Magnit maydonning tokli o'tkazgichga ta'sir qiluvchi kuchini quyidagi qurilma dFhajmdagi zaryad tashuvchilarning sonini dn deb belgilasak

ilasak (12.17) quyidagicha

yordamida kuzatish mumkin (12.7-rasm). dl uzunlikdagi tokli o'tkazgichni bir yoziladi:
jinsli magnit maydonida (V=const) erkin ko'cha oladigan qilib o'rnataylik. Rasmda Idl = qudn (12.18)
tasviiianganidek, ikkita metall sterjenlar ustiga ko'ndalang qilib joylashtirilgan dl Bu ifodani Amper kuchi bilan solishtirib
o'tkazgichdan tok o'tkazaylik. Bu tokli o'tkazgichga chizma tekisligiga
perpendikular ravishda yo'nalgan magnit maydonining ta'sir etuvchi Amper dF = [uB\jdn (12.19)
kuchining qiymati ifodani hosil qilamiz.
(12.19) ifoda dn dona harakat-
dFA=l[Bdl] (12.12) lanuvchi zaryad tashuvchiga magnit
ifoda bilan. lining moduli esa maydon tomonidan ta'sir etuvchi
dFA -IBdlsina (12.13)
/ * C u kuchni xarakterlaydi.
Bir dona zaryad tashuvchiga ta'sir
tenglama bilan aniqlanadi. Bunda a- dl bilan V vektor orasidagi burchak (12.12) va
(12.13) munosabatlar Amper kuchini ifodalaydi. Bu kuchning yo'nalish Adl
elementning ko'chish yo'nalishi bilan mos tushganligi uchun bajarilgan ish
dA = dFAb = I-Bdl-b (12.14)
Y
y
12.8-rasm.
. JT
etuvchi kuch Lorens kuchi deb ataladi:

F,
dn
= q[uB] (12.20)

dlb^dS dtb olsak. (12.14) quyidagi ko'rinishni oladi: Lorens kuchining yo'nalishi ham
dA = IBdS =I-d0 (12.15) Amper kuchiga o'xshab, chap qo'l qoidasi bilan aniqlanadi (12.3 ga qarang).
bunda, dF - kontur yuzi dS ni kesib o'tayotgan magnit oqimidir.
Amper kuchi dFA o'tkazgich va magnit maydon induksiya vektori B yotgan 12.5. Zaryadli zarralarning magnit maydondagi harakati. Siklotron
tekislikka perendikular yo'nalgan bo'lib, uning yo'nalishni quyidagi chap qo'l Magnit maydonga kirgan zaryadli zarralarning bir necha holini ko'raylik.
1. Zaryadli zarraning harakat yo'nalishi magnit induksiyasi chiziqlari bo'ylab
qoidasi bilan aniqlanadi. sodir bo'lganda. u va V vektorlari orasidagi burchak a= 0 yoki a = K ga teng.
Agar chap qo'lning ochiq kaftiga B induksiya vektorining o'tkazgich Bunda Ft = 6 bo'ladi. Demak, bu holda magnit maydon zaryadli zarraga ta'sir
uzuttligi dl ga perpendikular tashkil etuvchisi tushayotganda, to'rt barmoq qilmaydi.
tokningyo'nalish bilan mos tushsa, bosh barmoq o'tkazgichga ta'sir qiluvchi dFA 2. Agar u va V orasidagi burchak a = n/2 yoki 3n/2 ga teng bo'lsa, Ft = qtiB
Amper kuchining yo 'nalishini ko 'rsatadi. bo'ladi. Bunda kuch ta'sirida zarra aylana bo'ylab harkatlanadi. Aylana radiusi R ni
Lorens kuchini markazdan qochma kuchga tenglab topamiz:
12A. Lorens kuchi n mu _, mu
Biz 12.3 da magnit maydondagi tokli o'tkazgichga ta'sir etuvchi kuch, ya'ni quB ~ bundan R = (12.21)
Amper kuchi bilan tanishib o'tdik, lekin Amper kuchining paydo bo'lish sabablariga R qB
e'tibor bermadik. ekanligi kelib chiqadi.
Magnit maydondagi tokli o'tkazgichga ta'sir etuvchi kuch harakatlanuvchi (12.21) dagi m - zarraning massasi, q - zarraning zaryadi.
alohida zaryadlarga ta'sir etuvchi kuchlar yig'indisidan iborat, bundan esa ta'sir Zarraning aylanish davri
zaryadlardan ular harakatlanayotgan o'tkazgichlarga berilishi mumkin degan fikmi 2nR 2n mu 271 .(12.22)
Lorens berdi. Shuning uchun Amper qonuni (12.12) dan foydalanib, magnit T=
maydonida harakatlanayotgan zaryadga ta'sir etuvchi kuchni topaylik. u it qB (q/m)B
O'tkazgichdan o'tayotgan tok kuchi (11.2) va (11.3) ga asosan: va V ning aniq qiymatlarini bilsak q/m ni
I = jS-qnuS (12.16) aniqlash mumkin bo'ladi.
3. Zarra tezligi magnit maydon yo'nalishi
ekanini eslab, (12.16) ni har ikkala tomonini dl ga ko'paytiraylik, u holda bilan ixtiyoriy a burchak tashkil etsin. Bu
quyidagini olamiz: vaqtda harakatlanayotgan zarralarga magnit
Idl = qunS dl = qundV (12.17) maydon ko'rsatadigan ta'sirdan siklik
bu yerda, 5 - o'tkazgichning ko'ndalang kesim yuzi, n - o'tkazgichning birlik tezlatgichlar (siklotron, sinxrotron, sinxro-
hajmidagi zaryad tashuvchilarning soni, ;/ - zaryad tashuvchining tartibli harakat fazotron), magnitogidrodinamik generatorlarda
foydalaniladi.
tezligi, q - lining zaryadi. dV=S dl - o'tkazgich elementining hajmi. Agar n dVm,
12.9-rasm.
128 129