Nota Excel

Bab 1 Kerajaan Alam Melayu

1.1 Konsep Alam Melayu

1 Kawasan Alam Melayu merangkumi kawasan gugusan kepulauan dan tanah besar di bahagian tenggara
benua Asia.
2 Pelbagai istilah digunakan terhadap Alam Melayu seperti Kepulauan Melayu dan Dunia Melayu.
3 Konsep Alam Melayu dapat dilihat dari aspek geografi, bahasa dan budaya.

Aspek geografi
• Menurut Profesor Emeritus Dato’ Dr. Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman, Alam Melayu
meliputi kawasan dari Madagaskar ke Tanah Melayu, Papua New Guinea, Australia, New Zealand,
Kepulauan Pasifik hingga ke Taiwan.
• Abdul Hadi Haji Hassan berpendapat bahawa Alam Melayu adalah satu lingkungan geografi dari
Kepulauan Melayu hingga ke selatan Thailand.
• Profesor Emeritus Tan Sri Dato’ Pendeta (Dr.) Ismail Hussein pula menyatakan bahawa Dunia
Melayu meliputi selatan Vietnam, Kemboja, selatan Myanmar, Segenting Kra, Malaysia, Indonesia,
Brunei Darussalam dan Filipina.
• Alfred Russel Wallace berpendapat bahawa kepulauan Melayu meliputi Tanah Melayu hingga
ke Tenasserim. Kepulauan Melayu juga merangkumi Kepulauan Nicobar, Filipina, Kepulauan
Solomon hingga ke New Guinea.
• Profesor Dr. Ding Choo Ming menyatakan bahawa Dunia Melayu merangkumi Malaysia,
Indonesia, Brunei, Singapura, selatan Thailand dan Filipina.

Aspek bahasa
• Menurut Profesor Emeritus Dato’ Dr. Asmah Haji Omar, bahasa serumpun Alam Melayu
mempunyai perkaitan dengan bahasa etnik peribumi yang boleh dikenal pasti melalui
kata-kata tertentu.
• Sutan Takdir Alisjahbana menyatakan sifat orang Melayu yang gemar belayar telah
mengembangkan bahasa Melayu ke Alam Melayu sejak awal Masihi lagi.

Aspek budaya
• Penduduk di Alam Melayu mempunyai budaya serumpun yang merangkumi bahasa dan tulisan,
persuratan, struktur sosial, kesenian, kepercayaan dan adat.
• Dato’ A. Aziz Deraman menyatakan budaya Melayu telah berkembang maju dengan kemunculan
beberapa kepandaian dalam bidang kesenian.
• Antaranya, pembuatan gangsa dan seni mempertahankan diri.

1.2 Kewujudan Kerajaan di Alam Melayu

1 Bermula daripada petempatan kecil, Kerajaan Alam Melayu telah berkembang menjadi sebuah kawasan
pelabuhan.
2 Kawasan tersebut membentuk kerajaan yang agung seperti:
(a) Kerajaan Funan – Terletak di lembah Sungai Mekong
(b) Kerajaan Champa – Terletak di selatan dan tengah Vietnam
(c) Kerajaan Srivijaya – Terletak di lembah Sungai Musi, Sumatera
(d) Kerajaan Angkor – Terletak di lembah Sungai Mekong
(e) Kerajaan Majapahit – Terletak di lembah Sungai Brantas, Jawa Timur
(f) Kerajaan Kedah Tua – Terletak di Sungai Mas dan Sungai Bujang
(g) Kerajaan Gangga Nagara – Terletak di bahagian barat tengah Tanah Melayu

N1

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 1 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

1.3 Kerajaan-kerajaan Alam Melayu yang Masyhur

1 Kerajaan Funan, Champa, Srivijaya, Angkor, Majapahit, Kedah Tua dan Gangga Nagara ialah kerajaan
Alam Melayu yang masyhur.
2 Kemasyhuran kerajaan tersebut dilihat dari aspek pemerintahan, ekonomi, agama dan kemunculan
pelabuhan.

Kerajaan Pengasas Zaman Kemasyhuran

Funan Kaundinya Fan Shih-man berjaya meluaskan empayar ke Sungai Mekong
hingga Teluk Camranh di sebelah timur. Beliau juga berjaya
menguasai selatan Myanmar dan Segenting Kra
Champa Chu-Lien Che Bong Nga berjaya mengatasi ancaman Dai Viet dan
meluaskan empayar hingga ke Lembah Sungai Merah
Srivijaya Dapunta Hyang Sangramadhananjaya berjaya menjadikan Srivijaya menguasai
Sri Jayanasa jalan laut antarabangsa, iaitu Selat Melaka dan Selat Sunda
Angkor Jayavarman II Suryavarman II meluaskan empayar ke sekitar Lembah Sungai
Mekong hingga selatan Myanmar
Majapahit Raden Vijaya Patih Gajah Mada meluaskan empayar ke timur Pulau Jawa,
pesisir pantai timur Sumatera, pesisir selatan dan barat Pulau
Borneo, bahagian selatan dan timur Sulawesi dan Kepulauan
Maluku
Kedah Tua Kegiatan perdagangan berkembang pesat di Lembah Bujang
dan kerajaan Kedah Tua juga menjadi pusat keagamaan agama
Buddha
Gangga Nagara Raja Ganji Sering dikunjungi oleh pedagang luar sejak abad kelima lagi
Sarjuna kerana kaya dengan hasil bumi emas dan bijih timah

1.4 Kerajaan Alam Melayu dan Kerajaan Luar yang Sezaman

1 Kemajuan yang dicapai oleh kerajaan-kerajaan di Alam Melayu adalah setanding dengan kerajaan-
kerajaan luar yang sezaman.
2 Di samping itu, wujud hubungan perdagangan, keagamaan dan diplomatik antara kerajaan-kerajaan
tersebut.
(a) Abad pertama – Kerajaan Alam Melayu menjalinkan hubungan dengan Empayar Parsi, Empayar
Rom, Empayar Kushan dan Dinasti Han
(b) Abad kesembilan – Kerajaan Alam Melayu menjalinkan hubungan dengan Empayar Byzantine,
Kerajaan Abbasiyah, Kerajaan Chola dan Dinasti Tang
(c) Abad ke-14 – Kerajaan Alam Melayu menjalinkan hubungan dengan Kerajaan Turki Uthmaniyah,
Empayar Mongol dan Kesultanan Delhi

Bab 2 Sistem Pemerintahan dan Kegiatan Ekonomi Masyarakat Kerajaan Alam Melayu

2.1 Sistem Pemerintahan

1 Kerajaan-kerajaan Alam Melayu mengamalkan sistem pemerintahan beraja.
2 Melalui sistem tersebut, pemerintahan dibahagikan kepada pemerintahan pusat dan pemerintahan wilayah.

Bentuk pemerintahan
Kerajaan
Pemerintahan pusat Pemerintahan wilayah
Kerajaan Funan • Diketuai oleh Raja Terbahagi kepada tujuh buah
• Dibantu oleh golongan agama wilayah yang ditadbir oleh
dan tentera putera-putera raja

N2

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 2 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

Kerajaan
Kerajaan Champa
Kerajaan Srivijaya
Kerajaan Angkor
Kerajaan Majapahit
Kerajaan Kedah Tua
Kerajaan Gangga Nagara
Bentuk pemerintahan
Pemerintahan pusat
• Diketuai oleh Raja
• Dibantu oleh pembesar untuk
mengutip cukai, menjaga
keamanan dan mengukuhkan
pertahanan
• Diketuai oleh Raja
• Dibantu oleh Yuvaraja,
Pratiyuvaraja dan Rajakumara
• Turut dibantu oleh golongan
agama, tentera, pemungut
cukai, hakim dan penjaga
harta kerajaan
• Diketuai oleh Raja
• Dibantu oleh pembesar
• Diketuai oleh Raja
• Dibantu oleh Sapta Prabu dan
para pembesar
Diketuai oleh seorang ketua
Diketuai oleh Raja
Pemerintahan wilayah
Terbahagi kepada lima buah
wilayah, iaitu Indrapura,
Amaravati, Vijaya, Kauthara dan
Panduranga
Terbahagi kepada Kedatuan yang
ditadbir oleh Datu berketurunan
raja dan Pradatuan, iaitu Datu
bukan keturunan raja
Terbahagi kepada wilayah,
daerah, daerah kecil dan
kampung
Terbahagi kepada 14 buah
wilayah dan dipecahkan kepada
Kabupaten, Kawadanan,
Pakuwuan dan Kebuyutan

2.2 Kegiatan Ekonomi

1 Pertanian
(a) Tanaman padi ialah tanaman utama yang diusahakan oleh:
(i) kerajaan Funan. (iv) kerajaan Majapahit.
(ii) kerajaan Champa. (v) kerajaan Srivijaya.
(iii) kerajaan Angkor.
(b) Rempah-ratus ditanam di Kepulauan Maluku, Pulau Banda, Sumatera dan Pulau Jawa
(c) Selain itu, masyarakat Alam Melayu turut menanam tanaman sampingan seperti jagung, pisang,
keledek, kekacang, kelapa, sayur-sayuran dan buah-buahan
2 Perdagangan
(a) Menjadi kegiatan ekonomi yang penting dalam kalangan kerajaan Alam Melayu
(b) Memperdagangkan pelbagai barangan tempatan dan negara luar
(c) Pelabuhan yang terlibat ialah:

Kerajaan Pelabuhan
Kerajaan Funan Oc Eo
Kerajaan Champa Turan, Kam ran, Sri Banoy dan Maliti
Kerajaan Srivijaya Palembang
Kerajaan Angkor Yasodharapura
Kerajaan Majapahit Tuban, Sidayu, Gresik dan Surabaya
Kerajaan Kedah Tua Sungai Mas dan Pangkalan Bujang
Kerajaan Gangga Nagara Pangkalan, Lembah Kinta, Tanjung Rambutan, Bidor dan
Sungai Siput

3 Hasil hutan dan laut

(a) Digunakan untuk kegunaan sendiri
(b) Hasil yang melebihi keperluan masyarakat tempatan diperdagangkan dalam kalangan pedagang
tempatan dan pedagang luar

N3

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 3 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

Hasil hutan Kegunaan

Gaharu Bahan pewangi dan perubatan
Sarang burung Untuk kesihatan dan perubatan
Rotan Bahan binaan dan barang kraf tangan
Rumpai laut Makanan
Gamat Bahan makanan dan perubatan
Mutiara Barang perhiasan

4 Perlombongan
(a) Antara galian yang dilombong ialah emas, perak dan bijih besi
(b) Kegiatan tersebut dilakukan secara kecil-kecilan
5 Pembuatan
(a) Masyarakat kerajaan Alam Melayu menghasilkan barangan harian
(b) Antaranya ialah:
(i) Barang perhiasan emas (kerajaan Funan dan Angkor)
(ii) Cuka kelapa dan tembikar (kerajaan Champa)
(iii) Garam, gula dan minyak (kerajaan Majapahit)

Bab 3 Sosiobudaya Masyarakat Kerajaan Alam Melayu

3.1 Bahasa dan Tulisan

1 Sifat keterbukaan masyarakat Alam Melayu membawa kepada perkembangan sistem tulisan kerajaan
Funan, Champa, Angkor, Majapahit dan Kedah Tua.
2 Hal ini turut mempengaruhi perkembangan bahasa dalam kerajaan Alam Melayu.
(a) Kerajaan Funan
(i) Bahasa Sanskrit ialah bahasa utama
(ii) Sistem tulisan adalah berasaskan tulisan orang Hu
(b) Kerajaan Champa
(i) Bahasa Sanskrit dan bahasa Melayu Champa ialah bahasa utama
(ii) Menggunakan tulisan Palava dan Champa Kuno
(c) Kerajaan Srivijaya
(i) Bahasa Melayu ialah bahasa utama
(ii) Bahasa ini menerima pengaruh bahasa Sanskrit
(iii) Menggunakan tulisan Palava
(d) Kerajaan Angkor
(i) Bahasa Sanskrit dan Khmer ialah bahasa utama
(ii) Bahasa ini menerima pengaruh bahasa Sanskrit
(iii) Menggunakan tulisan Palava dan Khmer
(e) Kerajaan Majapahit
(i) Bahasa Jawa Kuno ialah bahasa utama
(ii) Menggunakan tulisan Kawi
(iii) Tulisan Pegon digunakan selepas kedatangan agama Islam
(f) Kerajaan Kedah Tua
(i) Bahasa Sanskrit ialah bahasa utama
(ii) Menggunakan tulisan Palava

3.2 Persuratan
1 Kewujudan sistem tulisan membawa kepada perkembangan bidang persuratan.
2 Buktinya ditemukan dalam bentuk batu bersurat masyarakat kerajaan Alam Melayu.
3 Antara batu bersurat tersebut ialah:
(a) batu bersurat Kerajaan Funan bertarikh abad kedua.
(b) batu bersurat kerajaan Champa di Kauthara bertarikh 192 M.
(c) batu bersurat kerajaan Srivijaya seperti Karang Brahi dan Palas Pasemah bertarikh abad ketujuh.
(d) batu bersurat kerajaan Angkor, iaitu Sdok Kok Thom di barat laut Kemboja.
(e) batu bersurat kerajaan Majapahit, iaitu Trowulan bertarikh 1358 M.
(f) batu bersurat kerajaan Kedah Tua di Bukit Choras dan Bukit Meriam bertarikh abad kelima.

N4

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 4 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

3.3 Seni Bina

1 Seni bina masyarakat kerajaan Alam Melayu dapat dilihat pada candi, perkapalan dan sistem pengairan.
2 Binaan candi berfungsi sebagai rumah ibadat, pusat pendidikan dan pusat pertemuan masyarakat.
3 Antara binaan yang terkenal pada zaman kerajaan Melayu Awal ialah:

(a)  Kerajaan Funan (d)  Kerajaan Angkor

(i) Candi Go Cay Thi di Oc Eo (i) Candi Angkor Wat dan Angkor
(ii) Binaan perahu panjang yang boleh Thom
memuatkan 100 orang (ii) Binaan kapal untuk perdagangan
(iii) Binaan kapal besar yang boleh dan peperangan
memuatkan 700 orang dan 1000 tan
kargo
(e)  Kerajaan Champa
(iv) Membina sistem pengairan

Candi di Lembah Mi Son, Dong Duong

dan Po Nagar
(b)  Kerajaan Srivijaya

(f)  Kerajaan Kedah Tua

(i) Candi Muara Takus dan Candi
Muara Jambi di Sumatera
(ii) Membina kapal besar (i) Candi di Bukit Choras, Bukit
Pendiat dan Bukit Meriam
(ii) Membina seni arca Hindu dan
Buddha
(c)  Kerajaan Majapahit
(g)  Kerajaan Gangga Nagara
(i) Candi Tikus di Jawa Timur dan
Candi Cetho di Jawa Tengah (i) Membina patung Buddha yang
(ii) Membina pintu gerbang Gapura diperbuat daripada gangsa di
Wringin Lawang dan Gapura Tanjung Rambutan
Bajang Ratu (ii) Membina patung Buddha di Sungai
Siput dan Pangkalan

3.4 Struktur Sosial

Golongan pemerintah
Golongan diraja:
• Golongan yang berstatus tinggi
• Raja dan kerabat diraja

Raja Golongan bangsawan:

• Pembesar, ilmuwan, golongan agama, pujangga dan pendeta istana
• Berperanan mendukung pentadbiran kerajaan

Bangsawan Golongan diperintah

Rakyat merdeka:
• Pekerja istana, askar, petani, penternak, pedagang, nelayan dan
artisan
• Berperanan untuk:
– mengukuhkan sistem pemerintahan beraja melalui konsep
Rakyat merdeka taat setia
– menjana ekonomi kerajaan
Hamba:
• Tawanan perang, hamba berhutang dan rela menjadi hamba
Hamba
• Berperanan untuk:
– berkhidmat dalam sektor ekonomi
– meningkatkan status pemiliknya

N5

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 5 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

Bab 4 Agama, Kepercayaan dan Keunikan Warisan Masyarakat Kerajaan Alam Melayu

4.1 Agama dan Kepercayaan

1 Masyarakat kerajaan Alam Melayu memiliki agama dan kepercayaan yang dapat dijadikan panduan
dalam kehidupan.
2 Hal ini dibantu dengan peranan pemerintah kerajaan untuk memastikan pengukuhan dan kelangsungan
agama dalam kerajaan masing-masing.
Agama dan kepercayaan masyarakat Alam Melayu
Animisme • Kepercayaan bahawa setiap makhluk, hidupan dan tumbuhan memiliki
semangat atau roh
• Berkait rapat dengan kepercayaan terhadap makhluk halus
• Animisme juga mempunyai kaitan dengan penyembahan terhadap roh nenek
moyang yang dipanggil hyang
Dinamisme Berkait rapat dengan kepercayaan terhadap kekuatan yang dikenali sebagai
mana yang dapat mempengaruhi kehidupan seseorang
Agama Hindu dan • Kedua-dua agama ini tersebar ke Alam Melayu sejak sebelum Masihi
Buddha • Agama-agama ini mempengaruhi kehidupan masyarakat kerajaan Funan,
Champa, Srivijaya, Angkor, Majapahit, Kedah Tua dan Gangga Nagara
Agama Islam • Bermula pada abad ketujuh Masihi, agama Islam mulai tersebar ke Alam
Melayu
• Agama Islam diterima oleh masyarakat Champa, Majapahit, Kedah Tua dan
Pasai
3 Perkembangan agama bagi masyarakat kerajaan Alam Melayu ditunjukkan dalam jadual berikut.
Kerajaan Funan
• Sejak abad pertama, masyarakat kerajaan ini menerima agama Hindu dan Buddha
• Perkembangan agama Buddha berlaku disebabkan peranan yang dimainkan oleh Fan Shih-man
Kerajaan Angkor
• Agama Hindu berkembang pesat sejak awal pembentukan kerajaan Angkor oleh Suryavarman II
• Mulai abad ke-12, pentadbiran Jayavarman VII membawa kepada peningkatan agama Buddha
sebagai agama utama dalam kerajaan
Kerajaan Champa
• Penyebaran agama Hindu bermula pada abad keempat semasa pentadbiran Bhadravarman
• Kemudian diikuti dengan penyebaran agama Buddha
• Pengislaman Sultan Zainal Abidin membawa kepada penyebaran agama Islam pada abad ke-14
Kerajaan Srivijaya
Menjadi pusat kegiatan agama Buddha sejak abad ketujuh
Kerajaan Majapahit
• Agama Hindu dan Buddha berkembang serentak dalam kalangan masyarakat
• Sejak abad ke-14, agama Islam mula tersebar di Majapahit
Kerajaan Kedah Tua
• Bermula dengan penyebaran agama Buddha pada abad kelima
• Diikuti dengan agama Hindu dan seterusnya mulai menerima pengaruh Islam pada abad ke-12
Kerajaan Gangga Nagara
Masyarakat menganut agama Buddha

4.2 Keunikan Warisan Masyarakat Kerajaan Alam Melayu

1 Keunikan warisan bermaksud legasi kebijaksanaan dan keunggulan yang ditinggalkan oleh pemerintah
terdahulu.

N6

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 6 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

2 Keunikan ini diwarisi oleh generasi yang seterusnya.

3 Keunikan warisan kerajaan Alam Melayu dilihat melalui beberapa perkara yang berikut:
(a) Sistem pemerintahan beraja
(i) Pemilihan raja – berasaskan keturunan
(ii) Gelaran pemerintah – Raja, Maharaja dan Sultan
(iii) Kedudukan raja dianggap sebagai titisan dewa dan mesti dihomati
(iv) kedatangan agama Islam membawa kepada pengenalan konsep khalifah
(b) Kebijaksanaan pemerintah
(i) Memilih dan membangunkan pusat pemerintahan di lokasi yang strategik sebagai pusat
pemerintahan, petempatan dan pelabuhan
(ii) Menjalinkan hubungan diplomatik untuk menjamin kemakmuran kerajaan
(c) Kegiatan ekonomi
(i) Bergantung pada lokasi petempatan masyarakat
(ii) Berkembang di lembah sungai atau pun di pesisiran pantai dengan menjalankan kegiatan
pertanian dan perdagangan di pelabuhan
(d) Perkembangan sosiobudaya
Berlaku dalam aspek sistem tulisan dan bahasa, persuratan dan seni bina

Bab 5 Kesultanan Melayu Melaka

5.1 Pengasasan Kesultanan Melayu Melaka

1 Pengasasan Melaka telah dilakukan sekitar tahun 1400 oleh Parameswara.
2 Pemilihan lokasi yang baik menjadikan Kesultanan Melayu Melaka sebuah kerajaan yang masyhur di
Alam Melayu.
3 Antara faktor pemilihan tersebut adalah:
(a) Terletak di laluan perdagangan utama antara Timur dengan Barat
(b) Mempunyai bentuk muka bumi yang berbukit-bukau
(c) Mempunyai pokok bakau dan pokok api-api di pesisir pantai
(d) Terlindung daripada tiupan angin monsun

5.2 Kegemilangan Kesultanan Melayu Melaka

Faktor Kegemilangan
1 Raja dari keturunan Raja Palembang
2 Peranan raja yang unggul
3 Konsep daulat dan derhaka
4 Kewibawaan raja

Sistem Pentadbiran
1 Kesultanan Melayu Melaka mengamalkan Sistem Pembesar Empat Lipatan.
2 Pentadbiran Sultan dibantu oleh pembesar berempat, pembesar berlapan, pembesar enam belas dan
pembesar tiga puluh dua.
3 Pembesar berempat menjadi tonggak utama dalam sistem pemerintahan dan pentadbiran Melaka.
4 Mereka terdiri daripada Bendahara, Penghulu Bendahari, Temenggung dan Laksamana.

Bendahara Penghulu Bendahari Temenggung Laksamana

• Penasihat raja • Pemungut hasil atau • Ketua polis dan • Ketua angkatan laut
• Menteri utama ufti penjara • Pengawal peribadi
• Ketua turus angkatan • Ketua segala • Penguasa bandar dan raja
perang bendahari kota Melaka • Ketua duta
• Ketua hakim • Ketua urus setia • Pegawai protokol • Ketua utusan
• Pemangku sultan istana istana • Hakim di laut
• Ketua syahbandar • Hakim di darat

Sistem Perundangan
1 Sistem perundangan yang mantap berjaya membentuk kegemilangan Melaka.
2 Kesultanan Melayu Melaka menggunakan:
(a) Hukum Kanun Melaka

N7

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 7 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

(i) Ditulis semasa pemerintahan Sultan Muzaffar Shah (1446–1456)

(ii) Mengandungi 44 fasal dan berjaya membawa keamanan dan menjamin keselamatan rakyat
(b) Undang-Undang Laut Melaka
(i) Ditulis semasa pemerintahan Sultan Mahmud Shah
(ii) Bertujuan untuk menentukan peraturan pelayaran dan perdagangan di pelabuhan Melaka
(c) Undang-Undang Adat
(i) Menggunakan Adat Temenggung yang telah diasaskan oleh Datuk Ketemenggungan
(ii) Kandungannya berkaitan dengan pemerintahan, perwarisan takhta, perkahwinan, perwarisan
harta dan perundangan

Aspek Kegemilangan
Kegemilangan Melaka dilihat dari aspek pembentukan empayar, kemunculan sebagai pusat penyebaran agama
Islam dan pusat perdagangan serta kejayaan menjalinkan hubungan dengan kerajaan luar.
1 Cara pembentukan empayar Melaka:
(a) Melalui penaklukan ke atas kawasan yang lain
(b) Melalui perkahwinan antara Sultan Melaka dengan puteri diraja kerajaan lain
Kepentingan Pembentukan Empayar
Politik • Meluaskan wilayah dan jajahan
• Mengukuhkan hubungan dengan kerajaan takluk
• Menyekat pengaruh kuasa serantau
Ekonomi • Menguasai kegiatan perdagangan di Selat Melaka
• Memperoleh barang dagangan
• Menerima hadiah dalam bentuk wang, emas, timah dan bantuan ketenteraan
Sosial Mewujudkan masyarakat majmuk
Agama Menggalakkan penyebaran Islam

2 Pusat penyebaran agama Islam

Penyebaran agama Islam berlaku melalui:
(a) Pengislaman pemerintah (d) Perdagangan
(b) Perkahwinan (e) Perluasan kuasa
(c) Peranan ulama dan mubaligh

Kesan penyebaran Islam

Tumpuan • Melaka menjadi tumpuan ulama dan pendakwah dari negara lain
ulama • Sultan menjadi penaung
Tempat • Madrasah, masjid dan surau menjadi tempat mempelajari al-Quran dan
pembelajaran ilmu tasawuf
Persuratan • Pengaruh Islam terdapat dalam karya sastera saduran dari Arab dan Parsi
• Tulisan Jawi dan Bahasa Melayu berkembang pesat
Pemerintahan • Golongan ulama memainkan peranan dalam pentadbiran.
dan • Jawatan seperti kadi dan mufti diwujudkan
pentadbiran • Undang-undang Islam dilaksanakan melalui Hukum Kanun Melaka dan
Undang-Undang Laut Melaka

3 Pusat perdagangan
Perkembangan Melaka sebagai pusat perdagangan adalah atas faktor:
(a) Kedudukan Melaka yang strategik
(b) Peranan Melaka sebagai pusat pengumpulan dan pengedaran pelbagai barang
(c) Pelabuhan Melaka menjadi pusat perkapalan
4 Pengurusan pelabuhan
(a) Pelabuhan Melaka diuruskan secara cekap dan teratur oleh pegawai pelabuhan yang dipanggil
syahbandar
(b) Pedagang juga tertarik dengan sistem cukai pelabuhan yang rendah
(c) Urusan perdagangan dilakukan dalam bentuk pertukaran barang dan menggunakan mata wang
(d) Orang Laut berperanan menjamin keselamatan pedagang di perairan Melaka
(e) Pelbagai kemudahan disediakan di pelabuhan Melaka seperti gudang untuk menyimpan barang,
kemudahan pengangkutan, kemudahan bekalan makanan dan minuman serta kemudahan khidmat
membaiki kapal

N8

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 8 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

5 Hubungan luar
(a) Hubungan luar Kesultanan Melayu Melaka berlaku dalam bentuk hubungan diplomatik dan
perdagangan
(b) Berlaku dengan kerajaan Alam Melayu dan juga kerajaan luar dari Alam Melayu
Hubungan Luar

Hubungan dengan kerajaan Hubungan dengan kerajaan

Alam Melayu luar Alam Melayu

• Pasai • Majapahit • China • Pegu • Mesir

• Demak • Makasar • Ryukyu • Siam • Turki
• Parsi

6 Kepentingan hubungan luar adalah untuk:

(a) menjamin kestabilan dan keselamatan Melaka.
(b) mengekalkan penguasaan perdagangan di Selat Melaka.

5.3 Pengakhiran Kesultanan Melayu Melaka yang Berpusat di Melaka

1 Bermula awal tahun 1500, Kesultanan Melayu Melaka mulai mengalami kemerosotan.
2 Hal ini berlaku disebabkan:
(a) Masalah kepimpinan
(i) Kelemahan Sultan Mahmud Shah dan pembesar Melaka
(ii) Amalan pilih kasih, rasuah dan penyelewengan
(iii) Perbalahan dalam kalangan pembesar
(b) Masalah perpaduan
(i) Rakyat tidak bersatu padu
(ii) Persaingan kuasa antara pembesar Melaka
(iii) Askar upahan yang tidak setia
3 Pada 11 Ogos 1509, kedatangan Lopez de Sequeira dan rombongannya di Melaka.
4 Kegagalan rundingan menyebabkan angkatan tentera Portugis melancarkan serangan terhadap Melaka
dengan diketuai oleh Alfonso de Albuquerque.
5 Akhirnya, Melaka jatuh ke tangan Portugis pada 24 Ogos 1511.

Bab 6 Kesultanan Johor Riau

6.1 Pengasasan Kesultanan Johor Riau

1 Kesultanan Johor Riau diasaskan oleh waris Kesultanan Melayu Melaka.
2 Berikut merupakan bukti kewujudan kerajaan Kesultanan Johor Riau.
Pengasasan kerajaan • Diasaskan oleh Raja Ali
• Menggunakan gelaran Sultan Alauddin Riayat Shah I
• Dibantu oleh Bendahara Seri Nara Diraja
Pusat Pemerintahan Kota • Dibina pada tahun 1528
Kara, Pekan Tua • Kedudukan terletak berhampiran sungai yang lebar dan dalam
• Kawasan yang berbukit bukau dapat menjadi benteng pertahanan
Pusat Pemerintahan Kota • Kota Kara dimusnahkan oleh Portugis
Sayong, Sayong Pinang • Sultan Alauddin Riayat Shah I membuka pusat pemerintahan di
Kota Sayong
• Lebih selamat kerana kapal sukar melalui sungai yang sempit
Pusat Pemerintahan Kota • Dibuka pada tahun 1540
Batu, Johor Lama • Dikenali sebagai Tanjung Batu
• Mempunyai kedudukan strategik kerana terletak di pinggir Sungai
Johor yang lebar dan dalam serta memudahkan kemasukan kapal
dagang

N9

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 9 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

3 Persaingan Johor-Acheh-Portugis – Berlaku disebabkan ingin menguasai perdagangan di Selat Melaka.

Persaingan ini dikenali sebagai Perang Tiga Segi dan berakhir setelah Belanda campur tangan.
4 Perang Johor-Jambi – Punca peperangan adalah kerana Johor menuntut wilayah Tungkal daripada
Jambi. Pada tahun 1679, Jambi diserang dan terpaksa tunduk kepada Kesultanan Johor Riau.
5 Konflik pembesar – Berlaku antara Bendahara Tun Habib Abdul Majid dengan Laksamana Tun Abdul
Jamil. Akhirnya, Laksamana Tun Abdul Jamil berpindah ke Terengganu.
6 Ancaman Raja Kechil – Raja Kechil menyerang Johor kerana ingin menuntut takhta kerajaan Johor.
Sultan Abdul Jalil Riayat Shah IV meminta bantuan Opu Bugis Lima Bersaudara untuk menentang
Raja Kechil. Akhirnya, Raja Kechil tewas dan Daeng Marewah dilantik sebagai Yamtuan Muda Bugis
Pertama di Johor.
7 Berikut merupakan strategi yang diambil bagi menghadapi cabaran semasa pemerintahan Kesultanan
Johor Riau:

Strategi Huraian
Memindahkan pusat • Pusat pemerintahan baharu terletak di Kepulauan Riau Lingga
pemerintahan • Pusat pemerintahan sering berpindah sebagai strategi ketenteraan,
pertahanan dan muslihat bagi menghadapi ancaman musuh
Membina kota pertahanan • Kota pertahanan dibina mengikut pusat pemerintahan
• Dilengkapi pagar yang kukuh
• Dilindungi oleh bedil dan meriam
Menjalin hubungan • Mendapatkan perlindungan Belanda bagi menghadapi ancaman
dengan Belanda Acheh dan Portugis
• Sebagai balasan, Kesultanan Johor Riau
– membantu Belanda mengangkut peralatan perang
– membina tapak meriam
– menggali parit kubu
– menyekat musuh daripada lari ke dalam hutan
– menaikkan semangat tentera Belanda

6.2 Kegemilangan Kesultanan Johor Riau

Pusat Perdagangan yang Unggul
1 Kedudukan yang strategik – Mudah dimudiki oleh kapal-kapal besar. Oleh itu, kesultanan Johor Riau
dapat mengawal laluan kapal dari Timur dan Barat.
2 Tumpuan pedagang – Dikunjungi oleh pedagang China, Gujerat, Belanda, Inggeris dan juga pedagang
dari kepulauan Melayu seperti Jawa, Siam serta negeri naungan dan jajahan.
3 Pusat pengumpulan dan pengedaran pelbagai barang dagangan – Merupakan pusat pertukaran
barangan utama di Alam Melayu.
4 Kesibukan pelabuhan Johor Riau – Banyak kapal dagang seperti kapal Siam, Inggeris, Portugis dan
pulau-pulau di Alam Melayu berlabuh di pelabuhan terutama di pelabuhan Riau.

Pengurusan Pelabuhan
1 Kemudahan pelabuhan – Terdapat gudang bawah tanah, pegawai terlatih dan pembekalan barang
dagangan.
2 Urusan jual beli – Menggunakan mata wang emas yang dikenali sebagai mas, wang perak sebagai
kupang dan wang timah sebagai katun yang diperkenalkan oleh pemerintah Johor. Terdapat juga Dolar
Sepanyol, Dolar Mexico dan duit Belanda.
3 Sistem naungan – Para pedagang dinaungi oleh Bendahara, Temenggung, Laksamana dan Raja Indera
Bongsu. Sebahagian keuntungan diserahkan kepada penaung dalam bentuk cukai.
4 Peranan Orang Laut – Mengawal pelabuhan, menunda kapal dagang, penunjuk arah serta pengawal
perairan Johor dan Selat Melaka.
5 Kemudahan membaiki dan membina kapal – Dilakukan oleh kumpulan Orang Laut yang mahir.

Pusat Persuratan
1 Kesultanan Johor Riau banyak menghasilkan karya agung seperti Sulalatus Salatin dan Hikayat Hang
Tuah.
2 Kandungan karya meliputi asal usul keturunan raja dan taat setia rakyat kepada pemerintah.
3 Antara tokoh persuratan yang terkenal ialah Tun Seri Lanang. Berikut merupakan maklumat tentang
Tun Seri Lanang:

N10

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 10 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

(a) Nama sebenar ialah Tun Muhammad bin Tun Ahmad Paduka Raja
(b) Pernah menjadi Bendahara Johor
(c) Menyusun dan menulis semula Sulalatus Salatin
(d) Menjadi penasihat Sultan Iskandar Muda, Acheh
4 Antara karya yang dihasilkan semasa pemerintahan kesultanan Johor Riau ialah:
(a) Tajul Salatin ditulis oleh Bukhari al-Jauhari
(b) Tuhfat al-Nafis, Salasilah Melayu dan Bugis serta Gurindam Dua Belas ditulis oleh Raja Ali Haji
(c) Hikayat Anak Panah Sedasa ditulis oleh Tun Hisap Misai
(d) Syair Ungku Puteri ditulis oleh Raja Ahmad

Bab 7 Kesultanan Melayu Pahang, Perak, Terengganu dan Selangor

7.1 Pengasasan Kesultanan Pahang, Perak, Terengganu dan Selangor

Kesultanan Pahang
• Pelantikan Seri Bija Diraja sebagai wakil kerajaan Kesultanan Melayu Melaka
• Raja Muhammad dihantar oleh Sultan Mansur Shah menjadi Sultan Pahang
• Bendahara, Penghulu Bendahari, Temenggung dan Hulubalang membantu sultan dalam pentadbiran
• Sultan Muhammad Shah memerintah pada tahun 1470
– Pusat pemerintahan baginda di Pekan
– Kawasan pemerintahan baginda dari Sedili Besar hingga Terengganu
• Sultan Abdul Jalil Shah berjaya mempertahankan Pahang daripada ancaman Siam
– Dibantu Kesultanan Melayu Melaka ketika diserang oleh Siam
• Pahang menjadi wilayah pegangan Bendahara Johor kerana Sultan Abdul Ghafur Muhaiyuddin Shah
tiada waris
– Bendahara Siwa Wan Ahmad dari keluarga Bendahara Johor dilantik sebagai Sultan Pahang yang
baharu
– Baginda menggunakan gelaran Sultan Ahmad Al-Muazzam Shah

Kesultanan Perak
• Tun Saban dan Nakhoda Kassim pergi ke Kampar selepas serangan Portugis
– Beliau menjemput Raja Muzaffar untuk ditabalkan menjadi Sultan Perak
– Raja Muzaffar berangkat ke Perak dengan diiringi anak, isteri dan pengikutnya serta peralatan rasmi
diraja
– Baginda mengasaskan pemerintahan Kesultanan Perak pada tahun 1528
– Menggunakan gelaran Sultan Muzaffar Shah
– Pusat pemerintahan ialah Tanah Abang

Kesultanan Terengganu
• Tun Zainal Abidin ialah putera Bendahara Johor Riau yang ke-11
• Baginda juga merupakan putera angkat kepada Raja Patani
• Baginda berangkat ke Terengganu diiringi oleh 80 orang ahli keluarga serta Qadhi Wan Imam
Muhammad dan Che Buang
• Baginda menjadi pengasas Kesultanan Terengganu pada tahun 1708
• Menggunakan gelaran Sultan Zainal Abidin I
• Pusat pemerintahan di Tanjung Baru, Kuala Berang
• Wilayah Terengganu ketika diasaskan meliputi Kemaman hingga Besut

Kesultanan Selangor

• Daeng Chelak menjadi Yang di-Pertuan Muda Kesultanan Johor Riau

• Raja Lumu menghadap Sultan Mahmud Shah, iaitu Sultan Perak untuk mendapatkan pengiktirafan
– Baginda ditabalkan menjadi Sultan Selangor
– Dianugerahi nobat dan cap mohor
– Mengasaskan Kesultanan Selangor dengan gelaran Sultan Salehuddin Shah
– Pusat pemerintahan di Kuala Selangor

N11

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 11 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

7.2 Warisan Kesultanan Melayu Melaka di Pahang, Perak, Terengganu dan Selangor

Warisan Kesultanan
Pahang Perak Terengganu Selangor
Melayu Melaka
Sistem • Pewarisan takhta • Sistem penggiliran • Pewarisan takhta • Pewarisan takhta
Pemerintahan • Tengku Mahkota • Pelantikan dibuat • Waris digelar Yang • Waris digelar
gelaran pewaris Dewan Negara Di-Pertuan Muda Raja Muda
• Perlu dipersetujui Perak • Pelantikan oleh • Disahkan dan
Jumaah • Dibantu oleh Dewan Pangkuan dinasihati oleh
Pangkuan Diraja pembesar empat, Diraja (Ahli al-Hal Dewan di-Raja
Negeri lapan, enam belas wa al-Aqad)
• Dibantu dan tiga puluh
pembesar empat, dua
pembesar lapan
dan pembesar
enam belas
Agama Islam dan • Sultan: Ketua • Sultan: Ketua • Sultan: Ketua • Sultan: Ketua
Pemerintahan agama negeri agama negeri agama negeri agama negeri
• Institusi agama: • Institusi agama: • Institusi agama: • Institusi agama:
Mufti, kadi, Mufti, kadi, Mufti, kadi, Mufti, kadi,
mahkamah mahkamah mahkamah syariah mahkamah
syariah dan syariah dan dan Jabatan syariah dan
Jabatan Agama Jabatan Agama Agama Islam Jabatan Agama
Islam Islam • Sultan Islam
• Sultan • Sultan mendaulatkan • Sultan
mendaulatkan mendaulatkan syiar Islam mendaulatkan
syiar Islam syiar Islam syiar Islam
Perundangan • Asas • Asas • Asas pembentukan • Asas
pembentukan pembentukan ialah Hukum pembentukan
ialah Hukum ialah Hukum Kanun Melaka ialah Hukum
Kanun Melaka Kanun Melaka • Hukum Kanun Kanun Melaka
• Hukum Kanun • Hukum Kanun Pahang dan • Hukum Kanun
Pahang dan Pahang dan Undang-undang Pahang dan
Undang-undang Undang-undang 99 Perak Undang-undang
99 Perak 99 Perak • Perkara: 99 Perak
• Perkara: • Perkara: Peraturan dan • Perkara:
Peraturan dan Peraturan dan larangan istana, Peraturan dan
larangan istana, larangan istana, kekeluargaan larangan istana,
kekeluargaan kekeluargaan Islam, jenayah, kekeluargaan
Islam, jenayah, Islam, jenayah, hutang-piutang Islam, jenayah,
hutang-piutang hutang-piutang dan hukum jual- hutang-piutang
dan hukum jual- dan hukum jual- beli dan hukum jual-
beli beli • Pembentukan beli
• Pembentukan • Pembentukan Undang-undang • Pembentukan
Undang-undang Undang-undang Bagi Diri Kerajaan Undang-undang
Tubuh Kerajaan Tubuh Kerajaan Negeri Terengganu Tubuh Kerajaan
Pahang Negeri Perak Selangor
Adat Istiadat • Warisan • Warisan • Warisan • Warisan
Kesultanan Kesultanan Kesultanan Kesultanan
Melayu Melaka Melayu Melaka Melayu Melaka Melayu Melaka
• Lambang • Lambang • Lambang • Lambang
keistimewaan raja keistimewaan raja keistimewaan raja keistimewaan raja
• Perkara: Adat • Perkara: Adat • Perkara: Adat • Perkara: Adat
keputeraan, adat keputeraan, adat keputeraan, adat keputeraan, adat
perkahwinan, perkahwinan, perkahwinan, perkahwinan,
istiadat istiadat istiadat pertabalan istiadat
pertabalan pertabalan dan istiadat pertabalan
dan istiadat dan istiadat pemakaman dan istiadat
pemakaman pemakaman pemakaman

N12

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 12 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

Warisan Kesultanan
Pahang Perak Terengganu Selangor
Melayu Melaka
Persuratan Karya Sejarah: • Karya Sejarah: • Karya Sejarah: Karya Sejarah:
Hikayat Pahang Misa Melayu Syair Tawarikh Kenang-Kenangan
• Sastera Rakyat: Zainal Abidin Selangor
Hikayat Sang Ketiga
Kancil • Karya Perubatan:
Kitab Tib
• Sastera Rakyat:
Hikayat Isma
Yatim
Ekonomi Ekonomi sara diri • Pelabuhan Kuala • Pelabuhan entrepot • Pelabuhan
dan jual beli seperti Sungai, Perak • Barang dagangan Kuala Selangor,
pertanian, • Hasil dagangan utama seperti Pengkalan Batu
penternakan, bijih timah emas, bijih timah, • Diuruskan
perlombongan dan • Diuruskan kain sutera, Syahbandar
perikanan Syahbandar senjata, gula dan • Ekonomi sara
• Ekonomi sara hasil hutan diri dan jual beli
diri dan jual beli • Diuruskan seperti pertanian,
seperti pertanian, Syahbandar penternakan,
penternakan, • Ekonomi sara perlombongan,
perlombongan, diri dan jual beli mengutip hasil
dan mengutip seperti pertanian, hutan dan
hasil hutan penternakan, perikanan
perlombongan,
mengutip hasil
hutan dan
perikanan

Bab 8 Kerajaan Kedah, Kelantan, Negeri Sembilan dan Perlis

8.1 Pengasasan Kerajaan Kedah, Kelantan, Negeri Sembilan dan Perlis

Kerajaan Kedah Kerajaan Kelantan

• Ketibaan Maharaja Derbar Raja dari Parsi
• Pusat pemerintahan di Sungai Mas
• Tan Dermadewa dan Tun Perkasa menghadap
Maharaja Derbar Raja
• Melantik Maharaja Derbar Raja menjadi Raja
Kedah
• Pengiktirafan nobat sebagai alat kebesaran
• Untuk pertabalan Raja Kedah
Kerajaan Negeri Sembilan
• Peringkat awal di bawah naungan Kesultanan
Johor Riau
• Masyarakat Minangkabau mendiami wilayah ini
• Empat Penghulu Luak menghantar wakil
menjemput anak Raja Minangkabau untuk
dilantik sebagai raja
• Dipersetujui Raja Minangkabau dan
menghantar Raja Melewar
• Raja Melewar menjadikan Seri Menanti sebagai
pusat pentadbiran
• Rajah Melewar memakai gelaran Yamtuan Seri
Menanti
• Sebahagian daripada Negara Patani Besar
• Diasaskan oleh Raja Sakti I
• Kemangkatan Raja Bahar
• Kelantan terbahagi kepada dua pemerintahan
• Kelantan Barat pusat pemerintahan di Kota
Kubang Labu
• Kelantan Timur pusat pemerintahan di
Pangkalan Datu
• Long Yunus gabungkan kedua-dua wilayah
• Menaiki takhta
• Gelaran Yang di-Pertuan Kelantan
• Tahun 1777, memindahkan pusat pentadbiran
ke Kota Galoh
• Arahkan pembinaan Masjid Kampung Laut
Kerajaan Perlis
• Sebahagian daripada wilayah Kedah
• Perlis sebagai pusat pentadbiran Kedah
• Sultan Muhyiddin Mansur Shah membina Kota
Sena
• Sultan Kedah ke-15 membangunkan Kota Kayang
• Sultan Kedah ke-21 membangunkan Kota
Kayang II
• Mewujudkan mukim Arau

N13

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 13 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

8.2 Hubungan Kerajaan Kedah, Kelantan, Negeri Sembilan dan Perlis dengan Negeri-negeri
Melayu yang Lain
1 Asas Hubungan
Tujuan:
(a) Perkukuhkan kedaulatan
(b) Pengiktirafan daripada kerajaan lain
(c) Wujudkan kestabilan dan kemakmuran negeri

Keserumpunan Geografi Agama

• Persamaan aspek bahasa dan
budaya
• Memudahkan interaksi
antara kerajaan
• Bertoleransi dengan budaya
kerajaan lain
• Sempadan berdekatan • Penerimaan Islam oleh
dengan negera jiran pemerintah
• Kaya dengan hasil sumber • Peranan ulama laksana
alam dan bumi kegiatan agama
• Berkongsi guna sungai • Penuntut berkongsi institusi
• Setiap negeri memastikan pendidikan
keselamatan laluan sungai
• Kewujudan pelabuhan
menggalakkan hubungan
antara negeri dengan kuasa
luar

2 Hubungan Diplomatik
Disebabkan:
(a) Pengiktirafan kerajaan lain
(b) Bantuan aspek pertahanan
(c) Perkahwinan diraja

Pengiktirafan Pertahanan Perkahwinan

• Mengesahkan seseorang raja • Mengekalkan kedaulatan • Amalan tradisi

pemerintah sesebuah kerajaan sesebuah kerajaan • Kukuhkan hubungan
• Taraf kerajaan sama • Contohnya, bantuan • Menjamin kedaulatan
ketenteraan kerajaan Melaka kerajaan
kepada Kelantan

Pelabuhan Barang Dagangan

• Asas pembentukan hubungan kerajaan • Menjadi tarikan kepada pedagang dalam dan
• Contohnya, Pangkalan Lembah Bujang (Kedah) luar Alam Melayu
dan Pangkalan Sungai Linggi (Negeri Sembilan) • Berlaku hubungan dagang
• Contohnya, beras, garam, damar, gading gajah
(Kedah) dan emas (Kelantan)

Bab 9 Warisan Kerajaan Kedah, Kelantan, Negeri Sembilan dan Perlis

9.1 Warisan Kerajaan Kedah, Kelantan dan Perlis

1 Gelaran dan cara pelantikan pemerintah
Sistem Pemerintahan Beraja
(a) Gelaran Pemerintah
(i) Kedah dan Kelantan (Sultan)
(ii) Perlis (Raja)
(b) Cara Pelantikan Pengganti
(i) Putera Sultan/Raja
(ii) Jurai keturunan bapa

N14

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 14 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

2 Hierarki pemerintahan beraja

• Kedudukan tertinggi
• Ketua negeri
• Memiliki keistimewaan
• Bertanggungjawab SULTAN • Wakil pentadbir bagi
terhadap agama Islam pihak kerajaan
• Lambang perpaduan • Bertanggungjawab
terhadap jajahan/daerah

PEMBESAR • Berkuasa di peringkat

mukim
• Orang perantaraan
antara rakyat dengan
pemerintah
PENGHULU • Ketua kampung yang
mentadbir unit yang
lebih kecil

Hierarki pemerintahan beraja

3 Adat istiadat
(a) Majlis Pemasyhuran
Dilakukan sebelum jenazah pemerintah terdahulu dikebumikan
(b) Istiadat Pertabalan
•  Persembahkan naskhah al-Quran dan alat kebesaran
•  Sultan/Raja membaca warkah dan mengucup keris (tiga kali)
•  Menteri Besar menyeru “Daulat Tuanku”
(c) Penganugerahan Bintang dan Darjah Kebesaran
•  Lambang hubungan antara pemerintah dengan rakyat
•  Sempena hari keputeraan pemerintah
•  Tanda pengiktirafan pemerintah
4 Perundangan

• Undang-undang Tubuh Kerajaan Kedah Badan Penasihat Sultan/Raja

Darulaman Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri yang
• Undang-undang Tubuh Kerajaan Perlis diketuai oleh Menteri Besar membantu
• Undang-undang Perlembagaan Tubuh Sultan/Raja dalam mentadbir negeri dan
Kerajaan Kelantan rakyat
Hak Rakyat dalam Pentadbiran
Penggantian Pemerintah Warganegara berumur 21 tahun dan ke
• Lelaki atas layak menjadi Ahli Dewan Undangan
• Jurai keturunan raja Negeri
• Bangsa Melayu
• Beragama Islam Tanggungjawab Sultan/Raja
• Dilarang menyerahkan negeri atau kuasa
Peranan Sultan/Raja kepada kerajaan lain
• Ketua Negeri • Mempunyai hak untuk memilih Menteri
• Ketua Agama Islam Besar

5 Pemantapan Undang-undang Islam

(a) Kedah – Perkenalkan enakmen zakat pada tahun 1955
(b) Kelantan
• Perkenalkan enakmen dan pekeliling tentang jenayah Islam dan busana cara Islam
• Melarang laga lembu dan tarian menora menurut Hukum Maksiat di Kelantan
6 Persuratan (Karya sejarah)
Karya Penerangan
Al-Tarikh • Karya Muhammad Hassan bin Dato’ Kerani Muhammad Arshad pada
Salasilah Negeri tahun 1927
Kedah • Sejarah istana Kedah dan pentadbiran di Perlis
• Catatan sejarah pengasasan, senarai pemerintah, pembukaan ibu kota, alat
kebesaran diraja dan pengislaman pemerintah kerajaan Kedah

N15

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 15 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

Karya Penerangan
Hikayat Merong • Dihasilkan sekitar tahun 1821
Mahawangsa • Kisah pengasasan kerajaan Kedah, pembukaan kota pentadbiran dan
pengislaman pemerintah
Salasilah atau • Ditulis oleh Wan Yahya bin Wan Muhammad Taib pada tahun 1911
Tarikh Kerajaan • Kronologi jurai pemerintah Kedah dari tahun 630 M hingga tahun 1911
Kedah • Mencatatkan perkembangan ekonomi dan pentadbiran Kedah
Syair Sultan • Wujud pada zaman pemerintahan Sultan Ahmad Tajuddin Halim Shah II
Maulana (1804-1845)
• Dipersembahkan dalam bentuk syair
• Kisah perang tentera Kedah
Hikayat Sri • Dipercayai dikarang pada tahun 1914
Kelantan • Kisah pemerintahan Kelantan pada zaman Che Siti Wan Kembang, Puteri
Saadong dan Raja Abdullah hingga tahun 1900
Detik2 Sejarah • Dikarang oleh Sa’ad Shukri bin Haji Muda pada tahun 1971
Kelantan • Catatan sejarah pengasasan kerajaan Kelantan dan peristiwa penting setiap
perintah

7 Kesenian

Warisan Seni Ukir Warisan Seni Kraf Tangan

• Kebanyakannya diwarisi di Kelantan
dan Kedah • Kreativiti dalam menghasilkan anyaman
• Motif haiwan diganti oleh motif alam tikar dan bakul rotan
• Sebagai hiasan istana, rumah dan masjid • Pembuatan wau dan batik (Kelantan)

Warisan Seni Bina Warisan Seni Persembahan

• Berupa binaan istana
• Hiasan ukiran daripada kayu berkualiti
• Tebar layar bentuk ‘V’ terbalik
• Dihiasi ukiran bermotif alam
• Menggunakan hasil hutan tempatan
yang berdaya tahan dengan perubahan
cuaca untuk membuat tiang
• Awang Batil – Penglipurlara di Perlis
• Wayang kulit (warisan kebangsaan)
• Mek Mulung (teater tradisional negeri
Kedah)
Warisan Seni Silat

Warisan Seni Pertukangan dan Barang • Berkaitan dengan ketangkasan

Perhiasan menyerang dan mempertahankan diri
• Perhiasan daripada emas dan perak • Persembahan dalam sesuatu majlis dan
• Pertukangan senjata seperti keris pertandingan

9.2 Keunikan Adat dan Pemerintahan Negeri Sembilan

1 Keunikan Adat Perpatih
Jurai keturunan sebelah ibu Wanita mewarisi pusaka
• Ibu Soko (ibu yang melahirkan masyarakat) • Wanita mewarisi semua harta pusaka
• Anak ialah ahli suku ibunya • Mengelakkan dirinya terabai
• Anggota suku adalah sedarah • Harta pusaka diwarisi secara turun-temurun,
iaitu daripada ibu kepada anak perempuannya
Pelaksanaan hukuman Upacara Kedim
• Bersifat pemulihan • Upacara Kedim ialah upacara menerima orang
• Utamakan perasaan dan kepentingan pesalah luar sebagai ahli suku
• Kesalahan kecil diselesaikan secara bermaafan • Orang yang diterima sebagai ahli suku perlu
atau dengan cara dendaan ringan bersumpah setia dan bersaudara dengan ahli suku
Perkahwinan
• Tidak menggalakkan perkahwinan sesama suku
• Menggalakkan perkahwinan dengan luar suku bagi mengeratkan persaudaraan antara suku
• Lelaki yang berkahwin digelar orang semenda (orang mendatang, iaitu orang yang menjadi anggota
suku isterinya)

N16

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 16 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

• Hak seseorang wanita untuk mewarisi pusaka akan hilang jika dia berkahwin sesama suku,
manakala lelaki pula akan hilang hak untuk menyandang jawatan dalam adat
• Hak tersebut boleh dikembalikan dengan menjalankan adat memulih pusaka

2 Pelantikan pemimpin

Yamtuan Besar (Yang di-Pertuan Besar Negeri Sembilan)

• Dipilih oleh Undang Yang Empat
• Merupakan ketua negeri
• Sebagai lambang kesatuan dan persekutuan

Undang
• Merupakan Ketua Luak dilantik oleh Lembaga
• Undang Yang Empat terdiri daripada Undang Sungai Ujong, Undang
Jelebu, Undang Johol dan Undang Rembau
• Bermesyuarat untuk memilih Yamtuan Besar daripada keturunan Yamtuan
Radin

Lembaga
• Merupakan Ketua Suku yang dilantik oleh Buapak
• Berperanan untuk memilih Undang dan Penghulu, menjaga keamanan
dan keselamatan, mengurus pembahagian harta serta menyelesaikan
perselisihan antara Suku

Buapak
• Dilantik oleh anak buah dalam Perut
• Menjadi rujukan tentang adat dan hukum

Ibu Soko
• Mengetahui, memahami dan menghafal adat
• Terlibat dalam pemilihan dan pelantikan Buapak
• Pelantikan pemimpin pada semua peringkat tidak boleh dijalankan tanpa
kehadirannya

Bab 10 Sarawak dan Sabah

10.1 Sarawak dan Sabah dalam Alam Melayu

Hubungan Sarawak dan Sabah dalam Alam Melayu

• Terdapat pusat pembuatan tembikar di Gua Niah, Sarawak dan Bukit Tengkorak, Sabah
• Pelabuhan Chu-Po: mengeksport besi ke Funan dan Champa
• Santubong merupakan pelabuhan di lembah sungai Sarawak
• Pusat perdagangan lain di Sarawak: Gedong, Bukit Sandong dan Kalka
• Pusat perdagangan ini menjalankan aktiviti perdagangan dengan Siam dan China
• Kemajuan perdagangan di Sarawak dan Sabah menjadi tarikan kepada kerajaan Alam Melayu seperti
Srivijaya dan Majapahit untuk meluaskan pengaruh
• Bukti: Penemuan gendang gangsa jenis Moko di Pulau Banggi, Sabah
• Kesultanan Brunei bersahabat dengan kerajaan Sambas
• Kesan: Penyerahan Sarawak kepada Kesultanan Brunei
• Sarawak dan Sabah dipengaruhi agama Hindu, Buddha dan Islam
• Bukti: Jumpaan patung Ganesha
• Kesultanan Brunei sebar Islam kepada penduduk Melayu dan Melanau
• Kesultanan Sulu sebar Islam ke pesisiran pantai timur Sabah

N17

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 17 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

10.2 Kemunculan Pemerintahan Tempatan

Sarawak
Kepimpinan Kesukuan
• Ketua bebas daripada pengaruh kuasa luar
• Gelaran ketua: Masyarakat Iban (Tuai Rumah),
kaum Kayan (Kelunan Maren/Hipun Uma), kaum
Kenyah (Peran Lepo), kaum Kelabit (Laih Rayeh)
Kepimpinan Lembah Sungai
• Menerima pengaruh kerajaan Alam Melayu
• Dua bentuk pemerintahan, iaitu kerajaan dan
wakil raja
Kerajaan
Kerajaan kawasan lembah sungai: Sawaku,
Samadong, Kalka, Saribas dan Melano
Wakil Raja
• Pengaruh kerajaan Srivijaya, Brunei dan Majapahit
• Wujud kerajaan sendiri: Kerajaan Sawaku,
kerajaan Samadong, kerajaan Kalka
• Gelaran raja (Datu, Datuk Abang dan Dayang)
Sabah
Kepimpinan Kesukuan
Tersusun dan bebas daripada pengaruh luar
Kepimpinan Lembah Sungai
Pengaruh Kesultanan Melayu melalui wakil
Brunei, wakil Sulu dan ketua bebas
Wakil Raja
• Kuasa pemerintah: Kehakiman, menjaga
keamanan, menjaga kebajikan penduduk
• Mengutip cukai daripada penduduk dan
perdagangan
Ketua Bebas
• Mentadbir wilayah di muara sungai
• Syarif Osman menguasai Marudu
• Datu Kurunding menguasai kawasan Tungku
• Undang-undang sendiri
• Mempunyai pertalian dengan keluarga diraja
Brunei atau sulu atau keturunan Arab

10.3 Kegiatan Ekonomi Masyarakat Sarawak dan Sabah

Sarawak Sabah
Lokasi
Kegiatan Kaum Kegiatan Kaum
Pesisir • Perdagangan • Melayu • Menangkap ikan • Berunai
pantai • Menangkap ikan • Kedayan • Membuat perahu • Bajau/Sama
• Membuat perahu • Melanau • Mengutip hasil laut • Iranun
• Perusahaan sagu • Perdagangan • Suluk
Lembah • Menanam padi • Melayu • Menanam padi • Kadazandusun
sungai • Menanam sayur- • Iban • Menanam buah- • Rungus
sayuran dan buah- • Bisaya buahan dan sayur- • Orang Sungai
buahan • Melanau sayuran
• Bidayuh
Pedalaman • Mengutip hasil • Kenyah • Mengutip hasil Murut
hutan • Iban hutan
• Memburu haiwan • Penan • Menanam padi
• Menanam padi • Kayan • Mengutip sarang
• Kelabit burung
• Punan

10.4 Masyarakat Bumiputera Sarawak dan Sabah

1 Masyarakat Bumiputera Sarawak
Iban Bidayuh
• Berasal dari Sungai Kapuas • Asal dari Sungkung
• Menetap di hulu Sungai Batang Lupar • Berhijrah ke selatan Sarawak
Orang Ulu Melanau
• Mendiami pedalaman Sarawak • Mendiami kawasan tengah Sarawak
• Kaum Kayan, Kenyah, Penan, Kelabit, Punan • Kekal hingga hari ini
Melayu
• Kehadiran seawal abad keenam
• Menetap di semua bahagian di Sarawak

N18

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 18 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

2 Masyarakat Bumiputera Sabah

Kadazandusun Bajau/Sama
• Mendiami kawasan Penampang, Papar, Tuaran, Asal usul sama ada dari Sambaungan atau Johor
Ranau
• Dusun – bermaksud petani pedalaman
Orang Sungai Suluk
Menetap di Sungai Kinabatangan, Sungai Sugut, • Berasal dari Kepulauan Sulu
Sungai Paitan, Sungai Labuk • Menetap di pantai timur Sabah
Murut
• Menetap di Tenom hingga Kalabakan
• Murut – Bermaksud orang bukit

Kepentingan Sungai

Kepentingan Keterangan

Kegunaan harian Bekalan air minum, mandi, membasuh

Pengangkutan Sampan untuk bawa penumpang dan barang

Kegiatan rekreasi Pesta regata dan perahu berhias

Petempatan Kewujudan kampung air

Perdagangan Melakukan aktiviti perdagangan dan jual beli

Sumber rezeki Untuk penduduk kawasan sekitar sungai

Kesenian
Sarawak Sabah

Tenunan kain Tenunan kain

• Pua kumbu dihasilkan oleh kaum Iban • Inavol sejenis kain berwarna-warni (kaum
• Keringkam diperbuat daripada kain kapas dan Rungus)
sutera • Kaum Iranun menghasilkan dastar
Kraf tangan Kraf tangan
• Kaum Iban menghasilkan sintung duduk untuk • Masyarakat pedalaman membuat bakul seperti
membawa benih padi, lanji untuk membawa padi wakid, buan dan tayen
dan basong untuk memburu • Kaum Bajau membuat tikar pandan dan (duang)
• Orang Ulu menghias bakul dengan manik tudung saji
• Orang Melanau membuat terendak
Pertukangan Pertukangan
• Tiang Totem dihasilkan oleh Orang Ulu Kaum Bajau sama membuat barang besi seperti
• Patung Burung Kenyalang sebagai lambang Guuk, Badi’ dan Pida’
kepahlawanan kaum Iban

Perayaan
Sarawak Sabah

• Kaum Iban, Bidayuh dan Orang Ulu (Pesta
Menuai)
• Keunikan Pesta Menuai ialah acara Kumang dan
Keling Gawai
• Kaum Bisaya dan Kedayan mengadakan Pesta
Babulang (pesta menuai) dan Makan Tahun
(tanda kesyukuran)
• Kaum Melanau (Pesta Kaul)
• Kaum Kadazandusun dan Murut
– Pesta Keamatan (simbol kesyukuran)
– Pertandingan Unduk Ngadau (ratu cantik)
• Kaum Bajau/Sama
– Mengadakan juga Pesta Regata Lepa
(memperingati peranan lepa dalam kehidupan
mereka)
– Lepa dihiasi cantik semasa pesta ini

N19

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 19 8/21/19 9:56 PM

 Nota Excel

Tarian
Sarawak Sabah

Tarian Ngajat Sumazau

• Kaum Iban dan orang Ulu • Kaum Kadazandusun
• Jenis tarian ialah Ngajat Indu dan Ngajat Lesung • Ditarikan semasa Pesta Kaamatan
• Memberi semangat kepada pahlawan

Bermukun Magunatip
• Acara bergendang • Kaum Murut
• Gendang dipalu oleh kaum wanita • Menggunakan dua batang buluh
• Hanya kaum lelaki sahaja yang menari • Tarian ditarikan dalam majlis keramaian

Tarian Datun Julud Limbai

• Kaum Orang Ulu • Kaum Bajau/Sama
• Lambang kegembiraan dan terima kasih • Tarian berpasangan
• Wanita berpakaian warna-warni • Wanita memakai sarimpak (hiasan kepala)
• Terdapat bulu Burung Kenyalang dan alat muzik • Ditarikan semasa majlis perkahwinan dan
sape keramaian

Seni Bina Sarawak Seni Bina Sabah

Bahan dan Bahan dan
Rumah Kaum Fungsi Rumah Kaum Fungsi
ciri-ciri ciri-ciri
Rumah • Iban • Tempat • Kayu keras Rumah Rungus • Kediaman • Kayu bulat
Panjang • Bidayuh tinggal, (kayu Panjang • Kubu • Buluh
• Orang berinteraksi belian) Rungus pertahanan • Kulit kayu
Ulu dan acara • Atap (Vinatang) • Daun nipah
perayaan (daun • Kedudukan
• Keselamatan rumbia) kepala
dan dalam bilik
pertahanan tidur adalah
• Mewujudkan pada sudut
kerjasama tepat arah
antara Gunung
penghuni Kinabalu
Rumah Melanau Mengelak Kayu keras Rumah Murut Keselamatan • Kayu bulat
Tinggi serangan musuh dan bulat Panjang dan • Kulit kayu
(kayu belian) Murut pertahanan • Daun
(Tulus dan tolidus
Pahun)
Rumah Bidayuh • Tempat • Kayu keras Lepa Kaum • Mengangkat • Kayu
Baruk menyimpan (kayu Bajau/ barang obasuluk,
tengkorak belian) Sama • Kediaman seraya,
dan senjata • Atap mata-mata
• Pusat ritual, (daun dan gagir
mesyuarat rumbia) • Atap (daun
dan majlis • Bulat dan nipah)
sosial berbentuk • Perahu
kon
• Dihiasi
lambang
burung
kenyalang

N20

13_Excel in Sej Tg2_Nota_N1-20_3PP.indd 20 8/21/19 9:56 PM