Professional Documents
Culture Documents
Физика курси механика, электр, электромангнетизм
Физика курси механика, электр, электромангнетизм
ХАЛ НУЛИ Н
Ф И ЗИ К А КУ РС И
МЕХАНИКА, ЭЛЕКТР, ЭЛЕКТРОМАГНЕТИЗМ
ТОШ КЕНТ
«Ў ЗБ Е К И С Т О Н »
2000
22.3
И 81
Тақризчилар:
Педагогика фанлари доктори, профессор
Б. М. Мирзааҳмедов,
ЎзФА мухбир аъзоси, физика-математика фанлари
доктори А. Т. Мамадалимов,
физика-математика фанлари доктори, профессор
М . А. Тоиров
Муҳаррирлар:
М . С А Ъ Д У Л ЛА ЕВ, Ю . М У ЗА Ф Ф А РХ Ў Ж А ЕВ
ISBN 5-640-01230-0
и 1 6 0 4000 000 -1 4 6 2000
М 351(04)99 © «ЎЗБЕКИСТОН» нашриётп. 2000 й.
Мазкур дарслик ҳозирги кунда мавжуд бўлган, эски
дастур асосида ёзилган ва нашр қилинган физика дарслик-
ларидан фарьуш ўлароқ, Ўзбекистон Республикаси Олий
ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан тасдик,ланган
янги ўқув дастури асосида ёзилган бўлиб, унда муал-
лифларнинг олийгохларда узоқ йиллар ўқиган маърузалари
ҳамда тўплаган тажрибаларидан кенг фойдаланилган.
Қўлланмада физика курсининг механика, электр ва
электромагнетизм бўлимларига тегишли материаллар
халқаро бирликлар системаси (СИ) да баён қилинган.
Ушбу китобнинг мақсади талабаларни физиканинг
асосий ғоя ва усуллари билан таништириб, физика қонун-
қоилаларидан онгли равишда фойдаланишга ҳамда келгу-
сида физикага асосланган фанларни яхши ўзлаштиришга
қаратилган. Талабалар ўзлаштирган билимларини текшириш
учун ҳар бир бобнинг охирида такрорлаш саволлари
келтирилган.
Ўқув қўлланма алоқа техника билим юртларининг му-
ҳандис-техник ихтисоси буйича ўқувчи талабаларга мўлжал-
ланган ягона қўлланмадир. Ундан педагогика олийгоэугари
талабалари ва физика ўқитувчилари \ам фойдаланишлари
, мумкин.
Муаллифлар китоб қўлёзмасини янада мукаммал-
лаштириш мақсадида фой;иыи маслаҳатлари учун физика-
математика фанлари доктори, профессор Б. Мирзааҳмедовга
ва ЎзФА академиги Р. Бекжоновга чуқур миннатдорчилик
билдирадилар. Шунингдек, дарслик сифатини яхшилашга
қаратилган барча танқидий фикр-мулоҳазаларни мин
натдорчилик билан қабул қиладилар.
КИРИШ
I - БОБ
МЕХАНИКАНИНГ Ф И ЗИ К АСОСЛАРИ
1.1. Ҳ О Д И С А Л А Р Н И Н Г Ў ЗА РО Б О Ғ Л А Н И Ш И
ВА У Л А Р Н И Н Г М О Д Е Л И
1.2. С А Н О Қ С И С Т Е М А С И . М О Д Ц И Й Н У ҚТА
ВА У Н И Н Г К Ў Ч И Ш И
х = г sin ясовф,
у = rsin г^51пф, (1 2 )
Z = г cos V.
г = -Jx2 + у 2 + Z 2,
cos о = . 1 ■■ ,
ylx2 +y 2 +z2 (1.3.)
tg < P = y / x .
Аг
9)= —
Дt
- (1.4)
г = = (1.5)
д-’-'О At dt
Н 5 |- й =- . ('-б)
1 1 dt dt
(1.6) га асосан тўғри чизиқли ихтиёрий ҳаракатда
ўтилган йўл S қуйидаги ифодадан аниқланади:
Агар вақт ўтиши билан моддий нуқтанинг тезлик
вектори ўзгармас, яъни = const бўлса, ҳаракат тўғри
чизиқли текис қаракатдан иборат бўлади. У ҳолда (1.7) дан
тўфи чизиқли текис ҳаракатнинг тенгламаси келиб чиқади:
t
s = J ikit = vt\ бундан /’ = j . (1.8)
|/;| = i = м/с
dim X = La M ^ T bl 4 P J ^ N v
Бунда асосий физик катталик ўлчамлигининг дара-
жааари: а , р , &, мусбат ёки манфий, бутун ёки
улушли бўлиши мумкин.
Масалан, тезлик г = ~ нинг ўлчамлиги (dim) йўл ва
вақт ўлчамлиги нисбатига тенг:
Моддий нуқтанинг тезлиги вақт ўтиши билан ўзгара
борса (? const бўлса), моддий нуқтанинг ҳаракати ўзгарув-
чан ҳаракат бўлади. Бундай ўзгарувчан ҳаракатда тезликнинг
ўзгариши ўртача тезланиш (а) ва оний тезланиш а билан
тавсифланади. Моддий нуқта ҳаракатининг At вақт
оралиғидаги ўртача тезланиш вектори <а) тезлик ўзгариши
дт~ нинг At вақтга бўлган нисбатига тенгдир, яъни:
AT'
^ ® = - . (1.9.)
Моддий нуқтанинг ўртача тезланииш деб, вақт бирлиги
ичида тезлик векторининг ўзгаришига миқдор жиҳатидан
тенг бўлган физик катталикка айтилади.
Моддий нуқтанинг t моментдаги а оний тезланиши
(ёки соддагина тезланиш и) вақт оралиғи At нолга
интилгандаги (1.9) ифоданинг лимитига тенгдир:
.. Av d7>
a = lim — = — . (1.10)
m— >o At dt
ёки
d ( d f ) d 2r
a=
л к / г г л 1" (1-10a)
Шундай қилиб, оний тезланиш вектори тезлик векторидан
вақт бўйича олинган биринчи тартибли ҳосила ёки кўчиш
векторидан вақт бўйича олинган иккинчи тартибли ҳосиладан
иборатдир.
“ чТ.Ю) ва (1.10а) ифодалар скаляр кўринишида ёзилса,
қуйидаги кўринишга келади:
( м .,
= v + at. (1.1 ЗХ
ф = ф (О -
Моддий нуктанинг айланма бўйлаб ҳаракатини тўлиқ
ифодалаш учун буралиш бурчаги ф нинг сон қиймати
билан айланиш ўқини ва шу ўқ атрофидаги айланиш йўна-
лишини ҳам кўрсатиш керак. Шу сабали Ф бурчакни унга
миқдор жиҳатидан тенг айланиш ўқи бўйлаб, яъни моддий
айланаётган текисликка тик йўналган ф вектор кўринишда
ифодалаш мумкин. Бунда ф вектор бўйлаб қаралганда (1.4-
расм) моддий нуқтанинг айланиши соат стрелкасининг
қарши йўналиши билан мос тушиши керак. Радиус-вектор
буралиш бурчаги вектори ф нинг йўналишини яна п а р м а
&
1.4- раем 1 .5 - р а е м
с!цI сВ
со =
dt ' еки w= i - (1.15)
ы = j. ф = шг. (1.16)
T =jf (1.17)
Айланиш частотаси деб, вақт бирлиги ичидаги айланишлар
сонига тенг булган физик каттшикка айтилади:
r =f . (1.17а)
ш = 2 л / Г = 2л/.-. ( 1. 18 )
Г
", = « о + /р (0 л - (1.2 1 )
и
Агар айланма ҳаракатда бурчак тезланиши ўзгармас
(р = const) бўлса, ҳаракат теки с ўзгарувчан айланма
ҳаракатдан иборат бўлиб, ҳаракатнинг t вақтдан кейинги
со, бурчак тезлиги ( 1 .21 )дан қуйидагига тенг бўлади:
ш ,= ш 0 +(3?. (1.22)
(1.23)
0 0
яъни:
V = Г (О. (1.25)
Шундай қилиб, моддий нуқта айланиш ўқидан қанча
узокда ётса, ш унча каттароқ чизикли тезл и к билан
ҳаракатланар экан. (1.25) формула г\ г ва ш векторларнинг
модулини бир-бирига боғлайди.
М оддий нуқта 1.5-расмда тасвирлангандек, бир ўқ
атрофида айлана бўйлаб ҳаракатланаётган бўлсин, чизмадан
кўринадики, ш ва г нинг вектор кўпайтмасининг йўналиши
v вектор билан бир хил бўлган ва модули = raisin а га,
яъни v га тенг вектордан иборатдир:
(1.27)
бунда г—нуқга айланма ҳаракат траекториясининг эгрилик
радиуси.
Тезлик векторининг орттирмаси Av ни топиш учун В
нуқтадаги векторнинг бош и н и А нуқтага кўчирилса,
учидаги бурчаги Дф га тенг булган тенг ёнли учбурчак ҳосил
бўлади. Агар Дф бурчак жуда кичик бўлса,
|Д? = vA <pl^ (1.27а)
тенгликни ёзиш мумкин (1.27)ни (1.27 а)га қўйилса,
^ ( I -28а)
Adn = v ^ - n . (1.32а)
.. А« .• A V .+ b V „ ДЎГ .. AVn ,,
a = lim 4 т = lim — ——- = lim —7-+ lim —f-. (1.34)
А/-»0 Д/—
»0 Д* Ar->0 Af Л/—
>о А*
Бундаги қўшилувчи биринчи лимитни билан белгилаб,
(1.32)ни ҳисобга олинса, қуйидаги ҳосил бўлади:
aT = f x ёки aT = f . (1.35)
ап
л = — [/п
г я ёки <з, = —
г
(1.36)
(1.37)
fi
ёки tga = — , бундан
"т
a = arctg J - (i.39a)
T
Хусусий ҳоллар:
1. Агар r= const бўлса, моддий нуқга айлана бўйлаб текис
узгарувчан ҳаракатда бўлиб, тангенциал (ат ) ва нормал
(а„) тезланишлар Р бурчак тезланиш ва со бурчак тезликлар
билан қуйидаги боғланишга эга бўлади:
^ = f = И ы г ')=г л =г Р’
(1.42)
а rt = - а п —
f = --^ -г = - а г г. (41 43)'
а = ап = - ^ - г 2 = -с о гг (1.44)
а =а (1 4 5 )
ТАК.РОРЛА Ш СА ВО ЛЛ А РИ
2.2. Н Ы О ТО Н Н И Н Г Б И Р И Н Ч И -И Н Е Р Ц И Я Қ О Н У Н И .
ИНЕРЦИАЛ САНОҚ ТИЗМ АСИ
fv = 0 ;
F = 0 1- f
\v= const. v (2.1)
2.3. Н ЬЮ Т О Н Н И Н Г И К К И Н Ч И К О Н У Н И .
КУЧ ВА МАССА Т У Ш У Н Ч А С И
p=f . (2.2)
a =f (2.3)
“ £■ м
Бу ифодада куч ва тезланиш вектор катталик бўлгани учун
тезланиш нинг йўналиши кучнинг йўналиши билан мос
тушганлигидан (2.4)ни вектор кўринишда ёзиш мумкин:
г . |. 2.4а)
а—= а,+а.
— —
+ — i- а— = —
/\ F-, F ■ у
+ — -н••• + - - = —— - —
2 = Е 5 ,= ^ г = £ 0 -5 )
1—
1
2.S. И М П У Л ЬС ВА И М П У Л Ь С Н И Н Г УЗГАРИШ ҚО Н УН И .
КУЧ И М П У Л ЬС И
р - то. (2.6)
4 $ р = Ғ, (2.7)
dp = Fdt. (2.8)
бу тенглик моддий нуқта (жисм) учун импульс ўзгариш
қонунининг ифодаси бўлиб, бундай таърифланади:
Жисм импульсининг ўзгариши куч импульсига тенг.
Куч таъсирида t, дан t2 гача ўтган вақт оралиғидаги
импульс ўзгариш и ij>2~h) ни топиш учун ( 2 . 8) ни
интеграллаймиз:
h '2
Р2~ Р = \d p = \F dt. (2 9 )
pi 'i
Агар жисмга таъсир қилаётган куч микдор ва йўналиш
бўйича ўзгармас (f = const) бўлса, (2.9)дан
Pi~P (2 -9а>
2.6. Н ЬЮ Т О Н Н И Н Г У Ч И Н Ч И -А К С ТАЪСИРЛАР ҚО Н УН И
Fn = - F „ . (2.11)
i m,*i £ т,у, w * ч
х =^ ; у =& ----- : z = ^ ----- . (2.14а)
с т ■'с тс с тс
V (2.15)
f at mc mc
Р с= ^Р г (2.17)
i=l
Рс = т Л - (2-18)
Бундан ниҳоятда катта аҳамиятга эга бўлган хулосани
таърифлаш мумкин. Системанинг ҳамма масса/три унинг
инерция марказига тупланган ҳолда ҳаракатланганда унинг
умумий импульси қандай бўлса, системанинг тўла импульси
ҳам шундай булади.
Шунинг учун ҳам системанинг импульсига унинг и н е р
ц и я м а р к а з и н и н г и м п у л ь с и ҳам дейилади. Система
и н ер ц и я м арказининг импу л ь с ин и (2. 18) га асосан
қуйидагича ифодалаш мумкин:
л
рс = m v c = т Д + т~Ь2 + •■• + m2v 2 = (2.18а)
Ы1
i f e )= ^ + 4 + ■ ■■•+ К , + К .
(2.19)
4-(mv)=F
dt 4 л » ' »|
+Ғ"I н— + Ғ"(ii-l)
( \ + Ғ."
( 2 .20 )
2.3- р а с м
42
Ньютоннинг учинчи қонунига асосан ҳар бир қавс ичидаги
вектор йиғинди нолга тенг. Демак, система ички кучлари
нинг тўлиқ вектор йиғиндиси ҳам нолга тенг булади. У ҳолда
( 2.20) тенгламани қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:
( 2 . 20а)
п
р. = £ л = 1 > Д - ( 2 .2 1 )
/=I
Ўнг томондагиси эса механик системага таъсир қилувчи
ташқи кучларнинг тенг таъсир этувчи кучидан иборат:
ғ =^ғ ( 2. 21 а)
( 2 .22 )
<124>
Бу куч р е а к т и в к уч , унинг таъсирида содир бўладиган
ҳаракат эса р е а к т и в ҳ а р а к а т дейилади.
1903 йилда рус олими ва ихтирочиси К. Э. Циолковский
Петербургда р е а к т и в ҳ а р а к а т п р и н ц и п ига асосланиб
қуриладиган учиш аппаратлари — сайёралараро кемалар
яратишга бағишланган асарини нашр қилди ва бу асарда
Ер атмосфера чегарасидан чиқиб кетаоладиган ягона учиш
аппарата—ракета эканлигини исботлаб берди.
И м п у л ь с н и н г с а қ л а н и ш қ о н у н и . Агар моддий
нуқталар системаси таъсир қилаётган кучларнинг геометрик
п __
2.4- р а е м
45
Ш у вақтгача ҳаракатлар чексиз кўп инерциал санок,
систем аларнинг бирортасига нисбатан текш ирилди. Ш уни
қайд қилиш керакки, Н ью тон қонунлари фақат инерциал
санок, систем алардагина тўғридир. Барча инерциал си ст е-
маларга нисбатан бир хил куч таъсирида олган тезланиш и
а бир хил бўлади. Бундай санок, системаларида ж и см
ларнинг ҳаракат тенгламаси Н ью тоннинг иккинчи қонуни-
ни ифодаловчи тенгламадан иборат бўлади:
т а ШИ, = Ғ ,3 (2
v
.2 5 )'
б у н д а а абс — қ ўзға л м а с и н ер ц и а л с и ст ем а г а н и сб а т а н
ж и см н и н г олган тезланиш и. Э нди ихтиёрий тезланиш ли
са н о қ си стем аси да ж и см н и н г ҳаракат тенгламаси қандай
бўлиш ини қараб чиқамиз. Бу масала классик м еханикада,
яъни норелятивистик (кичик тезликли) механикада соф
кинематик масала бўли б, м а с о ф а ва в а қ т ораликдари
бир инерциал санок, си стем асидан бош қа бир ноинерциал
са н о қ с и ст ем а си г а ўти ш и га н исбатан и н в ари ан т (би р
хил)дир. Ҳар қандай инерциал санок, системага нисбатан
ихтиёрий тезланиш ли са н о қ систем асига н о и н е р ц и а л
с а н о к , с и с т е м а с и дей илади .
Ж и см н и н г ҳаракати н оин ер ц и ал санок, си стем аси га
н и сбатан қаралаётган б ўл са, Н ь ю тон н и н г би р и н ч и ва
иккинчи қонунларини одатдаги кўриниш да татбиқ қилиб
бўлм айди. Бу масалани қал қилиш учун, фараз қилайлик,
икк и та: қ ў зға л м а с К и н е р ц и а л с а н о қ с и с т е м а с и ва
тезл ан и ш л и К 1 н о и н ер ц и а л с а н о қ си стем аси бери л ган
бўлсин (2.5-р асм ). Биринчи А 'саноксистем асига а б с о л ю т
( м у т л а қ ) с а н о қ с и с т е м а с и дей ил и б, унга нисбатан
ҳаракатни эса м у т л а қ \ а р а к а т дейилади. К 1 ҳаракат-
ланувчи сан оқ системада тинч турган жисм шу системанинг
АГсистемага нисбатан ҳаракатида иштирок этади. Ж исмнинг
ёки /^ 'систем ан ин г бундай ҳаракати к ў ч и р м а ҳ а р а к а т
дей илади . Ш ундай қилиб, 2.5-расм даги чизмада М м оддий
нуқта ҳ о л а ти н и и ф о д а л о в ч и р а д и у с-в ек т о р л а р н и м ос
равиш да қуйидагича номлаш мумкин:
г = О М - мутлақ р а д и у с - вектор;
г = г +г (2 .2 6 )
dr _ d r , dr0 (2 .2 7 )
dr dt dt
Va w, = Vnuc +Vкуч.
. (2.27a)'
v
+ (2.28)
dt dt dt ’
ёки
^абс = ^нис ^кўч. (2.28a)
Р » = ? .+ [ " Л Р -35)
Vа б, с = Vttuc + Vкўч
. = Vttuc +Kn0 + [L « * / lJ (2.36)
v /
d K o c _ d K,uc i , [ j d r ] I [ dw гЛ (2 3 7 )
di dt + dt + L“ > r f / J + L ^ r i
- = аниг L
1
’ ниг I
(2 .3 8 )
dt
atnic= ^ j Y i + ^ т т d + ^ j - k . (2.38а)
,шг d t2 d t2 d t2
v , = 5о + t . t / i + [^ А |2 4 j )
Ғ кар = -т а кор =2 m \V
L нис
шJ (2.47)
v '
К* = = ~тао + т и 2Г - т а х (2.48)
2.8-раем
шк
К = ТД/£ = 15—
соат • (2 -4 9 )
Агар маятник Ернинг Ф географик кенглигида тебра-
наётган бўлса, унинг бурчакли тезлиги
Т А К РО РЛ А Ш С А В О Л Л А РИ
3 - Б ОБ
И Ш ВА ЭН ЕРГИ Я
3.1. И Ш , ҚУВВАТ ВА Э Н Е Р Г И Я
A = Fs (3-1)
3 .1 - р а с м
А = Fs cos a (3.2)
Бу ҳолда ж исм бир тўғри чизиқ бўйлаб силжигани учун
кўчиш вектори г ниНг модули йўлга тенг: |Я| = s У вақтда
(3.2) формулани яна кўчиш вектори г орқали қуйидаги
кўринишда ёзиш мумкин:
А = Fsr = Fr cos a. (3.3)
A = (F r) = F r co sa . (3.4)
A = F|r| = Fs => m a x .
|Л| = |Л | = 1Я .Ь и = 1 ж.
(3.8а)
Jl
т
3 .5 -р а е м
3.3. ҚУВВАТ
(3.10)
^ = М = 1 ^ ) = (қ к ). (3.12)
l^l = |f | = J^ - 1BT
Қувватнинг ўлчамлиги:
3.4. Э Н Е Р Г И Я ВА Э Н Е Р Г И Я Н И Н Г С А Қ Д А Н И Ш Қ О Н У Н И
(3.16)
(3.17)
V = V' + U
Шунинг учун, К системага нисбатан жисмнинг кинетик
энергияси:
j t n v 2 + т и2 + jtn
еки
WK= W ' + mu 2 + j{ p 'U ) , (3.18)
еки
(3.19)
натижаловчи импульси.
Агар А"'системада инерция маркази тинч турса, яъни
(р'с = 0) бўлса, (3.19) муносабат қуйидаги кўринишга
келади:
Wкс = Wк(.
' + 2\т и 2
Бу тенглик Кёнич теорем асининг математик иф одаси
бўлиб, қуйидагича таърифланади:
К абсолют саноқ системасига нисбатан моддий нуқталар
механик системасининг кинетик энергияси WK механик
системанинг инерция марказига мужассамланган массанинг
кинетик энергияси ^ к с ҳамда К1нисбий саноқ системанинг
й тезлиги билан ҳаракатланаётган инерция маркази
жойлашган массанинг кинетик энергияси ^ т и 2 нинг
йиғиндисига тенгдир.
П о т е н ц и а л э н е р г и я . Консерватив куч таъсирида
булган системадаги моддий нуқталар ёки жисмларнинг иш
баж ара олиш қобилияти потенциал эн ер гия билан
характерланади.
Потенциал энергия деб, ўзаро таъсирланувчи жисмлар ёки
жисм қисмларининг бир-бирига нисбатан боғлиқ бўлган ҳолат
энергиясига айтилади.
Шундай қилиб, моддий нуқта (жисм)нинг потенциал
энергиясини фақат шартли равишда танлаб олинган бирор
нолинчи ҳолатга нисбатан аникдаш мумкин. Берилган
ҳолатдаги жисм ёки системани нолинчи ҳолатга ўтказишда
бажарилган иш жисм ёки системанинг биринчи ҳолатдаги
потенциал энергиясига тенг булади. Агар системанинг
нолинчи ҳолати учун о нуқта қабул қилинса (3.7-расм), у
вақтда система 1 -ҳолатдан 0-ҳолатга ўтганда бажарилган
иш А 10системанинг l -ҳолатдаги потенциал энергияси ^
га тенг, яъни А]0 = W бўлади. Система 2-ҳолатдан 0-ҳолатга
ўтганда эса A2Q = бўлади. Агар системанинг нолинчи
ҳолатдаги потенциал энергияси нолга тенг бўлмасдан бирор
^ „ о га тенг бўлса, у вақтда потенциал энерги я энергия
ў р н и га у н и н г и ккала ҳ о л а тд а ги қ и й м а т и н и н г а й и р -
м аси б а ж а р и л га н иш га т е н г , яъ н и A =W -W ва
10 Л] п0
А2о = W„2 ~ W„a бўлади.
Ш ундай қ и л и б , қ а р а л а ёт га н в а нолинчи ҳолат даги
потенциал энергияларнинг айирмаси системанинг қаралаётган
ҳолатдан нолинчи ҳолатга ўтиш даги консерватив кучларининг
баж арган ишига тенгдир.
Система 7-ҳолатдан 2-ҳолатга ихтиёрий йўналиш билан
ўтганда консерватив кучларнинг баж арган /4|2иш и /- ва 2-
ҳолатдаги ц / ва ц / потенциал энергия айирмасига тенг
"| п2
бўлади:
3-21)
яъ н и к о н сер ва т и в к уч ла р н и н г б а ж а р га н иши сист ем а
потенциал энергиясининг камайиш ига тенгдир.
Иккинчи томондан, консерватив кучнинг бажарган иши
А п систем а кинетик энергия орттирмаси и / -W га тенг
К2 к,
бўлгани учун (3.21) ни қуйидаги кўриниш да езиш мумкин:
W -W =W -W (3 22)
Система кинетик ва потенциал энергияларининг йиғин-
ди си WT т ў л а э н е р г и я дей ил ади . Ш ундай қилиб, (3.22)
дан консерватив си стем а тўла эн ер ги я си н и н г ўзгарм ас
қолиш и келиб чиқади:
W I = W A*j + W «j = W K-y + WП-) = c o n st. (3 23)
Бу (3.23) тенглик механикада энергия сақланиш қону-
нининг математик ифодаси бўлиб, бундай таърифланади:
Б ерк, яъни кон серват и в си ст ем ан и нг т ўла м ехан и к
энергияси ўзга р м а с қолиб, сист ема пот енциал энергияси
кинет ик энергияга ва аксинча айланиб туради.
М ехани к эн ер ги я н и н г бо ш қ а турдаги энерги яларга
айланиш и бу ҳолда кузатилмайди. Амалда эса ҳар қандай
системада ҳам, оз бўлса-да, энергия ди сси п ац и я си намоён
б у л а д и . Ж у м л а да н , ё п и қ (к о н с е р в а т и в ) с и ст е м а д а г и
ж и см л ар ор аси да иш қаланиш к учларн и нг м авж удлиги
механик энергиянинг бир қисми иссикдик ҳаракат энергия-
сига ай л ан и ш и сабабл и с и ст е м а ички э н е р г и я с и н и н г
ортиш ига сабаб бўлади.
Шундай қилиб, ёпиқ система механик энергиясининг
қисман камайиши система ички энергиясининг ортишига
мос келади, лекин систем анинг умумий кўринишдаги
энергияси доимий қолади. Бинобарин, энергиянинг умумий
сақданиш қонунини куйидагича таърифлаш мумкин:
Ёпиқ систем анинг умумий кўринишдаги энергияси
ўзгармас бўлиб, фақат бир кўринишдаги энергиядан бошқа
кўринишдаги энергияга айлана боради.
Ёки материя ва ҳаракатнинг сакданиш қонуни кўрини-
шида уни яна қуйидагича таърифлаш мумкин:
Ёпиқ материя ҳаракатининг барча шаклий ўзгариш-
ларида энергия ўзгармасдан қолади.
(3.27)
/=1
A = \F d x = ] kxd x = . (3.28)
О О
Бу баж арилган иш деф ор м аци ялан ган пруж инанинг
потенциал энергиясига айланади:
3. И кки м оддий нуқтанииг ўзаро тортиш иш кучи
потенциал энергияси. Жисмларнинг ўзаро тортишиш кучи
уларнинг тузилишига ва кимёвий таркибига боғлиқ эмас.
Н ью тоннинг бутун олам тортишиш қонунига бин оан
торти ш и ш кучи икки м одди й нуқта м ассал ари н и н г
кўпайтмасига тўғри пропорционал ва улар орасидаги
масофанинг квадратига тескари пропорционал:
F =y M f.. (3 30)
3.5. Г Р А В И Т А Ц И О Н М А Й Д О Н
F o . = - F [2f - = - у —*—3 =- VР *
г42
т, пц - (3.35)
F„ = - F . £ l = - Г ’ч ’
Г2, .
бу ерда FX2 — биринчи моддий нуктанинг иккинчисига
тортишиш кучи, эса биринчи моддий нуктанинг иккин
чисига нисбатан радиус-вектори; иккинчи моддий
нуктанинг биринчисига тортишиш кучи, F2( эса иккинчи
моддий нуқтанинг биринчисига нисбатан радиус-вектори.
З .Ю - р а с м
(3.37)
(3.41)
(3.42)
(3.4 а)
Lг
векторлари м оддий нуқта том он йуналган радиал тўғри
чизиқлардан иборат бўлади (3.4 -р а см ).
Ҳар бир нуқтаси кучланганлиги вектори радиус бўйлаб
марказ томон йуналган майдонга м а р к а з и й м а й д о н
дейилади.
Агар са н о қ си стем аси н ин г координата бош и 0 м оддий
нуқта би л ан м о с туш са (3 .4 -р а с м ), у вақтда м арказий
тортиш иш м айдон и н ин г бирор нуқтасидаги кучланганлик
г радиус-вектор орқали куйидагича аникланади:
G = Gr jr, (3.43)
Ғ = ^ Ғ = т 0^ б г (3.46)
(=1 i= l
Иккинчи томондан
Ғ = тдд , (3.46а)
G= (3.47)
/«I
Бу формула майдон суперпозия (қўшиш) принципининг
математик ифодаси бўпиб, у куйидагича таърифланади:
Бир неча гравитацион (тортилиш) майдонининг қўшили-
шидан ҳосил бўлган натижавий майдон кучланганлиги
қўшилувчи майдонлар кучланганликларининг вектор йиғин-
дисига тенг. Шуни айтиш керакки, майдоннинг суперпозия
приниипига биноан бир жинсли ёки зичлиги радиал бўйича
Р = Р(Г) қонуният бўйича ўзгарувчи, М массали ва R
радиусли ш арсимон жисмлар учун (3.44) формулалар
ўринли бўлади, яъни:
G = -у г ва Gr = - y , (3.48)
=Y (3.49)
■v ( ^ 7 ' (З-ЭД
ифода орқали аниқланади:
Ер сиртидаги G0 кучланганлик маълум бўлса, унга
нисбатан И баландликдаги G hкучланганликнинг қиймати
(3.49) ва (3.50) ларнинг нисбатидан қуйидагига тенг
бўлади:
+ (3.51)
G = G0(1 - 2 А ). (3.52)
20° 9,7865
О
о->
о
9,7934 9,8361
ОО
О
о
О
9,8322
О
о
9,8018 90°
Q = P = mg (3.56)
G= (3.58)
2 'г /
А12 = J dA = - J y т М ^ у =у т М - L _ i (3.60)
г, ч'2
Ч ‘ /
£ = f (c ,t f ) = О
3.7. Т О Р Т И Ш И Ш М А Й Д О Н И Д А Г И М О Д Д И Й Н У Қ Т А Н И Н Г
ПОТЕНЦИАЛ ЭН ЕРГИ ЯС И . М АЙДОН П О ТЕН Ц И А Л И
^ „ = - У тГ - (3-65)
Ф = —y f - (3.67)
формула келиб чиқади.
Ш ундай қилиб, моддий нуқта ҳосил қилган майдоннинг
бирор нуқтасидаги потенциали унинг массаси М га тўғри
пропорционал бўлиб, ундан нуқтагача бўлган масофага тескари
пропорционалдир.
П отен ци ал м а й д о н н и н г куч характеристикаси —
кучланганлик вектори G ва энергетик характеристикаси —
потенциал Ф скаляр катталиклар ўзаро боғланишга эга.
Маълумки, потенциал майдонда бажарилган элементар
иш dA=Fdr=mGdr майдондаги моддий нуқта потенциал
энергиясининг камайиши — d\Vn га тенг бўлар эди, яъни:
j(— )
mGdr = — d W , бунда G = — гг-* Бу тенгламанинг ўнг
" ar
томонидаги ифода (3.66) га асосан шу нуқтанинг
потенциали Ф дан иборат. Ш унинг учун, ю қоридаги
ифодани
(3.68)
G = -grad ф . (3.69)
"У тМ
(R+fl) (R+ИУ ’
еки
V / ~ f e w t ) (3 .7 1 )
v,= 4W - (3-72)
Бу иф одага Л = 6 ,3 7 106 м ва g = 9 ,8 м /с 2 ни қўйиб,
биринчи космик тезлик г>, нинг қийматини ҳисоблаб
чиқамиз:
V/ = y f g R = ^ 9 , 8 ^ / c 2- 6 ,3 7 1 0 6 jk = 1,9 \ 2 \ 0 Ъ м !с = 1,9 k m ! c.
Ердан биринчи космик тезлик билан учирилган ҳар
қандай массали жисмлар Ернинг сунъий йўлдоши (ЕСЙ)га
айланиб қолади.
Иккинчи космик тезлик. Жисмнинг Ер тортишиш кучи
майдони доирасидан чиқиб кетиши ва Куёшнинг сунъий
йўлдоши (ҚСЙ) сингари ҳаракатланиши учун v бўлган тезлик
vu и к к и н ч и ко см и к т е з л и к дейилади.
Жисмнинг олган иккинчи космик тезлиги у„ н и , жисмга
Ер сирти (rt = /?)да берилган кинетик энергияси wr = т ' "
уни чексизликқа (г2 = ° ° ) кўчириш да баж арилган
^ 2=2у^-. (3.73)
Vu* = 2 - y j j r K (3.73а)
м
ҳосил бўлади. Бунда - 8 эркин тушиш тезланишидан
иборат бўлгани учун (3.73а) ифодадан иккинчи космик
тезлик
vn = yfigR = yfiv, ~ 11Д •10 3м Iс = 11,2 кмI с. (3.74)
V * = 7 2 ,7 км/с;
91
Тўртинчи космик тезлик. Ракетанинг Қуёшнинг берилган
нуқтасига myuiuuiu учун унга Ерга нисбатан берилиши зарур
булган тезлик vw га т ў р т и н ч и к о с м и к т е з л и к дейилади,
унинг катталиги Қуёш сиртидаги тушиш нуқтасининг
ҳолатига боғлиқдир. Бу тезликни ҳисоблаш учинчи космик
тезликни ҳисоблашга нисбатан мураккаброқ. Шунинг учун
ҳам қуйида тўртинчи космик тезликнинг сон қийматини
келтирамиз. Қ уёш нинг марказига қараб радиал ҳара-
катланаётган ракетанинг тўртинчи космик тезлиги макси
мал (vlvm“) қиймати қуйидагига тенг бўлади:
3.9. С А Қ Л А Н И Ш Қ О Н У Н Л А Р И Н И Н Г Ш А РЛ А Р У Р И Л И Ш И Г А
ТАТБИҚИ
3.2-ж адвап.
Урилувчи жисмлар модцаси К
Алюминий алюминийга 0,23
Бронза бронза га 0,40
Чўян чўянга 0,60
Пўлат пўлатга 0,70
Полистрол пластмасса пўлатга 0,95
Э -*
3.15-расм
V= w^+/n2 ■ (3.77)
v 7
Бунда ва v2 векторлар биртўғри чизиқбўйлаб йўналгани
учун 0 векторнинг йўналиши ҳам шу тўғри чизиқнинг
йўналиши билан устма-уст тушади. Мазкур тўқнашишдан,
қуйидаги хулосалар келиб чиқади:
1. Шарлар қарама-қарши томонга Т)[ ва U, тезлик билан
ҳаракатланса, урилишдан кейин ҳам V билан харакатланади.
Л екин = | т 2г;2| бўлса, урилиш дан кейин шарлар
ҳаракатини давом этгирмайди, яъни 0= 0 бўлади;
2. Шарлар бир-бирига қарама-қарши ҳаракатланса, у
вақтда U вектор m^vx ва m2 v2 импульснинг сон қиймати
катталик катта булган вектор бўйлаб йўналади.
О векторнинг модули қуйидаги формула ёрдамида
ҳисобланади:
±m7v-,
U = (3.78)
А = nW n h v2 _ (т [+ т 2 ) и 1
(3.79)
яеф 2 2 2
Бундан U нинг ўрнига (3.78) дан қиймати қўйилиб, бир
қатор математик амаллар бажарилса, қуйидаги ҳосил
бўлади:
А = "W I т 2иг _ К + т г) Ц м ^ ' г ) 2 _ ..У
** 2 + 2 2
(3.80)
Бу ифодани яна бундай куринишда ёзиш мумкин:
(3.80а)
И11^
Бунда Wk] — биринчи жисмнинг урилишгача бўлган
кинетик энергияси.
Амалда ноэластик урилиш қуйадаги мақсадда қўлла-
нилади. Биринчидан, жисм шаклини ўзгартириш (деф ор-
мациялаш) мақсадида, масалан, металларни тоблаш ,
штамповка қилиш, жисмларни майдалаш ва ҳоказоларда
қўлланилади. Ю қоридаги (3.81) формуладан кўриниб
турибдики, қўзғалмас (Ъг = о) ж и см н и н г м ассаси т2
урилувчи (у, = о)ж и см н ин г массаси т х дан анча катта,
(т2» т х) бўлиши керак. Ш унинг учун ҳам сандон жуда
вазмин қилиб ясалади.
Иккинчидан, ноэластик урилишдан кейин жисмлар
нинг силжитиш қаршилик кучини енгишда энергия сарф
бўлади. Масалан, қозиқни ерга қоқиб киритиш, михни
қоқиш, понани қоқиш ва ҳоказоларда. Бу ҳолда:
- Ле* = Wd - = JV*i—гщ—+т2
— . (3 .8 2 )
*' “W т1+т2
энергиядан фойдаланилади ва шунинг учун ҳам бу ҳолда
ҳаракатсиз (?2 = 0)жисмнинг тгмассаси урилувчи (?, * о)
жисмнинг массаси тх дан кичик ( тг« т х) булиши шарт.
Абсолют эластик урилиш (АГ=1). А бсолю т эластик
урилишда иккита жисм яна якка-якка бошқа тезликлар
билан ҳаракатлана бошлайди. Масалан, пўлат, полистрол
пластмасса, фил суяги каби моддалардан ясалган шарлар
нинг урилиши абсолют эластик урилишга жуда яқин
булади. Абсолют эластик урилишда иккала саку1аниш
қонуни: импульснинг сақланиш ва механик энергиянинг
сакутниш қонуни бажарилади.
Фараз қилайлик, массалари /и, ва тг бўлган шарлар
vx ва v2 тезлик билан ҳаракатланиб, марказий урилишдан
кейин мос равишда Ux ва U2 тезликлар билан ҳаракат-
лансин (3.16-расм). Импульс ва механик энергиянинг
сақланиш қонунларига биноан қуйидаги ифодапарни
ёзамиз:
эласт ик урилиш
ур илиш гача урилиш дан кейин
т1
' 7ц Г г К г |
G - S - O \------- (
2 2 2 ' 2 • ^'
Бу икки тенгламадан шарларнинг урилишдан кейинги тез-
ликлари ил ва U2 ни топиш мумкин. Бунинг учун (3.83а)
тенгламани скаляр кўринишда ёзиш керак. Шарлар гори
зонтал текисликда ҳаракатланаётгани учун тезлик вектор-
ларининг модули |U,| = p , ва |у2| = г>2тенг бўлади, б и н о
барин:
т + m 2v2 = /WjC/, + m2U 2. (3.836)
Ш ундай қилиб, қуйидаги тенгламалар системасига эга
бўламиз
m xvx + m2v2 - mxUx + m2U2; 1
2 , 2 r ,2 ,, 2 (3.84)
m xvx +m 2v2 = » 1,(7 , +m2U, .J
Бу тенгламаларни қуйидаги кўринишга келтирамиз:
U = - v \ 2 m\v\+m2v2 _ 2mxvx+{m2-mx)v2
/?;, + т 2 т х+ т 2
(3.86)
U = - v t ; U= 0 (3.86)
бўлади. Бундай ҳол эластик шар деворга, яъни радиуси
чексиз (R = оо) бўлган шарга урилганда содир бўлади.
Ш унинг учун ҳам деворга абсолют эластик урилган шар
тезлигини микдор жиҳатдан сақлаб, йўналиш ини эса
тескари томонга ўзгартиради.
Шарларнинг абсолют эластик урилиши фан, техника
соҳасида катта қўлланишга эга. Бунга ядро заррачаларининг
ўзаро тўқнашишларини мисол қилиб кўрсатиш мумкин.
Жумладан, ядро реакторлари (қозонлари)дан катта энер-
гияли нейтрон („я1) ларнинг углерод (6С |2) ядролари билан
абсолют эластик тўқнашишлари асосида тезликларини
камайтириб, иссиқлик нейтронларига айлантирилади.
ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ
Ih 4 -Б О Б
ш= lim ^ = ^ , (4.1)
д,_»0 At АI
бунда со вектор \ам Дф каби аксиал вектордир.
Агар бурчакли тезлик векторининг модули ш
ўзгармас (со = const) бўлса, жисмнинг ҳаракатига текис
айланма ҳаракат дейилади. Бу ҳолда бурчакли тезлик
қуйидагига тенг бўлади:
Шундай қилиб, (4.1)га асосан бурчак тезликни куйида
гича таърифлаш мумкин. Текис айланмаҳаракатнинг бурчак
тезлиги деб, вақт бирлиги ичидаги буралиш бурчагига миқдор
жиҳатдан тенг булган физик катталикка айтилади.
Текис айланма ҳаракат айланиш даври Т ва айланиш
частотаси V билан ҳам тавсифланади. Айланиш даври Т
деб, ж исмнинг бир марта тўлиқ айланиши учун кетган
вақтга айтилади, яъни Т = бунда Г—жисмнинг W марта
тўла айланиши учун кетган вақт. Айланиш частотаси V деб,
вақт бирлиги ичидаги тўла айланишлар сонига айтилади, яъни:
v = у = j . У вақтда (4.2) да t= T булганда ср = 2я бўлгани
учун бурчак тезлик:
(а = —- = 2л\'. (4.3)
Агар қаттиқ жисм узгарувчан айланма ҳаракат қилаётган
(со * const) бўлса, ҳаракат бурчак тезлик векторининг вақт
бўйича ўзгариш и оний. бурчак тезланиш вектори деб
аталувчи куйидаги р катталик билан тавсифланади:
(4.4)
Бунда р —бурчак тезланиш вектори бурчак тезлик вектори
ш нинг йўналиши билан мос тушади, яъни р ҳам аксиал
вектордир.
Шуни айтиш керакки, бур
чак тезлик ва бурчак тезланиш
вектори ўқ бўйлаб йўналган бў-
либ, уларнинг йўналиши ҳам
парма қоидаси асосида аник
ланади (4.2-расм). (4.4) иф о
дани (4.1) га асосан куйидаги
кўринишда ёзамиз:
£ 2 ^ ^ = Ы 2 Г=Ы1 ) ( 4 .8 )
п г г
v = [ш,л], (4.7а)
5г = [р,г] (4.9а)
ШпТШ, . UJ. Шп
< p = < C0 > / = - L _ L / ; ф = ' 2 р -° - ■
'■’ = Т,
s = vt. ф = СО/
Т е к и с ў з г а р ' в ч ан ҳаракат
^ / ’
vt = vn + а г (О, = ( О 0 + /?/;
Ша +0),
< V > = ’^ р - . < со >— °2 ' ■
s = v0t + ^ -- в !2
<P=(O0t + ET \
Юп + ш, .
s =< v > t = 1 ф = < OJ > t = — — t\
2 2
, _ "г * “ “ о* (О, -CD0
(ft - ' __ u
2p v 20
М = [ г ,ғ \ (4 1 °)
М = | [? ,ғ ]| = F r s in a - FI = const. (4.11)
М = [г,Ғт 1 (4.12)
М = = F xrsm a = F v (4.12а)
4.5- раем
4.6-рас м
M = M x+ M 2 =[rv F]+[r2,F2)
Бундаги ^ н и н г ифодасини (4.15)га қўйиб, қуйидагини
оламиз:
=0 бўлгани учун
109
ифода келиб чиқади. Шундай қилиб, жуфт кучлар моменти
кучлар ётган текисликка перпендикуляр йўналган бўлиб,
унинг сон қиймати кучлардан исталган битгаси модулининг
елкасига кўпайтмасига тенг.
(4.19а)
т
Импульс м ом енти вектори Z нинг йўналиш и парма
қои даси а со с и д а аниқланади: f радиус Р импульс
векторлари ётган текисликка •'перпендикуляр равишда О
нуқтага жойлаштирилган парма дастасининг айланма йўна-
лиши импульс Р нинг йўналиши билан мос тушганда унинг
илгариланма ҳаракат йўналиши импульс моменти Ьнинг
йўналишини кўрсатади (4.9-расм).
(4.20) дан импульс моменти L нинг модули қўйидагига
тенг бўлади:
I |= |[ r .? ] | = r P s m a = lP = lmv. (4.21)
d im L = dim|//ra>| = L M L T ~1 = L?M T 1;
(4.22)
^ = М1 + М / ЧКИ, (/ = 1,2,3,..„и).
(4.26)
1=1 /=I /-1
бўлади. Бу тенгламанинг чап томонидаги йиғинди ифода:
L = 'Z Ц = (4.27)
i=i i=i /=1
моддий нуқгалар системасининг бирор о нуқтага нисбатан
импульс моментидир.
(4.26) формуланинг ўнг томонидаги иккинчи йиғинди
ички (қарама-қарши) кучлар моментларининг йиғинди-
П __
сидан иборат бўлгани учун нолга тенг: ^ Л / (ичкн = 0.
У ҳодда, тенгламани 1=1
f = (4.28)
/=1
кўринишда ёзиш мумкин: Агар моддий нуқталар система
сига ташқи куч моменти таъсир этмаса, яъни М = О бўлса,
ундай системага и з о л я ц и я л а н г а н ёки ё п и қ с и с т е м а
дейилади. Ш ундай қилиб, ёп и қ си стем а учун (4.25)
тенглама қуйидаги кўринишга келади:
dL = 0 ё к и £ = = S h . ( ^ i ) ] = c o n s t (4.29)
/=I /=1 /=1
Бу формула моддий нуқталар системаси учун импульс
моменти сақланиш қонунининг математик ифодаси бўлиб,
бундай таърифланади: ёпиқ системадаги моддий нуқталар
импульс моментлари геометрик (вектор) йиғиндиси ҳар доим
ўзгармас қолади.
Энди жисмнинг ўққа нисбатан импульс моментини
қараб чиқамиз.
Импульс р нинг z ўққа нисбатан моменти деб, 0 нуқтага
нисбатан L импульс моментининг шу ўқдаги ташкил
этувчиси i 2 га айтилади (4.9-расм):
Ь = [гхР\:. (4.30)
^ = (4.32)
(4.33)
L II - Р гI .I = Атг.ш-г. ./-2ш.
I I I - Д/иII (4.34)'
/ = Д т (г 2 (4-36)
Ш ундай қилиб, элементар бўлакчанинг г айланиш ўқига
нисбатан инерция моменти Iti деб, унинг массаси Д/w, нинг
айланиш радиуси г. квадрати кўпайтмасига тенг булган физик
катталикка айтилади.
Қатгиқ жисмнинг z ўққа нисбатан инерция моменти 1г
эса, ундаги барча элементар бўлакчалари инерция момент
ларининг алгебраик йиғиндисига тенг:
/ z = £ / z i= Z A"V ;2 (4.37)
1=1 /=1
Қаттиқ жисмнинг z ўққа нисбатан инерция моменти
(4.37) ҳисобга олинса, (4.35) қуйидаги кўринишга келади:
(4.39)
/ z d£ = M z (4.39а)
Ш ундай қилиб, қаттиқ жисмнинг г айланиш ўқига
нисбатан инерция моменти 1гнинг = р бурчак тезпанишига
кўпайтмаси ташқи кучнинг шу ўққа нисбатан натижавий
куч моменти M z га тенг:
1гЬ = М г (4.40)
Бу формула қ а т т и қ ж исм а й ла нм а ҳ а р а к а т д и н а -
м и к а с и н и н г асосий т ен гла м а си ёки та = Ғ тенгла-
мага ўхшаш бўлганидан, баъзан, қ а т т и қ ж исм а й ла н м а
ҳаракат и учун Ньютон и к ки н чи қо н ун и н и н г м а т е
м ат ик ифодаси ҳам дейилади.
d i.L _ d ( l za>) _ -
dt ~ dt ~ т г'
(4.43)
(4.44)
I = I0 + m a 2 - 2 m ( a l -Rc ). (4.45)
(4.47)
/=1
Масса узлуксиз тақсимланган бўлса, (4.47) ифода интеграл
кўринишга келади:
I0 = J г2dm . (4.47а) Zk
г 2 = .v2 + у 2 + z 2;
2 л } 2 ч ч 2
гх = у * + г г; ry = x z + zl \ гг = х 2 + у2 :
123
Кординат боши ва ўқларига нисбатан моментлари эса:
(4.48)
(4.50)
(4.51)
I= ± m l2 (4.52)
0' о
л 1 /2 .
& г ►
р |//|/; 7 л х д З
a ^ t/z
О* 0
нисбатан инерция моменти / ни топайлик (4.15-расм).
Бунинг учун дискни dr қалинликдаги ҳалқасимон қатламга
бўлиб чиқамиз. Бу қатламнинг ҳажми di, га dv = hlnrdr, тенг
бўлади, бунда Л—дискнинг қалинлиги. У вақтда (4.42) га
асосан дискнинг ОО ўққа нисбатан инерция моменти /
учун қуйидаги ифода келиб чиқади.
I 0 =mf - (4-53)
У
о
4.16-раем
га тенг.
- 7г _ т Л 2 (4.536)
3 Цилиндр Симметрия
ўқи
j _ mR2
о 2
Диск
»4
ft;
5
II
У щ и қиррасидан
ўтган ўқ
Дискнинг
диаметри
бўйича I = \m R2
* 4
йўналган ўқ
О Стерженнинг
п т и г т и ^ I = jm R 2
бир учидан
0' ўтган ўқ
4.10. ҚАТТИҚ ЖИСМНИНГ АЙЛАНМА ҲАРАКАТИДА ТАШҚИ
КУЧНИНГ БАЖАРГАН ИШИ
Қаттиқ жисм қўзғалмас z ўқ атрофида айланаётган
бўлсин (4.17-расм). Унинг dmj массали / элементар бўлак-
часига fj куч таъсир қилаётганда, dt вақт ичида /—
элементар бўлакча dst = r, Jcp масофани ўтсин, бунда ri-
элементар бўлакчанинг айланиш радиуси, d q —эса унинг
вақт ичида ўтган бурчак м асоф аси. Бу м асоф ада dm.
элементар массани кўчиришда Fj кучнинг бажарган иши
dA' кучнинг Fv тангенциал ташкил этувчининг dsi масофага
кўпайтмасига тенг:
о
z
О
о\
4.1ф-рас м
(4.53)
(4.53а)
dA = (Mz dф). (4 .5 4 )
/
A = \M p d t. (4.56)
О
Wк = Wкилг + Wкайл. 2
+ 2
(4.59)
F - та М=I
4
Асосий тенгламаси Р асосий тенгламаси
р _ dp _ d(rrw)
dt dt
\ж—ddti _ d(lfii)
dt
5 Импульс ўзгариш қонуни: Импульс моменти ўзгариш
dp - Fdt қонуни: dL = Mdt
6 Импульснинг сақлаш қонуни Импульс моменти сақланиш,
п п қонуни:
Е л - =c o n s t П П — —
= const
(=1 i=i
/=1i =1
7 Бажарилган иш: А = F ■ S. A Mi
= .p бажарилган иш.
8 Кинетик энергия:
w = mf
Wk— — кинетик энергия
* 2
4.21-расм
А'
\А
Гироскопнинг ўқини буриш вақтида гироскопик эффект
сабабли гироскоп ўқи ўрнашган таянчларга таъсир этувчи
«гироскопик кучлар» деб аталувчи кучлар юзага келади.
Масалан, гироскопнинг АА'ук ,и ВВ'ўқ атрофида мажбуран
бурилганда (4.24-расм) АА'ук, DD'yx, атрофида бурилишга
интилиши сабабли гироскопнинг АА ' айланиш ўқи таянч
ларга Ғ ва Ғ 'кучлар билан таъсир қилади. Айланаётган
гироскопни бирор ўқ атрофида мажбуран айлантиришда
гироскоп айланиш ўқининг таянчларга таъсир қилган
кучларига г и р о с к о п и к к у ч л а р дейилади. (4.24-расм қ.).
Гироскопик кучларни ўққа ўрнатилган велосипед ғил-
дирагининг айланиш мисолида яққол сезиш мумкин.
Жумладан, горизонтал ўқ атрофида катта тезлик билан
айланаётган ғилдиракни юқорига бурганда, унинг ён
томонга интилиши ва қўлга кучли зўриқиш бериш ини
пайқаш мумкин.
Гироскопик эффект флотда ва авиацияда кенг қўлла-
ниладиган гироскопик компас (гирокомпас) деб аталувчи
в
қурилмага асос қилиб олинган. Гирокомпас тез айланадиган
пилдирокдан иборат (минутига 25000 марта айланадиган
ток мотори) бўлиб, унинг айланиш ўқи ҳар қандай ҳолатда
Ернинг ўқига параллел жойлашишга интилади. Ернинг
айланиши гирокомпасга узлуксиз таъсир кўрсатиб турган-
лиги сабабли, унинг ўқи меридиан бўйлаб жойлашади ва
оддий магнит стрелкаси каби шу вазиятда қолади.
Гироскоплардан кўпинча стабилизатор сифатида ф ой
даланилади. Улар океан пароходларида чайқалишни пасай-
тириш учун ўрнатилади. Ш ун и н гдек , бир изли йўл
вагонининг ичига ўрнатилади, тез айланувчи массив
гироскоп вагонни вертикал ҳолатда ушлаб, ағдарилиб
кетиш ига тўсқинлик қилади. Гироскопик стабилиза-
торларнинг роторлари 1 дан 100 тоннагача ва ундан ҳам
ортиқ бўлиши мумкин.
Самолёт, торпедаларда гироскопик асбоблар рулни
бошқарувчи қурилмаларга автомат равишда таъсир этиб,
самолёт ва торпедани зарур бўлган йўналиш бўйлаб тўғри
чизиқли ҳаракатланишини таъминлайди.
/ </<р
(4.62)
№ т
L s in a /со sin а :
\dl\ = Mdt = mgl sin a .d t ,
ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ
y = y+uyt\
vj4
>4
T
z z'+ uzt
= ; z II
= z+ U.V,
t =f\ t' = f,
m=m m'=m.
Галилей алмаштиришларида нисбий саноқ система
сининг тезлигига боғлиқ ҳолда ў з г а р г а н к а т т а л и к л а р
н и с б и й к а т т а л и к л а р дейилиб, ў з г а р м а с қ о л г а н
к а т т а л и к л а р г а эса а б с о л ю т к а т т а л и к л а р дейилади.
Ж ум ладан, р ади ус-в ек тор л ар , координатлар н и сб и й
катталиклар бўлиб, вақтнинг ўтиши ва масса абсолют
катталикдир.
5.1-ж адвал да келтирилган Галилей алм аш тириш -
ларининг амалдаги татбиқи муҳим хулосалар чиқаришга
имкон беради.
1. Узунлик. Бирор стерженнинг узунлигини иккала К-
абсолю т ва А^-нисбий сан оқ системасида аниқлайлик.
Стерженнинг К системадаги учлари (5.2- раем) A'(xv y v z1 )
ва B(x2 ,y 2,z2) бўлиб, А"системадаги учлари эса A'(x'v y ',z'J
ва B 'lx^y^z^) бўлсин деб фараз қилайлик. Стерженнинг К
системадаги узунлиги қуйидагига тенг булади:
/• = ,/(* ; - * ; ? + ( v ; - y ’, f + f e - =
- v s b k - v j )T + [(v2 - t / / ) + ( v ; - < v ) ] 2 +
<5-4>
бунда = vj = v ', бўлганидан, (5.4) ифода
V = V' + U (5.5)
а=а (5.6)
4. Кучлар. Н ьютоннинг иккинчи қонунига биноан, К
ва К' саноқ системаларидаги ш массали моддий нуқгага
таъсир қилувчи куч Ғ = та ва Ғ = та' бўлиб, (5.6) га
асосан:
Ғ = Ғ' (5.7)
К = = f { v + u j = * f - + {mv + й)+ =
И^'+(р'н)+лш 1 . (5 9 )
' '2
Бунда W =2%----- моддий нуқтанинг К ’ си стем адаги
* £ v
кинетик энергияси. (5.9) тенглама бир инерциал систе
мадан бошқасига ўтганда кинетик энергиянинг қандай
ўзгаришини ифодалайди.
Агар моддий нуқга изоляцияланган бўлса, унинг К’
системадаги р' = тЪ' импульси ўзгармайди. Бу ҳолда моддий
' '2
нуқтанинг нисбий кинетик энергияси Wr = ~ г - ҳам,
2 * £
абсолют кинетик энергияси WK = — ҳам доимий қолади.
Ш ундай қилиб, кинетик энергиянинг сакданиш қонуни
бир инерциал саноқ системасида ўринли бўлса, у барча
инерциал саноқ системаларда ҳам ўринли бўлади.
8. Тўлиқ механик энергия. Умумий ҳолда м оддий
нуқталар тўплами берилган бўлсин. Улар орасида ўзаро
таъсир кучлари мавжудлигидан моддий нуқталар Wn
потенциал энергияга эга бўлади. Моддий нуқталар бир
инерциал сан оқ системасидан бошқасига ўтганда Wn
потенциал энергия ўзгармайди. У вақтда (5.9) тенгликка
Wn потенциал энергия қўшилса, тўлик; энергия келиб
чиқади:
WT =W K+Wn =W'K + (j,u)+ !*Sp- + Wn . (5.10)
Бундан кўринадики, кинетик ва потенциал энергиялар
йиғиндиси ўзгармаса, тўлиқ энергия барча инерциал саноқ
систем аларида ҳам ўзгармас бўлади. Ш ундай қилиб,
энергиянинг сақланиш қонуни ҳамма инерциал саноқ
системаларида ҳам ўринлидир.
Бу айтилганлардан шундай хулоса келиб чиқади. Бир
инерциал са н о қ си стем аси дан бош қасига ўтилганда,
импульс, кинетик ва тўлиқ энергия ўзгаради, шунинг учун
улар вариант катгаликлардир, бироқ потенциал энергия,
масса, вақт, тезланиш ва кучлар—инвариантдир. Ш унинг-
дек , к и нети к, тўлиқ эн ер ги ян и н г вақт ўтиши билан
ўзгариши ҳам инвариантдир.
Шундай қилиб, динамиканинг учала қонуни ҳам барча
инерциал саноқ системаларида ўринлидир.
К- к К К'
г- Улч!'„. г' _ x-vt
№
у = у'; у' = У,
L £>
' +% х
№ Ф -Ы У
Бундан
1=1иҒ Ю 2 (5.11)
Шундай қилиб, (5.11) дан куринадики, i f системадаги
кузатувчига ст ер ж ен н и н г узунлиги К ' систем адагига
нисбатан қисқароқ бўлади.Бунга узунликнинг Лорентц
қисқариши д е б аталади. Ш уни айтиш керакки, жисм
узунлиги ҳеч қачон қисқармайди, чунки ҳар бир инерциал
саноқ системасида жисмнинг ўз узунлиги бўлади.
Шундай қилиб, турли инерциал саноқ системаларида
стерженнинг узунлиги ўзгарар экан, стерженнинг узунлиги
нисбийдир.
2. Вақт ўтишннинг нисбийлиги. К' нисбий инерциал
саноқ системасидаги тинч турган нуқтада юз бераётган
бирор жараённинг давом этиш вақтини қараб чиқайлик.
Бунда вақт ўтишини аниқлаш учун жараён бошланиши ва
охиридаги соат кўрсатишларининг фарқини топиш керак.
К' нисбий инерциал саноқ системаси учун масалани ҳал
қилиш анча қулай, чунки жараён бош ланиш ида ҳам,
охирида ҳам соат айни бир X нуқтада бўлади ва айни бир
соат бўйича белгиланади. Ш унинг учун ҳам К' системада
вақтнинг ўтиши &t0 =t'2 - t \ , бунда вақтлар К ’
системадаги соатнинг жараённи боши ва охирида кўр-
сатиши.
К-абсолют инерциал саноқ системаси учун, жараённинг
бошланиши Хх нуқтада, охири эса Хг нуқтада юз беради. У
вақтда К системада жараён давом этиши Д/ = /2 —г,, бўлиб,
кузатиш нуқтаси эса х2 - х, = vAt масофага силж ийди,
бунда А'системанинг Л'системага нисбатан ҳаракат тезлиги.
5.2-ж адвалда келтирилган вақтга тегиш ли Л орентц
алмаштиришларига асосан қуйидаги муносабатни ёзамиз:
_ ('2-'i Уў;{х2-х\)
Ba ниҳоят, бундан К системадаги жараённинг давом
этиш вақти At қуйидагига тенг бўлади:
At = —r— a .
fk f <5 , 2 >
Бу муносабатдан махсус нисбийлик назариясида айнан
бир вақтда турли инерциал саноқ системаларида вақтнинг
ўтиши турли вақтда давом'этиши кўринади. Бошқача қилиб
айтганда, ҳаракатланаётган К инерциал сан оқ си ст е
масидаги соат қўзғалмас К инерциал саноқ системадаги
соатга нисбатан секинроқ юра бош лайди Бу ҳодисага
ҳаракатланаётган саноқ системаларида вақт ўтишининг
секинлашиши дейилади. Бинобарин, махсус нисбийлик
назариясида вақтнинг ўтиши ҳам нисбийдир.
Шуни айтиш керакки, барча инерциал саноқ система
ларида соатлар аниқ юради, лекин уларнинг кўрсатиши
солиштирилганда ҳаракатланаётган К' инерциал сан оқ си с-
темасйдаги соат бўйича вақтнинг ўтиши К системага нисба
тан секинроқ содир бўлади. Махсус нисбийлик назарияси
нинг бу хулосаси тажрибаларда бевосита тасдикданган.
А 1 --^ А х
А х ^ ^ VAl‘‘ ; А у ' = А у ; A z ' = A z ; At ’
н >
ларни ёзиш мумкин: Бу ифодаларни (5.14) га қўйиб, унча
мураккаб бўлмаган математик ўзгартиришдан сўнг
ни ҳосил қиламиз. Бу ифоданинг ўнг томони (5.13) га
асосан As интервалга тенг:
As' = As, (5.14)
Ш ундай қилиб, иккита физик воқеанинг интервали
барча инерциал саноқ системаларида бир хилдир. Бошқача
қилиб айтганда, икки воқеа орасидаги интервал бир
инерциал саноқ системасидан унга нисбий тўғри чизиқли
текис ҳаракатланаётган иккинчи инерциал саноқ система
сига нисбат инвариантдир. Бу эса ўз навбатида, махсус
нисбийлик назариясида тўрт ўлчовли фазо-вақт тушунчаси
объектив эканлигидан далолат беради.
v = ife. v = p = dz / 5 i 5)
v* dt ’ у dt z df (
Ҳаракатланувчи К' инерциал сан оқ системасидаги
м оддий нуқта тезлик векторининг х \ у \ г ' ўқларига
проекцияларини бундай белгилаймиз:
(5 -15а)
5.2-жадвал биринчи устунидаги алмаштиришларни
дифференциялаб чиқамиз:
v' = L
-X+V/ = _c±y_ = c±v = c
X С * Л.
1+-^-c
Ql
1+-£
с
т- т° - т +зИ. + ...)
Л с2> X 2 С2 8 ,4 ) (5.28)
V4 Vs
Бу ерда, ва ҳоказо ҳадлар жуда кичик қийматга
эга бўлганидан, уларни назарга олмаслик мумкин. У вақтда
(5.28) ни куйидаги кўринишда ёзамиз:
m = mn + ^ z - = m n+-rrW
о 2 с2 0 с2 (5.28а)
Бу ифодадан кинетик энергия:
WK= m c2- m 0c2 (5.29)
Бунда тс2 ни W билан белгилаб, (5.29) ни
W = тс2 = т 0с2+ Wk. (5.30)
кўринишда ёзамиз. Бу муносабат махсус нисбийлик наза
риясининг асосий натижаларидан бири ҳисобланади. У
Э й н ш тей н кашф этган эн ер гия ва м ассан и н г ўзаро
боғланиш қонунининг математик ифодасидир.
(5.30) даги W жисмнинг ихтиёрий ҳолатидаги тўлиқ
релятивистик энергиясидир. Агар жисм тинч (v = 0) ҳолатда
бўлса, унинг кинетик энергияси WKнолга тенг бўлганидан
тинч ҳолатдаги ж исмнинг энергияси
Щ ,=т0с2 (5.31)
булади. Ж исмнинг тинч ҳолатдаги энергияси (5.31) мавжуд-
лигига жисмни маълум бир потенциал энергия резервуари
деб қараш мумкин.
Ж исм н ин г тўлиқ релятивистик эн ер ги я си , ( ^ к) рел
релятивистик ва ( И'')кя классик, кинетик знергияларининг
тезлигига боғланиши графиклари 5.5-расмда тасвирланган.
5.5-расм
6 -Б О Б
P= " 7 f- (6-D
Суюқликнинг сиқилувчатик коэффициенти деб, босим бир
бирликка ўзгаргапда суюқлик ҳажмининг нисбий ўзгаришига
миқдор жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка айтилади.
Одатда сиқилувчанлик коэф ф и ци ен ти нин г тескари
ифодаси К га тенг булган физик катталикка суюк,ликнинг
ҳажмий эластиклик модули дейилади:
к = < « -2 >
/ = « ■ - »
бу ерда: тезл ан и ш , dm = р ^ су к > қ л и к н и н г dv
ҳажмига мос келган массаси» р —эса унинг зичлиги.
Масса кучШинг^аайЦ^й зщлигиг f
(кучланиш) билан қуйидагича бо'ийктйига эга:
P ^ = /-g r a d /7 . ( 6 . 8)
Бу формула с у ю қ л и к н и н г ҳ а р а к а т ҳ о л а т т е н г л а м а
си ёки Э й л е р т е н г л а м а с и қам деб аталади.
6.1-расм 6.2-р а е м
кўринишга келади.
Суюқлик устунининг баландлиги h га қараб босимнинг
ўзгариш ини охирги тенгламани интеграллаб осонгина
аниқлаш мумкин:
Р h
{ dp = { е g d z : p0 - p = pgh.
Ро 0
Бунда
Р = Ро+ Рgh- ( 6 . 10)
Бу ерда р0 суюқликнинг z = h баландлигидаги босими,
яъни координаталар боши суюқликнинг эркин сиртида
олинган бўлса, у атмосфера босими бўлади. Фақат суюк,лик
устуни ҳосил қилган ргай босим га гидростатик боси м
дейилади:
Шундай қилиб, фақат суюқлик устуни ҳосил қилган босим
суюқлик солиштирма оғирлиги (ря)нинг баландпик h га
кўпайтмасига тенг экан.
Идиш тубига бўлган босим кучига оид «гидростатик
парадоксни» ( 6. 2 -расм ) суюқпикдаги босим тақсимоти
изоҳлаб беради. Идиш тубига булган босим кучи Ридишдаги
суюк,лик оғирлигига нисбатан ҳар хил бўлади. Босим кучи
й д и ш ичидаги суюқлик оғирлигидан ортиқ бўлиши ҳам,
( 6. 2 ,а- раем ), тенг ( 6. 2 , 6 - раем) ва кичик ( 6. 2 ,в-расм )
бўлиши ҳам мумкин, чунки идиш тубига бўлган босим кучи
Р гидростатик босим Р ^ билан идиш тубининг юзаси s га
кўпайтмасига тенг:
Р = Piu d S = p g h S . (6.12)
6 .6 - р а с м
dw, = + л .,, = ^
(6.18)
dwn = + dwn1 = dm ■gh2 - dm ■gh\ = dm ■g f a - Қ )
dA = p2f - p , f = f ( p 2 - p, ) . (6.21)
2' t +■pgh,
re-i +■р
п , =~ ^2- + pgh2 + р2 (6.22)
Р о ^ ^ + Р- (6.24)
AZ
0
tr
6.12-расм
(6 .28)
ИШ Қ - Я _ Я
= ЦгС = П а с
м г-с\-
Қовушоқликнинг ўлчамлиги:
ғ ИШ Қ
dimfy) J= dim = = L ~'MT
L T -'L -'L 2
Туташ муҳит (суюқлик)нинг ҳаракатланаётган жисмга
таъсир қонуниятини билган ҳолда, унинг қовушок^шк
коэффициенти л ни аниқлаш мумкин. Агар г радиусли
шарча қовушоқ суюқликда ўзгармас тезлик билан тушаёт-
ганда унга таъсир қилувчи ички ишқаланиш кучи:
таБсйр ф т а д и . ? ' J
Қовуш оқ с уюқтак ўзгармас кесимли горизонтал Тўғри
найдан барқарор оқиши сабабли, унинг ҳ$р бир кўндаланг
кесимдаги босим бир хил, бинобарин оқим чизиқлари
найча ўқига параллел йуналган бўлади. Агар бундай
6 .1 3 -р а с м
dF = - ^ dl ■nr2 = - n r 2 ^ dl (6.33)
( « )
2- i f = 4 - <«5>
Бунда V (г)—тезлик, ^ — тезди градиента /—нинг ўзга-
яъни
dv = ~ £^ r rdr (6.36а)
Ь ~ - г £ 1 Ч '*
V Г
178
" = ^ r ( * 2 - r2)- (б-37)
Vm
та*
= 4^^ -/ R 2 (6.38)
' '
< 3 = J* - ' V =-
о 1 1 о
(6.40)
Шундай қилиб, суюқлик сарфи труба учларидаги босимлар
фарқига, труба радиусининг тўртинчи даражасига тўғри
пропорционал бўлиб трубанинг узунлигига ва суюқликнинг
қовушоқлик коэффициентига тескари пропорционалдир.
Бу қонуният 1839 йилда Гаген томонидан ва 1840 йилда
француз олими Пуазейль томонидан экспериментал асосда
бир-биридан мустақил равишда аниқланган. Гаген фақат
179
сувнинг трубадаги ҳаракатини текширган, Пуазейль умумий
ҳолда суюкликларнинг капиллярдан оқишини текшир-
ганлиги учун (6.40)га П у а з е й л ь ф о р м у л а с и дейилади.
Суюқликнинг қовушоқлик коэффициентини аниқлашнинг
экспериментал усулларидан бири Пуазейль формуласи
(6.40) га асосланган.
Пуазейль формуласи (6.40) суюқликнинг фақат ламинар
оқимлари учун ўринлгииф. Оқкм тезлиги унча катта бўлма-
ганда қовушоқ суюқлик оқими ламинар бўлиб қолади. Оқим
тезлиги ортиши билан, най учларидаги босимлар фарқининг
ортиши билан оқим хусусияти ўзгаради ва барқарор ламинар
оқим турбулент (уюрмали) оқимга айланади. Турбулент
оқимларга Пуазейль формуласини қўллаб бўлмайди.
рP vl _ р lv(
=^ = Re (6.43)
А Ч
Ш ундай қилиб, рейнольдс сони суюқлик инерцияси
била;; оқимдаги қовунюқлигининг нисбий ролини аник
лайди. Рейнольдс сони катта булганда инерция асосий роль
ўйнайди, кичик булганда эса қовушоқлик муҳит аҳамиятли
бўлади. Ш уни айтиш керакки, Рейнольдс сони Re нинг
тахминий қиймати топилади, чунки характерли / узунлиги
ва характерли vg тезликни аниқ ўлчаб бўлмайди.
Фруд сони Ғҳам Рейнольдс сонига ўхшаш маънога эга.
Фруд сони Ғ суюқлик кинетик энергияси Wk нинг харак
терли / узунликка тенг м асоф ада оғирлик кучининг
бажарган ишига бўлган нисбатни ифодалайди. Фруд сони
канча катта бўлса, ин ерци яни нг оғирликка нисбатан
аҳамияти шунча катта булади ва аксинча.
Стационар (барқарор) оқимлар характерли ^ вақт, у
билан бирга Струхаль сони ҳам чексиаликка айланади, яъни
т = оо ва 5 = оо булади. У вақтда (6.42а) ифодадан Струхаль
сони s тушиб қолади. Иккинчидан сикилмас суюқлик учун
Мах сони нолга айланади. Шундай қилиб, сиқилмас суюқ-
ликнинг барқарор оқими учун (6.42а) куйидаги кўринишга
келади:
v = v0f { Y , R s , F ) (6.44)
Ғ иш к = 6лт1 rv (6-29)
бунда Л— суюкликнинг қовушоклик коэффициенти, г —
суюкликда тушаётган шарчанинг радиуси, v — шарчанинг
суюкликдаги тушиш тезлиги пропорционал булади. Агар
оқим ую рмали (турбул ен т) бўлса, иш қаланиш кучи
тезликнинг квадратига тўғри пропорционал булади:
F = cps^_ (6 45)
иш к 2
Ғ д: = rр gu n S = C XX^ 2- - S . (6.46)
5 = 7 лГ <«-47>
бунда / — жисмнинг ҳарактерли ўлчами, Re— Рейнольдс
сони. Чегаравий қатламда ишқаланиш кучлари мавжуд
бўлиб, натижада улар пешона қаршилигини юзага келти-
ради. Шундай қилиб, қовушоқ суюқликдаги жисмнинг
пешона қаршилиги уч сабабга кўра пайдо бўлади: а) қову-
ш оқликнинг уринма кучлари, б) оқи м н ин г ж исм дан
ажралиши туфайли босимнинг қайта тақсимланиши, в)
ж и см н и н г орқасида ую рмаларнинг ҳосил бўлиш идан
босимнинг тебранишлари.
Қуйидаги 6.2-жадвалда турли шаклли жисмлар учун
Рейнольдс сонига мос келган пешона қаршилик коэффи-
циентларининг ўртача қийматлари келтирилган.
Пешона
Жисм
Жисмнинг шакли ва Рейнольдс қаршилик
нинг
оқим йўналиши сони коэффици
номи
енти, С ,
Ярим — Ф 1,35+1,40
0+5106
сфера 0,30+0,35
— Q
О
2103+2,5105 0,40
Шар
3105+7106 0,10+0,20
О
Суйри
0,045
шаклли 1,5105+6Ю6
0,100
жисм
Fy = C y ^ - S (6.46а)
ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ
ЭЛЕКТР ВА МАГНЕТИЗМ
7-БОБ
(7.3)
-о * * О о о
Ч>° Ъ>0
а
кўринишда бўлади, бунда r21 = -г 12 бўлиб, q2 заряддан qt
зарядга йўналган радиус-вектордир (7.2-6 расм).
Шуни яна бир бор қайд қилиш керакки, (7.2) ёки (7.2а)
ва (7.3) формулалар, фақат вакуумдаги нуқтавий зарядлар
учунгина ўринлидир.
Текшириш ва кузатишлар турли муҳитдаги зарядларнинг
ўзаро таъсир кучи муҳитнинг диэлектрик хусусиятига
боғлиқ эканини кўрсатди. Шу билан бирга муҳитнинг
диэлектрик хусусиятининг мавжудлиги зарядларнинг ўзаро
таъсир кучини камайтирар экан. Жумладан, зарядларнинг
ўзаро таъсир кучи вакуумдагига нисбатан керосинда 2
марта, сувда 81 марта кичикдир. Ш унинг учун Кулон
қонунини ифодаловчи формулага муҳитнинг таъсирини
ҳисобга олувчи коэффициент киритилиши лозим. Муҳит-
нинг электр хоссасини тавсифловчи бу коэффициентга
муҳитнинг нисбий диэлектрик сингдирувчанлиги деб
аталади ва е —эпсилон ҳарфи билан белгиланади. У вақтда
Кулон қонунининг (7.2) формуласидаги АГ, ни муҳитга
боғлиқ бўлмаган К пропорционаллик коэф ф и ци ен ти
орқали бундай ифодалаш мумкин:
* ,= £ , (7-4)
бунда: К—пропорционаллик коэффициенти бўлиб, у фақат
қўлланилаётган ўлчов бирликлар системасига боғлиқдир.
Шундай қилиб, (7.4) га асосан Кулон қонуни (7.2) ни
қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:
Р = К .Щ - (7.5)
G Г
F„= K ^. (7.5а)
* = (7.8)
бунда: е 0—электр доимийси деб аталувчи, маълум ўлчов
бирликка эга булган катталикдир. У вақтда Кулон қону-
нининг СИ даги математик ифодаси:
Ғ = — 3_ _ 8x32. a q\
Г 4 я е 0 ег2 • {'■*)
Э л е к т р д о и м и й с и н и н г қ и й м а т и . СИ да е 0 нинг
кийматини топиш қийин эмас. Фараз қилайлик, бир-
бири дан г м асоф адаги икки нуқтавий
= 9-1014 x a i ( i o i ) = 9 - l
еГ с1
уг- 1 1 1Кл2
4*2 0 Е г2 4те 0 Мм2
- ^ = 9-109Н.
(7.11)
Бундан, Aqi —биринчи жисмдаги /—элементар бўлакчанинг
заряди, AqK—иккинчи жисмдаги к—элементар бўлакчанинг
заряди, гы —икки бўлакчалар орасидаги радиус-вектор.
(7 .1 1 ) га асосан би р и н ч и зарядланган ж и см н и н г
иккинчи жисмдаги AqK элементар зарядга таъсир кучи FjK
қуйидагига тенг бўлади:
f (7.11a)
,= ] ,= 1 U ' IK V
Ғ =у у ў - у у 1 %
•- х (7-12)
к
Шундай қилиб, зарядланган икки жисмнинг ўзаро таъсир
кучи, улардаги элементар зарядлар таъсир кучларининг
геометрик (вектор) йи/индисига тенг.
Ғ' = 1 . ЧЯр г_
4Я£„ ЕГ2 Г’ (7.13)
f ”— 1 Wo f • f m- 1 ^ ?
4ле0 ег2 r ’ 4те0 zrz r
ў(п) 1
4 ЛЕ0
ЯЯ[п)
tr 2
r(■
)
r
(7.13a)
Е = -А____2_
4пе0 ег2'
Ш ундай қилиб, нуқтавий заряд ҳосил қилган электр
майдоннинг бирор нуқтасидаги кучланганлиги зарядга тўғри
ва заряддан шу нуқтагача бўлган масофанинг квадратига
тескари пропорционал бўлиб, муҳитнинг диэлектрик хусу-
сиятига боғлиқдир.
% % % % %
Бу тенгламанинг ўнг томонидаги ҳадлар qv qv ---,qn за
рядлар мустақил ҳосил қилган майдонларнинг £„ Ё2,- -, Ё„
кучланганликларидир;
<7 2 °)
F _ 1 2qlr
^11 ~ е/
( '- / i f (г +/2? 4л£о ^ 2- ^ ) 2 (7’20б)
Ғ = _ !— 2р<г
II Але"О ' - ' 2'
е | г2 - 4 Т (7 -2 1 )
(М 2 )
^ 11 = 4 (7.22а)
^ = - ^ ' t = - £ x |p ( 7 .2 4 )
Д иполь электр м ай дон и
нинг В нуқтадан натижавий
кучланганлик вектори
£ , = £ + + £_ бўл и б, унинг
катталиги (7.6-расмга қ.):
Е, = E^ cos a + E c o s a = -r ^- 2ч cosa.
1 + - 471£o e l r 4 t . (7 .2 5 )
Е, = Рс
1 e r-+L (7.26)
Е = 1 Ре (7.26а)
1 4те0 егъ
7.8- р ас м
£ - 1 . 1рс р __ L-.A. П
с || Аке0 егЗ , 4ле0 ^ (7'28)
Е = у[Ё (7.29)
7.10- раем
заряд узоқлашган сари масофанинг квадратига тескари
пропорционал равишда камайиб боради.
2. И к к и н у қ т а в и й з а р я д н и н г куч ч и з и қ л а р и .
7.11,а-расмда тенг ва бир хил ишорали иккита нуқтавий
заряднинг, 7.11,6-расмда эса сон жиҳатдан бир-бирига тенг
турли ишорали иккита нуқтавий заряднинг, яъни бошқа-
ча айтганда, диполнинг куч чизикдари тасвирланган.
М айдонни график усул билан тасвирлашда қуйидаги
шартларга риоя қилиш керак:
1) куч чизиқлари бир-бири билан ҳеч қаерда кесиш-
майди:
2) куч чизиқлар мусбат заряддан (ёки чексизликдан)
бошланади ва манфий зарядда (ёки чексизликда) тугайди.
3) куч чизиклар зарядлар оралиғида ҳеч қаерда узил-
майди.
3. Б и р ж и н с л и м а й д о н куч ч и з и қ л а р и . Электр
майдоннинг барча нуқталарида кучланганлиги микдор ва
йўналиш жиҳатдан ўзгармас, яъни куч чизикдарининг сирт
зичлиги ўзгармас қолган майдонга б и р ж и н с л и м а й
д о н дейилади. Агар электр майдоннинг кучланганлиги нуқ-
тадан нуқтага ўзгариб борадиган, яъни ҳар хил жойларда
куч чизиқларнинг сирт зичлиги ҳар хил бўлган майдонга
эса б и р ж и н с л и б ў л м а г а н м а й д о н дейилади.
Ш ундай қилиб, электр майдоннинг график тасвири-
дян куч чизикларнинг жойлашиши ва шаклига қараб
электр майдоннинг хусусиятини аниқлаш мумкин. Май-
донларни бу усулда тасвирлаш анча кўргазмали бўлганли-
гидан электротехникада катта амалий қўлланишга эга.
(7.34)
S S
(7.34)
(7.36)
О
Бу ифода хусусий ҳолдаги (битта заряд учун) Остроград-
ский-Гаусс теоремасининг математик ифодаси бўлиб, бун
дай таърифланади:
Ёпиқ сиртдан чиқаётган электр индукция оқими шу сирт
ичидаги зарядга тенг.
Энди (4.36) формулани ёпиқ сирт ичида qr q2, qm
зарядлар системаси бўлган ҳолга умумлашгириш мумкин.
Ҳақиқатан ҳам, суперпозиция принципига биноан qr
q2, ., qmзарядлар ҳосил қилган майдоннинг натижавий
индукция вектори D ҳар бир заряднинг мустақил ҳосил
қилган майдони индукция векторларининг йиғиндисига
тенг:
ш
0 = D ,+D ,+ - + А ,,= £ С ,. (7.37)
1=1
= О .Ш )
кўринишда ёзиш мумкин, бунда; г — майдонни ҳосил кил
ган q заряддан q0 зарядгача бўлган масофа.
Заряд q0ни майдоннинг 1 нуқтасидан 2 нуқтасига кўчи-
ришда бажарилган Ап ишни (7.39) ифодани интеграллаб
аникланади:
Z
Ч-Яо dr _ -Ч'Чо _ Ч'Чо
*12 4ле „е г2 4 не ,,в 4ле „ (7.40)
^ = §(Ё,сЙ). (7 43)
j( E ,d l) - 0 (7 45)
L
w = n\ +w2 (7.49)
f=| ,=1 4nt0tr,
бунда: г. —майдонни ҳосил килган q. заряд билан майдон
га киритилган зарядлар орасидаги масофа.
Шундай қилиб, q электр заряднинг W потенциал энерги
яси электростатик майдондаги қолатига боғлиқ бўлгани учун
электростатик майдоннинг нуқталари энергетик нуқгаи на-
зардан потенциал деб аталувчи скаляр катталик билан ифо-
д&чанади.
Электростатик майдон бирор нуқтасининг потенциали
деб, майдоннинг шу нуқтасига киритилган бир бирлик мус
бат синов зарядига мос келган потенциал энергияга миқдор
жиҳатдан тенг бўлган физик катталикка айтилади, яъни:
<р=ф +(р_ _ 1 1
(7.53)
4тге0 о ; 4 ле0 ег2 4 ле0е гҳ-тг
(7-56)
(7.56) га асосан потенциаллар айирмасини куйидаги
ча таърифлаш мумкин: электростатик майдоннинг икки
нуқтасидаги потенциаллар айирмаси деб, бир бирлик мус
бат зарядни биринчи нуқтадан иккинчи нуқтага кўчиришда
бажарилган ишга миқдор жиҳатдан тенг бўлган физик кат
таликка айтилади.
Нуқтавий зарядни электростатик майдон кучининг б е
рилган нуқтадан чексизликка (г2 = ° ° ) , яъни потенциали
dl cos E,dl = dr
г2
Ф, - Фг = J Edr (7.62)
г\
Ш ундай қилиб, электростатик майдоннинг потенциа
ли нуқтадан нуқтага узгариб туруичи функцилдир. Еирсқ
ихтиёрий кўринишдаги электростатик майдонда потен-
циаллари бир хил бўлган нуқталар мавжуддир.
Потенциаллари бир хил бўлган нуқталарнинг геомет
рик ўрнига э к в и п о т е н ц и ал с и р т л а р дейилади Д е
мак, эквипотенциал сирт учун қуйидаги тенглама ўрин-
лидир:
Ф = co n st. (7 .6 3 )
<
7.19-расм
Р = %, (7-65)
t =f (7 .6 5 6 )
N = §DdS = q = 5 5 . (б )
S
Шундай қилиб, (а) ва (б) ни тенглаштириб
205=85 (в)
2. Ҳ ар хил и ш о р а л и з а р я д л а р н и н г +8 ва —8
сирт зичлиги билан зарядланган иккита парал
лел т е к и с л и к м а й д о н и . Бу ҳолда ҳар хил ишорали
зарядлар билан зарядланган иккита текислик майдонини
геометрик қўшиш йўли билан ечимни ҳосил қилиш мум
кин.
7.22-расмдаги чизмада мусбат зарядлардан чиқаётган
куч чизиқлари туташ, манфий зарядланган текисликка
кираётган куч чизиқлари эса пунктир чизиқлар билан
тасвирланган бўлиб, \ар иккала текислик орасидаги май
дон кучланганликлари Е^ ва £_би р томонга йўналгандир.
Демак, бу кучланганликларнинг геометрик йиғиндиси
арифметик йиғиндисига тенг бўлади, яъни:
D = e 0 e E = 5. (7.67 а)
Ва н и ҳоя т б и р -б и р и д а н / м асоф ада ж ойлаш ган
текисликлар орасидаги (ф! - ф 2) потенциаллар айирмаси:
ф1- ф2 = = (7-67 б)
'i г\
Бундан заряднинг сирт зичлиги 8 = j бўлгани учун:
3. Бир т е к и с з а р я д л а н г а н ч е к с и з узун
ц и л и н д р м а й д о н и . Радиуси R бўлган чексиз узун ци
линдр заряднинг чизиқли зичлиги +х билан бир текис
зарядланган бўлсин (7.23-расм). Бу ҳолда ёпиқ сирт си
фатида зарядланган цилиндр атро
l>0 фида ён томони А нуқгадан ўтади-
ган узунлиги I булган r>R радиусли
цилиндр ажратиб оламиз. Симмет
рия тушунчасига биноан, индукция
чизиқлари цилиндр ўқидан тик ра
диал равишда йўналган бўлиб, ци
линдр ўқидан бир хил масофаларда
электр индукция D ва кучланганлик
Е векторла^ининг сон қийматла-
ри бир хил булади. У вақтда цилин
дрнинг ёпиқ сиртидан чиқаётган
электр индукция оқими N, унинг
ён сирти (c o s a = l) дан чиқаётган
Ni =DSi cosa=DSiHэлектр индукция
оқимигатенгбўлади. Индукция чи-
зиқлари цилиндр асосига параллел
йўналгани (co sa = 0) учун асослари-
дан чиқаётган электр индукция
оқими Nic = DS = 0 бўлади.
Шундай қилиб, г радиусли цилиндрнинг ёпиқ сирти
дан чиқаётган электр индукция оқими:
N = j>DdS = q = т/ (б)
S
Ш ундай қилиб, (а) ва (б) тенглаштирилса, қуйидаги
ҳосил бўлади:
D2ml = ri (в)
° = 2^ <7'68)
Е = -В-
е 0е
= g2 л-Е—
£ 0е
г
(7.68а)
л'-4лг-
N = § Dds = D jd s = D A m 2 (а)
S 0
Иккинчи том ондан О стр огр адск и й -Г аусс теоремасига
кўра, ёпиқ сиртдан чиқаётган электр индукция оқими N,
шу ёпиқ сирт ичидаги заряд q = 54лЛ 2 га тенг:
(7.69)
E = -D- = - ± - A (7.69 а)
£0 £ 4 п е 0 ег2 ’
= (7-71*)
Бундан кўринадики, зарядланган сферанинг сирти бир хил
потенциалли нуқталарнинг геометрик ўрни бўлгани учун,
у эквипотенциал сиртдан иборат бўлади.
Ш уни таъкидлаш керакки, фақат зарядланган сферик
сирт эквипотенциал сирт бўлмасдан, зарядланган ўтказ-
гичларнинг ҳар қандай сиртлари ҳам эквипотенциал сирт-
лардан иборат бўлади.
5. Б и р т е к и с ҳ а ж м и й з а р я д л а н г а н ш а р н и н г
м а й д о н и . Радиуси Ябўлган, ҳажм бўйича зарядланаола
диган шар зарядининг ҳажм зичлиги р > 0 билан бир те
кис зарядланган бўлсин (7.25-расм). Бу ҳолда зарядланган
ташқи (г > 7?)ва ички ( / < R) қисмлардаги м ай донн и
ҳисоблаб чиқамиз:
а) бир текис ҳажмий зарядланган ш арнинг ташқи
(г > R ) майдонидаги А нуқтани қараб чиқамиз.
Шардаги умумий заряд q заряднинг ҳажмий зичлиги
қуйидагига тенг бўлади:
q = pV - p ^ n R (7.72)
Бу ҳолда ҳам, ҳажмий зарядланган шарнинг ташқи
(г > Я) майдони ҳам, худди сферадагидек, барча зарядлар
марказга мужассамлашган нуқтавий заряд майдонидек,
(7.69), (7.69,а) ва (7.71) формулалар асосида ҳисобланади:
= 4t ^ ;ёки£ = * = э ^ ; <7-73а)
/ f Л
q = pv = p j7 lr \ (7.74)
q/ - р ^4 к г /■3> = ^ ) ’ (7-746)
ёки (7.75)
еки
(р.-ф-,
^2 - J\E'dr = J\ —
47rP - -, r d r = —
-— У-^г[г'2
„J \2 -z;2)
I1 r'
4л£0ег' Ые er* '2 (7-77)
'i г\
7.26а, б -расмларда сиртқи зарядланган сфера ва ҳаж-
мий зарядланган шар ҳосил қилган электростатик майдон
кучланганликлари Е нинг масофа /т а боғланиш Е =f( r )
графиги келтирилган. 7. 26, б-раемдаги графикдан кури
надики, шарнинг сирти (г = /?.)да майдон кучланганлиги
узилишга эга. Бунга сабаб шар (е') ва унинг атрофидаги
муҳит (е) нинг е' ва е нисбий диэлектрик сингдирув-
чанлигининг ҳар хил бўлишидир (7.26,б-расм е < е ' \о л
учун ўринлидир).
ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ
I.Электр заряди деб нимага айтилади? Электр зарядининг икки
тури қандай қабул қилинади?
2. Зарядларнинг сақланиш қонунини таърифланг ва унга мисол
келтиринг.
3. Заряднинг дискретлиги нимани ифодалайди? Элементар заряд
нима?
4. Электростатиканинг асосий қонуни—Кулон қонунини таъриф
ланг ва математик ифодасини ёзинг. Заряднинг СИ даги улчов бирлиги
қандай?
5. Муҳитнинг нисбий диэлектрик сингдирувчанлиги деб нимага ай
тилади?
6. Зарядланган икки макроспик жисмнинг ўзаро таъсирини ифода
ловчи формулани ёзинг ва тушунтириб беринг.
7 Олисдан ва яқиндан таъсир қилиш назарияларини фарқи кан
дай?
8. Майдон деб нимага айтилади? Электростатик майдон деб-чи?
9. «Синов заряди» деб қандай зарядга айтилади?
10. Электростатик майдоннинг кучланганлиги деб нимага айтила
ди? Нуқтавий заряд ҳосил қилган майдоннинг кучланганлиги нимага
боғлиқ?
II. Электр майдоннинг суперпозиция (қушиш) принципини таъ
рифланг ва математик ифодасини ё нжг.
12. Электр диполи нима? Диполнинг электр моментини ва электр
майдонининг кучланганлигини ифодаловчи формулаларни ёзинг ва ту
шунтириб беринг.
13. Электр куч чизиклари деб нимага айтилади?
14. Электр индукция (силжиш) вектори ва оқими деб нимага айти
лади?
15. Остроградский-Гаусс теоремасини таърифланг ва формуласини
ёзинг.
16. Электростатик майдонда заряднинг кўчишида бажарилган иш
нимага боғлиқ? Электростатик майдон кучи қандай куч?
17. Электростатик майдон кучланганлиги векторининг ёпиқ контур
буйича циркуляцияси деб нимага айтилади? У нимага тенг? Электро
статик майдон қандай майдон?
18. Майдондаги заряднинг потенциал энергияси деб нимага айти
лади? Майдоннинг потенциали деб-чи?
19. Майдон кучланганлиги ва потенциали ўзаро қандай боғланиш-
га эга? Потенциал градиенти нимани ифодалайди?
20. Бир текис зарядланган текислик, параллел текислик, цилиндр
ва шар майдонларининг кучланганликлари ва майдон потенциаллар
айирмаларини ифодаловчи формулалар ёзилсин.
8- БОБ
ЭЛЕКТРОСТАТИК МАЙДОНДАГИ ЎТКАЗГИЧ
ВА ДИЭЛЕКТРИКЛАР
Моддалар электр хусусиятларига қараб ўтказгич, и зо
лятор ва ярим ўтказгичларга бўлинади.
Зарялларни эркин узата оладиган жисмларга ўтказгич-
лар дейилади, зарядларни ўтказа олмайдиган^жисмларга
эса изоляторлар ёки диэлектриклар дейилади. Ўтказгичлар
б и р и н ч и ва и к к и н ч и т ур ў т к а з г и ч л а р г а бўлинади.
Биринчи тур ўтказгичлар ёки соддагина ўтказгичлар деб
зарядларнинг кўчишида массаси ва кимёвий таркиби ўзгар-
мас қоладиган жисмларга айтилади. Барча металлар би
ринчи тур ўтказгичЛарга мисол бўлади. Металларнинг
электр утказувчан бўлишига сабаб, ундаги бир қисм элек-
тронларнинг эркин ҳаракатда бўлишидир. Бундай элект-
ронларга э р к и н ёки ў т к а з у в ч а н л и к э л е к т р о н л а р и
дейилади.
Иккинчи тур ўтказгичлар деб, зарядларининг кўчишида
бу ўтказгичларнинг бошқа ўтказгич билан тегиб турган
жойларида .^оддаларининг ташкил этувчиларига ажрала-
диган, яъни кимёвий ўзгарадиган молдаларга айтилади.
Қиздириб эритилган тузлар, ҳамда туз, кислота ва ишқор
эритмалари—электролитлар иккинчи тур ўтказгичларга
мисол бўлади.
Электр зарядини ўтказмайдиган моддаларга диэлек-
триклар ёки изоляторлар дейилади.
Диэлектрикларга мисол қилиб, туз кристаллари, ёғлар,
ҳаво, шиша, чинни, эбонит, каучук, қаҳрабо ва шунга
ўхшаш моддаларни кўрсатиш мумкин.
Ҳозирги вақтдаярим ў т к а з г и ч л а р деб аталувчи ало-
ҳида моддалар ҳам мавжуддир. Ярим ўтказгичлар—метал-
лар билан диэлектрик (изолятор)лар оралиғидаги модда-
лардир. Ярим ўтказгичларнинг муҳим хоссалари шундан
иборатки, уларда электр токини ўтказишдан манфий зар
ядлар — электронлар билан барча қиймати электрон заря
дига тенг мусбат зарядлар — коваклар ҳам қатнашади.
Ўтказгич, ярим ўтказгич ва диэлектрикларнинг электр
ўтказувчанлигини 8.1-жадвалда келтирилган солиштирма қар-
шиликларнинг қийматлари кўргазмали ифодалаб беради.
8 . } -.жадвал.
Li к В
ундаги заряд dq = 8ds бўлади. Фикран, ds юзадан баланд
лиги dl, асосларининг юзаси ds' ва ds" бўлган цилиндрни
тик равишда ўтказамиз. Бу ҳолда ds= ds' ва ds = ds* бўлади.
Ўтказгич сирти яқинидаги элекростатик майдоннинг ин
дукцияси Dn ва кучланганлиги Е„ векторлари ўтказгич
сиртига перпендикуляр йўналган бўлади. Ш унинг учун,
цилиндрнинг ён сиртидан чиқадиган электр индукция
оқими нолга тенг бўлади. Цилиндрнинг ички асосининг
ds" юзасидан чиқаётган электр индукция оқими dN" ҳам
нолга тенг бўлади, чунки ўтказгичнинг ичидаги майдон
нолга тенгдир. Бинобарин, цилиндрнинг ёпиқ сиртидан
чиқаётган электр индукция оқими цилиндрнинг юқори
сирти ds' юзасидан чиқадиган оқим dN' га тенгдир:
dN = dq = bds. (б)
(а) ва (б) нинг чап томонлари тенг бўлгани учун улар
нинг ўнг томонлари ҳам ўзаро тенгдир.
Dnds = Sds. (в)
Бунда зарядланган сирт яқинидаги электростатик май
доннинг электр индукцияси Ъ„ ва кучланганлиги Ёп мик
дор жиқатдан қуйидагига тенг бўлади:
D .~% А . (8 .2)
. кчаг
kqds _ q C^ds
_J —4яё^Ғ f~r~ (8.5)
(8.6)
q _ qA ne^eR
- 4 neQ£R. (8.7)
<P~ 4
С = —ч
— (8.8)
Ф |- Ф ?
С ~ (РГЧ>2 ~ -2-
£0а ~ d ’ (8-9)
Q r1~r\I
ф | _ 4Я Е 0Е5 " v o " ’
г\ г2
Ф)_Ф2 ЧЕ ГуГ2
4л£0 0 г2~г\ (8. 10)
Ф] - Ф 2 —3— ln-S-
471£0е / г :
‘I _ 2ЛЕ0£1
С=
<Р\-Ч>2 т In г, / /; In/-, 11] (8 . 11)
2лг,,е1 2 I
С „ 3. ( Ф ! — Ф 2 >= С, ( ф . — ф ,) + С2(ф , — ф ,) + + С ( ф . - ф 2) .
8. I5- pаCivi
зарядланган қопламаси билан уланган конденсаторлар ба-
тареяси ҳосил бўлади (8.15-расм). Кетма-кет уланган кон
денсаторлар қопламаларидаги зарядлар миқдори жиҳатдан
q га тенг ва бир хил бўлиб, конденсаторлар батареясининг
учларидаги потенциаллар айирмаси Дф ҳар бир конденса
тор учларидаги потенциаллар айирмалари Дф,, Дф2,
Дфт нинг йиғиндисига тенг: Д ф ^ ф ^ Д ф ^ .-.+ Д ф ^ , бунда
ни учун: q
/ c kk + / £ , + / £ , + •••+ /Чс т Бунда:
с ., 1 +с ^ - + ст Ё
1=1
с,- (8 -14)
сы (8.14 а)
Е =^ . (б)
We = ^ f - s d = Щ р-У (8.19а)
= W^ = f o £ £ l (8.20)
с у 2 '
dWe = m f± - dV
259
Бундан бир жинсли бўлмаган электростатик майдоннинг
бирор нуқтасидаги энергиянинг зичлиги:
(8.21, а)
(8.22)
о
—— г = тсо2г, (8.24)
4яеог
бунда: т—электроннинг массаси, со—унинг орбита бўйлаб
бурчак тезлиги.
Агар бу атом кучланганлиги Ё бўлган электростатик
майдонга киритилса, 8.16 б- раемда тасвирлангандек элек
трон орбитаси деформацияланиб, Ё —векторнинг йўнали-
шига қарама-қарши томонга Д/ масофага силжийди. Бун-
да> Ғми = тш2г марказга интилма куч тенг таъсир куч Ғдан
иборат бўлиб, электростатик майдоннинг электронга таъ
сир кучи Ft = еЕ ва электроннинг ядрога тортилиш кучи F2
дан иборат бўлади. 8.16 6- раемдаги учбурчакларнинг ўхшаш-
г*
лигидан = _J. ёки = - ^ 4 - муносабатни ёзамиз. Бунда
г F г тш2г
молекулада индукцияланган диполнинг елкаси Д/ қуйида-
гига тенг бўлади:
(8.25)
Бу д / —силжиш эластик деформацияга ўхшаш бўлгани
учун, атомда индукцияланган диполга э л а с т и к д и п о л
дейилади.
У вақтда (8.25) га биноан эластик диполнинг электр
моменти Р қуйидагига тенг бўлади:
р
Агар (8.24)дан пио2 = — —5- ни (8.25а) га қўйилса, дипол-
4ЛЕ Г}
нинг электр моменти Ре қуйидаги кўринишни олади:
Ре - 4 л е ог3Е - e a Е (8.256)
РС =О£ а. Ё. (8.26)
v '
М вектор Ре ва Е век
торлар ётган текислик
ка перпендикуляр бўлиб,
унинг йўналиш Ре дан Е
га томон энг қисқа йўл
билан парма қоидасини
қаноатлантиради ёки
М вектор бўйлаб қарал-
8.18-расм
г гандаРе дан Е га энг
қисқа йўл билан соат
милининг йўна/гиши билан мос тушади (8.18- раем).
Жуфт кучлар моменти М диполнинг электр моменти
вектори Р ташқи электростатик кучланганлиги вектори
Ё билан мос тушгунча таъсир қилади. Натижада қутбли
молекулалар (диполлар) ташқи электростатик майдон
бўйлаб йўналади. Ш унинг учун диполнинг электросатик
майдон бўйлаб йўналишига д и п о л н и н г қ у т б л а н и -
ш и ёки о р и е н т а ц и о н қ у т б л а н и ш и дейилади.
Агар дипол бир жинсли бўлмаган (ё * con st) элек
тростатик майдонга киритилса, диполга айлантирувчи куч
моментдан ташқари Ғ, ва Ғг кучларнинг вектор йиғин-
дисига тенг бўлган Ғ куч таъсир қилади:
Ғ = Қ + ғ2 = я(ғ, + ғг ) (8-29)
бунда, Ё^ ва Е^ диполнинг мусбат ва манфий қутблари-
даги электростатик майдоннинг кучланганлиги.
Ўртача қиймат ҳақидаги теоремага биноан: - Е2 =
бунда 1—диполнинг узунлиги, —дипол ўқи
= '(# )•
бўйлаб кучланганлик векторининг узунлик бирлигига мос
264
келган ўзгаришини ифодалайди. У вақтда (8.29) ни куйи
даги кўринишда ёзиш мумкин:
(8.29а)
<8-29а)
Бу ифодани яна скаляр кўринишда ёзамиз:
F = grad(Pe,E ) (8.30а)
Z P tr O 1P U*0
L=1 L=1
6
8.19- раем
Шундай қилиб, ташқи электр майдон бўлмаганда ди э-
лектрикдаги молекуляр диполлар электр моментларининг
вектор йиғиндиси нолга тенг, яъни '^ Р ы = 0 Шунинг учун
ҳам, ташқи электростатик майдон таъсир қилгандагина
диэлектрик ичидаги молекуляр диполлар майдон бўйлаб
тартибли жойлаша боради (8.19 б- раем).
Диэлектриклар молекуляр диполларининг электростатик
майдондаги бундай тартибли жойлашишига о р и е н т а ц и -
о н қ у т б л а н и ш ё к и д и п о л л и қ у т б л а н и ш дейилади.
Молекулалари қутбсиз диэлектрикларнинг қутбланиши.
Диэлектрикнинг қутбсиз молекуласи электростатик май
дон таъсир этмагунча қутбланмаган, яъни электр момент-
Е=0 Е ФО
О о О о о о оо»в о-о o-Оо-в оо
о о о О о О 000-0 0-0 0-0 оо оо
о О о о о О 0-00-0 0-00-0 0-00-0
о о о О о о 000-0 0-00-0 0-000
Р еГ О £Ре1ф 0
1=1 5
га эга бўлмайди. Шунинг учун ҳам ташқи электростатик
майдон бўлмаганда ^Ё = о), диэлектрикнинг қутбсиз м о
лекулалари худди нейтрал молекула сингари жойлашган
бўлади (8.20 а- раем).
Агар бундай диэлектрик ташқи электростатик майдонга
киритилса, унинг қутбсиз молекулалари майдон таъсирида
мусбат зарядларининг маркази (8.20 б - раемда қора доира
лар) майдон йўналишида, манфий зарядлар маркази (оқ д о
иралар) эса майдонга қарама-қарши йўналишда силжийди.
Диэлектрик молекулаларидаги боғланган мусбат, манфий
зарядлар марказларининг қарама-қарши томонга силжи-
шига диэлектрикнинг қутбланиши дейилади.
Шундай қилиб, ташқи электростатик майдон таъсири
да қутбсиз молекула қутбланади ва унинг электр моменти
Р ш (8.25 а) га биноан қутбловчи электростатик майдон
нинг кучланганлиги Е га пропорционал бўлади. Диэлект-
рикдаги барча қутбланган молекулаларнинг электр момент
лари Р нинг йўналиши бир хил бўлиб, Е га параллел
бўлади. Бу қутбланиш электрон орбиталарини ядрога ни с
батан силжиши (яъни деформация) сабабли содир бўлган-
лигидан бундай қутбланишга д е ф о р м а ц и я л и қ у т б л а -
н и ш ёки э л е к т р о н л и қ у т б л а н и ш дейилади.
Қутбланиш вектори. Диэлектрикнинг қутбланганлик
даражасини тавсифлаш учун қутбланиш вектори деб ата
лувчи физик катталик тушунчаси киритилади.
Қутбланиш вектори (р ) деб. диэлектрикнинг бир бир
лик ҳажмдаги барча диполлар электр моментларининг век
тор йиғиндисига миқдор жиҳатдан тенг булган физик кат
таликка айтилади.
Таърифга биноан, қутбланган диэлектрикнинг элемен
тар ҳажми (Д^)даги и та диполнинг электр моментлари
П_
йиғиндиси Х Л -1 ни AV ҳажмига бЎлган нисбатига тенг,
1=1
яъни:
Л. = Д ( 8. 31)
i -I
бунда: p —қутбланган i молекуланинг электр моменти.
Агар қутбсиз молекулали изотроп диэлектриклар бир жин
сли электростатик майдонда бўлса, диполнинг электр мо-
267
менти Pei барча молекулалар учун бир хил бўлганлигидан
(8.31)ни бундай кўринишда ёзиш мумкин:
(8.32)
(8.33)
Nc = (8.36)
р _ _ 5л
е Ids cos a cosa’
бунда:
Pecosa = SK. (8.38)
И (й й <1
/Ы1ЯГ*
9Й Ш
ИУХ/Л
rJYSSs'i
$ Dnds = % K (8 -41)
S
K * = ± ( v - 0 ’
5
бундан
fee E d s = qjpK- q ^ (8.42)
s
pends ■
S
#эрк— эркин ва qK~ боғланган зарядларнинг ифодаларини
(8.41)га қўйилса қуйидаги ҳосил бўлади:
(8.44)
S S 5
(8.45)
8.25-расм
ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ
1. Ўтказгич ва диэлектриклар деб нимага айтилади?
2. Ярим ўтказгичлар деб нимага айтилади?
3.Электр зарядлари ўтказгичда қандай тақсимланади?
4. Зарядланган ўтказгич сирти яқинидаги майдоннинг индукцияси
ва кучланганлиги нимага тенг?
5. Электростатик генераторнинг тузилиши, фан ва техникадаги
аҳамияти қандай?
6. Электростатик майдонни қандай деформациялаш мумкин?
7. Электр сиғим деб нимага айтилади? Шар электр сиғимининг
формуласини ёзинг.
8. Ўзаро электр сиғим деб нимага айтилади? Конденсаторлар деб-
чи? Ясси, цилиндрик ва сферик конденсаторларнииг электр сиғимла-
рини ифодаловчи формулаларни ёзинг
9. Конденсаторларни улаш турлари ва унинг формулаларини ёзинг
10. Электростатик майдон энергиясини ифодаловчи формула қан-
дай кўринишга эга? Бир жинсли элктростатик майдон энергиясининг
зичлиги формуласини ёзинг.
11. Диэлектрикларнинг турлари қандай? Қутбсиз молекулали диэ
лектрик атомининг қутбланиши, диполь моменти ва атомнинг қутбла-
нувчанлиги нимага боғлиқ?
12. Қутбли молекулали диэлектрик атомининг ташқи майдонида
қандай ориентацияланади? Уни айлантирувчи куч моменти нимага тенг?
13. Диэлектрикларнинг қутбланиш вектори деб нимага айтилади?
Диэлектрик қабул қилувчанлиги деб-чи? У нимага боғлиқ?
14. Диэлектрикдаги электр индукция, кучланганлик ва қутбланиш
векторлари ўзаро қандай боғланишга эга? Диэлектрикнинг қабул қилув-
чанлиги нисбий диэлектрик сингдирувчанлиги билан қандай боғлан-
ган?
15. Электретлар ва сегнетоэлектриклар деб нимага айтилади?
16. Тўғри ва тескари пьезоэффект деб қандай ҳодисага айтилади?
ЎЗГАРМАС ЭЛЕКТР ТОКИ
т- d l (9.1)
1 ~ df
бунда: dq—заряд, dt—вақт скаляр бўлгани учун, / —ток кучи
ҳам скаляр катталикдир. Токнинг кучи ва йўналиши вақт
ўтиши билан доимий қоладиган токка ўзгармас ток дейила
ди. У вақтда ди ф ф еренц и ал кўриниш даги (9.1) иф ода и н
теграл кўриниш га келади:
(9.2)
бунда: q—ўтказгичнинг кесим юзи 5 дан t вақтга ўтган заряд.
СИ си стем аси да ток кучининг бирлиги асосий бирлик
бўлиб, ам пер (А) билан ўлчанади.
Т ок кучи а м п е р м е т р билан ўлчанади. Амперметр
занж ирнинг кўндаланг кесимидан вақт бирлигида ўтган за
рядни ўлчайди, ш унинг учун занж ирга кетма-кет уланади.
Ток кучининг зичлиги, ток кучи зи ч л иги ни н г ўтказгич
кундаланг к еси м и н и н г ҳар хил нуқталарида тақсим лани-
ш ини ифодалаш учун ток кучи зи ч л иги ни н г вектори деб
аталувчи ф и зи к катталик туш ун ч аси кир итил ади ва j
(« й о т » ) ҳарфи билан белгиланади.
Т ок кучи зичлиги век тори н ин г йўналиш и м усбат за
рядли заррачанинг ҳаракат йўналиш и билан м ос туш и б, у
йўналиш га перпендикуляр элем ентар ю задан ўтаётган d l
элем ентар ток н и н г шу ю зага ds± га нисбатига тенг:
j = dL = __ dl __ /о
J ds ds c o s a ’ ' '
I = \ jd s± = [ j cos a d s . ( 9 .4 )
s s
Э н ди ўтказгичнинг кўндаланг кесим ю зи ни қараб чи-
қам из. бу ҳолда ds± = ds бўлиб қолади. У ҳолда
/ = j jd s (9.4 а)
S
Агар ўтказгичдан ў з г а р м а с ток ўтаётган бўлса, ток
кучи I ўтказгичнинг кўндаланг кесим юзи бўйича бир хил
тақсимланади, яъни j = const бўлади. У вақтда (9.4 а)ни бун
дай кўриниш да ёзиш мумкин:
f= J S . (9.5)
Бундан ток кучининг зичлиги:
У= f (9.5 а)
Ш ундай қилиб, ток кучининг зичлиги деб, ўтказгичнинг
бир бирлик кундаланг кесим юзидан ўтган ток кучига микдор
жиҳатдан тенг булган физик катталикка айтилади.
Т ок кучи / нинг и ф одаси н и (9.2) дан (9.5а)га қўйилса,
куйидаги ҳосил бўлади:
J =i = 1 <9 -6)
4 - i | —
9.1- раем
яна м исдан иборат учта цилиндирик металл систем адан
/ = 1 йил д а в о м и д а q = 3 ,5 м л н Кл за р я д ў т к а зд и л а р
( 9 .1 - раем ). Бу учта металларнинг массалари катта аниқ-
лик билан ўлчанди, уларнинг м ассаси ва ким ёвий тарки-
би ўзгармаганлиги маълум бўлди. Б ундан, металларнинг
электр ўтказувчанлигини барча металлар учун бир хил
бўлган «зарядларни ташувчи» эркин ҳаракатлана ол ади
ган зарядлар ҳосил қилади, деган хулоса келиб чиқди.
Б и нобарин , металларнинг электр ўтказувчанлиги металл
атомларининг кўчишига боғл иқ бўл м ай фақат эркин эл ек
тронларнинг ҳаракатига боғлиқдир.
2. М еталлардаги ток эркин электронларнинг ҳаракати-
дан вужудга келиши тажрибаларда тасдиқланган.
Бу тажрибалар қуйидаги ғояга асосланган: бирор опт е з
лик билан ҳаракатланаётган металл стерж ень (9.2-расм )
бир онда тўхтатилса, ўтказгич ичидаги эркин эл ек тр он
лар инерцияси буйича тартибли ҳаракатланиб, ўтказгич-
да /т о к н и ҳосил қилади. Бу токни ҳосил қилган зарядни
стерж енн и н г икки учига уланган (9.2-расм га қ.) G галь
ванометр орқали аниқланади. Бунда ўтказгичдаги эркин
электронлар v0 бош ланғич тезлик билан ўтказгичга н и с
батан о тезланиш олади. Электронларнинг ўтказгичга н и с
батан ҳаракатида электронга таъсир қилувчи Ғ = еЕ куч
ўнга а тезл ан и ш н и беради.
Ш ундай қилиб, иккинчи том он дан электронга Ғ = еЕ
куч таъсир қилади. Бинобарин:
а <Т
F = eE = та,
бундан, ўтказгичдаги электр м айдон кучланганлиги:
E =fa , (9.7)
бўлади: бунда; т —эл ек трон н и н г м ассаси, е э с а заряд.
Агар ўтказгичнинг узунлиги / бўлса, ўтказгич ичида
электр м айдон н и нг мавжуд бўлиш и учун ун и н г учларида
ср] -(р 2 = E l га тенг потенциаллар айирмаси ҳоси л бўлади.
У вақтда Е н и н г (9.7) ф ормуладаги қий м ати н и қўйиб,
ўтказгич учларидаги потенциаллар айирмаси (ср, -<р2) ни
топамз:
.к (9.11)
т qR'
Щ± = \ к Т (9.12)
Ж- (9.13)
Уйҳарорати (Т = 3 0 0 ° К)да эркин электрон: (т = 9 ,МО51 кг)
нинг тарти бсиз ҳаракати ўртача квадратик тезлиги Ъы ни
ҳи собл аб чиқилса:
V т у 9,Ы(Г31/ог /с
Д емак, металлардаги эркин электронлар иссиқлик ҳара-
катининг ўртача квадратик тезлиги, шу ш ароитда газ м о
лекулалари ҳаракатининг ўртача тезлиги у-Ю 5 ^- тарти-
бидаги катталикдан иборат бўлар экан.
Электронларнинг тартибсиз иссиьушк \аракати электр
токини ҳосил қилмайди. Агар таш қи манба ёрдам ида м е
талл ичида кучланганлиги Е булган электр м айдон ҳосил
қилинса, бу майдон таъсирида электронлар м айдон йўна-
лиш ига қарама-қарш и йуналган £м ҳаракат тезлигига эга
бўлади.
Электронлар йуналган ҳаракатининг ўртача тезлигини
v билан белгилаймиз. У вақтда тезлик йўналиш ига тик
бўлган бирлик юзадан вақт бирлиги ичида ўтган эл ек тр он
лар сон и no v бўлади. Бу сон ни электрон ни н г заряди е га
кўпайтирилса, электр токи кучининг зичлиги j келиб чи
кади:
j = eno v (9.14)
i 1 мо 6 У 2 , , ,
т= £. (9.15)
( 9 -16)
Бу иф одага а н ин г қиймати (9.7) дан ва т нинг қиймати
эса (9.15)д ан қўйилса:
,, _ 1Ъ + 1\ _ 0 + / ’т а х _ 'ш а х
2 — 2 “ 2 '
Бундаги v н и н г иф одаси (9.16 а) дан ўрнига қўйилса:
Электрон тартибли ҳаракатининг ўртача тезлиги v нинг
иф одаси (9.14) га қўйилса, ўтказгичдан ўтаетган ток ку
чининг зичлиги
(9-18)
jJ = уЕ
'
- р■ Е . (9.20)
j = уЕ = 1 Е
р
Ш ундай қилиб, Ом қ онун и яна қуйидагича таърифла-
нади: ўтказгичдан ўтаётган ток кучи зичлигининг вектори
j электр майдон кучланганлиги Е га пропорционал бўлиб,
унинг йўналиши кучланганлик вектори Е нинг йўналиши би
лан мос тушади.
2. М еталларнинг классик электрон назарияси асосида
Ж о у л ь -Л ен ц қ о н у н и н и н г д и ф ф ер ен ц и а л кўриниш даги
математик и ф одаси ҳам осо н ги н а чиқарилади. Ҳақиқатан
ҳам, эл ек тр он н и н г кристалл панжара тугунига тўқнаш и-
ш идан ол ди н эриш ган қўш имча кинетик энергияси:
max (9.21)
Урилиш вақтида кристалл тугунча берилган бу энергия
металл парчасининг ички энергиясини орттиради, натижа
да металл парчаси и си й ди . Д ем ак , (9.21) и ф ода ҳар бир
дон а электрон ни н г металл кристалл панжара тугунига уза-
тилган энергиясидир. Берилган металлда бундай электрон-
лардан чек си з кўп ва узок; вақт тўқнаш иш и м ум кин, яъни
бун да узатилган энер ги ян и умуман қисоблаб бўлм айди.
Ш уни н г учун ҳам, вақт бирлиги ичида ўтказгичнинг ҳажм
бирлигига узатилган энерги я н> ни ҳи соблаб чиқамиз.
Бу энергияни топиш учун битта электроннинг металл
кристалл панжара тугунига узатган кинетик энергияси A f V K
ни электроннинг концентрацияси по га ва вақт бирлиги
± Е ± \ I _ е2п0Х
(9.23)
т2 й2 2 тй С
X
(9 .2 3 ) д а — ^ кўпайтувчи (9 .1 9 ) ф орм улага м увоф и қ
2ти
металлнинг солиш тирма электр ўтказувчанлиги у дан и бо
рат бўлган и учун:
Бу ф ормулага Ж оул ь-Л ен ц қ он ун и н и н г ди ф ф ер ен ц и ал
кўриниш даги тенгламаси дейилади.
Вақт бирлиги ичидаги ўтказгичнинг би р бирлик ҳаж-
мида ажратилган иссик,лик миқдори и> га яна ток и ссиқ-
лик қувватининг ҳажм зичлиги дей ил ади .
Ш ундай қилиб, Ж оуль-Л ен ц қонуни қуйидагича таъ-
рифланади: вақт бирлиги ичида ўтказгичнинг ҳажм бирли-
гида ажралган u c c u k ^ i u k миқдори ўтказгичдаги электр май
дон кучланганлигининг квадратига пропорционалдир.
(9 .2 0 ) га асосан ] = уЁ бўлгани учун (9.24) ни яна
бундай кўриниш да ёзиш мумкин:
w=j Ё. (9.24а)
Ш ундай қилиб, м еталларнинг классик электронлар
назарияси Ом ва Ж оуль-Л енц қонунларини назарий изоҳ-
лаб бера олди.
3. М еталларнинг классик электрон н азари яси яна бир
эксперим ентал қонун В и дем ан -Ф ранц қ онун и н и назарий
изоқлаб берди. Бу қонун 1853 йилда кашф қилинган бўлиб,
у бундай таърифланади: ўзгармас ҳароратда барча мета,1 -
лар иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти к нинг мос р а
вишда солиштирма электр ўтказувчанлик коэффициенты у
га нисбати ўзгармас катталикдир, яъни:
у = с. (9.25)
К ейинчалик текш ириш натиж асида Л. Л ор ен ц В идем ан-
7 =^ (9.26)
М еталлар классик электрон назарияси (9.26) қонуният-
н ин г математик и ф одаси н и ва С до и м и й л и к қийматини
топиш га имкон берди.
Д руден и н г назариясига би н оан «электрон гази» бир
атомли идеал газга ўхшаш бўлганлиги учун, элек трон
н и н г иссикуш к ўтказувчанлик к о эф ф и ц и ен т и ҳам бир
атомли газники сингари
N -~ rk n Ли
2 "
ф орм ула билан би р ҳилдир, бунда: к —Б ольцман до и м и й -
си , я ,—металлардаги эркин электронлар к онц ен трац и я
си , X —эл ек тр он н и н г ўртача эркин йўли узунлиги, м —
эрк ин эл ек тр он н и н г тар ти бсиз иссиқлиги ҳаракатининг
ўртача тезлиги.
К ва у к оэф ф и ц и ен тл арн и н г (9.27) ва (9.14) ф орм ула-
(9.28)
(9.29)
(9.30)
Y = 2 . flUs. . к (9.31)
1 3 т и
f = Т = 1,47 10 - 8 Т (9 .3 2 )
I ^
G = { j. (9.35)
и
Ўтказгичнинг электр ўтказув- ‘.Ы -расм
чанлиги ю қори бўлса, б ер и л
ган кучланиш да ўтказгичдан ш унча катта ток ўтади.
СИ электр ўтказувчанлигининг бирлиги учун си м ен с
(С м ) қабул қилинган.
I сименс ( См) деб, учларида I В кучланиш бўлганда / А
ток ўтадиган ўтказгичнинг электр ўтказувчанлигига ай
тилади.
Одатда, амалий ҳисоблаш ларда электр ўтказувчанлик-
нинг тескари иф одаси бўлган катгаликдан ф ойдалан и ла
ди ва унга ў т к а з г и ч н и н г э л е к т р қ а р ш и л и г и д е й и
лади:
R =i- (9.36)
(9.37)
(9.38)
Л = Р S ' (9.39)
(9.39 а)
Ш ундай қ и л и б, у т к а з г и ч н и н г с о л и ш т и р м а
э л е к т р қ а р ш и л и г и д е б , узунлиги ва кундаланг к е
сим ю зи бир бирликка тенг бўлган ўтказгичнинг қарш и-
лигига м иқдор ж иҳатдан тенг бўлган ф изик катталикка
айтилади.
С И систем асида солиш тирм а электр қарш илиги
р = Ом ■м ҳи собида ўлчанади.
Электр қаршиликнинг ҳароратга боғланиши. Утказгич
нинг солиш тирм а электр қарш илиги м оддаси н и н г турига
ва ҳолатига, жумладан ҳароратига ҳам боғлиқ бўлади. С о
лиш тирм а электр қарш иликнинг ҳароратга боғлиқлиги
м одда қ арш илигининг тем пература (ҳарорат) к о э ф ф и
циенти д еб аталувчи а ф изик катталик билан тавсиф ла
нади.
Берилган м одда учун қ а р ш и л и к т е р м и к к о э ф ф и
ц и е н т и а турли ҳароратлар учун турлича, яъни сол и ш
тирма электр қарш илик ҳарорат ўзгариш и билан чизиқли
қ он ун бўй и ч а ў зга р м а й д и ,
балки унга янада мураккаб
боғл иқ бўл ади . Бироқ кўпги-
на металл ўтказгичлар учун
ҳарорат ўзгарганда а к о э ф
ф ициент жуда о з ўзгариб, с о
лиш тирма электр қаршилик
р ни ҳарорат t га чизиқли
боғлиқ (9.5-расм ), деб ҳи соб-
лаш м ум к и н . А гар /п= 0 ° С 9.5-расм
М одда Т к ,К М одда T k ,K
Т ехнеций 11,7 Рух 0,88
Н иобий 9,22 Гафний 0,35
Қурғошин 7,26 В альфрам 0,01
Тантал 4,50 Қ отиш м а (N j-T j-Z r) 9,70
Ванадий 4.30 Қ отиш м а (N j-Tj) 9,80
С имоб 4,22 vj G a 14,50
Калий 3,69 ^пз^п 18.00
Уран 1,30 N n3G e 22,40
Алю миний 1.14
9 .7 - р а е м
= (9.41)
U] = U 2 = - = Um = U. (9.42)
=Ж +^ +" +^ = (9.42 6 )
] + ... + J _ = J _ + J _ + ... +
+ _д_ = ҳ о си л бўлади,
К2 Кт “0 1 ^ 0 ^ 0
бундан
R = — (9.42 г)
”<ч> т '
9 .9 - р а е м
u = u 0 + u K= u 0 + u 0 (9.43)
„ =£ =!+ (9.43а)
R, = R0( n - \ ) (9.436)
К =#т (9-446)
6. Э Л Е К Т Р ГА ЁТ К У Ч Л А Р ВА Э Л Е К Т Р Ю Р И Т У В Ч И К У Ч
Ё= Ё
'-‘куя + Ё^ет
- ■ (9.46)
у '
R =]pf- (9.48а)
1
(9.486)
I
е = (9 .48 b )
I
/Я = 8 , (9.50)
бунда, £ —ёп и қ занж ирдаги Э Ю К ларн и н г алгебраик йи-
ғи н ди си га тен г б ў л и б , /{—за н ж и р н и н г ум ум и й қарши
лиги.
Ф араз қилайлик, ёп и қ занж ир Э Ю К 8 ва ички карш и
лиги лбўлган ток м анбаидан, ш унингдек, /?таш қи қарши-
ликдан ташкил топган бўлса (9.13-р асм ), зан ж ирн и н г уму
мий қарш илиги ( R + r ) бўлгани учун (9 .5 0 ) дан токнинг
кучи:
Бу ф орм ула ёп и қ зан ж ир учун Ом қ он ун и н и н г математик
и ф одаси бўл и б, бун дай таърифланади:
Ёпиқ занжирдан ўтаётган токнинг кучи манбанинг ЭЮ К
га тўғри, занжирнинг тўла қаршилигига тескари пропор
ционалдир.
М анба қисқичларидаги потенциаллар ф арқи зан ж и р
н ин г таш қи қисм идаги кучланиш га тенг, яъни:
бундан
8 = IR + Ir = UK + Ur (9.50в)
/1 + /2 + /3 - /4 —/ 5 = 0
ёки
/, + / 2 + / 3 = / 4 + / 5 (9.51а)
кўриниш да ёзилади: Бу иф одага би н оан К ирхгоф ни н г б и
ринчи қоидасини яна бундай таърифлаш мумкин:
Электр занжирининг тугунга келувчи токларнинг алгеб
раик йиғиндиси тугундан кетувчи токларнинг алгебраик йи-
ғиндисига тенг
К ир хгоф ни н г иккинчи
қоидаси: К и р хгоф н и н г и к
кинчи қоидаси тармоқланган
занж ирнинг ихтиёрий ёп иқ
контури учун тааллуқли бўл-
иб, унинг математик и ф о да
сини занж ирнинг бир ж и н с
ли бўлмаган қисми учун Ом
қонунининг (9.49) и ф одаси -
дан фойдаланиб осонгина ис-
ботлаш мумкин. Ф араз қилайлик, тармоқланган мураккаб
занж ирнинг бирор ABCDA ёп иқ контури берилган бўлсин
(9.15-расм). Бу ёпиқ контурга Ом қонуни (9.49) ни қўллашда
қуйидаги шартларга риоя қилиш керак.
1. Ё пиқ занж ир қисм ининг тўлиқ қаршилиги R ни таш-
қи ва ички қарш иликларнинг йиғиндисига тенг д еб ҳисоб-
ланади.
2 . Ё пиқ занж ир қисмларидаги ток н и нг йўналиш и кон-
турнинг айланиш йўналиш и билан мос туш са, ток н и м ус
бат, тескари йўналганлари эса м анф ий ҳи собл ан ади .
3. Электр занжиридаги ток манбаларининг м анфий қут-
бидан м усбат қутбига том он йўналиш и к онтурн ин г айла
ниш и билан м ос туш са, м анбан и нг Э Ю К м усбат иш ора
билан, акс ҳолда эса м анф ий иш ора билан олинади.
Ш ундай қилиб, Ом қ онун и (9.49) н и ёп и қ зан ж и р
нин г қуйидаги қисмлари учун ёзамиз:
АВ кисми учун: /,Л , = <рА - фй + £,;
ХАЯ, = X е - (9.52а)
/= 1 /=1
A = qU (9.53)
Бироқ утказгичнинг кундаланг кесимидан /вақт ичида олиб
ўтилган заряд q = It ни (9.53) га қўйилса:
A = IUt. (9.53а)
1Ж = 1К л-1В = 1 A l B l c = 1А 2 Ю м -1с = 7 ^ - 1 с .
Ам алиётда иш учун бу бирликлардан ташқари бош қа
бирликлар ҳам қўлланилади. И ш н и н г бу бирликлари с и с
темага кирмаган бирликлар бўли б, улар қуйидагилардир:
N = у- (9.54)
\В т = Щ = Щ В - = \ А Л В = \А г \Ъм = ) $ - .
1с \с \ 0м
2. Ток манбаининг бажарган иши ва қуввати. Ташқи тур
энерги я ҳисобига олинган электр эн ер ги я катталигини
иф одаловчи ёт кучларнинг бажарган тўли қ иш и Ал ни
(9.5 3 6 ) м уносабатдаги кучланиш U ни Э Ю К £ билан,
қарш илик R ни ум умий қарш илик ( R + г) билан алмаш -
тириб аниқлаш м ум кин, яъни:
NT = ^ = f = Ie = J 2(R + r ) = ^ . (9.55а)
N = I 2R = Ei (9.56)
( R+r f •
dN — d 2- r m
2qx■ - g
di dR (R +r f J ~ “ (Л,
R =r (9.57)
* « = £ • (9.57а)
Бироқ ток м анбаларидан амалий ф ойдаланиш да ф а
кат қувватгина муқим бўлм ай, уларнинг ф о й д а л и и ш
к о э ф ф и ц и е н т и (Ф И К ) ҳам муҳим аҳамиятга эгадир.
Ток манбаининг фойдали иш коэффициенти деб, бажарил
ган фойдали ишнинг манбанинг тўлиқ бажарилган ишига нис-
батига'айтилади:
I 2R t R
I 2(R+r)t R++ rr '' (9.58)
_ А _ I U t _ U _ £ -1 г _
'I Aj. let (9.58)
(9.59)
бунда iV = r i 1—м анба ичида сарф бўлган қувват.
2>т
_ 6
1то*— ~2Г
Ф ойдали қувват Л^, тўлиқ қувват NT ва Ф И К Л нинг
ток кучи I га боғланиш N^ = / ( 1 ) , Nr= f ( I ) ва л = / ( / )
графиклари (9.59), (9.55а) ва (9.58) формулалар асоси да
9.16-расм да тасвирланган. Графикдан кўринадики, ф о й
дали қувват УУф максимал қийм ат Агф= А'ҳих га эриш ган ток
кучи / мах_ _с_ га ва Ф И К эса Л = -j (ёки 50%) га тенг бўлар
экан. М анбанинг Ф И К Л бирга яқин бўлганда ф ойдали
қувват манба эриш а оладиган максимал қувват NMn га
қараганда кичик бўлади.
Қ исқа туташув ҳолида, ю қорида қараб чиқилгандаги
каби, ф ойдали қувват N = 0 ва манба қувватининг ҳам -
маси манба ичида ажралади. Бу эса м анбанинг ички қисм -
ларини қиздириш и ва уни иш дан чиқариш и м умкин. Ш у
нинг учун қисқа туташувга йўл қўймаслик керак.
4 . Токнинг ва ток манбаининг энергияси. Э н ерги я н и н г
сақланиш қонунига би н оан ток н и нг бажарган иш и тек
ш ирилаётган электр занж ири қисм ларидаги эн ер ги ян и н г
ўзгариш ига тенг бўлиш и керак. Ш уни н г учун ток манбаи
(ток генератори, гальваник эл ем ен т, аккумулятор ва шу
каби)дан истеъмолчига ток узатаётган ўтказгичда ва за н
ж ирнинг аник, бир қисм ида ажралган энергия ток н и нг б а
жарган ишига айланади. Б и н обар и н , электр ток и н и н г ба
жарган иш и (9.536) м иқдор ж иҳатдан занж ирда ажралган
ф ойдали энергия УУф га тенг бўлади:
W ^ = q Z = lZ t = n R t = -^-r t . (9.60а)
Q - I 2Rt. (9.61)
10 -Б О Б
С У Ю Қ Л И К ВА ГА ЗЛА РДА Э Л Е К Т Р Т О К И
10.1. Э Л Е К ТР ЎТКАЗУВЧАНЛИК
Е га п ропорционалдир:
Ъ=иЁ, ( 1 0 .2 )
j = еп (и+ + и_^Е - у Е
322
Бу ф ормула электролитлар учун Ом қ он ун и н и н г матема
тик иф одаси бўли б, электролитдан ўтаётган ток кучи
нинг зичлиги j элект р майдон кучланган ли ги Е га
пропорционалдир. Электролитнинг солиш тирма электр утка
зувчанлиги у ионларнинг к онц ентрацияси п га м усбат ва
м анф ий и онларнинг ҳаракатчанлиги и+, и га боғлиқдир,
яъни:
у = еп {и + +и_) . (10.3а)
п = ап0, (10.4)
у = е п оа ( и + + и _ ) Ё =у Ё (Ю.5)
Э лектролитдаги-эриган м одда э к в и в а л е н т к о н
ц е н т р а ц и я д е б аталувчи Л катталик билан ҳам тав
сифланади.
Эритманинг эквивалент концентрацияси Л эриган м од
да м олекуласи к онцентрацияси пв нинг А вогадро сони NA
j = Ғ г ] а ( и + + и _ ) Ё = у Ё. (Ю .6 )
бўлади, бунда:
( 1 0 . 6 а) м уносабатдан куринадики, электролитнинг солиш
тирма электр утказувчанлиги У диссоциация коэффициен
ти а га ионлар ҳаракатчанликларининг йиғиндиси (и++ и )
га пропорционалдир.
Д и ссоц и аци я коэф ф ициенти а эритманинг эквивалент
концентрацияси л га боғланиши мураккаб характерга эга. Тоза
эритувчи суюқлик учун солиш тирма электр ўтказувчанлик
У = 0, чунки эквивалент концентрация л ҳам нолга тенг
бўлади. Сўнгра, л орта борган сари у ҳам орта бориб, б и
рор максимумга эриш ади ва ундан кейин яна камая боради.
10.1-расмда сульфат кислотаси (H 2S 0 4) нинг сувдаги эрит-
маси учун У нинг Л га боғланиш графиги келтирилган.
Электролитлар эквивалент солиш тирма ўтказувчанлик
д е б аталувчи ^ = А катталик билан ҳам тавсиф ланади. У
а = £ . (10.76)
(10.7) ва (10.76) га би ноан Х„ н ин г қиймати и онларнинг
и и ҳаракатчанликлари билан қуйидаги боғланиш га эга:
А „ = / г(и++ и ) ( Ю. 8 )
Ш ундай қилиб, ж уда кучсиз концентрацияли эл ектро
литнинг солиш тирма эквивалент электр ўтказувчанлиги-
ни ўлчаб, ( 1 0 .8 ) ф ормуладан ионлар ҳаракатчанликлари-
н ин г йиғи н диси (и^+и ) ни топиш м умкин.
Т аж рибанинг кўрсатишича, электролитдан электр токи
ўтганда электродларда м одда ажралар экан. Бундай ҳоди -
сага электролиз деб ном берилган. Э лектролиз учун таж
рибалар асосида аникутанган қонунлар элем ен тар ф изика
курсидан маълум бўлса ҳам яна бир б о р эслати б ўтамиз.
10.2. Ф А Р А Д ЕЙ Н И Н Г ЭЛ ЕК ТРО Л И З Қ О Н УН Л АР И
C u C fcC u ++ + 2 C I-
С и ++ + 2 е = Си,
2 С \ ~ - 2 е = 2С\.
x =f- ( 10.10)
т = k it ( 1 0 .11)
к =СД, (10.12)
бун да, С—п р оп орци он ал л ик к оэф ф и ц и ен ти бўли б, барча
м одда учун би р хил кийматга эга. Агар С п р оп ор ц и он ал
лик к о эф ф и ц и ен т и н и -j? билан белгиланса, Ф арадейнинг
иккинчи электроли з қ онун и н и яна бундай ёзиш мумкин:
к =7 -{ (10.1 2 а)
Бундаги Ғ катталикка Ф арадей со н и дейилади.
Фарадей сони деб, электродларда бир килограмм эквива
лент модда ажратиш учун электролитдан ўтган зарядга мик
дор жиҳатдан тенг булган физик катталикка айтилади.
Ж аҳон даги э н г яхш и лабораторияларда ўтказилган
кўпгина ўлчашлар натиж асида Ф арадей со н и н и н г куйи
даги қийм ати топилган:
m =^j-It. (1013)
Бу ф орм ула Ф арадей бирлаш ган қ он ун и н и н г матема
тик и ф о д а си бўл и б, у қуйидагича таърифланади:
Электролиз вақтида электродларда ажралган модданинг
массаси кимёвий эквивалентига, токнинг кучига ва унинг
ўтиш вақт ига пропорционалдир.
Ф арадей со н и Ғ элем ентар заряд—электрон заряди е
н ин г А вогадро сон и ЛГ
А га кўпайтмасига тенг:
Ғ - eN . (10.14)
Б ундан эл ек трон н и н г заряди қуйидагига тенг эканлиги
келиб чикади:
а 5
1 0 .3 - р а е м
'ZZZZZZZBZZZZ&
105- р а е м
2 Н + МпСЬ - » Н 2 0 + М п О .
2 C r + Z n ++ —> Z n C l2 ,
яъни м анф ий қутбда рух хлорид ҳосил бўлади. Л екланш е
элем ентининг Э Ю К 1,5В га тенг. Қуруқ Лекланш е элем ен -
тига сув қуйиш га эҳтиёж йўқ, чунки унда крахмал билан
қуюлтирилган новш адил эрим асидан иборат тайёр элект
ролитдан фойдаланилган.
10 .6 - рае м
Қуруқ Лекланше батареялари радиоаппаратларнинг анод
занж ирини ток билан таъминлашда кенг қўлланилади.
Л а б о р а т о р и я ам ал и ёти да ўлчов қури л м ал ари учун
кўпинча 10.6-расм да тасвирланган В естон н и н г кадмийли
нормал элементлари иш латилади.
4. А к к у м у л я т о р л а р . Улар электролитик қутбланиш
аккумуляторларида ёки бош қача айтганда, иккиламчи эле-
ментларда муҳим техникавий қўлланиш га зга. Аккумуля
торлар шундай гальваник элементларки, улардан ток олин-
ганда сарф бўладиган модда дастлаб эл ектрол и з натижа
сида электродларда тўпланади.
Ш ундай қилиб, ток ўтказилганда электр энергия ман-
баига айланадиган қурилмага аккумуляторлар ёки иккиламчи
элементлар деб атситди. Аккумуляторлар орқали т окўт ка-
зишга зарядлаш дейилади, ундан энергия манбаи сифатида
фойдаланишга аккумуляторни зарядсизлаш дейилади.
Аккумуляторлар Ф И К , сиғим и ва Э Ю К билан тав си ф
ланади.
Аккумуляторным фойдали иш коэффициенти деб, а к
кумулятор зарядсизланишида уни зарядлашда сарфланган
энергиянинг қанча қисмини беришни ифодаловчи сонга ай
тилади:
(10.15)
бунда: Жф—б ериш и мумкин булган фойдали энерги я Wo—
аккумуляторни зарядлаш энерги яси .
Аккумуляторнинг сиғими деб, зарядсизланаётган вақтда
занжир орқали ўт а олиши мумкин булган энг кўп электр
заряд миқдорига айтилади:
(10.16)
А ккум уляторнинг сиғим и амалда ам пер-соатларда ўлча-
нади:
\q\ = / А - соат = 3600 Кл
Ам&ада қўрғош инли аккумалятор (уларни кислотали
аккумуляторлар д еб ҳам ю ритилади) ва тем и р-н и к елли
ёки иш қорли аккумуляторлар кенг қўлланилади. Биринчи
қўрғош инли аккумуляторни I860 йилда ф ранц уз ф и зи ги
П лантэ ( 1 834 — 1889) ихтиро қилган. И ш қорли аккум уля
тор н и н г биринчи нусхасини 1903 йилда америкалик каш-
ф иётчи Т Э дд и со н ( 1847— 1931) яратган эди.
Қ ўрғош ин (ёки кислотали) аккумулятор сульф ат к и с
лота .(H ,S O ,) нинг сувдаги эритм асига ботирилган иккита
қўрғош ин (Pb) электроддан иборат. Электродлар эр и тм а
га ботирилганда уларда P b S 0 4 қўрғошин сульфат тузи ҳосил
бўлади ва эритм а ана шу туз билан бой и й ди . А ккум уля
торни зарядлаш да м анбан и нг м усбат кутби билан уланган
электродда қўрғош ин ок си дл ан и б, қўрғошин ( 1У )= о к си д и
Р Ь 0 2 га айланади. А ккум уляторнинг бу ҳолатини куйида
гича ифодалаш мумкин:
эритма. ..H 2 S 0 4
P b (-) туйинган!
электрод эритма электрод
электролит
Аккумуляторни зарядсизлантириш (разрядлаш )да унинг
мусбат қутби аста-сек и н ок си дси зл ан ади ва унда қайта-
дан PbSO„ ҳосил бўла бош лай ди, бу м анф ий электродда
ҳам пайдо бўла бош лайди.
Аккумуляторни зарядлаш ва зарядсизлантириш да куйи
даги реакция боради:
зарндлаш
2 P b S 0 4 + 2 Н 20 - - > Р Ь 0 2 + Pb + 2 H 2 S 0 4
раэрядлаш
А к кум ул яторн и зар я дл аш да к и с л о т а н и н г қўш им ча
м олек улалари п а й д о б ў л а д и , б и н о б а р и н к и сл о т а н и н г
к онцентрацияси ортади. Разрядланиш да эса кислотанинг
конц ен трац и яси камаяди. Қ ўрғош инли аккум уляторнинг
зар я дл ан и ш и да э н г катта Э Ю К £ max = 2 ,7 В га эри ш ади .
Р азр-ядлани ш да эса Э Ю К , дастлаб 6 = 2 ,2 В га ва сўнгра
ж уда секинлик билан эн г кичик қийм ат £ min = 1 ,8 5 В гача
пасаяди.
Ш уни айтиб ўтиш керакки, аккумуляторни бундан кей
ин раэрядлаш мумкин эм ас, чунки бун да ун ин г электрод-
лари қийин эрийдиган P b S 0 4 тузи н и н г қалин қатлами б и
лан копланади ва аккумулятор иш дан чиқади.
Қ ўрғош инли ак кум уляторн ин г си ғи м и н и орттириш
учун унинг электродларини асаларилар уячалари сингари
кўп сонли уячали пластинкалар шаклида ишланади ва уяча-
ларга қўрғош ин оксидлари зичланади.
Янги аккумулятор электродларинингсиртларида ғовак-
лар ҳосил қилиш учун, у би р неча марта зарядланади ва
разрядланади. Зарядлаш дан кейин аккум уляторнинг м ан
ф ий электроди тоза қўрғош ин (Pb) ҳолига қайтади, м ус
бат электроди эса Р Ь 0 2 билан оксидлан ади .
Э д и со н н и н г иш қорли аккумуляторида бир электроди
тем ир (Ғ е)д а н , икк и н чи си э с а никел ( N i ) дан ясалган
бўли б, электролит си ф атида ўю вчи калий (К О Н ) нинг
21% ли эритм асидан ф ойдаланилади. Зарядланган қолатда
иш қорли аккум уляторнинг м усбат эл ек троди сиф атида
N i(O H ) 3 никель ок сиди гидрати, м анф и й электроди с и
фатида эса тем ир (F e) хизм ат қилади. И ш қорли аккуму
ляторни зарядлаш ва разрядланиш ж араёнларида куйида
ги реакция ўринли бўлади:
1 0 .2 -ж а д ва л
и и и
Ионнинг Ионнинг Ионнинг
ион , ион , ион ,
ҳосил булиши ҳосил булиши ҳосил булиши
В в в
U V V V W V V W V V W -------- .
10.7- раем
2. Г а з л а р д а г и р а з р я д н и н г т у р л а р и ва б о р и ш и .
Барча газлар норм ал ш ароитда яхш и изолятордир. Б унинг
сабаби , уларда эркин ҳаракатланувчи электр зарядларнинг
йўк,лигидир. Агар и зонизаторлар ёрдам ида газда ионлар
ҳосил қ илинса, у ўтказгичга айланади. Газ орқали электр
токи ўтиш ҳоди саси га г а з р а з р я д и дейилади.
Ю қорида айтиб ўтган и м и здек , ташқи электр м айдон
бўлганида ионлаш ган газда м усбат ҳамда м анф ий ионлар
ва эл ек т р о н л а р н и н г тартибли ҳаракати электр ток и н и
ҳосил қилади.
Таш қи омиллар (қиздириш ёки а, {3, /.р е н т г е н , ультра-
би наф ш а нурлари) таъсирида вужудга келиш и нати ж аси
да газда кузатиладиган электр токини н о м у с т а қ и л г а з
р а з р я д и дей и л ади .
Кучли электр м айдон таъсирида газда ўз-ўзи дан и о н
лаш иш бош лан ади, бун ин г натиж асида иони затор бўлм а-
ганда ҳам газлардан электр токи ўтиш и м умкин.
Электродлар орасидаги электр м айдони таъсирида ву
жудга келадиган заряд таш увчилар туф айли кузатилади
ган газлардаги электр токига м у с т а қ и л г а з р а з р я
д и дей ил ади . Ш ундай қилиб, номустақил ва мустақил
газ разрядларнинг кузатилиш и катод ва анод орасидаги
кучланишга боғликдир.
Газ разрядидаги ток кучи / н и н г электродлар ораси да
ги кучланиш Кга боғланиш ини текш ириш учун 10.7-расм -
да схематик тасвирланган қурилмадан фойдаланамиз. М ан
ф ий К ва м усбат А электродлар орасидаги газ И и он и за-
тор ни н г рентген нури таъсирида бўл си н . К ъ а А электрод
лар орасидаги кучланиш П п отен ц и ом етр ёрдам ида бош -
қарилиб, Ғ вольтметр билан ўлчанади. Газ разряд токи жуда
кичик бўлгани учун сезгир Г гальванометр билан ўлчанади.
10.8- раем
(10.19)
( 1 0 .2 0 )
бунда: / — ток кучи, у — ток кучининг зичлиги, е — ион
зар яди , s — электрод пласти нк аси ни н г ю зи, / — эл ек тр од
лар оралиғи.
Агар газдаги то к н и н г кучи дои м и й қолса (I= c o s t),
А п о = А п о + A n l- (10.21)
мувозанат ш арти баж арилади. (10.18) ва ( 1 0 . 2 0 ) ни ( 1 0 . 2 1 )
қўйилса:
Ano = ^ no + i - (10.22)
Бу тенглам а I = f ( U ) граф ик к учланиш ининг 1, 2, 3 —
соҳаларига тегиш лидир. Б унда иккита чегаравий ҳолни
қараб чиқам из.
Б и р и н ч и ч е г а р а в и й ҳ о л . Газ разряд ток кучининг
зичлиги у ж уда кичик бўлсин. Бунда
i i « Р« 02 (Ю .23)
j =j\+j-, (10.24)
Газ разрядидаги и онлар ни н г мувозанатланган ҳаракат
тезликлари v + ва v_ м а й дон н и н г кучланганлиги Е га п р о
порционалдир:
v_^=U+E , v_ = U _ E , (10.25)
K 2 « i - (10.28)
у вақтда ( 1 0 . 2 2 ) тенглик
А (Ю .29)
/г ў й н = Ал0 е / . (10.30)
10.9- раем
— ш и т ш ш ш ф )
нурланиш бутунлай тўхтайди. Текширишдан маълум бўлди-
ки, қоронғу фонда катод сиртидан нормал бўйича чиқа-
ётган ва атрофдаги газга нисбатан бинафш а туе бераётган
нурлар дастаси мавжуд экан. Бу нурларга катод нурлари
деб ном берилган.
Кейинчалик кўпчилик олимлар, айниқса инглиз фи-
зиги Крукс томонидан катод нурлари жуда катта тезлик
лар билан ҳаракатланаётган электронлар оқимидан ибо
рат эканлиги исботланди.
2. Ёй разряди. Газ разрядининг турлари ичида амалий
жиҳатдан жуда муҳим бўлгани ёй разрядидир. Атмосфера бо-
симига яқин ёки ундан катта босимларда, катта разряд токи
зичлигида, кичик кучланишда бор-йўғи йигирма-ўттиз вольт
бўлганда ёй разряди ҳосил бўлади. Бу хил разрядни биринчи
марта 1803 йили Петербургдаги Медицина-хирургия акаде-
миясининг профессори В. В. Петров томонидан кашф қилин-
ган бўлиб, уни электр ёки Петров ёйи дейилади.
Ёй разряди — Петров ёйи иккита кумир электродлар-
ни бир-бирига тегизиб, сўнгра узоқлаштирилганда ҳосил
бўлади. Бунда иккала кўмир электродлар учлари орасида
бирданига кўзни қамаштирарли даражада нур сочувчи ёй
ҳосил бўлади. Ёй ҳосил бўлганда манфий электрод ўткир-
лашади, мусбат эса чуқурлашади (кратер хрсил бўлади).
Мусбат кўмир электроднинг ҳарорати 3900°С гача, ман
фий кўмир электродники эса 2500°С гача етади.
Петров ёйи биринчи марта П. Н. Яблочков томонидан
кўчаларни ёритишда фойдаланилган; ҳозирги кунда Пет
ров ёйи кучли ёруғлик манбаи сифатида прожекторларда,
кинопроекцион аппаратларда, маякларда ва электр пай-
вандида қўлланилади.
3. Учқун разряди. Учқун разряди атмосфера босимида
электродлар орасидаги электр майдон кучланганлиги жуда
катга ( Е = 3 • 10 8 В/м чамасида) бўлган паст хдроратли заво
да ҳосил бўлади. Учқун разряди — электр учқуни равшан
ёруғ берувчи ингичка зигзагсимон жуда кўп тармоқланган
нурлар кўринишида бўлади ( 10. 11- раем).
Учкун нурлари разряд оралиғини ёриб ўтишда ўчади
ва яна пайдо бўлади.
Учқун разряди ҳосил бўлишида газнинг электронлар
зарбидан ионлашиши билан бир қаторда, газнинг учқун
нури таъсиридан ҳосил буладиган ионлашиши ҳам катта
роль ўйнайди.
Учқун разряддан қаттиқ қотишмаларга ишлов бериш -
да, учқундан кескич ва парма сифатида фойдаланилади.
Учқун разрядининг бошланиши газнинг «пробойи» сифа
тида, газда ионлар сонининг қуюнсимон ўсиши натижа
сида газнинг электр ўтказувчан бўлиб қолишидир.
Муайян кучланишда пробой рўй бергандаги электрод
лар орасидаги масофага учқун оралиғи дейилади.
4. Яшин разряди. Яшин разряди ниҳоятда катта учқун-
ли разрядга мисол бўлиб, у мусбат ва манфий зарядлан
ган булутлар оралиғида ҳосил бўлади. М усбат зарядли
булутлардан кучли ёмғир ёғиб, манфий зарядли булутлар-
дан эса ёмғир секин ёғади. Бундай зарядли булутлардан
яшин ҳосил бўлмайди. Яшин ҳосил қиладиган булутларга
м о м а қ а л д и р о қ л и б у л у т л а р дейилади.
М омақалдироқли булутлар остида кўпинча майдон
кучланганлиги йўналиши тескари — ердан манфий за
рядли булутнинг пастки чеккасига йўналган бўлади.
Яшин разряди олдидан ер яқинида майдон кучланган
лиги Е = (2 1 0 5 -5 -7 1 05)В /м бўлиб, момақалдироқли бу
лутлар орасидаги кучланиш Ғ=10* В га, баъзан К = 10 9 В
(миллиард вольт)га етади. Кўпинча яшин манфий заряд
ли булутдан чақнайди. Яш иннинг узунлиги бир неча ки-
лометрга тенг бўлади. Атмосферада 1 суткада ўртача 44
мингта, ҳар бир минутда бир нечта яшин чақнайди.
а
1U. 12- раем
қисми ўртача энергиядан анча катта энергияга эга бўлиши-
дир. Шу электронлар ҳисобига эм иссия бошланади.
Термоэлектрон эмиссия ҳодисасини катод лампа ёр
дамида ўрганиш қулайдир. Катод лампа иккита электрод-
сим кўринишидаги К катод ва дисксимон А аноддан ва
ичидан ҳавоси сўриб олинган найдан иборат ( 10. 11-расм).
Бу лампанинг вольт-ампер характеристикаси (10.12-расм)
Ом қонунига бўйсунмайдиган графикдан иборатдир. На
зарий ҳисоблаш ларнинг кўрсатишича /д ток кучи кучла
ниш нинг 3 /2 даражасига пропорционалдир:
/ А = aU % (10.31)
j T = B T 2 -e ~ ^ , (Ю.32)
бунда Т—металл катоднинг абсолют ҳарорати, А—чиқиш
иши, к—Больцман доимийси, В—турли металлар учун тур
лича бўлган доимий.
Абслоют тоза металлар учун В нинг назарий қиймати
5 = 120----- га тенг.
cmz Kz
Ҳақиқатда эса В нинг қиймати турли металлар учун
турлича бўлиб, металларнинг тозалигига боғлиқ. 10.3-жад-
валда турли тоза металлар бошқа бирор модданинг юпқа
пардаси билан қопланган вольфрам учун В доим ий ва А
чиқиш ишининг қийматлари келтирилган.
Ю .З -ж а д ва л
A,
Эмиссияловчи S cm2 k 2 /4, эв Эмнссия-
ловчи сирт
22
в см К
ЭВ
сирт
Pt ( п л а т и н а ) 32 5,3 W(Cs) 3,2 1,36
W (вольфрам) 60 4,5 W(Ba) 1,5 1,56
M о (молибден) 55 4,2 W(Th) 3,0 2,63
T h (торий) 70 3.4 Ba O 1.18 1.84
ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ
Э Л ЕК ТРО М А ГН ЕТИ ЗМ
П -Б О Б
МАГНИТ М АЙДО Н НИ Н Г Ф И ЗИ К АСОСПАРИ
11.1 М АГНИТ М А Й Д О Н И ВА У Н И Н Г ТАВСИФИ
Электронлар ва ионларнинг ҳаракати бевосита кўрин-
майди. Бироқ бу ҳаракат унга чамбарчас боғланган турли
ҳодисаларни юзага келтиради, уларни текшириб токнинг
мавжудлиги ва унинг таъсири тўғрисида фикр юритилади.
Т о к н и н г м а г н и т т а ъ с и р и . 1820йилдаДанияфизиги
Ганс Христиан Эрстед (1777—1851) тажриба асосида магнит
стрелкасининг устига параллел жойлаштирилган ўтказгичдан
( 11. 1а-расм) ток ўтганда, магнит стрелкасининг дастлабки
вазиятидан оғгани ва утказгичга перпендикуляр жойлаш-
ганлиги аниқланди (11. 1б-расм). Агар ўтказгичдан токнинг
ўтиши тўхтатилса, магнит стрелкаси яна дастлабки вазиятига
қайтади.
Эрстед тажрибаси олимларни электр токи ўтиб турган
утказгич атрофида магнит майдон хрсил бўлади, деган
хулосага олиб келди. Худди шу майдон магнит стрелкасига
таъсир этиб, уни оғдиради.
Шундай қилиб, қўзғалмас электр зарядлари атрофидаги
фазода электр майдони, ҳаракатланувчи зарядлар, яъни
I N
а <Г
6
электр токи атрофида фақат магнит м ай дон и ҳосил бўлар
экан.
Ўтказгич атроф ида фақат ундан ток ўтган пайтдагина
магнит майдоннинг ҳосил бўлиши магнит майдоннинг манбаи
токдан иборат эканлигини тасдиқлайди.
Ш ундай қилиб, Э рстед каш фиёти ф и зи к а ф ан и н и н г
ривожланиш ида катга турткилардан бири бўли б, у электро
магнетизм соқасидаги муҳим каш ф иётларнинг очилиш ига
сабаб бўлди.
« С и н о в к о н т у р и » ва м а й д о н н и н г и н д у к ц и я
в е к т о р и . Электрдан маълумки, электростатик м ай дон н и
ифодаловчи катталиклар: кучланганлик, потенциал энергия,
потенциал ва шу каби катталикларни аниқлаш да нуқтавий
«синов заряди» туш унчасидан ф ойдаланилган эд и . Худди
шунга ўхшаш магнит майдонни текш ириш да «синов заряди»
вазиф асини « с и н о в к о н т у р и » д е б аталувчи токли ёп иқ
контур бажаради. Албатта, бу «синов контури» текширилаётган
м айдон н и нг хусусиятига таъсир қилм аслиги учун унинг
улчамлари мумкин қадар кичик б ўл и ш и шарт. «С инов
контури»нинг ф азодаги вазияти ун ин г сиртига ўтказилган
мусбат нормал (й) н и н г йўналиш и билан аниқланади. п
мусбат норм алнинг йўналиш и контурдаги ток н и н г йўна-
лишига боғланган ҳолда парма қоидаси асоси да аниқланади:
Парма дастасининг айланма ҳаракати йўналиши контур
даги токнинг йўналиши билан мос тушса, унинг илгариланма
ҳаракати йўналиши эса контур юзига туширилган мусбат
нормалнинг йўналишини кўрсатади ( 1 1.2-расм).
«Синов контури» к о н т у р н ’и н г м а г н и т м о м е н т и деб
аталувчи Рт вектор катталик билан тавсиф ланади.
ь
А
Контурнинг магнит моменти ( Рт) деб, конт урдан
ўтаётган ток кучи I нинг контур юзи S га кўпайтмасига
тенг булган физик катталикка айтилади, яъни:
Pn = IS. (11.3)
К онтурнинг м агнит м ом енти Рт вектор катталик бўлиб,
унинг йўналиш и контур сиртига ўтказилган мусбат нормал
п нинг йўналиш ига м ос тушганлиги учун:
Рт - J ■S ■п. (11.3а)
= c o n s t. (11.4)
*т
Бу катталик магнит майдоннинг миқцорий характеристикаси
бўлиб, унга м а г н и т м а й д о н н и н г и н д у к ц и я в е к т о р и
д е й и л а д и ва /?ҳарф и билан белгиланади, яъни:
B = (11.4а)
Гт
ёки
- . iOрманинг илгариланма ҳаракати ўтказгичдаги токнинг
Киши билан мос тушса, парма дастасининг айланиши токли
азгич атрофидаги магнит майдон индукция чизиқларининг
йўналишини кўрсатади (11.4 а-расм).
Айлана токнинг магнит майдон индукция чизиқларининг
% алиш ини ҳам парма қоидаси асосида аниқлаш мумкин.
Агар парма дастасининг айланиш йуналиши айлана токнинг
алиши билан мос тушса, парманинг илгариланма ҳаракати
.ана ўтказгич ичидаги магнит майдон индукция чизиқ-
м н и н г йўналишини курсатади (11.4 б-расм).
^ Ш у н д а й қилиб, хдр қандай шаклли токли ўтказгичлар
>фида ҳосил булган м агнит майдон индукция чизиқлари
с, чизиқпардан иборат булади.
^нди, цилиндрик сиртга би р -би р и дан изоляцияланган
м ўралган си м лардан и бор ат бўлган ток ли ғалтак-
ШунАа б и д а Н зни қараб чиқайлик. С олен оиддан ўтаётган токлар
(тесла) ^ққа эга бўлган айлана токлар систем асидан иборат
( 1 \ Л а ) б у н и н г м агн и т м а й д о н и , 1 1 .5 -р а см д а и н дук ц и я
0 еКГ°РиНУ^лаРи билан тасвирланган м анзарадан и борат бўлади.
. 1ен о и д н и н г ички қ и см и да м агнит м айдон индукция
сол енои д ўқига параллел чизиқлардан иборат
деб, . Кинг йўналиши айлана токдаги каби парма қоидаси
бир оирл Дўл'йкданади. Соленоид ички қисмидаги магнит майдон
м аксим к к^изик^арининг зичлиги, яъни м агнит м айдон
бўлган ф ^ g ўзгармас бўлганлиги учун соленоиднинг ички
- « н и таядони бир ж ин сли м айдондан иборат бўлади.
м айдо ? 0 в д учларига яқинлаш ган сари м агнит м айдон
б иРг^ , . _ и я чизиқлари эгри чизиқларга айлана боради ва
ат&Зленоиднинг таш қарисида ўзаро туташиб ёпиқ чизиқларга
£ айланади.
v- Ш ундай қилиб, магнит м айдоннинг асосий хоссаларидан
к учл ан ц н дук ц и я ч и зи қ л а р и н и н г ё п и қ б ў л и ш и м агн и т
ш инг уюрмали м ай дон дан иборатлигини ва унинг
лт заряди» мавжуд эм аслигини ифодалайди.
11.2. М А Г Н И Т М А Й Д О Н Н И Н Г ТО К Л И УТКАЗГИЧ ^гнит
ВА ҲАРАКАТЛАНАЁТГАН ЗАРЯДЛИ ЗАРРАЧАЛАРГА ТАЪ СИРИ 1ГНИТ
М агни т м а й д о н н и н г ток л и ўтк азги ч га таъ си р
к у ч и —А м п е р к у ч и . Электрдан амалда ф ойдаланиш да 'аР г а
магнит м айдонининг токка таъсир кучларидан фойдаланиш пори
катта роль ўйнайди. Баъзи ҳолларда у кучлар ток ўтаётган ва
магнит м айдонига ж ойлаш тирилган ўтказгичларга таъсир чит
этувчи кучлар кўриниш ида нам оён бўлади: бошқа ҳолларда 'И К
магнит м айдони том онидан вакуумдаги зарядли заррачалар ни
(электрон, протонлар ва шу кабилар) оқимига бевосита 1И
таъсир қиладиган кучлардан фойдаланилади. 1-
М агнит м айдонида жойлаш ган токли ўтказгичга майдон t-
том он и дан таъсир этувчи куч ш у м а й д о н н и н г м агнит D
индукцияси В га, утказгичнинг геометрик ўлчами / га ва
ундан ўтаётган ток кучи I га боғлиқлигини 1 1 .6 -расм да
Ғ А. = ИВ s in a . ( 1 1 .6 )
Бу формула Ампер қонунининг математик иф одасидир.
Умумий ҳолда, яъни ихтиёрий шаклдаги токли утказгич
бир ж инсли бўлмаган ( В ф const) магнит майдонда ж ойлаш
ган бўлса, утказгичнинг кичик эл ем ен ти dl ж ойлаш ган
соҳадаги магнит м айдон н и нг индукцияси В ни ўзгармас
д еб ҳисоблаш мумкин. Бу ҳолда утказгичнинг dl элементига
таъсир этувчи dFAкуч (I I .6 ) га асо са н
dFA = l [ d l , B \ (П -8 )
d f,
келиб чикдди, бунда q—заррачанинг заряди; dN—токни ҳосил
қилган зарядлар сони; = v бўлиб, заррачанинг ҳаракат
тезлигидир. У вақгда dN—заррачаларга таъсир қилувчи Ампер
кучи ( 1 1 .8 а) га асосан
dFA = q d N ^ .B ] ( П . 9)
= (4 -1 0 )
F ^ q v B s 'm a ( 1 1 . 1 0 а)
I I 9- расм
F ^ \q \v B . (11.12)
к И - т -
у1 — 2 тг/? _ 2.7Т
V В (11.14)
v cos а . (11.15)
Аф = фА - Ф с = r L £ - , (П-16)
бунда, Л—турли металлар учун турлича бўлган п р оп ор
ционаллик к оэф ф и ц и ен ти бўлиб, унга Х о л л д о и м и й с и
дейилади.
К ейинчалик текш ириш лардан маълум бўлдики, Холл
эфф екти барча металларда ва ярим ўтказгичларда кузатилар
экан.
Холл эф ф ек т и н и эл ек тр он назарияси а со си д а ж уда
оддийгина тушунтирилади. Фараз қилайлик, пластинкадаги
токни ҳосил қилувчи q зарядн ин г концентрацияси п0 ва
ўрта тартибли ҳаракат тезлиги v бўлса, ўтказгичдан ўгаётган
ток кучининг зичлиги j қуйидагига тенгдир:
J = ЯПо», (11.17)
I = j s = qn0vae. (11.17а)
(1 >20)
( П . 20а)
В ~1. (б)
dB = k (11.23)
dB = kn^UL (11.23а)
к =% . (11.24а)
(11.25)
(11.25а)
dB = ^ f s m a , (11.26)
dH ^ s si in
n aa . (1 1 .2 6 ,а)
4л г2
АЛ О С д а н sin а = —, б у н д а н г = -г 2—;
г’ J sina ’
O C D E д а н sin а = бунда
dl = tda = ro^g
sina sina
Ш ундай қилиб, г ва dl нинг б у и ф одалари н и (11.27)га
куйиб, a , бурчакдан а 2 гача ораликда интефаллаш амалини
бажарамиз:
= cosa, - c o s a , )
с, ' 1 2>
Ш ундай қилиб, узунлиги чегараланган токли ўтказгич
магнит м ай дон и н и н г бирор нуқгасидаги индукцияси В ва
кучланганлиги Н куйидаги ф ормуладан аник^анар экан:
В= 4f" t ( c o s a i - c o s a 2 ). (11.28)
Я =^ = ^ ( ( С0 5 а 1 _ С 0 8 а ^ - (11-28, а)
Бу ерда / —ўтказгичдан ўтаётган ток н и нг кучи; г0—ўтказгич-
дан текш ирилаётган нуқтагача бўлган м асоф а; а , ва ct? —
ўтказгич учларидан нуқгагача бўлган г, ва г2 радиус-векторлар
билан ўтказгич орасидаги бурчак.
375
Х усусий ҳолда M N ўтказгич чек си з узун бўлса, а , = 0°
(cosO° = l ) B a a 2 = л (cos7i = - l ) т е н г б ў л и б , (1 1 .2 8 ) ва
(11.28а) лардан куйидаги ифодалар келиб чиқади:
Я = Ш1 . 2 1 (11.29)
4я г0
(11.29а)
а 6
11.17-расм
dl. (11.32)
dF = b t L . l k l L d l (11.33)
4тг г„
р - МоД 2 / v/ 2 /
(11.33, а)
Г 4л '•
dFn
12
= I 22[dfr
1 2
dB i ] (11.34)
12 4 rt .3
(11.36)
ва
dF sifi0, sm ^2
'2 4л ' r2 (11.36a)
Бу ифодалар элекгростатикадаги Кулон қонуни сингари
элекгромагнетизмнинг асосий тенг- г
ламаларидан бири ҳисобланади.
А й лан м а ток л и ўтк азги ч
м а р к а зи д а г и м агни т м а й д о н и
(11.18-расм). Бу ҳодца утказгичнинг
барча элем ентлари dl р ад и у с-
вектор г га п ер п ен ди к ул я р
а = 90°, яъни s in a = 1 бўл и б,
r = R бўлсин. Ш унинг учун ҳам,
(11.27) ни қуйидаги кўринишда
ё з и б , 0 дан 2nR орал и қд а
интеграллаб, айланма ток марка
зидаги магнит майдони индук
цияси В ни аниқлаймиз:
2 яR 2 яR
В = М4я /
R
\ J L = )!sE J _
J 2 4я цг ) цг
(di = M L J -2 n R
4я
=^-^~.
4яК
0 0
°о -~М .
4я ‘
2п/
Л
Д ем ак,айланма токли утказгич марказидаги магнит
майдоннинг индукцияси В ёки кучланганлиги Н ўтказгичдан
ўтаётган токнинг кучи I га тўғри ва айлананинградиуси R га
тескари пропорционалдир.
Айлана шаклидаги токли контурнинг магнит м ом енти
р _ ИоИ 2 n R 2! _ ИоИ 2Р т
U 4л дэ 4 „ лз > (11.36)
Н = S - = -L 2/я (11.36а)
4л дз '
11.19-расм
В=Ш
4л
.Мл
лз (11-37)
2 Рт
н = 4л (11.37а)
Л3
А й л а н м а т о к н и н г ў қ и д а г и м а г н и т м а й д о н . Энди
R радиусли /т о к ўтаётган айлана ўтказгич ўқида ётган, айлана
текислигидан h м асофада жойлаш ган А нуқгадаги магнит
майдоннинг индукцияси В ни
ҳисоблаб чиқайлик ( 11.20-расм).
Айлана утказгичнинг Idl - эле
ментар токларининг А нуқгада
ҳосил қилган магнит майдони
нинг индукцияси dB микдор жи-
ҳатдан бир хил, йўналишлари эса
ҳар хил бўлади. 11. 20-расмда ай
ланма токнинг диаметрал қарама-
қарши ж ойлаш ган элем ентар
токнинг ҳосил қилган м ай до
нининг dBx ва dB2 индукцияла-
ри тасвирланган. Элементар ток
лар ( I d l ) нинг А нуқгадаги ин-
дукцияси иВ нинг қиймати бир
хил булади, яъни:
dB = dB , = d B 2 = ^ l § sin а . (11.34)
4л г (11.34а)
r -M l 2Р™ W zp™
4я г3 4?r {R2 + h t f ' (11-37)
5 _ W 2?т _ МоМ 2 Рт
Рт
11.21- р а с м
I
11 .2 2 -р а с м
а2 а,
В = j dB = - 1 \i0\iln J sin a • d a = ^ \iQ\iIn ( c o s a 2 - c o s a ,) .
a, a,
В = j № 0 In ( c o s a , - c o s a , ) б у н д а a 2 < a , ( И .40)
Я =— = т г - f c o s a ,- c o s a ,) , (11.40 а)
1 1 , 2 2 -расм дан куринадики, бурчак косин услари қуйи-
дагига тенгдир:
; cosa
L
(11.42a)
U f? + L 2 '
Агар со л ен о и дн и н г узунлиги ўрамлар ради усидан жуда
катга ( L > > R) бўлса, соленоидни чексиз узун деб ҳисоблаш
мумкин. Бу ҳолда соленои д ўқидаги ихтиёрий нуқталар учун
а , = л ва 0 2 = 0 бўлади . Н атиж ада, (1 1 .4 0 ) ва (11.40а)
формулага б и н о а н , ч е к с и з у з у н с о л е н о и д ў қ и д а г и
м агнит м айдон н и нг и ндук ц и яси В ва кучланганлиги Я
қуйидагига тен г бўлади:
(1 1 .4 3 )
(11.43a)
В ъ а Н = 1%. (11.44)
Т о к л и с о л е н о и д н и н г м а г н и т м о м е н т и . Токли
со л ен о и д н и н г м агнит м ом енти Р„ ҳар бир ўрамли магнит
м ом ентларининг геометрик йиғиндисига тенгдир. Барча
ўрамларидаги токларнинг кучи би р хил, ўрамлар кесим
юзлари ўзаро тенг ва ўрамларнинг ўқлари соленоид ўқи билан
м ос туш ади. Ш унинг учун ҳам токли сол ен ои дн и н г магнит
моменти векторининг сон қиймати
Рт = N I S = nL ■IS, (11.45)
б ўл ад и , б у н д а S— ў р а м л а р и н и н г к еси м ю зи , N = n L —
соленоиддаги умумий ўрамлар сон и.
Ҳ а р а к а т д а г и з а р я д н и н г м а г н и т м о м е н т и . Ю қо-
ридаги А. Ф . И о ф ф е та ж р и б а си д а н маълум бўл ди к и ,
ҳаракатланаётган заряд атрофида ўзгармас ток н и н г магнит
майдони сингари майдон ҳосил бўлар экан. Бу м айдоннинг
и ндукцияси Bq ва кучланганлиги tfq ни Б ио-С авар-Л аплас
қонунининг:
(11.46)
математик и ф одасидан осо н ги н а аниқланган. Б унинг учун
ток кучи I нинг заррачанинг элементар заряди q орқали
(11.9) иф одасини (11.36) га кўйилса:
dB = 4'd N . _ ts t q -d N dL
4л dt гг Ал г3 d t’
' л "1
v, г = 0 ° бўлса, В = 0, Н = 0 бўлади.
V /
Ш уни қайд қилиш керакки, ҳаракатланаётган заряднинг
магнит майдони н осим м етрик м ай дон бўли б, тинч турган
заряднинг электростатик майдони эса симметрик майдондир.
(11.49)
(11.50)
( н л ) = Hd l cos H , Ad l = -J—r d a = -J -d a ни о л а м и з.
2n r in
е
Ш ундай қилиб, қуйидаги натижа к елиб чиқади: ток
ҳосил килган магнит майдон кучланганлиги векторининг
ихтиёрий контур буйича циркуляцияси контур ичидан ўтаётган
токка тенгдир.
Умумий ҳолда токлар ҳосил қилган магнит
м а й д о н и н и н г н ати ж ав и й к у ч л а н га н л и к в ек тор и Я
суперпозиция принципига би ноан ҳар бир токлар мустақил
ҳосил қилган магнит майдон кучланганликлари Я ,, Я 2 ,... Н п
нинг геометрик йиғиндисига тенг:
rt
Я = Я1 + Я2 + . ( П . 5 2 )
/=1
е \i= l ) i= 1 i= 1
(11.53)
е /=1
ТГ
11.24-рас м
^ ( я • d l ) = j Я<# c o s a , + j H dl c o s a 2
e 1 2
4, lf (11.54a)
+ J H dl c o s a , +J Hdl c o s a 4
3 4
тў р т и н ч и (a 4 = ^ n ) с и н о л га т е н г , ч у н к и cosa2 = 0 ,
cos a 4 = 0 бўлади. Учинчи интеграл эса соленои ддан ташқи
қисмга (бу ерда м айдон кучланганлиги Я = 0) тегиш ли
бўлгани учун у ҳам нолга тенгдир. Ш унинг учун ҳам ( 1 1.54а)
ифодадан:
бу ер да Я —с о л е н о и д ў қ и н и н г 1-2 қ и с м и д а ги м агн и т
м айдоннинг кучланганлиги, /—шу қ и см и н и н г узунлиги.
И ккинчи том он дан т ў л и қ то к қонунига б и н о а н магнит
м айдон кучланганлик векторининг ё п и қ (1 -2 -3 -4 ) контур
бўйича циркуляцияси шу контур ичидан ўтўвчи тўлиқ токка,
яъни токларнинг йиғи н диси N1 га тен гди р (бун да, N —
контур ичидаги токлар со н и ) яъни:
§(H dl)=N I.
(11.55 а)
Hl = NI. (П -5 6 )
Бундан:
Я = / -j- = /л. (11.56)
11 .2 5 -р а с м
/ \ 2 яг 2т
f {H . d l )= j H dl = Н j d l -2пНт. ( ц .5 7 )
с О О
2N /.V N . .
d l )= 2 п Н г = 0 ,яъни Н = 0
(11.576)
j ( H - d l ) = 2 n H r = NI.
(11.58)
е
Бундан:
< !'« )
393
майдони ўқидаги ( г = RfpM = 1 магнит майдон кучлан
ганлиги билан тавсифланади:
f - л '
d(J> = В dS = BdS cos В, n = B d S n = ( B. d s ) , ( Ц .6 0 )
V
бунда dsn—элементар ds ю зан ин г В нинг йўналиш ига тик
йўналиш бўйича проекцияси, ds = nds - элем ентар ю за ds
н ин г вектори. Бу иф ода S бўйича интегралланса, 5 —ю за
орқали ўтувчи магнит оқим и Ф келиб чиқади:
(п л и
5 S S
J (b.< /s)=J B d S = J B d S n = 0 .
(11.62)
6
I 1.1 1 - р а с м
А
Ф, = = J 5 , d S co s Д , п = 5,5,
J, J, V
(11.64)
0 2 = \ B d S = \ B 2d S co s = B2S 2.
<
<
1
Ф, + Ф2 = 0 ёк и Ф, = - Ф 2. (11.65)
бу н да /, ва /2 —м агнит за н ж и р и б и р и н ч и ва и кк и н чи
қисмларининг узунликлари. И ккинчидан, тўли қ ток қонуни
(11.53) га асосан (11.67) нинг чап то м о н и / ё п и қ контур
ичидан ўтаётган т ў л и қ то к N1 га тен гди р , яъни:
Я ,/, + Я 2/ 2 = ЛГ/. (11.67, а)
Бу ерда: / —ток кучи, N—тороид чулғамидаги со н и , Я,
ва Я 2 ни В орқали ифодалаймиз:
Н. Н 2-В ~ ,
— L + В - ^ 2- = IN ,
ИЛ №
ёки ( 1 1 .6 8 )
В=^ т ~ .
IN
0 = BS =
I S i W (11.69)
W, s s
М агнит за н ж и р и учун ёзи л ган б у м у н о са б а т у зи н и н г
кўриниш и билан электр занж ири учун Ом қ он ун и н и н г
математик и ф одаси / = ^ га ўхш аш бўлганлигидан, уни
яна қуйидаги кўриниш да ёзиш мумкин:
ф = ____ IN.____ = ^J!L
(11-70)
W s Wz s
бунда £ m —м а г н и т ю р и т у в ч и к у ч , R m— з а н ж и р н и н г
т ў л и қ м а г н и т қ а р ш и л и г и д ей и л и б , улар қуйидаги
кўриниш га эга:
£„ = « ^ , . = ^ 4 +^ (11.70, а)
^ = ( n - 7 i)
Агар магнит занж ирининг узунлиги узгарувчан бўлса, унинг
магнит қаршилиги Rm ни интеграллаб ҳисобланади:
(1 1 .7 1 а )
о
Ўзаро кетма-кет ва параллел уланган магнит занжирининг
умумий қаршилиги худди электрдагидек ҳисобланади.
К етма-кет уланганда:
П
R т к к = / ?m l. + / ?m 2, + — \- R т п = yjl\uR m i• • \пl i 1. i 72)
z.)
i= 1
Параллел уланганда:
п
^Rп пrа ~
р = ^7711
R r + ~R~
7И2 + ' ’' + Rт~
п = ^ R т~
т- (П .7 2 а)
£ ф,= ° - (11.73)
i=l
Бунда оқим тугунга келаётган бўлса м усбат иш ора би лан,
тугундан кетаётгани эса м анфий иш ора билан олинади.
К ирхгоф ни н г иккинчи қоидаси: тармоқланган магнит
занжирнинг ихтиёрий ёпиқ контури қисмларидан ўтаётган
магнит оқимининг мос равишда магнит қаршиликларига
кўпайтмаларининг алгебраик йиғиндиси шу контурдаги магнит
юритувчи кучларнинг алгебраик йиғиндисига тенг:
Х фЛ и = 5 Х /’ (11.74)
»=1 1=1
бунда п—ё пиқ контур қисмлар сон и . Агар м агнит оқ им и Ф
нинг ва магнит юритувчи куч Е т нинг йўналиши контурнинг
айланиш ига м ос туш са, улар м усбат иш ора би лан, қарама-
қарши булганда эса м анф ий иш ора билан олинади.
ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ
Э л е к т р о м а г н и т м а й д о н ҳ а қ и д а т у ш у н ч а . Магнит
майдон ва унга нисбатан қўзғалмай турган электр заряд
ўзаро бир-бири билан таъсирлашмайди. Бирок, электр заряди
магнит майдонига нисбатан ҳаракатланган заҳотиёқ улар
орасида ўзаро таъсир пайдо бўлади. М агнит м айдоннинг
ҳаракатланаётган зарядга таъсир кучи Л орен ц формуласи
билан, токка таъсир кучи эса А м пер ф орм уласи билан
аникланади. Бундай таъсир магнит майдон билан ҳаракат-
ланаётган заряднинг ёки токнинг атрофида ҳосил бўлган
магнит м айдонларнинг ўзаро таъсиридир. Электромагнит
м ай дон н и н г куч чизиқлари заряд ёки ток н и н г ҳаракат
йўналишини концентрик айланалар кўриниш ида ўраб олган
бўлади. Қаерда электр майдон кучланганлигинингўзгариши
рўй берса, ўша ерда шу заҳотиёқ магнит майдон пайдо бўлади.
М асалан, ҳаво конденсаторидан ўзгарувчан ток ўтаётганда,
ток ўтаётган ўтказгич атрофида ҳам, конденсатор қопламалари
орасида ҳам магнит майдон ҳосил бўлади (12.1-расм). Электр
м айдон н и нг ўзгариши тўхтаганда, яъни у электростатик
майдонга айланганида бу магнит майдон йўқолади.
12 . 1 - р а с м 12.2-расм
Баён қилинган бу далиллар электр м ай дон м агнит
м айдонни вужудга келтирар экан, электр майдон ҳам ўз
навбатида бевоси та зарядлар туфайли эм ас, балки магнит
м айдон н и нг ўзгариш идан вужудга келиш ини ифодалайди.
М агнит м айдон ўзгариш и туфайли индукцияланган электр
куч чизиқларининг бош и ва охири бўлм айди, яъни улар
зар я дл ар га б о ғ л и қ э м а с , и н д у к ц и я л а н га н эл ек тр куч
чизик^ари узгарувчан м агнит куч ч изиқларини ую рма
кўриниш ида ўраб олади. Ж умладан, 12.2-расм да тасвир-
лангандек, дои м и й магнит қутблари яқинлаштирилганда,
улар орасидаги ф азода ую рма кўриниш ида электр куч
чизиқлари индукцияланади.
Магнит майдоннинг ўзгаришидан ҳосил буладиган электр
майдонга э л е к т р о м а г н и т м а й д о н дейилади. Э лектро
магнит м айдонда электр кучлар магнит кучлар билан узвий
боғланган ва улар ф азон и н г ихтиёрий нуқтасида магнит
кучларининг ўзгариш ида вужудга келади.
Электромагнит майдон моҳияти жиҳатидан материянинг
электр ва магнит майдон асосида ётган ш аклининг бир
кўринишидир.
Ф ар адей н и н г элек тром агн и т и н дук ц и я қ он ун и .
Э лектромагнит м айдон н и нг мавжудлигини инглиз ф изиги
М. Ф арадей 1921 йилдан 1931 йиллар давом ида ўтказган
таж рибалари асоси да ў зи н и н г электром агнит индукция
қонунини каш ф қилди. Электромагнит индукция ҳоди са-
сининг каш ф қилинганлигига юз эллик йилдан ортиқ вақт
ўтишига қдрамай, электротехниканинг беқиёс ривожланиши
сабабли бу ҳоди са ҳозирги кунда янада муҳим аҳамиятга
эга д и р . Ҳ о зи р г и за м о н э н г қувватли эл ек тр эн ер ги я
генераторлари худди шу ҳодисага асосланганлиги электро
техника учун электром агнит индукция ҳоди саси муҳим
эканлигининг далилидир.
Электромагнит майдондаги ўтказгичда ҳосил бўлган
токка и н д у к ц и о н т о к д еб аталади.
Ф арадейнинг индукцион т о к ҳ о с и л бўлиш шартларини
аник^аган тажрибаларни қараб чиқайлик.
1. Агар д ои м и й магнит таёқча гальванометрга уланган
ғалтак ичига киритилиш ида ёки ундан чиқарилаётганда
(12.3-р асм ) контурда индукцион ток ҳосил бўлади: бундай
ҳолда гальванометрнинг мили бир томонга оғади, бинобарин
индукцион токнинг йўналиши ўзгар;ши.
Х у л о с а : доимий магнит қднчалик кучли, унинг ҳаракати
қанча тез ва ғалтак ўрамлари қанча кўп бўлса, и ндук ц и он
токнинг кучи шунча катга бўлади. Агар ғалтак ва дои м и й
магнитга нисбатан тинч бўлса, индук ц и он ток ҳосил бўл-
майди.
2. Тинч турган дои м и й магнитга учларига гальванометр
уланган ғалтак яқинлаштирилганда ёки узоқлаш тирилганда
ҳам ғалтақда индукцион ток ҳосил бўлади (12.4-расм ). Бу
ҳолда \ам худди биринчи ҳолдагидек. ғалтак ўрамларини кесиб
ўтган индукпион токнинг ҳосил бўлиш ига сабаб бўлали.
S N S N
Ш Ш Ш
Т-®"
12.4-расм
12.6-расм
В = ц ацН. ( 12 .1)
5. Бир-биридан изоляцияланган тороид ўзакка ўрнатилган
икки ўрам сим олинган (12.7-расм ). Биринчи ўрам К калит
орқали Б батареяга уланган бўлиб, иккинчи ўрамнинг учлари
эса G гальвонометрга уланган. Биринчи ўрамдан ўтаётган
ток ўзгармас қолганида иккинчи ўрамда ҳеч қандай ток
вужудга келмайди. Лекин биринчи ўрамни ток манбаига улаш
ва узиш вақтида иккинчи ўрамда индукцион ток ҳосил бўлган.
Калитни улаш да биринчи ўрамдаги магнит оқим и нолдан
би рор қийматгача ўзгаради. А ксинча, калит узилганда эса
магнит оқими нолгача камаяди. Бу ўзгарувчан магнит оқими
иккинчи ўрамда и ндукцион ток н и ҳосил қилади.
Ш ундай қ и л и б, ю қ о р и д а б а ён қили н ган таж ри ба
натиж аларидан қуйидаги к ел и б чиқади: би р ор контур
атрофида магнит майдон ўзгарганда (бу ўзгариш қандай усул
билан амалга ош ирилиш идан қатьи назар), бу контурда
электр юритувчи куч (£ ( ) индукцияланади; агар контур берк
бўлса, унда индукцион ток ҳосил бўлади. Бу хулоса асосида
Ф арадей электром агнит индукция қ онун и н и каш ф қилди.
Бу қонун қуйидагича таърифланади:
а S 6 г
I 2. 8 - р а с м
йўналиш и (қутблари) парма қ оидаси асосида аникланади.
1 2 .8 -расм датаж рибан и нг турли вариантлари тасвирланган.
Д оим ий магнит қутбини ғалтакка яқиилаштириш да ғалтак-
нинг магнитга яқин учида шу қутб билан бир хил қутб
ҳосил бўлади (12.9 а, в-расмлар); д о и м и й м агнит қутби
ғалтакдан узоқлаш тирилганда эса ғалтакнинг қутбга яқин
учида қарама-қарш и иш орали қутб ҳосил бўлади ( 1 2 . 8 6 , г-
расмлар). Ғалтакда бундай магнит кутбнинг ҳосил бўлиш и
индукцион ток н и нг магнит м айдони дои м и й м агнитнинг
ҳаракатига қаршилик кўрсатиш ини ифодалайди.
Бу тажрибаларни 1834 йилда Петербург академиги Эмиль
Христианович Л ен ц (1804— 1865) ўгказди. Тажриба натижа-
ларини умумлаш тириб, у индукцион ток н и нг йўналиш ини
аниқлаш қоидасини яратди. Бу қоида унинг шарафига Л е н ц
қ о и д а с и д еб аталиб, у куйидагича таърифланади:
Ёпиқ контурда индукцион ток шундай йўналишда ҳосил
бўладики, у ўзининг магнит майдони билан уни ҳосил қилувчи
магнит майдоннинг ўзгаришига қаршилик кўрсатади.
Л ен ц қоидасига б и н о а н , контурдаги индук ц и он ток
магнит м айдони уни юзага келтирувчи магнит оқ им и ни н г
ўзгаришига қаршилик курсатади. Бунда контурдаги индук
цион ток н и нг магнит м оменти Р т , уни ҳосил қилувчи
магнит м айдон куч чизиқлари билан ўткир бурчак ҳосил
қил са (1 2 .9 а -р а с м ) С ^ О б ў л и б , ўтм ас бур ч ак ҳоси л
қилгандаэса £ , < 0 ҳисобланали (12.9б-расм).
12.9-расм
Ш ун дай қ и л и б, и н д у к ц и о н Э Ю К н и н г м атем атик
ифодаси ( 1 2 .2 ) ни бу шартга мувофиқпаштириш учун унинг
ўнг томонидаги иф одани тескари ишора билан олиш керак.
У вақтда битта ўлчов бирликлар системасида Л ен ц қоидаси
назарга о л и н са , ( 1 2 . 2 ) ф орм уладаги п р оп ор ц и он ал л и к
коэф ф иц и енти К = -1 га тенг бўлади, яъни:
с _ (1Ф (12.3)
i dl '
Бу (1 2 .3 ) ф о р м у л а г а Ф а р а д е й -Л е н ц қ о н у н и н и н г
математик иф одаси дей и л и б, у куйидагича таърифланади:
Ёпиқ контурда ҳосил бўлган индукцион Э Ю К контур
чегараланган юза орқали ўтаётган магнит индукция оқими
ўзгариш тезлигининг тескари ишорасига тенг.
Агар ёп и қ контур битта эм ас, кетма-кет уланган п та
бир хил чулғамлардан ташкил топган бўлса, унда ҳосил
бўлган ум умий и ндук ц и он Э Ю К кетма-кет уланган ток
манбалари сингари, битга чулғамдаги Э Ю К дан шунча марта
катта бўлади:
с/Ф
dt ■
Электромагнит индукция қонунининг исботи. Ё п иқ
контурда индукцион токнинг вужудга келишига шу контурда
узгарувчан магнит оқ им и ни н г таъсирида индукцион ЭЮ К
\о с и л булиш и сабаб булади. Ф арадей том он и дан тажриба
а с о с и д а к аш ф қ и л и н ган (1 2 .3 ) м у н о с а б а т н и н азари й
ж и\атдан осонгина исботлаш мумкин.
1. 1847 йили н ем ис ф изиги Г. Гельмгольц (1821 — 1894)
энергиянинг сакданиш қонуни асосида индукцион Э Ю К
нинг математик и ф одаси (12.3) ни қуйидагича исботлади.
Магнит майдонига жойлаштирилган А С қисми қўзғалувчи
контур Э Ю К £ булган ток манбаига уланган бўлсин (12.10-
расм). Бу м анбанинг dt вақт ичида бажарган тўлиқ иши
1 2 . 10 - р а с м
/
£ = \ E d l = \ Edi = El = -ВЫ.
I о
Бу ифодани dt га кўпайтириб, бўлиб юборилса,
£ — Д h'-dt — £ td x _ Bds
i dl dl dt ■
(12.10)
‘ dt (12.11)
12.13-расм
<P0 = B S . (12.12)
у \
\ / 7\
~
/ / \ V
л я
L ,
Т
Ы гя *
V
\
12.14-расм
1* = В * = b 1 r 2 W г а т е н г бУ-
лаци.
Бунда = дискнинг бурчакли
тезлигини эътиборга олинса:
dt 2
Бу ифоданинг қийматини (12.11)
га қўйилса, индукцион ЭЮ К нинг
сон қиймати қуйидагига тенг бўлади:
Қараб чиқилган бу қурилма оддий динамомашинанинг
модулндир.
Ф ар адей эл ек тр ом агн и т и н дук ция қ о н у н и н и н г
а м а л и й т а т б и қ и . Электромагнит индукция қонунига
биноан контурда индукцияланган заряд q ни ўлчаб, магнит
оқими Ф ни аниқлашга имкон берадиган қурилма—
ф л ю к с м е т р ясалган. Ф люксметрнинг асосий қисми
гальванометрга уланган синов контуридир. Агар гальванометр
занжирининг қаршилиги R бўлса, у вақтда унда индук-
£■
цияланган токнинг кучи I =~k га тенг бўлиб, £ =1 R
1 К 1
бўлганлиги учун ( 12. 1 1 ) га биноан:
t i t
<P= j l jR dt = R j l jdt = R jdq= R q. (12 15 )
О О О
L =f (12.16 а)
Индуктивлик «СИ» Гн (генри) билан ўлчанади.
(12.16а) муносабатга асосан статик индуктивликни
куйидагича таърифлаш мумкин:
Контурнинг статик индуктивлиги деб, контурдан бир
бирлик ток ўтаётганда контурнинг юзаси орқали ўтаётган
магнит индукция оқимига миқдор жиҳатдан тенг булган физик
катталикка айтилади.
Ўзиндукция ҳодисасига Фарадейнинг электромагнит
индукция қонуни (12.11 )ни татбиқ қилиб, ўзиндукция ЭЮК
(контурнинг индуктивлиги ўзгармас бўлган ҳол) учун
куйидаги ифодани оламиз:
£ уз
. = dt
= dt
(12.17)
L= (12.17а)
/d t
(12.17а) га асосан динамик индуктивликни куйидагича
таърифлаш мумкин:
Контурнинг динамик индуктивлиги деб, контурдан ўтаётган
токнинг кучи вақт бирлигида бир бирликка ўзгарганда шу
контурда ҳосил бўлган индукция ЭЮК га миқдор жиҳатдан
тенг бўлган физик катталикка айтилади. ^
С о л е н о и д н и н г и н д у к т и в л и г и . Ўзиндукция ҳоди-
сасидан фойдаланиб, соленоиднинг индуктивлиги L ни
ҳисоблаб чиқайлик. Фараз қилайлик, ўрамлар сони N,
урамларнинг кундаланг кесим юзи S, узунлиги / ва ички
муҳитининг нисбий магнит сингдирувчанлиги Ц булган
соленоид берилган бўлсин. Агар соленоид етарлича узун бўлса,
унинг ичидаги майдон бир жинсли бўлиб, индукциясига
асосан В = м°ц/ у- га тенг бўлади. Соленоиднинг ҳар бир
ўрамидан ўтаётган магнит оқими Ф = BS га, соленоиднинг
N ўрам билан туташган, яъни тўла магнит оқими Фт эса
куйидагига тенг бўлади:
т_ _ L_dJ_ / i t Tf)')
R R R R ch'
T Y = ~ i d t- (12.20 a)
/Л
Фараз қилайлик, занжирни аккумуляторлар батареяси
Б га улаш ёки узиш жараёнида занжирдаги ток /0 дан I гача
ўзгарсин. У вақтда (12.20 а) ни интефаллаб, куйидагига эга
бўламиз:
/0 /л 0 .. /я
«и
Ва ниҳоят бундан:
(12.24)
(12.26)
Ф,.
21 = Ш .:
1' 1I
(12.27)
М 2, =iioiiN<N2j - . (12.28 6)
М =ДоцЛГ,УУ2 £ . (12.28г)
е ,= - ^ = - А ( д / / г) = - М § - . (12.29.)
М =- ^ =
~ - ше'ў '' (12.296)
£ ,= -А ^ . (12.30)
иккиламчи чулғамдаги ўзак ЭЮ К эса:
£ ,= -Л \^ -, (12.30а)
бунда, ва N2—бирламчи
ва иккиламчи чулғамлар-
даги ўрамлар сони. Транс If e — -
форматор чулғамларига
ЭЮ К бўлган занжир бир
қисми учун Ом қонуни
татбиқ қилинса, кириш-
даги £/, кучланиш
12.2 2 -р а с м
(12.31)
чиқишдагиЦ кучланиш эса:
U2 = I2R2 - 8 2 = I2R1 + N 2^ , (12.31а)
Бу ерда, Я, ва R2—бирламчи ва иккиламчи чулғамларнинг
қаршилиги, /, ва 12—улардаги ток кучи.
Биз фақат иккиламчи очиқ бўлган ҳол билан чегара-
ланамиз ва шунинг учун / 2 = 0 бўлади. Иккинчидан барча
техниктрансформаторлар учун I ]Rl « E i шарт бажарилади.
Ш унинг учун (12.31) да /,/? ,« « назарга олмасдан, охирги
икки тенгламани ҳадма-ҳад бўлиб, куйидаги нисбатни ҳосил
қиламиз:
Бундаги К = 4^- нисбатга т р а н с ф о р м а ц и я коэф ф и-
ц и ен т и деиилади.
Трансформация коэффициенти деб, трансформаторнинг
иккинчи чулғами очиқ булганда, яъни салт ишлаш режимида
иккиламчи чулғамдаги кучланиш бирламчи чулғамдаги кучла
нишдан неча марта ўзгаришини ифодаловчи катталикка
айтилади.
Ҳозирги замон трансформаторларида исроф 2% дан
ошмаганлиги учун бирламчи ва иккиламчи чулғамларида
ажраладиган қувватларни бир-бирига тенг деб ҳисоблаш
мумкин: IJU, = I 2U2 ёки = У вақтда (12.32) ни
қуйидаги кўринишда ёзамиз:
К -И х -Ч г-Ь . (12.33)
/V, и, / 2 ■
Т о к н и н г м а г н и т м а й д о н э н е р г и я с и . Занжирдан
ўзгармас ток оқаётганда манбанинг электр энергияси Жоуль-
Ленц иссиқлигига сарф бўлади. Занжирдан ўзгарувчан, ўсиб
борувчи ва камайиб борувчи токлар ўтаётганда аҳвол бутунлай
бошқача бўлади. Агар занжирдаги ток орта борган ( f > ° )
да бирламчи токка қарама-қарши йуналган ўзиндукцион ток
ҳосил булади. Бунда ток манбаи ЭЮ К бажарган иш ининг
бир қисмигина Жоуль-Ленц иссик^игига сарф бўлади, холос.
Аксинча, занжирдаги ток камая борган ( £ < ° ) да, бирламчи
ток билан бир хил йуналган ўзиндукцион ток ҳосил бўлиб,
бирламчи ток кучаяди ва Жоуль-Ленц иссиқлигига қараганда
кўпроқ иссикдик ажралиб чиқади.
Ш ундай қилиб, ток ортаётганда занжирда бажарадиган
ортиқча иш бирор турдаги энергияга айланади, камаяёт-
ганда эса бу энергия қайтиб занжирга узатилади. Ток кучи
ортиши билан унинг магнит майдони ҳам кучаяди, бинобарин
бу ҳосил бўлган энергия магнит майдон энергиясидир.
Магнит майдон энергиясини ҳисоблаш учун индуктив
лиги L, қаршилиги R бўлган контур ноферромагнит изотроп
муҳитда жойлашган бўлсин.
Контурда ток кучи нолдан бирор чекли I қийматга орта
/ = £ р 1 = £ ^ е Ё_= £ ^ Ж (12.34)
R R R v
£ = IR + L ^ j-.
dt
(12.36)
О
Токли контур юзаси орқали ўтаётган магнит индукция
оқими ф = L I эканлигини назарга олинса, (11.36) ни
қуйилаги кўринишда ёзиш мумкин:
К = LT ^ JT = T l - (12.36, а)
\Ж = \ Г н А 2 =\А-Вб = ^ - .
Гн
(12.36 а) ифода токли контур ўзида тўплайдиган магнит
майдон энергиясидан иборат бўлганлиги учун унга т о к
н и н г х у с у с и й э н е р г и я с и ҳам дейилади.
Занжирни ток манбаидан узиш вақтида йўқотган магнит
майдон энергияси (12.36) ҳисобига узилиш электронлари
иш бажаради.
С о л е н о и д м а г н и т м а й д о н э н е р г и я с и ва э н е р
гия з и ч л и г и . С ол ен оиддан токўтаётгандау н и н гўзагида
мужассамлашиб ҳосил бўлган магнит майдон энергияси ҳам
(12.36) формула асосида аниқланади, яъни:
Wm = ^ , (12.37)
= = V; (12.37)
Wm, U L ^ v ^ v ^ v (12 37 а)
= KJL —_S2_
m V 2 2 2цоц- (12J8)
Шундай килиб, магнит майдон энергиясининг зичлиги
шу нуктадаги магнит майдон кучланганлиги Н ва индук
цияси В нинг кўпайтмасининг ярмига тенгдир.
Агар магнит майдон бир жинсли бўлмаса, майдоннинг
кичик элементар d V ҳажмида В ни ёки Н ни ўзгармас деб
ҳисоблаш мумкин бўлади. У вақгда (12.38) формула элементар
ҳажмдаги магнит майдон энергиясининг зичлигини ифода
лайди, яъни:
Бу ҳолда чекли V ҳажм ичидаги энергия
V V
* W £ u 2+ * £ X м *1*1'- (12-42)
i=l is 1 /=1
Бу тенгламанинг ўнг томонидаги биринчи қўшилувчи ифода
токли барча контурларнинг ўзиндукция магнит майдони
энергиясидир:
ТАКРОРЛАШ САВОЛЛАРИ
13-БОБ
МОДЦАЛАРНИНГ М АГНИТ ХОССАЛАРИ
13.1.М О ЛЕК У Л ЯР ТО К Л А РН И Н Г М АГНИТ М О М ЕН ТЛ А РИ
1о р б = ev 2 пг
(1 3 .2 )
Р =1 о р б ■7ТГ- - е шг (1 3 .3 )
2яж
Иккинчи томондан, m массали электроннинг г радиус
ли орбита бўйлаб v тезликли ҳаракати Z.e импульс моменти
Lt билан ифодаланади:
L ' = m vr. (1 3 .4 )
^ = (13.6)
3. А т о м н и н г о р б и т а л м агн и т м о м е н т и . Атомнинг
орбитал магнит моменти Р,„де6, атомлардаги электрон
ларнинг орбитал магнит моментлари pmi нинг геометрик
йижндисига айтилади:
1 = а . + 4 )+ ---+ 4 2= £ 4 - (13.8)
/=|
(13.6) (13.7) ва (13.8) дан фойдаланиб, атомларнинг магнит
ва импульс моментлари Рт ва L учун қуйидаги муноса-
батни ёзамиз:
Р „ ,= -(± ) L = -g L (13.9)
Шундай қилиб, (13.6) ва (13.9) дан кўринадики, элек
трон ва атомнинг орбитал гидромагнит нисбати ўзаро тенг
дир. Орбитал гидромагнит нисбатнинг математик ифодаси
(13.5) доиравий орбита мисолида қараб чиқилди. Орбитал
(13.11)
^^орб L e zn 471Ш
(13.13)
AP/П = A1
бунда —электрон орбитал юзаси S нинг В векторга
перпендикуляр йўналишдаги проекцияси. Индукцияланган
орбитал магнит моменти вектори д Ртнинг йўналиши магнит
индукция вектори В га қарама-қарши бўлгани учун (13.2-
расм):
<Ш4а>
Магнит майдонидаги атомда z та электрон бўлгани учун
атомда индукцияланган орбитал магнит моменти д Рт ҳар
бир электронда ҳосил бўлган қўшимча орбитал магнит
моментлари АР нинг геометрик йиғиндисига тенг, яъни:
Ы 1=1 0 315)
У вақтда
13.3. М О ДЦ АЛАРН ИН Г М А ГН И Т Л А Н И Ш И
— Я _ _ _
V = д 7 Е д/>” = O v л/>” = п°АРт ’ (13.17а)
/=1
]J = п0АРт
0
-- - n°eh-<S^
4л т
B (13.18)
Хт = (13.20)
// / / / / /
магнит майдоннинг индукция вектори В га перпендикуляр
жойлашиб қолади. Худди шунга ўхшаш доимий магнит
қутблари орасидаги фазода аланга ён томонга итарилади
(13.4-расм), чунки алангани ташкил қилган газлар диамаг-
нетикдир.
4. П а р а м а гн ет и к л а р . Хусусий магнит моменти нолдан
фарқли булган атомли моддалар ташқи магнит майдони
бўйлаб магнитланиши ҳодисасига п а р а м а г н и т э ф ф е к т
дейилиб, моддаларга эса п а р а м а г н е т и к л а р дейилади.
7=0 ~
ьф о
Qr Gr o r Or o r
O G -er Q rQ r в
Q ~Cb Q Q~
O r 0 - Q*.
a 6
1 3. 5 - р а с м
Модцаларнинг парамагнит хоссалари атомларида нолдан
фарқли бўлган хусусий орбитал магнит моментга эга бўлиши
билан тушунтирилади. Ташқи магнит майдон бўлмаганда,
парамагнетикдаги атомларнинг хусусий орбитал моментлари
АРтиссиқлик ҳаракати сабабли тартибсиз жойлашган бўлади
(13.5а-расм). Ш унинг учун ҳам, ташқи майдон бўлмаган
Iда алоҳида атомлар хусусий орбитал магнит момент-
X ' . » 2# 1 - (13.22)
Парамагнетиклар учун
1 3. 6- рас м
х ‘т қийм ати м усбат
(х „ > 0) бўлиб, у 10'5 — 10'3 ораликда ётади.
Ж уда кучли магнит майдон ва паст ҳароратларда
парамагнетикларнинг магнитланиш вектори j нинг майдон
кучланганлиги Н га пропорционаллиги бузилади. Жумладан,
Я орта бориш и билан j векторнинг қиймати секин орта
боради, ва ниҳоят, тўйиниш ҳолати юз бериб, ] =const
бўлиб қолади.
Кислород, азот, азот оксиди, ҳаво, эбонит, алюминий,
платина, суюқ кислота, ишқорий ер металлари ва шу кабилар
парамагнетикларга мисол бўла олади.
Д оим ий магнит қутблари орасига жойлаштирилган
парамагнит моддалар шундай магнитланадики, мусбат магнит
қутби яқинида унинг манфий қутби бўлади. Натижада, пайдо
булган ҳар хил исмли кутблар ўзаро тортишади.
Ташқи магнит майдонидаги парамагнетикларнинг майдон
бўйлаб магнитланишини тажрибада осонгина кўриш мумкин.
Масалан, доимий магнит кутблари орасида ипга осилган
парамагнетик стержень магнит майдон индукция чизиғи
бўйлаб жойлашади (13.6-расм), парамагнит суюқлик эса
кучли майдон томонга, яъни магнит қутблари орасидаги
фазога тортилади.
Шундай қилиб, юқорида айтилганларни умумлаштириб,
бир хил моддалар диамагнитлар, бошқалари парамагнитлар
бўлишини тушуниб опишимиз мумкин. Магнит майдонидаги
ҳар қандай атомнинг барча электронлари Лармор прец-
цессиясига дуч келгани сабабли атомнинг диамагнит хоссаси
мавжуд булади.
13.7-расмда, диамагнит (а) ва парамагнит (б) модда
нинг магнит қабул қилувчанлиги хтнинг ҳароратнинг
тескари ифодаси 1/Т га боғланиш графиги келтирилган.
Шуни қайд қилиш керакки, магнетиклар бир вақтнинг
ўзида ҳам диамагнит, ҳам парамагнит хоссага эга бўлганлиги
учун умумий ҳолда модданинг магнит қабул қилувчанлиги
Х„ икки қисмдан ташкил топган бўлади:
хт = х : + х : , (13.23)
бунда Хт ва Хт> —диамагнит ва парамагнит моддаларнинг
магнит қабул қилувчанлиги бўлиб, улар мос равишда
(13.20) ва (13.22) формулалардан аникданади.
Агар модда атомининг хусусий орбитал магнит моменти
кичик бўлса, унинг диамагнит хоссалари кучли бўлади ва
модда диамагнетик бўлади. Аксинча, модда атомининг
хусусий орбитал магнит моменти катта бўлса, унинг
парамагнит хоссалари диамагнит хоссаларидан кучли бўлади
ва модда парамагнетик бўлади. Жумладан, барча инерт газ
атомларининг хусусий орбитал магнит моментлари нолга тенг
бўлганлиги учун улар фақатдиамагнетиклардир.
М а г н и т о м е х а н и к э ф ф е к т Парамагнетикнинг
атом (ёки молекула)ларнинг ташқи магнит майдонда майдон
бўйлаб ориентацияланиши сабабли магнитланиш содир бўлади.
Бунда парамагнетикнинг хусусий орбитал импульс момен-
N _
ти вектори L = £ L; асосий ролни ўйнаб, у орбитал магнит
'=1_ ы N - N -
моменти вектори Рт = £ Pmi билан ^ А = - 7 боғла-
1=1 '=1 '=1
нишга эга; бунда N—парамагнетикнинг ДК ҳажмидаги
атомлар сони, g—гиромагнит нисбат.
Элементар д V ҳажм чегарасида ташқи магнит майдонни
бир жинсли ҳисоблаб, (13.17) ва (13.21) формулалар асосида
парамагнит ҳажмнинг импульс моменти 10со (бунда /0—
жисмнинг инерция моменти, ш—унинг бурчак тезлиги) ни
куйидаги кўринишда ёзиш мумкин:
'о S = = - ^ „ ,, = ^ 7 =^ (13.24)
1=1 /=1
Парамагнетик атом ининг ташқи магнит м айдонда
ориентацияланиш жараёнида импульс моментнинг сақла-
ниш қонуни бажарилади. Шунинг учун, парамагнит жисм
ташқи магнит майдонда магнитланганда унинг импульс
моменти доимий қолиши керак. Натижада, парамагнит жисм
/ 0<У —импульс моментга эга бўлиши учун магнит майдонда
ш бурчак тезлик билан айланма ҳаракат қилади.
Парамагнит жисмнинг ташқи магнит майдонда айланма
ҳаракатда бўлиши ҳодисасига магнитомеханик эффект
дейилади.
Т аж ри бада, I 0,A V ва
доимийларни билган ҳолда Я ва
сани ўлчаб, (13.24) формуладан
гиромагнит нисбат g ни аниқлаш
мумкин.
Магнитомеханик эффектни
1915 йилда биринчи бўлиб
Эйнштейн ва Де Хаас тажрибада
кузатишган. Бу тажрибада унча
катта бўлмаган темир цилин-
дрчани ингичка кварц толага
осиб, соленоид ичида жойлаш- £
тирилган эди (13.8-расм). Соле-
ноиддан ўзгармас ток ўтказиб,
цилиндр магнитланганда у бури- 13.8-раем
ла бошлайди, магнит майдоннинг йўналиши ўзгартирилганда
айланиш йўналиши ҳам ўзгаради. Цилиндрнинг бурилиши
толага маҳкамлаб куйилган К кўзгучадан қайтган нур шуьласи
ёрдамида шкаладан аникланади. Бунда юзага келадиган ш
бурчак тезлик жуда кичик булган. Масалан, диаметри бир
неча миллиметр бўлган тем ир цилиндр Н = 1 0 4 А /м
кучланишли майдонда со= 10 3 рад/с бурчак тезликка эга
бўлган, холос. Шунинг учун кузатиладиган магнитомеханик
эффектни кучайтириш учун Эйнштейн ва Д е Хаас механик
резонанс ҳодисасидан фойдаланишди, улар соленоидни
частотаси цилиндрнинг резонанс тебраниш частотасига тенг
бўлган ўзгарувчан токка улашди.
Ш ундай қилиб, тажрибадан олинган маълумотларга
биноан гиромагнит нисбат g ни аникдаб, унинг назарий
чиқарилган қийматини (13.5) билан таққослаш мумкин.
Тажриба натижаларидан маълум бўлдики, g. нинг экспери
ментал қиймати назарий (13.5) қийматидан икки марта катга
экан, яъни:
g ,= 2 g = i - (13-25)
К = -& 4 (13.25, а)
Даставвал электрон хусусий магнит моменти Рт нинг
мавжудлигини, унинг ўз ўқи атрофидаги айланишининг
импульс моменти—спини (spin—инглизча айланмоқдемак
дир) билан тушунтирмоқчи бўлганлар. Кейинчалик спиннинг
бундай модели бир қатор қарама-қаршиликка олиб келди,
натижада ўз ўқи атрофида «айланаётган электрон» ҳақидаги
тасаввурдан воз кечишга тўғри келди.
Ҳозирги вақтда текширишлардан маълум бўлдики, элек
троннинг хусусий импульс моменти-спини ва у билан боғлиқ
бўлган спин магнит моменти ҳам, унинг массаси ва заряди
сингари ажралмас характеристикаларидан бири эканлиги
жуда катта ишонч билан исботланди.
Электроннинг спини, яъни унинг хусусий импульс м о
менти Ц ва хусусий магнит моменти Pms моддаларнинг
магнит хоссаларидагина намоён бўлибгина қолмай, бошқа
кўп ҳодисаларда, жумладан, оптик спектрларнинг хосса-
ларида ва орбитада электроннинг жойлашишида намоён
бўлади. Электрон спин унинг квант табиатига эга бўлган
элементар заррача эканлигининг мезонидир.
Шундай қилиб, спин-квант табиатига эга булган барча
элементар зарралар (электрон, протон, нейтрон ва мьюн-
лар)нинг хусусий импульс моментидир.
Замонавий физикада электрон спин Les нинг абсолют
қиймати куйидаги формула билан аникданиши исботланган:
(13.28)
2. Магнит индукция вектори В га қарама-қарши, яъни
антипараллел проекциялари эса:
< 1329)
( О * =+/<«■ (13.29а)
в = в 0 + в тк (13.30)
В0 =ц0Н. (13.30а)
Ь = Втк-*~ (13.31а)
;_ _ ^ичк
J V Цо '
ц = 1+ Хя. (13.36)
М агнетикнинг нисбий магнит сингдирувчанлиги Ц
ўлчамсиз катталик бўлиб, у магнетикдаги магнит майдон
вакуумдагидан неча марта кучланганлигини ифодалайди.
(13.35) дан магнетикларнинг магнит қабул қилувчан-
лиги:
Хт = ц - 1 . (13.36а)
(13.37)
L
бунда / ва / м —ихтиёрий L контур ичидан ўтаётган микро
ва макротокларнинг алгебраик йиғиндиси.
Магнетикдан ички магнит майдони кучланганлиги Н тк
нинг ёпиқ контур бўйича циркуляцияси микротокларнинг
алгебраик йиғиндиси / м га тенгдир, яъни:
(13.38)
L
Бу ифодадаги ички магнит майдон кучланганлиги / / ичк
(13.33) га асосан магнитланиш вектори ] га тенг бўлган-
лиги учун уни
(13.38a)
L
кўринишда ёзиш мумкин: у вақгда ноферромагнит моддадаги
магнитостатик майдон учун ёзилган тўлиқ ток қонуни
(13.37) қуйидаги кўринишга келади:
(13.39)
(13.40)
(13.41)
L
бунда / —ўтказувчанлик макротокларнинг алгебраик йиғин-
дисидан иборат эканлигини яна бир бор таъкидлаб ўтамиз.
Ш ундай қилиб, ю қорида келтирилган (13. 37) дан
(13.41) гача булган формулалар вақгга боғлиқ бўлмаганлиги
учун уларга магнитостатиканинг асосий тенгламалари
дейилади.
3. Ч е г а р а в и й ш а р т л а р . М айдон векторларининг
икки муҳит чегарасидаги ўэгаришини тавсифлайдиган
муносабатларга чегаравий шартлар деб юритилади. Чегаравий
шартлар магнит майдон, яъни узлуксиз функция учун
ёзилган Остроградский-Гаусс теоремаси асосида осонгина
топилади. Аммо и к к и муҳит чегарасида функция узилишга
учрайди ва кўрилаётган масалада шу узилишларни назарга
олишгатўғри келади. Буни амалга ошириш мақсадида нисбий
магнит сингдирувчанлик й сакраб ўзгарадиган икки муҳит
чегарасида юпқа ўтиш қатламда мавжуд ва бу қатлам
кўрилаётган В, Н катталиклар жуда тез, аммо узлуксиз
равишда ўзгаради деб ҳисобланади.
Керакли алмаштиришлар бажарилгандан сўнг ўтиш
қалинлигини нолга интилтириб (h —» 0 ), исталган чегара
вий шартлар топилади. Бундай шартни ҳар доим бажариш
керак. Аммо материал баёнини қисқартириш мақсадида биз
ҳар сафар буни такрорлаб ўтирмаймиз.
13.10-расмда тасвирланган 1- ва 2-му\итни ажратувчи Q
сиртнинг нормали п иккинчи муҳит томонга йўналганбўлсин.
Икки муҳит чегарасида асослари J, ва S2, баландлиги h га
тенг бўлГан етарлича кичик цилиндрни фикран ажратамиз.
Цилиндрнинг ажратувчи текислик билан кесишишидан хрсил
бўлган юзи 50, ён сирти эса Sin ва цилиндр ўқининг асослари
билан кесишган нуқталарида магнит индукция векторлари
Ву ва Вг бўлсин. Асосий мақсад Ву ва В2 векторларнинг Q
текислик нормали йўналиш идаги ташкил этувчилари
орасидаги боғланишни топишдан иборат. Остроградский-
Гаусс теоремасидан фойдаланиб, қуйидаГини топамиз:
(13.45)
(13.46)
_ ц0ц н 2 _ н в _ Д2
- 2 2 2ц0|1
Ноферромагнит муҳитдаги натижавий магнит майдон
нинг энергияси wm вакуум (р. = 1) даги энергиясидан ва
магнитланган муҳит (магнетик)нинг энергиясидан ташкил
топган:
wт = Vi’/м ЦI м ч )\ + и1т\м
( вгнJч. П З 48)
Бунда *v а
—вакуумдаги магнит майдоннинг энергия
зичлиги бўлиб, у
IVт \в/ а к ) 2
(13.48а)
(13.49)
т [лм м ) m т \и а к ) 2 2 2
»•„(,„,) = (13.49а)
формула билан бир хилдир.
13.2-зкадвал
Ю мшоқ J т JJ қ > т
ферромагнетиклар Iх max ' л
И к- 4
Водородда куй-
дирилган соф темир 28.000 17.28 10-2 2,0 1,6-Ю-2
Юмшок, темир 8.000 17,2-10-2 40,0 6,72 10-2
м *
а 6 В г
1 3 .2 0 - р а с м
Биринчи қисм
МЕХАНИКА
3-боб. Иш ва энергия....................................................................................59
3.1. Иш. қувват ва энергия 59
3.2. Кучнинг потенциал майдони. Концерватив ва
ноконцерватив кучлар....................................................................63
3.3 Қувват 65
3.4. Энергия ва энергиянинг сақланиш қонуни............................. 67
3.5. Гравитацион майдон .'.....................................................................76
3.6. Ернинг тортишиш майдонидаги моддий нуқтани
кўчиришда бажарилган и ш ...........................................................85
3.7. Тортиш иш майдонидаги моддий нуктанинг потенциал
энергияси. Майдон потенциали.................................................... 87
3.8. Космик тезли клар ................................................................................ 89
3.9. Сацланиш қонунларининг шарлар урилишига татбиқи........ 92
Такрорлаш саволлари .........................................................................99
Иккинчи қисм
ЭЛЕКТР .,
Учинчи қисм
Э Л Е К ТРО М А ГН ЕТ И ЗМ
ФИЗИКА КУРСИ
Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма
22.3я73
2 6 5 -9 9
Алишер Навоий иомидаги
Узбекистан Республикасининг давлат
кутубхонаси.