозанат ш арти баж арилади. (10.18) ва ( 1 0 . 2 0 ) ни ( 1 0 . 2 1 )
қўйилса:

Ano = ^ no + i - (10.22)
Бу тенглам а I = f ( U ) граф ик к учланиш ининг 1, 2, 3 —
соҳаларига тегиш лидир. Б унда иккита чегаравий ҳолни
қараб чиқам из.
Б и р и н ч и ч е г а р а в и й ҳ о л . Газ разряд ток кучининг
зичлиги у ж уда кичик бўлсин. Бунда

i i « Р« 02 (Ю .23)

ш арт баж арилади. Бу ҳолда газ разряди ток и н и н г \о с и л


бўлиш ида электродларда нейтраллаш ган ионлар сон и н и
молизация натижасида йўқолаётган ионлар сон и га н и с ­
батан назарга олинм айди. У ҳолда б и з яна (10.18) ва (10.19)
тенгликка эга бўлам из ва «o= co n st бўлади. Агар м усбат ва
м анф ий и онлар ни н г тезликлари v + ва v бўлса, вақт би р -
лигида электронларга келган ионлар со н и м ос равиш да
nav +s ва nov_s га тен г бўлади. У вақтда газ разряди ток
кучининг зичлиги:

j =j\+j-, (10.24)
Газ разрядидаги и онлар ни н г мувозанатланган ҳаракат
тезликлари v + ва v_ м а й дон н и н г кучланганлиги Е га п р о­
порционалдир:

v_^=U+E , v_ = U _ E , (10.25)

бун да U+ , U_ — м усбат ва м анф и й и он л ар н и н г \ a p a -


к а т ч а н л и г и дей илади .
И он ларн ин г ҳаракатчанлиги д е б , м ай дон кучланган­
лиги бир бирликка тенг бўлгандаги и онларнинг олган т ез­
лигига миқдор ж иҳатдан тенг булган ф и зи к катталикка
айтилади.
(10.25) ни (10.24) га қўйилса,

j = епв(и+ + UJ) E (10.26)

ҳосил бўлади: Бунда U+ ва катталиклар дои м и й бўлиб,


по ни эса кичик ток зичлиги учун ўзгарм ас ҳи соблайм и з. У
вақгда(10.26) тенглик Ом қонунининг ди ф ф еренц и ал и ф о-
даси дан иборат бўлади:
j = yE, (10.26 а)
бунда: Y —газнинг солиш тирм а ўтказувчанлиги бўли б, у
қуйидагига тенг:
Ш ундай қ илиб, газ разряд ток кучи зичлиги ж уда кичик
бўлгандагина О м қ онун и ўринли бўлар экан.
И к к и н ч и ч е г а р а в и й ҳ о л . Бу ҳолда газ разряд ток
кучи н ин г зичлиги у ж уда катта бўлганда, и онл ар ни н г йўқ
бўлиш и амалда уларнинг электродлар билан белгиланиб,
и он и зац и я натиж асида йўқол и ш и н и ҳи собга олм аса ҳам
бўлади , яъни:

K 2 « i - (10.28)

у вақтда ( 1 0 . 2 2 ) тенглик

А (Ю .29)

кўриниш га келади: Бу тенглик графикда газ разряд кучла-


н и ш и н и н г 3 -соҳаси га м о с келиб, ток кучининг зичлиги
j mH билан белгиланади:

/г ў й н = Ал0 е / . (10.30)

Т ок н и н г зичлиги у^йн м айдон кучланганлиги Е га, б и н о ­


барин V кучланиш га б о ғл и қ бўлм асдан, шу ш ароит (б е­
рилган Ап0 , е ва / лар) да м умкин бўлган максимал қий-
матдан иборат бўлгани учун унга тўйиниш ток и н и н г зи ч ­
лиги дей и л ади . (1 0 .3 0 ) дан кўринадики, электродлар ора-
лиғи / катта бўлганда, и онларни н г умумий со н и кўпаяди
ва натиж ада / тўИнтўй и н иш токи ҳам ўсади.
Кўриб чиққан чегаравий ҳолларга нисбатан оралиқ ҳол-
лар (к учланиш нинг 2 -с о ҳ а с и ) д а / ток кучи U кучланиш
ортиш и билан Ом қонунига нисбатан сек и н р оқ ўсади. Бу
соҳада газ разряд токи /т ў й и н и ш токи / н и н г қийм ати-
га эри ш ади. Т ўй ин и ш токи зичлиги у^йн ни ўл ч аб^ и он и -
заторн ин г активлиги Дл0 ни аниқлаш м умкин.

10.7. МУСТАҚИЛ ГАЗ РАЗРЯДИ


1 0 . 8 -расм даги граф и к дан к ўри ни ш и ча, электродлар
орасидаги кучланиш ж уда катта (к учлан и ш ни н г 4-со ҳ а -
си ) бўлганда, «пробой» — теш илиш рўй б ер и б , газ р а з­
ряд ток кучи кескин орти б кетади (граф ик чи зи қ н и н г cd
қ исм и). Б и н обар и н , электр м айдон кучли бўлгани учун
газда и он и затор ҳосил қилган и онлардан таш қари яна ўз-
ўзидан ионлашиш бошланади ва номустақил газ разряди
мустақил газ разряди га айланади.
Шундай қилиб, ионизатор таъсири тўхтатилганда ҳам
давом этадиган газ разрядига мустақил газ разряди дейилади.
Разряд трубкасидаги газлар тури ва ҳолатларига, элек-
тродларининг материали, шакли, улчамлари ва ўзаро ж ой-
лашиши, шунингдек электродларга берилган кучланиш
катталигига қараб газларда мустақил разряднинг ҳар хил
турларини кузатиш мумкин. Масалан, ёлқин (тлеющий)
разряд, электр ёйи, учқунли разрядлар шулар жумласи-
дандир.
1. Елқин разряд. Ёлқин разряд сийраклашган газларда
юз беради. Бу разрядни кузатиш учун икки учига кичик
металл пластинкалар кўринишида электродлар пайванд­
ланган узун шиша най олиниб, электродлар юксак куч-

10.9- раем

ланиш ли (би р неча юз вольт) м анбага уланади


(10.9-расм).
Найдаги ҳаво босими атмосфера босимига тенг булган­
да қўйилган кучланишга мос майдонда эркин электрон­
лар ва зарб билан ионлашиш туфайли ҳосил бўлган и он ­
лар сони о з бўлганлигидан ёлқин, учқунли разряд куза-
тилмайди. Бироқ кучланишни ўзгартирмасдан насос ёр ­
дамида ҳавонинг бир қисми чиқариб юборилса, ташқи
ионизатор мутлақо бўлмаганда ҳам ё л қ и н р а з р я д бош ­
ланади.
Елқин разряд вактида атомларнинг электронлар ва ион­
лар билан тўқнашиши газ атомларини уйғотади ва у газнинг
табиатига қараб маълум рангда ёруғлик чиқара бошлайди.
Агар газ разряд трубкаси ҳаводан бошқа газ билан тўлди-
рилса, газнинг кимёвий таркибига боғлиқҳолда шуъла ран­
ги ҳар хил булади.
Елқин разряднинг кўриниши газ босимига қараб ўзга-
ра боради. Газ разряд трубкасидаги ҳавонинг босимини
ўзгартириш учун насос ёрдамида ундан ҳавони сўриб ола
бошлаймиз.
а) Ҳаво босими /* = 100 мм. сим. уст.га яқинлашганда
электродлар орасида пуш ти-бинафш а рангда нурланувчи
ингичка тасма кўринишида газ разряди ҳосил бўлади.
б) Ҳаво сўриб олинган сари нурланувчи тасма йўғон-
лаша боради ва найнинг кўндаланг кесимини тўлдиради.
Босим 10 мм. сим. уст.га етганда найдаги нурланувчи ус­
туннинг учи катоддан ажралади.
в) БоСим /* = (1 + 2 ) мм.сим.уст.га яқинлашганда ёл-
қин разряд 10.9-расмда кўрсатилган кўринишни олади.
10.9-расмда най ўқи бўйлаб Ф потенциалнинг тақсимоти
келтирилган.
Ёлқин разряд 10.9-расмда тасвирлангандек, қуйидаги
соҳалардан ташкил топган: 1 катод қоронғулик ф азоси, II
ёлқин нурланиш соҳаси, III фарадей қоронғулик соҳаси
ва IV соҳаси ёруғлик сочувчи анод устуни—мусбат нурла­
ниш деб аталади.
Ёлқин разряднинг мусбат нурланишидан ёруғлик ман-
баи сифатида (инерт газлар тўлдирилган газ — ёруғлик
трубкалари) фойдаланилади.
г) Босим р =0,1 мм.сим.уст.га тенг бўлганда, анод ус­
туни кўпинча бир-бирини алмашувчи алоҳида-алоҳида ёруғ
ва қоронғу полосаларга — стартларга бўлинади. Бу ҳолда ёл-
қин разряд қатламли разряд деб юритилади ( 10. 10-расм).
е) Босим /? <0,01 мм.сим.уст. бўлганда, катод қоронғу-
лик фазоси, яъни Крукс қоронғулик фазоси найнинг бутун
қисмига тарқалади ва газдан ток ўтиб туришига қарамай,

— ш и т ш ш ш ф )
нурланиш бутунлай тўхтайди. Текширишдан маълум бўлди-
ки, қоронғу фонда катод сиртидан нормал бўйича чиқа-
ётган ва атрофдаги газга нисбатан бинафш а туе бераётган
нурлар дастаси мавжуд экан. Бу нурларга катод нурлари
деб ном берилган.
Кейинчалик кўпчилик олимлар, айниқса инглиз фи-
зиги Крукс томонидан катод нурлари жуда катта тезлик­
лар билан ҳаракатланаётган электронлар оқимидан ибо­
рат эканлиги исботланди.
2. Ёй разряди. Газ разрядининг турлари ичида амалий
жиҳатдан жуда муҳим бўлгани ёй разрядидир. Атмосфера бо-
симига яқин ёки ундан катта босимларда, катта разряд токи
зичлигида, кичик кучланишда бор-йўғи йигирма-ўттиз вольт
бўлганда ёй разряди ҳосил бўлади. Бу хил разрядни биринчи
марта 1803 йили Петербургдаги Медицина-хирургия акаде-
миясининг профессори В. В. Петров томонидан кашф қилин-
ган бўлиб, уни электр ёки Петров ёйи дейилади.
Ёй разряди — Петров ёйи иккита кумир электродлар-
ни бир-бирига тегизиб, сўнгра узоқлаштирилганда ҳосил
бўлади. Бунда иккала кўмир электродлар учлари орасида
бирданига кўзни қамаштирарли даражада нур сочувчи ёй
ҳосил бўлади. Ёй ҳосил бўлганда манфий электрод ўткир-
лашади, мусбат эса чуқурлашади (кратер хрсил бўлади).
Мусбат кўмир электроднинг ҳарорати 3900°С гача, ман­
фий кўмир электродники эса 2500°С гача етади.
Петров ёйи биринчи марта П. Н. Яблочков томонидан
кўчаларни ёритишда фойдаланилган; ҳозирги кунда Пет­
ров ёйи кучли ёруғлик манбаи сифатида прожекторларда,
кинопроекцион аппаратларда, маякларда ва электр пай-
вандида қўлланилади.
3. Учқун разряди. Учқун разряди атмосфера босимида
электродлар орасидаги электр майдон кучланганлиги жуда
катга ( Е = 3 • 10 8 В/м чамасида) бўлган паст хдроратли заво­
да ҳосил бўлади. Учқун разряди — электр учқуни равшан
ёруғ берувчи ингичка зигзагсимон жуда кўп тармоқланган
нурлар кўринишида бўлади ( 10. 11- раем).
Учкун нурлари разряд оралиғини ёриб ўтишда ўчади
ва яна пайдо бўлади.
Учқун разряди ҳосил бўлишида газнинг электронлар
зарбидан ионлашиши билан бир қаторда, газнинг учқун
нури таъсиридан ҳосил буладиган ионлашиши ҳам катта
роль ўйнайди.
Учқун разряддан қаттиқ қотишмаларга ишлов бериш -
да, учқундан кескич ва парма сифатида фойдаланилади.
Учқун разрядининг бошланиши газнинг «пробойи» сифа­
тида, газда ионлар сонининг қуюнсимон ўсиши натижа­
сида газнинг электр ўтказувчан бўлиб қолишидир.
Муайян кучланишда пробой рўй бергандаги электрод­
лар орасидаги масофага учқун оралиғи дейилади.
4. Яшин разряди. Яшин разряди ниҳоятда катта учқун-
ли разрядга мисол бўлиб, у мусбат ва манфий зарядлан­
ган булутлар оралиғида ҳосил бўлади. М усбат зарядли
булутлардан кучли ёмғир ёғиб, манфий зарядли булутлар-
дан эса ёмғир секин ёғади. Бундай зарядли булутлардан
яшин ҳосил бўлмайди. Яшин ҳосил қиладиган булутларга
м о м а қ а л д и р о қ л и б у л у т л а р дейилади.
М омақалдироқли булутлар остида кўпинча майдон
кучланганлиги йўналиши тескари — ердан манфий за­
рядли булутнинг пастки чеккасига йўналган бўлади.
Яшин разряди олдидан ер яқинида майдон кучланган­
лиги Е = (2 1 0 5 -5 -7 1 05)В /м бўлиб, момақалдироқли бу­
лутлар орасидаги кучланиш Ғ=10* В га, баъзан К = 10 9 В
(миллиард вольт)га етади. Кўпинча яшин манфий заряд­
ли булутдан чақнайди. Яш иннинг узунлиги бир неча ки-
лометрга тенг бўлади. Атмосферада 1 суткада ўртача 44
мингта, ҳар бир минутда бир нечта яшин чақнайди.

10.8. ПЛАЗМА ҲАҚИДА ТУШ УНЧА

Абсолют нолга яқин ҳароратда ҳамма моддалар қатгиқ


ҳолатда бўлади. Исталган модда қаттиқ ҳолатдан суюқ
ҳолатга, ундан кейин эса газ ҳолатига ўта олади.
Етарлича юқори ҳароратда жуда катта тезлик билан
ҳаракатланаётган атом ёки молекулаларнинг тўқнашуви
ҳисобига газ тўлиқ ионлашиши мумкин.
Плазма деб, электр жиҳатдан бутунлай нейтрал, бироқ
тенг миқдорда эркин мусбат ва манфий зарядлари булган
модданинг тўртинчи ҳолатига айтилади.
Агар модданинг барча молекулалари ёки атомлари ион-
лашган бўлса, уни тўла ионлашган плазма дейилади.
Ҳарорати тахминан (20000—30000) К бўлган модда тўла
ионлашган плазма ҳолатида бўлади. Табиатда учрайдиган
барча моддаларни ўзида мужассамлаштирган Қуёш ва бош-
қа юлдузлар юқори ҳароратли плазманинг улкан тўпла-
мидан иборатдир.
Атмосферанинг юқори қатлами (ионосфера) қисман
ионлашган плазмадан ташкил топган. Ш унинг учун ҳам
электр токини ўтказувчи газ ҳам қисман ионлашган плаз-
мага мисол бўла олади.
Металлардаги эркин электронлар ва кристалл панжа­
ра тугунига жойлашган ионлар ҳолатига қаттиқ жисмлар
плазмаси дейилади.
Одатдаги плазмадан фарқли ўлароқ қаттиқ жисмлар
плазмасидаги ионлар бутун жисм бўйлаб тарқала олмайди.
1. Плазманинг хоссалари. Плазманинг ўзига хос қатор
хоссалари уни модданинг махсус т ў р т и н ч и ҳ о л а т и деб
ҳисоблашга имкон беради.
Плазманинг ионлари — зарядли заррачалари электр
ва магнит майдонида осонгина кўча олади.
Плазма ионлари ўзаро Кулон кучлари таъсирида була­
ди, натижада қар бир заррача ўзи атрофидаги жуда кўп
заррачалар билан таъсирлашади.
Плазмада турли хил тебраниш ва тўлқинлар осонгина
ҳосил қилинади.
Юқори ҳароратли плазманинг электр утказувчанлиги
ўта ўтказувчанликка яқин бўлади.
2. Плазманинг амалда қўлланилиши. Газларда кузатил-
ган разряднинг қамма турлари ёлқин разряд, ёй разряди,
учқун разряди ва ҳоказоларда қисман газ плазмаси пайдо
бўлади. Бундай плазмага газ разряд плазмаси дейилади.
Газ разряд плазмаси кўп асбобларда, масалан, ёруғ-
ликнинг квант манбаи бўлган газ лазерларида ишлатилади.
Яқинда плазма оқимини ҳосил қилувчи п л а з м а т р о н
деб аталувчи асбоб яратилди. Плазматрон ҳосил қилган
плазма оқими техниканинг турли соҳаларида, металл қир-
қиш ва пайвандлашда, қаттиқ тоғ жинслари ва қудуқ
қазишда ва шу каби ишларда фойдаланилади.
Бош қариладиган терм оядро реакцияларини ҳосил
қилишда ҳарорати ўн миллион градусли плазмадан фой-
даланишнинг истиқболлари катта бўлиб, бу со\ад а жадал
тадқиқот ишлари олиб борилмоқца.
Бу масаланинг ҳал қилиниши инсон қўлига битмас-
туганмас энергия манбаини беради.
Электронлар металлдан ташқарига чиқиши учун A =eV
чиқиш ишини бажариши шарт. Уй ҳароратида металларда­
ги электронларнинг кинетик энергияси уни металлдан учиб
чиқиши учун А чиқиш ишини бажаришга етарли эмасдир.
Ҳарорат кўтарилган сари тез электронлар, бинобарин, ме­
таллдан чиқувчи электронлар сони \ам оша боради.
Юқори ҳароратда металлдан электронларнинг ажралиб
чиқиш ҳодисаси термоэлектрон эмиссия дейилади.
Металларнинг кинетик-электрон назариясига асосан
электронлар металлардан учиб чиқиши учун металл атом-
ларнинг исси қ тартибсиз ҳаракат энергиясига мос кела­
диган ҳарорат жуда катта (7'=15000 К) булиши керак.
Ҳақиқатда эса электронлар 7’= ( 1000+3000) К тартиби-
даги ҳароратларда сезиларли миқдорда металлдан учиб чиқа
бошлайди. Бунга сабаб, металлдаги электронларнинг бир

а
1U. 12- раем
қисми ўртача энергиядан анча катта энергияга эга бўлиши-
дир. Шу электронлар ҳисобига эм иссия бошланади.
Термоэлектрон эмиссия ҳодисасини катод лампа ёр­
дамида ўрганиш қулайдир. Катод лампа иккита электрод-
сим кўринишидаги К катод ва дисксимон А аноддан ва
ичидан ҳавоси сўриб олинган найдан иборат ( 10. 11-расм).
Бу лампанинг вольт-ампер характеристикаси (10.12-расм)
Ом қонунига бўйсунмайдиган графикдан иборатдир. На­
зарий ҳисоблаш ларнинг кўрсатишича /д ток кучи кучла­
ниш нинг 3 /2 даражасига пропорционалдир:

/ А = aU % (10.31)

(10.31) формулага Богуславский-Ленгмюр формуласи


дейилади. Бунда а —электродларнинг шаклига ва улар­
нинг ўзаро жойлашишига боғлиқ бўлган коэффициент.
U кучланиш t/ қийматга эришганда, токнинг кейинги
ўсиши тамомила тўхтайди. Бунда ток тўйиниш токи қий-
матига эришади, бу қийматга 10.126- расмдаги график­
нинг горизонтал қисми мос келади.
Тажриба натижаларининг кўрсатишича, тўйиниш токи
кучи катод ҳароратининг ортиши билан ғоят тез ўса б о ­
ради. Тўйиниш токи кучи 1тнинг электрон чиқарувчи ме­
талл ҳароратига боғланиши 10. 12в- расмда график равишда
келтирилган.
Квант назариясига асосан тўйиниш токи /т га мос кел­
ган jT ток кучининг зичлиги:

j T = B T 2 -e ~ ^ , (Ю.32)
бунда Т—металл катоднинг абсолют ҳарорати, А—чиқиш
иши, к—Больцман доимийси, В—турли металлар учун тур­
лича бўлган доимий.
Абслоют тоза металлар учун В нинг назарий қиймати
5 = 120----- га тенг.
cmz Kz
Ҳақиқатда эса В нинг қиймати турли металлар учун
турлича бўлиб, металларнинг тозалигига боғлиқ. 10.3-жад-
валда турли тоза металлар бошқа бирор модданинг юпқа
пардаси билан қопланган вольфрам учун В доим ий ва А
чиқиш ишининг қийматлари келтирилган.
Ю .З -ж а д ва л

A,
Эмиссияловчи S cm2 k 2 /4, эв Эмнссия-
ловчи сирт
22
в см К
ЭВ
сирт
Pt ( п л а т и н а ) 32 5,3 W(Cs) 3,2 1,36
W (вольфрам) 60 4,5 W(Ba) 1,5 1,56
M о (молибден) 55 4,2 W(Th) 3,0 2,63
T h (торий) 70 3.4 Ba O 1.18 1.84

Амалда тўйиниш токининг зичлигини ўлчаб, А чиқиш


иши топилади. Бунинг учун (10.32) ифодани логарифм-
лаб, ҳосил қиламиз:

lnjT = inB + 2 \n T - - ^ . (10.33)


ёки
10.13- раем

Агар ординаталар ўқи бўйича Inут, абсциссалар ўқи буйи­


ча jr Қўйилса (10.13-расм), бу боғланиш тўғри чизикдан
иборат бўлади. Тўғри чизиқнинг абсцисса ўқига бўлган
оғиш бурчаги а нинг тангенси (10.33а) га биноан jr ол~
дидаги к оэф ф и ц и ен та тенгдир, яъни:
rga = f . (10.34)
Бундан катод материалининг А чиқиш иши қуйидагига
тенг бўлади:
A = ktga. (10.34а)
Термоэлектрон эмиссия ҳодисаси ҳозирги замон элек-
тротехникаси ва радиотехникасида ғоят катта роль ўйнай­
ди. Кенотронлар, кучайтиргич лампалар ва шу кабилар-
нинг ишлаши термоэлектрон эмиссия ҳодисасига асос-
лангандир.

ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ

1. Эритма билан электролит орасида қандай фарқбор? Электроли-


тик диссоциация нима?
2. Ионларнинг ҳаракатчанлиги деб нимага айтилади?
3. Ионларнинг концентрацияси деб нимага айтилади? Диссоциа­
ция коэффициенти деб-чи?
4. Эритманинг моляр, эквивалент концентрацияси деб нимага ай-
тиладн?
5. Электролитларнинг солиштирма электр утказувчанлиги қандай
катталикларга боғлиқ? Электролитнинг эквивалент солиштирма электр
ўтказувчанлиги-чи?
6. Электролиз деб қандай ҳодисага айтилади? Катион ва анионлар
деб нимага айтилади? Фарадейнинг электролиз қонунларини таърифланг
ва формулаларини ёзинг.
7. Фарадей сони деб нимага айтилади?
8. Электролиз хддисасининг техникадаги қандай қўлланишларини
биласиз?
9. Гальваник элементлар ва аккумуляторларнинг тузилиши ва ишлаш
принципини тушунтириб беринг. Нормал элементнинг тузилиши
қандай?
10. Аккумуляторнинг сиғими нимани ифодалайди ва у қандай
бирликда улчанади?
11. Газлар электр ўтказувчанлиги электролитникидан қандай
фарк,панади?
12. Молекулаларнинг ионлашиш энергияси ва потенциали нимани
ифодалайди?
13. Қандай ҳодисага газ разряди дейилади? Номустақил ва мустақил
газ разряди деб қандай ҳодисаларга айтилади? Уларнинг турларига
мисоллар келтиринг.
14. Газ разрядининг ўтказувчанлик назариясининг тенгламасини
ёзиб, Taviitn қилинг.
15. Модданинг қандай холати га плазма деб айтилади? Унинг асосий
хоссаларини тушунтириб беринг. Плазма амалда қандай қўлланишга
эга?
16. Термоэлектрон эмиссия деб қандай ҳодисага айтилади? Богус­
лавский -Ленгмюр формуласини ёзиб, изоҳланг.
17. Термоэлектрон эмиссия тўйиниш токининг зичлиги қандай
формула билан аниқланади?
УЧИНЧИ қ и с м

Э Л ЕК ТРО М А ГН ЕТИ ЗМ
П -Б О Б
МАГНИТ М АЙДО Н НИ Н Г Ф И ЗИ К АСОСПАРИ
11.1 М АГНИТ М А Й Д О Н И ВА У Н И Н Г ТАВСИФИ
Электронлар ва ионларнинг ҳаракати бевосита кўрин-
майди. Бироқ бу ҳаракат унга чамбарчас боғланган турли
ҳодисаларни юзага келтиради, уларни текшириб токнинг
мавжудлиги ва унинг таъсири тўғрисида фикр юритилади.
Т о к н и н г м а г н и т т а ъ с и р и . 1820йилдаДанияфизиги
Ганс Христиан Эрстед (1777—1851) тажриба асосида магнит
стрелкасининг устига параллел жойлаштирилган ўтказгичдан
( 11. 1а-расм) ток ўтганда, магнит стрелкасининг дастлабки
вазиятидан оғгани ва утказгичга перпендикуляр жойлаш-
ганлиги аниқланди (11. 1б-расм). Агар ўтказгичдан токнинг
ўтиши тўхтатилса, магнит стрелкаси яна дастлабки вазиятига
қайтади.
Эрстед тажрибаси олимларни электр токи ўтиб турган
утказгич атрофида магнит майдон хрсил бўлади, деган
хулосага олиб келди. Худди шу майдон магнит стрелкасига
таъсир этиб, уни оғдиради.
Шундай қилиб, қўзғалмас электр зарядлари атрофидаги
фазода электр майдони, ҳаракатланувчи зарядлар, яъни

I N

а <Г

6
электр токи атрофида фақат магнит м ай дон и ҳосил бўлар
экан.
Ўтказгич атроф ида фақат ундан ток ўтган пайтдагина
магнит майдоннинг ҳосил бўлиши магнит майдоннинг манбаи
токдан иборат эканлигини тасдиқлайди.
Ш ундай қилиб, Э рстед каш фиёти ф и зи к а ф ан и н и н г
ривожланиш ида катга турткилардан бири бўли б, у электро­
магнетизм соқасидаги муҳим каш ф иётларнинг очилиш ига
сабаб бўлди.
« С и н о в к о н т у р и » ва м а й д о н н и н г и н д у к ц и я
в е к т о р и . Электрдан маълумки, электростатик м ай дон н и
ифодаловчи катталиклар: кучланганлик, потенциал энергия,
потенциал ва шу каби катталикларни аниқлаш да нуқтавий
«синов заряди» туш унчасидан ф ойдаланилган эд и . Худди
шунга ўхшаш магнит майдонни текш ириш да «синов заряди»
вазиф асини « с и н о в к о н т у р и » д е б аталувчи токли ёп иқ
контур бажаради. Албатта, бу «синов контури» текширилаётган
м айдон н и нг хусусиятига таъсир қилм аслиги учун унинг
улчамлари мумкин қадар кичик б ўл и ш и шарт. «С инов
контури»нинг ф азодаги вазияти ун ин г сиртига ўтказилган
мусбат нормал (й) н и н г йўналиш и билан аниқланади. п
мусбат норм алнинг йўналиш и контурдаги ток н и н г йўна-
лишига боғланган ҳолда парма қоидаси асоси да аниқланади:
Парма дастасининг айланма ҳаракати йўналиши контур­
даги токнинг йўналиши билан мос тушса, унинг илгариланма
ҳаракати йўналиши эса контур юзига туширилган мусбат
нормалнинг йўналишини кўрсатади ( 1 1.2-расм).
«Синов контури» к о н т у р н ’и н г м а г н и т м о м е н т и деб
аталувчи Рт вектор катталик билан тавсиф ланади.
ь

А
Контурнинг магнит моменти ( Рт) деб, конт урдан
ўтаётган ток кучи I нинг контур юзи S га кўпайтмасига
тенг булган физик катталикка айтилади, яъни:
Pn = IS. (11.3)
К онтурнинг м агнит м ом енти Рт вектор катталик бўлиб,
унинг йўналиш и контур сиртига ўтказилган мусбат нормал
п нинг йўналиш ига м ос тушганлиги учун:
Рт - J ■S ■п. (11.3а)

бунда п —мусбат нормал йўналишидаги бирлик вектор.


Эслатм а. «Синов контури» симдан ихтиёрий тўртбурчак ёки айлана
шаклда ясалган кичик ясси контурдан иборат бўлиб, унинг ўрамлар
сони ҳар қанча бўлиши мумкин.
Агар магнит м айдонга «синов контури» киритилса, унга
м айдон н и нг айлантирувчи кучи таъсир қилиб, контурнинг
мусбат нормали Я маълум йўналишда ориентацияланади. Бу
йўналиш магнит м айдон н и нг текширилаётган нуқтасидаги
й ўн а л и ш и д еб қабул қилинади. М асалан, атроф ида «синов
контури» жойлаштирилган ўтказгичдан ток ўтказилса, контур
текислигида ўтказгич жойлаш гунча «синов контури» бурила
бор ади (11 3-р а см ). Агар ўтказгичдан ўтаёттзн ток н и нг
йўналиш и ўзгартирилса, «синов контури» 180° бурчакка
бур ил ад и.
Ш ундай қилиб, м агнит м айдони токли «синов конту-
ри»га маълум й ўнал и ш да ж ойлаш адиган тарзда таъсир
кўрсатади.
Ҳ ар бир «синов контури»га таъсир қилувчи максимал
айлантирувчи куч моменти нинг контур магнит моменти
Рт га нисбати магнит м айдоннинг текширилаётган нуқтаси
учун ўзгармас катгаликдир, яъни:

= c o n s t. (11.4)

Бу катталик магнит майдоннинг миқцорий характеристикаси
бўлиб, унга м а г н и т м а й д о н н и н г и н д у к ц и я в е к т о р и
д е й и л а д и ва /?ҳарф и билан белгиланади, яъни:

B = (11.4а)
Гт
ёки
- . iOрманинг илгариланма ҳаракати ўтказгичдаги токнинг
Киши билан мос тушса, парма дастасининг айланиши токли
азгич атрофидаги магнит майдон индукция чизиқларининг
йўналишини кўрсатади (11.4 а-расм).
Айлана токнинг магнит майдон индукция чизиқларининг
% алиш ини ҳам парма қоидаси асосида аниқлаш мумкин.
Агар парма дастасининг айланиш йуналиши айлана токнинг
алиши билан мос тушса, парманинг илгариланма ҳаракати
.ана ўтказгич ичидаги магнит майдон индукция чизиқ-
м н и н г йўналишини курсатади (11.4 б-расм).
^ Ш у н д а й қилиб, хдр қандай шаклли токли ўтказгичлар
>фида ҳосил булган м агнит майдон индукция чизиқлари
с, чизиқпардан иборат булади.
^нди, цилиндрик сиртга би р -би р и дан изоляцияланган
м ўралган си м лардан и бор ат бўлган ток ли ғалтак-
ШунАа б и д а Н зни қараб чиқайлик. С олен оиддан ўтаётган токлар
(тесла) ^ққа эга бўлган айлана токлар систем асидан иборат
( 1 \ Л а ) б у н и н г м агн и т м а й д о н и , 1 1 .5 -р а см д а и н дук ц и я
0 еКГ°РиНУ^лаРи билан тасвирланган м анзарадан и борат бўлади.
. 1ен о и д н и н г ички қ и см и да м агнит м айдон индукция
сол енои д ўқига параллел чизиқлардан иборат
деб, . Кинг йўналиши айлана токдаги каби парма қоидаси
бир оирл Дўл'йкданади. Соленоид ички қисмидаги магнит майдон
м аксим к к^изик^арининг зичлиги, яъни м агнит м айдон
бўлган ф ^ g ўзгармас бўлганлиги учун соленоиднинг ички
- « н и таядони бир ж ин сли м айдондан иборат бўлади.
м айдо ? 0 в д учларига яқинлаш ган сари м агнит м айдон
б иРг^ , . _ и я чизиқлари эгри чизиқларга айлана боради ва
ат&Зленоиднинг таш қарисида ўзаро туташиб ёпиқ чизиқларга
£ айланади.
v- Ш ундай қилиб, магнит м айдоннинг асосий хоссаларидан
к учл ан ц н дук ц и я ч и зи қ л а р и н и н г ё п и қ б ў л и ш и м агн и т
ш инг уюрмали м ай дон дан иборатлигини ва унинг
лт заряди» мавжуд эм аслигини ифодалайди.
11.2. М А Г Н И Т М А Й Д О Н Н И Н Г ТО К Л И УТКАЗГИЧ ^гнит
ВА ҲАРАКАТЛАНАЁТГАН ЗАРЯДЛИ ЗАРРАЧАЛАРГА ТАЪ СИРИ 1ГНИТ
М агни т м а й д о н н и н г ток л и ўтк азги ч га таъ си р
к у ч и —А м п е р к у ч и . Электрдан амалда ф ойдаланиш да 'аР г а
магнит м айдонининг токка таъсир кучларидан фойдаланиш пори
катта роль ўйнайди. Баъзи ҳолларда у кучлар ток ўтаётган ва
магнит м айдонига ж ойлаш тирилган ўтказгичларга таъсир чит
этувчи кучлар кўриниш ида нам оён бўлади: бошқа ҳолларда 'И К
магнит м айдони том онидан вакуумдаги зарядли заррачалар ни
(электрон, протонлар ва шу кабилар) оқимига бевосита 1И
таъсир қиладиган кучлардан фойдаланилади. 1-
М агнит м айдонида жойлаш ган токли ўтказгичга майдон t-
том он и дан таъсир этувчи куч ш у м а й д о н н и н г м агнит D
индукцияси В га, утказгичнинг геометрик ўлчами / га ва
ундан ўтаётган ток кучи I га боғлиқлигини 1 1 .6 -расм да

тасвирланган қурилма ёрдамида кузатиш мумкин. Унда бир-


бирига параллел ж ойлаш ган иккита металл ўтказгичлар
устида узунлиги / га тенг бўлган ц илиндрсим он ўтказгич
думаланиб юра олади.
Расмда тавирланган ўтказгич оркали стрелка билан
курсатилган йўналиш да / ток ўтаётган бўлсин. Агар ўзаро
параллел ўтказгичлар ётган текисликка п ерпендикуляр
йўналиш да индукцияси В бўлган бир ж инсли ( В = const)
магнит м айдони таъсир қилсин. У ҳолда ab ўтказгичга Ғл
куч таъсир қила бош л аб, бу куч таъсирида ab утказгич
ҳаракатга келади. Бу ҒА кучни сезгир динамометр ёрдамида
ўлчаш м ум кин. Т аж рибадан Ғл кучнинг В ва / ётган
текисликка перпендикуляр йўналганлигини кўрамиз. Магнит
м айдон и н ин г токли ўтказгичга таъсир этувчи куч ҒА ни
анииугайдиган қ онунни 1820 йилда ф ранцуз ф и зи ги А м пер
аниқлаган бўлиб, у қуйидагича таърифланади:
Бир жинсли магнит майдонидаги токли ўтказгичга таъсир
қилувчи ҒА куч ўт казгичдан ўт аёт ган ток купи / га,
ўтказгичнинг узунлиги I га, магнит майдоннинг индукия
вектори В га ва В вектор билан ўтказгич орасидаги бурчак
синусига тўғри пропорционалдир, яъни:

Ғ А. = ИВ s in a . ( 1 1 .6 )
Бу формула Ампер қонунининг математик иф одасидир.
Умумий ҳолда, яъни ихтиёрий шаклдаги токли утказгич
бир ж инсли бўлмаган ( В ф const) магнит майдонда ж ойлаш ­
ган бўлса, утказгичнинг кичик эл ем ен ти dl ж ойлаш ган
соҳадаги магнит м айдон н и нг индукцияси В ни ўзгармас
д еб ҳисоблаш мумкин. Бу ҳолда утказгичнинг dl элементига
таъсир этувчи dFAкуч (I I .6 ) га асо са н

dFA = IBdl ■sin d l ! ' В (11.7)

кўриниш да бўлади. Бунда а бурчак— dl ва В векторлар


орасидаги бурчакдир.
/" .л
(11.7) д а B dl sin a = B dl sin d l, В и ф ода иккита dl

ва В векторлар векториал кўпайтм асининг модулига тенг.


>
I
1

Itdl .Вs = B dl sin d l, В


\ )
Бунга асосан (11.7) ни вектор кўриниш ида ёзи лса,

dFA = l [ d l , B \ (П -8 )

кўриниш га келади: М агнит м ай дон н и н г элем ентар токли


ўтказгичга таъсир қилувчи бу dFA кучга А м пер кучи деб
ҳам аталади. (1 1 .8 ) даги dFA, dl ва В вектор 11.7-расм да
тасвирлангандек йуналган
бўлиб, dFA кучнинг йўнали-
ши куйидаги чап қўл қоида-
сидан аникланади:
Очиқ чап қўл каф т ига
индукция куч чизиқлари туша-
ётганда, кўрсаткич бармоқлар
токнинг йўналиши билан мос
тушса, бош бармоқ эса токли
ўт казгичга таъсир қилувчи
Ампер кучининг йўналишини курсатади (11.8-расм).
Ҳозирги замон электр двигателларининг ишлаши Ампер
кучига асосланган. Двигателнинг айланувчи қисми (яко-
ри)нинг чулғамидан электр токи ўтганда, ҳосил бўлган кучли
электромагнит майдон токли ўтказгичга таъсир қилиб,
уларни ҳаракатлантиради. Махсус қурилмалар (коллекторлар)
токни чулғамлардан шундай йўналишга ўтказишга имкон
берадики, бунда магнит м айдоннинг таъсири якорни
муггасил айлантириб гурадиган
кучлар моментини ҳосил қилади.
М агнит м а й д о н н и н г
ҳар ак атл ан увчи зар я дга
таъ си р к у ч и —Л о р е н ц кучи.
М аълумки зар ядл арн ин г
тартибли ҳаракати токдан ибо­
рат бўлганидан, магнит майдон­
нинг токли ўтказгичга кўрсатган
таъсирини, унинг ҳаракатла-
нувчи зарядлар тўпламига кўрса-
тадиган таъсири натижаси деб
ҳисоблаш табиийдир. Ш унинг
учун ҳам Ампер қонунини иф о­
даловчи ( 11.8) дан фойдаланиб,
зарядга таъсир этувчи Ft Л о­
ренц кучини топиш мумкин.
Бинобарин, ток кучининг
г _ dq _ qdN
‘ ~ dt ~ dt
ифодасини ( 11.8) га қўйилса,

d f,
келиб чикдди, бунда q—заррачанинг заряди; dN—токни ҳосил
қилган зарядлар сони; = v бўлиб, заррачанинг ҳаракат
тезлигидир. У вақгда dN—заррачаларга таъсир қилувчи Ампер
кучи ( 1 1 .8 а) га асосан

dFA = q d N ^ .B ] ( П . 9)

бўлади. Бундан битга заррачага таъсир қилувчи Л ор ен ц


кучининг қуйидаги вектор кўриниш даги и ф одаси келиб
чиқади:

= (4 -1 0 )

(1 1 .10)дан Л оренц кучининг скаляр кўпайтмасидаги ифодаси

F ^ q v B s 'm a ( 1 1 . 1 0 а)

кўриниш да бўлади, бунда а 7? тезлик вектори билан В


магнит индукция вектори орасидаги бурчак.
Бу Л о р е н ц кучи Ғл ҳам ^ ва В векторлар ётган
текисликка перпендикуляр йўналган бўлиб (11.9-расм) унинг
йўналиш и ўш а чап қўл қоидаси билан аниқланади.
А гар чап қўл кафт ига магнит индукция чизиқлари
тушаётган бўлса, кўрсаткич бармоқлар мусбат заряднинг
йўналиши билан мос тушса, бош бармоқ зарядга таъсир қилувчи
Лоренц кучининг йўналишини кўрсатади.
1 1 .9 -р а с м д а м усбат ( q > 0) ва м а н ф и й (q < 0 ) зар я дга
та ъ си р к и л у в ч и Л о р е н ц к у ч и н и н г й ў н а л и ш и т а с в и р ­
лан ган .
Бир ж и н сл и м агн и т м а й д о н и д а ги зар я дл и
з а р р а ч а н и н г ҳ а р а к а т и . Л о р ен ц кучи ҒЙ нинг иф одаси
( 1 1 . 1 0 а) дан , зарядли заррачанинг би р ж инсли ( В ~ const)
магнит майдонидаги ҳаракатланиш қонуниятларини аниқпаш
мумкин.
1. Зарядли заррача магнит майдон индукция чизиқлари
бўйлаб ҳаракат қилмасин. У ҳодда Ъ ва В векторлар орасидаги
а бурчак 0 ёки п га тенг бўлиб, sin а. = 0 бўлгани учун,
(11.10а) формуладаги Л орен ц кучи Ғя = 0, яъни заррачага
магнит м айдони таъсир қилм адди. Б инобарин, заррача
инерцияси бўйича тўғри чизиқли текис ҳаракатланади.
2. Заряди q га тенг булган заррача магнит майдон индукция
чизиқларига перпендикуляр равишда (а = ҳаракатланиб
кирсин. Бу ҳолда Ғ, Л о р ен ц кучи v ва В векторга
п ерпен ди к уляр йўналган (1 1 .9 -р а с м ) ва (11.11а) д а н у
қуйидагига тенг бўлади:

I I 9- расм

F ^ \q \v B . (11.12)

М еханикадан маълумки, фақат, марказга интилма куч


таъсирида ж исм нинг ҳаракат траекторияси кучга п ерпен ди ­
куляр йўналган бўлади. Ш унинг учун ҳам бу ҳодда ҒлЛ оренц
2
кучи Ғ .4.4 = —£-
/< д а н и б о р а т м арказга и нти лм а кучдан
нборатдир:

к И - т -

Бунда т — заррачанинг м ассаси , R — заррача ҳаракат


траекториясининг эгрилик радиуси ва бундан:
(11.13) да 5 = const бўлиб, v — тезл и к н и н г сон қиймати
ўзгармас бўлгани учун ҳаракат тр аекториясининг эгрилик
радиуси қам ўзгармас қолади. Ш унинг учун зарядли заррача
В векторга перпендикуляр жойлаш ган текисликда радиуси
R га тенг бўлган айлана бўйлаб ҳаракатланар экан.
Л ор ен ц кучи Ғл ни иф одаловчи (1 1 .1 0 ) ва (11.10а)
формулалардан зарядли заррачанинг бир жинсли ( В —const)
магнит майдонида ҳаракатланиш қонуниятларини аниқлаш
мумкин. Ғл —Л орен ц кучи таъсирида заррачанинг ҳаракат
й ў н а л и ш и за р я д и н и н г
и ш о р а си га б о ғ л и в д и р .
1 1 . 1 0 -р а с м д а м усбат
(q > 0 ) ва м анф ий (q < 0 )
зарядли заррачанинг бир
ж инсли ( В = c o n s t)
магнит майдондаги хара­
кат траекторияси тасвир­
ланган.
Бир ж ин сли магнит
м айдондаги зарядли зар­
рачанинг текис айланма
ҳар а к а ти н и н г Т даври
(11.13) ф ормуладан қу-
йидагига тенг бўлади:

у1 — 2 тг/? _ 2.7Т
V В (11.14)

(11.14) дан кўринадики, заррачанинг айланиш даври магнит


майдоннинг индукцияси В га, заррачанинг солиштирма заряди
^ га тескари п роп орци он ал бўл и б, зар я дн и н г ҳаракат
тезлиги v га боғлиқ эм ас.
3. Умумий ҳолда зарядли заррачанинг 7> тезлиги магнит
майдон индукцияси В га нисбатан а бурчак остида йўналган
бўлсин (1 1.12-расм). Бу ҳрлда J тезликни В бўйича йўналган
vnва унга перпендикуляр йўналган таш кил этувчиларга
ажратамиз:
V. . = w cosa.
v, ташкил этувчи эса м икдор жиҳатдан ўзгармас бўлиб,
йўналиш и эса айлана бўйлаб ўзгариб боради.
Заррача бир вақтнинг ўзида иккита ҳаракатда иш тирок
қилади: заррача тезлигининг i \ ташкил этувчиси Л орен ц
кучига тегишли бўлгани учун у айлана бўйлаб ҳаракатланиб,
унинг радиуси (11.13)га асосан

ва заррача м айдон йўналиш ида v/t = v c o s a тезлик билан


инерцияси бўйича те­
кис ҳаракат қилади. Бу
икки ҳаракатнинг қў-
ш илиш и натиж асида
заррача 1 1 . 1 1 -расм да
тасвирланганидек спи­
раль в и н т б ў й и ч а
ҳаракатланиб, спираль
ВИНТНИНГ ҚадцМп
h = v nT = Tv cos а бу­
лади. Б унда T н и н г
ўрнига ун и н г (11.14)
иф одаси қўйилса, ку­
1 1. i 1- р а с м йидаги ҳосил бўлади:

v cos а . (11.15)

Т е з л а т г и ч л а р . Электр ва магнит майдонлари таъсирида


зарядланган заррачаларга тезлик бера оладиган ва уларни
бош қара оладиган қурилмаларга тезлатгичлар дейилади.
Зарядли заррачалар тезлаттичларидан чизиқли тезлатгич,
циклотрон, фазотрон, синхротрон, синхрофазотрон ва бетат-
рон л арн ин г тузили ш и ва иш лаш п ри нц и плари н и қараб
чиқамиз.
1 ) ч и з и қ л и т е з л а т г и ч . Ч изиқлитезлатгмчнингсхемаси
11.12-расмда тасвирланган. Схемадаги а камерада ион ҳосил
қилинади, мисол учун электрон а камерадан А цилиндрнинг
ичига кириб АВ электродлар орасидан ўтганда тезланиш
олади, унинг тезлиги ортади. t = £ вақтдан сунг электрон
ВС элекродлар орасидан ўтиш и учун В электродларнинг
— t o :
-J V
^==
g iff
5
11.12-расм

узун л и ги А га н и сб а та н у зу н р о қ бул ади . Э л ек тродлар


узгарувчан ток м анбаига уланган, ун ин г частотаси v бўлса,
т I
t = ~2 = 2 v бўлади, эл ектрон ни н г о лган тезлиги ҳам ш ун -
чалик катта бўлади. Б ун дай тезлатгичлар заррачаларга
~ 1 0 М эВ энергия бера олади.
_ 2) ц и к л о т р о н . Зарядли заррачаларнинг би р ж инсли
( В = const) магнит м айдонидаги айланиш даври Т унинг
тезлигига боғл и қ эм асл и ги ( 1 1.14-ф ор м улага қаралсин)
ц и к л отр он деб аталувчи зарядланган зар р ач ал ар н и н г
р е зо н а н с л и ц и к л и к тезл а тги ч га а с о с қ и л и б о л и н г а н .
Ц иклотрон дуант д е б аталувчи иккита я с си ярим дой ра
кўрин ишдаги D{ ва / ) 2 элек-
тродлардан ташкил топган
(11.13-расм). Дуантлар куч­
ли электромагнит қутблари
орасига жойлаш ган, ҳавоси
сўриб олинган камера ичига
ўрнатилади. Дуантларга гене-
ратордан ю қори частотали
ўзгарувчан кучланиш бери -
лади. Бунда дуантлар нав-
батм а-н авбат гоҳ м усбат, 11.13-расм
гоҳ м анф ий зарядланиб ту-
ради. Электр майдони факдт дуантлар оралиғида ҳосил бўлади.
Т езлатиш и л о зи м бўлган зар я дл и заррачалар дуантлар
орасидаги С нуқгага махсус қурилма ёрдам ида киритилади.
Заррача дарҳол м анф и й зарядланган дуан т т о м о н ҳара-
катланади. Дуантлар ичидаги ф азо эквипотенциал бўлганлиги
учун заррача у ерда ф ақат м агн и т м а й д о н и таъ си ри да
тезл и ги га п р о п о р ц и о н а л бўлган р ади ус [(1 1 .1 3 ) га қ.]
бўйича айлана бўйлаб ҳаракатланади. Д уантлар орасидаги
к учланиш нинг ўзгариш частотаси ш ундай тан лан ади ки ,
заррача ай ланан и н г я р м и си н и ўтиб, дуан тлар ораси даги
бўш лиққа келганда улар ораси даги п отен ц и аллар фарқи
иш орасин и ўзгартири б, ам плитуда қийматига эриш ган
бўлиш и шарт. У вақгда заррача янгидан тезлатилган бўлади
ва бунда биринчи ҳоддагига нисбатан икки марта катта
энергия билан иккинчи дуантга кириб келади, натижада
катга радиусли [Я ~ v) айлана бўйлаб ҳаракатланади.
Ш ундай қилиб, дуантларга бериладиган кучланиш нинг
частотаси (11.14) формула билан аник^анадиган даврга мос
равиш да ўзгартирилса, заррача ҳар гал дуантлар орасидан
ўтганда qU га тен г бўлган эн ер ги я п ор ц и я си н и ол и б ,
спиралсим он траектория бўйича ҳаракатланади ва ниҳоят
заррача камера девор и яқинидан махсус қурилма орқали
ташқарига чиқариб юборилади.
К учл ан иш и н и нг ам плитуда қийм ати UQ= 100 кВ ли
генераторга эга бўлган циклотрон ёрдамида протонни W = 21,9
М эВ энергиягача, электронни эса W = 0,51 М эВ энергия гача
тезл аш ти р и ш м ум к и н э к а н . Ц и к л о т р он да ж уда катга
энергияли зарядли заррачаларни олиш мумкин эм ас, чунки

массанинг тезлйкка боғланиш и: т = намоён бўлиб,

заррачалар ҳаракати билан тезлаш тирувчи м ай дон н и н г


ўзгаришидаги синхронлик бузилади.
Юқори энергияли заррачаларни олиш учун синхронлик-
н и н г бузилиш идан сақлаш керак. Б унинг учун дуантларни
таъ м и н л ов ч и к у ч л а н и ш н и н г ч а ст о та си н и ёки м агн и т
м айдоннинг индукциясини ўзгарувчан қилинади.
3. Синхронликни таъминловчи генератор кучланишнинг
частотасини даврий равиш да ўзгартирувчи қурилма билан
таъминланган ц и к л о т р о н г а с и н х р о ц и к л о т р о н ёки ф а з о т ­
р о н дейилади. Ф азотронда протон, ионлар ва азаррачалар
то 1ГэВ энергиягача тезлаштирилиши мумкин.
4. Берилган частотали кучланиш билан ишловчи цикло­
тронда си нхрон ли к ни таъминлаш да т /В н исбат ўзгармас
қолиш и керак. Бунинг учун м агнит майдон индукцияси В
ни даврий равиш да ўзгартириб турувчи қурилма билан
таъминланган циклотронга синхротрон дейилади. Бу турдаги
тезлатгичлар асосан электронларни 5-10 ГэВ энергиягача
тезлатади.
5. С и н х р о ф а з о т р о н д е б аталадиган тезлатгичда ҳам
тезлатувчи кучланиш частотаси, ҳам магнит м ай дон и н и н г
индукцияси даврий равиш да ўзгартирилади. Бундай тезлат­
гичда тезланувчи заррачалар спирал бўйича эм ас, ўзгармас
р ади усл и ай лана тр а ек т о р и я си бўй л аб ҳарак атлан ади .
Заррачанинг тезлиги v ва массаси т орта борган сари магнит
майдоннинг индукцияси В ни шундай орттириб бориладики,
(11.14) формула билан аникданадиган R радиус \а р дои м
ўзгармай қолади. Бунда заррачанинг айланиш даври Т нинг
ўзгариш и масса m ва индукция В н ин г ортиш и ҳи соби га
бўлади. С инхроф азотронда дуант бўлм асдан, заррачаларни
тезлатиш ўзгарувчан частотали генератор ҳосил қилган электр
м айдони билан траекториянинг айрим қисм ларида содир
бўлади . С и н х р о ф а зо т р о н д а асо са н п ротон лар 500 ГэВ
энергиягача тезлатилади.
6. Б е т а т р о н —циклик индукцион тезлатгич бўлиб, унда
ўзгарувчан магнит м айдони ҳосил қилган ую рмали электр
м айдони ёрдам ида электронлар ўзгармас радиусли айлана
бўйлаб синхронизациясиз тезлаштирилади. Бетатронда фақат
электронлар 100 М эВ энергиягача тезлаштирилади.
Х о л л э ф ф е к т и . 1880 йилда америкалик олим Э. Холл
(1855— 1938) ўз н ом и билан аталувчи ҳоди сани , қуйидаги
тажриба асосида аниқлади. У олтиндан ясалган параллелепи­
п ед шаклидаги ўтказгичдан / ток ўтказиб, утказгичнинг
битта кўндаланг кесим ида ётган А ва С нуқталаридаги
потенциаллар фарқи Аф ни ўлчади (1 1.14-р асм ), бунда
Дф = ФА - Фқ = 0 бўлган. Агар пластинканинг ён том онидан
йўналган кучли магнит м айдони таъсир қилинса, А ва С
нуқгалардаги потенциаллар \а р хил бўлган. Бу ҳодисага Холл
эф ф ек ти дей илади . Ўлчаш дан маълум бўлди к и , А ва С
нуқталардаги потенциаллар фарқи Д ф , ўтказгичдан ўтаётган
токнинг кучи I га, магнит майдоннинг индукцияси В га тўғри
ва пластинканинг қалинлиги в га тескари пропорционалдир,
яъни:

Аф = фА - Ф с = r L £ - , (П-16)
бунда, Л—турли металлар учун турлича бўлган п р оп ор ­
ционаллик к оэф ф и ц и ен ти бўлиб, унга Х о л л д о и м и й с и
дейилади.
К ейинчалик текш ириш лардан маълум бўлдики, Холл
эфф екти барча металларда ва ярим ўтказгичларда кузатилар
экан.
Холл эф ф ек т и н и эл ек тр он назарияси а со си д а ж уда
оддийгина тушунтирилади. Фараз қилайлик, пластинкадаги
токни ҳосил қилувчи q зарядн ин г концентрацияси п0 ва
ўрта тартибли ҳаракат тезлиги v бўлса, ўтказгичдан ўгаётган
ток кучининг зичлиги j қуйидагига тенгдир:

J = ЯПо», (11.17)

бунда q > 0 бўлса, зарядн ин г ҳаракат тезлиги v йўналиш и


j н ин г йўналиш и билан м ос туш ади, q < О бўлганда эса ў
нинг йўналиш и J нинг йўналиш ига қарама-қарш и бўлади.
(1 1 .1 7 ) д а н , кўндаланг к есим ю заси s = a e бўлган
пластинкадан ўтаётган токнинг кучи:

I = j s = qn0vae. (11.17а)

П л асти н к адаги м а гн и т м а й д о н и д а v тезл и к би л ан


ҳаракатланаётган q зарядга Ғя = qvB Л орен ц кучи таъсир
қилади. Бу куч таъсирида пластинканинг ю қори қиррасига
q > 0 заряд тўпланиб, пастки қиррасида эса q заряд етиш -
майди. Натижада мусбат зарядланган пластинканинг юқори
қиррасидан м анф ий зарядли пастки қиррасига йўналган,
кучланганлиги Е бўлган қўшимча электр м айдони ҳосил
бўлади ва бу м айдон q зарядга Кулон кучи Ғл = qE таъсир
қилади. П ластинкадан ўтаётган ток кучи /турғун лаш ганда
қарама-қарш и йўналган Л орен ц ва Кулон кучлари микдор
ж и ҳ а т д а н ў за р о т е н г б ў л и б қ олади: qE = qvB, б у н д а
пластинкада қўш имча ҳосил бўлган электр м айдон н и нг
кучланганлиги Е = иВ.
Қ ўш им ча п отен ц и ал л ар ф арқи Дф вуж удга келган
пластинка қирралари орасидаги м асоф а а га тенг бўлса,
потенциал ф ади ен ти га асосан Дф қуйидагига тенг бўлади:
А(р = В-а . —-— = / j , .qv
т qn^ae qtiq e
Агар бунда

(1 >20)

деб фараз қилинса, (11.14) ифода (11.16) билан мос тушади.


Ш ундай қилиб, Холл д о и м и й си R ни ўлчаб, ток
ташувчиларнинг концентрацияси п0 ни аниклаш мумкин:

( П . 20а)

Металларнинг муҳим характеристикаларидан бири ток


ташувчиларнинг ҳаракатчанлиги u = v/ E бўлиб, у металлнинг
солиштирма электр утказувчанлиги Y билан қуйидагича
боғланишга эга:
y = qn0u ( 11.21)

Холл доим ийси R ни ва солиш тирм а электр ўтка-


зувчанлик у ни аник^аб, ( 11. 20) ва ( 11.21 ) формулалар
бўйича пластинкадаги ток ташувчиларнинг концентрацияси
п0ни ва ҳаракатчанлиги и ни топиш мумкин.
Холл эффектини ярим ўтказгичларда текш ириб, бунда
эффект ишорасига қараб, ярим ўтказгичнинг п- ёки /?-турга
тегишли эканлигини аниқлаш мумкин.
11.3. БИО-САВАР-ЛАПЛАС Қ О Н У Н И
1820 йили француз олимлари Ж. Био (1774—1862) ва
Ф. Савар (1791— 1841) ўзгармас ток ҳосил қилган магнит
майдонни ҳисоблашга имкон берадиган формулани аниқлаш
мақсадида куйидаги тажрибани ўтказишади. Улар узун тўғри
токли ўгказгич ҳосил қилган магнит майдонни «синов контур»
ёрдамида текширишди (11,3-расм). Тажрибада магнит майдон
индукцияси В нинг йўналиши ва катталиги магнит моменти
Рт маълум бўлган «синов контури»га таъсир этаётган кучлар
моменти орқали аник^анган, чунки (11.46) га асосан токли
контурни айлантирувчи м ом ен т д / магнит м айдон индук­
цияси В га пропорционалдир. «Синов контури»нинг магнит
м ом енти Рт = const булганда, унга таъсир қилувчи куч
м ом енти М н и н г қиймати ўтказгичдан ўтаётган токнинг
кучи / га пропорционаллиги маълум бўлди. Б инобарин ,
магнит майдоннинг индукцияси В шу майдонни ҳосил
қилаётган ток кучи I га пропорционалдир, яъни:
В- I . (а)

Иккинчидан, «синов контури»ни токли Л5ўтказгичдан (11.3-


расмга қ) турли г масофаларга жойлаш тирилганда контурга
т а ъ си р қ и л ув ч и куч м о м е н т и М н и н г , я ъ н и м агн и т
м айдонининг шу нуқтадаги индукцияси В нинг қийматини
г масофага тескари пропорционаллиги аникданди, яъни:

В ~1. (б)

Био ва Савар бу тажриба натижалари — (а) ва (б) асосида


токли утказгич м агн и т м а й д о н и н и ҳ и собл аш га им кон
берадиган ф орм улани чиқара олиш мади, чунки улар олган
тажриба натижалари фақат тўғри токли утказгич учунгина
ўринли эди .
К ей и н ч ал и к , Б ио ва С аварнинг таклиф ига б и н о а н ,
уларнинг таж риба натижаларига асосланган ҳодца ф ранцуз
ф изиги ва математиги П. Л аплас (1749— 1827) ихтиёрий
шаклдаги токли утказгич атрофидаги магнит м айдонининг
индукцияси В н и аниклаш им конини берадиган формулани
келтириб чиқаради. Бунда Л а п л а с м а й д о н н и н г с у п е р -
п о з и ц и я с и (қўш иш ) принципидан ф ойдаланди. Бу прин-
ципга асосан , ихтиёрий ш аклдаги токли ўтказгич ҳосил
қилган магнит майдонининг бирор нуқгасидаги индукцияси
В , ун ин г элем ентар токлари— [fd l ) ҳосил қилган магнит
м айдонларининг элем ентар индукцияси dBi ларининг гео­
метрик (вектор) йиғиндисига тенгдир:

В = В,+В2+ - + В л =' £Вг (11.22)


/=1
Лаплас ҳар бир элементар ток [id l ) ҳосил қилган магнит
м айдони учун (11.15-расм )

dB = k (11.23)

формулани тавсия қидди, бун ­


да к' — муҳитга боғл иқ бул­
ган пропорционаллик к оэф ф и­
циенти, / —ток кучи, d l —ток
ўтаётган томонга йуналган эле­
ментар ўтказгич узунлиги бў-
л и б , Idl га э л е м е н т а р ток
дейилади, г —элементар тоқцан
магнит индукцияси аникдай- ^
д и г а н н уқ тагач а й у н а л га н
р а д и у с -в е к т о р , к' п р о п о р ­
ционаллик к оэф ф ициенти ф а­ 11.15-расм
кат ўлчов бирликлар си стем а­
сига боғлик бўлган к проп орци он ал л ик к оэф ф и ц и ен ти
оркдпи

к' - кц. (11.24)

боғл ан и ш га эга, б у н д а Ц —м у ҳ и т н и н г н и с б и й м агн и т


сингдирувчанлиги. У вақгда (11.23) иф одан и

dB = kn^UL (11.23а)

кўриниш да ёзиш м ум кин. Бундаги к п роп орц и он алли к


к оэф ф иц и ентин и н г С И даги ифодаси:

к =% . (11.24а)

Бунда, ц0 —янги ўлчов бирликли ф и зи к катталик бўлиб,


унга м а г н и т д о и м и й с и дейилади.
Ва ниҳоят, ( 1 1.24а) га асо са н элем ентар ток u d l ) ҳосил
қилган магнит м айдон и ндук ц и яси dB ва кучланганлиги
dH қуйидагига тенг бўлади:

(11.25)

(11.25а)

Бу муносабатлар Б ио-С авар-Л аплас қ он ун и н и н г мате­


матик и ф одаси бўли б, ун и таърифлаш учун скаляр қўри-
ниш да ёзамиз:

dB = ^ f s m a , (11.26)

dH ^ s si in
n aa . (1 1 .2 6 ,а)
4л г2

Ш ундай қилиб, Био-Савар-Лаплас қонунини куйидагича


таърифлаш мумкин.
Элементар токлар ҳосил қилган магнит майдонининг бирор
нуқтасидаги индукцияси ёки кучланганлиги элементар токка,
утказгич билан радиус-вектор орасидаги бурчакнинг синусига
тўғри ва ўтказгичдан майдон нуқтасигача булган масофанинг
квадратига тескари пропорционалдир.
11.4. ТОКЛАР ҲОСИЛ ҚИЛГАН М АГНИТ М А ЙД ОН НИ
Ҳ И С О БЛ А Ш

Био-Савар-Лаплас қонуни (1 1.26)дан фойдаланиб, турли


шаклдаги токли ўтказгич ҳосил қилган магнит майдонининг
б и р о р н уқ таси даги и н д у к ц и я си ёки к учлан ганли ги ни
ҳисоблаш мумкин.
Т ок л ар ҳ о си л қ илган м а гн и т м а й д о н и н и н г б и р о р
н уқ гаси даги н атиж авий и н ду к ц и я си В н и н г қ ий м ати
элементар ток y d l J нинг ҳосил қилган магнит м айдонининг
шу нуқтадаги индукциялари dB нин г йиғиндиси сиф атида
аникданади:
У зун л и ги ч ек л ан ган тўғри
ток м агн и т м ай дон и н и х и с о б ­
лаш .
Фараз қилайлик, узунлиги чеклан­
ган ва учлари а , ва а? бурчак остида
к ўри н ади ган I ток ўтаётган тўғри
утказгич берилган бўлсин (11.17-расм).
Бу т о к л и ў тк азги ч ҳ о с и л қ и л ган
магнит м а й д о н и н и н г би рор нуқта-
си д а г и и н д у к ц и я с и В ни (1 1 .2 7 )
формула асосида ҳисоблаш учун унда­
ги г ва dl ларни мустақил а бурчак
орқали ифодалаш керак. 11.16-расмдаги
чизмадан ф ойдаланиб, аникдаймиз:
11.16-расм

АЛ О С д а н sin а = —, б у н д а н г = -г 2—;
г’ J sina ’
O C D E д а н sin а = бунда

dl = tda = ro^g
sina sina
Ш ундай қилиб, г ва dl нинг б у и ф одалари н и (11.27)га
куйиб, a , бурчакдан а 2 гача ораликда интефаллаш амалини
бажарамиз:

В = ~г~~ I Г sinlflL. —2———sin от = (s in a -d a =


4я J r02 sin2 а r„ J
«1 «I

= cosa, - c o s a , )
с, ' 1 2>
Ш ундай қилиб, узунлиги чегараланган токли ўтказгич
магнит м ай дон и н и н г бирор нуқгасидаги индукцияси В ва
кучланганлиги Н куйидаги ф ормуладан аник^анар экан:

В= 4f" t ( c o s a i - c o s a 2 ). (11.28)

Я =^ = ^ ( ( С0 5 а 1 _ С 0 8 а ^ - (11-28, а)
Бу ерда / —ўтказгичдан ўтаётган ток н и нг кучи; г0—ўтказгич-
дан текш ирилаётган нуқтагача бўлган м асоф а; а , ва ct? —
ўтказгич учларидан нуқгагача бўлган г, ва г2 радиус-векторлар
билан ўтказгич орасидаги бурчак.
375
Х усусий ҳолда M N ўтказгич чек си з узун бўлса, а , = 0°

(cosO° = l ) B a a 2 = л (cos7i = - l ) т е н г б ў л и б , (1 1 .2 8 ) ва
(11.28а) лардан куйидаги ифодалар келиб чиқади:

Я = Ш1 . 2 1 (11.29)
4я г0

(11.29а)

Бу (1 1 .2 9 ) ва (1 1 .2 9 а ) и ф одал ар Б и о-С авар таж ри баси


натижаларини тасдиқлайди, яъни тўғри токли ўгказгич ҳосил
қилган магнит майдонининг индукцияси ёки кучланганлиги
ўтказгичдан ўтаётган токнинг кучи /г а т ў ғ р и ва ўтказгичдан
нуқтагача булган м асоф а г га тескари пропорционалдир.
П а р а л л е л т о к л а р н и н г ў з а р о т а ъ с и р и . Б ир-бири­
дан гй м асоф ада ж ойлаш ган иккита узун параллел токли
ўтказгичларни қараб чиқам из ( 1 1.17-расм ). Т аж рибада
т е к ш и р и ш л а р д а н м аъ л ум б ў л д и к и , иккита п араллел
ўтк азги чл ар дан ўтаётган / , ва / 2 токлар би р т о м о н га
йўналганда улар ўзаро тортиш ади ( 1 1.17-а раем ), қарама-
қарши йўналганда ўзаро итаришади (11.17-6 раем). Параллел

а 6
11.17-расм

токларнинг ўзаро таъсир кучини биринчи марта ф ранцуз


олими Ампер аниқлаган бўлиб, уни (11.17)га асосан келтириб
ч иқ ари ш м у м к и н . У вақтда / 2 то к ўтаётган и к к и н ч и
утказгичнинг dl элементи га биринчи /, токли утказгич магнит
м ай дон и н и н г таъсир кучи dF2 (1 1 .17)га асосан куйидагига
тенгдир:
бунда В —биринчи чек си з узун /, ток л и утказгичнинг г0
м асоф ада ҳосил қилган магнит м ай дон и н и н г индук ц и яси
бўлиб, (11.29) га би ноан :
B - M ..2 L (11.31)
1 4л Га ’
Биринчи токли утказгич магнит м айдон и н ин г индукция
чизиқлари иккинчи утказгич dl узунлигига перпендикуляр

d l, В, = 90° иуналганлиги учун sin d l * В, - 1 бўлиб,

(11.31) ни (11.30) га қўйилса, куйидаги келиб чиқади:

dl. (11.32)

Худди ш ундай м улоҳаза асоси д а б и р и н ч и /, токли ўтказ-


гичнинг dl элем ентига иккинчи 1г токли ўтказгич магнит
майдонининг таъсир кучи dFt ҳам куйидаги кўринишда келиб
чиқади:

dF , = М . . ILlLl dl. (11.32а)


’ 4п г0
Охирги (11.32) ва (1 1.32а) муносабатлардан кўринадики,
параллел токли ўтказгичларнинг эл ем ен тар dl узунлигига
таъсир қилувчи кучлар ўзаро тенг бўлганлиги учун уни
умумий кўриниш да ёзи ш мумкин:

dF = b t L . l k l L d l (11.33)
4тг г„

Параллел токли ўтказгичларнинг / узун ли ги га таъсир


қилувчи куч Ғ ни т о п и ш учун (1 1 .3 3 ) н и 0 д а н / гача
интегралланса, куйидаги келиб чиқади:

р - МоД 2 / v/ 2 /
(11.33, а)
Г 4л '•

Бунда Ц - м уҳитнинг н и сб и й магнит сингдирувчанлиги,


ц 0 - бирликлар систем асининг танланиш ига боғлиқбўлган
магнит до и м и й си бўли б, ун и н г С И даги қиймати:

ц0 = 4к •10-7 JL (ёки $ ) = 12,56 •10'7 Д- (ёки § ) .


Ш ундай қилиб, параллел токларнинг ўзаро таъсир кучини
ифодаловчи (11.33а) қонуниятни қуйидагича таърифлаш
мумкин:
Параллел токларнинг ўзаро таъсир кучи ўтказгичдан
ўт аёт ган токлар кучининг кўпайтмасига, утказгичнинг
узунлигига т ўғри ва улар орасидаги масофага т ескари
пропорционалдир.
Т о к кучи н ин г С И даги ўлчов бирлиги ам пер (А )н и
параллел токларнинг ўзаро таъсир кучи асосида таърифлаш
м умкин. Агар (11.33, а) д а r0= I м. / = 1 м ва /, = 12 = 1 А
бўлса, Ғ = 2 • 1 0 ~7 Н бўлади.
Ш ундай қилиб, бўшлиқда бир-биридан 1 м масофада
жойлашган чексиз узун ва ўта ингичка иккита параллел токли
ўтказгичнинг ҳар бир метри узунлиги ўзаро 2 - 1 0 ~7 Н куч билан
таъсирлашадиган ўтказгичдаги токнинг кучига 1 ампер (А)
деб айтилади.
Умумий ҳолда битта текисликда ётмаган, яъни ўзаро
параллел бўлм аган (1 1 .1 9 -р а с м ) иккита: ва I2dl2
э л е м е н т а р то к л а р н и н г ў за р о таъ си р кучи dFX2 н и н г
иф одасини келтириб чиқарамиз.
Биринчи элементар ток /,(//, нинг ҳосил қилган магнит
м айдон и даги иккиламчи элем ентар ток / 2< /4 га таъсир
қилувчи А м пер кучи dFx2 (11.33) га биноан

dFn
12
= I 22[dfr
1 2
dB i ] (11.34)

кўриниш да ёки скаляр кўринишда:

dFy2 = I2dlzdBxsin dJ2, AdBx = I2dl2dBxsin 0 , . (1 1 .34a)

бунда 0 , —икки dl2 ва d B x векторлар орасидаги бурчак,


d B y —биринчи элементар ток /,*//, нинг г, 2 масофада \о си л
қилган магнит м айдонининг индукция вектори бўлиб, Б ио-
Савар-Лаплас қонуни (11.25) га асосан:
ёки бу ифодани скаляр кўринишда ёзамиз:

' Л к ® 14' (11.35а)

Бунда 0, — (Нл ва г12 векторлар орасидаги бурчак.


(11.35) ва (11.35а) ифодаларни (11.34) ва (11.34а)да
ўринларига қўйнлса, иккита элементар токнинг ўзаро таъсир
кучи dFx2 ни ифодаловчи Ампер қонунининг вектор ва
скаляр кўринишдаги математик ифодалари келиб чиқдци:

12 4 rt .3
(11.36)

ва
dF sifi0, sm ^2
'2 4л ' r2 (11.36a)
Бу ифодалар элекгростатикадаги Кулон қонуни сингари
элекгромагнетизмнинг асосий тенг- г
ламаларидан бири ҳисобланади.
А й лан м а ток л и ўтк азги ч
м а р к а зи д а г и м агни т м а й д о н и
(11.18-расм). Бу ҳодца утказгичнинг
барча элем ентлари dl р ад и у с-
вектор г га п ер п ен ди к ул я р
а = 90°, яъни s in a = 1 бўл и б,
r = R бўлсин. Ш унинг учун ҳам,
(11.27) ни қуйидаги кўринишда
ё з и б , 0 дан 2nR орал и қд а
интеграллаб, айланма ток марка­
зидаги магнит майдони индук­
цияси В ни аниқлаймиз:
2 яR 2 яR
В = М4я /
R
\ J L = )!sE J _
J 2 4я цг ) цг
(di = M L J -2 n R

=^-^~.
4яК
0 0

Ш ундай қилиб, айланма токли утказгич марказидаги


магнит майдонининг индукцияси В ва кучланганлиги Н
қуйидагига тенг экан:

°о -~М .
4я ‘
2п/
Л
Д ем ак,айланма токли утказгич марказидаги магнит
майдоннинг индукцияси В ёки кучланганлиги Н ўтказгичдан
ўтаётган токнинг кучи I га тўғри ва айлананинградиуси R га
тескари пропорционалдир.
Айлана шаклидаги токли контурнинг магнит м ом енти

Рт = IS = InR2 =nR2I (11.35)

бўлгани учун (11.34) ва ( 1 1.34а) ларни магнит м омент орқали


ёзиш мумкин:

р _ ИоИ 2 n R 2! _ ИоИ 2Р т
U 4л дэ 4 „ лз > (11.36)

Н = S - = -L 2/я (11.36а)
4л дз '

А йланма токли утказгич марказидаги


м а гн и т м а й д о н н и н г и н д у ц и я с и В ,
кучланганлиги Н ва магнит м ом енти
Рт векторлар ўқи бўй л аб й ўналган
бўл и б, уларнинг йўналиш и ю қорида
баён қилинган «парма қоидаси» (11.19-
расм) асосида аникланади. Ш унинг учун
ҳам (1 1 .3 6 ) ва (1 1 .3 6 а ) и ф од а л а р н и
вектор кўриниш да ёзиш мумкин:

11.19-расм

В=Ш

.Мл
лз (11-37)

2 Рт
н = 4л (11.37а)
Л3
А й л а н м а т о к н и н г ў қ и д а г и м а г н и т м а й д о н . Энди
R радиусли /т о к ўтаётган айлана ўтказгич ўқида ётган, айлана
текислигидан h м асофада жойлаш ган А нуқгадаги магнит
майдоннинг индукцияси В ни
ҳисоблаб чиқайлик ( 11.20-расм).
Айлана утказгичнинг Idl - эле­
ментар токларининг А нуқгада
ҳосил қилган магнит майдони­
нинг индукцияси dB микдор жи-
ҳатдан бир хил, йўналишлари эса
ҳар хил бўлади. 11. 20-расмда ай­
ланма токнинг диаметрал қарама-
қарши ж ойлаш ган элем ентар
токнинг ҳосил қилган м ай до­
нининг dBx ва dB2 индукцияла-
ри тасвирланган. Элементар ток­
лар ( I d l ) нинг А нуқгадаги ин-
дукцияси иВ нинг қиймати бир
хил булади, яъни:

dB = dB , = d B 2 = ^ l § sin а . (11.34)

Расмда утказгичнинг элементар узунлиги dl билан г радиус-


_ А

вектор ор асидаги бурчак dl, г = 90° бўлгани учун

sin dl , = 1 бўлади. У вақтда (11.34) ни

4л г (11.34а)

кўринишда ёзиш мумкин. dBy ва dB2 векторларни иккита


ташкил этувчиларга ажратамиз: ОХ ўқига перпендикуляр
бўлган dByi ва dB2x ҳамда ОХ ўқи бўйлаб йўналган dBu
ва dB2x ташкил этувчиларга ажратамиз. Бу векторларнинг
м одуллари тен г бўлгани учун dB,L = - dB2L ёки
dBx± + dB2± = 0 бўлиб, dB:x = dB2x ёки
dBu = d B 2x dB sin а. Бинобарин, ОХ ўқига перпендикуляр
бўлган dB± ташкил этувчиларнинг йиғиндиси нолга тенг,
яъни jdB 1 = 0 бўлгани учун А нуқтадаги магнит
майдоннинг натижаловчи индукция вектори § нинг модули
ОХўқи бўйлаб йуналган dBxташкил этувчиларнинг йиғин-
дисига тенг булади, яъни:

Бунда г = V /?2 + А2 ва s in a --^ - -^ J L = . у вақТда

(11.35) ифода қуйидаги кўринишни олади:

Бу муносабатнинг суратидаги nR2I ифода контурнинг


магнит моменти Ртдан, яъни Рт = nR2I бўлгани учун (11.36)
формула электр диполи ўқидаги электр майдон кучлан­
ганлиги учун ёзилган (11.37) ифодага ўхшаш кўринишга
эга бўлади.

r -M l 2Р™ W zp™
4я г3 4?r {R2 + h t f ' (11-37)

Айланма токнинг ўқидаги В ва Рт векторларнинг йўна-


лиши мос тушганлиги учун (11.37) ни вектор кўринишда
куйидагича ёзиш мумкин:

5 _ W 2?т _ МоМ 2 Рт

471 г3 4Л (л2+А2)^ (11.37а)

Ш ундай қилиб, (11.36) ва (11.37а) га асосан айланма


токнинг ўқида ётган А нуқгадаги кучланганлик Я куйидаги га
тенг бўлади:
н - В - 1 VX&! - 1__ Zrt/t2/
^ 4,1 '3 4л (л2 +л2^

// =_JL-: _1_?/«. =_]__ ?/л_


Моц 4я гэ 4я (Л2 +Л2 ^ ' (1 1 .3 8 ,а)

Д иполь электр м айдоннинг ўқида ётган нуқгасидаги электр

индукция вектори •- у га ўхш аш бўлганлиги учун


айланма токни шартли равишда «магнит диполи» д е б қабул
қилинади. Ҳақиқатан ҳам «магнит диполи» ва доим ий магнит
майдонларининг индукция чизиқлари 1 1 .2 1 -расмда тасвир-
лангандек, бир хил кўриниш га эга. Бунда «магнит ди п оли »-
нин г ш имолий кутби сиф атида куч ч и з и м а р и чиқаётган
том он олиниб, жанубий кутбига эса куч чизиқлар кираётган
томони олинади.

Рт

11.21- р а с м

У зун л и ги ч ега р а л а н га н со л е н о и д ўқ и д аги


м а г н и т м а й д о н и . Соленоид деб, марказлари умумий ўқда
ётуечи, бир-бири билан кетма-кет уланган N та айланма
токлардан иборат бўлган спиралсимон ўтказгичга айтилади.
Ф араз қилайлик, узунлиги L, ўрамлар со н и N, ўрамлар
радиуси R бўлган /т о к л и со л ен о и д ўқида ётган А нуқтаси-
даги индукцияси В ни (11.36) ф ормула а соси д а ҳисоблаб
чиқам из (1 1 ,22-р асм ). С ол ен ои д dl узунлигига м ос келган
d N = ^j-dl = ndl (бунда п—соленоиднинг узунлик бирлигига
тўғри келган ўрамлар сони) ўрамларидан ўтаётган /т о к ҳосил
қилган магнит м ай дон н и н г А нуқгадаги индук ц и яси dB
(11.37) формулага би н оан куйидагича ифодаланади:
dB = B dN = . 2лR2L nd l . (11.39)
4,1 [R i+hrf

11.22-расм даги ДАДС дан I = Rctga бўлиб, dl = - -Ща - ва


____________ sin a

r = 4 r 2 + h2 = - Л - эканлигини назарга оли б, ( 1 1.39) ни


sina

I
11 .2 2 -р а с м

кўриниш да ёзи ш м ум кин. Бу иф одадаги ўзгарувчан a


соленоиднинг 0 , й ў қ и в а г радиус-вектор орасвдаги бурчак.
У со л ен о и д н и н г бош ланғич ва охирги ўрамлари учун м ос
равиш да а , ва қийматларига эга бўлади. Ш уни н г учун
(11.39,а) ни а , дан гача бўлган интервалда интеф аллаб,
токли сол ен ои дн и н г А нуқтасидаги магнит м айдон и ндук ­
цияси В ни топамиз:

а2 а,
В = j dB = - 1 \i0\iln J sin a • d a = ^ \iQ\iIn ( c o s a 2 - c o s a ,) .
a, a,

Ш ундай қилиб, токли сол ен ои д ўқининг ихтиёрий А


нуқгасидаги магнит м айдонининг индукцияси В ва кучлан­
ганлиги Я қуйидагига тенг бўлади:

В = j № 0 In ( c o s a , - c o s a , ) б у н д а a 2 < a , ( И .40)

Я =— = т г - f c o s a ,- c o s a ,) , (11.40 а)
1 1 , 2 2 -расм дан куринадики, бурчак косин услари қуйи-
дагига тенгдир:

(11.40), (11 .4 0 а) ва (11.41) тенгламалардан куринадики,


токли с о л ен о и д ўқ и н и н г ихтиёрий нуқтасидаги м агнит
м ай дон и н и н г индукцияси В ёки кучланганлиги Я с о л е­
н оидн и н г узунлик бирлигига мос келган ўрамлар сон и п га,
ток н и нг кучи I га, со л ен о и д ўрам ларининг радиуси R га,
узунлиги L га ва А нуқганинг ҳолатига боғликдир.
Агар текш ирилаётган А нуқта со л е н о и д ўқ ин и н г ўртаси
(/ = % ) да жойлаш ган бўлса, бурчак косинуслари

; cosa

бўлади. Бу ҳолда, со л ен о и д ўқининг ўртасидаги А нуқтада


м агнит м ай дон н и н г индук ц и яси В ва кучланганлиги Я
максимал қийматга эришади:
/ \
О - и | | //1 _ _Lj _ __i_ _ l—
j_
max
[4Ш Ш J 4 & + L? J

L
(11.42a)
U f? + L 2 '
Агар со л ен о и дн и н г узунлиги ўрамлар ради усидан жуда
катга ( L > > R) бўлса, соленоидни чексиз узун деб ҳисоблаш
мумкин. Бу ҳолда соленои д ўқидаги ихтиёрий нуқталар учун
а , = л ва 0 2 = 0 бўлади . Н атиж ада, (1 1 .4 0 ) ва (11.40а)
формулага б и н о а н , ч е к с и з у з у н с о л е н о и д ў қ и д а г и
м агнит м айдон н и нг и ндук ц и яси В ва кучланганлиги Я
қуйидагига тен г бўлади:

(1 1 .4 3 )

(11.43a)

Бунда :ноиднинг м агнит м айдон и бир


ж инсли Ш уни н г учун ҳам, (11.43) ва
(1 1 ,43а) формулалар сол ен ои д ичидаги ихтиёрий нуқга учун
ўринлидир.
Агар A HyKja соленоиднинг учларидан бирида жойлашган
бўлса, 1 1 .2 2 -расм дан куринадики, o c ^ f ва а ^ О (чап
учи) ёки Ог = л ва а? = 5 (ўнг учи) бўлади. Бу хусусий
ҳ о л д а (1 1 .4 0 ) ва (1 1 .4 0 а ) ф о р м у л а л а р д а н ток л и узун
сол енои дн и нг бир учидаги магнит майдоннинг индукцияси
В ва кучланганлиги Я куйидагича бўлади:

В ъ а Н = 1%. (11.44)

Т о к л и с о л е н о и д н и н г м а г н и т м о м е н т и . Токли
со л ен о и д н и н г м агнит м ом енти Р„ ҳар бир ўрамли магнит
м ом ентларининг геометрик йиғиндисига тенгдир. Барча
ўрамларидаги токларнинг кучи би р хил, ўрамлар кесим
юзлари ўзаро тенг ва ўрамларнинг ўқлари соленоид ўқи билан
м ос туш ади. Ш унинг учун ҳам токли сол ен ои дн и н г магнит
моменти векторининг сон қиймати

Рт = N I S = nL ■IS, (11.45)
б ўл ад и , б у н д а S— ў р а м л а р и н и н г к еси м ю зи , N = n L —
соленоиддаги умумий ўрамлар сон и.
Ҳ а р а к а т д а г и з а р я д н и н г м а г н и т м о м е н т и . Ю қо-
ридаги А. Ф . И о ф ф е та ж р и б а си д а н маълум бўл ди к и ,
ҳаракатланаётган заряд атрофида ўзгармас ток н и н г магнит
майдони сингари майдон ҳосил бўлар экан. Бу м айдоннинг
и ндукцияси Bq ва кучланганлиги tfq ни Б ио-С авар-Л аплас
қонунининг:

(11.46)
математик и ф одасидан осо н ги н а аниқланган. Б унинг учун
ток кучи I нинг заррачанинг элементар заряди q орқали
(11.9) иф одасини (11.36) га кўйилса:

dB = 4'd N . _ ts t q -d N dL
4л dt гг Ал г3 d t’

бўлгани учун dB = ^— q d N ^ ^ . Бундан Т; тезлик билан


ҳаракатланаётган q элементар заряднинг ҳосил қилган магнит
майдон и ндук ц и яси Вя ва кучланганлиги Я куйидагича
кўриниш да бўлади:
Бу муносабатлар скаляр кўриниш да ёзилса:

Н ч = 4^TT sin с, Г (11.48а)


\ J

Ш ундай қилиб, ҳаракатланаётган заряд ҳосил қилган


магнит майдонининг бирор нуқтасидаги индукцияси Bq ёки
кучланганлиги Я , заряднинг катталиги q га, унинг ҳаракат
тезлиги v га, тезлик билан радиус-вектор орасидаги бурчакнинг
синусига тўғри ва заряддан нуқтагача булган масофа г нинг
квадратига тескари пропорционалдир.
М агнит м айдон н и нг и ндукцияси В ва кучланганлиги
Я тезлик v ва радиус-вектор г орасидаги бурчакка боғлиқ:

V, г = 90° бўлса, В ва Я м акси м ал қ и й м атга;

' л "1
v, г = 0 ° бўлса, В = 0, Н = 0 бўлади.
V /
Ш уни қайд қилиш керакки, ҳаракатланаётган заряднинг
магнит майдони н осим м етрик м ай дон бўли б, тинч турган
заряднинг электростатик майдони эса симметрик майдондир.

11.5. М АГНИТ М АЙДОН КУЧЛАНГАНЛИК В Е К Т О Р И Н И Н Г


Ё П И Қ КО Н ТУР БУ Й И Ч А Ц И Р К У Л Я Ц И Я С И
(ТЎЛ И Қ ТОК Қ О Н У Н И )

Э лектростатикадан маклумки, эл еетростати к м айдон


к у ч л а н га н л и к в ек то р и Е н и н г ё п и қ к о н т у р б ў й и ч а
циркуляцияси нолга тенг:

(11.49)

Бу м уносабат электростатик м ай дон потенциал м айдон


эканлигини ифодалайди.
Магнит майдон қандай хусусиятга эга эканлигини аниқлаш
учун ток ҳ о си л қилган м агн и т м а й д о н кучланганлик
векторининг ёп и қ контур бўйича циркуляцияси j [ E , d l ) i

ҳисоблаб чиқамиз. Х усусий ҳолда /т о к ўтаётган чексиз учун


тўғри утказгич атрофидаги магнит майдонни қараб чиқамиз
( 11.23-расм). Бунинг учун, тўғри токнинг атрофида ихтиёрий
кўринишдаги /ё п и қ контурнинг айланиш йўналиш и парма
қоидаси билан аниқланган ток магнит майдон куч чизиқ-
ларининг йўналиш и билан м ос туш ади. К онтур элементи
dl ж ойлаш ган нуқтадаги Н м агнит м ай дон н и н г куч­
ланганлиги Н бўлсин. У вақтда 11.23-расмдан қуйидагини
ёзиш мумкин:

(11.50)

бунда <//, = dl cos Н , Лd l - контурнинг элементар узунлиги

d! нинг Я й ўнал и ш и га проекцияси бўлиб, уни айлананинг


элементар ёйи билан алмаштириш мумкин, яъни: rf/, = rda,
бунда d a —контур элем енти J/, нинг марказий бурчаги. Бу
<//, қийматини ва ( 1 1.34а) дан Н - ни ( 1 1.50)га қўйиб,

( н л ) = Hd l cos H , Ad l = -J—r d a = -J -d a ни о л а м и з.
2n r in

Бунда а бурчак 0 дан 2 я гача ўзгариш ини назарга оли б,


уни интеграллаб қуйидагини оламиз:
Демак,

е
Ш ундай қилиб, қуйидаги натижа к елиб чиқади: ток
ҳосил килган магнит майдон кучланганлиги векторининг
ихтиёрий контур буйича циркуляцияси контур ичидан ўтаётган
токка тенгдир.
Умумий ҳолда токлар ҳосил қилган магнит
м а й д о н и н и н г н ати ж ав и й к у ч л а н га н л и к в ек тор и Я
суперпозиция принципига би ноан ҳар бир токлар мустақил
ҳосил қилган магнит майдон кучланганликлари Я ,, Я 2 ,... Н п
нинг геометрик йиғиндисига тенг:
rt
Я = Я1 + Я2 + . ( П . 5 2 )
/=1

У вақгда Я векторнинг ихтиёрий L ёп и қ контур бўйича


циркуляцияси:

е \i= l ) i= 1 i= 1

Бу тен глик н и нг ўнг том он идаги


е
би ноан / билан алмаштириш м умкин, яъни:

(11.53)
е /=1

Бунда / индекс контур ичидан ўтувчи токларга тегиш лидир.


(11.53) формулага тўлиқ ток қонунининг математик ифодаси
дей и л и б, у бундай таърифланади:
Токлар ҳосил қилган магнит майдони кучланганлик
векторининг ихтиёрий ёпиқ контур буйича циркулцияси шу
контур ичидан ўтаётган токларнинг алгебраик йиғиндисига,
яъни тўлиқ токка тенгдир.
Бу қонун (11.53) д а токнинг ишорасини аниқлашда парма
қ о и д а си д а н ф о й д а л а н и л а д и , яъ н и п а р м ан и н г дастаси
контурнинг айланиш йўналиш ида буралганда парманинг
илгариланма ҳаракати мусбат токнинг йўналишини курсатади.
Тескари йўналишдаги ток эса манфий ишора билан олинади.
Электрдан маълумки, электростатик м айдон кучлан­
ганлик векторининг контур буйича циркуляцияси нолга тенг
б ў л га н л и ги учун у п о т е н ц и а л м а й д о н б ў л и б , ун и Ф
потенциал билан тавсифлаш мумкин эди. М агнит майдон
кучланганлиги в ек то р и н и н г ё п и қ контур бўй и ч а ц и р ­
куляцияси нолга тен г бўлганлиги учун бун дай м айдон
н о п о т е н ц и а л , яъни у ю р м а л и майдондан иборат.
Электростатик м ай дон н и н г кучланганлик чизиқлари
заряддан бош л ан и б, зарядда тугайди, магнит м айдон куч
чизиқлари эса ҳар дои м ёп и қ чизикдан иборат бўлади. Бу
эса табиатда м агнит зарядларининг мавжуд эм аслигини
кўрсатади.
Г Т ў л и қ т о к қ о н у н и н и н г т а т б и қ и . Т ўлиқ ток
қонун и , кўпчилик хусусий ҳолларда магнит м ай дон и н и н г
кучланганлигини осон ги н а топиш га имкон беради.

ТГ

11.24-рас м

1. Ч ек си з учун ток ли с о л е н о и д м агн и т м а й д о н и ­


н и н г к у ч л а н г а н л и г и . Ф ар аз қ и л ай л и к , с о л е н о и д
цилиндрик каркасга ўралган симлардан ташкил топган бўлсин
( 1 1.24-расм ). Токли с о л ен о и д ўзи ҳосил қилган магнит
майдони жиҳатидан умумий ўққа эга бўлган айланма токлар
системасига эквивалентдир. Унинг магнит м айдон кучлан­
ганлигини ҳисоблаш учун, тўғри бурчакли 1-2-3-4 контурни
ажратиб оламиз, шу контур бўйича магнит м айдон кучлан­
ганлик векторининг ц ир куляциясини куйидагича ёзиш
мумкин:
ёки

^ ( я • d l ) = j Я<# c o s a , + j H dl c o s a 2
e 1 2

4, lf (11.54a)
+ J H dl c o s a , +J Hdl c o s a 4
3 4

Бу и ф оданинг тўртга интегралидан иккинчи (a 2 = ва

тў р т и н ч и (a 4 = ^ n ) с и н о л га т е н г , ч у н к и cosa2 = 0 ,
cos a 4 = 0 бўлади. Учинчи интеграл эса соленои ддан ташқи
қисмга (бу ерда м айдон кучланганлиги Я = 0) тегиш ли
бўлгани учун у ҳам нолга тенгдир. Ш унинг учун ҳам ( 1 1.54а)
ифодадан:

$ { н ■<$)=) Hd l = HI, (п.55)


е I

бу ер да Я —с о л е н о и д ў қ и н и н г 1-2 қ и с м и д а ги м агн и т
м айдоннинг кучланганлиги, /—шу қ и см и н и н г узунлиги.
И ккинчи том он дан т ў л и қ то к қонунига б и н о а н магнит
м айдон кучланганлик векторининг ё п и қ (1 -2 -3 -4 ) контур
бўйича циркуляцияси шу контур ичидан ўтўвчи тўлиқ токка,
яъни токларнинг йиғи н диси N1 га тен гди р (бун да, N —
контур ичидаги токлар со н и ) яъни:

§(H dl)=N I.
(11.55 а)

Ш ундай қилиб, (11.55) ва ( 1 1.55а) асоси д а куйидаги келиб


чиқади:

Hl = NI. (П -5 6 )
Бундан:
Я = / -j- = /л. (11.56)

бу ерда, n = *jr -со л ен о и д н и н г бирлик узунлигига м ос келган


ўрам лар с о н и , 1—с о л ен о и д д а г и т о к н и н г к учи . Б ундан
кўринадики, ю қорида Б ио-С авар-Л аплас қ онун и асосида
анча қийинчилик билан чикдрилган (11.56) и ф одан и тўлиқ
ток қонуни асосида осон ги н а олинади.
391
2. Т ороид ўқидаги м а г н и т м а й д о н к у ч л а н г а н л и г и .
Тороид деб, марказлари айлана буйлаб жойлашган бир хилдаги
айланма токлар системасига айтилади (11.26а-раем). Токли
тор ои дн и н г магнит м айдон и фақат унинг ўзагида муж ас­
самлаш ган бўлиб, ташқи қисм ида мавжуд бўлмайди.
Токли тороиднинг магнит майдонини ҳисоблаш ф орм у­
ласини келтириб чиқариш учун, фараз қилайлик, ўрам-
лардаги токнинг кучи / , ўрамлар сони N ва тор ои д ўзак
кеси м и ни н г ички ва таш қи радиусларини ва R, билан
белгилаймиз (1 1.25-расм). Симметрия мулоҳазаларига биноан
магнит майдоннинг куч чизиқлари симметрик айланма ёпиқ
чизиқлардан иборат бўл и б, уларнинг марказлари тороид
маркази 0 нуқтадан тор ои д текислигига тик равиш да ўтган
ўқда ётади. Б и нобар ин , битта куч чизикларидаги магнит
м айдон н и нг кучланганлиги Н ҳам бир хил бўлиш и керак.
Ш унинг учун, би р ор г радиусли айлана бўйлаб магнит
м ай дон кучланганлиги вектори j j н и н г ц ир куляци яси
қуйидагига тенг:

11 .2 5 -р а с м

/ \ 2 яг 2т

f {H . d l )= j H dl = Н j d l -2пНт. ( ц .5 7 )
с О О

Т ўл и қ ток қонунига би н о а н , айлананинг ҳолати, яъни г


радиусига қараб магнит м айдон кучланганлигининг ц ирку­
ляцияси қуйидагига т е н г бўлиш и мумкин:
Агар г < Я, бўлса, г радиусли айлана ичидан ток
N
ўтмайди ( 1 1.25б-расм ), б и н о б а р и н ^ / , = О бўл и б, (11.57)
/=1
бу ҳолда нолга тенг булади:

f(i H.dJ ) = 2 яН г = 0 я ъ н и : Я = 0. п 5?а)


е

Агар г > Л, бўлганда ҳам г радиусли /2 айлана ичидан /


токли 2 N ўрам ўтади. 11.7-расмдан куринадики, N tz ўрамда
ток бир томонга йўналган бўлиб, қолган ^ ў р ам да эса қарама-
қарши томонга йўналгани учун айлана ичидан ўтаётган тўлиқ
ток яна нолга тенг бўлади, яъни:

2N /.V N . .

<=1 ;=1 /=1

Бу ҳолда (11.57) қуйидагига тенг бўлади:

d l )= 2 п Н г = 0 ,яъни Н = 0
(11.576)

Ш ундай қилиб, токли т о р о и д ўзагидан таш қарисида


магнит майдони мавжуд бўлмаслиги келиб чиқади.
Т ок л и т о р о и д н и н г м агн и т м а й д о н и у н и н г ўзаги да
(/?, < г < 11?) мужассамлаш ганлиги учун тор ои д ичидаги /
айлана ичидан /т о к л и М ўрам ўтади. Ш уни н г учун б^ ҳол да
(11.57) қуйидагига тенг бўлади:

j ( H - d l ) = 2 n H r = NI.
(11.58)
е
Бундан:

< !'« )

Ш ундай қилиб, тороид ичидаги магнит м айдон кучлан­


ганлиги 0 марказдан узоқлаш ган сари максимал қийматдан
минимал қийматгача ўзгаради, яъни:

= 8 3 H m in = 2^ = 2 я ( я -i+ d )' ( 11 -59а)

393
майдони ўқидаги ( г = RfpM = 1 магнит майдон кучлан­
ганлиги билан тавсифланади:

Н ^ = ! 2 Ш - = 1П> <И -5 9 б >

бунда- л—тороид ўзак ўқининг узунлигига мос келган ўрамлар


сони.
Агар I » d бўлса, тороид чексиз соленоидга айланиб,
ўзагидаги магнит майдони бир жинсли майдонга айланиб
қолади.
11.6. М АГНИТ И Н Д У К Ц И Я О Қ И М И . М АГНИТ ЗА Н Ж И РИ
М а г н и т и н д у к ц и я о қ и м и . Маълумки, магнит куч
чизиқлари ёрдами билан м айдон н и нг йўналиш ини тасвир-
лашгина эмас, балки майдон индукцияси В нинг катталигини
ҳам иф одалаш м ум кин. М агни т м а й д он н и н г бери лган
нукхасидаги вектори В микдор жиҳатдан бир бирлик юзадан
тик равиш да ўтаётган куч чизиқларининг сон ига, яъни куч
чиэи*утрининг сирт зичлигига тенг бўлган ф и зи к катта-
ликдир. Ш унинг учун, магнит майдоннинг индукцияси катта
бўлган жойда куч чизиқлари зич жойлашган бўлади, аксинча,
м а й до н н и н г и н ду к ц и я си кичик бўлган ж о й д а эса куч
чизиқлари сийрак жойлаш ади.
Ш ундай қилиб, куч чизиқларининг қалин-сийракпиги
м агнит м ай дон и н д у к ц и я си век тори н и н г катталигини
ифодаласа, куч чизиқларининг йўналиш и эса индукция
векторининг йўналишини кўрсатади.
Индукцияси турли нуқталарда ҳар хил бўлган магнит
майдонига бир жинсли бўлмаган майдон дейилади. Ж умладан,
тўғри ва айланма ток ҳосил қилган магнит м айдон и , токли
қисқа узунликдаги со л ен о и дн и н г таш қарисидаги м айдон ,
дои м и й м агнитнинг м айдони ва шу кабилар би р ж инсли
бўлмаган майдондир.
И ндукцияси ҳамма нуқталарда бир хил бўлган магнит
майдонга бир ж инсли майдон деб аталади. Бундай майдонга
чексиз узун токли со л ен о и д ҳосил қилган магнит м айдони
мисол бўла олади.
Берилган ю задан ўтаётган магнит куч чизиқлари сон и
м а г н и т и н д у к ц и я о қ и м и ёки қисқача м а г н и т о қ и м и
деб аталувчи скаляр ф изик катталик билан тавсифланади.
Берилган элементар ds юза
орқали ўтаётган магнит индук­
ция векторининг оқими (магнит
оқими) деб, элементар юзача
нормал п нинг йўналишидаги
В нинг проекцияси Вп ни ds
ю зачага кўпайтмасига тенг
физик катталикка айтилади
( 11.26-расм), яъни:

f - л '
d(J> = В dS = BdS cos В, n = B d S n = ( B. d s ) , ( Ц .6 0 )
V
бунда dsn—элементар ds ю зан ин г В нинг йўналиш ига тик
йўналиш бўйича проекцияси, ds = nds - элем ентар ю за ds
н ин г вектори. Бу иф ода S бўйича интегралланса, 5 —ю за
орқали ўтувчи магнит оқим и Ф келиб чиқади:

(п л и
5 S S

Агар м айдон бир ж инсли [в = con st) бўли б, S ю за ясси


ва куч чизиқдарига тик ж ойлаш ган бўлса, (11.61) қуйидаги
кўриниш га келади:
0 = B S. (11.61а)
М агнит оқим и С И да вебер (В б) ларда ўлчанади.
М агн и т м а й д о н и уч ун О с т р о г р а д с к и й -Г а у с с
т е о р е м а с и . И хтиёрий ёп и қ си рт орқали ўтувчи магнит
оқим и нолга тенг, яъни:

J (b.< /s)=J B d S = J B d S n = 0 .
(11.62)

Бу тео р ем а , табиатда м агнит «зарядл ари ни н г» м авж уд


эмаслигини тасдиқловчи математик ифодадир.
Маълумки магнит майдон и ндукция чизикпари ҳамма
вақт ёп и қ бўлгани учун ихтиёрий ё п и қ сиртга кирувчи
и н дук ц и я ч и зи қ л ари (ф Д у н д а н ч иқаётган и н дук ц и я
чизиқлари (ф 2 ) га тенг бўлиб, ёп и қ сиртдан чиқаётган тўлиқ
индукция чизиқлари, яъни магнит оқим и нолга тенг бўлади.
Бу хулоса ( 1 1.62) ифоданинг мантиқий исботидан иборатдир.
М а г н и т з а н ж и р и қ о н у н л а р и . Магнит занжири деб,
магнит майдонлари муж ассамлаш ган фазо кисмларига
айтилади. Ж ум ладан, токли тор ои д ва чексиз узун токли
сол енои д ҳосил булган магнит майдони эн г содда магнит
занжири бўлади. Қўлланишига қараб, магнит занжири нисбий
магнит сингдирувчанлиги |я ҳар хи л моддалардан ясалади.
Кўпинча бу мақсадда ўзак сифатида темир ишлатилади.
Элекгрдан фарқли равишда ўрамлардаги токларга, яъни
IN —ампер ўрамлар магнит занжирининг манбаи ҳисобланади.
Магнит занжирининг асосий қисмлари ҳисобланадиган электр
маш иналар ва кўпчилик электр қурилмалар (тран сф ор-
маторлар, электромагнитлар ва шу кабилар)ни ҳисоблаш катга
амалий аҳамиятга эгадир.
Ҳар қандай магнит занж ирини тўли қ ток қонуни (11.53)
ва Остроградский—Гаусс теоремаси (11.60) асосида осонгина
ҳисобланади.
М исол тариқасида 1 1.27а-расмда тасвирланган тороид
магнит м айдон и н и ҳи соблаб чиқамиз. Ф араз қилайлик,

6
I 1.1 1 - р а с м

тор ои дн и н г ўзаги н и сби й магнит сингдирувчанлиги ц, ва


\х2, узунлиги / : ва / 3 бўлган 1 ва 2 қисмдан иборат бўлсин.
О ст р о ф а д ск и й — Гаусс теорем аси асоси да токли тор о­
иднинг \а р хил моддалардан ясалган ўзагида магнит майдон
индукцияси В нин г қиймати бир хил бўлиш ини осон ги н а
исботлаш м ум кин. Б ун и н г учун, 1 1 .2 76-р асм да кўрса-
тилгандек, икки хил моддали тор оид ўзагининг қисм ини
ёпиқ, А О С С 'О 'С цилиндрик сектор билан ўраб оламиз. У
вақтда б у ёп и қ сиртдан чиқаётган магнит индукция оқим и
(11.62) га асосан нолга тенгдир, яъни:
У вақтда, ёп иқ цилиндрик секторн ин г фақат А О О 'Л 'ва
С О С С ' радиал 5, ва S2 сиртлар орқали ўтаётган магнит
оқимлари Ф, ва Ф2 қуйидагига тен гбўл ади :

А
Ф, = = J 5 , d S co s Д , п = 5,5,
J, J, V

(11.64)
0 2 = \ B d S = \ B 2d S co s = B2S 2.
<

<
1

бунда Я, = 0 ° ва i ?21 ^2 = n . Бу и ф одан и (11.63)


Ч Ч /
га асосан қуиидагича езиш мумкин:

Ф, + Ф2 = 0 ёк и Ф, = - Ф 2. (11.65)

(11.64) дан Ф, ва Ф2 ларнинг ифодаларини (11.65) га қўйиб,


5, = S2 - S эканлиги назарга олинса, 5, = В2 келиб чиқади.
Бинобарин, бир жинсли бўлмаган тороид ўзагининг ихтиёрий
кесим юзасида магнит индукцияси В бир хил бўлади. Ш унинг
учун ҳам бундан кейин ўзак орқали ўтаётган м агнит оқими
умумий кўриниш да куйидагича бўлади:
0 =BS. (1 1 .6 6 )
Токли тороид ўқидаги магнит м айдоннинг индукцияси В ни
тўлиқ ток қонуни (11.53) дан ф ой дал ан и б топ ам и з. Бунда
ёп иқ контур сифатида тороиднинг ёп и қ ўзак ўқи I ни оламиз
( 1 1.27-расм ), яъни:

f ( я ■d l )= J Hydl + J H 2dl = Я ,/, + Я 2/2,


(11.67)
/ /, /,

бу н да /, ва /2 —м агнит за н ж и р и б и р и н ч и ва и кк и н чи
қисмларининг узунликлари. И ккинчидан, тўли қ ток қонуни
(11.53) га асосан (11.67) нинг чап то м о н и / ё п и қ контур
ичидан ўтаётган т ў л и қ то к N1 га тен гди р , яъни:
Я ,/, + Я 2/ 2 = ЛГ/. (11.67, а)
Бу ерда: / —ток кучи, N—тороид чулғамидаги со н и , Я,
ва Я 2 ни В орқали ифодалаймиз:

Н. Н 2-В ~ ,

Бу Я, ва Я 2 н и н г иф одаларини (11.67а) га қўйиб, ундан В


ни топамиз:

— L + В - ^ 2- = IN ,
ИЛ №
ёки ( 1 1 .6 8 )

В=^ т ~ .

Буни (1 1 . 6 6 ) га қўйилса, тороид ўзаги орқали ўтувчи магнит


индукция оқим и Ф н и н г куйидаги и ф одаси келиб чиқади:

IN
0 = BS =
I S i W (11.69)
W, s s
М агнит за н ж и р и учун ёзи л ган б у м у н о са б а т у зи н и н г
кўриниш и билан электр занж ири учун Ом қ он ун и н и н г
математик и ф одаси / = ^ га ўхш аш бўлганлигидан, уни
яна қуйидаги кўриниш да ёзиш мумкин:
ф = ____ IN.____ = ^J!L
(11-70)
W s Wz s
бунда £ m —м а г н и т ю р и т у в ч и к у ч , R m— з а н ж и р н и н г
т ў л и қ м а г н и т қ а р ш и л и г и д ей и л и б , улар қуйидаги
кўриниш га эга:

£„ = « ^ , . = ^ 4 +^ (11.70, а)

Ш ундай қилиб, магнит занж ири учун ёзилган (11.70)


муносабагга Г о п н и н с о н ф о р м у л а с и дейилади ва у бундай
таърифланади.
Ёпиқ магнит занжиридан ўтаётган магнит оқими Ф
занжирдаги магнит электр юритувчи куч £ т га тўғри ва
занж ирнинг тўлиқ магнит қаршилиги R m га т ескари
пропорционалдир.
Агар м агнит занж ири бир қ исм и ни н г узунлиги / ва
кундаланг кеси м и S, нисби й магнит сингдирувчанлиги ц
бўлса, ун и н г магнит қаршилиги R m куйидаги кўриниш га
келади:

^ = ( n - 7 i)
Агар магнит занж ирининг узунлиги узгарувчан бўлса, унинг
магнит қаршилиги Rm ни интеграллаб ҳисобланади:

(1 1 .7 1 а )
о
Ўзаро кетма-кет ва параллел уланган магнит занжирининг
умумий қаршилиги худди электрдагидек ҳисобланади.
К етма-кет уланганда:
П
R т к к = / ?m l. + / ?m 2, + — \- R т п = yjl\uR m i• • \пl i 1. i 72)
z.)
i= 1
Параллел уланганда:
п

^Rп пrа ~
р = ^7711
R r + ~R~
7И2 + ' ’' + Rт~
п = ^ R т~
т- (П .7 2 а)

К и р х г о ф қ о и д а л а р и . Т арм оқланган м агнит за н -


жирлари учун ҳам К ирхгоф нинг қуйидаги икки қоидаси
ўринлидир:
К ирхгоф ни н г биринчи қоидаси: магнит занжирининг
тугунида учрашган магнит оқимларнинг алгебраик йиғиндиси
нолга тенг;

£ ф,= ° - (11.73)
i=l
Бунда оқим тугунга келаётган бўлса м усбат иш ора би лан,
тугундан кетаётгани эса м анфий иш ора билан олинади.
К ирхгоф ни н г иккинчи қоидаси: тармоқланган магнит
занжирнинг ихтиёрий ёпиқ контури қисмларидан ўтаётган
магнит оқимининг мос равишда магнит қаршиликларига
кўпайтмаларининг алгебраик йиғиндиси шу контурдаги магнит
юритувчи кучларнинг алгебраик йиғиндисига тенг:

Х фЛ и = 5 Х /’ (11.74)
»=1 1=1
бунда п—ё пиқ контур қисмлар сон и . Агар м агнит оқ им и Ф
нинг ва магнит юритувчи куч Е т нинг йўналиши контурнинг
айланиш ига м ос туш са, улар м усбат иш ора би лан, қарама-
қарши булганда эса м анф ий иш ора билан олинади.

ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ

I.Эрстед тажрибасини тушунтириб беринг.


2. «Синов контури» деб нимага айтилади?
3. Контурнинг магнит моменти деб нимага айтилади?
4. Магнит майдоннинг бирор нуқгасидаги индукция вектори деб
нимага айтилади ва СИ ўлчов бирлиги кандай?
5. Магнит майдон индукцияси ва кучланганлиги ўзаро қандай
боғланган?
6. Магнит майдон куч чизиқлари деб нимага айтилади ва у қандай
йўнапган? Куч чизикларининг йўналишини ифодаловчи «парма қоидаси»
таърифлансин.
7. Магнит майдоннинг токли ўтказгичга таъсир кучи—Ампер кучини
таърифланг.
8. Магнит майдоннинг ҳаракатдаги зарядга таъсир қилувчи куч—
Лоренц кучини таърифланг.
9. Зарядли заррачалар тезлатгичлари: циклотрон, фазатрон,
синхротрон, синхрофазотрон ва бетатронларнинг тузилиши ва ишлаш
приниипини тушунтириб беринг.
10. Холл эффекти деб қдндай ҳодисага айтилади ва унинг математик
ифодаси қандай?
II. Био-Савар-Лаплас қонунини таърифланг ва формуласини ёзинг.
12. Узунлиги чегараланпан ва чексиз узун токли утказгич ҳамда айлана
ток маркази ва ўқидаги магнит майдонининг индукцияси ва кучлан­
ганлигини ҳисоблаш формулалари ёзилсин.
13. Параллел токларнинг ва икки элементар токли ўтказгичларнинг
ўзаро таъсир кучи ифодаси ёзилсин.
14. Ток кучинннг ўлчов бирлиги—ампер (А) таърифлансин.
15. Ҳаракатдаги заряднинг ҳосил қилган магнит майдонининг
индукцияси ва кучланганлигини ифодаловчи формулалар ёзилсин.
16. Тўлиқ ток қонуни таърифлансин ва формуласи ёзилсин.
17. Магнит майдони учун Остроградский-Гаусс теоремаси таъриф­
лансин.
18. Магнит занжири деб нимага айтилади?
19. Магнит юритувчи куч ва занжирнинг магнит қаршилигини
ифодаловчи формулалар ёзилсин.
20. Ёпиқ магнит занжири учун Гопкинсон формуласи ёзилсин ва
таърифлансин.
21 Магнит қаршиликларни улаш турлари қандай?
22. Тармоқланган магнит занжири учун Кирхгофнинг биринчи ва
иккинчи қоидалари таърифлансин.
ЭЛЕКТРОМАГНИТ ИНДУКЦИЯ
12.1. Ф А Р А Д ЕЙ Н И Н Г Э Л Е К Т Р О М А Г Н И Т И Н Д У К Ц И Я
ҚОНУНИ

Э л е к т р о м а г н и т м а й д о н ҳ а қ и д а т у ш у н ч а . Магнит
майдон ва унга нисбатан қўзғалмай турган электр заряд
ўзаро бир-бири билан таъсирлашмайди. Бирок, электр заряди
магнит майдонига нисбатан ҳаракатланган заҳотиёқ улар
орасида ўзаро таъсир пайдо бўлади. М агнит м айдоннинг
ҳаракатланаётган зарядга таъсир кучи Л орен ц формуласи
билан, токка таъсир кучи эса А м пер ф орм уласи билан
аникланади. Бундай таъсир магнит майдон билан ҳаракат-
ланаётган заряднинг ёки токнинг атрофида ҳосил бўлган
магнит м айдонларнинг ўзаро таъсиридир. Электромагнит
м ай дон н и н г куч чизиқлари заряд ёки ток н и н г ҳаракат
йўналишини концентрик айланалар кўриниш ида ўраб олган
бўлади. Қаерда электр майдон кучланганлигинингўзгариши
рўй берса, ўша ерда шу заҳотиёқ магнит майдон пайдо бўлади.
М асалан, ҳаво конденсаторидан ўзгарувчан ток ўтаётганда,
ток ўтаётган ўтказгич атрофида ҳам, конденсатор қопламалари
орасида ҳам магнит майдон ҳосил бўлади (12.1-расм). Электр
м айдон н и нг ўзгариши тўхтаганда, яъни у электростатик
майдонга айланганида бу магнит майдон йўқолади.

12 . 1 - р а с м 12.2-расм
Баён қилинган бу далиллар электр м ай дон м агнит
м айдонни вужудга келтирар экан, электр майдон ҳам ўз
навбатида бевоси та зарядлар туфайли эм ас, балки магнит
м айдон н и нг ўзгариш идан вужудга келиш ини ифодалайди.
М агнит м айдон ўзгариш и туфайли индукцияланган электр
куч чизиқларининг бош и ва охири бўлм айди, яъни улар
зар я дл ар га б о ғ л и қ э м а с , и н д у к ц и я л а н га н эл ек тр куч
чизик^ари узгарувчан м агнит куч ч изиқларини ую рма
кўриниш ида ўраб олади. Ж умладан, 12.2-расм да тасвир-
лангандек, дои м и й магнит қутблари яқинлаштирилганда,
улар орасидаги ф азода ую рма кўриниш ида электр куч
чизиқлари индукцияланади.
Магнит майдоннинг ўзгаришидан ҳосил буладиган электр
майдонга э л е к т р о м а г н и т м а й д о н дейилади. Э лектро­
магнит м айдонда электр кучлар магнит кучлар билан узвий
боғланган ва улар ф азон и н г ихтиёрий нуқтасида магнит
кучларининг ўзгариш ида вужудга келади.
Электромагнит майдон моҳияти жиҳатидан материянинг
электр ва магнит майдон асосида ётган ш аклининг бир
кўринишидир.
Ф ар адей н и н г элек тром агн и т и н дук ц и я қ он ун и .
Э лектромагнит м айдон н и нг мавжудлигини инглиз ф изиги
М. Ф арадей 1921 йилдан 1931 йиллар давом ида ўтказган
таж рибалари асоси да ў зи н и н г электром агнит индукция
қонунини каш ф қилди. Электромагнит индукция ҳоди са-
сининг каш ф қилинганлигига юз эллик йилдан ортиқ вақт
ўтишига қдрамай, электротехниканинг беқиёс ривожланиши
сабабли бу ҳоди са ҳозирги кунда янада муҳим аҳамиятга
эга д и р . Ҳ о зи р г и за м о н э н г қувватли эл ек тр эн ер ги я
генераторлари худди шу ҳодисага асосланганлиги электро­
техника учун электром агнит индукция ҳоди саси муҳим
эканлигининг далилидир.
Электромагнит майдондаги ўтказгичда ҳосил бўлган
токка и н д у к ц и о н т о к д еб аталади.
Ф арадейнинг индукцион т о к ҳ о с и л бўлиш шартларини
аник^аган тажрибаларни қараб чиқайлик.
1. Агар д ои м и й магнит таёқча гальванометрга уланган
ғалтак ичига киритилиш ида ёки ундан чиқарилаётганда
(12.3-р асм ) контурда индукцион ток ҳосил бўлади: бундай
ҳолда гальванометрнинг мили бир томонга оғади, бинобарин
индукцион токнинг йўналиши ўзгар;ши.
Х у л о с а : доимий магнит қднчалик кучли, унинг ҳаракати
қанча тез ва ғалтак ўрамлари қанча кўп бўлса, и ндук ц и он
токнинг кучи шунча катга бўлади. Агар ғалтак ва дои м и й
магнитга нисбатан тинч бўлса, индук ц и он ток ҳосил бўл-
майди.
2. Тинч турган дои м и й магнитга учларига гальванометр
уланган ғалтак яқинлаштирилганда ёки узоқлаш тирилганда
ҳам ғалтақда индукцион ток ҳосил бўлади (12.4-расм ). Бу
ҳолда \ам худди биринчи ҳолдагидек. ғалтак ўрамларини кесиб
ўтган индукпион токнинг ҳосил бўлиш ига сабаб бўлали.

S N S N
Ш Ш Ш

Т-®"
12.4-расм

3. Ёнма-ён куйилган икки ғалтакнингбиринчиси реостат


орқали батареяга уланиб, иккинчиси эса гальванометрга
уланган бўлсин (12.5-р асм ). Биринчи ғалтакдаги токнинг
кучи реостат ёрдамида ўзгартирилган. Биринчи ғалтакдаги
токнинг кучи ортиш ида ҳам, камайиш ида ҳам индукцион
ток ҳосил бўлади, б и р о қ унинг йўналиш и ўзгарали.

4. Агар ғалтаклар ичига темир ўзак ўрнатилса, индукцион


токнинг ҳосил бўлиш эф ф екти кучаяди. Натижада иккинчи
ғалтакда кучлироқ ток индукцияланади (1 2.6-р асм ). Бу
тажрибадан, индукцион токни магнит кучланганлиги Н эмас,
балки магнит майдон индукцияси В нин г ўзгариш и \о с и л
қилиш и келиб чиқади. Ҳақиқатан ҳам, м агнит м айдон
индукцияси В м одданинг нисбий магнит сингдирувчанлиги
ц га боғликдир, яъни
Г ^ 1
с л Х Ш Щ У //////.

12.6-расм

В = ц ацН. ( 12 .1)
5. Бир-биридан изоляцияланган тороид ўзакка ўрнатилган
икки ўрам сим олинган (12.7-расм ). Биринчи ўрам К калит
орқали Б батареяга уланган бўлиб, иккинчи ўрамнинг учлари
эса G гальвонометрга уланган. Биринчи ўрамдан ўтаётган
ток ўзгармас қолганида иккинчи ўрамда ҳеч қандай ток
вужудга келмайди. Лекин биринчи ўрамни ток манбаига улаш
ва узиш вақтида иккинчи ўрамда индукцион ток ҳосил бўлган.
Калитни улаш да биринчи ўрамдаги магнит оқим и нолдан
би рор қийматгача ўзгаради. А ксинча, калит узилганда эса
магнит оқими нолгача камаяди. Бу ўзгарувчан магнит оқими
иккинчи ўрамда и ндукцион ток н и ҳосил қилади.
Ш ундай қ и л и б, ю қ о р и д а б а ён қили н ган таж ри ба
натиж аларидан қуйидаги к ел и б чиқади: би р ор контур
атрофида магнит майдон ўзгарганда (бу ўзгариш қандай усул
билан амалга ош ирилиш идан қатьи назар), бу контурда
электр юритувчи куч (£ ( ) индукцияланади; агар контур берк
бўлса, унда индукцион ток ҳосил бўлади. Бу хулоса асосида
Ф арадей электром агнит индукция қ онун и н и каш ф қилди.
Бу қонун қуйидагича таърифланади:

Контурда ҳосил булган индукцион ЭЮ К шу контур билан


чегараланган юза орқали ўтаётган магнит индукция оқимининг
ўзгариш тезлигига пропорционал, яъни:
бунда К —пропорционаллик коэффициенти бўлиб, унинг сон
қиймати б у формулага кирувчи катгаликларнинг ўлчов
бирликларига боғликдир.
И н дукцион ток н и н г йўналиш и. Л ен ц қ оидаси .
Ғалтак ўрам ларида ҳ о си л бўлган и н д у к ц и о н т о к н и н г
йўналишини гальванометр милининг оғишига қараб аниқлаш
мумкин. Бунинг учун ғалтакка ўралган симларнинг учларига
ўзаро кетма-кет уланган гальванометр, қўшимча қаршиликли
гальваник элем ент уланиб, токнинг йўналишига м ос келган
гальванометр м илининг оғиш йўналиш и элем ен т қутбла-
рига қараб аникланади.
Элементни олиб қўйиб, Ф арадейнинг биринчи тажрибаси
такрорланади ва қар гал занж ирдаги ток н и нг йўналиш ини
аникдаб, ғалтакда ҳосил бўлган магнит майдон куч чизик,лари

а S 6 г
I 2. 8 - р а с м
йўналиш и (қутблари) парма қ оидаси асосида аникланади.
1 2 .8 -расм датаж рибан и нг турли вариантлари тасвирланган.
Д оим ий магнит қутбини ғалтакка яқиилаштириш да ғалтак-
нинг магнитга яқин учида шу қутб билан бир хил қутб
ҳосил бўлади (12.9 а, в-расмлар); д о и м и й м агнит қутби
ғалтакдан узоқлаш тирилганда эса ғалтакнинг қутбга яқин
учида қарама-қарш и иш орали қутб ҳосил бўлади ( 1 2 . 8 6 , г-
расмлар). Ғалтакда бундай магнит кутбнинг ҳосил бўлиш и
индукцион ток н и нг магнит м айдони дои м и й м агнитнинг
ҳаракатига қаршилик кўрсатиш ини ифодалайди.
Бу тажрибаларни 1834 йилда Петербург академиги Эмиль
Христианович Л ен ц (1804— 1865) ўгказди. Тажриба натижа-
ларини умумлаш тириб, у индукцион ток н и нг йўналиш ини
аниқлаш қоидасини яратди. Бу қоида унинг шарафига Л е н ц
қ о и д а с и д еб аталиб, у куйидагича таърифланади:
Ёпиқ контурда индукцион ток шундай йўналишда ҳосил
бўладики, у ўзининг магнит майдони билан уни ҳосил қилувчи
магнит майдоннинг ўзгаришига қаршилик кўрсатади.
Л ен ц қоидасига б и н о а н , контурдаги индук ц и он ток
магнит м айдони уни юзага келтирувчи магнит оқ им и ни н г
ўзгаришига қаршилик курсатади. Бунда контурдаги индук­
цион ток н и нг магнит м оменти Р т , уни ҳосил қилувчи
магнит м айдон куч чизиқлари билан ўткир бурчак ҳосил
қил са (1 2 .9 а -р а с м ) С ^ О б ў л и б , ўтм ас бур ч ак ҳоси л
қилгандаэса £ , < 0 ҳисобланали (12.9б-расм).

12.9-расм
Ш ун дай қ и л и б, и н д у к ц и о н Э Ю К н и н г м атем атик
ифодаси ( 1 2 .2 ) ни бу шартга мувофиқпаштириш учун унинг
ўнг томонидаги иф одани тескари ишора билан олиш керак.
У вақтда битта ўлчов бирликлар системасида Л ен ц қоидаси
назарга о л и н са , ( 1 2 . 2 ) ф орм уладаги п р оп ор ц и он ал л и к
коэф ф иц и енти К = -1 га тенг бўлади, яъни:
с _ (1Ф (12.3)
i dl '
Бу (1 2 .3 ) ф о р м у л а г а Ф а р а д е й -Л е н ц қ о н у н и н и н г
математик иф одаси дей и л и б, у куйидагича таърифланади:
Ёпиқ контурда ҳосил бўлган индукцион Э Ю К контур
чегараланган юза орқали ўтаётган магнит индукция оқими
ўзгариш тезлигининг тескари ишорасига тенг.
Агар ёп и қ контур битта эм ас, кетма-кет уланган п та
бир хил чулғамлардан ташкил топган бўлса, унда ҳосил
бўлган ум умий и ндук ц и он Э Ю К кетма-кет уланган ток
манбалари сингари, битга чулғамдаги Э Ю К дан шунча марта
катта бўлади:
с/Ф
dt ■
Электромагнит индукция қонунининг исботи. Ё п иқ
контурда индукцион токнинг вужудга келишига шу контурда
узгарувчан магнит оқ им и ни н г таъсирида индукцион ЭЮ К
\о с и л булиш и сабаб булади. Ф арадей том он и дан тажриба
а с о с и д а к аш ф қ и л и н ган (1 2 .3 ) м у н о с а б а т н и н азари й
ж и\атдан осонгина исботлаш мумкин.
1. 1847 йили н ем ис ф изиги Г. Гельмгольц (1821 — 1894)
энергиянинг сакданиш қонуни асосида индукцион Э Ю К
нинг математик и ф одаси (12.3) ни қуйидагича исботлади.
Магнит майдонига жойлаштирилган А С қисми қўзғалувчи
контур Э Ю К £ булган ток манбаига уланган бўлсин (12.10-
расм). Бу м анбанинг dt вақт ичида бажарган тўлиқ иши

1 2 . 10 - р а с м

d A = l£ dt нинг бир қисми контурнинг қаршилиги R бўлган


А С қисмида Жоуль-Ленц иссиқлиги d Q = I 2Rdt га ва FA ампер
кучи таъсирида токли утказгичнинг магнит майдонида dt вақг
ичида бажарган иши dAi = Ы Ф га сарф булади, яъни:

IEdt = I 2R dt + ЫФ. (12.5)


Бу тенглама Idt га бўл и нса, қуйидаги ҳоси л бўлади:
£ = I R + M
(12.5, а)
dt
Бундан магнит майдонидаги контурдан ўтаётган токнинг кучи:
£ -М
di
Бу тенгламани ёпиқ занжирга тегишли Ом қонуни I = ^
билан таққосланса, умумий Э Ю К вазиф асини икки ҳад:
гальваник элем ентнинг Э Ю К £ ва катталик иф ода­
лайди.
Ш ундай қилиб, ҳад контур билан чегараланган
юза орқали ўтувчи магнит индукция оқ им и ни н г ўзгариши
натижасида пайдо булган қўшимча индукцион Э Ю К £ (. дан
иборат:
(12.7)
Бу муносабат Фарадей қонунининг математик ифодасидир.
2.
дукция қонун и н ин г мате­
матик иф одаси (12.3) ни
м ет а л л а р н и н г к л асси к
электрон назарияси асоси­
да ҳам осон ги н а исботлаш
мумкин. Ф араз қилайлик,
узунлиги I га тенг булган
АС утказгич бир ж инсли
(.В = con st) магнит м айдо-
нида куч чизикугарига тик
равиш да v тезли к билан
ҳаракатланаётган бўлсин
( 1 2 .1 1 -р а е м ). У тказги ч
билан биргаликда ундаги
эркин электронлар ҳам и тезлик билан тартибли ҳаракат-
ланади. Ш унинг учун бу электронларга куйидаги лорен ц
кучи Ғл таъсир этади:
Fq = e Bv , (12.8)
бунда е—электроннинг заряди.
Л оренц кучи таъсирида эркин электронлар ўтказгичнинг
А учидан С учига том он силж ийди. Натижада электронлар
етишмаган А учи мусбат зарядланиб, электронлар тупланган
С учи эса м анф ий зарядланади ва ўтказгичда кучланганлиги
Е бўлган электр майдон ҳосил бўлади. Бу электр майдон
томондан Л орен ц кучи Ғя га эквивалент бўлган электр кучи
Ғ таъсир қилади. Электр Ғ ва Л ор ен ц Ғ кучлари қарама-
қарши йўналган, м иқдор жиҳатдан ўзаро тенгдир; Ғ = ~ Ғ
ёки еЕ = - eBv. Бундан ўтказгичда индукцияланган электр
майдоннинг кучланганлиги
E = -Bv. (12.9)
бўлади. Бу майдон кучланганлиги Е нинг утказгич буйича
циркуляцияси индукцион ЭЮ К £ ( га тенг бўлади:

/
£ = \ E d l = \ Edi = El = -ВЫ.
I о
Бу ифодани dt га кўпайтириб, бўлиб юборилса,
£ — Д h'-dt — £ td x _ Bds
i dl dl dt ■
(12.10)

бу ерда ds = Idx - hdt ўтказгичнинг dt вақтда магнит


индукция чизиқларини кесиб ўтган юзаси.
(12.10) формуладаги Bds кўпайтма ўтказгич кесиб ўтган
магнит индукция оқими d0 га тенг бўлгани учун:

‘ dt (12.11)

Бу ҳолда ҳам, индукцион Э Ю К ўтказгичнинг магнит


оқимини кесиб ўтиш тезлигига тенг экан.
Тўғри ўтказгичда ҳосил бўлган индукцион токнинг
йўналиши ўнг қўл қоидаси асосида аниқланади:
Очиқ ўнг қўлнинг кафтига В
индукция вектори тушаётганда,
керилган бош бармоқ ўт каз-
гичнинг ҳаракат йўналиши билан
мос тушса, тўрт бармоқ эса
ўтказгичдаги индукцион ток
йўналишини кўрсатади (12.12-
расм).
Х усусий ҳолларда и н ­
д у к ц и о н ЭЮ К нинг ҳоси л
б ў л и ш и . Фарадейнинг элек­
тр ом агни т идукция қонуни
(12.3) дан фойдаланиб, қуйи-
даги хусусий қолларни кўриб
чиқамиз.
1. Бир жинсли [в = const)
магнит м айдонда со бурчак
тезлик билан текис айланаётган рамкада индукцияланган
ЭЮ К £ ни ҳисоблаб чиқамиз.
Фараз қилайлик, бошланғич (/ = 0) моментда рамка
магнит индукция чизиқларига перпендикуляр жойлашган,
яъни рамка текислигига ўтказилган п нормал индукция
чизиқларига параллел йуналган бўлсин (1 2 .13а-расм).
Бошланғич вазиятда рамка чегаралаган S юза орқали ўтаётган
магнит индукция оқими Ф„ қуйидагига тенг булади

12.13-расм
<P0 = B S . (12.12)

У вақгда рамканинг п нормали t вақгдан кейин ўзининг


бошланғич йўналиши билан ф = со/ бурчак (12.13б-расм)
ташкил қилган вазиятда S юза орқали ўтувчи магнит
индукция оқими ф қуйидагига тенг бўлади:
Ф = B S cos <р= coscot (12.12 а)
Бу ифода (1 2 .1 1)га қўйилса, индукцион ЭЮ К учун
куйидаги муносабат келиб чиқади:

В. = - & - = шФо %тш. (12.13)


( 12. 12а) ва (12.13) муносабатлардан кўринадики, юзаорқдли
ўтувчи магнит индукция оқими Ф нолга тенг бўлганда
\<р = 0)t = (2к + l ) y , бунда к = 0 , 1 , 2 , 3, бутун сонлар]
индукцион ЭЮ К £' максимал қийматга эриш иб, оқим Ф
энг катта қийматга эришганда [ср = cot = 2 k j ] эса индук­
цион ЭЮ К £ . нолга тенг бўлади. 12.14-расмда магнит
индукция оқими Ф (пунктир чизиқ) билан индукцион ЭЮ К
£ (узлуксиз чизиқ)нинг рамка айланиш бурчаги Ф га қараб
ўзгариш фафиклари тасвирланган.
ф \6 i

у \

\ / 7\
~
/ / \ V
л я
L ,

Т
Ы гя *
V
\

12.14-расм

Магнит майдонда айланувчи рамка ўрамида индукцион


ЭЮ К ҳосил бўлиш хрдисаси динамомашина тузилишига асос
қилиб олинган.
2. Бир жинсли {в = const) магнит майдонида айланаётган
металл дискда \осил булган ЭЮ К £ ни ҳисоблаб чиқамиз.
Фараз қилайлик, магнит майдоннинг индукция чизикларига
перпендикуляр қилиб ўрнатилган металл диск марказидан
ўтувчи оо' ўқ атрофида со бурчак тезлик билан текис
айланаётган а ва в сирпанувчи контакт воситасида авса
берк занжир ҳосил қилинган бўлсин (12.15-расм) Ҳосил
бўлган индукцион ток ўнг қўл қоидасига биноан диск бўйлаб
в контактдан а контактга йўналган бўлади.
Диск чексиз кичик dtp бурчакка, радиус ҳам dtp бурчакка
буралиб, ds = ^ R 2dq юзани чизади, бунда Л—дискнинг
радиуси. Ш у юзадан ўтувчи магнит индукция оқими
d<P= Bds унинг ўзгариш тезлиги

1* = В * = b 1 r 2 W г а т е н г бУ-
лаци.
Бунда = дискнинг бурчакли
тезлигини эътиборга олинса:

dt 2
Бу ифоданинг қийматини (12.11)
га қўйилса, индукцион ЭЮ К нинг
сон қиймати қуйидагига тенг бўлади:
Қараб чиқилган бу қурилма оддий динамомашинанинг
модулндир.
Ф ар адей эл ек тр ом агн и т и н дук ция қ о н у н и н и н г
а м а л и й т а т б и қ и . Электромагнит индукция қонунига
биноан контурда индукцияланган заряд q ни ўлчаб, магнит
оқими Ф ни аниқлашга имкон берадиган қурилма—
ф л ю к с м е т р ясалган. Ф люксметрнинг асосий қисми
гальванометрга уланган синов контуридир. Агар гальванометр
занжирининг қаршилиги R бўлса, у вақтда унда индук-
£■
цияланган токнинг кучи I =~k га тенг бўлиб, £ =1 R
1 К 1
бўлганлиги учун ( 12. 1 1 ) га биноан:

I.R = бундан d 0 = - I iRdt

Охирги ифодани интефаллаб, қуйидагига эга бўламиз:

t i t
<P= j l jR dt = R j l jdt = R jdq= R q. (12 15 )
О О О

(12.15) дан кўринадики, магнит майдонидаги синов


контурида индукцияланган q зарядни гальванометр ёрдамида
ўлчаб, майдоннинг магнит оқими Ф ни аниқлаш мумкин
экан. Амалда бундай флюксметр гальванометрининг кўрса-
тиши кулон (Ю 1)ни Ом ларда ифодаланган қаршилигига
кўпайтмаси (Кл • Ом) га тенг бўлган Вебер (Вб) лар билан
даражаланган бўлади.

12.2. ЎЗИНДУКЦИЯ ҲОДИСАСИ

Электромагнит индукция ҳодисаси ўтказгич чегаралан-


ган юза орқали ўтувчи магнит индукция оқими ўзгарган
барча ҳолларда содир бўлади. Бу магнит индукция оқими-
нинг қандай йўл билан ўзгаришига боғлиқэмас. Агар бирор
контурдан ўтаётган токнинг кучи ўзгарса, ток ҳосил қилган
магнит майдоннинг оқими ҳам ўгарувчан бўлади. М апш т
индукция оқимининг ўзгариши эса ўз ўрнида худди шу
контурнинг ўзида индукцион ЭЮ К ни ҳосил қилади. Шундай
қилиб, контурдаги токнинг ўзгариши натижасида контурнинг
ўзида индукцион ЭЮ К нинг ҳосил бўлиш ҳодисасига
ў з и н д у к ц и я ҳ о д и с а с и дейилиб, индукцион ЭЮК га эса
ў з и н д у к ц и о н э л е к т р ю р и т у в ч и куч дейилади.
Ўзиндукцион ЭЮ К нимага боғлиқлигини кўриб чиқай-
лик. Магнит майдоннинг исталган нуқгасидаги магнит индук­
цияси В нинг катталиги, яъни магнит оқим зичлиги
контурдан ўтаётган токнинг кучи I га пропорционалдир.
Бинобарин, шу контурни кесиб ўтаётган ўз магнит оқими
Ф \а м ток кучи / га пропорцинал бўлади, яъни:
Ф= Ы (12.16)
бунда, L—контурнинг шакли ва ўлчамлиги ҳам муҳитнинг
нисбий магнит сингдирувчанлигига боғлиқбўлган пропор­
ционаллик коэффициенти бўлиб, унга контурнинг с т а т и к
и н д у к т и в л и г и дейилади. У куйидагига тенгдир:

L =f (12.16 а)
Индуктивлик «СИ» Гн (генри) билан ўлчанади.
(12.16а) муносабатга асосан статик индуктивликни
куйидагича таърифлаш мумкин:
Контурнинг статик индуктивлиги деб, контурдан бир
бирлик ток ўтаётганда контурнинг юзаси орқали ўтаётган
магнит индукция оқимига миқдор жиҳатдан тенг булган физик
катталикка айтилади.
Ўзиндукция ҳодисасига Фарадейнинг электромагнит
индукция қонуни (12.11 )ни татбиқ қилиб, ўзиндукция ЭЮК
(контурнинг индуктивлиги ўзгармас бўлган ҳол) учун
куйидаги ифодани оламиз:
£ уз
. = dt
= dt
(12.17)

Бунда минус ишора ток ортаётган (^- > о ) да ўзиндукция


ЭЮ К токнинг йўналиши қарама-қарши, ток камаяётганда
( 1 < о ) эса ток йўналиши билан бир томонга йўналган-
лигини курсатади.
Ш ундай қилиб, ўтказгичда ҳосил бўлган ўзиндукция
ЭЮ К ўтказгичдан ўтаётган ток кучининг ўзгариш тезлигига
пропорционалдир.
(12.17) даги L— ўзиндукция коэффициентига д и н а м и к
и н д у к т и в л и к дейилади. У куйидагигатенгбўлади:

L= (12.17а)
/d t
(12.17а) га асосан динамик индуктивликни куйидагича
таърифлаш мумкин:
Контурнинг динамик индуктивлиги деб, контурдан ўтаётган
токнинг кучи вақт бирлигида бир бирликка ўзгарганда шу
контурда ҳосил бўлган индукция ЭЮК га миқдор жиҳатдан
тенг бўлган физик катталикка айтилади. ^
С о л е н о и д н и н г и н д у к т и в л и г и . Ўзиндукция ҳоди-
сасидан фойдаланиб, соленоиднинг индуктивлиги L ни
ҳисоблаб чиқайлик. Фараз қилайлик, ўрамлар сони N,
урамларнинг кундаланг кесим юзи S, узунлиги / ва ички
муҳитининг нисбий магнит сингдирувчанлиги Ц булган
соленоид берилган бўлсин. Агар соленоид етарлича узун бўлса,
унинг ичидаги майдон бир жинсли бўлиб, индукциясига
асосан В = м°ц/ у- га тенг бўлади. Соленоиднинг ҳар бир
ўрамидан ўтаётган магнит оқими Ф = BS га, соленоиднинг
N ўрам билан туташган, яъни тўла магнит оқими Фт эса
куйидагига тенг бўлади:

ф т = МФ = N B S = Niiofil -?fS = w l (12.18)


Агар (12.18) ифодани (12.16) билан солиш тирилса,
соленоиднинг индуктивлиги L куйидагига тенг бўлади:

L = цоц/ ^ j - S = цоцп2У, (12.19)

бунда п = у - - соленоиднинг узунлик бирлигига мос келган


ўрамлар сони, V = SI эса соленоид ҳажми.
Ш ундай қилиб, соленоиднинг индуктивлиги узунлик
бирлигидаги ўрамлар сонининг квадратига ва соленоид ҳажмига
пропорционал экан. Индуктивлик, унинг таърифига биноан,
чулғамдаги ток кучига боғлиқ эмас; бироқ соленоиднинг
ўзаги ферромагнит моддадан ясалган бўлса, унинг нисбий
магнит сингдирувчанлиги Ц магнит майдоннинг кучлан­
ганлиги Н га ва демак, ток кучи / га боғлиқбўлади. Бундай
ҳолларда L билан /орасидаги боғланиш анча мураккаб бўлади.
Шунинг учун ҳам ўзакли соленоидларнинг индуктивлигини
ҳисоблашда р. = / ( / ) боғланишни эътиборга олиш керак.
У л ан и ш ва у зи л и ш э к с т р а т о к л а р и . Занжирниток
манбаига улаш ёки узишда занжирда ҳосил бўладиган
кўшимча ўзиндукцион токка уланиш ёки узилиш экстра­
токлари дейилади. Фараз қилайлик, занжирдаги L индук-
тивликнинг қаршилиги R бўлсин. Индуктивликка эга бўлган
занжир ток манбаига уланаётган ёки узилаётганда занжир-
даги токнинг кучи /(1 2 .6 а ) формуладан аникланади:

т_ _ L_dJ_ / i t Tf)')
R R R R ch'

Занжирдаги токнинг вақтга қараб ўзгаришини аниклаш


учун охирги ифодани интефаллаб қулай кўринишда ёзамиз:

T Y = ~ i d t- (12.20 a)

Фараз қилайлик, занжирни аккумуляторлар батареяси
Б га улаш ёки узиш жараёнида занжирдаги ток /0 дан I гача
ўзгарсин. У вақтда (12.20 а) ни интефаллаб, куйидагига эга
бўламиз:

/0 /л 0 .. /я

Охирги ифодани логарифм асосидан қутқарилса:

«и

Бундан экстратокнинг вақтга боғланиши қуйидаги кўри-


нишда бўлади:

/=/иг ? '+£fi-r£'4 (12.21)

Бу формула R қаршилик ва L индуктивликка эга бўлган


занжирни ЭЮ К £ бўлган ток манбаига улашда ва ундан
узишда занжирдаги экстратокнинг вақгга боғланиш қону-
ниятини аниклаш га имкон беради.
1. Занжирни ток манбаига улашда бошланғич ток кучи
/ „ = 0 бўлади. У вақтда (12.21) дан уланиш экстратоки /ул
вақт 1га қараб қуйидагича ўзгара боради:
12.16-р асм
Бу формуладан
мула ток манбаини улашда занжирдаги 7 ток
кучига \ ^ ) бирданига эмас, балки аста-секин эришиш
кўринади. Уланиш экстратокнинг вақтга боғланиш фафиги
/vi= f(t) 12.16-расмда тасвирланган: у нисбат қанча катга
бўлса, токнинг ортиши шунча тез бўлади. Бу ҳодисани 12.17-
расмда тасвирланган тажриба схемаси ёрдамида намойиш
қилиш мумкин. Бу ерда иккита параллел уланган тармоқ
бўлиб, улардан бири индуктивлиги бир неча ўн генри бўлган
Lx ғалтак (юқори кучланишли трансформаторнинг иккинчи
чулғами), иккинчиси эса ғалтакнинг қаршилиги Rt гатенг
бўлган қаршиликдан ибо-
ратдир. Л 1 ва Л г—бир хил
чўғланма лампалар эса д е-
монстрацион амперметр ро-
лини ўйнайди; 77—переклю­
чатель бўлиб, ток йўнали-
шини ўзгартиришга имкон
беради, Б —аккумуляторлар
батареяси. Занжир батареяга
уланганда Лглампа бир онда
ёнади, Л 1 лампа эса улаш
экстратоки таъсирида аста-
секин, маълум вақт (теск.
тартибда) дан кейин бирин­
чи лампадек равшан ёнишини
кузатиш мумкин.
Батарея тез-тез улаб-узиб
турилганда Л. лампа шу
12.18 - р аем
вақтлар ичида ёниб улгура олмайди ва ўчиғлигича қолади.
2. Занжирни ток манбаи Б дан узишда £ = 0 бўлади. У
вақтда (12.21) дан у зи л и ш э к с т р а т о к и /^ н и н г вақт t ra
қараб ўзгариши
R,
I y'i =1 Ое (12.23)

қонуният асосида бажарилади: Бу тенглама ЭЮ К узиб


қўйилгандан кейин ток кучи экспоненциал қонуният билан
камайишини кўрсатади. Бунда у қанча катта бўлса, ток
кучи шунча тез камаяди. Узилиш экстратоки кучи нинг
вақт t га боғланиш ф а -
фиги I ^ = f ( t) 12.18-
раемда тасвирланган. Узи­
лиш экстратокни 12.19-
раемда кўрсатилган таж­ ■‘■ЭКСА
риба схемаси ёрдамида L L 1
намойиш қилиш мумкин. и-->ТППППГШР-----
Бу ерда магнитоэлектрик
системасидаги G гальва­
нометр ва катта индук-
тивликка эга бўлган L
ғалтак аккумуляторлар
батареясига ўзаро парал­
лел уланган. К калит
уланган \олда, гальванометр ва ғалтакда ток ўнгдан чапга
томон йўналган бўлади. Агар К калит узилса, L ғаптакда
асосий ток билан бир хил йуналган узилиш экстратоки
гальванометр милини чапга силжитади. Схемада узилиш
экстратокининг йўналиши пунктир мили билан тасвирланган.
3. Энди занжирда экстратокни ҳосил қилган ўзиндукция
ЭЮК E irJ ни ток манбаининг ЭЮК £ билан таққослаймиз.
Фараз қилайлик, экстраток \осил бўлишида занжирнинг
қаршилиги Rо дан R гача ўзгарсин. У вақтда А, =~§~
эканлигини назарга олиб, (12.21) ни қуйидаги кўринишда
ёзамиз:

Бундан ўзиндукция ЭЮ К ни ҳисоблаб чиқамиз:

Ва ниҳоят бундан:

(12.24)

Бу формуладан кўринадики, катта L индуктивликка эга


бўлган занжирни ток манбаидан узишда унинг қаршилиги
жуда катта » l) бўлиб қолиши натижасида занжирда
манбанинг ЭЮ К £ га нисбатан жуда катта ўзиндукция
ЭЮ К £,,3 ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам индуктивликка
эга бўлган айрим қурилмалар (приёмник, телевизор ва шу
кабилар) бир онда ток манбаидан узилганда занжирда қосил
булган жуда катта қийматли ўзи ндук ци я Э Ю К £ ь
қурилмани ишдан чиқариши мумкин. Занжирда ҳосил бўлган
жуда катта қийматли ўзиндукция Э Ю К узгич калит
контактлари орасида учқунни ёки ёй разрядини ҳосил қилиб,
калитни эритиб ю бориш и мумкин. Ўзиндукция ЭЮ К
гаъсиридан муҳофаза қилиш учун узгич калитга конденсатор
параллел уланади. Занжир калит орқали узилганда занжирда
ҳосил бўлган катга қийматли ўзиндукция ЭЮ К конденсатор
орқали разрядланиб, учқун ҳосил бўлмайди.
Кўпгина мақсадларда, қаршиликлар ясашда, жумладан,
узгарувчан ток ўлчанадиган ғалтакни ясашда индуктивлик
иложи борича кичик бўлиши керак ( L -^ min бўлиши керак).
Бунинг учун, индуктивсиз ғалтак ясаш учун икки букилган
сим олинади ва қосил бўлган қўш симдан чулгам тайёрланади.
Бундай қўш толали (бифиляр) ғалтақларни қарама-қарши
токли иккита ғалтак деб қараш мумкин. Бундай ғалтак-
ларнинг магнит майдони деярли нолга тенг бўлганлигидан
уларнинг индуктивлиги жуда кичик бўлади.

12.3. Ў ЗИ Н Д У К Ц И Я ҲОДИСАСИ. ТРА Н С Ф О РМ А ТО Р

I. Ў з и н д у к ц и я қ о д и с а с и . Ўзиндукция ҳодисаси деб,


узгарувчан токли контур яқинидаги контурларда индукция
ЭЮК нинг ҳосил булиши ҳодисасига айтилади.
Фараз қилайлик, 12.21-расмда тасвирланганидек, /, ва
/2токлар ўтаётган 1- ва 2-контур берилган бўлсин. Био-Савар-
Лаплас қонунига биноан I-контур ҳосил қилган магнит
майдон индукцияси В, ундан ўтаётган токнинг кучи /, га
пропорционалдир. Бинобарин, 1-контур магнит майдонининг
2-контурни кесиб ўтган Ф21 магнит индукция оқими /, токка
пропорционал бўлади, яъни:
Ф21 = М 21/ , , (12.25)
бунда, М21—биринчи ва иккинчи контурнинг геометрик
шакли, ўлчамлиги ва уларнинг ўзаро ж ойлаш иш ига,
шунингдек, улар жойлашган муҳитнинг нисбий магнит
сингдирувчанлигига боғлиқ бўлган пропорционаллик
коэф ф и ци ен ти бўлиб, унга и к к и н ч и ва б и р и н ч и
к о н т у р н и н г ў з и н д у к т и в л и г и дейилади.
Худди шунингдек мулоҳазалар юритиб, 2-контур магнит
майдонининг 1-контурни кесиб ўтган Ф12 магнит индукция
оқими ҳам /то к к а пропорционалдир:
бу ерда, М п—биринчи ва иккинчи контурнинг ўзаро
индуктивлиги.
(12.25) ва (12.25 а) формулалардаги М2[ ва Мп пропор­
ционаллик коэффициентлари бир хил, яъни контурларнинг
ўзиндуктивлиги тенгдир: М2] = M i2. Бунга ишонч ҳосил
қилиш учун ҳар бир контурни берилган нуқтадан чексиз-
ликкача, яъни майдон нолга тенг нуктага кўчиришда бажа­
рилган ишлар ва А,,ж ни ҳисоблаб чиқамиз:

(12.26)

Ҳар бир токли контурни иккинчисига нисбатан чексиз-


ликкача кўчиришда бажарилган AVoa ва А,,„ ишлар ўзаро
тенг, яъни ЛГоа = Л?Гоо бўлади. У вақтда (1 2 .2 6 ) дан
/,Л /12/ 2 = / 2Л/21/, тенглик келиб чиқади. Бундан
(12.26, а)
(1 2 .2 6 а) дан кур и нади ки , контурларнинг ўзаро
индуктивлиги бир хил бўлгани учун Л/12 ва Л/21га к о н ­
т у р л а р н и н г ў з а р о и н д у к т и в л и г и дейилади ваиндекс-
сиз М билан белгиланади. Ш унинг учун (12.25) ва (12.25а)
ни қуйидаги кўринишда ёзилади:

Ф,.
21 = Ш .:
1' 1I
(12.27)

(12.27) дан икки контурнинг ўзаро индуктивлиги куйи­


дагига тенгдир:
М = (12.27,а)

Шундай қилиб, икки контурнинг ўзаро индуктивлиги деб,


биридаги токнинг купи бир бирликка тенг булганда, иккин-
чининг кесим юзидан ўтган магнит индукция оқимига миқдор
жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка айтилади.
Энди, умумий тороидал темир ўзакка ўралган иккита
ғаптакнинг ўзаро индуктивлигини ҳисоблаб чиқайлик (12.21-
расм). Магнит индукция чизиқлари ўзак ичида жойлаш-
Фй<>0; MiK>0 Фц(<0) MfacO
а S'
12 .2 1- рас м
ганлиги учун магнит индукцияси ўзакнинг барча нуқталарида
бир хил бўлади. Ҳар бир ғалтак чулғамларига туташган тўлиқ
магнит оқими Ф бошқа ғалтакааги ток I га пропорционалдир.
У биринчи ва иккинчи ғалтаклар учун мос равишда
қуйидагига тенг бўлади:

ф 12 =А /12/2 ва Ф 21 = М 21/ , . (12.28)

Иккинчи томондан иккинчи ғалтак чулғамларига туташган


тўлиқ магнит оқими:
Ф 2) = ^ 2 1 = ^ 5 , 5 = N 2 ii °h H \S .

Бунда jVj—иккинчи чулғам ўрамлар сон и, Ф21—иккинчи


чулғам ўрамидан ўтаётган магнит индукция оқими, Я, эса
биринчи ғалтак ҳосил қилган магнит майдон кучланганлиги
бўлиб,тўлиқток қонунигабиноан //, = /,л = Л- 7 2- (бунда,
/ = ўзакнинг узунлиги) бўлгани учун:

Ф 2l= N 2Hoi*Il ^ S = w N lN 2 j - I v (12.28а)

Бу ифодани (12.28) билан солиштириб, қуйидагини оламиз:

М 2, =iioiiN<N2j - . (12.28 6)

2. Биринчи чулғам билан туташган магнит индукция


оқими Ф р ни ҳисоблаб, иккинчи чулғамдан ўтаётган токни
1г деб фараз қилинса, М п ўзаро индуктивлик учун \ам
(12.286) ифодани оламиз, яъни
М п =\io\iN,N2j - . (12.28 в)
Шундай қилиб, Мг1 ва Mi2 ўзаро индуктивлик бир хил
бўлгани учун ўзаро индуктивлик индекссиз ёзилади, яъни:

М =ДоцЛГ,УУ2 £ . (12.28г)

Шундай қилиб, икки ғалтакнинг ўзаро индуктивлиги


ўрамлар сони N t , N2 га, ўзак кесим юзаси S га тўғри
пропорционалдир.
3. Контурлардан бирила ток ўзгарса, Ф арадейнинг
электромагнит индукция қонунига биноан иккинчи контурда
ўзиндукция ЭЮ К ҳосил булади. Агар /-контурдаги /, ток
вақт бўйича ўзгарса, 2-контурда ҳосил бўлган ўзиндукция
ЭЮ К £-, қуйидагига тенг бўлади:

ег= - ^ = - А ( л //,) = - М § . (12.29)

Шунга ўхшаш 2-контурдаги /, ток ўзгарганда 1-контурда


индукцияланган ўзиндукция ЭЮ К £, ҳам қуйидагича
бўлади:

е ,= - ^ = - А ( д / / г) = - М § - . (12.29.)

(12.28) ва (12.28 а) формулалардан икки контурнинг


ўзаро индуктивлиги куйидагига тенг бўлади:

М =- ^ =
~ - ше'ў '' (12.296)

(12.29)га биноан ўзаро инауктивликни яна қуйидзгича


таърифлаш мумкин:
Икки контурнинг ўзаро индуктивлиги деб, контурларнинг
биридаги токнинг кучи вақт бирлиги ичида бир бирликка
ўзгарганда иккинчи контурда индукцияланган ЭЮК га миқдор
жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка айтилади.
Т р а н с ф о р м а т о р . Трансформатор деб, ўзиндукцияга
асосланган, узгарувчан ток кучланиши ва кучини ўзгартириб
бера оладиган қурилмага айтилади. Трансформаторни биринчи
бўлиб рус электротехниклари П. Н. Яблочков (1876 й.) ва
И. Ф. Усагин (1882 й.) яратган ва амалда ишлатган. Энг
содда трансформаторнингқатъий схемаси 12.22-расмда тас­
вирланган. Бирламчи чулғамнинг учлари (кучланиш кириши)
таъминловчи ўзгарувчи тармоққа, иккиламчи чулғам учлари
(чиқиш и) электр энергия истеъмолчиларига уланади.
Иккиламчи чулғамда пайдо буладиган ўзиндукция ЭЮ К
ундаги ўрамлар сонига пропорционал бўлгани учун ўрамлар
сон и н и ўзгартириб, тр ансф ор м аторн ин г чиқиш идаги
кучланиш U2 ни чегарада ўзгартириш мумкин.
Энди кириш кучланиши Ux ва чиқиш кучланиши U2
ўзаро қандай боғланганини қараб чиқайлик. Трансфор-
маторларнинг Ф И К юқори бўлиб, 99% гача етади, чунки
трансформатор ўзак ичидаги магнит индукция оқими Ф
иккала ўзакни кесиб ўтади. Бирламчи чулғамда пайдо бўла-
диган ўзиндукция ЭЮ К £, куйидагига тенг:

£ ,= -А ^ . (12.30)
иккиламчи чулғамдаги ўзак ЭЮ К эса:

£ ,= -Л \^ -, (12.30а)

бунда, ва N2—бирламчи
ва иккиламчи чулғамлар-
даги ўрамлар сони. Транс­ If e — -
форматор чулғамларига
ЭЮ К бўлган занжир бир
қисми учун Ом қонуни
татбиқ қилинса, кириш-
даги £/, кучланиш
12.2 2 -р а с м

(12.31)
чиқишдагиЦ кучланиш эса:
U2 = I2R2 - 8 2 = I2R1 + N 2^ , (12.31а)
Бу ерда, Я, ва R2—бирламчи ва иккиламчи чулғамларнинг
қаршилиги, /, ва 12—улардаги ток кучи.
Биз фақат иккиламчи очиқ бўлган ҳол билан чегара-
ланамиз ва шунинг учун / 2 = 0 бўлади. Иккинчидан барча
техниктрансформаторлар учун I ]Rl « E i шарт бажарилади.
Ш унинг учун (12.31) да /,/? ,« « назарга олмасдан, охирги
икки тенгламани ҳадма-ҳад бўлиб, куйидаги нисбатни ҳосил
қиламиз:
Бундаги К = 4^- нисбатга т р а н с ф о р м а ц и я коэф ф и-
ц и ен т и деиилади.
Трансформация коэффициенти деб, трансформаторнинг
иккинчи чулғами очиқ булганда, яъни салт ишлаш режимида
иккиламчи чулғамдаги кучланиш бирламчи чулғамдаги кучла­
нишдан неча марта ўзгаришини ифодаловчи катталикка
айтилади.
Ҳозирги замон трансформаторларида исроф 2% дан
ошмаганлиги учун бирламчи ва иккиламчи чулғамларида
ажраладиган қувватларни бир-бирига тенг деб ҳисоблаш
мумкин: IJU, = I 2U2 ёки = У вақтда (12.32) ни
қуйидаги кўринишда ёзамиз:

К -И х -Ч г-Ь . (12.33)
/V, и, / 2 ■

Агар К = > 1 бўлса, ^ > 1 бўлиб, ундай трансфор-


/Vi
N
маторларга к у ч а й т и р у н ч и дейилиб, К = - ~ < 1 бўлганда,

^2. < 1 ёки Ь- > 1 бўлиб, бундай


li
грансформаторларга п а с а и т и -
р у в ч и ёки т о к т р а н с ф о р ­
м атор и дейилади.
Баъзи трансформатор бир­
ламчи чулғамининг бир қисми
иккиламчи чулғам бўлиб, ёки
аксинча, иккиламчи чулғамнинг
бир қисми бирламчи бўлиб хиз­
мат қилади. Бундай кўринишдаги
фансформаторларга автотранс-
форматорлар дейилади (12.23-
12.23-раем раем). Автотрансформаторлар
контактларининг бирини кўпинча силжийдиган қилинади,
бу эса чиқиш кучланишини текис ўзгартириш имконини
беради.

12.4. МАГНИТ МАЙДОН ЭНЕРГИЯСИ

Т о к н и н г м а г н и т м а й д о н э н е р г и я с и . Занжирдан
ўзгармас ток оқаётганда манбанинг электр энергияси Жоуль-
Ленц иссиқлигига сарф бўлади. Занжирдан ўзгарувчан, ўсиб
борувчи ва камайиб борувчи токлар ўтаётганда аҳвол бутунлай
бошқача бўлади. Агар занжирдаги ток орта борган ( f > ° )
да бирламчи токка қарама-қарши йуналган ўзиндукцион ток
ҳосил булади. Бунда ток манбаи ЭЮ К бажарган иш ининг
бир қисмигина Жоуль-Ленц иссик^игига сарф бўлади, холос.
Аксинча, занжирдаги ток камая борган ( £ < ° ) да, бирламчи
ток билан бир хил йуналган ўзиндукцион ток ҳосил бўлиб,
бирламчи ток кучаяди ва Жоуль-Ленц иссиқлигига қараганда
кўпроқ иссикдик ажралиб чиқади.
Ш ундай қилиб, ток ортаётганда занжирда бажарадиган
ортиқча иш бирор турдаги энергияга айланади, камаяёт-
ганда эса бу энергия қайтиб занжирга узатилади. Ток кучи
ортиши билан унинг магнит майдони ҳам кучаяди, бинобарин
бу ҳосил бўлган энергия магнит майдон энергиясидир.
Магнит майдон энергиясини ҳисоблаш учун индуктив­
лиги L, қаршилиги R бўлган контур ноферромагнит изотроп
муҳитда жойлашган бўлсин.
Контурда ток кучи нолдан бирор чекли I қийматга орта

боргандаундаўзиндукция ЭЮ К и £ >v? = пайдобўлади.


Бу қодда занжирдан ўтаётган ток кучи / Ом қонунига биноан

/ = £ р 1 = £ ^ е Ё_= £ ^ Ж (12.34)
R R R v

бўлади. £уЛ, —умумий ЭЮ К, £ —ток манбаининг ЭЮ К,


£ ўзиндукция ЭЮ К, R—занжирнинг қаршилиги (12.34)
дан £ аниқланса:

£ = IR + L ^ j-.
dt

Бундан ток манбаининг умумий бажарган элементар иши


dAv i= I£dt куйидагига тенг бўлади:

dAn = IEdt = I 1Rdt + L Idl. (12.35)


Шундай қилиб, ток ортаётганда ток манбаи бажараётган
ишнинг бир қисми d Q - J 2R dt—Ж оуль-Ленц иссиқлигига
ва қолган қисми эса
ишга сарф бўлади: Ток магнит майдонининг энергия
захираси Wm контурдаги ток нолдан бирор / қийматгача
ортганда ҳосил булган ўзиндукция токини енгишдаги
бажарилган иши А га, яъни (12.35а) дан нолдан / гача
олинган интегралга тенгдир:

(12.36)
О
Токли контур юзаси орқали ўтаётган магнит индукция
оқими ф = L I эканлигини назарга олинса, (11.36) ни
қуйилаги кўринишда ёзиш мумкин:

К = LT ^ JT = T l - (12.36, а)

Шундай қилиб, ток магнит майдоннинг энергияси Wm


СИ Жоуль (Ж) ларда ўлчанади; (12.36 а) га биноан:

\Ж = \ Г н А 2 =\А-Вб = ^ - .
Гн
(12.36 а) ифода токли контур ўзида тўплайдиган магнит
майдон энергиясидан иборат бўлганлиги учун унга т о к ­
н и н г х у с у с и й э н е р г и я с и ҳам дейилади.
Занжирни ток манбаидан узиш вақтида йўқотган магнит
майдон энергияси (12.36) ҳисобига узилиш электронлари
иш бажаради.
С о л е н о и д м а г н и т м а й д о н э н е р г и я с и ва э н е р ­
гия з и ч л и г и . С ол ен оиддан токўтаётгандау н и н гўзагида
мужассамлашиб ҳосил бўлган магнит майдон энергияси ҳам
(12.36) формула асосида аниқланади, яъни:

Wm = ^ , (12.37)

бунда L—соленоиднинг индуктивлиги, / —ундан ўтаётган ток


кучи.
Соленоид ўзагида ҳосил бўлган бир жинсли (в = const)
магнит майдон энергияси Wmни майдон кучланганлиги Я
ва индукцияси /?орқали ифодалаш мумкин. Бунинг учун,
(12.19) га биноан соленоиднинг индуктивлиги:
бунда V—соленоиднинг ҳажми, л—соленоид узунлик бир­
лигига мос келган ўрамлар сони, магнит доимийси,
ц —соленоид ўзагидаги модданинг нисбий магнит синг­
дирувчанлиги.
Бундан ташқари тўлиқ ток қонунига биноан соленоид
ўзагидаги майдон кучланганлиги Н = In, бунда I =
индуктивлилик L ваток кучи /ларнинг ифодаларини (12.36)
га қўйиб, қуйидагини топамиз:

= = V; (12.37)

ёки \ie\iH = В эканлигини назарга олиб, (12.37) ни яна


бундай кўринишларда ёзиш мумкин:

Wm, U L ^ v ^ v ^ v (12 37 а)

Магнит майдон энергияси ҳам барча турдаги энергия-


лар сингари СИ Жоуллар (Ж) билан ўлчанади, яъни:

\ Ж = \Гн ■А2 = \ П 1 .(а ] м 1 = \ А . Т л м ' =1


м \и ; м г'/м
Чексиз узун соленоиднинг магнит майдони бир жинсли
(В = const) бўлганлиги учун у факат соленоид ичида туплан­
ган бўлади. Демак, (12.37) дан кўринадики, магнит майдон­
нинг энергияси соленоид ҳажми Кбўйича энергиянинг \ажм
зичлиги Wmбилан бир текис тақсимланади. Шундай қилиб,
ҳажм бирлигига мос келган магнит майдон энергияси, яъни
энергиянинг ҳажм зичлиги куйидагига тенг бўлади:

= KJL —_S2_
m V 2 2 2цоц- (12J8)
Шундай килиб, магнит майдон энергиясининг зичлиги
шу нуктадаги магнит майдон кучланганлиги Н ва индук­
цияси В нинг кўпайтмасининг ярмига тенгдир.
Агар магнит майдон бир жинсли бўлмаса, майдоннинг
кичик элементар d V ҳажмида В ни ёки Н ни ўзгармас деб
ҳисоблаш мумкин бўлади. У вақгда (12.38) формула элементар
ҳажмдаги магнит майдон энергиясининг зичлигини ифода­
лайди, яъни:
Бу ҳолда чекли V ҳажм ичидаги энергия

V V

бўлади. Бу ерда интеграл Кҳажм бўйича олинган.


Т оклар м агнит м ай дон и эн ер ги я си в а т о к л а р ­
н и н г ў з а р о э н е р г и я с и . У мумийҳолда l v I 2, . . . , I N ток­
лар ўтаётган N та контурлар ҳосил қилган магнит майдо-
нини қараб чиқамиз. Токли контурлар системаси магнит
майдон энергияси И^қар бир контур энергиялари (12.37а)
нинг алгебраик йиғиндисига тенг:

w m= + Wm2 + ... + WmN = { £ I p mi (12.41)


(=)

Бу ерда Фда —контурларнинг / сига туташган тўлиқ магнит


оқими бўлиб, у ўзиндукция магнит оқими (Ф т / ) ва унинг
қолган токли контурлар билан туташган ўзиндукция магнит
оқими (Ф т /) нинг йиғиндисига тенг бўлади:
Ф mi = (\ Ф . ) + (' ф
^ mi ' ў з
.)
mi ' ў 1йро

Бу қўшилувчи магнит оқимлари мос равишда ( Фт, )ь =


L 1 ва (Фт,)ушро бўлади, бунда Li катгалик i—
контурнинг индуктивлиги, Л/кэ с а /—контурни К= \,2,...N [
контурлар билан ўзаро индуктивлиги. Охирги ифодани
(12.41) га қўйилса, токларнинг магнит майдон энергияси
келиб чиқади:

* W £ u 2+ * £ X м *1*1'- (12-42)
i=l is 1 /=1
Бу тенгламанинг ўнг томонидаги биринчи қўшилувчи ифода
токли барча контурларнинг ўзиндукция магнит майдони
энергиясидир:

lVn = j X LiI ‘ (12.43)


1=1
Контурдаги токларнинг ўзи ҳосил қилган бу энергияга
т о к л а р н и н г х у с у с и й э н е р г и я с и дейилади.
Ва ниҳоят, иккинчи қўшилувчи энергияга эса т о к л а р ­
н и н г ў з а р о э н е р г и я с и дейилади, яъни:
w.у з а р = i y y м и Iк i к
/=1 i*l
Ш уни қайд қилиш керакки, икки контурнинг ўзаро
индуктивлиги М|к мусбат \ам , манфий ҳам бўлиши мумкин.
Агар / —контур юзасига ўтказилса, нормал й, нинг йўна-
лиши К, контурнинг магнит майдони индукцияси Вк нинг
йўналиши билан мос тушса, ўзаро индуктивлик мусбат
Mit> 0 булади (12.21а-расм), аксинча қарама-қарши бўлса,
манфий М.к< 0 бўлади (12.21 б-расм).

ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ

1. Электростатик, магнит па электромагнит майдонлар деб қандай


майдонларга айтилади? Улар қандай шароитда \о си л булади?
2. Қандай токка индукцион ток дейилади? Индукцион токнинг \осил
бўлиш шартларини қандай тажрибалар асосида ифодалаш мумкин?
3. Ф арадейнинг электромагнит индукция қонунини таърифланг ва
математик ифодасини ёзинг.
4. Индукцион токнинг йунплишини ифодаловчи Ленц қоидасини
таърифланг.
5. Ф арадей-Ленц қонунини таърифланг ва математик ифодасини
ёзинг.
6.Ф арадей эл ектром агн ит и ндукц и я қ о н у н и н и н г э н е р ги я н и н г
сак^апиш ва металларнинг классик электрон назарияси асосида исботини
тушунтириб беринг.
7. Тўғри ўтказгичда ҳосил булган индукцион токнинг йўналишини
ифодаловчи ўнг қўл қоидасини таърифланг.
8. М агнит майдонда айланаётган рам ка ва дискда ҳосил булган
индукцион ЭЮ К қандай формуладан аникланади?
9. Фарадей электромагнит индукция қонунининг қандай амалий
татбиқи мавжуд? Ф лю ксм етрни н г тузилиш и на иш лаш п р и н ц и п и
қандан?
10. Ўзиндукция ҳодисаси деб нимага айтилади? Ўзиндукцион электр
юритувчи куч деб-чи?
11. К онтурн и нг статик ва д и н ам и к индукти вли ги деб ним ага
айтилади? Индуктивлик қандай бирликда ўлчанади?
12. Соленоиднинг индуктивлиги нимага боғлиқ, қамдай формула
билан аниқланади?
13.Экстратоклар деб қандай токларга айтилади? Уланиш ва узилиш
экстратоклари вак^га қараб қандай ўзгаради?
14. Катта индуктивликли занжирни ток манбаидан узишда ҳосил
бўлган ўзиндукцион электр юритувчи кучнинг катталиги нимага боғлиқ?
15. Ўзиндукция \одисаси деб нимага айтилади? Ўзаро индуктивлик
деб қандай катталикка айтилади? У қандай формула билан ан и м ан ад и
ва қандай бирликда ўлчанади?
16. Қандай қурилмага трансформатор дейилади? Трансформатор-
ларнипг қандай турлари мавжуд?
17. Трансформация коэффиииентлари деб нимага айтилади?
IS. Ток магнит майдонининг энергия запасини ифодаловчи
формулани ёзинг па уни изоҳлаб беринг.
19. Ток магнит майдонининг энергия зичлиги қандай формуладан
аниқланади?
20. Токларнинг узаро энергияси нимага боғлиқ ва қандай формуладан
аниқланади?
21. Токларнинг хусусий па узаро энергияси нималарга боғлиқ?
Уларнинг математик ифодаларини ёзинг.

13-БОБ
МОДЦАЛАРНИНГ М АГНИТ ХОССАЛАРИ
13.1.М О ЛЕК У Л ЯР ТО К Л А РН И Н Г М АГНИТ М О М ЕН ТЛ А РИ

Олдинги бобларда муҳитдаги магнит майдонининг токли


ўтказгичга ва ҳаракатланаётган зарядли заррачаларига таъсир
кучини ифодаловчи Ампер ва Лоренц кучларини қараб
чиққан эдик. Бу кучларнинг муҳит магнит хусусиятига
боғликлиги муҳитнинг нисбий магнит сингдирувчанлиги и
билан ифодаланган эди.
Моддаларнинг магнит хоссалари атом ва молекулалари
ичила ёпиқ электр токлари—молекуляр токларининг мав-
жудлигидир. Бу токларнинг физик табиати қандай эканли­
гини қараб чиқамиз.
Барча атомлар мусбат зарядланган ядродан ва унинг
атрофидаги орбиталарда ва \аракатланувчи электронлардан
тузилган. Атомдаги ядронинг мусбат заряди электронларнинг
манфий зарядига тенг, шунинг учун нормал ҳолатда атом
электр жиҳатдан нейтрал бўлади.
Ядро заряди, бинобарин, атомдаги электронлар сони
элементнинг даврий системадаги тартиб номери z га тенгдир.
Агар элементнинг тартиб рақами z, электроннинг заряди е
бўлса, ядро заряди + ze га тенг бўлиб, атомда <;та электрон
булади. Масалан, водород (Н) атоми (z ~ 0 атиги битта
электронга эга. натрий ( u N a) атоми ( z = l l ) 11 та
электронга, уран (9,(J) атоми (г = 92)эса 92 та электронга
эга.
Магнит ҳодисаларини тушунтиришда электронлар қуёш
системаси планетарлари каби (атомнинг планетар модели)
ядро атрофида доиравий ёки эллиптик орбиталар буйича
айланади деб ҳисоблаш мумкин. Атом электронларининг \ар
бири ўз хусусий орбитаси бўйича \аракатланади, турли
электрон орбиталари турли текисликда ётади.
1. Э л ек тр он н и н г орбитал м агнит м ом ен ти .
Орбита буйича айланаётган электронлар ёп ик электр
токларидан иборат ва айнан мана шуларнинг узи молекуляр
токлардан иборатдир (Ампер ҳам молекуляр токларнинг
мавжудлигини фараз қилган эди). Бу молекуляр токлар модца-
ларн ин г магнит хоссал ар и н и
бел ги л ай ди . Бундай м ол ек уляр-
орбитал токлар м агни т м о м ен ти деб
аталувчи Рт катталик билан тавсиф­
ланади. Ф араз қилайлик, таш қи
магнит майдони таъсирида бўлмаган,
изоляцияланган атомдаги электрон г
радиусли доиравий орбита бўйлаб /'
тезлик билан ҳаракатланаётган бўлсин
(13.1-раем). Айланма токнинг магнит
моменти таърифига биноан эл ек ­ 13 . 1 - р а с м

троннинг орбитал магнит моменти Рт


микдоран куйидагига тенг булади:

Р,п = 1>Р6 ■S = Гпп* ■Пг2 (13.1)

бунда s = nr2 —электрон орбитасининг юзи, / ^ —электрон


орбитал токининг кучи. Агар электроннинг орбита бўйлаб
айланиш частотаси v бўлса, орбитал токнинг кучи /
куйидагига тенг бўлади:

1о р б = ev 2 пг
(1 3 .2 )

бу ерда е—электроннинг заряди. Бу ифодани юқоридаги


тенгламада ўрнига кўйилса:

Р =1 о р б ■7ТГ- - е шг (1 3 .3 )
2яж
Иккинчи томондан, m массали электроннинг г радиус­
ли орбита бўйлаб v тезликли ҳаракати Z.e импульс моменти
Lt билан ифодаланади:
L ' = m vr. (1 3 .4 )

Бу ифода атомдаги ихтиёрий кўринишдаги орбитада


ҳаракатланаётган электронлар учун \ам ўринлидир.
(13.3) нинг (13.4) га нисбати ўзгармас бўлиб, электрон­
нинг орбитал тезлиги v га ҳам, орбитанинг радиуси г га
хам боғлиқбўлмасдан, унга э л е к т р о н н и н г г и д р о м а г н и т
н и с б а т и дейилади ва g ҳарфи билан белгиланади, яъни:

13.1-расмдан кўринадики, электроннинг орбитал магнит


моменти вектори Рт ва орбитал импульс моменти вектори
Z, айланиш ўқи бўйлаб қарама-қарши йўнапганлиги учун:

^ = (13.6)

3. А т о м н и н г о р б и т а л м агн и т м о м е н т и . Атомнинг
орбитал магнит моменти Р,„де6, атомлардаги электрон­
ларнинг орбитал магнит моментлари pmi нинг геометрик
йижндисига айтилади:

К = + Рт2 + ••■+ р т; = £ pmi(13.7)


/=1
бунда z —атомдаги электронлар сони бўлиб, у Менделеев
даврий системасидаги элементнинг тартиб номерига тенг.
Худди шунингдек, атомнинг орбитал импульс моменти ҳам,
атомдаги барча электронлар орбитал импульс моментлари
LCI нинг вектор йиғиндисига тенг:

1 = а . + 4 )+ ---+ 4 2= £ 4 - (13.8)
/=|
(13.6) (13.7) ва (13.8) дан фойдаланиб, атомларнинг магнит
ва импульс моментлари Рт ва L учун қуйидаги муноса-
батни ёзамиз:

Р „ ,= -(± ) L = -g L (13.9)
Шундай қилиб, (13.6) ва (13.9) дан кўринадики, элек­
трон ва атомнинг орбитал гидромагнит нисбати ўзаро тенг­
дир. Орбитал гидромагнит нисбатнинг математик ифодаси
(13.5) доиравий орбита мисолида қараб чиқилди. Орбитал

гидромагниг нисбат § = орбита радиуси г га боғлиқбўл-


маганлиги учун у эллиптик орбиталар учун ҳам ўринлидир.
Энди ташқи магнит майдоннинг атомдаги электроннинг
орбитал ҳаракатига қандай таъсир қилишини қараб чиқайлик.
Ю қоридан маълумки, индукцияси В бўлган магнит
майдон доиравий токка, жумладан электроннинг орбитал
токига айлантирувчи куч моменти М билан таъсир қилади,
яъни:

М = [LрГП filJ ёки М = Р/ПВ sin а (13.10)

бунда Рт—электроннинг орбитал магнит моменти, а эса


Рт ва В векторлар орасидаги бурчак.
Электроннинг орбитал ҳаракати пилдироқнинг ўқи
атрофидаги айланма ҳаракатига ўхшаш бўлганлиги учун
айлантирувчи куч моменти М таъсири остида электрон ҳам,
худди пилдироқсингари, прецессион ҳаракат қилади, яъни
импульс моменти Leва орбитал магнит моменти Рт вектор­
лар В вектор атрофида шLбурчак тезл и к билан ҳаракат қилали
(13.2-расм). ,
Прецессияли ҳаракат бурчак в
тезлиги (dl ни осонгина ҳисоблаш —*■
мумкин: т N
Электрон орбитал ҳаракатда
импульс моментнинг ўзгариши гаГ
dLe куч моменти импульси
Mdt га тенг:

dLe = Mdt ёки dL' = Mdt

(13.11)

dLe вектор худди М вектор син-


гари Lt вектор ётган текисликка
перпендикуляр йўналган бўлиб,
унинг модули dLc ни (13.10) ни
назарга олган ҳолда куйидаги
кўринишда ёзиш мумкин:

dLe = Mdt = PmBs,\nadt. (13.11а)


Иккинчи томондан (13.2-расмга қ.), импульс моментнинг
ўзгариши dL2куйидагига тенг:

dLe = Le sin a • <Ap = Le sin a • a>, • dt, (13.116)


бунда dcр = wLdt —импульс моменти Le ётган текисликнинг
В вектор атрофидаги буралиш бурчаги; (aL —прецесссион
ҳаракатнинг бурчак тезлиги.
(13.11а) ва (13.116) ифодапарни ўзаро тенглаштирамиз:
PmBs\noidt = Le sin a<oLdt.
Бундан прецессияли ҳаракатнинг бурчак тезлиги wL ни
p
топамиз: u>L = - f- B
Бу ифодага (13.5) дан электроннинг орбитал магнит моменти
ва орбитал импульс моментлари нисбатининг қиймати
қўйилса,

Бундан куринадики, прецессиянинг бурчак тезлиги coi


орбитанинг ориентациясига, яъни Рт ва В векторлар
орасидаги бурчак а га боғлиқэмас. (13.12) формула Лармор
теоремасининг хусусий ҳолдаги математик ифодаси бўлиб,
у бундай таърифланади: магнит майдоннинг атомдаги
электрон орбитасига бирдан-бир таъсири электрон-орбитал
магнит моменти Ртнинг атом ядросидан ўтган В вектор
атрофидаги қўшимча u)L бурчак тезликли прециссион
ҳаракатдир.
Магнит майдондаги электроннинг ojl бурчак тезликли
прецессияси орбитал токни ўзгартириб, қўшимча орбитал
ток Д /орв ни ҳосил қилади, яъни:

^^орб L e zn 471Ш
(13.13)

Бу токнинг йўналиши 13.2-расмда тасвирланган. Бу ток ўз


ўрнида электронда қўшимча орбитал магнит момент АРтни
ҳосил қилади:

AP/П = A1
бунда —электрон орбитал юзаси S нинг В векторга
перпендикуляр йўналишдаги проекцияси. Индукцияланган
орбитал магнит моменти вектори д Ртнинг йўналиши магнит
индукция вектори В га қарама-қарши бўлгани учун (13.2-
расм):

<Ш4а>
Магнит майдонидаги атомда z та электрон бўлгани учун
атомда индукцияланган орбитал магнит моменти д Рт ҳар
бир электронда ҳосил бўлган қўшимча орбитал магнит
моментлари АР нинг геометрик йиғиндисига тенг, яъни:

Ы 1=1 0 315)

Атомдаги электронлар орбитаси проекциялари S xi нинг


ўртача қиймати < S± > тушунчасини киритамиз:

У вақтда

APr. = - ?e24^ L> B. (13.16)

Бунда z —атомдаги электронлар сони бўлиб, у М ен­


делеев даврий системасидаги элемент атомининг тартиб
рақамига тенг.
Шундай қилиб, ташқи магнит майдон таъсирида атом­
даги барча электронлар маълум бир бурчак тезликда электрон
орбиталларининг прецессияси ҳосил бўлар экан. Бу прецессия
ўз ўрнида атомда индукцияланган қўшимча магнит моменти
(1 3 .16)ни юзага келтиради.

13.3. М О ДЦ АЛАРН ИН Г М А ГН И Т Л А Н И Ш И

М а г н е т и к л а р . Олдинги парафафда қараб чиқилган


атомда индукцияланган қўшимча орбитал магнит моменти
(13.16) ихтиёрий модда атоми учун ўринлидир. Ш унинг учун
\ам , барча моддалар ташқи магнит майдон таъсирида озроқ
ёки кўпроқ магнитланади.
Ташқи магнит майдонида магнитланадиган модцаларга
м а г н е т и к л а р дейилади.
М а гн и тл ан и ш в е к т о р и . Моддаларнинг магнитланиш
даражасини ҳаракатлаш учун м а г н и т л а н и ш в е к т о р и деб
аталувчи физик катталик тушунчаси киритилади.
Модданинг магнитланиш вектори J деб, бир бирлик
ҳажмидаги атомларида индукцияланган қўшимча орбитал
магнит моментлари д Рт. нинг геометрик йиғиндисига миқдор
жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка айтилади, яъни:
_ Л _
j = д ғ Е а Л "‘ (13.17)
1=1
Агар магнит майдонидаги изотроп модда атомларида
индукцияланган орбитал магнит моментлари микдор ва
йўналиш жиҳатдан бир хил (&Рт = const) бўлса, (1 3 .17)ни
қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:

— Я _ _ _
V = д 7 Е д/>” = O v л/>” = п°АРт ’ (13.17а)
/=1

бунда п0 = -£ў —модда атомларининг концентрацияси, яъни


бир бирлик ҳажмдаги атомлар сони.
Д и а м а г н е т и к л а р . Атоми таркибидаги электронлар
орбитал магнит моментларининг геометрик йиғиндиси нолга
тенг бўлган атомларга хусусий орбитал магнит моментга эга
бўлмаган атомлар деб ном берамиз.
Хусусий магнит моментига эга бўлмаган атомли моддалар
ташқи магнит майдонида майдонга тескари йўналишда
магнитланиш ҳодисасига диамагнит эффект дейилиб,
моддаларга эса диамагнетиклар дейилади.
Агар Д^т нинг ифодаси (13.16) ни (13.17) га қўйилса,
диамагнетикларнинг магнитланиш вектори куйидагига тенг
бўлади:

]J = п0АРт
0
-- - n°eh-<S^
4л т
B (13.18)

Бунда «—» ишора j ва В векторларнинг қарама-қарши


йўналганлигини ифодалайди.
Диамагнетикларнинг нисбий магнит сингдирувчанлиги
1 га яқин бўлганлиги учун амалда ц = 1 бўлади. Бинобарин,
диамагнетиклар учун B = \l0H эканлигини назарга олиб,
(13.18) ни майдон кучланганлиги Н орқали куйидаги
кўринишда ёзиш мумкин:
7 _ n0e2z< S L > .
J =— :ИоН=к:тй (13.19)
4 пт

Бу ерда Хт —диамагнит модданинг магнитланиш хусусия­


тини ифодаловчи ўлчамсиз катталик бўлиб, унга магнит
қабул қилувчанлик дейилади ва у қуйидаги кўринишга эга:

Хт = (13.20)

Диамагнетиклар учун Хш < 0 эканлиги, ташқи магнит


майдонида диамагнит моддалар майдонга қарама-қарши
йўналишда магнитланишини ифодалайди.
(13.20) формула фақат диамагнетиклар учунгина ўринли
эканини таъкидлаш керак.
Диамагнетикларга инерт газлар, айрим органик бирикма-
лар, металлардан: висмут, цинк, олтин, мис, кумуш, симоб
ва бошқалар, қатрон (смола), сув, шиша, мармар тошлар
мисол бўла олади.
Д оим ий магнит қутблари орасига жойлаштирилган
диамагнетиклар магнитнинг бир хил исмли қутби яқинида
диамагнетикнинг ҳам бир хил иСмли қутблари \о си л
бўлганлигидан, улар кучсиз магнит м айдон соҳасига
итарилади.
Доим ий магнит қутблари орасига жойлаштирилган
диамагнетиклар магнитнинг кугблари яқинида диамагнитнинг
бир хил исмли қутби ҳосил бўлади. Шунинг учун \ам магнит
майдонидаги диамагнетиклар кучсиз магнит майдон сох^сига
итарилади.
Масалан, диамагнит модда—в и с м у т д а н тайёрланган
стержень магнит қутблари орасига осилганда (13.3-расм),

// / / / / /
магнит майдоннинг индукция вектори В га перпендикуляр
жойлашиб қолади. Худди шунга ўхшаш доимий магнит
қутблари орасидаги фазода аланга ён томонга итарилади
(13.4-расм), чунки алангани ташкил қилган газлар диамаг-
нетикдир.
4. П а р а м а гн ет и к л а р . Хусусий магнит моменти нолдан
фарқли булган атомли моддалар ташқи магнит майдони
бўйлаб магнитланиши ҳодисасига п а р а м а г н и т э ф ф е к т
дейилиб, моддаларга эса п а р а м а г н е т и к л а р дейилади.

7=0 ~
ьф о

Qr Gr o r Or o r
O G -er Q rQ r в

Q ~Cb Q Q~
O r 0 - Q*.

a 6
1 3. 5 - р а с м
Модцаларнинг парамагнит хоссалари атомларида нолдан
фарқли бўлган хусусий орбитал магнит моментга эга бўлиши
билан тушунтирилади. Ташқи магнит майдон бўлмаганда,
парамагнетикдаги атомларнинг хусусий орбитал моментлари
АРтиссиқлик ҳаракати сабабли тартибсиз жойлашган бўлади
(13.5а-расм). Ш унинг учун ҳам, ташқи майдон бўлмаган
Iда алоҳида атомлар хусусий орбитал магнит момент-

ларининг геометрик ииғиндиси нолга тенг 5>Л , =о


V'=1
бинобарин, парамагнит модда магнитланмаган бўлади.
Агар парамагнит модда ташқи магнит майдонига кири­
тилса, унинг ҳар қайси атомига жуфт куч таъсир қилиб,
атомларнинг хусусий орбитал магнит моментлари майдон
йўналишига параллел жойлашишга интилади (13.5-6 раем).
Натижада, бу парамагнетик ичида нолдан фарқли бўлган,
ташқи магнит майдонга параллел йўналган қўшимча магнит
майдони ҳосил бўлади.
Парамагнетик атомлари ўзининг тузилиши ва ташқи
магнит майдонида ориентацияланишига кўра диэлектрикнинг
кутбли молекулаларига ўхшашдир. Бунда диэлектрикларнинг
кутбланиши учун атомларнинг электр моментлари Ре муҳим
бўлса, парамагнетикларнинг магнитланиш и учун эса
атомларнинг хусусий орбитал магнит моментлари Рт
муҳимдир.
1905 йилда француз физиги Поль Ланжевен (1872-1946)
томонидан яратилган парамагнетизмнинг классик назария­
сига биноан ташқи магнит майдон кучли ва ҳарорат жуда
паст бўлмаганда, парамагнитлар учун магнитланиш вектори
j \ам ташқи магнит майдон кучланганлиги Н га пропорцио­
налдир:
7 = х ;я , (13.21)
т уи бунда х ’т— парамагнетик-
л ар н и н г м агнит қабул
қилувчанлиги бўлиб, Лан­
жевен назариясига биноан:

X ' . » 2# 1 - (13.22)
Парамагнетиклар учун
1 3. 6- рас м
х ‘т қийм ати м усбат
(х „ > 0) бўлиб, у 10'5 — 10'3 ораликда ётади.
Ж уда кучли магнит майдон ва паст ҳароратларда
парамагнетикларнинг магнитланиш вектори j нинг майдон
кучланганлиги Н га пропорционаллиги бузилади. Жумладан,
Я орта бориш и билан j векторнинг қиймати секин орта
боради, ва ниҳоят, тўйиниш ҳолати юз бериб, ] =const
бўлиб қолади.
Кислород, азот, азот оксиди, ҳаво, эбонит, алюминий,
платина, суюқ кислота, ишқорий ер металлари ва шу кабилар
парамагнетикларга мисол бўла олади.
Д оим ий магнит қутблари орасига жойлаштирилган
парамагнит моддалар шундай магнитланадики, мусбат магнит
қутби яқинида унинг манфий қутби бўлади. Натижада, пайдо
булган ҳар хил исмли кутблар ўзаро тортишади.
Ташқи магнит майдонидаги парамагнетикларнинг майдон
бўйлаб магнитланишини тажрибада осонгина кўриш мумкин.
Масалан, доимий магнит кутблари орасида ипга осилган
парамагнетик стержень магнит майдон индукция чизиғи
бўйлаб жойлашади (13.6-расм), парамагнит суюқлик эса
кучли майдон томонга, яъни магнит қутблари орасидаги
фазога тортилади.
Шундай қилиб, юқорида айтилганларни умумлаштириб,
бир хил моддалар диамагнитлар, бошқалари парамагнитлар
бўлишини тушуниб опишимиз мумкин. Магнит майдонидаги
ҳар қандай атомнинг барча электронлари Лармор прец-
цессиясига дуч келгани сабабли атомнинг диамагнит хоссаси
мавжуд булади.
13.7-расмда, диамагнит (а) ва парамагнит (б) модда­
нинг магнит қабул қилувчанлиги хтнинг ҳароратнинг
тескари ифодаси 1/Т га боғланиш графиги келтирилган.
Шуни қайд қилиш керакки, магнетиклар бир вақтнинг
ўзида ҳам диамагнит, ҳам парамагнит хоссага эга бўлганлиги
учун умумий ҳолда модданинг магнит қабул қилувчанлиги
Х„ икки қисмдан ташкил топган бўлади:
хт = х : + х : , (13.23)
бунда Хт ва Хт> —диамагнит ва парамагнит моддаларнинг
магнит қабул қилувчанлиги бўлиб, улар мос равишда
(13.20) ва (13.22) формулалардан аникданади.
Агар модда атомининг хусусий орбитал магнит моменти
кичик бўлса, унинг диамагнит хоссалари кучли бўлади ва
модда диамагнетик бўлади. Аксинча, модда атомининг
хусусий орбитал магнит моменти катта бўлса, унинг
парамагнит хоссалари диамагнит хоссаларидан кучли бўлади
ва модда парамагнетик бўлади. Жумладан, барча инерт газ
атомларининг хусусий орбитал магнит моментлари нолга тенг
бўлганлиги учун улар фақатдиамагнетиклардир.
М а г н и т о м е х а н и к э ф ф е к т Парамагнетикнинг
атом (ёки молекула)ларнинг ташқи магнит майдонда майдон
бўйлаб ориентацияланиши сабабли магнитланиш содир бўлади.
Бунда парамагнетикнинг хусусий орбитал импульс момен-
N _
ти вектори L = £ L; асосий ролни ўйнаб, у орбитал магнит
'=1_ ы N - N -
моменти вектори Рт = £ Pmi билан ^ А = - 7 боғла-
1=1 '=1 '=1
нишга эга; бунда N—парамагнетикнинг ДК ҳажмидаги
атомлар сони, g—гиромагнит нисбат.
Элементар д V ҳажм чегарасида ташқи магнит майдонни
бир жинсли ҳисоблаб, (13.17) ва (13.21) формулалар асосида
парамагнит ҳажмнинг импульс моменти 10со (бунда /0—
жисмнинг инерция моменти, ш—унинг бурчак тезлиги) ни
куйидаги кўринишда ёзиш мумкин:

'о S = = - ^ „ ,, = ^ 7 =^ (13.24)
1=1 /=1
Парамагнетик атом ининг ташқи магнит м айдонда
ориентацияланиш жараёнида импульс моментнинг сақла-
ниш қонуни бажарилади. Шунинг учун, парамагнит жисм
ташқи магнит майдонда магнитланганда унинг импульс
моменти доимий қолиши керак. Натижада, парамагнит жисм
/ 0<У —импульс моментга эга бўлиши учун магнит майдонда
ш бурчак тезлик билан айланма ҳаракат қилади.
Парамагнит жисмнинг ташқи магнит майдонда айланма
ҳаракатда бўлиши ҳодисасига магнитомеханик эффект
дейилади.
Т аж ри бада, I 0,A V ва
доимийларни билган ҳолда Я ва
сани ўлчаб, (13.24) формуладан
гиромагнит нисбат g ни аниқлаш
мумкин.
Магнитомеханик эффектни
1915 йилда биринчи бўлиб
Эйнштейн ва Де Хаас тажрибада
кузатишган. Бу тажрибада унча
катта бўлмаган темир цилин-
дрчани ингичка кварц толага
осиб, соленоид ичида жойлаш- £
тирилган эди (13.8-расм). Соле-
ноиддан ўзгармас ток ўтказиб,
цилиндр магнитланганда у бури- 13.8-раем
ла бошлайди, магнит майдоннинг йўналиши ўзгартирилганда
айланиш йўналиши ҳам ўзгаради. Цилиндрнинг бурилиши
толага маҳкамлаб куйилган К кўзгучадан қайтган нур шуьласи
ёрдамида шкаладан аникланади. Бунда юзага келадиган ш
бурчак тезлик жуда кичик булган. Масалан, диаметри бир
неча миллиметр бўлган тем ир цилиндр Н = 1 0 4 А /м
кучланишли майдонда со= 10 3 рад/с бурчак тезликка эга
бўлган, холос. Шунинг учун кузатиладиган магнитомеханик
эффектни кучайтириш учун Эйнштейн ва Д е Хаас механик
резонанс ҳодисасидан фойдаланишди, улар соленоидни
частотаси цилиндрнинг резонанс тебраниш частотасига тенг
бўлган ўзгарувчан токка улашди.
Ш ундай қилиб, тажрибадан олинган маълумотларга
биноан гиромагнит нисбат g ни аникдаб, унинг назарий
чиқарилган қийматини (13.5) билан таққослаш мумкин.
Тажриба натижаларидан маълум бўлдики, g. нинг экспери­
ментал қиймати назарий (13.5) қийматидан икки марта катга
экан, яъни:

g ,= 2 g = i - (13-25)

Бундан темирнинг магнит хоссалари электроннинг


орбитал магнит моменти Рт га эмас, балки хусусий магнит
моменти Рт га боғлиқ, деган хулоса келиб чиқади.
Шундай қилиб, электроннинг хусусий магнит моменти
Pms хусусий импульс моменти L„ га пропорционалдир:

К = -& 4 (13.25, а)
Даставвал электрон хусусий магнит моменти Рт нинг
мавжудлигини, унинг ўз ўқи атрофидаги айланишининг
импульс моменти—спини (spin—инглизча айланмоқдемак­
дир) билан тушунтирмоқчи бўлганлар. Кейинчалик спиннинг
бундай модели бир қатор қарама-қаршиликка олиб келди,
натижада ўз ўқи атрофида «айланаётган электрон» ҳақидаги
тасаввурдан воз кечишга тўғри келди.
Ҳозирги вақтда текширишлардан маълум бўлдики, элек­
троннинг хусусий импульс моменти-спини ва у билан боғлиқ
бўлган спин магнит моменти ҳам, унинг массаси ва заряди
сингари ажралмас характеристикаларидан бири эканлиги
жуда катта ишонч билан исботланди.
Электроннинг спини, яъни унинг хусусий импульс м о­
менти Ц ва хусусий магнит моменти Pms моддаларнинг
магнит хоссаларидагина намоён бўлибгина қолмай, бошқа
кўп ҳодисаларда, жумладан, оптик спектрларнинг хосса-
ларида ва орбитада электроннинг жойлашишида намоён
бўлади. Электрон спин унинг квант табиатига эга бўлган
элементар заррача эканлигининг мезонидир.
Шундай қилиб, спин-квант табиатига эга булган барча
элементар зарралар (электрон, протон, нейтрон ва мьюн-
лар)нинг хусусий импульс моментидир.
Замонавий физикада электрон спин Les нинг абсолют
қиймати куйидаги формула билан аникданиши исботланган:

бунда А = 6,62-1СГ34 Ж е Планк доимийси бўлиб, й = ^ - =


= 1,05-1 СТ34 Ж е . У вақгда электроннинг спин (хусусий)
магнит моменти Рю нинг абсолют қиймати:

формуладан аниқланади: Бунда ц Б катталикка Бор магне-


тони дейилиб, унинг сон қиймати:

Шуни қайд қилиш керакки, электрон спин магнит


моменти Pms нинг ташқи магнит майдон индукция вектори
В н и нгташқи йўналиши бўйича проекцияси ( Pms)B бир Бор
магнетони ц Б гатенгбўлади.
Электрон спин Les ва спин моменти Pms нинг му\им
хусусияти шундан иборатки, уларнинг магнит майдонидаги
проекцияси магнит индукция В векторига нисбатан икки
хил бўлади:
1. Магнит индукция вектори В га параллел бўлган ҳолдаги
спин ва спин магнит моментларнинг проекциялари куйи­
дагига тенг бўлади:

(13.28)
2. Магнит индукция вектори В га қарама-қарши, яъни
антипараллел проекциялари эса:

< 1329)

( О * =+/<«■ (13.29а)

Электрон спининингташ қи магнит майдонидаги икки


хил проекцияланиши Ш терн ва Герлах томонидан тажри­
бада аникданган.
13.4. МОДДАЛАРДАГИ МАГНИТ МАЙДОН
1. М а г н и т қ а б у л қ и л у в ч а н л и к ва н и с б и й
м а г н и т с и н г д и р у в ч а н л и к . Магнетиклардаги нати­
жавий магнит майдон индукцияси д , ўтказувчанлик—
макроток I нинг вакуумда ҳосил қилган ташқи магнит
майдон индукцияси В 0 билан молекуляр-микроток / мнинг
ҳосил қилган ички магнит майдон индукцияси В ичк нинг
геометрик йиғиндисигатенг:

в = в 0 + в тк (13.30)

Бу ерда В „—вакуум (ц = 1) даги магнит майдон индукцияси


бўлиб, майдон кучланганлиги Я билан куйидагича боғланган:

В0 =ц0Н. (13.30а)

Магнит майдон магнитланиш вектори ] нинг микроток


/ мга боғланишини ўзаги магнетикдан ясалган чексиз узун
соленоид мисолидан фойдаланиб осонгина аниклаш мумкин.
Соленоивдан ток ўтганда магнетик бир жинсли магнитланади.
Соленоид ўзагидан иборат бўлган
магнетикдаги магнит моментлари
бир хил йўналган молекуляр-
микротоклар уни магнитлайди. Бу
молекуляр-токларнинг теки с-
ликлари цилиндрсимон ўзак ўз
ўқига параллел магнитланиш
вектори j га перпендикуляр ва­
зиятда бўлади (13.9-расм). Ўзак-
ни нг кўндаланг кеси м идаги 13.9-расм
молекуляр токлар ички қисмда қарама-қарши йўналган
бўлиб, бир-бирини компенсациялайди. Фақат цилиндрсимон
ўзакнинг ён сирти бўйлаб оқадиган токлар ҳосил қилган
майдонларгина компенсацияланмай қолади, холос. Бу сирт
токлар соленоиддан оқаётган токка ўхшайди. Ш унинг учун
соленоид цилиндрик ўзагининг ўқида микротоклар ҳосил
қилган магнит м ай дон н и н г и н дук цияси # ичк (13. 30)
формулага биноан қуйидагига тенг бўлади:

Втк = ^ Н = ц о ! ^ = цо1о. (13. 31)

бунда /о = бўлиб, унга ўзакнинг узунлик бирлигига мос


келган микротокнинг кучи ёки токнинг чизиқли зичлиги.
Бундан молекуляр ток аникданса:

Ь = Втк-*~ (13.31а)

У вақтда 1и молекуляр токларнинг магнит моменти

Pn, = I m S = B„4K^ = BH4K^ , (13. 32)

бўлади, бунда у = SI —магнетик ўзакнингҳажми. Агар ҳажми


V бўлган магнетикнинг магнит моменти Рт бўлса, унинг
магнитланиш вектори j ни осонгина аниқлаш мумкин:

;_ _ ^ичк
J V Цо '

Бундан ички магнит майдоннинг индукцияси:

5 ЙЧК = Цо7 ёки Я нчк = J • (13.33)

Юқоридаги (13.19) формулада j = у_тН бўлгани учун:

Д,чк=Ио ХтН. (13-34)

В0 ва Вичк нинг ифодаларини (13.30) га қўямиз:


Магнетикдаги натижавий магнит майдонининг индук­
цияси В м айдон кучланганлиги Н билан B = \i0\iH
боғланишга эга.
Буни ю қ ори даги тенглам ада ўрнига қўйилса;
\i0\iH =ц 0Й + ц„х«Я бўлади.
Ва ниҳоят, бундан, магнетиклар учун нисбий магнит
сингдирувчанлиги цн ин г магнит қабул қилувчанлиги Хт
билан ўзаро боғланиши келиб чиқади:

ц = 1+ Хя. (13.36)
М агнетикнинг нисбий магнит сингдирувчанлиги Ц
ўлчамсиз катталик бўлиб, у магнетикдаги магнит майдон
вакуумдагидан неча марта кучланганлигини ифодалайди.
(13.35) дан магнетикларнинг магнит қабул қилувчан-
лиги:
Хт = ц - 1 . (13.36а)

бўлади. Барча магнетиклар ўзларининг магнит қабул қилув-


чанликларининг ишораси ва қийматларига қараб ҳар хил
магнит хоссаларига эга бўлади:
Диамагнит моддалар учун %т < 0 ва ц < 1;
Парамагнит моддалар учун х„ > 0 ва ц. > 1;
Вакуум (бўшлиқ) учун х т = 0 ва ц = 1;
Шуни қайд қилиш керакки, бу моддаларнинг нисбий
магнит сингдирувчанлиги Ц ташқи магнит майдоннинг
кучланганлиги Н га боғлиқ эмас.
Баъзи магнетиклар учун магнит қабул қилувчанликнинг
катгалиги қуйидаги жадвалда келтирилган:
13.1-ж адвал

Диамагнетик Хт =-(ц-1 Парамагнетик Хт = Ц = 1


Водород 0,063-10'6 Азот 0,013-Ю-6
Бензол 7,500-10-6 Ҳаво 0,380-10'6
Сув 9.000-10 6 Кислород 1,900-10'6
Мис 10,300-ю-6 Эбонит 14.000-10'6
Шиша 12,600 10 б Апюминий 23.000-10-6
Кварц 15,100-10_6 Вольфрам 176.000-10-6
Ош тузи 12,600 10-6 Платина 360.000-ю-6
Висмут 176.000-10-6 Суюқ кислород 3400.00010'6
Учинчи тур моддалар учун %т » 0 ва ц » 1 бўлиб, энг
кўп тарқалган вакили темир (Ғе-феррум) бўлганлигидан
уларга ферромагнетиклар дейилади.
Ферромагнетиклар—кучли магнит моддалардир, уларнинг
магнитланиши кучсиз ҳисобланган диа- ва парамагнетик-
ларникидан 10ш мартагача каттадир.
2. Магнетостатиканинг асосий тенгламалари.
Магнетостатика деб, вақтга боғлиқ бўлмаган магнит
майдонни ўргатадиган магнетизмнинг бир бўлимига айтилади.
Магнетостатик майдон доимий (стационар) токлар томонидан
ҳосил қилингани учун уларга яна с т а ц и о н а р м а г н и т
м а й д о н деб ном берилган.
Магнитостатиканинг асосий тенгламаларини ноферро-
магнит моддалардаги магнит майдон мисолида қараб чиқамиз.
Магнетик моддаларда магнит майдонни ҳам ўтказувчанли-
макротоклар, ҳам молекуляр-микротоклар ҳосил қилади.
Ш унинг учун, тўлиқ ток қонунига биноан^ магнетик
моддадаги магнитостатик майдон индукцияси В нинг ёпиқ
L контур бўйича циркуляцияси шу контур ичидан ўтаётган
макро- ва микротокларнинг алгебраик йиғиндисининг д 0
га кўпайтмасига тенг:

(13.37)
L
бунда / ва / м —ихтиёрий L контур ичидан ўтаётган микро
ва макротокларнинг алгебраик йиғиндиси.
Магнетикдан ички магнит майдони кучланганлиги Н тк
нинг ёпиқ контур бўйича циркуляцияси микротокларнинг
алгебраик йиғиндиси / м га тенгдир, яъни:

(13.38)
L
Бу ифодадаги ички магнит майдон кучланганлиги / / ичк
(13.33) га асосан магнитланиш вектори ] га тенг бўлган-
лиги учун уни

(13.38a)
L
кўринишда ёзиш мумкин: у вақгда ноферромагнит моддадаги
магнитостатик майдон учун ёзилган тўлиқ ток қонуни
(13.37) қуйидаги кўринишга келади:
(13.39)

Бу тенгламанинг интеграл остидаги иф одаси


магнитостатик майдоннинг кучланганлиги Н дан иборат-
дир, яъни:

(13.40)

У вақтда (13.39) дан юқорида қараб чиқилган тўлиқ ток


қонунининг ифодаси келиб чикдци:

(13.41)
L
бунда / —ўтказувчанлик макротокларнинг алгебраик йиғин-
дисидан иборат эканлигини яна бир бор таъкидлаб ўтамиз.
Ш ундай қилиб, ю қорида келтирилган (13. 37) дан
(13.41) гача булган формулалар вақгга боғлиқ бўлмаганлиги
учун уларга магнитостатиканинг асосий тенгламалари
дейилади.
3. Ч е г а р а в и й ш а р т л а р . М айдон векторларининг
икки муҳит чегарасидаги ўэгаришини тавсифлайдиган
муносабатларга чегаравий шартлар деб юритилади. Чегаравий
шартлар магнит майдон, яъни узлуксиз функция учун
ёзилган Остроградский-Гаусс теоремаси асосида осонгина
топилади. Аммо и к к и муҳит чегарасида функция узилишга
учрайди ва кўрилаётган масалада шу узилишларни назарга
олишгатўғри келади. Буни амалга ошириш мақсадида нисбий
магнит сингдирувчанлик й сакраб ўзгарадиган икки муҳит
чегарасида юпқа ўтиш қатламда мавжуд ва бу қатлам
кўрилаётган В, Н катталиклар жуда тез, аммо узлуксиз
равишда ўзгаради деб ҳисобланади.
Керакли алмаштиришлар бажарилгандан сўнг ўтиш
қалинлигини нолга интилтириб (h —» 0 ), исталган чегара­
вий шартлар топилади. Бундай шартни ҳар доим бажариш
керак. Аммо материал баёнини қисқартириш мақсадида биз
ҳар сафар буни такрорлаб ўтирмаймиз.
13.10-расмда тасвирланган 1- ва 2-му\итни ажратувчи Q
сиртнинг нормали п иккинчи муҳит томонга йўналганбўлсин.
Икки муҳит чегарасида асослари J, ва S2, баландлиги h га
тенг бўлГан етарлича кичик цилиндрни фикран ажратамиз.
Цилиндрнинг ажратувчи текислик билан кесишишидан хрсил
бўлган юзи 50, ён сирти эса Sin ва цилиндр ўқининг асослари
билан кесишган нуқталарида магнит индукция векторлари
Ву ва Вг бўлсин. Асосий мақсад Ву ва В2 векторларнинг Q
текислик нормали йўналиш идаги ташкил этувчилари
орасидаги боғланишни топишдан иборат. Остроградский-
Гаусс теоремасидан фойдаланиб, қуйидаГини топамиз:

§ BdS = J B^dS, + J B2dS2 + J BdS = 0. (13.43)


1 51 s2
Цилиндр асосларига мос келувчи вектор юза элемент­
ларининг dS K= -n d S r dS-, = -n d S 2 эканлигини, B^h - Bn,
B2n = Вп^ бўлишини эътиборга олиб, (13.43) интегрални
ҳисоблаб чиқамиз:

I BdS = Bn,S, + B n ^S ^ < Beii > S(ll = 0. (13.43a)


S
Цилиндрнинг баландлиги h нолга интилганда (h = 0 да)
^1 $<,’ ^2 So> S/„ -» SQ муносабатлар ўринли бўлади.
У вақтда (13. 43а) дан, ^ „ * 0 бўл ганл иги учун
(Вп2 = Bny)S0 = 0 . Бундан
Бу чегаравий шартнинг математик ифодаси, (13.44) га биноан
Вп, = цощЯл1 ва Вп2 = Цоц2Я я2 бўлгани учун:
^ Я л1= ц 2Я я2 (13.44а)
(13.44) ва (13.44а) ифодалар чегаравий шартларнинг ифодаси
бўлиб, уни бундай таърифлаш мумкин:
Икки муҳит чегарасида магнит индукция векторининг
нормал ташкил этувчиси узлуксиз бўлиб, магнит кучланганлик
вектори Я нинг нормал ташкил этувчиси эса узилишга учрайди.
Магнит майдон кучланганлик векторининг тангенциал
ташкил этувчиси чегаравий шартини топиш учун куйидаги
тўлиқток қонунидан фойдаланамиз:

(13.45)

13.11-расмда тасвирланган 1- ва 2-муҳитни ажратувчи Q


сиртни L контур билан чегараланган S юзли етарлича кичик
тўртбурчак билан 1а чизиқ бўйлаб кесамиз. Туртбурчакнинг
1- ва 2-муҳитдаги томонлари мос равишда /, ва /2, ён томони
эса /ён бўлсин.
А сосий мақсад муҳитдаги Я , ва Я 2 векторларнинг
ажратувчи сиртга уринма булган т йўналиш буйича ташкил
этувчилари Н хх ва Н Т2 орасидаги боғланишни топиш.
Тўлиқ ток қонуни (13.45) га биноан 12341 ёпиқ контур
учун куйидаги муносабатни ёзамиз:
f (ff . d i ) = ) И d l - ] H dl - / я dl + } Я dl = I' , (,3.43)
L 1 2 3 4

бунда /с—икки муҳитнинг ажратувчи сирт бўйлаб оқувчи


ток кучи бўлиб, у мавжуд эмасдир, яъни 1 = 0. У вақтда
(13.45) дан қуйидаги муносабат келиб чиқади:

|(я л)=н1г/-я„г/,.-я,/ +я„2/„ =0. (|345а)


Тўртбурчак контурнинг ён томони нолга интилганда /ён —> 0
бўл са, /, —» /0, /2 -» /0 бўл ади. У вақтда ( 13. 45а) дан
(Нх2 - Я т,)/0 = 0 муносабат келиб чиқади.
Бундан чегаравий шартни оламиз:

(13.46)

У вақтда В векторнинг тангенциал ташкил этувчиси учун


чегаравий шарт
ят вх
- ^ = —2-. (13.46а)
Mi м2
булади.
(13.46) ва (13.46а) формулалар ҳам чегаравий шартлар-
нинг математик иф одаси бўлиб, уни ҳам қуйидагича
таърифлаш мумкин:
Икки муҳим чегарасида магнит кучланганлиги вектори­
нинг тангенциал ташкил этувчиси узлуксиз бўлиб, магнит
индукция векторининг тангенциал ташкил этувчиси эса
узилишга учрайди.
Юқорида чиқарилган чегаравий шартлар электромаг-
нетизмнинг айрим масалаларини ечишда ишлатилади.
4. Магнитланган муқитнинг эн ер ги я зичлиги.
Ноферромагнит муҳитдаги натижавий магнит майдоннинг
энергия зичлиги wm= ^ га биноан қуйидагига тенг:

_ ц0ц н 2 _ н в _ Д2
- 2 2 2ц0|1
Ноферромагнит муҳитдаги натижавий магнит майдон­
нинг энергияси wm вакуум (р. = 1) даги энергиясидан ва
магнитланган муҳит (магнетик)нинг энергиясидан ташкил
топган:
wт = Vi’/м ЦI м ч )\ + и1т\м
( вгнJч. П З 48)
Бунда *v а
—вакуумдаги магнит майдоннинг энергия
зичлиги бўлиб, у

IVт \в/ а к ) 2
(13.48а)

кўринишга эга. У вақтда (13.47), (13.48) ва (13.48а) асосида


магнитланган муҳит-магнетикнинг энергия зичлиги wm(MarH)
қуйидаги формуладан аниқланади:

(13.49)
т [лм м ) m т \и а к ) 2 2 2

Бу формула математик нуқтаи назардан қутбланган


диэлектрик электростатик майдон энергиясининг зичлигини
ифодаловчи

»•„(,„,) = (13.49а)
формула билан бир хилдир.

13.5. Ф ЕРРО М А ГН ЕТИ КЛ А Р ВА УЛАРН ИН Г М А ГН И Т


ХОССАЛАРИ

1. Ф е р р о м а г н е т и к л а р . Ташқи магнит майдон


бўлмаганда ҳам магнитланиш хусусиятига эга бўлган
моддаларгаф ерром агнетиклар дейилади. Бу моддаларнинг
биринчи вакили—темир (Fe—Ferrum) бўлганлиги учун уларга
ф е р р о м а г н е т и к л а р деб ном берилган.
Ферромагнетикларга темир, никель, кобальт, гадоли­
ний ва уларнинг қотишмалари, марганец ва хромнинг ферро­
магнит бўлмаган элементлар билан бирлашмалари: MnFICu,
GeTe ва бошқалар мисол бўла олади.
2. Ф е р р о м а г н е т и к л а р н и н г м а г н и т х о с с а л а р и .
Ферромагнетикларнинг магнит хоссаларини 1872 йилда
биринчи марта буюк рус физиги А. Г. Столетов (1836— 1896)
экспериментда текшириб аник^аган. Ферромагнетикларнинг
асосий магнит хоссалари қуйидагилардан иборат.
1) Ф ерромагнетикларнинг магнитланиш вектори J
майдон кучланганлиги Н га боғланиш графиги j = f ( H )
13.12-расмда тасвирланган. Бу графикдан кўринадики, майдон
кучланганлиги Н ортиши билан магнитланиш вектори j
дастлаб тез ўса боради, сўнгра бу ўсиш сусаяди ва ниҳоят,
Я нинг бирор қиймати Я т дан у қанча ортмасин ут нинг
қиймати ўзгармай қолади. Бу ҳодисага м а г н и т л а н и ш н и н г
т ў й и н и ш и дейилиб, JT г а э с а т ў й и н и ш м а г н и т л а н и ш
в е к т о р и дейилади. Бу у = / ( Я ) боғланишнингхаракгерини
куйидагича изохдаш мумкин: дастлаб Я нинг орта бориши
билан молекуляр магнит момент Рт нинг майдон бўйлаб
ориентацияланиш даражаси ўса боради, аммо ориента-
цияланмай қолган молекулалар сони тобора камая боради;
ниҳоят барча молекулалар магнит моментлари майдон бўйлаб
ориентациялашиб бўлгандан кейин ] нингўсишитўхтайди,
тўйиниш ҳодисаси содир бўлади.
2) Магнит индукцияси В билан магнитловчи майдон
кучланганлиги Я орасидаги боғланишни ҳам В = / ( Я )
график билан ифодалаш мумкин (1 3 .13а-расм). График
координат бошидан ихтиёрий нуқтасига ўтказилган тўғри
чизиқнинг оғиш бурчагининг тангенси нисбатга
пропорционал бўлиб, кучланганлик Я нинг шу қийматига
мос келувчи нисбий сингдирувчанлиги ц н и ифодалайди.
Магнитловчи кучланиш Я ни нолдан ортгира борилса, оғиш
бурчаги а аввал ортади (Ц ) \амда 2-нуқтада максимумга
эришиб, сўнг камаяди. 13.136 расмда ц нинг Н га боғланиш
графиги (I = / ( Я ) берилган ва ундан кўринадики, ц
максимал қийматига тўйиниш Нт дан бир мунча аввалроқ
эришар экан. ц = 1 + х т = ^ + / н ифодадаги j нинг ут дан
в

13. 13- расм

орта олмаганлиги учун Jim д = lim И + 4т) = 1 булади, яъни


Н— н— л
Я нинг чексиз ортиши билан ц нинг қиймати 1 асимптотик
яқинлашади.
Столетов ферромагнетиклар учун В ва цлар фақат Я нинг
функцияс и: В = / ( Я ) ва ц = / ( Я ) бўлиб қол м асдан,
ферром агнитнинг бошланғич магнит ҳолатларига ҳам
боғликдир.
3) Гистерезис ходисаси ферромагнетикларнинг жуда муҳим
хусусиятларидан биридир. Ферромагнетикларда гистерезис
ҳодисасидеб, магнитловчи майдон кучланганлиги камайганда
ўзида қолдиқ магнитланишни сакдаш хоссасига айтилади.
Гистерезис \одисасини ифодаловчи j = / ( # ) графикни
тажрибада олиш учун JV, ўрамли тороид ичига ферромагнит
жойлаштирилади, бирламчи jY, чулғам амперметр орқали
аккумуляторлар батареясига уланади. Бу занжирдаги токнинг
кучи R потенциометр орқали ўзгартирилади. Токнинг
йўналиши П —алмашлаб улагич (переключатель) ёрдамида
ўэгартирилади. Тороиднинг иккиламчи 7У2ўрамли чулғами
баллистик гальванометрга уланган (13.14-расм). Ампер-
метрнинг кўрсатишидан ферромагнетик ўзакдаги магнит­
ловчи майдоннинг кучланганлиги Н ва гальванометрнинг
кўрсатишидан магнитланиш вектори j нинг қиймати
аникданади.
13.12-расмда тасвирланган Н ва / орасидаги чизиқли
бўлмаган боғланиш дан ташқари ферромагнитлар учун
гистерезис ҳодисаси ҳам характерлидир. Гистерезис ҳодиса^
сининг моҳияти шундан иборатки, магнитланиш вектори J
нинг қиймати магнитловчи майдоннинг айни пайтдаги
кучланганлиги Н гагина боғлиқ бўлиб қолмасдан, куч-
ланганликнинг бошланғич қийматига ҳам боғликдир. 13.15-
расмда J билан Н орасидаги боғланиш графиги келти­
рилган. Агар магнитлаш тўйиниш ( J r ) га етказилса (13.15-
расмдаги А нуқта) ва магнит майдон кучланганлиги
камайтира борилса, /н и н г камайиши дастлабки ОА бўйича,
бормай, A C чизиғи бўйича камая боради. Натижада ташқи
майдон кучланганлиги Н = 0 бўлганда магнит йўқолмайди.
ОС кесма билан ифодаланувчи J ^ қолдиқ магнитланиш
сақ/ганиб қолади. Ферромагнетикдаги бу қолдиқ JKни яна
камайтириш учун магнитловчи майдон кучланганлиги Н нинг
йўналишини тескари томонга ўзгартириш керак. Кучлан-
ганликнинг маълум бир Н=НК қийматида магнитланиш
йўқолади, яъни / қ= 0 бўлиб қолади. Кучланганликнинг Нк
қийматига коэрцитив куч деб аталади, бу қиймат 13.15-
расмда ОС кесма билан ифодаланган. Тескари йўналган
магнитловчи кучланганлик Я орта борганда тескари ишорали
магнитланиш ҳосил Ьўлади. Бунда л^м ферромагнетик маъл™
бир А '■нуқгада тўйинади. Бу тўйиниш А 1 ҳолатдан магнит­
ловчи майдон кучланганлиги Н яна орттирила борилса, J
нинг Н га боғланиши А ' С ’Д 1А симметрик эгри чизиқбилан
тасвирланади. Шундай қилиб, магнитловчи майдон кучлан-
ганлиги Я нинг ортиши билан J = / ( # ) эгри Д нуқтадан
юқоридаги А нуқта билан туташади. Бунда қосил бўлган
АСДА'СД'А-Ьйфк эгри чизиқдан иборат. J нинг Н га
боғланиш диаграммасига гистерезис сиртмоғи дейилади
(13.15-расм). Агар магнитловчи майдон кучланганлигининг
энг катта қиймати НТ га тўйинишнинг магнитланиш вектори
мос келса, ундай циклга м а к с и м а л г и с т е р е з и с с и р т -
мо ғ и дейилади (13.16-расмда яхлит Эфи чизикли сиртмоқ).
Агар тўйинишга етмасдан ёпиқ цикл бош ланса, ундай
сиртмоққа х у с у с и й ц и к л л и с и р т м о қ деб аталади (13.16-
расмда пунктир э ф и чизиқли сиртмоқ). Хусусий циклли
сиртмоқ чексиз кўп бўлиб, улар максимал гистерезис
сиртмоқ ичига жойлашган бўлади.
Турли ферромагнит моддаларнинг гистерезис э ф и
чизиьугари турлича булади. Т ехникада ишлатиладиган
ферромагнетиклар учун турли хилдаги гистерезислар керак
бўлади. Одатда магнит материаллар «юмшоқ»—коэрцитив
кучи кичик бўлган ва «қатгиқ»—коэрцитив кучи катга булган
ферромагнетикларга ажратилади. Гистерезис сиртмоғининг
юзи ферромагнетикни қайта магнитлаш жараёнида сарф-
ланган энергияга пропорционал бўлар экан. Бу энергия
ферромагнетикнинг ички энергиясига айланади. Шунинг учун
ҳам даврий кбайта магнитлашда ферромагнетиклар қизийди.
Бинобарин, қаттиқ ферромагнетиклар гистерезис сирт-
моғининг юзаси катта (1 3 .17а-расм), юмшоқ ферро-
магнетикларники эса кичик бўлади (1 3 .176-расм).
Ю мшоқ ферромагнетиклар қаторига: юмшоқ темир,
кремнийли пўлат, темирнинг никель қотишмалари, «пер­
маллой», «гиперник» ва шу каби қотишмалар киради.
Ю мшоқ ферромагнетиклар трансформатор ўзакларини
ясашда ишлатилади. Айрим юмш оқ магнетиклар учун
максимал нисбий сингдирувчанлик ц ми , тўйиниш маг­
нитланиш вектори коэрцитив куч Н к ва қолдиқ
магнитланиш вектори JKларнинг қийматлари 13.2-жадвал-
да келтирилган.

13.2-зкадвал

Ю мшоқ J т JJ қ > т
ферромагнетиклар Iх max ' л
И к- 4

Водородда куй-
дирилган соф темир 28.000 17.28 10-2 2,0 1,6-Ю-2
Юмшок, темир 8.000 17,2-10-2 40,0 6,72 10-2

Кремнийли темир 10.000 20,0-10-2 56,0 12,0-10-2


15,000 16,0-10-2 28,0 4,0-Ю-2
240,0 8,0-10 2
Углеродли темир 3.000 14.4-10-2 368,0 3,2-10-2
Куйдирилган чуян 2.000 12,8-Ю"2 4,8 4,0 1 0 2
Пермаллой 80,000 8,0 10-2 4,0 4,8 10-2
Гиперник 70,000 8.8-10"2
Перминвар
2.000 12,8-Ю-2 80 3,2-10-2

К оэр цитив куч Н к ни н г ва қолдиқ магнитланиш


векторининг қийматлари катта бўлган ферромагнетикларга
қаттиқ ферромагнетиклар дейилади. Қаттиқ ферромаг­
нетикларга углеродли ва хромли пўлат ва, айниқса,
таркибида вольфрам ва кобальт бўлган пўлат ва махсус
пўлатлар (масалан, таркибида Fe, Al, Си, N i, Со бўлган
«магнитол қотишмалар) ва шу кабилар мисол бўла олади.
Қаттиқ ферромагнетиклар доим ий магнетиклар ясашда
ишлатилади. Айрим қаттиқ ферромагнетикларнинг муҳим
характеристикаси коэрцитив куч Н к нинг ва қолдиқ
магнитланиш вектори JKнинг қийматлари 13.3-жадвалда
келтирилган.
Қдттиқ ферромагнетиклар Ht , А/м •lf,t т„
Магнетик (FeO-FejO^) 4000 4,8
Углеродли пўлат (1% С) 3 200-4 800 7,2-5,6
Хромли пўлат (3% G s , 1% С) 4 800-6 400 8,4-6,8
Вольфрамли пўлат (6% W, 1%С) 4 800-6 400 9,2-7,6
Кобальтли пўлат (15:30% Со,
5% W, 5% Хх, 1%Мо) 16 000-24 000 7,2-6,4
Никель-алюминийли пўлат
(25% Ni, 12% Д1) 56 000 4,0
Титан-кобальтли пўлат
(10% Ti, Co) 72 000 5,6

4) Ферромагнетиклар қиздирилганда тўйиниш магнит-


ланиши камаяди: JT = / ( Я ) графикда э ф и чизиғининг
(13.12) баландлиги, яъни тўйиниш магнитланиш вектори
/ т н и н гқиймати камаяди. К ю р и н у қ т а с и деб аталадиган
Т" ҳароратга яқинлашганда тўйиниш магнитланиши кескин
пасаяди. Бу ҳдрорат в дан юқори ҳароратда ферромагнетиклар
оддий парамагнит моддага айланиб қолади ва унинг магнит
қабул қилувчанлиги %я қуйидаги К ю ри-Вейс қонунидан
аниқланади:

бу С—Кюри доимийси, 0 —Кюри нуқгаси. Жумладан, темир


учун 769° С [Тк = (769 + 2 7 3 )К = 1042 к ] ҳарорат Кюри
нуқгасидир. Бу ҳароратда темирнинг кристалл тузилиши
ўзгаради: а —темир Р —темирга айланади.
Кюри нуқгасида модда ферромагнит ҳолатдан перро-
магнит ҳолатга ўтишда иссиқпикнинг чиқиши ва ютилиши
ҳам кузатилмайди. Бинобарин, Кюри нуқтасида иккинчи
фазовий ўтиш содир бўлади. Қуйида баъзи металларнинг
Кюри нуқгаси келтирилган.
13.4-жадвал
Ферромагнетиклар 0 'С Ф ерромагнетиклар 0'С
Электрод и так темир 769 Магнетик 585
Водородда қайта Темир қотиш маси
эритилган соф темир 774 200
Кобальт 1140 Гадолиний 20
Никель 358
5). Ферромагнетикларнинг магнитланиш жараёнида
чизикли улчамлари ва ҳажмининг ўзгаришига магнито-
стрикция ҳодисаси дейилади. Бу ҳодисани ўтган аср ўрта-
ларида инглиз олими Ж. П. Жоуль (1818—1889) кашф қилган.
13.18-расмда магнитловчи кучланганлик 0 дан 160000 А м
гача ўзгарганда пўлат, тем и р, никель ва кобальтдан
тайёрланган стерж ень узунлигининг нисбий узайиш и
келтирилган. Бу расмдан куринадики, никелда энг кучли
магнитострикц^яҳодисаси §одир бўлар экан. Амалда никель
пластинкалари’’тахламаси магнитострикцион ультратовуш
нурлатгичлар яратилган.
Ф е р р о м а г н е т и к л а р н и н г т а б и а т и . Ҳ озиргизамон
ферромагнитлар назарияси куйидаги тажриба далиллари
асосида яратилди.
Б и р и н ч и д а н , ферромагнетиклар кучсиз магнитловчи
майдон таъсирййа ҳам де^рли тўла тўйинишгача магнит-
ланишидир. Бу билан ферромагнетиклар парамагнетиклардан
кескин фарқ қилади.
И к к и н ч и д а н , ферром агнетиклар атомларининг
орбитал магнит моментлари ҳам парамагнетикларники каби
тартибда бўлиши ва унча катта бўлмаган магнетонлар билан
ўлчанишидир. Ш унинг учўн ҳам ферромагнетикларни
парамагнетиклар назарияси асосида тушунтириб бўлмайди.
У ч и н ч и д а н , ферромагнётиклардаэлектрон орбиталари
учун гиромагнит нисбатнинг қиймати кутиладиган назарий
қийматга қараганда икки марта катта бўлиб, у электроннинг
хусусий магнит ва импульс моментларига мос келишидир.
Бу ҳол ферромагнетикларнинг магнитланиш ига сабаб
электронларнинг хусусий магнит моментлари (электрон
спинлари)нинг жуда тез ориентацияланишидир.
Шундай қилиб, ферромагнетикларда иссиқдик ҳаракати
таъсирини енгиб, электронларнинг хусусий магнит момент-
ларини тартибли ориентациялайдиган кучларнинг ички
майдони мавжудлиги ҳдкдпдги фаразни 1892 йилда рус олими
Б. J1. Розин (1869— 1933) айтган эди, бу фараз 1907 йилда
француз физиги П. Вейс (1865— 1940) томЪнидан тасдиқ-
ланди. Вейс ғоясини ривожлантириб, кристалл панжара
тугунларига жойлашган спинлар бир-бири билан ўзаро таъсир
қилиб ички майдонни ҳосил қилади. Бу майдон ферро­
магнетик кристаллининг айрим доментлар деб аталувчи кичик
қисмларида барча спинларни бир томонга буради, натижада
ҳар бир домен тўйинишгача ўз-ўзидан—спонтан (бир онда)
магнитланиб қолади деб фараз қилинади. Бироқташқи майдон
бўлмаганида кристаллдаги ёнм а-ён турган доменларнинг
магнитланиш йўналиши бирхйл бўлмайди (13.19а-расм). Улар
шундай йўналганки, ф ерромагнетикнинг тўлиқ магнит
моменти нолга тенг бўлади.
1928 йилда рус физиги Я.'М. Френкель (1894— 1952) ва
немис физик-назариётчиси В. Н. Гейзенберг ўз-ўзидан магнит-
ланишнинг физик сабабини тушунтириб беришди. Улар
электрон спинларининг кучли рриентацияданиши—алмаши-
ниши Ўзаро таъсир кучлари сабабли пайдо бЎлишини

м *

н=о Hf >0 H2 >Hf н3 =0


в= о В,>0 B ^B f Вз>0
а /Г 6 г
кўрсатишди. Алмашиниш ўзаро таъсир кучлари ферромаг-
нетиклардаги электрон спинларини параллел жойлаштиради.
Алмашиниш кучлари жисмнинг структурасига боғлиқ бўлиб,
уларнинг юэага келтирадиган спинлар ориентацияси ҳар хил
характерда бўлади.
Табиатда антиферромагиетик д еб аталувчи моддалар
мавжуд бўлиб, уларда электрон спинлар жуфт-жуфт равишда
антипараллел ориентацияланган бўлади. Бу модданинг
кристалл панжараси бир-бири билан туташиб кетган иккита
панжарадан тузилган. Шунинг учун ҳам биринчи ва иккинчи
панжара спинлари қарама-қарши йўналган бўлади (13.20а-
расм). Антиферромагнетикларнинг маяжудлиги 1933 йилда
J1. Д. Ландау томонидан назарий кўрсатиб ўтилган. Марганец,
хром , ванн адий ва баъ зи бирикм алар ( M n O + M n S ) ,

а 6 В г
1 3 .2 0 - р а с м

(N iG r+G r20 3), (V0) ва шу кабилар ферромагнетикларга


мисол бўла олади. Паст ҳароратларда бундай модцаларнинг
магнит қабул қилувчанлиги х т жуда кичик бўлади. Ҳарорат
кўтарилганда эл ею р он спинларининг қатьий жуфт-жуфт
антипараллеллиги бузи л ади , натижада магнит қабул
қилувчанлиги ортади. Анти ферромагнетиклар Кюри темпера-
турасида электрон спинларининг ўз-ўзидан (спонтан)
ориентацияланиш соҳаси бузилиб, максимал магк;гт қабул
қилувчанликка эга бўлади ва антиф ерром агнетиклар
парамагнетикларга айланади. Агар антиферромагнетикнинг
иккала панжарасининг магнитланиши катталик жиҳатдан
бирдай бўлмаса (13.20б-расм ), антиферромагнетикнинг
умумий магнит моменти нолдан фарқли бўлиб, унинг кий­
мати ферромагнетик магнит моменти га яқинлашиб қолади.
Бундай модцаларга ферромагнетиклар ёки фер^иглар дейилади.
Ферритлар М20 Ғе20 3 типидаги ферромагнит кимёвий
бирикмаларидан иборат бўлади, бунда Me (мечалл) куйидаги
Мп, Со, N i, Си, Mg, Zn, Cd, Fe ларнинг икки валентли
катионларининг бири ёки бирикмасидир. Темир ва бошқа
ферромагнит металлардан фаркуш ўлароқ, ферритлар Me
магнит ярим ўтказгичлар бўл иб, у н и н г солиш тирм а
қаршилиги р = (1 + 1 04) Ом м ор ал и қ да ётади.
Ф ерритларнинг бу хусусиятлари қатор радиотехника
масалаларини янгича \ал қилишга имкон беради.
Фе рромаг нет икларнинг магнитланиш жараёни.
Кўпгина тадқиқотлар натижасида ферромагнетикларнинг
магнитланиш жараёнининг куйидаги умумий қонунияти
аникданган.
Ташқи майдон бўлмаганда ферромагнетикларда дом ен-
лари (ўлчамлари (10 3+10'4) см чамаси бўлади) шундай
жойлашган бўладики, натижавий магнит моменти нолга яқин
бўлади. 13.20а-расмда схематик равишда бир хил ҳажмдаги
учта домент тасвирланган. Бу доменлар тўйингунга қадар
ҳар бир домен ферромагнетикнинг учдан бирига тенг бўлган
магнит моменти 1/3 х Рт га тенг бўлади. Ташқи майдон
бўлмаганда бир хил юзали доменларнинг энергияси бир хил
бўлиб, ташқи майдон қўйилганда эса доменларнинг энергияси
бир хил бўлмай қолади. Агар магнитланиш вектори майдон
йўналиши билан ўткир бурчак ҳосил қилган доменларнинг
энергияси кичик бўлиб, бурчак ўтмас бўлса, энергияси катта
бўлади. Ш унинг учун ҳам майдон кучсиз бўлган (Н, ) да
магнитловчи майдон йўналиши билан энг кичик бурчак
ҳосил кдлган, яъни кичик энергияли доменлардаги электрон
спинлари бурила бошлайди (13.20б-расм). Янада кучлироқ
майдон (Н 2) спинлари магнитловчи майдон йўналишига
яқинроқ бўлган янги йўналишга буради. Ва ниҳоят, жуда
кучли майдон ( Н ^ ) тасирида ўз-ўзидан (спонтан) равишда
магнитланган барча доменларнинг магнит моментлари майдон
йўналишида ориентацияланганда магнит тўйиниш вужудга
келади (13.20-расм). Магнитланишда доменлар бурилмайди,
балки ундаги барча спинлар бурилади, бирор домендаги барча
спинлар бир вақгда бурилади, спинларнинг бундай бурилиши
дастлаб битта доменда, кейин бошқаларида содир бўлади.
Ш ундай қилиб, ферром агнетикларнинг магнитланиш
жараёни босқичли бўлади (13.20-расм).
Магнитостатика қонунла ри ни нг татбиқи.
1. Ҳозирги замон электротехникасида магнит оқимидан
кенг фойдаланилади. Электромагнитлар, кучли электр
генераторлари, электродвигателлар, трансформаторлар ва
кўпгина ўлчов асбобларининг ишлаши уларда магнит оқим
мавжуд бўлишига асосланган.
2. Агар магнитланадиган жисм ичида ножинс аралашма,
ёриқлар, коваклар бўлса, магнитловчи ташқи майдон
деформацияси (магнитострикцияси) га таъсир кўрсатади.
Бундай жисмга темир кукунини сепиб силжитилса, кукун
ёриқ, ковак ёки бир жинсли бўлмаган модда бўлган жойда
тўпланади. Олимлар магнитлашнинг бу хусусиятига асосланиб
магнит дефектоскопиянинг кукун усулини ихтиро қилишди.
Магнит дефектоскопиянинг бошқа усуллари ҳам мавжуд-
дир. Жумладан, темир йўл излари ҳолатини текшириб,
улардаги дефектлар аниқпанаци. Темир йўл изини магнитловчи
электромагнит жойлашган арава из бўйлаб ғилдираб боради.
Агар изда дефект ёриғлар мавжуд бўлганда, майдоннинг
ўзгариши ҳақида автомат сигнал беради.
Магнитострикция \одисаси асосида никелдан ультра-
товуш нурлатгичлар ҳам ясалгандир.
3. Баъзи ферромагнетикларнинг кучли магнит хоссасидан
иккинчи жаҳон урушида қўлланилган магнит миналарда
фойдаланилган эди. Анча чуқурликка жойлаштирилган магнит
миналар устидан кема бевосита тегмай ўтганда ҳам портлаган.
Кема мина устидан 10-15 м масофа ўтганда минанинг магнит
релеси Ер магнит майдонининг кема ҳосил қилган майдон
таъсирида ўзгариши сабабли гальваник элементга ток
занжирини улайди, натижада запал портлайди, детонация
туфайли мина ҳам портлайди. Ш ахсий кемани магнит
миналардан сак^аш учун кема парусига ётқизилган кабель
орқали ўзгармас ток ўтказиб кемани магнитлантирилади.
4. Яратилган олий нав ферромагнетикларнинг қўллани-
лиши сабабли электр машиналар, автоматик сигнализация
асбобларининг ишлаши яхшиланди, телеф аф ва телефон
алоқаси узайтирилди, кўпчилик ўлчов асбоблари, жумла­
дан, рудаларни магнит усулда қидириш асбобларининг
сезгирлиги оширилди, товушли киноаппаратлар такомил-
лашди, товушни магнит усулда ёзиш мумкин бўлди.
5. Парамагнит моддалар хоссасидан ўта паст ҳароратда
жисмнинг магнит усули билан ўта совутишда фойдаланилди.
Агар парамагнетиклар жуда тез, яъни адиабатик магнит-
сизланса бир оз совийди, чунки магнитсизланишда энергия
сарф бўлади. Ш у сабабли 1933 йилда ж исмларни ўта
совутишнинг магнит усули ишлаб чиқилди. Бу усулда абсолют
нольтемпературадан фадуснинг мингдан бир улушигача фарқ
қилинадиган температура олинган.
1. Молекуляр токлар деб қандай токларга айтилади ва уларда магнит
хоссалари кандай намоён булади?
2. Электроннинг орбитал магнит моменти деб нимага айтилади ва
қандай аниқланади?
3. Электроннинг орбитал магнит ва импульс моменти ўзаро қандай
боғланишга эга? Гиромагнит нисбат деб нимага айтилади ва унинг
ифодаси қандай?
4. Атом орбитал магнит моменти деб нимага айтилади?
5. Атомнинг гиромагнит нисбати орбита шаклига боғлиқми?
6. Магнит майдонига киритилган атомнинг прецессияли \аракати
қандай ҳаракатдан иборат ва унинг бурчак тезлиги нимага тенг?
7. Прецессияли ҳаракатда қушимча орбитал токнинг ифодаси қаидай
ва унинг орбитал магнит моменти қандай аникланади?
8. Моддаларнинг магнитланиш вектори деб нимага айтилади ва у
қандай формула билан аниқланади?
9. Қандай моддапарга диамагнетиклар, парамагнетиклар ва ферромаг­
нетиклар дейилади?
10. Моддаларнинг магнит қабул қилувчанлиги нимани ифодалайди
ва унинг математик ифодаси қандай?
11. Моддаларнинг магнит қабул қилувчанлиги ва нисбий магнит
сингдирувчанлиги қандай боғланишга эга?
12. Диамагнит, парамагнит ва ферромагнит моддалар деб қандай
моддаларга айтилади?
13. Магнетостатика деб нимага айтилади? Магнетостатиканинг асосий
тенгламалари ёзилсин ва изоҳлаб берилсин.
14. Икки муҳит чегарасида магнит майдон индукция вектори ва
кучланганлигининг тангенциал ва норма ташкил этуочиларининг
ўэгариш табиати қандай?
15. Ферромагнетикларнинг хоссаларини аникуговчи А. Г Столетов
ишларининг аҳамияти қандай? Ферромагнит моддалар учун магнит­
ланиш вектори, магнит индукция вектори ва нисбий магнит сингдирув-
чанликларининг ташқи магнит майдон кучланганлигига боғланиш
графикларн чизилсин „ва изохлаб берилсин.
16. Гистерезис ҳалқасининг ҳосил қилиниши ва унинг физик
маъноси. Гистерезис ҳалқасида туйиниш ва қолдиқ магнитланиш вектори
нимани ифодалайди? Коэрцитив куччи?
17. Қолдиқ магнитланиш векторининг ҳароратга боғланиши қандай?
Кюри нуқтаси нима? Ферромагнетиклар магнит қабул қилувчанлигининг
ҳароратга боғланишини ифодаловчи Кюри-Вейс қонунининг математик
ифодаси ёзилсин.
18. Ферромагнетиклар табиатининг парамагнит ва диамагнетиклардан
фарқи қандай?
Сўз боши............................................................................................................3
Кириш ................................................................................................................ 4

Биринчи қисм

МЕХАНИКА

1-боб. Механиканинг физик асослари.........................................................6


1.1. Ҳодисапарнинг ўзаро боғланиши ва уларнинг модели...........6
1.2. Саноқ системаси. Моддий нуқга ва унинг кўчиши..................7
1.3. Ҳаракатни кинематик ифодалаш. Моддий нуқга....................... 9
1.4. Нуқганинг кўчиши. Вектор ва скаляр катталиклар...................9
1.5. Тўғри чизиқли ҳаракатдаги тезлик ва тезланиш 11
1.6. Айланма ҳаракат кинематикаси 14
1.7. Эгри чизиқпи қаракатда тангенциал, нормал ва тўлиқ
тезланишлар..................................................................................... 21
Такрорлаш саволлари............... ......................................................26

2-боб. Динамиканинг физик асослари ..................................................... 27


2.1. Классик механика ва унинг қўлланиш чегаралари.................27
2.2. Ньютоннинг биринчи қонуни. Инерциал саноқ
системаси......................................................................................... 27
2.3. Ньютоннинг иккинчи қонуни. Куч ва масса
тушунчаси........................................................................................ 31
2.4. Масса, зичлик, кучнинг ўлчов бирликлари ва
улчамликлари..................................................................................35
v^.5. Импульс ва импульснинг ўзгариш қонуни.
Куч импульси..................................................................................36
2.7. Моддий нуқталар системаси ва импульснинг сак^аниш
қонуни...............................................................................................39
2.8. Ноинерциал саноқ системалари.
Инерция кучлари........................................................................... 46
2.9. Ихтиёрий тезланишли ноинерциал саноқ системадаги
инерция кучлари 50
Такрорлаш саволлари 58

3-боб. Иш ва энергия....................................................................................59
3.1. Иш. қувват ва энергия 59
3.2. Кучнинг потенциал майдони. Концерватив ва
ноконцерватив кучлар....................................................................63
3.3 Қувват 65
3.4. Энергия ва энергиянинг сақланиш қонуни............................. 67
3.5. Гравитацион майдон .'.....................................................................76
3.6. Ернинг тортишиш майдонидаги моддий нуқтани
кўчиришда бажарилган и ш ...........................................................85
3.7. Тортиш иш майдонидаги моддий нуктанинг потенциал
энергияси. Майдон потенциали.................................................... 87
3.8. Космик тезли клар ................................................................................ 89
3.9. Сацланиш қонунларининг шарлар урилишига татбиқи........ 92
Такрорлаш саволлари .........................................................................99

4-боб. Кдгтиқ жисмларнинг айланма \ар акат механикаси..................100


4.1. К ^ттиқ жисм айланма ҳаракати к ин ем ати каси ....................... 100
4.2. Қўэғалмас бош нуктага нисбатан куч моменти 105
4.3. Қўэгалмас ўққд нисбатан куч м о м е н т и .....................................110
4.4. Моддий нуқганинг импульс моменти ва унинг уэгариш
қ о н у н и ................................................................................................ 112
4.5. Моддий нуқталар тизмасининг импульс моменти ва
унинг сақланиш қ о н у н и ............................................................... 114
4.6. Қ аттиқ жисм айланма ҳаракати динамикасининг асосий
тен гл ам ас и ...........................................................................................117
4.7. Импульс моментининг сақпаниш қ о н у н и .............................. 117
- 4.8. К аттиқ ж исмнинг инерция моменти. Гюйгенс-Ш тейнер
тео р е м а с и ............................................................................................ J21 v'
4.9. Геометрик шаклли баъзи ж исмларнинг инерция
моментларини \и с о б л а ш ............................................................. 124
4.10. Кдттиқ ж исмнинг айланма ҳаракатида ташқи кучнинг
бажарган и ш и ................................................................................ 129
4.11. Эркин ўклар. Бош инерция ў қ л а р и ...........................................132
Такрорлаш саволлари 142

5-боб. Н исбийлик назариясининг ф изик асослари 143


5.1. Галилей алмаштиришлари ва нисбийлик п ри н ц и п и ...........143
5.2. Э йнш тейн постулотлари. Л оренц алмаш тириш лари..............148
5.3. Лоренц алмаштиришларидан келиб чикддиган хулосалар.. 151
5.4. Тўрт ўлчовли фазо-вақг тушунчаси. О р ал и қ ............................153
5.5. Релятивистик механикада тезликларни !^Гшиш.....................155
5.6. Релятивистик динамиканинг ф изик асослари. М ассанинг
тезликка богланиши..........................................................................157
5.7. Релятивистик динамиканинг асосий қ р н у н и ......................... 159
Такрорлаш саво лл ар и ................................................................160

6-боб. Суюқликлар механикаси.................................................................... 160


6.1. Суюцликларнинг умумий хоссалари..........................................160
6.2. С ую қликнинг мувозанат ва ҳаракат ҳолат тенгламаси.........161
6.3. Идеал сую қлик гидростатакаси.................................................... 163
6.4. Идеал сую қликнинг ҳдракати ва узлуксизлик ш а р т и ......... 165
6.5. Бернулли тенгламаси ва унинг т а г ё и қ и .................................... 168
6.6. Қовуш қоқ сую адикнинг гидродинамикаси............................. 173
6.7. Қовушқоқ сую қликнинг трубадан оқиш и. Пуазейль
ф орм уласи.......................................................................................... 176
6.8. Гидродинамиканинг ўхшашлик қ о н у н и ........................ ..........180
6.9. Гидродинамик беқарорлик ва турбулентлик.......'....................182
6.10. Ж исмларнинг суюқпик ва гаалардаги ҳаракати.
Чегаравий қатлам................................................................. .-...........184
6 .М. Самолёт қанотининг кўтариш кучи .................. ..................... .1 9 0
Такрорлаш сав о л л ар и ................................................... 35.............. 191

Иккинчи қисм

ЭЛЕКТР .,

7-боб. Электрнинг ф изик асослари 192


7.1. Э лектростатиканинг асосий қонуни. Кулон қ о н у н и .............195
7.2. Электр катталикларнинг ўлчов бирликларисистеМ йси.......198
7.3. Электр м а й д о н ................................................................................... 200
7.4. Электр майдон кучланганлиги......................... ........................ 201
7.5. Электр майдоннинг суперпозиция (қўшиш) принципи ... 203
7.6. Электростатик майдоннинг график тасви р и ............................209
7.7. Электр индукцияси (силжиш) вектори ва о қ и м и ................ 212
7.8. Остроградский-Гаусс тео р ем аси ......................... .........................214
7.9. Электростатик майдонда зарядни кўчиришда
бажарилган и ш ........................................................ ................... .’..... 217
7.10. Электростатик майдондаги заряднинг потенциал
энергияси. Электростатик майдоннинг потенциали.............220
7.М. Электростатик майдон кучланганлиги ва потенциали
орасидаги боғланиш (потенциал градиенти.) Э квипо­
тенциал сиртлар................................................................................ 224
7.12. Остроградский-Гаусс теоремасининг тадбиқи. Оддий
электростатик майаонларни ҳисоблаш .......... .........................228.. ч
Такрорлаш саволлари.................................................................... 239

8-боб. Электростатик майдондаги утқазгич ва ди эл ектр и клар......... 240


8.1. Электр зарядининг ўтказгич сирти бўйлаб
т а қ с и м л а н и ш и ...................................................................................241
8.2. Электростатик индукция ва утказгич таъсирида майдон­
нинг деф орм ацияланиш и................................................................246
8.3. Электр сиғим. Яккаланган утказгичнинг электр с и ғи м и .....247
8.4. Ўзаро электр сиғим конденсаторлар............................................250
8.5. Конденсаторларни у л а ш ................................................................. 254
8.6. Электростатик майдон энергияси......................... * .................... 25%
„ 8.7. Диэлектриклар. Электростатик майдондаги дид/гектриклар. 260
8.8. Диэлектрикларнинг кутбланиши. Қутбланиш в е к т о р и .......265
Д 9. Д иэлектрик электростатик майдон учун Остроградский-
Гаусс—теоремаси. Электр индукция, кучланганлик ва
қутбланиш векторларининг ўзаро боғланиши. .................. 272
9-боб. Ўзгармасэлектр токи........................................................................... 282
9.1. Электр токи ва унинг характеристикаси 282
9.2. Металларнинг электрон ўтказувчанлигини тасдиқдовчи
таж р и б ал ар ..........................................................................................284
9.3. Металлар электр утказувчанлигининг классик электрон
ўтказувчанлик назарияси 288
9.4. Ом ва Ж оуль-Ленц қонунларининг дифференциал
и ф одалари............................................................................................ 290
9.5. Ўзгармас ток қ о н у н л ар и ..................................................................296
9.6. Электрга ёт кучлар ва электр юритувчи к у ч ............................308
9.7. Элеқтр. токининг иш и, қуввати ва иссиқпик таъсири 315
Такрорлаш саво лл ар и ...................................................................... 321

Ю-боб. Суюқлик ва газларда электр т о к и ................................................ 321


10.1 Электр ўтказувчанлик....................................................................321
10.2. Фарадейнинг электролиз қ о нун лари ........................................325
10.3. Электролиэнинг техникада қўлланиш и...................................329
10.4. Гальваник элементлари ва аккумуляторлар...........................330
10.5. Газларда электр т о к и ...................................................................... 338
10.6. Номустақил газ разряди ва унинг утказувчанлик
н азар и я си ...........................................................................................341
10.7. Мустақил газ р а зр я д и .................................................................... 344
10.8. Плазма ҳақида тушунча. I / ..........................................................348
10.9. Термоэлектрон э м и с си я .................................................................350
Такрорлаш саволлари 352

Учинчи қисм

Э Л Е К ТРО М А ГН ЕТ И ЗМ

I t -боб. М агнит майдонининг ф изик асослари .............................. 354


11.1. М агнит майдони ва унинг тавсиф и ..........................................354
11.2. М агнит майдоннинг токли утказгич ва харакатланаётган
зарядли заррачаларга таъ си р и .......................................................360
11.3. Био-Савар-Лаплас қ о н у н и ...........................................................371
11.4. Токлар ҳосил қилган магнит майдонни ҳи соблаш ............. 374
11.5. М агнит майдон кучланганлик векторининг ёпиқ контур
бўйича циркуляцияси (тўлиқ ток қонуни)............................. 387
11.6. М агнит индукция окрми. Магнит за н ж и р и ...........................394
Такрорлаш сав о лл ар и ..................................................................... 400

12-боб. Электромагнит индукция 401


12.Ц Ф арааейнинг электромагнит индукция қ о н у н и ..................401
12.2. Ў зиндуш ия ҳ о д и с а с к ................................................................... 412
12.3. Ўзаро индукция ҳодисаси. Трансформатор..............................419
12.4. Магнит майдон э н е р ги я с и .......................................................... 424
Такрорлаш саво лл ар и ..................................................................... 429

13-боб. Моддаларнинг магнит х о ссалари ................................................. 430


13.1. Молекуляр токларнинг магнит моментлари...........................430
13.2. Магнит майдондаги а т о м ............................................................ 433
13.3. Модцаларнинг магнитланиш и..................................................... 43S
13.4. Модоаларнинг магнит м ай д о н и ................................................ 444
13.5. Ферромагнетиклар ва уларнинг хоссалари.............................452
Такрорлаш саволлари ..................................................................... 465
Мансур Исмаилов, Пўлат Ҳабибуллаев, Маҳмуд Халнулин

ФИЗИКА КУРСИ
Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма

«Ўзбекистон» нашриёти —2000 й.

Бадиий муҳаррир Т. Қаноатов


Техник муҳаррир Т. Харитонова
Мусаҳҳи\лар: М. Раҳимбекова, Ш. М ақсудова

Теришга берилди 20.06.99. Босишга рухсат этилди 22.08.2000. Қоғоз


бичими 8 4 x l0 8 '/n- Шартли б.т. 24,78. Нашр т. 23,9. Нусхаси 2000.
Буюртма N»265. Баҳоси шартнома асосида.

«ЎЗБЕКИСТОН» нашрёти, 700129, Тошкент, Навоий 30.


Нашр № 51—99.
Ўэбекистон Республикаси Давлат матбуот қўмитасининг Тошкеит
китоб-журнал фабрикасида босилди.
700194, Тошкент, Юнусобод даҳаси, Муродов кўчаси, 1-уй.
И с м о и л о в М . , ва б о ш қ .
81 Ф и з и к а к у р с и : М е х а н и к а , э л е к т р , э л е к т р о м а г н е т и з м :
О лин ўқув ю ртлари талабалари учун ўқув қ ў л л ./
М . И см оилов, П . Ҳабибуллаеп, М . Х ал и ул и н . — Т
Ў з б е к и с т о н , 2 0 0 0 . — 4 7 0 б.
ISBN - 5-640-01230-0
I.I, 2А втордош .

Мазкур қулланма техника ва педагогика олий ўқув юртлари


талабалари учун мулжалланган булиб, унда физиканинг механика,
электр ва электромагнетизм қисмлари янги ўқув дастури асосида
атрофлича ёритилган. Ундан, шунингдек. нисбийлик назария­
сининг физик асослари ҳам ўрин олган.
Қўлланмадап барча олий ўқув юртлари талабалари, ўқитупчилар,
юқори синф ўқувчилари ва физика фанига қизиқувчи барча
китобхонлар фойдалан ишлари мумкин.

22.3я73

2 6 5 -9 9
Алишер Навоий иомидаги
Узбекистан Республикасининг давлат
кутубхонаси.

You might also like