YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ

MAKİNE FAKÜLTESİ
MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

HİDROMEKANİK VE HİDROLİK MAKİNALAR ANABİLİM

DALI

HİDROLİK MAKİNALAR

DERS NOTLARI

DOÇ.DR. ZEHRA YUMURTACI

1
İÇİNDEKİLER
Sayfa no

SEMBOLLER……………………………………………………………………… 1

1.GİRİŞ…………………………………………………………………………….. 4

2. SUYA ENERJİ VEREN MAKİNALAR(POMPALAR)……………………….. 5

2.1 Pompaların Çalışma Prensipleri………………………………………………. 6
2.1.1 Santrifüj Pompalar ……………………………………................................... 6
2.1.1.1 Santrifüj Pompaların Çalışma Prensibi ……………………………………. 6
2.1.1.2 Santrifüj Pompaların Kısımları.……………………………………………. 6
2.1.2 Kademeli Pompalar………………………………………………………….. 7
2.1.3 Eksenel Pompalar…………………………………………………………….. 8
2.1.4 Pistonlu Pompalar……………………………………………………………. 9
2.1.5 Dişli Pompalar……………………………………………………………….. 10
2.1.6 Paletli Pompalar……………………………………………………………… 10

3.BORU SİSTEMİNDEKİ KAYIPLAR……………………………….………….. 11

3.1 Manometrik Basma Yüksekliği………………………………………………... 11
3.2 Lineer Kayıplar………………………………………………………………… 11
3.3 Lokal Kayıplar…………………………………………………………………. 12
3.4 Ani Genişleme Kaybı………………………………………………………….. 12
3.5 Dirsek Yük Kaybı……………………………………………………………… 13
3.6 Vanalardaki Yük Kayıpları…………………………………………………...... 13

4.POMPALARDA DEBİ,GÜÇ VE VERİM İFADELERİ………………………... 14

4.1 Pompa Debisi…………………………………………………………………... 14
4.1.1 Teorik Debi…………………………………………………………………... 14
4.1.2 Pompa Gerçek Debisi………………………………………………………... 14
4.2 Pompa Gücü……………………………………………………………………. 14
4.2.1 Pompa Mil Gücü……………………………………………………………... 14
4.2.2 Pompa İç Gücü……………………………………………………………….. 14
4.2.3 Efektif Pompa Gücü…………………………………………………………. 14
4.3 Pompa Verimleri……………………………………………………………….. 14
4.3.1 Hidrolik Verim……………………………………………………………….. 14
4.3.2 Pompa Volumetrik Verimi…………………………………………………… 15
4.3.3 Pompa İç Verimi …………………………………………….......................... 15
4.3.4 Pompa Mekanik Verimi……………………………………………………… 15
4.3.5 Pompa Genel Verimi………………………………………………………… 15

5.EULER DENKLEMLERİ VE POMPA KARAKTERİSTİKLERİ…………….. 16

6.BOYUTSUZ SAYILAR……………………………………………...………….. 23

7.KANAT SAYISI HESABI……………………………………………………..... 27

7.1 Kanat Sayısının Hızlara Etkisi…………………………………………………. 27
7.2 Pfleiderer Metodu…………………………………………………………….... 31

2
7.3 Döner Çark Dış Çapının Hesabı……………………………………………….. 33
7.4 Özgül Devir Sayısı …………………………………………………………….. 35

8.DÖNER ÇARK DİZAYNI………………………………………………………. 37

8.1 Pompa Tipi Tespiti……………………………………………………………... 37
8.2 Pompa Gücü……………………………………………………………………. 38
8.3 Elektrik Motorunun Gücü……………………………………………………… 38
8.4 Pompa Mil Çapı………………………………………………………………... 38
8.5 Ön Göbek Çapı………………………………………………………………… 38
8.6 Arka Göbek Çapı……………………………………………………………..... 38
8.7 Giriş Çapı Hesabı………………………………………………………………. 39
8.8 Döner Çarka Giriş Hızı………………………………………………………… 39
8.9 Rotor Giriş Çapı………………………………………………………………... 40
8.10 Çıkış Çapı……………………………………………………………………... 40
8.11 Giriş Genişliği (Kanat Eni)………………………………………………….... 40
8.12 Teorik Sonsuz Gücün Hesabı…………………………………………………. 40
8.13 Rotor Çıkış Çapının Kontrolü………………………………………………… 40
8.14 Çıkış Genişliği Hesabı………………………………………………………... 41
8.15 Kanat Sayısının Hesabı ve Kontrolü………………………………………….. 41
8.16 Özgül Devir Sayısı ile Hidrolik Verim Arasındaki Bağıntı…………………... 44
8.17 Sanrifüj Pompaların Döner Çarklarının Dizaynı ile İlgili Genel Açıklama…. 44

9.SALYANGOZ DİZAYNI……………………………………………………….. 47
9.1 Çeşitli Salyangoz Kesitleri……………………………………………………... 48
9.2 Yamuk Kesitli Spiral Gövde Dizaynı………………………………………….. 48
9.3 Döner Çark ile Salyangoz Arasındaki Klerens………………………………… 50

10.POMPA KARAKTERİSTİK EĞRİLERİ……………………….....…………… 51

10.1 Bir Santrifüj Pompanın Tek Boru Hattına Su Basması ……………………… 51
10.2 İki Pompanın Bir Depoya Su Basması Durumu……………………………… 52
10.2.1 Aynı Karakterdeki İki Pompanın Paralel Çalışması………………………... 52
10.2.2 Aynı Karakterdeki İki Pompanın Seri Çalışması…………………………… 53
10.2.3 Pompanın İki Ayrı Depoya Su Basması……………………………………. 54

11.KAVİTASYON………………………………………………………………… 55
11.1 Pompalarda Kavitasyon………………………………………………………. 56
11.2 Thoma Sayısı………………………………………………………………..... 62
11.3 Çift Girişli Pompalar………………………………………….......................... 63

12 SUDAN ENERJİ ALAN MAKİNALAR (SU TÜRBİNLERİ)………………... 64

12.1 Su Türbinlerinin Teorik Hesapları……………………………………………. 65
12.1.1 Özgül Devir Sayısı …………………………………………………………. 65
12.1.2 Türbin Debisi……………………………………………………………….. 65
12.1.3 Net Düşü……………………………………………………………………. 66

13.AKSİYON TÜRBİNLERİ……………………………………………………… 68
13.1 Pelton Türbini………………………………………………………………… 68
13.1.1 Pelton Türbininin Yapısı ve Parçaları………………………………………. 68
13.1.2 Maksimum Verim Şartı…………………………………………………....... 69

3
14.REAKSİYON TÜRBİNLERİ………………………………..…………………. 72
14.1 Francis Türbinleri……………………………………………………………... 73
14.1.1 Açık Su Odalı Francis Türbini……………………………………………… 73
14.1.2 Salyangozlu Francis Türbini………………………………………………... 74
14.2 Salyangoz Hesabı……………………………………………………………... 76
14.3 Çark Hesabı………………………………………………………………….... 77
14.4 Yayıcı Hesabı…………………………………………………………………. 79
14.5 Kaplan Türbini………………………………………………………………... 80

15.KANAT ÇİZİMLERİ……………………………………................................... 81
15.1 Tek Eğrilik Yarı Çapına Göre Kanat Çizimi…………………………………. 81
15.2 Nokta Nokta Metoduna Göre Kanat Çizimi………………………………...... 83
15.3 Kanat Profilinin Düzgünlüğü…………………………………………………. 85

16.HİDROLİK SİSTEMLERDE GÜRÜLTÜ……………………………………... 86

16.1 Genel Tanımlar……………………………………………………………….. 86
16.2 Hidrolik Bir sistemde Gürültünün Oluşumu………………………………….. 89
16.3 Fanlarda Gürültü……………………………………………………………… 92
16.4 Hidrolik Pompalarda Gürültü………………………………………………… 93
16.5 Elektrik Motorlarında Gürültü………………………………………………... 95
16.6 Dişlilerde Gürültü…………………………………………………………….. 96
16.7 Hidrolik Valflerde Gürültü…………………………………………………… 97
16.8 İletim Hatlarında Gürültü……………………………………………………... 97
16.9 Hidrolik Bir Sistemdeki Gürültü ile Mücadele Etme Yöntemleri……………. 98
16.10 Hidrolik Güç Ünitelerinde Sekonder Gürültü Önlemleri……………………. 98
16.11 Valflerde ve İletim Hatlarında İkincil (Sekonder)Önlemleri………………... 101
16.12 Hava Titreşiminin Engellenmesi İçin Alınması Gereken Önlemler………… 102
16.13 Sonuç………………………………………………………………………… 103

17.ÖRNEK PROBLEMLER………………………………………………………. 104

18.ÖRNEK RESİMLER…………………………………………………………… 119

18.1 Örnek Pelton Türbini Resimleri………………………………………………. 119
18.2 Örnek Francis Türbini Resimleri……………………………………………... 123
18.3 Örnek Kaplan Türbini Resimleri…………………………………………….. 126
18.4 Örnek Ossberger Türbini Resimleri…………………………………………... 129
18.5 Türbinlere Ait Grafikler………………………………………………………. 130
18.6 Türkiye’deki Hidroelektrik Santraller……………………………………….. 132
18.7 Türkiye’deki En Yüksek Barajlar…………………………………………….. 134
18.8 Dünyadaki Hidroelektrik Santraller…………………………………………... 140
18.9 Çeşitli Pompa Örnekleri………………………………………………………. 145
18.10 Dişli Pompa Örnekleri………………………………………………………. 146
18.11 Paletli Pompa Örnekleri……………………………………………………... 148
18.12 Santrifüj Pompa Örnekleri…………………………………………………... 149
18.13 Kademeli Pompa Örnekleri………………………………………………….. 150

KAYNAKLAR

BİRİMLER

4
 SEMBOLLER

L : Boru uzunluğu
V : Boru içindeki sıvı hızı
d : Boru çapı
g : Yerçekimi ivmesi
 : Lineer yük kayıp katsayısı
HLineer : Lineer kayıplar
HLokal : Lokal kayıplar
H :Toplam kayıplar
Qth : Teorik debi
A1m : Pompa giriş alanı
C1m : Pompa giriş alanına dik hız
C2m : Pompa çıkış alanına dik hız
Q : Pompanın gerçek debisi
Q : Kaçak debi
Q' : Kanatlar arasından geçen toplam debi
Nem : Motor gücü
Nes : Mildeki güç
Ni : Pompa iç gücü
Nh : Sürtünen döner çarkın yuttuğu güç
Hm : Manometrik yükseklik
H + Hi : İç kayıplarla birlikte pompa basma yüksekliği
H : Kayıplarla birlikte basma yüksekliği
Ne : Efektif güç
 : Özgül ağırlık
h : Hidrolik verim
v : Volumetrik verim
i : İç verim
m : Mekanik verim
Nem : Mekanik kayıplara harcanan güç
g : Genel verim
r1 : Pompa giriş çapı
r2 : Pompa çıkış çapı
Z : Kanat sayısı
S : Kanat kalınlığı
C1 : Döner çarka girişteki akışkanın mutlak hızı
C2 : Döner çarktan çıkıştaki akışkanın mutlak hızı
W1 : Döner çarka girişteki akışkanın bağıl hızı
W2 : Döner çarktan çıkıştaki akışkanın bağıl hızı
U1 : Döner çarka girişteki akışkanın çevre hızı
U2 : Döner çarktan çıkıştaki akışkanın çevre hızı
F : İmpuls kuvveti
M : İmpuls momenti
M1 : Girişteki açısal momentum
M2 : Çıkıştaki açısal momentum
 : Yoğunluk
Nth : Teorik sonsuz güç

5
Hth : Teorik sonsuz basma yüksekliği
Hsta : Statik sonsuz basma yüksekliği
Hdin : Dinamik sonsuz basma yüksekliği
P : Basınç
Psta : Sonsuz statik basınç kazancı
Pdin : Sonsuz dinamik basınç kazancı
Ptop : Toplam basınç kazancı
A1 : Pompa giriş alanı
A2 : Pompa çıkış alanı
B1 : Giriş kanat eni
B2 : Çıkıştaki kanat eni
n : Devir sayısı
t : Hatve
m : Kanadın ortalama açısı
 : Daralma faktörü
Hth : Teorik basma yüksekliği
P : Pfleiderer sayısı
St : Statik moment
 : Deneysel yolla bulunan bir sayı
D : Çap
nq : Özgül biçim sayısı
ns : Özgül devir sayısı
1 : Kanadın giriş açısı
2 : Kanadın çıkış açısı
dmil : Pompa mil çapı
 z : Milin burulma gerilmesi
dh : Ön göbek çapı
dh' : Arka göbek çapı
do : Giriş çapı
Co : Döner çarka giren suyun hızı
Ao : Suyun giriş alanı
Ao' : Suyun geçeceği alan
ah : Göbek alanı
k1S : Giriş akım daralma katsayısı
k2S : Çıkış akım daralma katsayısı
kcv : Akım daralma katsayısı
d1 : Rotor giriş çapı
d2 : Rotor çıkış çapı
Av : Toplam kesit alanı
Cv : Salyangoz içindeki suyun ortalama hızı
zh : Kanattaki sürtünme kayıpları
zç : Çarpma kayıpları
Qc1 : Pompanın birincisi çalışırken basılan debi
Qc2 : Pompanın ikincisi çalışırken basılan debi
Patm : Atmosfer basıncı
PB : Buharlaşma basıncı
Ys : Pompa emme ağzında iş yapabilme enerjisi
Ysf : İş yapabilecek faydalı enerjisi
k1, k2 : Deneysel yolla bulunan emiş katsayıları

6
 : Thoma sayısı (Kavitasyon sayısı)
Sq : Pompanın emiş kabiliyetini gösteren sayı
nqs : Özgül emme devri (hızı)
No : Akışkanın türbine bırakacağı güç
No' : Türbin girişindeki akışkanın sahip olacağı güç
Nh : Türbin rotorunun akışkandan alacağı güç
Hg : Kayıplar
Hg : Geometrik yükseklik
Ho : Toplam yükseklik
D : Nuzul çapı
do : Huzme çapı
e : Kanatların kalınlığı
o : Kanatların yer işgal katsayısı
hs : Yayıcı emme yüksekliği
 : Reaksiyon derecesi
Lw : Toplam ses gücü düzeyi
W0 : Referans güç düzeyi
LP : Ses basıncı düzeyi
P0 : Referans ses basıncı
F : Debi
P : Statik basınç
Kf : Fanın ses gücü düzeyi
f : Frekans
n : Toplam kanat sayısı
Nf : Fanın hızı
NP : Pompa dönüş hızı
m : Pompanın bir dönüşündeki basınç çevrim sayısı
HP : Güç
Nm : Motorun dönme hızı
Nd : Dişlilerin bağlı bulunduğu milin dönme hızı
z : Dişlilerin üzerindeki diş sayısı
η : Pompanın verimi
KP : Pompanın ses gücü düzeyi sabiti

7
1. GİRİŞ

Genel anlamda tanımlanan akım makinelerinin içerisinden sürekli olarak akışkan (gaz,sıvı,
buhar) geçer. Bu akışkan ortam ile dış ortamın enerji alışverişi aracılığını akım makineleri
yapar. Akım makineleri, "türbin" diye adlandırılan enerji (kuvvet) makineleriyle akışkan
ortamdan aldıkları enerjiyi türbinin şaftında mekanik enerjiye dönüştürürler veya iş
makineleriyle pompa çalışma düzeninde olduğu gibi dışardan mile iletilen mekanik enerjiyi
akışkan ortama aktarırlar ve onun basınç ve enerjisini yükseltirler.

Değişik amaçlar için suyu veya benzer bir sıvıyı bulunduğu enerji seviyesinden (veya
yerden) diğer bir seviyeye getirmekte kullanılan makinelere "su makineleri" ismi verilir. Sözü
edilen amaçlar suyun enerjisinden faydalanma düşüncesi olabildiği gibi suyun kullanılacağı
bir yere ve seviyeye basılması veya buna benzer bir iş olabilir.

Su makineleri enerji alışverişi yönünden iki ana grupta incelenir:

1 - Enerji üreten veya başka bir deyişle, hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye çeviren
makineler; bu gruba giren makineleri aşağıdaki şekilde sınıflayacağız:

 Alternatif hareketli makineler

 Rotatif hareketli makineler

2 - Enerji yutan veya başka bir deyişle, mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye çeviren
makineler; bu gruba esas olarak pompalar girer. Bunun dışında gemi pervanesi söylenebilir.
Pompaları çalışma prensibine göre iki kısma ayırmak mümkündür:

 Rotadinamik pompalar (ivme pompaları):

 Santrifüj pompalar (Radyal akışlı)

 Helisoidal pompalar
 Diagonal pompalar
 Aksiyal pompalar

 Volumetrik Pompalar ( Hacimsel Pompalar)

 Pistonlu pompalar
 Rotatif Pistonlu (Diyaframlı) pompalar
 Dişli pompalar
 Paletli pompalar

8
2. SUYA ENERJİ VEREN MAKİNALAR (POMPALAR)

Endüstrinin en büyük gereksinimi akışkanın bir ortamdan diğer bir ortama iletilmesidir.
Pompalar, mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye çeviren makinelerdir.

Pompaların görevi, akışkanın, bir ortamdan başka bir ortama geçebilmesi ve hareketini
devam ettirebilmesi için gerekli enerjiyi vermektir. Bir pompa tarafından akışkana verilecek
bu enerji, sıvının bir boru içinde akışını sağlayacak ve akışkan ile boru arasındaki sürtünme
kayıplarını karşılayacak veya akışkanın potansiyel ve kinetik enerjisini artıracaktır. Fakat
buradaki esas amaç, akışkanın hızını değil basıncını arttırmaktır.

Pompalar çalışma prensipleri bakımından iki ana bölüme ayrılırlar:

1)Rotadinamik Pompalar (İvme Pompaları)

Bu pompalarda giriş ve çıkış arasında yani emme kısmı ile basma kısmı arasında hiçbir
engel bulunmadığı gibi suyun akışı da kesiksizdir. Su taneciklerine pompa çarkı içinde verilen
enerji ile akışkan bir ivme kazanır. Bu ivmeden bir basınç farkı doğar ve bu basınç farkı
yardımıyla suyun basma işlemi sağlanır. Bütün santrifüj, ve eksenel pompalar bu gruptandır.
Sıvı hızının zamana bağlı olarak değişmesiyle, meydana gelecek atalet kuvvetleri pompa
kapasitesini sınırlayacaktır. Buna karşılık rotadinamik pompalarda sıvı çark kanatları
arasındaki kanatlardan devamlı ve eksiksiz olarak aktığından, hızın ve basıncın zamana göre
değişimleri sıfır olur.

C P
 0 ve  0 olur. (1.1)
t t

2)Volumetrik Pompalar ( Hacimsel Pompalar)

Bu tip pompalarda, sıvıyı bir düzeyden yani emme tarafından alıp zorlu olarak ikinci
düzeye yani basma seviyesine veren bir veya çok sayılı odalar vardır. Bu odalar su basma
işinde dolup boşalacaklarından su verme işlemi kesikli olacağı gibi emme kısmı ile basma
arasında bağlantı da sürekli olmayacaktır. Bütün pistonlu, dişli, diyaframlı pompalar bu
kategoriye girerler. Hacimsel pompalarda daimi bir akış bulunmayacağından hızın ve basıncın
zamana göre değişimleri sıfırdan farklı olur.

C P
 0 ve  0 olacaktır. (1.2)
t t

Volumetrik pompalarda, suya enerji aktarılmasındaki ana prensip, kapalı hacim

içerisindeki sıvının hacim daraltılması ile statik basıncının arttırılmasıdır.

9
2.1 POMPALARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

2.1.1 Santrifüj Pompalar

2.1.1.1 Santrifüj Pompaların Çalışma Prensibi

(Şekil 2.1)’ deki gibi silindirik bir kap içine radyal paletleri olan
ve dışarıdan çevrilebilen bir çark koyalım. Bu çark sabit ω açısal
dönme hızı ile çevrilince kap içerisindeki sıvı bir zorlu vorteks
hareketi yapacak ve blok halinde katı cisim gibi dönecektir.
Akışkanlar mekaniğinden de bilindiği gibi bu harekette merkez ile
çevre arasında ;

P2  P1  2 .r2 2  2 ..r1 2
  (2.1)
 2g 2g

‘ye eşit bir basınç farkı doğar. Şimdi kabın çevresinde bir akış deliği
açılır ve merkez kısmı bir su haznesine bağlanırsa çevreden basınç
ile fışkıran suyu karşılamak üzere merkezden su emilir ve bu suretle
içten dışa bir akış doğar. Sonuç olarak bir santrifüj pompa Şekil 2.1
gerçekleştirilmiş olur.

Pompa içindeki akım başlayınca giriş ile çıkış arasındaki başlangıç farkı artık yukarıdaki
denklemi sağlamayacaktır.

2.1.1.2 Santrifüj Pompaların Kısımları

Bir santrifüj pompa aşağıdaki kısımlardan oluşur. Burada örnek olarak tek girişli ve tek
kademeli bir pompa şeması ele alınmıştır (Şekil 2.2)

Şekil 2.2.Tek kademeli bir pompa şeması

10
1- Çark: Mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye dönüştüren ve üzerinde çok sayıda kıvrık
kanatlar bulunan elemandır.

2- Salyangoz: Çarktan çıkan suyu toplayıp basma borusuna veren kısımdır.

3- Difüzör (yayıcı): Bazı pompalarda çark ile salyangoz arasına yerleştirilen ve çarktan çıkan
suyun hızını azaltarak yüksek kinetik enerjisinin bir kısmını basınç enerjisi haline dönüştüren
halka şeklindeki kısım. Bu halka üzerinde suya yön verici kanatlar vardır.

4- Yıpranma contası ve hidrolik conta: Dönen çark ile pompa gövdesi arasında bulunan ve
çarkın basma kısmından emme kısmına bir geçit yolu ile kaçan akışkan miktarını önlemek
için alınmış düzenektir.

5- Salmastra kutusu: Mil ile gövde arasında doğacak kaçakları önlemek için alınan
düzenektir.

6- Mil: Tahrik organı ile çark arasını bağlayan ve çarkı taşıyan organdır.

7- Gövde: Pompanın salyangozunu ve diğer organlarını taşıyan kısımdır.

8- Emme borusu: Emme haznesi ile pompa girişi arasındaki borudur.

9- Dip klapesi ve süzgeç: Emme borusunun girişinde tek taraflı akış sağlayan yani pompa
dururken pompa içindeki ve emme borusundaki suyun geri boşalmasına engel olan bir klape
mevcuttur. Genel olarak bu klape bir süzgeç içine konulmuştur. Sirkülasyon pompalarında ve
emme haznesi yüksekte olan hallerde donanıma gerek yoktur.

2.1.2 Kademeli Pompalar

Şekil 2.3. Dört kademeli santrifüj bir pompa kesidi

Manometrik yükseklik 40-50 m olunca tek kademeli bir pompa ile bunu gerçekleştirmek
güçtür. Çark çapını büyüterek bu değeri aşmak mümkünse de bu halde özgül hızın çok
küçülmesi çark kanat kesitlerinin çok daralmasına ve verimin anormal şekilde düşmesine
neden olur. Bu bakımdan, hidrolik olarak seri halde bağlı ve aynı mil üzerine tespit edilmiş
çarklardan oluşan çok kademeli pompalar yapılır(Şekil 2.3).
11
 Birinci kademenin bastığı su, bir difüzörden geçtikten sonra dönüş difüzörü yolu ile ikinci
kademenin girişine verilir. İkinci kademenin çarkını geçen su yine ikinci kademe
difüzöründen ve dönüş kanalından geçerek üçüncü kademe emmesine verilir ve böylece
devam eder. Her kademenin girişinde suyun enerjisi bir önceki kademenin çıkış enerjisine eşit
olduğu için pompanın manometrik yüksekliği kademelerin manometrik yüksekliklerinin
toplamına eşittir. Bugün kademe sayısı 12-14 ‘e kadar çıkan pompalar vardır. Özellikle kazan
besi pompası olarak ve maden kuyularında su basma işlerinde kullanılırlar.

2.1.3 Eksenel Pompalar

Şekil 2.4. Eksenel bir pompa elemanının perspektif şekli

Özgül hız büyüdükçe santrifüj pompaların çark formu değişir ve akış radyal halden
eksenel hale kayar. Gerçekten çok büyük debiler için en uygun çözüm pompaların akış
kesitini büyütmektedir. Ayrıca manometrik yüksekliğin büyük olması da istenmediğine göre
helisel (eksenel akışlı çark) en uygun çözüm olmaktadır. Bu pompalarda suyun çarkı geçmesi
sırasında sürtünme kayıplarını azaltmak daha büyük bir önem kazandığından çark açık
biçimde yapılır. Yani burada çark kanatlarını dıştan kavrayan bir çember yoktur.

Eksenel bir akışla emilen su, çark içinden geçerken bir taraftan H manometrik yüksekliğini
kazanır. Diğer taraftan buna karşılık dönme hızı bileşeni yüklenmek zorundadır. Çarktan
çıkan suyun teğetsel hız bileşenini yok etmek, yani başka bir deyişle akışı tekrar tam eksenel
hale getirmek için çıkış kısmına sabit doğrultucu kanatlar ilave edilir. Bu organ bir bakıma
kanatlı bir difüzörden başka bir şey değildir. Çünkü teğetsel bileşen yok edildiğinden toplam
hız vektörünün şiddeti azalmıştır.

12
 Şekil 2.5. Eksenel pompa çark ve doğrultucu kanatların açılımı

2.1.4 Pistonlu Pompalar

Klasik bir pistonlu pompa, bir krank-biyel mekanizması yardımıyla gidip

gelme hareketleri yapan bir piston ile bir emme ve bir basma supaplarından
oluşur (Şekil 2.6). Pistonun aşağı doğru hareketi sırasında emme supabı
açılır ve silindir sıvı ile dolar. Basma strokunda emme supabı kapanır,
basma supabı açılır ve sıvı basma borusuna gönderilir. Her devir bir gidip
gelme hareketine tekabül ettiğinden her devirde basılan akışkan miktarı
pistonun taradığı hacim kadardır.

Pistonlu pompalarda, pompaların verdiği su miktarı devamlı olmayıp

kesiklidir. Eğer pistonun arka yüzü de çalışıyorsa buna "çift etkili pompa"
adı verilir. Böyle bir pompa, aralarındaki faz farkı 180° olan iki pistonlu bir
pompaya denktir.

Şekil 2.6

13
2.1.5 Dişli Pompalar

Basit bir dişli pompa iki alın dişlisinden oluşur. Bu dişlilerden

biri çevrilince diğeri de aksi yönde döner ve (Şekil 2.7)’de
görüldüğü gibi sıvıyı A emme kanalından alarak B basma kanalına
basar. Burada her iki diş arasında kalan boşluk (şekilde  ile
gösterilmiştir) emme tarafında dolar ve basma tarafında boşalır.
Yani başka bir sözle emme kısmından doldurulan hacimler zorlu
olarak basma kısmına verilirler. Bu suretle volümetrik bir
pompalama işlemi başarılmış olur. Diğer volümetrik pompalarda
olduğu gibi dişli pompalar da sabit devir sayısında sabit debi
verirler ancak basma yüksekliği arttıkça kaçakların artmasına
karşı gelecek şekilde efektif debi hafifçe azalır.

Şekil 2.7.Basit
bir dişli pompa şekli

Dişli pompalar genellikle motorlarda yağ pompası olarak, hidrolik kumanda devrelerinde,
hidrolik yağı basma işinde kullanılır. Bu suretle dişlinin karşılıklı çalışmasında gerekli
yağlama işi de kendiliğinden sağlanmış olur. Daha yüksek basınçlar için iki veya üç kademe
arka arkaya düzenlenir. Diş sayısı arttıkça basılan sıvıdaki düzgünlük azalır. Dişli pompalar ı
daha yüksek devirlerde çalıştırabilmek, gürültüyü ve vibrasyonu önleyebilmek için alın dişlisi
yerine helisel dişli kullanılabilir.

2.1.6 Paletli Pompalar

Şekil 2.8. Bir eksantrik pompa şekli

(Şekil 2.8)’de görüldüğü gibi silindirik bir rotor üzerine açılmış yarıklara paletler
yerleştirilmiştir. Paletlerin diplerine konmuş olan yaylar, paletleri çevreye doğru iterler. Rotor
çevrilince emme tarafından alınan hacim basma tarafına doğru basılır. Paletlerin dış kısımları
sürekli olarak (O) merkezli silindir ile temasta kalır. Palet adeti en az ikiye kadar indirilebilir.
Basma yüksekliği arttığı zaman palet adedini artırmakta yarar vardır.

14
3.BORU SİSTEMİNDEKİ KAYIPLAR

3.1 Manometrik Basma Yüksekliği

Birim ağırlıktaki sıvının pompa girişi ile çıkışı arasında kazandığı enerjiye "manometrik
yükseklik "adı verilir. Manometrik basma yüksekliği;

H m  H g   H m.SS  (3.1)

Akışkan partikülleri arasında ve bu partiküller ile onları sınırlayan katı cidar arasında
sürtünme veya kayma kuvvetlerine sebep olduğundan, akımın meydana gelebilmesi için bu
direnç kuvvetlerine karşı bir iş yapılması gerekir. Bunlar boru sistemindeki kayıpları teşkil
eder. Borulardaki kayıplar ikiye ayrılır. Bunlar; lineer (boru uzunluğundan kaynaklanan)
kayıplar ve lokal (boru tesisatı üzerinde bulunan vana, dirsek, filtre gibi elemanlardan
kaynaklanan) kayıplardır. Toplam kayıplar;

 H  H Lineer  H Lokal m.SS  (3.2)

3.2 Lineer Kayıplar

Bu tür kayıplara başka bir ifade ile düz boru kayıpları da diyoruz. Uzun, silindirik ve düz
her boruda su akımı üzerinde enerji kaybının, hız enerjisi ve boru uzunluğu ile doğru orantılı,
boru çapı ile ters orantılı olarak değiştiği görülmüştür. Sürtünme faktörü (  )’ nın birinci
derece boru pürüzlülüğünden başka hız ve boru çapına da bağlı olduğu ve son zamanlarda da
sıvının viskozitesine bağlı olduğu görülmüştür.

H Lineer  .
L.v 2
d .2 g
m.SS  veya
d2
Q  A.v   . v
4
m s 
3

H Lineer  0,0826
L 2
Q m.SS  (3.3)
d5

  f Re (3.4)

(3.4) bağıntısının geçerliliği deneysel yollarla kanıtlanmıştır. Pürüzsüz borularla yapılan

deneylerde bulunan sonuçlar bu fonksiyonel bağıntıdan  %5 sapma göstermiştir.

64
Re  2320 →  (3.5)
Re

0,316
Re10 5 →  4
(Blasius denklemi) (3.6)
Re

0,396
Re 2.10 6 →   0,0054  (Hermann denklemi) (3.7)
Re0,3

15
 0,221
Re  105  108 →   0,0032  (Nikaraduase denklemi) (3.8)
Re0, 237

3.3 Lokal Kayıplar

Bu tür kayıplar boru sisteminde; yön değiştirme, manşon, rakor, dirsek, tel gibi bağlantı
elemanları, vana, çekvalf gibi tüm elemanlarda meydana gelir. Birçok sistemde ihmal
edilebilir mertebede kalmasına rağmen bazı sistemlerde ihmal edilemez ve büyük önem taşır.
Hemen hemen tüm konumlarda deneyle tespit edilir. Bunlar içerisinde en önemli istisnalardan
birisi ani genişleme kaybıdır.

3.3.1 Ani Genişleme Kaybı

(v  v 2 )
2 2

hL  1
2g
(3.9)

Şekil 3.1. Genişleyen boru

2
v
hL  h. 2 (3.10)
2g

Şekil 3.2. Daralan boru

Buradaki h kayıp katsayısı kesitler arasındaki oranın fonksiyonudur.

h 0,46 0,41 0,36 0,3 0,18 0,06 0

A 
h  f  2  A2
 A1  A1 0,1 0,2 0,3 0,4 0,6 0,8 1

Tablo 3.1

16
3.3.2 Dirsek Yük Kaybı

Şekil 3.3. 90○ Dirsek

v2
hL   d . (3.11)
.2 g

Dirseklerdeki kayıp katsayısı dirsek yarıçapının boru çapına oranının fonksiyonudur.

r
hd  f  
d 

Şekil 3.4.Dirsek kayıp katsayısı eğrisi

3.4 Vanalardaki Yük Kayıpları

v2
hL  hv . (3.12)
2g

Tam açık globe vana → hv  10

Tam açık sürgülü vana → hv  0.2
Yarı açık sürgülü vana → hv  5.6

17
4. POMPALARDA DEBİ, GÜÇ VE VERİM İFADELERİ

4.1 Pompa Debisi

Birim zamanda borudan geçen akışkan miktarını debi olarak tanımlayabiliriz.

4.1.1 Teorik Debi ( Qth ): Bir pompada ideal olarak, iç ve dış sızıntıları ihmal edersek,
pompanın bastığı debiye denir.

Qth  A1m .C1m (4.1)

4.1.2 Pompa Gerçek Debisi

Q  Q  Q (4.2)

4.2 Pompa Gücü

4.2.1 Pompa Mil Gücü ( N es ): Pompa direkt olarak motor miline bir kavrama ile
bağlanmışsa, pompa miline aktarılan güce mil gücü denir.

Nem  Nes (4.3)

4.2.2 Pompa İç Gücü ( N i ): Pompa kanatları arasından geçen Q  debisine aktarılan güce,
pompa iç gücü denir.

N i   .Q.H   H i   N h (4.4)
N i   .Q  Q.H   H i   N h

4.2.3 Efektif Pompa Gücü ( N e )

Pompanın su gücüdür.

18
 Q. .H m kgf .m  Q. .H m Q. .H m
Ne  , Ne  kW  , N e  B.G (4.5)
 g  s  102. g 75. g

4.3 Pompa Verimleri

4.3.1 Hidrolik Verim (  h ): Pompanın efektif basma yüksekliğinin, pompa iç basma

yüksekliğine oranına denir.

H
h  (4.6)
H   H i

4.3.2 Pompa Volumetrik Verimi: Pompanın gerçek debisinin, pompa kanatları içinden
geçen debiye oranıdır.

Q Q 1
v    (4.7)
Q  Q  Q Q
1
Q

4.3.3 Pompa İç Verimi: Hidrolik verim ile volumetrik verimin çarpımına eşittir.

Q H N Q.H
i  h .v  veya i  e 
Ni Q  Q .H   H i 
. (4.8)
Q  Q H   H i

4.3.4 Pompa Mekanik Verimi: Pompa iç gücünün, pompa mil gücüne oranıdır.

Ni N  N em
m   es (4.9)
N es N es

4.3.5 Pompa Genel Verimi: Pompa su gücünün, pompa mil gücüne oranıdır.

Ne
g 
N es
Q. .H m
g 
Q  Q . .H   H i   N h  Nem
Ne
g 
Ni  N em
Ne
Ni
g 
N em
1
Ni
Ne
 i  h .v
Ni

19
 1 1
 g  v .h  v .h .
N em N es
1
N es  N em N es  N em

N es  N em
 g  v .h .
N es
 g   v . h . m (4.10)

20
5.EULER DENKLEMLERİ VE POMPA KARAKTERİSTİKLERİ

Hareket halinde olan 1 kg akışkan ortamdan dış ortama (kuvvet veya enerji makineleri)
veya dış ortamdan 1 kg akışkan ortama özgül enerji iletilmesini hızlar yardımıyla açıklayan
denkleme akım makinaları ana denklemi veya Euler denklemi denir.

Şekil 5.1

Döner çarka girişteki çevre hızı:

 .D1 .n
U1 =W. r1 veya U1 = (5.1)
60

Döner çarktan çıkıştaki çevre hızı:

 .D2 .n
U2 = W.r2 veya U2 = (5.2)
60

Giriş ve çıkıştaki mutlak hız:

     
C1  W1  U1 ; C 2  W2  U 2 (5.3)

A1 – A2 yoluna bağıl yol adı verilir.

W1  W2 (Çünkü giriş kesiti çıkış kesitinden daha küçüktür.)

21
 W1  W2
W (Bağıl yol boyunca su W hızıyla hareket etmiş kabul edilebilir.)
2

Bağıl yol boyunca suyun aldığı sonsuz küçük yola dL denirse; geçen zaman dt,

dL
dt  olarak yazılabilir.
W

T  Suyun L (Bağıl yol ) yolunu alabilmesi için geçen süre;

L
dL L 2L
T= W
O

W
veya T
W1  W2
olarak yazılabilir.

W açısal hızıyla hareket eden su, T zaman aralığı sonunda A2 noktasına ulaşacaktır.

Bu açıklamadan sonra Euler denklemleri;

Şekil 5.2. Çıkış hız üçgeni Şekil 5.3. Giriş hız üçgeni

Euler denklemleri ile türbinler ve pompaların ana denklemleri yazılır. Pompalarda,

türbinlerin tersine işlem yapılır.

Türbinlerde çark kanatları arasından akan suyun kanatlara aktardığı enerji, kanatların W
açısal hızı ile mil merkezi etrafında dönmesini sağlar. Pompalarda ise, döner çark içinden
geçen akışkana açısal momentum aktarılır.

Eulere göre:

İmpuls kuvveti: F  .Q.C2U  C1U  (5.4)

Girişteki açısal momentum: M 1  .Q.r1 .C1U
Çıkıştaki açısal momentum: M 2  .Q.r2 .C2U
İmpuls moment: M  F .r  .Q.r2 .C2U  r1 .C1U  (5.5)

U
Güç (Teorik sonsuz güç): N th  M .W  M . (5.6)
r
N th  .Q.U 2 .C2U  U1 .C1U 
Nth  .QU 2 .C2 .cos  2  U1.C1.cos 1  olur. (5.7)

22
Giriş ve çıkış hız üçgenlerinden, cos teoremini yazarsak;

W1  C1  U1  2C1.U . cos  2 
2 2 2
U1.C1. cos 1 
1 2
2

C1  U1  W1
2 2
 (5.8)

W2  C2  U 2  2C2 .U . cos  2 
2 2 2 1 2
2

U 2 .C2 . cos  2  C2  U 2  W2
2 2
 (5.9)

(5.8) ve (5.9) eşitliklerini güç denkleminde yerine koyarsak;

 U 2  U 1 2 C 2 2  C1 2 W1 2  W2 2 
N th   .Q. 2   
 veya
 2 2 2 
 U 2  U 1 2 C 2 2  C1 2 W1 2  W2 2 
N th   .Q. 2   
 (5.10)
 2g 2g 2g 

Nth   .Q.Hth (5.11)

(5.10) denkleminde;

C2  C1
2 2
 Suya aktarılan kinetik enerjiyi göstermektedir.
2g

Döner çark girişte ve çıkışta kapalı tutulup ve W açısal hızıyla döndürülse, döner çark
kanalı içerisindeki basınç artışı;

U 2  U1
2 2

 olur. Buna statik basınç kazancı (artışı) adı verilir.

2g
 U 2 2  U12 W12  W2 2 
Psta   .  
 (5.12)
 2 2 
 C  C1 
2 2
Pdin   . 2 
 (5.13)
 2 

(5.12) ve (5.13) denklemlerinin toplamı bize toplam basıncı verecektir.

Ptop  Psta  Pdin

 U 2  U12 W12  W2 2 C2 2  C12 
Ptop   . 2   
 (5.14)
 2 2 2 
P
P   .H   H  (5.15)


23
  U 2  U12 W12  W2 2 C2 2  C12 
H top   2   
 (5.16)
 2 g 2 g 2 g 

Hsta Hdin
(Potansiyel yük) (Dinamik yük)

Radyal Girişte:

1  90 olduğundan C1 . cos 1  0 olacaktır.

Şekil 5.4. Radyal girişteki çıkış hızı üçgeni

W1  U1  C1
2 2 2
(5.17)

Nth   .Q.H th (5.11)


N th   .Q.C 2U .U 2  C1U .U 1    .Q.C 2U .U 2  Q.C 2U .U 2
g
1
H th  U 2 .C2U [m.] bulunur. (5.18)
g

Çıkış alanı:→ A2   .D2 .B2 B2 →Çıkıştaki kanat eni (5.19)

Q
Q  A2 .C 2 m  C 2 m  (5.20)
A2

W2U
Çıkış hız üçgeninden→ Cotg 2  ve W2U  U 2  C2U yazılır.
C2 m
(5.21)

C2U  C2 cos  2  U 2  W2U  U 2  cot g2 .C2m (5.22)

Q U
C2U  U 2  cot g 2 bulunur. Bu değeri H th  2 C2U da yerine koyarsak;
A2 g

24
 U2  Q 
H th  U 2  cot g 2  bulunur. (5.23)
g  A2 
2
U U Q
H th  2  2 cot g 2 (5.24)
g g A2

 .D2 .n
U2  olduğundan U 2  f D2   U 2  sbt olur.
60

H th  sbt  sbt.Q yazılabilir.

2
U
Q  0 alınırsa H th  2 bulunur. (5.25)
g

Şimdi Hth ‘ un 2 ve Q’ya göre değişimini görelim.

 2  90 iken cot g2  0 olacak H th 

 2  90 iken cot g2  0 olacak H th 
2
U2
 2  90 iken cot g2  0 olacak H th   sbt
g

Şekil 5.5. Teorik sonsuz yükseklik ile debinin değişim grafiği

Pompa gücü değişimi de aynı şekilde incelenebilir.

Nth   .Q.Hth (5.26)

U 2 U Q 
N th   .Q. 2  2 . cot g 2  (5.27)
 g g A2 

25
  Q  Q2
Nth   .Q.U 2 .U 2  cot g 2    .Q.U 2   .U 2 . cot g 2
2

 A2  A2 (5.28)
Nth  Q.sbt  Q 2 .sbt

2  90 iken cot g2  0 Q arttıkça, Nth parabolik olarak önce artar, sonra azalır.
 2  90 iken cot g2  0 Q arttıkça, Nth parabolik olarak daima artacaktır.
 2  0 iken cot g2  0 Nth  .Q.U 2 olur ve lineer olarak artacaktır.
2

Şekil 5.6. Teorik sonsuz güç ile debinin değişim grafiği

Şekil 5.7. Verim ile debinin değişim grafiği

26
Şekil 5.8. Kanat çıkış açılarına göre çarkın şekilleri

27
6.BOYUTSUZ SAYILAR

Makine tanım büyüklükleri : n, Q, gH,  , P

Bağımsız büyüklükler : n, Q
Akışkanın cinsine bağlı büyüklükler : , 
Makine büyüklüğünü belirleyen :D
L L2 L3
Makine biçimini belirleyen büyüklükler: 1
D, D, D,.......
Bağımlı büyüklükler : g ,, P
H

Makinenin bağımlı büyüklükleri, diğer büyüklükler cinsinden ifade edilir.

g H  f1  n, Q,  ,  , D, L1 , L2 ..........
 D D 

Boyutların aynı olması durumunda (M,L,T) bağımsız değişken sayısı n’den (n-3)
indirilmiş olur.

F1  g H ,  , n, D, Q,  , L1 , L2 ........  0 şeklinde yazılabilir.

 D D 

Tüm değişken sayısı (n) olsun, gruplaşma sonunda elde edilecek boyutsuz değişkenler
sayısını, 1,  2 ,  3 ,........,  n 3 ile ifade edelim. Gruplama yaparken bağımsız değişkenlerden
3’ünü ortak seçelim.

 , n, D ortak değişken olarak alınırsa;

1   a .nb .Dc .g H
1 1 1
(6.1)

 2   a .nb .Dc .Q
2 2 2
(6.2)

 3   a .n b .D c .
3 3 3
(6.3)

 4   a .nb .D c . L1 D
4 4 4
(6.4)

 5   a .nb .D c . L2 D …..
5 5 5
(6.5)

 1 eşitliğinin sağ tarafının boyutu yazılırsa;

1 ~ ML3  .T b .Lc .L2 .T 2 

a1
1 1
(6.6)

 1 ~ M a .L3a c 2 .T b 2
1 1 1 1
(6.7)

28
1’ in boyutsuz olması için;

a1=0
-3a1+c+2=0 olmalıdır. Burada a1=0, c1=-2, b1=-2
-b1-2=0

Bu sonuçlar  1 ’de yerine konulursa;

gH gH
1     ’ ye " basınç sayısı" denir. (6.8)
n 2 .D 2 n 2 .D 2

Aynı gidiş yolu ile,

1  M a .L3a c 2 .L3 .T 1
2 2 2
a2=0, c2=-3, b2=-1 bulunur.

Q Q
2  3
  debi sayısını verir. (6.9)
n.D n.D3

kg
 3   a .nb .Dc .
3 3 3

m.s

 3  M a .L3a .T b .Lc .M .L1.T 1

3 3 3 3
a3=1, c3=-2, b3=-1


3  bulunur. (6.10)
 .n.D 2
 1
U=.D.n U~D.n   3   (6.11)
 .U .D Re

 4  M a .L3a .T b .Lc  a3= b3= c3=0

4 4 4 4

L1
4  (6.12)
D
L2
 5  ............. bulunur. (6.13)
D

Bu sonuçlar g H  f1  n, Q,  ,  , D, 1 , 2 .......... ’da yerine konulursa;

L L
 D D 

gH  Q L L 
 f1  , Re , 1 , 2 ,.......... bulunur.
2
n .D 2
 n.D
3 D D 

veya

29
  f1  , Re , L1 D , L2 D ,.......... elde edilir.
 

Görüldüğü gibi beş bağımsız değişken (n,Q,D,  ,  ) üç azalarak ikiye (  , Re ) inmiş, biçim
sayıları aynı kalmıştır. Aynı yöntem izlenerek diğer bağımlı değişkenler  ve P için aşağıdaki
sonuçlar elde edilir.

  f 2   , n, D, Q,  , L1 D , L2 D ,.......
 
F2  ,  , n, D, Q,  , L1 , L2 ,.......  0
 D D 
1   .n .D .  1  
a1 b1 c1

 2   a .nb .Dc .Q   2  
2 2 2

1
 3   a .nb .Dc .   3 
3 3 3

Re
 4   a .nb .Dc . L1 D   4  L1 D
4 4 4
bulunur
 Q 
  f 2 
L L
, Re , 1 , 2 ,....... .
 n.D 
3
D D

 
  f 2   , Re ,
L1 L2
, ,.......
 D D 

Güç için (P) aynı işlemler yapılırsa;

P  f 3   , n, D, Q,  , L1 , L2 ,.......
 D D 
f 3   , n, D, Q,  , L1 , L2 ,.......  0
 D D 
2
1   a .nb .Dc
1 1 1
Po  W  J  N .m  kg.m 3
s s s
a1=-1, b2=-3, c1=-5
P P
1  v güç katsayısı bulunur. (6.14)
 .n .D
3 5
 .n3 .D 5

Sonuç olarak:

 
  f1  , Re , 1 , 2 ,.......
L L
 D D 
 
  f 2   , Re , 1 , 2 ,.......
L L
 D D 

30
  L L 
v  f 3  , Re , 1 , 2 ,....... elde edilir.
 D D 

gH ve P bağımlı değişkenlerin yerini  ve v almış boyutsuz olan  aynen kalmıştır.

Biçim sayılarının aynı olması durumunda  L1 , L2 ,.....  ve Re sayısı gibi sadece iki
 D D 
bağımsız değişken kalacaktır. (Geometrik benzer makineler)

  f1  , Re ,.......
  f 2  , Re ,.......

v  f 3  , Re ,.......

Reynolds sayısı, atalet kuvvetlerinin sürtünme kuvvetlerine oranıdır. Sürtünme

kuvvetlerinin ihmal edilmesi durumunda Reynolds sayısının bağımlı değişkenlere etkisi ihmal
edilirse;

  
  f 1 ( ) ,   f 2   , v  f 3   yazılır.

31
7. KANAT SAYISI HESABI

Euler denklemleri, sonsuz kanat sayısına ve sonsuz incelikteki kanatlar için çıkarılmıştır.
Ancak temiz su için (içme suyu) dizayn edilen bir santrifüj pompada yeterli kanat sayısının
hesaplanması gerekir.

Şekil 7.1. Kanat profili

S  Akım çizgisinin ağırlık merkezi

r 1   2
z  2.k . s .sin  m m 
e 2
r k  6,5
z  13. s .sin  m
e
D  D1   2
z  6,5. 2 .sin 1 bulunur. (7.1)
D2  D1 2

nq  30 radyal akımlı pompalarda;

r1  r2
rs  e  r2  r1
2

7.1 Kanat Sayısının Hızlara Etkisi

Kanat kalınlığı suyun döner çarka giriş alanını küçültür. Kanadın kalınlığından dolayı
kapattığı alanda su geçmeyeceğinden, kanaldan geçen suyun hızı artacaktır.


C1m  C1m

C1m  Kanal önündeki giriş hızı


C1m  Kanala giren suyun hızı

32
 Şekil 7.2

 t1 t1  .D1
C1m  C1m . 1   Daralma faktörü t1   Hatve
t1   1  t1   1  z


C1m  1 .C1m bulunur. (7.2)

S1 S1
Sin1   1 
1 Sin1

Şekil 7.3

Üçgenden;

  
C1m  C1 . sin 1  W1 . sin 1
C1m  C1.sin 1  W1.sin 1

U 1  U 1 olarak kabul edilmiştir.

33
 
Radyal akımlı akış kabul edilirse;   90 
Hız üçgeni;

Şekil 7.4

Girişte kanat uçlarının yuvarlatılması, darbesiz bir giriş sağlar. Çıkışta ise sivrilmesiyle
çıkış hızı düşürülür. Dizayn yapılırken bu inceliklere dikkat edilmesi gerekir.

Şekil 7.5

(z) kanat sayısı alındığında, sonsuz kanat sayısına göre çizilen çıkış hız üçgeni de değişir.

Şekil 7.6. Sonsuz sayıda ve incelikte kanat sayısına göre hız üçgeni

34
A2 , B2 , C2 sonsuz sayıda ve incelikteki kanat sayısına göre hız üçgeni olsun.

A2  A2 ’ ne kayacaktır. (Süreklilik koşuluyla)

Kanat sayısı değişse bile Q  sbt kalacaktır.

Q  A.C2m  (7.3)

Pompa basma yüksekliği ise z   olan pompadan daha az olacaktır.

 U 
C3U  C2U  H th  2 .C2U  (7.4)
 2.g 
H th  H th (7.5)

Döner çarkı terk eden akımın bağıl hızı, kanat önünde daha büyük bir alan içinden

geçecektir. Bu nedenle küçülerek W2 hızına düşecektir.


W2  W3  W2 olacaktır.

 
C 2  C 2 ve C 2U  C3U olur. (7.6)

Kanadı terk eden akımın kanalın önündeki hız üçgeni de A3 , B2 , C2 olarak gösterilir.


C 2 m  C 2 m olur.
  t2
C 2 m  C 2 m . 2  C 2 m (7.7)
t 2   2 
2  Çıkıştaki daralma faktörü


Radyal akımlı giriş için teorik sonsuz basma yüksekliği 1  90 ; 
U2
H th  .C2U (7.8)
g


Belirli kanat sayısına göre teorik basma yüksekliği 1  90 ; 
U2
H th  C3U olarak yazılır. (7.9)
g

35
7.2 Pfleiderer Metodu

Bu metot, sonsuz sayıdaki ve sonsuz incelikteki bir döner çark ile z sayıda kanatlı bir
döner çarkın basma yüksekliği arasındaki bağıntıyı vermektedir.

P  Pfleiderer sayısı
r2  Döner çark yarıçapı
z  Kanat sayısı
St  Merkezi akım çizgisinin (A-B) dönme eksenine göre statik momenti

Şekil 7.7

2
H th r2
1 P P   . (7.10)
H th z.St

r2

St   r.dx  (Statik Moment)

r1

  sayısı deneysel yoldan bulunan bir sayıdır. Döner çarkın tipine, klavuz kanatların
bulunup bulunmadığına bağlıdır.

 2 
Klavuz kanatlı, radyal akımlı pompalarda:    0,6.1  
 60  
 2 
Klavuz kanatsız pompalarda:    0,65 ~ 0,85.1  
 60  
 2 
Helisel diagonal pompalarda:    0,85 ~ 1.1  
 60  
 2 
Eksenel pompalarda    1 ~ 1,2.1  
 60  

 2  Derece olarak alınacaktır.

36
 D2  D1   2
z  6,5. sin 1 P  0,3 ~ 0,35 (7.11)
D2  D1 R

Radyal akımlı pompalarda:

dx  dr alınırsa;

r2
St   r.dr  r2  r1 .
1
olup (Statik momentum)
r1
2
2 2
r2 2r2 1
P   .   . P  2. .
z.St 
z. r2  r1
2 2
  r 
2

olur.
z1   1  
  r2  
 
(7.12)

Radyal akımlı pompalarda genellikle D2  2D1 alınacağından,

r1 1 8 
 olur. P . olarak yazılabillir.
r2 2 3 z

Pompanın hidrolik verimi biliniyorsa veya kabul edilirse;

h H .v .h
H th  
h g

Radyal akımlı pompalarda manometrik basma yüksekliği (H);

H  H th .h

H th
H th 
1 P

2.   g .H th
P → H (7.13)
 r 2
  
z.1   1 2   
   2  
  r2   v . m .1  
  r1 2  
 z.1  2  
  r2  

37
7.3 Döner Çark Dış Çapının Hesabı

(5.2) denkleminden D2 çekilirse,

60.U 2
D2  n  Genellikle kabul edilir. (7.14)
 .n

U 2 ’ nin hesaplanmasında genellikle Hth ’ dan faydalanılır.

.U 2 .C2U  U1.C1U  idi.

1
H th  (7.15)
g

C2 m
C2U  U 2  (Çıkış hız üçgeninden) (7.16)
tg 2

1  2 U 2 .C2 m 
Hth  .U 2   U1.C1U  (7.17)
g tg 2 

 U1.C1U  g.H th   0

U 2 .C2U
U2 
2
(7.18)
tg 2

A.U 2  B.U 2  C  0 denklemi gibi düşünülürse,

2

C  U1.C1  g.H th 

C2 m
A=1 , B ,
tg 2

2
 C2 m 
   4.U1.C1U  g.H th 
C2 m  tg 2 
U2   (7.19)
2.tg 2 2

U 2 ’ nin (+) olması nedeniyle 2. terimin pozitif değeri alınır.

2
C  C 
U 2  2 m   2 m   U1.C1U  g.H th (7.20)
2.tg 2  2.tg 2 

Radyal akımlı pompalarda, 1  90 C1U=0 olduğundan;

2
C  C 
U 2  2 m   2 m   g.H th (7.21)
2.tg 2  2.tg 2 

38
H th  1 P .H th (7.22)

2
 C 
U 2  2 m   2 m   g.1  P H th
C
(7.23)
2.tg 2  2.tg 2 

U2
H th  C2U denkleminde U 2  sbt ise H th , C2U ’ya dolayısıyla  2 açısına bağlıdır.
g

 2  90 alınırsa C2U  U 2 olur.

Şekil 7.8

 2 büyüdükçe C2U da büyür. Kanatlar arasından geçen akımın yavaşlaması için (hızın
azalması için) kanal çıkışına doğru kanalın genişlemesi ve kanat eğriliğinin fazla olmaması
gerekir.

Sabit devirde ve çeşitli D2 çaplarında q debisini, aynı basma yüksekliğine basabilmek için,
çeşitli  2 açılarında dizayn edilmeleri gerekir.

39
 Şekil 7.9

Pompalarda genellikle; 2  15  40 arasında seçilir.

7.4 Özgül Devir Sayısı

Tek kademeli bir santrifüj pompanın, döner çark biçimi hakkında fikir edinebilmek için n,
Q ve Hm’ in belli olması gerekir.

Geometrik benzer döner çarklarda süreklilik denklemi;

 .D 2
Q  Kesit  H u   Q  f D, C 
4

 .D2 .n
U2  U 2 ~ D2 .n
60
2 2 2 3 2 2
Q ~ D2 .C2 , Q ~ D2 .U 2 , Q ~ D2 .D2 .n , Q ~ n.D2 , Q ~ D2 .C2 ~ D2 .U 2 ~ n.D

Kanat verimi sabit kalmak üzere;

U2
H C2U  C2  U 2 H ~ U2
2
veya U2 ~ H
g

H 3
U 2 ~ D2 .n idi. D2 ~ bunu Q ~ n.D2 da yerine koyalım.
n

3
 H
Q ~ n. 

 n 

3 3
H 2 H 4
Q~ 2  Q ~
n n

n. Q
3
 sbt
4
H

Geometrik benzer döner çarklarda elde edilen bu sayıya ( nq ) denir.

n. Q
nq  3
(7.24)
Hm 4

40
 Sözü edilen döner çarka her yönüyle geometrik olarak benzer fakat küçük bir model döner
3
çark alalım. Bu model döner çarkla çalışan pompanın Q  1 m ’ ni, H=1 mSS, yükseğe
s.
basabilmesi için gerekli devir sayısı adı verilir.

Önceleri Orta Avrupa ülkelerinde, dinamik özgül devir sayısı ns kullanılırdı.

n. N e
ns  5
(7.25)
4
H

1 PS gücündeki ve her yönüyle ana pompaya geometrik benzeyen küçük bir pompanın
(model) H  1 mSS yukarıya su basabilmesi için gereken devir sayısına dinamik özgül devir
sayısı adı verilir.

 .Q.H
 .Q.H n. Q
Ne  PS  , n s  n.
75
5
, n s  3,65. 3
ns  3,65.nq bulunur. (7.26)
75 H 4
H 4

41
8.DÖNER ÇARK DİZAYNI

Euler denklemlerinden elde edilen sonuçlar;

 Pompa basma yüksekliği,  2 çıkış açısına, C2 m hızına, U 2 çevre hızına, z kanat sayısına
d1
ve oranına bağlıdır.
d2
 Aynı basma yüksekliğini elde etmek için n  sbt  d 2 çapını küçültmek ve z ile  2 ’ yi
arttırmak gerekir.

Ancak dizayn için seçilen yol her zaman iyi verim vermez. Pompa maliyetini de artırabilir.
Önemli olan düşük maliyet ve yüksek verimdir.

Dizayn için en doğru yol, Euler ana denklemlerini kullanarak, deneysel yoldan elde edilen
sonuçlardan yararlanarak, pompa basma yüksekliğini saptamaktır.

Şekil 8.1

8.1 Pompa Tipi Tespiti

1
2
n.Q
nq  3
(8.1)
4
H

nq  12 Kademeli pompalar.
12  nq  35 Tam santrifüj pompalar.
35  nq  80 Helisel pompalar.
80  nq  200 Diagonal pompalar.
200  nq  400 Eksenel pompalar

42
8.2 Pompa Gücü: ( N e )

 .Q.H m  .Q.H m
Ne  B.G Ne  kW (8.2)
.75 .102

8.3 Elektrik Motorunun Gücü: N em 

Nem  1,1  1,3.Ne N me   .Ne (8.3)

Ne  5 BG    1,3
5  Ne  25    1,2
Ne  25    1,1

8.4 Pompa Mil Çapı: d mil 

d mil  3
360000.N em
cm  (8.4)
 z .n

Nem  Pompa miline verilen güç B.G 

 z  Milin burulma gerilmesi (450~500) kgf (Çelik için)
cm 2
n  Devir sayısı 1  dak


8.5 Ön Göbek Çapı: d h 

Suyun giriş alanını kapatmaması için yeteri kadar küçük yapılmalıdır.

dh  1,3  1,4.dmil dh  1,4.dmil (8.5)


8.6 Arka Göbek Çapı:  d h 
 

Kama boşluğu için biraz daha kalın yapılabilir.

 
d h  1,35  1.5.d mil d h  1.5.d mil (8.6)

43
8.7 Giriş Çapı Hesabı: d o 

Q 

4
 . d o  d h .Co
2 2
 (8.7)

Q Q
Ao   (8.8)
Co  v .Co
Q
v  (8.9)
Q
 Q  .d h 2

Ao  Ao  a h   (8.10)
 v .Co 4
  2
Ao  d o (8.11)
4

4. Ao
do  (8.12)


8.8 Döner Çarka Giriş Hızı: Co 

Genellikle Co  1,5  6 m arasında alınır veya C1m hızı hesaplanır. Daha sonra;
s

Co  0,8  1.C1m C1m  k1s . 2.g.H m (8.13)

Düz giriş için (Paralel giriş);

C1m
tg1  ( 1  90 Radyal giriş için) (8.14)
U1
k1s . 2.g.H m
tg1  (8.15)
U1

Yüksek verimde optimum debi alabilmek için 1 açısının belirli bir miktar artırılması

gerekir. 1  1   1 1  2  6 alınır.

Şekil 8.2

44
d1 d
 0,5 kabul edilebilir. 1 ’ nin küçük değerlerinde 1 ’ in büyük değerleri alınır.
d2 d2
1  15  30  arasında bir değer alınır. 1 ~ 45 ’e kadar çıkabilir.

8.9 Rotor Giriş Çapı: d1 

d1  0,8  0,95.do alınır. (8.16)

8.10 Çıkış Çapı: d 2 

 2  3
d1 d2
 0,5 den bulunur. (8.17)
d2 d1

8.11 Giriş Genişliği (Kanat Eni): B1 

S ~ 4  5 mm alınır.
Q  .d1 t  .d1 S
 Q  B1 . .C1m ; 1  1 ; t1  ; 1 
v 1 t1   1 z sin 1
1
Q  . .d1 .B1 .C1m (8.18)
1
1

8.12 Teorik Sonsuz Basma Yüksekliğinin Hesabı: H th 

U2
H th  .C1m (8.19)
g
H th  H th .1  P   1  P .
Hm
(8.20)
h

8.13. Rotor Çıkış Çapının Kontrolü:

C2 m
C2U  U 2  W2U   idi.
tg 2
1  2 C 
H th  .U 2  U 2 . 2 m  U1.C1 
g  tg 2 
 U1.C1  g.H th   0 bulunur.
C2 m
U 2  U 2.
2

tg 2

45
A.U 2  B.U 2  C  0 halindeki bir denklem gibi düşünülürse;
2

 B  B 2  4. A.C
U2 
2. A

2
C  C 
U 2  2 m   2 m   U1.C1U  g.H th elde edilir.
2tg 2  2.tg 2 

1  90 , C1U  0 olur.

2
C  C   .d 2 .n 60.U 2
U 2  2 m   2 m   g.H th U2   d2  bulunur. (8.21)
2.tg 2  2.tg 2  60  .n

İlk kabul edilen d2 çapı ile tutuyorsa hesap tamamlanmış olur. Tutmuyorsa yeni bir d 2 çapı
d
kabul edilir ( 1 oranı değiştirilir). Yeniden hesap yapılarak d2 bulunur.
d2

8.14 Çıkış Genişliği Hesabı:(B2)

 .d 2 1
Q   B2 . .C 2 m Q  . .d 2 .B2 .C 2 m
2 2

2
t2 Q1 A2
2  , A2  2 . , B2  , (8.22)
t2   2 C2 m  .d 2

 2 ~ 27   30 

8.15 Kanat Sayısının Hesabı ve Kontrolü (z):

d 2  d1   2
z  6,5. .sin 1 (8.23)
d 2  d1 2

Böylece önceki kabul ettiğimiz kanat sayısı ile hesaplanan kanat sayısı aynı olduğu zaman
başa dönmeye gerek kalmaz.

46
 C2m C2 m
tg 2  , W2U  (8.24)
W2U tg 2

Pompada elde edilen verim (pompa genel verimi  g ) deneysel olarak saptanır. Pompanın
bastığı (Q) debisi (H) mSS ‘na çıkarmak için pompa miline verilen gücün ( ne kadarının
suya aktarıldığını) ne kadarı kaybolduğu önemlidir.

1969 yılında Braunschweig Teknik Üniversitesi nq  10  100 arasındaki döner çarklarla

3
çalışan çeşitli pompalar denendi. Q  0,1 m n  25 1 devirde çalıştırılan çok sayıdaki
s s
tek kademeli, tek emişli santrifüj, helisoidal ve diagonal pompa tiplerinin hangilerinin yüksek
verimlerde (hangi koşullarda) çalıştırılabileceği (Şekil 8.4) ‘deki grafik üzerinde
gösterilmiştir.

Şekil 8.3

(Şekil 8.3)‘de faydalı pompa gücünün 15-30 arasında kaybolacağı nq  10 olan

pompanın döner çarkının suya aktardığı enerji verilen tüm enerjinin ancak 72’i civarında
olacağı ve takriben 28’i kaybolacağı şeklinde açıklanır. Ancak kayıpları takriben 15’e
düşürmek için nq  30 civarında olmalıdır.

(Şekil 8.3) pompa verimi hakkında anlamlı bir açıklamada kullanılır. Şekilden görüleceği
gibi düşük, nq  sayılarında, klerens kayıpları çok yüksektir.

Değişik nq  sayılarındaki tüm döner çarkların aynı debide ve aynı devirde çalışmaları
nedeniyle f a giriş ağızları aynı boyuttadırlar.

Düşük n 
q sayılarında, büyük basma yükseklikleri elde edileceği ve kaçak akım
nedeniyle klerenslerin her iki tarafındaki basınç farkı P  daha fazla olacaktır. Bu nedenle
klerens kayıpları da daha fazla olacaktır.

47
 Ayrıca pompanın büyüklüğünün verimle ilgili olacağını (Şekil 8.4) göstermektedir.

(Şekil 8.4)’ de tek kademeli tek emişli değişik tipten pompaların içinden Q  0,005 m3/s ile
Q  5 m3/s arasında debiler geçirilerek en yüksek verimleri grafik üzerinde gösterilmiştir.
Pompanın büyüklüğü, içinden geçen debinin büyük olmasından ileri gelmektedir.

Özgül devir sayıları pompa büyüklüğünün pompa genel verimine nasıl etki yaptığı
(Şekil 8.3) FRANKLIN INSTITUTE RESEARCH Labaratuarlarının 1971 yılında yaptığı
yayınlardan alınmıştır.

Şekil 8.4

Dikkatle izlendiği zaman Q  0,1 m3/s debideki pompanın (Şekil 8.3) ‘deki verimi ile aynı
pompanın (Şekil 8.4)’ deki verimi arasındaki fark olduğu açıkça görülür.

Kolay anlaşılacağı gibi, pompanın imalatı hassas tezgahlarda usta ve tecrübeli ellerden
geçerse elbette pompanın kalitesi iyileşir ve verimi artar. Ayrıca verimlerin aynı olmamasının
diğer bir nedeni de, (Şekil 8.3) BRAUNSCHWEIG TEKNİK ÜNİVERSİTESİNDE,
(Şekil 8.4) Amerika’da yapılan araştırmalar sonunda başka iki ayrı araştırmacı tarafından
yayınlanmıştır. Elbette verimlerde bulunan ayrılık doğaldır.

48
8.16 Özgül Devir Sayısı ile Hidrolik Verim Arasındaki Bağıntı

Genel verim   pompa deneyleri ile saptanır. Halbuki hidrolik verimi deneysel yoldan
(verilen bir pompa için) saptamak olanaksızdır. Genel verim saptandıktan sonra  g  h .v .m
olması nedeniyle, mekanik verim ve volumetrik verim yaklaşık olarak kabul edilerek hidrolik
verim saptanır.

g
h  (8.25)
v .m

Pompa dizaynı , v ve m seçimi alacak, tecrübeli mühendislerin yapabileceği kabulleri

gerektirir. Halbuki (h) hakkında yaklaşık bir fikir edinmek çoğu kez gereklidir.

A.J.STEPANOFF yaptığı deneylerde (ns) ile (h) arasında, aşağıdaki tablodaki değerleri
saptamıştır.

ns 36 57 114 174 231 288 348 400

 h (%) 75 86 92 93 94 95 95,5 96

Tablo 8.1

Yukarıdaki (Tablo 8.1)’den görüldüğü gibi  h  75~96 arasında değişir. Eski

pompaların ve iyi kalite olmayanların (h) hidrolik verimleri daha düşüktür.

8.17 Santrifüj Pompaların Döner Çarklarının Dizaynı ile İlgili Genel Açıklama

Pompa basma yüksekliğini hesaplarken Euler ana denkleminden faydalanarak önemli

sonuçlar elde etmiştik. Böylece pompanın basma yüksekliğinin:

C2U d
2 çıkış açısına, C2m hızına, z kanat sayısına, oranına ve 1 oranına bağlı olduğu
C3U d2
açıklanmıştır.

Genellikle, aynı basma yüksekliğini, daha küçük çaptaki bir döner çarkı aynı (n) devir
sayısıyla döndürerek elde etmek (n=sbt. olarak) olanağı vardır. Ancak d 2 çapı küçültülerek,
devir sayısı sabit kalmak üzere, aynı basma yüksekliğine erişmek için (z) kanat sayısı ve (2)
açısı artırılmalıdır. Bu nedenle istenilen basma yüksekliği için değişik çapta döner çark
dizaynı olanağı vardır.

Ancak dizayn için seçilen yol, her zaman en iyi verimi vermediği gibi, pompa imalat
masraflarını da artırır. Pompanın yüksek verimli ve düşük maliyetli olması gereği problemin
çözümünü zorlaştırır.

49
 Dizayn için en doğru yol, Euler ana denklemini kullanarak ve gerekli deneysel yoldan elde
edilen sonuçlardan fayda sağlayarak kabuller yapıp, pompa basma yüksekliği saptamaktır.
Yüksek verimli pompalarla yapılan deneyden kazanılan deneysel değerlerden faydalanılır.

A.J.STEPANOFF tarafından yayınlanan (Şekil 8.5)’ den grafikten (nq) değerine göre giriş
ve çıkış meridyen hızları (C1m) ve (C2m) alınırlar. (Şekil 8.5)’deki grafik nq=10~300
arasındaki, santrifüj, helisoidal, diagonel ve eksenel (aksiyal) pompaların döner çark
hesaplarında kullanılır. Ayrıca C0 hızı (Şekil 8.6) ‘deki grafikten kontrol edilebilir.

Şekil 8.5

Şekil 8.6

50
Stepanoff’ a göre;

C1m  k1S . 2.g.H formülünden saptanır ve k1S değeri yukarıdaki (Şekil 8.5)’den nq 
değerine bağlı olarak alınır. Yukarıdaki denklemde yerine konulur, H  sbt olduğu için C1m
hızı saptanır.

51
9.SALYANGOZ DİZAYNI

Döner çark kanatlarını terk eden akışkan, salyangoz içinden geçerken yüksek hızını bir
defada burada kaybederek (difüzyona uğrayarak) basma borusuna gelir. Salyangoz içinde
kinetik enerji potansiyel enerjiye çevrilir. Böylece pompa verimi artar.

Hızın salyangoz gövde içinde düşürülüp, potansiyel enerjinin artırılmasıyla, kılavuz

kanatlar kullanmadan, akım difüzyon yoluyla yönlendirilir.

Şekil 9.1. Salyangoz Şekil 9.2. Difüzör

 

d1  d1
tg   (9.1)
2 2.L

Konik çıkış boğazına difüzör adı verilir.  açısı Cv hızına bağlı olarak diyagramdan
bulunur. (Sukanoff grafiği)   6  14 arasında değişir.

Av : 360  ’lik kesite tekabül eden toplam kesit alanı

Cv : Salyangoz içindeki suyun (ortalama) hızı

Q  Av .Cv , Cv  kcv 2.g.H m , kcv  f (nq ) diyagramdan bulunur. , (9.2)

Q Q
A1   (9.3)
Cv kcv . 2.gH m

52
9.1 Çeşitli salyangoz kesitleri

Şekil 9.3. a, b: Daire kesitli spiral gövde c, d: Yamuk kesitli spiral gövde

9.2 Yamuk kesitli spiral gövde dizaynı

Şekil 9.4.Yamuk kesitli spiral gövde

b4  1,4  1,8.B2 (9.4)

b3  b4  (Yuvarlanma payı)

53
  a
cot 
2 b4 / 2
b 
a  4 . cot Şekil 9.5
2 2
  40  alınır.

Herhangi bir salyangoz kesit alanı:  Av . 

Av .  ABCDEA(alanı)  ABEA(alanı)

 .r 2 a
Av .  .  b4 (9.5)
360 2

Spiral eğri 360  lik dönüm tamamlayınca salyangoz alanı Av olduğuna göre,   lik bir
dönmedeki kesit alanı;

AV . 
AV .   (9.6)
360

 lik bir dönmede, salyangoz kesitini dizayn etmek için r yarıçapını saptamak gerekir.

Av .  .r 2 b b 
   4 . 4 cot g
360 360 2 2 2

 .r 2 Av . b4
2

.   . cot g buradan (r) bulunur. (9.7)
360 360 4 2

 Av . b4 2   360
r    cot g . (9.8)
 360 4 2   .

r    45…90, 135, 180, 225, 270, 315 ve 360 için ayrı ayrı bulunur.

r yarıçapının r kadar artırılması gerekir. Köşelerin yuvarlatıldığı alana eş değer alanı

bulmak için, yamuk alanı d hesaba katılacaktır.

54
 Salyangoz içinde suyun akışı esnasında sürtünmelerden dolayı kayıplar meydana gelir. Bu
kayıpları da hesaba katarak daha önceden bulunmuş olan (r) yarıçapları r kadar artırılır.

 
r  . .r. ile hesaplanır. (9.9)
8 180

  0,004 alınır.

Yuvarlatmadan dolayı bir alan kaybı meydana gelecektir ve bu alanın hesaplanması


gerekir. Buradan da çap  r kadar artırılır.

 2A
r  (9.10)
B

.a.h  h1 
1
A  A1  A2  (9.11)
2

Daha sonra esas yarıçap ( r  );

r   R  r  r  olarak hesaplanır. (9.12)

9.3 Döner çark ile salyangoz arasındaki klerens

Döner çarkın biçim sayısı nq  ‘ya ve döner çarkın diş çapı d 2  ye bağlı olmak üzere
salyangoz ile döner çarkın arasında bir klerens bırakılır. A.J.STEPANOFF, yaptığı bilimsel
çalışmalarda, salyangoz içinde, ortalama olarak, hızın sabit kaldığını kabul ederek ve bu hızı
Cv  ile göstererek, pompa basma yüksekliği (H) ile Cv  arasında Şekil 9.6 ‘daki grafikten
alınarak K c v  katsayısı ile hesap yapılabileceğini ifade etmektedir.

Cv  Kcv . 2.g.H (9.13)

Kc v  katsayısı, (Şekil 9.6) dan   sayısına bağlı olarak alınacaktır.

q

55
 Şekil 9.6

10.POMPA KARAKTERİSTİK EĞRİLERİ

56
10.1 Bir Santrifüj Pompanın Tek Boru Hattına Su Basması

Pfleiderer metoduna göre:

H th  H th .1  p 
2
U U U 1
H th  2 .C2U  Hth  2 .Q  2 .  H th  sbt  sbt.Q idi.
g g g tg 2 . A2

H th  f Q  ifadesi bir doğru ile gösterilmiştir. 1  p  değeri sabit bir sayı olduğundan,
H th  f Q  da bir doğru ile gösterilebilir.

Pompa basma yüksekliği:

H  Hth  Z h  Zç

Z h  Kanatlarda sürtünme kayıpları (mSS)

Z ç  Çarpma kayıpları (mSS)

Z h ve Z ç kayıpları kanatlardan geçen akımın hızının karesi ile doğru orantılı olarak
değiştiğinden pompa basma yüksekliği ile Q debisi arasındaki karakteristik eğri olmaktadır ve
H th  f Q  olarak gösterilir. Buna pompa karakteristik eğrisi (P.K.E.) denir.

Belirli bir Q debisi için pompanın gerçek basma yüksekliği H  h .H th olarak yazılır.

Şekil 10.1

57
 L v2 L
H  . .  0,0826.. 5 .Q 2  H  K .Q 2 (10.1)
D 2.g D

Pompa suyu basarken, lokal ve lineer kayıpları karşılamak zorundadır. Yük kayıpları
H d  f Q  ile gösterilir. Aynı zamanda debinin karesi ile artmaktadır. Bu eğriye boru
karakteristik eğrisi adı verilir.

Depolar arasındaki yükseklik farkı H g , toplam yük kaybı H d ile gösterilirse, toplam
basma yüksekliği, Ht  H g  H d olarak bulunur. (B.K.E) ile (P.K.E) kesişim noktası C
çalışma noktasıdır.

Tesisatta bir veya birkaç vana kısmen kapatılırsa direnç artar. Dolayısıyla yük kayıpları
artacaktır. Çalışma noktası C ' ‘ne kayar. Pompa Q' debisini basabilecek şekilde kendini

otomatik olarak ayarlar ve basma yüksekliği H t ’ne yükselir.

10.2 İki Pompanın Bir Depoya Su Basması Durumu

10.2.1 Aynı karakterdeki iki pompanın paralel çalışması

Şekil 10.2

Paralel çalışma noktası C 2 dır.

Paralel çalışma halinde, her pompanın debisi apsis ekseni üzerinde toplanır. Basma
yükseklikleri aynı kalır. Bir pompanın debisi Q1, birlikte çalışma halinde

Q  Q1  Q2  2Q (10.2)

QC1  Pompanın birisi çalışırken bastığı debi

QC 2  Pompanın ikisi çalışırken bastığı debi

QC1  QC 2

58
 Ancak her iki pompa beraber basarken tesisin yük kayıpları debinin karesi ile artacağı için
toplam debi azalır.

QC 2  QC1

10.2.2 Aynı Karakterdeki İki Pompanın Seri Çalışması

Şekil 10.4

İki pompa seri olarak çalışıyorsa, bunların debileri her an eşittir. Manometrik
yükseklikleri toplanacaktır. H  f Q (P.K.E) osun. B noktası (her noktası) iki kat
artırılarak C noktası bulunur. H  fc Q eğrisi çizilir. (B.K.E) ile kesiştiği nokta D2 ile
gösterilir.

(1.P.K.E) ile (B.K.E)’ nin kesişme noktası D1 tek pompanın bastığı debi Qd 1 , seri
çalışmada basılan debi Qd 2 olarak gösterilmiştir.

10.2.3 Pompanın İki Ayrı Depoya Su Basması Durumu

59
 Şekil 10.6

HB ve HC yüksekliğinde B ve C depolarına su basan bir P pompası alalım her pompaya

ayrı bir boru hattı gideceğinden bu borulara ait iki ayrı boru karakteristiği olacağı aşikardır.
(Şekil 10.6) ‘dan manometrik yükseklik HC değerinden küçük olduğu zaman C deposuna su
basılamayacağına göre bu depodan geriye akış olmuyor ise yalnızca B deposuna su
basılacaktır. Bu kısımda yalnızca L B boru hattının karakteristiği rol oynayacaktır. Manometrik
yükseklik HC’den büyük iken her iki depoya da su basılacaktır. Pompanın bastığı debi Q ise
bunun q B kadarı B deposuna q C kadarı C deposuna gidecektir.

Q  q B  qC

O halde pompanın manometrik yüksekliği H m gibi bir değerde iken q B ve q C değerlerini

bulup toplarsak H m  f Q  müşterek karakteristiği elde edilecektir. HC’den büyük Hm
manometrik yükseklikleri için her iki eğri toplanırsa ortak boru karakteristik eğrisi elde edilir.
Bu eğrinin pompa karakteristiğini kestiği nokta aranan N noktasıdır.

60
 11.KAVİTASYON

Akış içinde belirli noktalarda basınç çeşitli nedenlerle çok düşük değerler alabilir. Eğer
akışkan sıvı ise ve belirli bir bölgede basınç, buharlaşma (kaynama ) basıncının altına düşerse
akışkan kaynamaya başlar.Ortaya çıkan buhar kabarcıkları akışla birlikte sürüklenir.Basıncın
yüksek olduğu bölgeye gelen kabarcıklar ortadan kalkar. Böylece aniden ortaya çıkan
kabarcık hacmi boşluğuna sıvı hücum eder. Eğer yok olan kabarcık katı çepere bitişikse
boşluğu dolduran sıvı şiddetle çepere çarpar.Çeperin bu noktalarında aniden çok yüksek
basınçlar oluşur.Bu bölgelerde katı çeperlere bir çekiçle gelişigüzel şekilde vuruluyormuş gibi
sesler duyulur.Bu olaya kavitasyon denir.Bu olayın etkili olduğu bölgede ne kadar kaliteli
olursa olsun malzeme bir süre sonra tahrip olur.Malzeme adeta bir sünger görünümü alır.
Bilindiği gibi sıvının kaynama basıncı, sıcaklığına bağlıdır.Aşağıdaki çizelgede sıcaklığa
bağlı olarak suyun kaynama basınçları verilmiştir.Kaynama basıncının daima mutlak basınç
olarak verildiğine dikkat edilmelidir.

Sıcaklık (C)
0 5 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Buhar
Basıncı 0.0061 0.0087 0.0122 0.0234 0.0424 0.0738 0.123 0.199 0.312 0.474 0.701 10.13
(bar)

Tablo 11.1

Yükseklik (m)
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1500 2000

Açık hava basıncı(msy)

10.33 10.20 10.08 9.97 9.85 9.73 9.62 9.50 9.40 9.30 9.20 8.60 8.10

Tablo 11.2

61
11.1 Pompalarda Kavitasyon

Şekil 11.1

Şekil 11.1’de su pompası çalıştırıldığı zaman içindeki suyu, basma borusuna göndermeye
başlayınca emme tarafında boşluk doğar. Emme flanşındaki basınç, açık hava basıncının
altına düştüğünde emme haznesi açık yüzeyindeki açık hava basıncının etkisi ile su emme
borusunda yükselir ve emme flanşından pompaya girer.Bu nedenle bu tür pompaların su
basabilmeleri için ilk hareket sırasında tamamen su ile dolu olmaları zorunludur. Su (0)
noktasına gelip çarka girinceye kadar yalnız Pa açık hava basıncının etkisiyle hareket eder.
Dolayısıyla (A) noktasında mutlak basıncı Pa olan akışkan, emme flanşına gelince hE kadar
2
yükseklik , C E / 2 kadar kinetik enerji kazandığı , Z E kadar kayba uğradığı için basıncı;

PE  Pa  ghE  C E / 2  Z E
2
(11.1)

değerine düşer.(A) ve (E) noktaları arasında Bernoulli denklemi uygulanırsa aynı sonuç elde
edilir.(Burada Z E , emme borusundaki özgül enerji kayıplarıdır).
Emme flanşındaki basınç  ( ghE  C E / 2  Z E ) kadar dış hava basıncının altına
2

düşmüştür. Bu durum pompanın emme tarafının kavitasyon olayının açık olduğunu

göstermektedir.Ancak kavitasyon olayı bakımından en tehlikeli yer emme flanşı
değildir.Emme flanşını geçen akış çark göbeği nedeniyle daha küçük bir kesite girdiğinden
hızlanır ve basıncı düşer.Dolayısıyla kavitasyon olayı basıncın en düşük olduğu (0)
noktasında önlenmelidir.Bunun için (A) ve (0) noktaları arasına Bernoulli denklemi
uygulanırsa;

2
PA C P C
gZ A   A  gZ 0  0  0  Z E CA=0 PA=Pa (11.2)
 2  2

62
 2
P0 Pa C
  ghE  0  Z E Z 0  Z A  hE (11.3)
  2

bulunur.Kavitasyon olayının görülmemesi için P0  Pb olmalıdır.Bu eşitsizlik,

2
Pa C0 P
 ghE   ZE  b (11.4)
 2 

2
C0
şeklinde yazılır.Buradaki terimlerden sadece pompa yapımcısını ilgilendirir.Diğer
2
terimler ile yapımcının ilişkisi yoktur.Yapımcı ile ilişkisi olmayan terimler bir yanda
toplanırsa;

Pa  Pb
2
C
 ghE  Z E  0 (11.5)
 2

bulunur.Bu eşitsizliğin sol tarafına Emmedeki Net Pozitif Enerji (ENPE) denir.

Pa  Pb
ENPE   ghE  Z E (11.6)


Emme tarafındaki akışkanın enerjisi sadece açık hava basıncından gelmektedir.Bu enerjinin
bir kısmı emme yüksekliğini, bir kısmı emmedeki kayıpları karşılamakta Pb  kadar
kaynama basıncı için saklanmaktadır.Geri kalan net miktara ENPE diyoruz. (11.5)
2
eşitsizliğine göre kavitasyon olayının oluşmaması için bu enerji C0 2 kinetik enerjisinden
büyük olmalıdır.Aksi halde P0 basıncı Pb basıncının altına düşer ve kavitasyon başlar.Ancak
bu kuramsal sonuç uygulamada geçerli değildir.Bunun nedenlerinden biri C 0 hızının (0)
kesitindeki ortalama hız olmasıdır.Oysa bu kesitteki hız dağılımının düzgün olması mümkün
değildir.Bazı noktalarda hız C 0 hızından çok büyüktür bu noktalarda basınç büyük düşüşler
gösterir.Ayrıca 1 kesitine giren ve henüz enerji yüklenmemiş olan akışın bu kesitteki hız
dağılımı da düzgün olmaktan çok uzaktır. W1 hızının ortalama hızdan büyük olduğu
noktalarda basınç azalır.Öte yandan çarka girişteki kayıplar basınçtaki azalmayı arttırır.Bütün
2
bu nedenlerle Emmedeki Net Pozitif Enerji’nin C0 2 ’den büyük olması yeterli değildir.
2
C0 2 yerine C 0 ve W1 hızlarının düzgün dağılmamasının ve çarkı giriş kayıplarının etkisini
içeren bir büyüklük konulmalıdır.Bu büyüklük DİNAMİK DÜŞÜM adını alır ve

2 2
w C
y  k1 1  k 2 0
2 2 (11.7)

eşitliği ile tanımlanır. Görüldüğü gibi dinamik düşüm ( y ) tamamen yapımcıyı ilgilendiren
eşitliğinde C0 2 yerine y konulursa,
2
bir büyüklüktür. (11.5)

63
 Pa  Pb
ENPE  y  ghE  Z E  y (11.8)

bulunur. Pompanın emme yüksekliği bu eşitsizlik sağlanacak şekilde seçilmelidir.Eşitlik
halindeki emme yüksekliğine MAKSİMUM EMME YÜKSEKLİĞİ(M.E.Y)denir
Pa  Pb
 g (hE ) mak  Z E  y (11.9)


1 Pa  Pb
(hE ) mak  [  Z E  y] (11.10)
g 

Pompanın emme yüksekliği maksimum emme yüksekliğinden büyükse kavitasyon başlar.

Bir pompanın M.E.Y.’nin hesaplanabilmesi için y ’nin pompanın tanım değerleri

cinsinden ifade edilebilmesi gerekir.Ancak kavitasyon olayı sadece emme tarafının
ilgilendirdiği basınç tarafı ile bir ilişkisi bulunmadığı için y ’nin basma yüksekliğine bağlı
olmayacağı şimdiden söylenebilir. (11.7) eşitliğindeki W1 ve C 0 hızları emme kenarı hız
üçgeninden U 1 cinsinden ifade edilirse, dönme sayısına bağlılık elde edilir.Ayrıca C 0 hızı
debi ile ilgili olduğundan pompanın debisi de ifadeye getirilmiş olur.

Şekil 11.2

Hız üçgeninden ,

C0  1C1  1U1 tan 1  1DE n tan 1 (11.11)

U1 DE n
W1   (11.12)
cos 1 cos 1

yazılır. Şekilde görüldüğü gibi emme kenarı üzerinde kavitasyon bakımından en tehlikeli olan
(1) noktası seçilmiştir.Burada U 1 ve W1 en büyük değerleri alırlar.(11.11) ve (11.12)

64
sonuçları DE ’ye bağlıdır.Pompanın emme yüksekliği hesabının pompa büyüklüğü ile değil
fakat tanım değerleri ile ilişkili olması istenir.Bu nedenle debi eşitliği,

2
  dg 
Q ( DE  d g ).C0  DE (1  ).C0 
2 2 2 2 2
2
kDE C0 (11.13)
4 4 DE 4

yazılır ve (11.11) eşitliğinden,


Q kDE 1 tan 1
3
(11.14)
4

4Q
DE  3 (11.15)
 k1n tan 1
2

elde edilir.Burada "k" göbek dolayısıyla kesitteki küçülmeyi belirleyen daralma katsayısıdır.
2
(k  1  d g DE ) (11.11), (11.12) ve (11.13)sonuçları
2
(11.7) eşitliğine götürülür bazı
düzenlemelerden sonra,

4. .n.2 Q 2 / 3  k 
2y  ( )  2 / 3 1 4 / 3  k 2 tan 4 / 3 1  (11.16)
k1  sin 1 cos 1 

bulunur.Burada n ve Q belirlidir.k, 1 , k1 ve k 2 katsayıları yapımla belirlenir.Özellikle k1 ve

k 2 yapımcının gösterdiği özene bağlıdır.Yapım için ne kadar özen gösterilir.Kesitler ne kadar
simetrik ve akışla temas halindeki yüzeyler pürüzsüz yapılırsa hız dağılımları o kadar
düzgün, k1 ve k 2 katsayıları o kadar küçük olur.
(11.11) eşitliğinden görüldüğü gibi M.E.Y.'nin büyük olması için y ’nin olabildiğince
küçük tutulması istenir.n dönme sayısı için tasarım noktasında Q debisini sağlayacak olan ve
belirli bir özenle gerçekleştirilmesi öngörülen bir pompanın dinamik düşümü (11.16)
eşitliğine göre  1 açısına bağlıdır.Bu durumda n,Q,k, k1 ve k 2 sabit alınıp eşitliğin sağ
tarafının 1 ’e göre türevi sıfıra eşitlenerek bulunacak  1 , y ’yi minimum yapan kanat giriş
açısıdır.Bu açıya optimum kanat açısı denir. (11.16) eşitliğinde köşeli ayraç içindeki ifadenin
1 ’e göre türevi alınıp sıfıra eşitlenirse,

0.5
tan(1 ) opt  (11.17)
k
1 2
k1

bulunur.Optimum açı sadece k 2 / k1 oranına bağlıdır.

65
 Kesitlerde hızların düzgün dağıldığı, çark girişinde akışın kayba uğramadığı ideal durumda
y  C0 / 2 ve k1  0, k 2  1 olur.Bu değerler (11.17) eşitliğine konursa ideal hal için
2

bulunur.  1 =0 için C 0 =0 y =0 olur.Bu sonucun pratik bir anlamı olmadığı açıktır.

Hız dağılımlarının düzgün olması mümkün olmadığına ve çark giriş kayıpları mevcut
olduğuna göre k 2 daima birden, k1 sıfırdan büyük katsayılardır.Pompanın yapımında
gösterilen özen arttırıldıkça k 2 bire, k1 sıfıra yaklaşacağından (11.17) eşitliğinden görüldüğü
gibi ( 1 ) opt açısı küçük değerler alır.Özen gösterilmiş seri yapım merkezkaç pompalar için
k1  0.3, k 2  1.2 uygun değerlerdir.Bu değerler kullanılırsa (11.17) eşitliğinden,

(1 ) opt  17  55

bulunur. k 2 / k1  7 için (1 ) opt  14  olur.

(11.16) eşitliği tekrar düzenlenerek,

3/ 4
 
Q k1  2 
n    (11.18)
y 3/ 4
4  k1 
 (sin  cos 2  ) 2 / 3  k 2 tan 1 
4/3

 1 1 

yazılabilir.Bu bağıntı ile tanımlanan n Q / y 3 / 4 boyutsuz sayıya EMME SAYISI adı verilir
ve S q ile gösterilir.

Q
Sq  n (11.19)
y 3 / 4

(11.18) eşitliğinin sağ tarafı genelde pompa tipinden bağımsız olup, yapımda gösterilen
özene,yapımcının pompanın emme yeteneğini artırmak için aldığı önlemlere ve 1 açısı
seçimine bağlıdır.

Emme yeteneği normal olan pompalarda emme sayısı hiç olmazsa ,

S q  0.40  0.45

değerlerini alır.Özellikle seri yapım merkezkaç pompalar için bu değerler çok iyi sonuç
vermektedir.Emme kenarının emme ağzına iyice yaklaştırıldığı hızlı çarklarda emme yeteneği
yüksek olduğundan S q  0.60  0.65 alınabilir. (11.19) denkleminden ,

66
 4/3
n Q 
y    (11.20)
 S q 

yazılarak dinamik düşümün hesabı için gerekli eşitlik elde edilir.Bir pompanın emme
yeteneğinin yüksek olması için y ’nin küçük olması gerektiğini göz önünde tutarak bu
eşitlikten önemli sonuçlar elde edilir.
1- Emme sayısı büyük olan pompanın emme yeteneği büyüktür.
2- Aynı pompanın dönme sayısı değiştirilerek n' dönme sayısı ile döndürüldüğünde
dinamik düşümü,

4/3
 n 
 n Q
  n 
y  (11.21)
 Sq 
 
 
olur. (11.20) eşitliğinden bulunur. Dönme sayısı yükseltilen pompanın dinamik düşümü
dönme sayısındaki değişikliğin karesi ile artar ve maksimum emme yüksekliği büyük oranda
azalır.

3-Pompanın türü ne olursa olsun tanım değerleri bakımından emme yeteneğini (n Q ) 4 / 3

değeri belirler.Aynı dönme sayısında çalışan pompalardan debisi düşük olanın emme yeteneği
yüksektir.Büyük debili pompalarda emme yüksekliğinin belirli bir değerde tutulabilmesi
ancak dönme sayısını küçültmekle mümkündür.Debisi ve dönme sayısı yüksek olan bir
pompanın emme yeteneğini yüksek tutmak mümkün değildir.

(11.10) eşitliğinde g ayraç içine alınarak açık hava basıncı ile buharlaşma basıncı akışkan
yüksekliği ( H a  Pa ), hb  Pb ) cinsinden yazılır ve emme tarafındaki yük kayıpları  E
Pg Pg
ile gösterilirse  E  Z E / g ,

y
(hE ) mak  H a  hb   E  (11.22)
g

yazılır aynı işlem (11.8) eşitliğine uygulanırsa ,

ENPY  H a  hb  hE   E (11.23)

Emmedeki net pozitif yük elde edilir.Kavitasyon olmaması için ;

y y
ENPY  H a  hb  hE   E  (11.24)
g g

yazılır ve eşitlik halinde (11.22) eşitliği elde edilir. Kavitasyon koşulu eşitlik halinde göz
önünde tutularak hE için düzenlenirse,

67
 y
hE  H a  hb   E  bulunur. (11.25)
g

11.2 Thoma Sayısı

Eskiden makinanın emme yeteneğini belirlemek üzere,

ENPE ENPY
  (11.26)
 H

olarak tanımalanan thoma sayısı kullanılmıştır.Burada Y   h .U 2 C2U  gH olduğundan thoma

sayısı kavitasyon olayı ile hiçbir ilişki olmayan basınç kenarı değerleri,basma yüksekliğine
dolayısıyla n q ile doğrudan ilişkili bir sayı olarak belirlenmiştir.Bu nedenle thoma sayısı
kullanarak emme problemlerinin çözülmesi güçlük göstermekte ve hatta emme sayısı ile
kolayca çözülebilen birçok emme problemi Thoma sayısı ile çözülmemektedir. (11.23)
eşitliğindeki ENPY (11.26) eşitliğine konulursa,

H a  hb  hE   E
 (11.27)
H

bulunur. hE emme yüksekliği arttıkça σ küçülür ve ENPY  y g eşitliği sağlandığı zaman

hE  (hE ) mak ,    min olur. hE  (hE ) mak veya    min için kavitasyon tehlikesi mevcuttur.

H a  hb  (hE ) m   E
 min  (11.28)
H

(hE ) m  H a  hb   E   min . H (11.29)

(11.26) eşitliğinde ENPY  y konularak  min elde edilir.

4/3 4/3 4/3

n Q  1 n Q  1  n Q 1  n 
 min     3 / 4 . 4 / 3  333. 3 / 4  .   (11.30)
 S q      S q    (333S q ) 1/ 3
 333S q 

Burada (11.20) eşitliği kullanılarak Thoma sayısı ile emme sayısı arasındaki bağıntı
kurulabilir.

S q  0.45 alınırsa

 min  1,256.10 3 nq 4 / 3 (11.31)

68
bulunur.Bu sonuç emme hesapları thoma sayısı ile yapılırken önerilen görgüsel eşitlikliklerle
hemen hemen aynıdır.

11.3 Çift Girişli Pompalar

Özellikle sulama pompaları gibi debisi büyük pompaların emme yeteneğini attırmak için
çift girişli yapılır.Pompa çarkı esasında girişleri ayrı olan sırt sırta vermiş iki çarktan
oluşur.Böylece Δy hesabındaki debi yarıya düşürülerek Δy küçültülüp emme yeteneği
arttırılmış olur.Dönme sayısı ve debisi belirli olan bir pompanın tek girişli ve çift girişli
olarak gerçekleştirilmesi hallerinde S q ’nun aynı kaldığı kabulu ile,

4/3
n Q 
y t   
 S q 

4/3
n Q / 2 
yÇ    (11.32)
 S q 

y Ç 1
 ise yÇ  0.63. yt (11.33)
yt 22 / 3

69
12. SUDAN ENERJİ ALAN MAKİNALAR (SU TÜRBİNLERİ)

Sudan enerji alarak, hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dönüştüren akım makineleridir. Su
türbinleri aşağıda verilen durumlara göre sınıflandırılır.

a) Suyun enerjisinden faydalanma durumuna göre:

1. Reaksiyon türbinleri
2. Aksiyon türbinleri

Bu tip türbinlerde esas olarak suyun basınç enerjisinden yararlanılır. Bu gün

kullanılan reaksiyon türbin tipleri şunlardır;

 Francis türbinleri
 Uskur türbinleri
 Kaplan türbinleri

Aksiyon türbinlerinde suyun kinetik enerjisi kullanılır. Çark giriş ve çıkışında

basınç enerjisi aynı kalır. Tip olarak Peltonlar ve Ossberger sayılabilir.

b) Suyun akış doğrultusuna göre:

1. Eksenel akışlı türbinler (Kaplan ve Uskur Türbinleri)

2. Radyal akışlı türbinler (Francis Türbinler)
3. Diagonal akışlı türbinler (Yüksek hızlı Francis Türbinleri)
4. Teğetsel akışlı türbinler (Pelton Türbinleri)
5. Karmaşık akışlı türbinler (Ossberger Türbinleri)

c) Türbin milinin durumuna göre:

1. Yatay eksenli türbinler

2. Düşey eksenli türbinler
3. Eğik eksenli türbinler

Bütün modern türbinler her üç şekilde de tertip edilebilirlerse de büyük güçler için düşey
eksenli tertipler, küçük güçler için yatay ve eğik eksenli türbinlere gidilir.

d) Özgül devir sayısına göre sınıflandırma:

ns : 8  30 d  Pelton Türbini

dak
ns : 30  60 d dak  Özel Türbin (Çok Püskürtücülü Pelton Türbini)
ns : 60  400 d dak  Francis Türbini
ns : 60  125 d dak  Yavaş Hızlı Francis Türbini
ns : 125  225 d dak  Orta Hızlı Francis Türbini

70
ns : 225  400 d  Hızlı Francis Türbini
dak
ns : 400  1000 d  Kaplan Türbini
dak

12.1 SU TÜRBİNLERİNİN TEORİK HESAPLARI

12.1.1 Özgül devir sayısı

Daha önce akışkana enerji veren akım makinaları pompaların incelenmesi esnasında devir
sayısı nq  , debi Q  , manometrik basma yüksekliği H m  ile tanımlanan özgül devir sayısı
n 
q olarak gösterilmişti. Türbinlerdeki özgül devir sayısı ise ns  olarak tanımlanır.
ns  3,65.nq ns sayısı ise n  devir sayısı, (Q) debi, H 
o net düşü ile ilgilidir.

1
n.N e 2
ns  5
olarak tanımlanır. (12.1)
Ho 4

Ne  BG , n  d , H o  mSS
dak

Bu benzerlik teorisi yardımıyla verilir. Özgül devir sayıları aynı olan türbinler birbirine
benzerdir. ns sayısı; 1 mSS düşü altında 1 BG güç üreten devir sayısı özgül devir sayısıdır.

Şekil 12.1

12.1.2 Türbin Debisi (Q)

Hidrolik santralin debisi bölgenin en kurak 6 aylık yağış ortalaması göz önünde
bulundurularak max. debinin 3 ’ ü alınarak tespit edilir.
4
Q  3 .Qmax . (12.2)
4

71
12.1.3 Net Düşü H o 

Türbin girişi ile türbin çıkışı arasında akışkanın birim ağırlığı başına türbinden istifade
akışkan enerjisidir.

P1 v1 P v
h1    h2  2  2  H o
 2.g  2.g (12.3)

P1  P2 v1  v2
H o  h1  h2    (12.4)
 2g

Sistem yatay da olsa, düşey de olsa h1  h2 kabul edilir. Aksiyon türbinlerinde P1  P2

olup akışkanın kinetik enerjisi mekanik enerjiye dönüştürülür. Reaksiyon türbinlerinde ise
P1  P2 , V1  V2 olarak akışkanın enerjisinden istifade edilir. Bu türbinlerde suyun kinetik
enerjisinin yanında basınç enerjisinden de faydalandığından, kaçak debi fazla olacaktır. Bu da
türbin konstrüksiyonunu hassaslaştırmaktadır. Türbin içerisinde akışkanın birim ağırlığı
başına türbin tarafından kullanılan enerji olarak tanımlanan net düşü; türbin girişine kadar
olan toplam enerji kayıplarının ham düşüden çıkarılması suretiyle hesaplanır.

Şekil 12.2

Ho  H g   H g (12.5)


N o   .Q1 .H o  Türbin girişinde akışkanın sahip olduğu güç (12.6)


N o   .Q1 .H o  Akışkanın türbine bırakacağı güç (12.7)

No Q No Q Q  q
v   (98) v    (12.8)
 Q  Q Q
No No

72
 
Nh  .QC1U .U1  C2U .U 2   Türbin rotorunun akışkandan alacağı güç
g
(12.9)

Nh
h  (90) (12.10)
No
N
m  e  N h ’ ın da Ne kadarı türbin şaftından çekilebilir. (96) (12.11)
Nh

 g  v .h .m (85) (12.12)


No Nh Ne
g  . . (12.13)
No N  Nh
o

  103. kgf
m3
3
g 
Ne Qm (12.14)
s
No
H o  mSS
g  o o

 .Q.Ho.g
Ne  .B.G  (12.15)
75

 .Q.Ho.g
Ne  .kW  (12.16)
102

73
13.AKSİYON TÜRBİNLERİ

Aksiyon türbinlerinde su, hızı ile etkir. Yani burada türbinin girişi ile çıkışı arasındaki
enerji farkı esas olarak kinetik enerji farkına tekabül eder. Diğer bir deyişle türbinin giriş ve
çıkış basınçları birbirine eşittir. Bu bakımından reaksiyon derecesi sıfır olacaktır. Bu tür akım
makinaları, özgül devir sayıları düşük, net düşüleri büyük olan makinalardır. Akışkanın
sadece kinetik enerjisinden istifade edilmektedir. Bu türbinlerin en yaygın olanı Pelton
türbinidir.

13.1 Pelton türbini

Bu türbinlerin teorisi, bir tambur üzerine yerleştirilen kepçe formundaki kanatlara

akışkanın çaptırılması suretiyle elde edilen aksiyon kuvvetinin meydana getirdiği döndürme
momenti olarak ifade edilmektedir. Aksiyon türbinlerinin en çok kullanılanı Pelton türbinidir.

13.1.1 Pelton Türbininin Yapısı ve Parçaları

Şekil 13.1

1) Püskürtücü (Enjektör): Suyu çarka sevk eden bir lüleden ibarettir. Gövde ve lüle kısmı
olmak üzere iki parçadan oluşur.

2) Çark: Hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dönüştüren elemandır. Üzerinde bulunan

kepçelere suyun çarpması ile bir itme kuvveti doğar. Bu kuvvet çarkı döndürür. Kepçeler çark
üzerine ya teker teker cıvatalar ile tespit edilir, ya da bütün kepçeler bir blok halinde
dökülerek imal edilir.

1) İğne: Püskürtücüden çıkan huzmenin çapını ileri ve geri hareketleriyle büyültüp

küçülterek debiyi dolayısıyla gücü ayarlayan elemandır.

2) Deflektör: Ani güç değişimlerinde harekete geçerek huzmenin yönünü değiştirir.

3) Gövde: Dökme demir veya kaynak sactan yapılan bir kasadır.

74
13.1.2 Maksimum Verim Şartı

Pelton türbinlerinde suyun akışı esnasında yapılan kabuller;

d  do , nozul çapı = huzme çapı , v  o o 100

Şekil 13.2

Şekil 13.3

Nozuldan C1 hızıyla fışkıran su kazandığı kinetik enerji ile kepçeye gelir. Meydana gelen
momenti hesaplayabilmek için impuls teoremini tatbik edeceğiz.

Hüzmenin kepçeye tatbik ettiği F kuvvetinin ters işaretlisi kepçe tarafından hüzmeye
tatbik edilir. Kepçe sayısının sonsuz olduğu ve çarpma noktasının M noktası olduğu
düşünülürse hareket miktarları arasındaki fark;
   
 F  .q.C2 A  .q.C2 B  .Q.C1 (13.1)
   
 F  .q.(C 2 A  C 2 B )  .Q.C1 (13.2)

C 2U

Qqq (13.3)

Her iki çıkışta da C2 ’ nin hüzme ekseni ile aynı  2 açısını yaptığını kabul ederek

C2 A  C2 B  C2 .cos  2 yazılabilir. (13.4)

75
 F  .Q.C2 .cos  2  .QC1 (13.5)

F  .Q.C1  .Q.C2 .cos  2

F  .Q.C1  C2 .cos  2 

F  .Q.C1  C2U  (13.6)


M  F .r  .Q.r.C1  C2U  (13.7)
g
U 
N h  M .W  M .  (13.8)
r

N h  .Q.r. .C1  C2U 
U
g r

N h  .Q.U .C1  C2U  (13.9)
g

(Pelton Tür. U  U1  U 2 ) (13.10)

C1  U1  W1 (13.11)

C2U  U 2  W2U  U 2  W2 .cos .2 (13.12)


Nh  .Q.U .U1  W1  U  W2 . cos  2 
g

Nh  .Q.U .W1  W2 . cos  2  (13.13)
g

Kepçe içinde akış sürtünmesiz ise;

W1  W2 ,

Gerçekte: W2  .W1 ,   Sürtünme katsayısı (13.14)


N h   .Q.U .W1 1  . cos  2 
g

Nh  .Q.U .C1  U .1  . cos .180   .M (13.15)
g
 .d 2
.C1  3 
m
Q (13.16)
4 
 s 


.Q.U .W1  W2 . cos  2 
N g
h  h 
No  .Q.H o

76
 N h U .W1 1   cos  2 
h   (13.17)
No g.H o

h  U .C1  U .K

h
 K .C1  2.K .U  0 (13.18)
U

C1  2U  max. verim şartı. (13.19)

Pelton Türbinlerinde Giriş-Çıkış Hız Üçgenlerinin Çizimi;

Şekil 13.4. Pelton türbininde giriş ve çıkış hız üçgenleri

77
14.REAKSİYON TÜRBİNLERİ

Suyun hem basınç hem de kinetik enerjisinden faydalanarak çalışan türbinlerdir. En ilkel
şekli Barker Çarkı’ dır. Bu çarkın geliştirilmesiyle günümüz teknolojisinde yaygın olarak
kullanılmaktadır. Reaksiyon türbinlerinin teorisi şöyle çıkarılır;

Şekil 14.1

M  .q.C1.r (14.1)

U
Nh  M . (14.2)
r

Nh  .Q.C1.U (14.3)

 P V  
2
P V 
2
H o  h1  1  1   h2  2  2 
  2.g    2.g 
(14.4)

 P1   P2  V1  V2
2 2
H o   h1     h2    (14.5)
      
 
2.g


Basınç enerji farkı Kinetik enerji

Potansiyel enerji farkı

Aksiyon türbinlerinde giriş ve çıkışta basınç aynı olduğundan basınç enerjisinden

yararlanılmaz. Suyun sadece kinetik enerjisinden yararlanılır. Reaksiyon türbinlerinde basınç
enerjisi de kullanılır. Akışkanın birim ağırlığı başına kullanılan potansiyel enerji farkını h ile
gösterirsek ve her iki tarafı H o’ a bölersek;

h
H o  h  Kinetik    Reaksiyon derecesi
Ho
h Kinetik
1  Aksiyon türbini;   0 (14.6)
Ho Ho

78
 Kinetik
1   Reaksiyon türbini;   1 (14.7)
Ho

Aksiyon türbinlerinde, cebri boru içerisinde devamlı olarak artan basınç, püskürtücüde kısa
bir sürede atmosfer basıncına inerken su hızı maksimum değere ulaşmaktadır. Çarkta ise hız
minimum değere inerken basınç atmosfer basıncında sabit kalmaktadır.

Reaksiyon türbinlerinde ise basınç dağıtıcıdan itibaren çark çıkışına kadar devamlı olarak
azalmakta ve çark çıkışında atmosfer basıncından daha küçük bir değere düşmektedir. Bu
düşük basınç, yayıcı içinde yükselmekte ve boşaltma kanalında atmosfer basıncına
erişmektedir.

14.1 Francis Türbinleri

1
n.N e 2
v  5
bağıntısıyla,
Ho 4

(14.8)

 ns sayısı (60400) m arasında

 Net düşüsü (88450m), (max. 550 m)’ ye ulaşan türbinlerdir. Francis türbinleri orta düşülü
türbinler grubuna girmektedir. Bu tip türbinler, orta düşülerde çalışmalarına rağmen, aynı
zamanda büyük debilerde çalışabilmeleri nedeniyle büyük güçler elde edilebilmektedir.

Francis türbinleri suyun türbine giriş şekline göre iki gruba ayrılır;

1. Alçak su odalı Francis türbini

2. Salyangozlu Francis türbini

79
14.1.1 Açık Su Odalı Francis Türbini

Şekil 14.2

80
14.1.2 Salyangozlu Francis Türbini

Şekil 14.3

Salyangozlu Francis türbininin kısımları:

1) Ön dağıtıcı: Dağıtıcı kanatların deforme olmaması için; dağıtıcıya akışkanı; düzgün bir
şekilde göndermeye yarayan elemandır.

2) Dağıtıcı: Çarka suyu istenilen açı altında veren, debiyi ayarlayan dolayısıyla da gücü
belirleyen elemandır.
.
3) Çark: Hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye çeviren kısımdır. Yekpare döküm olarak ihmal
edilebilir. (Dökme demir, çelik veya bronzdan yapılırlar.)

4) Türbin mili: Türbindeki enerjiyi jeneratöre iletir.

5) Difüzör: Enerjisi alınmış olan akışkanı boşaltma kanalına ileten elemandır. Genellikle
konik şekilde yapılır.

6) Salyangoz (yükleme odası): İçerisinde suyu bulunduran ve türbine ileten kısımdır.

81
Salyangozlar;

1) Döküm
2) Kaynak veya perçinli
3) Beton olarak yapılırlar.

14.2 Salyangoz Hesabı

Şekil 14.5

Salyangoz 4, 6, 8 eşit parçaya bölünür ve her bölümden aynı Q debisi geçmelidir. Kabulu
ile kesit tayinine bölüm bölüm gidilir.

Ve  0,18  0,25. 2.gH o Çelik için

Ve  0,12  0,14. 2.gH o Beton için
 .De
QTürbin  .Ve Qtürbin biliniyorsa De çapı bulunur.
4

Çarka girişte her kesitte basıncın aynı olması istendiğinden, salyangozun herhangi bir
kesitindeki debi Q1 ve kesit de  1 ise;

Q1
 V1  sabit olması gerekir.
1

 .d 2 2 7  .d32
6
 Ve  .Q ,  Ve  .Q
4 8 4 8

82
 Q1
V1  (14.9)
1

C  0,18  0,25. 2.gH o Çelik için

C  0,12  0,14. 2.gH o Beton için
 .d g 2
.C  Q (14.10)
4
d g  d1
 .d g 2 7
.C  .Q
4 8
 .d g 2
6
.C  .Q
4 8
 .d g 2
5
.C  .Q
4 8
 .d g 2
4
.C  .Q d1, d2 , d3 , d4 , d5 , d6 , d7 , d8  salyangoz çapları belirlenir.
4 8
 .d g 2
3
.C  .Q
4 8
 .d g 2
2
.C  .Q
4 8
 .d g 2
1
.C  .Q
4 8

Reaksiyon türbinlerinde salyangozun görevi, cebri borudan türbine kadar gelen suyu,
türbin dağıtıcı kanatları çevresine eşit basınç ve debi oranı altında dağıtmak ve bu suretle
türbin çarkının bütün çevresi boyunca her an eşit debi ve hız şartları altında beslenebilmesini
temin etmektedir.

Şekil 14.4

83
O halde;

QI Q Q Q
V1  V  V1  II  III ....  VIII yazılarak kesitler bulunur.
 I  II  III VIII

Salyangoz kesiti dairesel ise;

 .D12
 ’ den o kesitteki çap bulunur.
4

Dairesel ise;

  a.b olup, herhangi bir boyut konstrüktif olarak uygun düşecek şekilde kabul edilir.

1) YOL:

Salyangoz hesabı, serbest vortex hareketi teoremi gereğince, yani R.V 1=sabit şeklinde
hesaplanır. Bu yol daha iyi sonuç vermesine rağmen V 1 değişken olduğundan hesap zorluğu
bakımından pek tercih edilmez.

14.3 Çark Hesabı

Şekil 14.6

1
Ho Q 3
D1  6,25. , Ds  4,35.  (14.11)
n n
olarak ampirik ifadeler tasfiye edilmiş ise de geçerli yol;

Boyutlardan herhangi birinin (Örneğin D1 çapı) hesaplanarak tablo yardımıyla diğer

boyutların belirlenmesidir.

U1  kU 1. 2.g.H o , kU 1  f (ns ) olarak belirlenir. (14.12)

 .D1.n 60.U1
U1   D1  bulunur. (14.13)
60  .n

84
O, Ho, n için D1 Çapı yardımıyla çarkın diğer boyutları tablodan bulunur.

ns kU 1 Ds b
D1 D1
D1 (cm) 60 60-100 100-200 200-300 300+
60 0,60 0,70 0,10
Z (kanat sayısı) 10 12 14 20 24
100 0,65 0,85 0,13

150 0,70 0,95 0,24

Tablo 14.2
300 0,80 1,25 0,55

400 0,96 1,32 0,65

Tablo 14.1

Her ne kadar:
Q   .Do .bo .Com ise de gerçekte: (14.14)

Q  o .Do .bo .Com dır. (14.15)

o  0,90  0,95 olup, kanatların yer işgal katsayısıdır.

Bir diğer ifade ile debi;

 z.e 
Q   .Do .Bo .Com.1   (14.16)
  .Do 
e: Kanat kalınlığı

Ayrıca doğrultucu kanat genişliği, çark kanat genişliğine eşit alınabilir.

bo  b1

Giriş ve çıkış hız üçgenleri;

Şekil 14.7. Giriş hız üçgeni

Şekil 14.8. Çıkış hız üçgeni

U1.C1U  U 2 .C2U
h  (14.17)
g.H o
U .C
h  1 1U (14.18)
g.H o

85
 Demek ki, çark çıkışında mutlak hızın teğetsel birleşeni sıfır olacak şekilde kanada form
verilecektir.

14.4 Yayıcı Hesabı

Şekil 14.9

Francis türbini bir reaksiyon türbini olduğundan P1  P2

1) Türbin girişinde:
2
P1 V
1 kg sudaki enerji; h1   1
 2g
2) Türbin çıkışında:
2
P V
1 kg sudaki enerji; h2  2  2
 2g

 P V  
2
P V 
2

H o   h1  1  1    h2  2  2  (14.19)
  2.g    2g 

Türbine bırakılan enerjinin büyük olması için eşitliğin sağ tarafındaki ikinci parantezin
minimum olması gerekir.

Şekil 14.10

P2<Patm (14.20)

Demek oluyor ki, P2 basıncını Patm basıncının altına düşürüp, türbin veriminin artmasına
imkan sağlamaktadır. Ayrıca türbini boşaltma kanalından daha yükseğe monte etmek
imkanını da sağlar.

Yayıcı kesiti, silindirik yerine konik yapılırsa P 2 basıncı daha da azalmaktadır. Bunun
nedeni ise enerji kayıplarının azalmasıdır. Yalnız hS ile gösterdiğimiz yayıcı emme
yüksekliğinin bir maksimum değeri vardır. Bunu sınırlayan faktör de kavitasyondur.

86
14.5 Kaplan türbini

Şekil 14.11

Kısımları:

1) Ön dağıtıcı: Dağıtıcı kanatların deforme olmaması için; dağıtıcıya akışkanı;

düzgün bir şekilde göndermeye yarayan elemandır.

2) Dağıtıcı: Çarka suyu istenilen açı altında veren, debiyi ayarlayan dolayısıyla da gücü
belirleyen elemandır.
.
3) Çark: Hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye çeviren kısımdır. Yekpare döküm olarak ihmal
edilebilir. (Dökme demir, çelik veya bronzdan yapılırlar.)

4) Türbin mili: Türbindeki enerjiyi jeneratöre iletir.

5) Difüzör: Enerjisi alınmış olan akışkanı boşaltma kanalına ileten elemandır. Genellikle
konik şekilde yapılır.

6) Salyangoz (yükleme odası): İçerisinde suyu bulunduran ve türbine ileten kısımdır.

7) Boşaltma kanalı: Difüzörden gelen suyun boşaldığı kanaldır.

87
15.KANAT ÇİZİMLERİ

15.1 Tek Eğrilik Yarı Çapına Göre Kanat Çizimi

Tam santrifüj çarklarda kanat silindirik

bir yüzeydir. Kanadın giriş ve çıkış açıları
belli olduğuna göre kanat formu daire
yaylarına uyan çizim gerçekleştirilebilir.
Basit ve küçük çarklar bir tek daire yayı ile;
daha önemli büyük çarklar iki daire yayı ile
çizilebilmektedir. Yandaki şekilde tek daire
yayı ile yapılan çizim gösterilmiştir. Çizim
şekli şöyledir.

Dış çap üzerinde bir A noktası alınır. O


merkezi ile birleştirilir. 1   2  AOB
olacak şekilde OB çizilir. A ve B noktaları
birleştirilip uzatarak giriş dairesini ikinci
defa kestirilir ve C noktası bulunur.
OC’den itibaren  1 açısı teşkil eden OM
doğrusu AC’nin orta dikmesi ile
kesiştirilerek dairenin M merkezi bulunur.
M merkezli dairenin, yani kanat eğrisinin,
giriş dairesini  1 açısı ile kestiği açıktır, bu
dairenin çıkış dairesini  2 açısı ile
kestiğini kanıtlamak için

OBC    1   2 olduğunu gösterdikten
sonra MAC nin  2   ya eşit olduğunu OBC ikiz kenar üçgeninden görmek yeter. Tek
yaylı çizim için diğer bir yol şöyledir. Alttaki şekilde giriş dairesi üzerinde bir C noktası

alınarak O merkezine birleştirilir. 1   2 açısına eşit olarak OCK çizilir. CK doğrultusunun
üzerinde C noktasından R2=D2/2 uzaklıkta K noktası alınır. KO’nun orta dikmesi çizilir. OC
ile  1 açısı yapan CM doğrusu çizilerek bu sonuncu ile kesiştirilir ve M merkezi bulunur.
Burada M merkezli MA yarıçaplı dairenin çıkış dairesini  2 açısı ile kesiştiğini göstermek
için MAO açısının  2 ’ye eşitliğini göstermelidir. Dikkat edilirse MAO üçgeni MCK
üçgenine eşittir. Çift daire metoduna göre şu şekilde yapılır;

Kanat sayısı belli olduğuna göre girişteki iki kanat arasındaki adım bellidir. Birbirini

izleyen iki kanadın giriş noktaları C ve D olsun OC’den başlayarak OCM 1  1 açısını
oluşturan CM 1 doğrusuna teğet doğru çizilir. D noktasından bu daireye çizilen PD teğet
2 .r
üzerine (e) kanat kalınlığı ve a  kanat arası aralığı alınarak C  noktası bulunur. C C 
z
’nün orta dikmesi ile CM 1 kesiştirilerek M 1 bulunur. M 1 merkez olmak üzere C C  ilk daire
yayı çizilir. C M 1 doğrusundan itibaren  2 açısı yapmak üzere C K doğrusu alınır ve bu
doğru üzerinde C M 1  R2  D2 / 2 olmak üzere K noktası bulunur. OK’ nın orta dikmesi
C M 1 ile kesiştirilir ve M 2 ikinci dairenin merkezi bulunur.

88
D1 , D2 , 1 ve  2

Şekil 15.1

D1  182,5mm D2  80mm 1  20  2  20

89
15.2 Nokta Nokta Metoduna Göre Kanat Çizimi

Çarkın giriş ve çıkış şartları belirli iken, ortalarındaki durum ve hız değişikliğini inceleyen
metotdur. Bunun için bazı grafik ve tabloların hazırlanması gerekir.

Şekil 15.2

90
Bundan okunan değerlerle aşağıdaki tablo çizilir.

Tablo 15.1

 (örtme açısı)<105 olmalıdır. Eğer 105’den büyük olursa; W = f(r) eğrisinin

değiştirilmesi gerekir.

Şekil 15.3

91
15.3 Kanat Profilinin Düzgünlüğü

Şekil 15.4

Bu profilin kabul edilebilmesi;

Şekil 15.5

A1  a1.b1
A2  a2 .b2
A3  a3 .b3
A4  a4 .b4

92
16.HİDROLİK SİSTEMLERDE GÜRÜLTÜ

İnsan sağlığına zarar veren istenmeyen sesler olarak tanımlanabilen "Gürültü" bir işyerinde
çalışanların en büyük güçlüklerinden birisidir. Üretimin şekline bağlı olarak kullanılan üretim
araçlarının oluşturdukları gürültü düzeyi çalışanların verimi ve sağlığını direkt olarak etkiler.
Bu nedenle ilgili kurumlar tarafından işletmelerdeki gürültü düzeyinin üst sınırı tespit
edilmiştir.Bu sınır makinalar çalışırken 85 dB(A)’dır.Gürültünün tesiri ise 90 dB(A)’dan
itibaren ortaya çıkar.Gürültü düzeyinin bu sınırları aşması halinde işitme koruyucu araçlar
kullanılmak zorundadır.Son yıllarda gelişen "Çevre Bilinci" ile gürültü ve mücadele
yöntemlerinin önemi her geçen gün gittikçe artmaktadır.Ancak bu konudaki mevcut Türkçe
başvuru kaynaklarının çok az olması bu önemin kamuoyunun her kesimi tarafından
anlaşılmasına kısıtlama getirmektedir.

16.1 Genel Tanımlar

Frekans: Titreşimlerin 1 saniyede tamamladıkları dalga sayısıdır. Birimi Hertz’dir ve Hz

olarak gösterilir.

Desibel: Yukarıda da belirtildiği gibi gürültünün değerlendirme ölçüsü, işitmeye olan

tesiridir. Bu tesir insan kulağına gelen seslerin hava titreşiminin bir basıncı olup ölçü birimine
Desibel denir ve dB ile gösterilir. Sayısal olarak, akustik güç veya akustik enerji gibi iki
benzer miktarın oranlarının 10 tabanına göre logaritmasının 10 katına desibel denir.Ses gücü,
ses şiddeti veya ses basıncı olarak yapılan ölçümler ve kullanılan terimlerde birim desibel
olarak tanımlanır.

Ses Güç Düzeyi : Ses kaynağından yayılan toplam akustik güçtür.

Matematiksel olarak;

Lw  10 log W / W0 (16.1)

şeklinde tanımlanır. Birimi dB’dir. W0 referans güç düzeyidir ve W0  10 12 Watt değerindedir.
Ses güç düzeyi direkt olarak ölçülemeyip matematiksel hesaplamalar sonucu bulunur.Bulunan
değer sesin kaynağına bağlı olup alınan mesafeye bağlı değildir.

Ses Basınç Düzeyi: Ses basıncını belirleyen bir düzeydir. Direkt olarak özel cihazlarla
ölçülebilir. Bunun da matematiksel olarak ifadesi;

L p  10 log P 2 / P0  20 log P / P0
2
(16.2)

şeklinde tanımlanır. Birimi dB’dir. P0 ise referans ses basıncı olup 20 μPascal (μPa)
değerindedir.Yukarıda verilen her iki bağıntıda da kullanılan Logaritma, 10 tabanına göre
verilmiştir.

Ses basınç düzeyi, güç düzeyinin aksine alınan mesafeye bağlıdır.

93
Ses Düzeylerinin Toplanması : İki ayrı ses kaynağından yayılan ses düzeylerinin toplanması
için aritmetik toplama işlemi yapılamaz.Bu işlem için matematiksel bağıntılar kullanılır.

Örnek olarak 70 dB ile 65 dB şiddetindeki iki farklı ses düzeyinin toplanması için önce ses
düzeylerinin farkı olan (70-65=5 dB) 5 dB bulunur. Yataya çıkılan dikin eğriyi kesim
noktasından tekrar yataya alınan paralelin dikey ekseni kestiği noktada yaklaşık 1,2
bulunur.Bulunan bu değer büyük ses düzeyinin değeri olan 70 dB ‘e ilave edilerek,

Şekil 16.1

70+1,2 =71,2 dB olarak toplam sonuç bulunmuş olur.

Hidrolik sistemlerde kullanılan toplama yöntemi yukarıdaki gibi lineer olmayıp(A)

ağırlıklı toplama şeklindedir. Bu yöntem, insan kulağının algılamasına daha uygun olup bazı
frekanslar filtrelenerek algılanır. "A" ağırlıklı toplamada düşük frekanslardaki sesler filtre
edilir. Değişik frekans bantlarındaki ses düzeylerinin filtre edilmiş dB(A) düzeylerine
dönüşümü için aşağıda verilen örnek tablo kullanılır.

Frekans dB (A)’ya dB’nin dönüşümü

(Hz) için ilave değer
63 -26.2
125 -16.1
250 -8.6
500 -3.2
1000 0
2000 +1.2
4000 +1.0
8000 -1.1

Tablo 16.1
94
 Örnek olarak 3 adet farklı frekanslı ses düzeyinin dB’e göre dB(A) olarak nümerik fark
aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Frekans dB dB(A)
x: 50Hz 95 65
y: 500Hz 87 84
z: 5000Hz 76 76

Tablo 16.2

Halen piyasada mevcut olan cihazlar, basit düzenekli cihazlar olup filtre edilmiş ses basınç
düzeylerini dB(A) olarak ölçerler.

İnsan kulağının duyarlı olduğu frekans aralığı 20-20000 Hz’tir. Bu bireysel gürültü
hassasiyeti frekans ve şiddetine göre oldukça değişkendir. Normal olarak frekans ne kadar
yüksekse gürültü o kadar hafif hissedilir.(Şekil 16.2)’de görüldüğü gibi 3 farklı frekanslı
gürültü kaynağının dB cinsinden şiddet düzeyleri birbirinden farklı olmasına rağmen insan
kulağına aynı etkiyi yapar.

Şekil-16.2

Hidrolik tahrikli makinalarda ses kriterleri oldukça karmaşıktır.Çünkü oluşumda kullanılan

mekanizmaların tamamı birbirinden etkilenir.Aslında bu tür makinalardaki gürültü problemi
bir titreşim problemidir.Özellikle hidrolik pompalar hareketli elemanları vasıtasıyla akışkana
bir titreşim kazandırırlar.Bu titreşimin temas ettiği tüm titreşebilen parçalar bir hava titreşimi
95
yaratarak çevreye yansıtırlar.Titreşimlerin kaydedilmesi, bir sonraki sistemden etkilendikleri
için oldukça zordur.Yapılan ölçümler makinanın montaj şekli ve yerinden ziyadesiyle
etkilenir.Bu tüm makinalar için geçerlidir.Tek tek yapılan ölçümlerde sınırlar içinde kalabilen
bir makina ortamındaki diğer makinaların etkisiyle titreşim sınır düzeyini aşabilir.Bir
işletmedeki mevcut birçok gürültü kaynağının neden olduğu toplam düzey yukarıda da
bahsedildiği gibi aritmetik toplama yoluyla değil de dB değerlerinin logaritmik oranlarıyla
hesaplanır.Ölçme cihazlarındaki desibel skala logaritmik olarak hesaplandığından ölçme
değerindeki 10 dB artış, insan kulağına hemen hemen 2 katı olarak yansır.Gürültüyü
azaltmaya yönelik çalışmalar sonucunda örnek olarak 3 - 4 dB civarındaki bir düşümü insan
kulağı açıkça hisseder.

16.2 Hidrolik Bir Sistemde Gürültünün Oluşumu

Bütün hidrolik sistemlerde oluşan gürültüler dolaylı olarak elde edilen hava titreşimlerinin
insan kulağına tesiri ile hissedilir. Bilindiği gibi hava titreşimi, ya direkt olarak (dolaysız yol)
gürültü kaynağının oluşturduğu basıncın tesiriyle insan kulağına yansıyan titreşim dalgalarıyla
(Örnek:Vantilatör v.s.) ya da kendi iç parçalarının titreşimiyle başlayan değişik kademelere
yansıyan ve sonuçta yine hava titreşimi olarak kulağa tesir eden indirekt yollardan
oluşur.(Şekil 16.3)
Bir hidrolik pompada basınç değişiminin etkisiyle oluşan pompa içindeki değişken
kuvvetler ile artan ve azalan hacim prensibinden kaynaklanan hacımsal titreşimlerin tesiri
pompa gövdesine gövde titreşimi olarak yansır(Şekil 16.4). Bu titreşimin oluşumu indirekt
titreşim için iyi bir örnek teşkil eder. Devredeki diğer elemanlarda ise bu gürültü şekli bir akış
ve konum değiştirme gürültüsü olarak ortaya çıkar. Hidrolik sistemlerdeki tüm devre
elemanları oluşan bu gürültülerin az ya da çok yansımasına katılırlar.(Şekil 16.6)

Bir hidrolik pompanın çalıştırılmasıyla birlikte oluşan ve gelişen periyodik gürültüler kendi
aralarında 3’e ayrılırlar:

1.Gövde Titreşim(Sesi): Değişken basınçlar nedeniyle pompa içinde oluşan değişken

kuvvetler nedeniyle oluşur.

2.Akışkan Titreşimi(Sesi) :Basınç ve debiden kaynaklanan titreşimlerden meydana gelir.

Basınçlı akışkan tarafından her yere iletilen bu titreşimler, titreşimi yansıtabilen tüm
yüzeylerle de temas ettiğinden yayılmanın sınırı hemen hemen yoktur.

3.Akış Gürültüsü: Özellikle valflerde ve iletim hatlarındaki tüm daralma bölgelerinde ortaya
çıkan bir gürültü şeklidir.Diğer bir adı da Kavitasyon Gürültüsü’dür.Bu tip gürültüleri ikiye
ayırmak mümkündür;

a) İmpuls Türü Gürültüler: Genellikle valflerin konum değiştirmesiyle oluşan gürültülerdir.

b)Mekanik Gürültüler:Birbiri içinde hareket eden parçaların hareketleri esnasında

çıkardıkları gürültülerdir.

96
Basınç Değişimi
Basınç Titreşimi Değişken kuvvetler Akışkan titreşimi
Kavitasyon Basınç kuvvetleri
Akış Gürültüsü
Konum Değiştirme Darbesi

Basınç Değişimi Değişken kuvvetler

Dengesiz Mekanik Darbeler Basınç kuvvetleri Gövde titreşimi
Dişli Kilit Levyesi

Vantilatör Hareketi Değişken kuvvetler Hava Titreşimi

Basınç kuvvetleri

Şekil16.3

Şekil 16.4

97
 Bir sistemdeki basınç değişimi pompanın emiş periyodundan basınç periyoduna geçişiyle
ortaya çıkar.Bu yolla oluşan titreşimin genliği ve şiddeti basıncın yükselme hızına
bağlıdır.Pompanın çalışma şeklinden oluşan debi ile ilişkili sarsıntılar da basınç titreşimine
yardımcı olurlar.Pompayla başlayan bu basınç değişimleri ve dolayısıyla titreşimler devrenin
diğer elemanlarındaki ve özellikle valflerdeki kavitasyon ve türbülansın yarattığı yansımalar
sonucu akışkandaki titreşimlerini sürekli canlı tutar.Basınç denetim valfleri ile akış denetim
valfleri bu olaya oldukça yatkındırlar. İmpuls şeklindeki gürültüler valflerin konum
değiştirmesiyle ortaya çıkan bir valf gürültüsü olarak tanımlanır.

E.motoru
Pompa Elemanlar Hatlar

Gürültü Elektro- Hareket g. Titreşim Hareket g. Konum Akış Titreşim Akış Titreşim
dinamik Mil yatak g. değiştirme gürültüsü gürültüsü
gürültü gürültüsü

Yüzeyden yansımanın etkisi

Hava-Gürültü

Şekil 16.5

98
 Şekil 16.6

16.3 Fanlarda Gürültü

Bir fanın oluşturacağı gürültü düzeyi ya da fanın teknik özellikleri yapımcı firma tarafından
verilmemişse fanın ses gücü düzeyinin yaklaşık yöntemlerle buluruz.Eğer fan gücünden başka
teknik bilgiler de varsa (debisi,statik basıncı,tipi,dönme hızı) fanın ses gücü düzeyi daha
sağlıklı biçimde hazırlanabilir.
Fanlar özellikle ısıtma havalandırma sistemleri için önemli gürültü kaynaklarıdır. Fanın
oluşturduğu gürültü, giriş ve çıkış bölmeleri hava kanalları fanın gövde ve bağlandığı zemin
aracığıyla etrafa yayılır.Fanların toplam ses gücü düzeylerinin hesaplanması için değişik
yöntemler geliştirilmiştir.Burada santrifüj ve eksenel fanlar için geliştirilmiş yöntemlere yer
verilmiştir.

Lw  10 log F  20 log P  Kf (16.3)

F:Debi
P: Statik basınç
Kf: Fanın ses gücü düzeyi,sabit.

Kf, fanın tipine ve kullanılan kısımlara göre değişik değerler alır.Bu eşitlik her oktav bandı
için ayrı ayrı kullanılabileceği gibi 500-4000 Hz kadar olan 4 oktav bandındaki toplam ses
gücü düzeyini bulmak için kullanılabilir.Kullanış şekline göre Kf sırasıyla ya her kat için
değişik değerler alır ya da belli bir fan tipi için tek bir değere sahiptir.Aşağıdaki tabloda
değişik fan tipleri için 500-4000 Hz arasındaki 4 oktav bandındaki toplam ses gücü düzeyini
bulmakta kullanılan Kf değerleri verilmiştir.

99
Fanlar için ses gücü sabiti Kf;

Fan Tipi Kf
Eksenel,radyal,santrifüj 72
Kanat profilli 59
Pervaneli 77

Tablo 16.3

Fanlar fanın kanat sayısına ve dönme hızına bağlı olarak değişik kanat geçiş frekansında ek
bir gürültü oluştururlar.Kanat geçiş frekansı fanın (N) (devir/dak) hızından n toplam kanat
sayısı hesaplanır.

n.N f
f  ( Hz) (16.4)
60

Eğer f ses gücü düzeyinin hesaplandığı 500-4000 Hz oktav bantları içersinde kalıyorsa
yukarıda yazılan toplam ses gücü düzeyine 3 dB ilave etmek gerekir.

f= 500-4000 Hz Lw  Lw  3(dB) (16.5)

16.4 Hidrolik Pompalarda Gürültü

Bir hidrolik sistemin tasarımında pompa seçimi, gürültü oranı dikkate alınarak yapılır.Bu
pompaların hareketli eleman sayıları, formu ve verimliliği titreşimle doğrudan ilgilidir.

Bunların dışında pompa tipi, kumanda özellikleri, emme ve basma hatlarındaki akışın
karakteristiği,dönme sayısı ve basınç artış hızları gürültü ve titreşimin oluşumu için önemli
etkilerdendendir. Bütün bu özelliklerden açık bir sınıflama ortaya çıkar.

Öyle ki;

Vidalı pompalar en sessiz pompalardır. Onları içten dişli pompalar takip eder.Daha sonra
özel konstrüksiyonlu dişli pompalar ile paletli pompalar sırayı takip eder.En sonda ise dıştan
dişli pompalar ile pistonlu pompalar bulunur.(Şekil 16.7)

100
 Şekil 16.7

Gürültü faktörü nedeniyle dıştan dişli pompalar en fazla 20 bar ‘a kadar kullanılır.Pistonlu
pompalarda ise konstrüktif olarak daha faza bir iyileştirme şimdilik mümkün değildir.Bu gibi
hallerde ikincil (sekonder) tedbirler önem kazanır.Hidrolik pompalarda bu gibi konstrüktif
özelliklerin yanı sıra işletme koşulları da gürültüyü önemli ölçüde etkiler. Bunlar dönme
sayısı, deplasman, basınç gibi büyüklüklerdir.
Eksenel pistonlu değişken debili pompalarda tahrik güçleri büyüdükçe gürültü oranı aynı
tipteki ve koşullarındaki her pompa için değişiklik teşkil eder. Bu pompalardaki gürültü
dağılım şekli oldukça geniştir.

Pompalarda gürültünün başlıca 2 ana kaynağı vardır;

1.Hidrolik Gürültü Kaynakları: Kavitasyon ve basınç dalgalanması gürültünün temel

sebebidir.

2.Mekanik Gürültü Kaynakları: Mekanik gürültünün sebepleri çok çeşitli olmakla birlikte
dişliler,dengeleme problemi,mekanik parçalar en önemlileridir.Hidrolik gürültü kaynaklarının
oluşturduğu gürültü genelde daha baskındır.

Pompalarda gürültü genelde yayılmaz. Yayılma akışkanla veya gövde ile temastaki yapının
titreşimi ile olur. Pompalar 3000 Hz üzerinde geniş frekans bantlı gürültü oluşturur.Bunun
sebebi kavitasyon ve yüksek hızlı akıştır.Bir de ana f olarak adlandırılan frekansta ve onun
harmoniklerinde ara sesler yayılır.Ana pompa frekansı;

N P .m
f  ( Hz)
60 (16.6)

N: Pompa dönüş hızı (dev/dak)

m: Pompanın bir dönüşündeki basınç çevrim sayısı

101
 Özellikle büyük pompalarda ana pompa frekansında yayılan arı ses baskındır.

Yapımcı firmanın pompa ses gücü düzeyini vermediği durumlarda;


Lw  10 log HP(1  )  Kp (16.7)
2

HP:Hidrolik güç (hp)

η:Pompanın verimi

Kp:Pompanın ses gücü düzeyi sabiti olup pompanın cinsine göre 500-4000 Hz oktav
bandındaki değerleri aşağıda verilmiştir.

Pompalar için ses gücü düzeyi sabiti(Kp);

Pompa Tipi Kp(dB) Kp(dB)

(N>1600d/d) (N<1600d/d)
Santrifüj 95 90
Helisel 100 95
Pistonlu 105 100

Tablo 16.4

Pompanın veriminin (η) bilinmemesi durumunda verim 0 alınarak;

Lw  10 log HP  Kp (16.8)

olarak bulunur.Bu ifadeler her oktav bandında yaklaşık olarak aynı katkı geldiği varsayımına
dayanarak bulunduğundan 500 - 4000 Hz oktav bantlarının herhangi birindeki ses gücü
düzeyini bulmak için yukarıdaki eşitliklerin vereceği değerden 6 dB çıkarmak gerekir.

f=500-4000 Hz ise Lw  Lw  6(dB) (16.9)

16.5 Elektrik Motorlarında Gürültü

Elektrik motorlarında gürültü oluşturan nedenler çok çeşitli olduğundan bir elektrik
motorunun ses gücü düzeyini genel bir ifade ile vermek oldukça zordur.

Bununla birlikte 500 - 4000 Hz 4 oktav bandındaki toplam güç düzeyi;

Lw  20 log HP  15 log N  13(dB) (16.10)

eşitliğinden yaklaşık olarak bulunabilir.

102
HP: Elektrik motorunun gücü (hp)

Nm: Motorun dönme hızı (dev/dak)

Bu eşitlik gücün 1 ila 300 Hp arasında değişen motorlar için kullanılabilir.

Elektrik motorlarındaki gürültünün temel kaynakları arasında, dengelenmemiş

rotorları,rotor-stator etkileşimini ve hava akımını saymak mümkündür.Soğutma sistemi,
gövde yapısı gibi gürültünün doğmasında ve yayılmasında etkili olan kısımlar motorun tipine
ve yapısına bağlı olarak değişiklikler gösterdiğinden değişik motor tipleri için farklı ses gücü
düzeyi değerleri bulunabilir.

16.6 Dişlilerde Gürültü

Dişli sistemlerinde gürültü düzeyi önemli ölçüde dişli tipine ve yapımcı firmaya bağlıdır.
Gürültünün bir çok değişik sebebi olmakla birlikte temel sebebi tolerans, dişlilerin eğilmesi ve
titreşime bağlı olarak dişlerin birbirine çarpmasıdır.Dişli kutusunun gövdesinin ve ona bağlı
mekanik yapının rezonansa girmesiyle yayılan gürültü de birçok durumda önemli
olmaktadır.Gövde veya ona bağlı mekanik yapının rezonansa girmemesi için dişlilerin çarpma
frekansının (f) ve bunun katlarının sistemin tabii frekansı ile çalışmaması gerekir.Dişlilerin
çarpma frekansı;

N d .z
f  ( Hz) (16.11)
60

Nd: Dişlilerin bağlı bulunduğu milin dönme hızı

z: Dişlinin üzerindeki diş sayısı

Bir dişli kutusundan yayılan gürültünün frekans dağılımı sistem rezonansa girmese bile
çarpma frekansında ve onun harmoniklerinde yükselme gösterir.Dişlilerde gürültünün
düzeyini belirleyen tasarım parametreleri çok sayıda olduğundan bir dişli sisteminin ses gücü
düzeyini kaba da olsa ölçüm yapmadan bulmak zordur.İmalatçı bir firmanın ürettiği dişli
kutuları için ölçümle bulunduğu ses gücü düzeyleri aşağıda tablo şeklinde
belirtilmiştir.Verilen ölçüler,dişli kutusu dışından ölçülen değerlerdir.

Dişli kutularının ses gücü düzeylerinin oktav bantlarındaki değerlerine göre Lw-ses gücü
düzeyi(dB);

Oktav Bandı Merkez Frekansı

Dişli Kutusu Tipi 63 125 250 500 1000 2000 4000 8000
Yüksek Hızlı 94 107 99 99 99 98 95 89
Orta Hızlı 86 88 90 90 90 89 93 79

Tablo 16.5

103
16.7 Hidrolik Valflerde Gürültü

Hidrolik valfler, akışkandaki basınç ve debi titreşimleri vasıtasıyla gövde titreşimini

oluştururlar.Özellikle daralma bölgeleri girişlerinde bir akış gürültüsü meydana gelir.Bu
gürültülerin azaltılması için akış hızları bu bölgelerdeki kritik akış hızlarının altında
bırakılmaya çalışılır.Daha çok valflerin konstrüktif yapıları ile ortaya çıkan bu etkiler yine
konstrüktif tedbirlerle azaltılma yoluna gidilir.Basınç denetimi,akış denetimi ve yön denetimi
yapan tüm valflerin birbiri içinde çalışan elemanların muhtelif bölgelerinde geliştirilen
konstrüktif tedbirler gürültü ile birlikte kavitasyon tehlikesini de azaltır.Valflerdeki en çok
rahatsız edici gürültü konum değiştirme gürültüsü olarak ortaya çıkar.Bu gürültüler mekanik
darbeler ve hidrolik basınç darbelerinden oluşurlar.(Şekil 16.8)

Şekil 16.8

Valflerin,özellikle akışkan girişinin engellendiği kapama konumunda debinin yavaşlatılması

esnasında istenmeyen basınç darbeleri oluşur. Akışkan yolunun açılması hallerinde ise
akışkanlar mekaniğindeki su darbesi tesiri hissedilir ki bu da önemli bir kinetik enerjiyi ortaya
çıkarır.İşte bu nedenle kısma ve diğer hassas teknikler kullanılarak valflerin konum
değiştirmesinde uygun rampalar kullanılarak sonuçta hem valfte hem de sistemin bütününde
oluşması muhtemel darbe ve buna bağlı olarak gürültüden uzaklaştırır.
Örnek: Proportional(Oransal)valfler.

16.8 İletim Hatlarında Gürültü

Bir hidrolik sistemde kullanılan iletim hatlarının gürültü oranına tesiri önemli bir yer
tutar.Bu hatlar özellikle parça uzunlukları ile bağlantı uçlarının şekline bağlı olarak akışkan
titreşiminin yayılmasında çok önemli rol oynarlar.Uygun boru uzunluklarının ve çaplarının
seçimi gürültü ve titreşime direkt olarak tesir eder.Hatlardaki basınç dalgalarının iletim
değerleri pompaya olan mesafe ile doğru orantılıdır.Özellikle 50 mm ve daha üzerindeki

104
büyük boru çapları ile küçük kesitler için geliştirilen hesaplama programları kullanılarak
uygun hat boylarının seçilmesi mümkün kılınmaktadır.

16.9 Hidrolik Bir Sistemdeki Gürültü İle Mücadele Etme Yöntemleri

Hidrolik bir sistemdeki pompalar ya da valflerden oluşan gürültü düzeyinin iyileştirilmesi

için alınan konstrüktif önlemler "Primer Önlemler" olarak nitelenir.Kullanıcılar ya da hidrolik
sistem tasarımcıları karar verirken genellikle şekle bakarlar.Halbuki doğru olan devre
elemanlarının her birinin parametrelerini karşılaştırmaktır. Primer önlemlere azami özen
gösterilmesine rağmen yine de oluşacak kaçınılmaz gürültü ve titreşimlere karşı bu defa
"Sekonder Önlemler" ele alınır. Hidrolik sistemlerde gövde ve akışkan titreşimleri
birbirleriyle bağlantılı olup,birbirlerinden karşılıklı olarak etkilenirler.Sistemdeki tüm devre
elemanları birbirleriyle ilgili olduğu için alınacak önlemler tek tek bütün parçaların gürültü
oranına tesir eder.Örneğin; sessiz bir pompanın sadece bir depo üzerinde bağlanmasıyla
ortalama 18 dB büyüklüğünde bir gürültü seviyesi oluşur. Sekonder önlem olarak
tanımlayacağımız tüm aktiviteler titreşim dalgalarının aktarılması ve ses üretiminin
azaltılmasına dayanır.
Alınması gereken tüm bu sekonder önlemler 3’e ayrılırlar;
(1) Titreşimlerin yansımasını azaltan önlemler,
(2) Titreşimlerin devamını azaltan önlemler,
(3) Hava titreşiminin yayılmasına engel olan önlemler.

16.10 Hidrolik Güç Ünitelerinde Sekonder Gürültü Önlemleri

Güç ünitelerini oluşturan ana elemanlardan hidrolik pompa ve deposu gürültü oranının en
büyük parçalarındandır.Gerek pompayı tahrik eden motorun pompa ile akuplasyonunda
kullanılan elemanlar ve gerekse pompa-motor akuplajının depoya olan bağlantısında
kullanılan montaj malzemeleri istenmeyen titreşimlere ve dolayısıyla gürültüye yol
açarlar.(Şekil 16.9)

Şekil 16.9

105
 İşte tüm bu montaj işlemlerinde (Şekil 16.10)’da görülen elastik titreşim sönümleyiciler
kullanılmalıdır.Resmin üst bölümünde görülen elastik sönümleyiciler motor ve pompa
akuplajında, sağ altta görülenler motor ya da pompa taşıyıcıları için üretilen elastik titreşim
sönümleyici elemanlardır. Resmin sol altındaki eleman ise yine bir elastik sönümleyici olup
depoya giren ya da çıkan boruların ses izolasyonu için üretilen bir sönümleyicidir.Bunların
tamamı ihtiyaca göre değişik boyutlarda üretilmektedir.Burada sönümleyici malzemenin
kimyasal yapısı oldukça önemlidir.Bu malzeme genellikle yağa dayanıklı Perbunan (NBR)
olarak seçilmektedir.

Şekil 16.10. Elastik titreşim sönümleyiciler

Bu malzemenin istenen vasıflardaki bir molekül yapısını elde etmek için ön gerilimsiz bir
Vulkanizasyon işlemine tabi tutulması gerekir.Bunun dışında, elastomer malzeme geleneksel
lastik sönümleyiciler gibi çekme yüküne maruz bırakılmaz.
Çünkü çekme yükleri, malzemenin molekül yapısını uzatır ve dolayısıyla ses azaltıcı
özelliğini ortadan kaldırır.Bu nedenle bu çekme yükleri baskı kuvvetlerine dönüştürülerek
kullanılmalıdır.Bu şekilde malzemenin dayanım gücü en az 3 kat artış gösterir.

106
 Yapılan deneyler sonucu, elastik sönümleyicilerin kullanımı sonunda aşağıdaki sonuçlar
elde edilmiştir:
Gürültü azalmasının
Alınan Tedbir ortalama değeri dB(A)
-motor ve pompa arasında
elastik sönümleyici ringler 3………6 dB(A)
kullanılması halinde,
-elastik sönümleyici taşıma
plakları kullanılması halinde, 3………4 dB(A)
-hem motor –pompa arası
sönümleyicileri hem de elastik
sönümleme taşıyıcı plakaları 6……….8 dB(A)
kullanılması halinde

Aşağıda bir hidrolik güç ünitesindeki gürültü ve titreşimlerin en aza indirildiği bir
uygulamada alınan tedbirleri ve bir laboratuarda test edilişi gösterilmektedir. Hidrolik güç
ünitesindeki gürültü ve titreşimlerin azaltılması için alınacak sekonder önlemlerden birisi de
hidrolik pompanın basınç çıkış ağzı ile valf bloku arasında elastik bir iletim hattı (hidrolik
hortum) kullanılmasıdır.Bu önlem titreşimin valf bloku ve diğer devre elemanlarına tesirini
azaltır.Diğer taraftan depo üstü kapağının depo ile olan bağıntısında çalışma esnasında
oluşabilecek muhtemel sarsıntılar ve sonucunda gürültünün önlenmesi için her iki parçanın
arasına elastik bir bant yerleştirilmesi uygun olacaktır.Tüm bu titreşimi kesen ve önleyen
malzemelerin doğru seçimi ve kullanılması tüm imalatçılar tarafından desteklenmeli ve
uygulanmalıdır.Pompa emişinin de rahatlatılması açısından önemli bir titreşim ve gürültü
önlemi de pompanın depo altındaki ya da yanındaki bir şase üzerine yerleştirilmiştir.Ancak bu
daha ziyade büyük tahrik sistemlerde daha sık olarak uygulanmaktadır.Orta ve küçük boyutlu
hidrolik güç ünitelerinde pompa ya da depoya, yağ içine daldırılır ya da depo üzerine motoru
ile birlikte monte edilir.

Pompanın elektrik motoru ile birlikte ya da yalnız yağ içinde çalışan pompanın depo
duvarlarına olan mesafesine dikkat edilmelidir.Çünkü bu uygulamada hidrolik yağ pompadaki
titreşimleri depo duvarlarına taşır.
Aşağıdaki bazı sekonder önlemlerin alındığı bir hidrolik güç ünitesindeki deneysel ses
düzeyleri karşılaştırma tablosu verilmiştir:

107
 Ses düzeyi dB(A)
Ses izolasyonsuz bir depo 99,4
Ses izolasyonlu bir depo 85,4
Ses izolasyonsuz bir motor- 82,0
pompa ambalajlı

Ses izolasyonlu bir motor- 80,8

pompa akuplajlı

Tablo 16.6

16.11 Valflerde ve İletim Hatlarında İkincil (Sekonder) Önlemler

Gerek valflerdeki ve gerekse iletim hatlarındaki özellikle akışkan titreşiminin azaltılması

için hidrolik sistemin belirli bölgelerinde hidrolik sönümleyiciler kullanılır.Akışkandaki
titreşim dalgalarına karşı aynı genlik ve frekansta karşı bir dalga teşkili ile sönümleme
görevlerini yerine getiren bu elemanlar son yıllarda gittikçe artan bir düzeyde
kullanılmaktadır.Genellikle pompa çıkış yolu üzerinde hat üzerine yerleştirilen bu elemanların
değişik kullanım varyasyonları nedenleriyle genişleyen hacimli tipler en çok kullanılan
tiplerdir.Aşağıdaki resimde değişik tiplerin yer aldığı sönümleyiciler görülmektedir.

Hidrolik akü prensibi ile aynı prensipte çalışan bu elemanlar 0,075 litre ile 450 litre
arasındaki hacimlerde ve 16-1000 bar aralığındaki çalışma basınçlarında üretilmektedir.Bu

108
şekildeki titreşim sönümleyicilerinin gazsız (ön doldurmasız)tipleri de geliştirilmiştir.Burada
gaz yerine balonlu tip bir uygulamada balon içine belirli şekil ve büyüklükte silikon
partikülleri yerleştirilmiştir aynı uygulama diyaframlı tipler için de yapılmaktadır.Burada
diyafram ya da balonun gaz vanası bölmesi tamamen atmosfere açıktır.Pistonlu tipleri de
üretilen bu titreşim sönümleyicilerinin ayrıca pompa emiş hatlarında da kullanılan tipleri
(emiş hattı stabilizatörleri) de mevcuttur.

Valflerin montaj tiplerinin de akışkan titreşiminin uzaklaşmasında büyük önemi

vardır.Blok montaj bağlantı şekli her uygulamada hem akışkan titreşimlerinin uzaklaştırılması
hem de sızıntı ihtimallerinin en aza indirilmesi yönünden önemli bir yer tutar.Zincirleme
bağlantı dediğimiz valflerin arka arkaya seri bağlantı şekli titreşimlerinin sönümlenmesi
açısından uygun bir montaj şekli değildir.(Şekil 16.11)’ de valflerin blok montaj şekli ile depo
üzerine montaj şekli görülmektedir.

Şekil 16.11

İletim hatlarındaki sekonder önlemler ise pratikte çok sık kullanılan boru-hortum
kelepçeleri ile sınırlıdır.Daha önce primer önlemler bölümünde ele alına boru ve hortum
iletim hatlarının uygun çap ve uzunluklarının yanı sıra kelepçe kullanım mesafeleri de
oldukça önemlidir.

16.12 Hava Titreşiminin Engellenmesi İçin Alınması Gereken Önlemler

Burada en etkili yöntem olarak ses yalıtım hücrelerinden bahsedilecektir. Bu yöntemde

hidrolik bir sistemde en önemli titreşim ve gürültü kaynağı olan hidrolik pompalarının ve
tahrik motorlarının müştereken kapalı bir ses yalıtım hücresine (kabin) yerleştirilmesi
işlemidir.

109
 Bu yöntemde sistemin ihtiyacı olan havalandırma ve soğutmaya azami ölçüde dikkat
edilmelidir.Hücre içindeki pompa ve motor akuplajında ve zemine oturtulmasında daha önce
bahsedilen önlemlerin tamamına uyulmak zorundadır.Hücreyi oluşturan duvarların hava
titreşim dalgalarının kesilmesi maksadıyla uygun izolasyon malzemeleriyle kaplanması
gerekir.Hücrenin kendisi de ses sönümleme vasıflarına sahip olmalıdır.
Bu tür hücre önlemlerinde sistemin havalandırma işlemi labirent yöntemi ile çözülür.
(Şekil 16.12)
Bu yöntem etkili bir yöntem olmasına rağmen gerek ısı geçişinin engellenmesi ve gerekse
ekonomik boyutu nedeniyle uygulamada pek kullanılmaz.

Şekil 16.12

16.13 Sonuç

Hidrolik sistemlerde ses düzeyi olarak 85 dB(A)‘in altında kalınması, hedeflenen bir
amaçtır.Titreşimlerin azaltılması için uygulanan tüm önlemlerin sonucunda ortalama 3-8
dB(A) arasında bir düşüş elde edilir.Ses düzeyindeki 10 dB(A)‘lık bir atış insan kulağına
hemen hemen mevcut gürültünün 2 katı olarak yansır.Bu nedenle alınan önlemler sonucunda
3-4 dB(A) civarındaki bir düşüş etkili bir şekilde kulak tarafından hissedilir.Hidrolik bir
sistemde 200 bar’a kadar olan uygulamalarda gürültü problemlerinin büyük bir kısmı uygun
pompa seçimi ile giderilir.Daha büyük basınçlarda bu oldukça güçtür. Sessiz bir pompa ile
40kW güçlerde ve 200 bar‘ın altındaki basınçlarda yaklaşık 75 dB(A) düzeyine kalınması
mümkündür.Bu işletmedeki gürültü kaynaklarının neden olduğu toplam seviyenin ölçüsünü
oluşturmak için dB(A) değerlerinin aritmetik toplama işlemi değil logaritmik hesaplama
yöntemi kullanılır.[6]

110
17. ÖRNEK PROBLEMLER

3
Problem.1 Q  0,1 m , H  40 mSS manometrik basma yüksekliği ve
s
n = 1470 d ile dönen üç fazlı 50 Hz frekanslı elektrik motoru ile döndürülen bir santrifüj
d
pompanın döner çark dizaynı için gerekli tüm boyutları saptayınız ve döner

çarkı dizayn ediniz?

Çözüm:

Özgül devir sayısı hesabı:

n. Q 1470. 0,1
nq  3
 3
 29,2 12  nq  35 olduğundan tam santrifüj pompa
Hm 4
40 4

Efektif güç hesabı:

 .Q.H m 103.0,1.40
Ne    68,4 B.G
 g .75 0,78.75

 g  0,78 (kabul)
v  0,96 (kabul)
h  0,85 (kabul)

 g  v .m .h  m  0.96 bulunur.

Motor gücü hesabı:

Nem   .Ne Ne  5 B.G     1,3

Nem  1,1.Ne 5  Ne  25    1,2
Nem  75,24 B.G  Ne  25    1,1

Nem s tan dart  80 B.G seçilmiştir.

Mil çapı hesabı: d mil 

d mil  3
360000.N em
cm
 z .n

111
 Mil malzemesi St 50 olarak burulma gerilmesi;  z  450 kgf
cm 2

 3,52 cm  35,2 m  dmil s tan dart  40 mm seçilmiştir.

360000.80
d mil  3
450.1470

Ön göbek çapı hesabı: d h 

dh  1,4.dmil  1,4.40  56 mm


Arka göbek çapı hesabı:  d h 
 


d h  1,5.d mil  1,5.40  60 mm

Giriş çapı hesabı: d o 

Q 

4
d o
2 2

 d h .Co , Co  0,8  1.C1m , C1m  k1s . 2.g.H m

k1s  0,165 ( nq )’ ya bağlı olarak Stepanoff diyagramından)

C1m  2.9,81.40  4,62 m , Co  0,957.4,62  4,42 m

s s

Q1 
Q
v


4
 
. do  d h .Co 
2 2

0,96 4

0,1  2

 do  0,0562 .4,42  do  182 mm

Rotor giriş çapı (Döner çark) hesabı: d1 

d1  0,8  0,95.d o
d1  0,879.182
d1  160.mm

Giriş açısı hesabı: 1 

C1m 4,62
tg1    1
U1 12,33

112
  .d1.n  .0,160.1470
U1    12,33 m
60 60 s

1  20

Çıkış çapı hesabı: d 2 

 2  3  2  2,28  d 2  365 mm

d2 d
d1 d1

d 2 çapı hesabı:

2
C  C 
U 2  2 m   2 m   g.H th
2.tg 2  2.tg 2 

C2m  k1s . 2.g.H m  0,12. 2.9,81.40  3,36 m

s

k2 s  0,12 ( nq ya bağlı olarak Stepanoff diyagramından)

2  27 (Kabul)

H th  H th .1  p   1  p .
Hm
h

 .r2 2 0,9425.0,365
2
P   0,33
Z .St 7.0,013453.4

 2   27 
  0,65.1    0,65.1    0,9425
 60   60 

d 2  d1   2 3,28.d1 20  27
Z  6,5. .sin 1  6,5. sin  7 adet kanat
d 2  d1 2 1,28.d1 2

1  0,365   0,160  
   
2 2
1 2
St  r2  r1  .      0,013453 m
2 2

2 2  2   2  

H th  1  0,33  62,58 mSS 

40
0,85

113
Bu sonuçlar en baştaki U 2 ifadesinde yerine yazılırsa;

2
3,36  3,36 
U2      9,81.62,58  28,3 m
2.tg 27  2.tg 27  s

 .d 2 .n  .d 2 .1470
U2   28,3   d 2  367 mm bulunur.
60 60

365 o
 1 hata ile bulunduğunda; 367mm , Kabul edilen; 365mm ,  o 3,65 hata olabilir.
100
367 o
Hesaplanan: 367mm ,  o 3,67 ise işlem doğrudur.
100

Giriş genişliği hesabı: B1 

1
Q1   .d1.B1.C1m 1  1 olmalıdır.
1
1

t1   1 71,8  14,6
1    0,796
t1 71,8
 .d1  .160
t1    71,8 mm
Z 7
 14,6 mm
S 5
1  
sin 1 sin 20

 0,796. .0,160.B1.4,62  B1  56 mm

0,1
0,96

Çıkış genişliğinin hesabı: B2 

Q  2 . .d2 .B2 .C2m

t2   2 163,8  11,01
2    0,932
t2 163,8
 .d 2  .365
t2    163,8 mm
Z 7
 11,01 mm
S 5
2  
sin  2 sin 27

 0,932. .0,365.B2 .3,36  B2  29 mm

0,1
0,96

114
 Giriş ve çıkış hız üçgenlerinin çizimi:

U1  12,33 m U 2  28,3 m
s s
C1m  4,42 m C2 m  3,36 m
s s
1  20
 2  27 

Ölçek: 1 ;
2

Giriş üçgeni (Radyal girişli)

Çıkış üçgeni

115
Problem.2 Senkron devri n = 2900 d/d olan asenkron elektrik motorunun tahrik ettiği bir su
pompasının rotor ana boyutları; d1  98 mm, d 2  224 mm, B2  16 mm,  2  32 olarak
ölçülmüştür.

Çözüm:

th
v  o o 94  2  2  0,97
 m  o o 98 1  90 P = 0,33
 h  o o 87,8 Q  27.lt
s

a) Manometrik basma yüksekliğini bulunuz?

Hth  1 p .H th

Hm H 1
H th   H th  .U 2 .C2U
h h g
 .d 2 .n  .0,224.2900
U2    34,58 m
60 60 s
Q  2 . .d 2 .B2 .C2m

Çıkış hız üçgeni

0,027
 0,97. .0,224.0,016.C2 m  C2 m  2,62 m
0,04 s
C 2,62
tg 2  2 m  tg 32   C2U  30,35 m
W2U 34,58  C2U s

U 2  C 2U

.34,58.30,35  1  p . m  H m  71,5 m
1 H
H th 
9,81 0,878

b) Rotor tipini belirleyiniz?

2900.0,027 
1 1
2
n.Q 2
nq    19,7 d Tam santrifüj pompa
71,5 d
3 3
Hm 4 4

c) Gerekli mil gücünü belirleyiniz?

 .Q.H m 103.0,017.71,5
Ne    31,83.B.G 
 g .75 0,80.75
g  v .m .h  0,94.0,98.0,878  0,80

116
Problem.3 Bir pompa dakikada 9000 litre su basmaktadır. 30 cm çaplı yatay emme
borusunun ekseninde oluşan basınç vakummetre’ de 20 cm.Hg’ dır. 20 cm çapında bir önceki
manometreye nazaran 1,22m yüksekliğindeki madeni manometrede okunan basınç 0,7 atm
‘dir. Pompa verimi  80 kabul ederek pompa mili için gerekli gücü bulunuz?

Çözüm:

de  30.cm.Çap  , db  20.cm.Çap , g  0,80 , Pe  20.cm.Hg , Pb  0,7.atm. Z  1,22.m

3 3
Q  9000.lt  9. m  0,15. m
d d s

1 ve 2 noktaları arasında Bernoulli uygulayalım;

2 2
P1 V1 P V
h1    H m  h2  2  2
 2.g  2.g
 .de 2  .0,32
Q .V1  0,15  .V1  V1  2,12 m
4 4 s
 .db 2
 .0,2 2
Q .V2  0,15  .V2  V2  4,77 m
4 4 s
P  P V  V1
2 2
H m  h2  h1   2 1  2 1.atm.  760.mm.Hg
 2.g
9320 4,77 2  2,122
H m  1,22   X 200. mm.Hg
103 2.9,81
H m  11,5.m X  0,263.atm.
 .Q.H m 103.0,15.11,5
Ne    21,14.kW  0,7  0,263.atm.
 g .102 0,80.102

1.atm.  0,968.kp 2 
 cm 
0,963.atm. X
X  0,932.kp 2 
 cm 
X  9320.kp 2 
 m 

117
Problem.4 n =1470 d/d sabit dönme sayısında karakteristik değerleri aşağıdaki tabloda
verilmiş olan bir su pompasının geometrik basma yüksekliği 10 m. olan bir tesisatta
çalıştırılması isteniyor. Tesiste kullanılan borunun uzunluğu 15 m. çapı 5 cm. ve sürekli yük
kayıp katsayısı 0,03 tür. Tüm yerel (lokal) enerji kayıplarını ihmal ederek;

a) İki pompa seri bağlanırsa,

b) İki pompa paralel bağlanırsa; her bir pompanın gücünü bulunuz?

Q (lt/s) 0 4 8 12 16 20
H m (mSS) 29 28 27 26 24 22
g ( o o ) 0 40 58 74 75 74

Çözüm:

H m  H g  K .Q2
L 2
H m  H g  0,0826.. .Q
D5
15
H m  10  0,0826.0,03. Q2
0,055

H m  10  118944.Q 2

Q (lt/s) 0 4 8 12 16 20
H m (mSS) 10 11,9 17,6 27,12 40,12 57,5

 .Q.H m 103.17,5.103.26
a) N e    8,67 B.G 
 g .75 0,74.75

103.6,5.103.27,5
b) N e   4,49 B.G 
0,53.75

118
119
Problem.5 Tasarım değerleri 80 l/s, n=1200 d/d olan bir su pompasının emme tarafındaki yük
kayıpları 0.5 m’dir. Pompanın çalıştığı yerde açık hava basıncı
965 mbar ,en sıcak günde suyun buharlaşma basıncı 30 mbar’dır.

a-Pompanın tasarım noktasında çalışarak su ve benzin  b  0.75 basması hallerinde

M.E.Y.’ni hesaplayınız.

b-Aynı pompa 2200 d/d dönme sayınsında tasarım noktasında su basması halinde emme
kayıplarını 1.2 m kabul ederek M.E.Y.’ni hesaplayınız.

c-Aynı pompa n=1200 d/d dönme sayısında Q= 120 l/s olan noktada çalışarak su basması
halinde M.E.Y.’ni tahmin ediniz(benzinin buharlaşma basıncı115 mbar’dır).

Çözüm:

a- Eşitliğinden M.E.Y’nin bulunabilmesi için önce eşitliğinden dinamik düşümün

hesaplanması gerekir. S q  0.45 alınırsa;

4/3 4/3
n Q   1200 60  0.080 
y      

 Sq  0.45
   

y  29.23 m 2 / s 2

y benzin ve su için aynıdır.Ancak M.E.Y. hesaplanırken eşitlikte yoğunluk ve buharlaşma

basıncı bulunduğundan su ve benzin için farklı değerler elde edilir.

1  Pa  Pb 
( hE ) m    Z E  y 
g  

Su için:

(hE ) m  6.05 m

benzin için:

(hE ) m  8.07 m

Benzin daha hafif olduğundan açık hava basıncının benzin yüksekliği karşılığı daha
büyüktür. Benzin daha uçucu olduğundan benzinin buharlaşma basıncı daha yüksektir. Bu
durumda pompanın benzin basması halinde benzin hafif olduğu için M.E.Y. artarken daha
uçucu olduğu için azalır.Ancak hafiflik daha ağır bastığından genelde emme yüksekliği artış
gösterir.

120
 4/3
 n 
 n Q
b- y   n   98.24 m 2 / s 2
 S 
 q

 

(hE ) m  1.68 m

c- Kısmi yüklerde çalışırken çark girişindeki kayıplar artar, hız dağılımları daha da bozulur ve
emme yeteneği azalır.Yaklaşık bir hesap için S q  0.32 kabul edilirse,

y  60.34 m 2 / s 2

(hE ) m  2.88 m

Tasarım noktasında 6.05 m olan M.E.Y. yeni çalışma noktasında 2.88 m’ye düşmüştür.

121
Problem. 6 Hesap noktasında saniyede 260 l su basması ön görülen bir pompanın

a- n=1450d/d dönme sayısında çalışmak üzere tek girişli ,

b- n=1450d/d için çift girişli
c- n=960d/d için çift girişli yapılması hallerinde M.E.Y.’lerini hesaplayınız(
Pa  0.94 bar, Pb  0.03 bar ,  E  1 m ).

Çözüm:

a-Dinamik düşüm:

4/3
n Q 
4/3
 1450  0.260 
yt      

 Sq  60  0.45
   

yt  82.54 m 2 / s 2

M.E.Y.; (hE ) m 
1
94  3  9.81  y 
9.81

(hE ) m   0.14 m

b-Dinamik düşüm:

yç  0.63yt  0.63  82.54

yç  52 m 2 / s 2

M.E.Y.; (hE ) m 
1
81.19  52
9.81

(hE ) m  2.98  3 m

c-Dinamik düşüm:

4/3
 960  0.260 2 
y ç   
 60  0.45 
 

yç  30 m 2 / s 2

M.E.Y; (hE ) m 
1
81.19  30
9.81
(hE ) m  5.22 m

122
Problem.7 Bir pelton türbininde hidrolik güç 270 kW dır. Nozuldan çıkan debi 780 lt
s
  160 ve türbin maksimum verim ile çalıştığına göre; nozul çapını ve döner çark çapını


bulunuz. d  1
D 9
 
 103
.Q.U .C1  U .1  . cos .180   .  270  .780.103.U 2 .1  cos 20.
1
Nh 
g 9,81 102

U  13,395 m  C1  2U C1  26,79 m
s s

 .d 2  .d 2
Q .C   0,78  .26,79  d  0,192m
4 4

d  1  0,192  D  1,733m
D 9 D

123
Problem. 8 Eksenel bir fanın 3 cm H 2 O statik basınçta debisi 4 m³/s ‘dir.n=40 dönme hızı
N=1200d/d olduğuna göre 500-4000 Hz 4 oktav bandındaki toplam ses gücü düzeyini
hesaplayınız.

n.N 40.1200
f    800
60 60

Lw  10 log 4  20 log 3  72

Lw  87,6  3  90,6dB

124
Problem. 9 Gücü 300 Hp,dönme hızı 1200 d/d olan bir elektrik motorunun 500-4000 Hz
arasında 4 oktav bandındaki toplam ses gücü düzeyini bulunuz.

I.çözüm;

Lw  20 log 300  15 log 1200  13

Lw  108,7dB

II.çözüm;

Çevirme katsayıları (F) verildiği tabloya bakarak elektrik makinaları için en büyük değer
olan F  3.10 7 alınarak problem başka bir yolla çözülebilir.

Wm  300 Hp  300.746  223800Watt

W  F .Wm  0,067Watt

W
Lw  10 log  108,3dB
10 12

125
18. ÖRNEK RESİMLER

18.1 Örnek Pelton Türbini Resimleri

Şekil 18.1. Altı-jetli türbinler, en geniş distrübütör çapı 2400 mm

Restitución Electroperu, Lima, Peru [40]

Şekil18.2. Pelton Çarkı, Şekil 18.3.Pelton çarkının yerleştirilmesi,

Paute Instituto Ecuadoriano WalchenseewerkBayernwerk AG
Quito,Ekvator [40] Münih, Almanya [40]

Şekil 18.4.Bir Pelton Türbini Çarkı [43]

126
 Şekil 18.5.Pelton Tekerleği, Walchensee, Almanya Hidrolik Güç İstasyonu [41]

Şekil 18.6. Küçük Pelton Tekerleği ,New South Wales Üniversitesi, Avustralya [41]
127
128
Şekil 18.7. Pelton Tekerlek Jeneratörünün Bazı Kısımlarının Resimleri [42]

129
18.2 Örnek Francis Türbini Resimleri

Şekil 18.8. Francis Çarkı Şekil 18.9. Francis Giriş Salyangozu

Grand Coulee Barajı [44] Grand Coulee Barajı [44]

Şekil 18.10.Bir Francis Çarkı [45] Şekil 18.11.Francis Türbini ve Jeneratörü [44]

Şekil 18.12. Kılavuz Kanatlar Şekil 18.13.Kılavuz Kanatlar

Minimum Akış Ortamında [44] Dolu Akış Ortamında [44]

130
Şekil 18.15. Bir Francis Türbininin Kesiti Şekil 18.14.Itaipu Çarkı Türbin
Çukuruna İndirilirken [45] Xingó Hidrolik Güç Alanı, Brezilya)

Şekil 18.16.Bir Francis türbini çarkı Şekil 18.17.Bir Francis Çarkı,

çukuruna yerleştirilirken Endonezya [14]
Grand Coulee Barajı [7]

131
Şekil 18.18.Guri II Güç İstasyonundaki bazı bölümler (Venezuela) [8]

5
18.3 Örnek Kaplan Türbini Resimleri

Şekil 18.19.Kaplan Türbini ve Elektrik Jeneratörü [7]

Şekil 18.20.Bir Bonneville Barajı Kaplan Türbini(61 yıl çalıştıktan sonra) [10]

6
 Şekil 18.21.Bir Kaplan Türbini Resmi [9]

Şekil 18.23. Bir Kaplan Türbininin iç kısmı[13]

Şekil 18.24.Dikey bir Kaplan Türbini

7
 Şekil 18.24. Tipik Bir Kaplan Türbini Örneği [11]

Şekil 18.25.Çark ile Ana Şaft [15] Şekil 18.26. Çark kanadının
çalışma mekanizması [15]

5
18.4 Örnek Ossberger (Banki) Türbini Resimleri

Şekil 18.27. Ossberger (Banki) türbini

[ European Communities, Layman's Guidbook ( küçük bir su sitesi nasıl geliştirilir)] [12]

Şekil 18.28.Osserger Türbininde Şekil 18.29.Ossberger Türbininde

Yatay Akış [16] Dikey Akış [16]

Şekil 18.30.İki Hücreli Bir Ossberger Türbininin Dizaynı [16]

6
18.5 Türbinlere Ait Grafikler

Şekil 18.31.Pelton,Francis ve Kaplan Türbinlerinin Çalışma Alanlarını Gösteren Bir

Diyagram [7]

7
 Şekil 18.32. Türbin Uygulama Grafiği [7]

Şekil 18.33. Türbin Şeklinin Çeşitli Hızlarda Karşılaştırılması [7]

8
18.6 Türkiye’deki Hidroelektrik Santraller [25]

Şekil18.34.Gap Bölgesindeki Barajları gösteren bir harita

Şekil 18.35.Gap Bölgesindeki Hidroelektrik Santralleri gösteren bir harita

9
HİDROELEKTRİK ENERJİ POTANSİYELİNİN GELİŞME DURUMU

(ŞUBAT-2005) [46]

İNŞA
HALİNDE
10636 GWh
(% 8)

PROJE
İŞLETMEDE
SEVİYESİNDE
45299 GWh
73453 GWh
(% 35)
(% 57)

YILLIK ORTALAMA ENERJİ ÜRETİMİ : 129 388 GWh

10
18.7 Türkiye'deki En Yüksek Barajlar [24]

Yüksekliklerine göre sıralanmıştır.

1. Keban Barajı / ELAZIĞ

Fırat Nehri üzerinde,

Enerji amaçlı,

Yüksekliği 210 m,

1975 yılında işletmeye açıldı.

Kurulu güç:1330 MW

Ünite adedi:( 4+ 4 )

Ünite Gücü: (157.50 +175.00) MW

Yıllık ort. enerji üretimi:6000 GWh

2. Altınkaya Barajı / SAMSUN

Kızılırmak Nehri üzerinde,

Enerji amaçlı,

Yüksekliği 195m,

1988 yılında işletmeye açıldı.

Kurulu güç:175 MW x 4 =700MW

Yıllık ort. enerji üretimi:1632 GWh

11
3. Oymapınar Barajı / ANTALYA

Manavgat Nehri üzerinde,

Enerji amaçlı,

Yüksekliği 185m,

1984 yılında işletmeye açıldı.

Kurulu güç:135 MW x 4 =540 MW

Yıllık ort. enerji üretimi:1620 GWh

4. Hasanuğurlu Barajı / SAMSUN

Yeşilırmak üzerinde,

Enerji amaçlı,

Yüksekliği 175m,

1981 yılında işletmeye açıldı.

Kurulu güç:125 MW x 4 =500 MW

Yıllık ort. enerji üretimi:1217 GWh

12
5. Karakaya Barajı / DİYARBAKIR

Fırat Nehri üzerinde,

Enerji amaçlı,

Yüksekliği 173m,

1987 yılında işletmeye açıldı.

Kurulu güç: 300 MW x 6 =1800MW

Yıllık ort. enerji üretimi:7354 GWh

6. Atatürk Barajı / ŞANLIURFA

Fırat Nehri üzerinde,

Enerji ve sulama amaçlı,

Yüksekliği 169m,

1992 yılında işletmeye açıldı.

Kurulu güç:300 MW x 8 =2400MW

Yıllık ort. enerji üretimi:8900 GWh

13
7. Gökçekaya Barajı / ESKİŞEHİR

Sakarya Nehri üzerinde,

Enerji amaçlı,

Yüksekliği 158m,

1972 yılında işletmeye açıldı.

Kurulu güç:92,8 MW x 3 =278,4MW

Yıllık ort. enerji üretimi:562 GWh

8. Menzelet Barajı / K.MARAŞ

Ceyhan Nehri üzerinde,

Sulama ve Enerji amaçlı,

Yüksekliği 151m,

1989 yılında işletmeye açıldı.

Kurulu güç:31 MW x 4 =124MW

Yıllık ort. enerji üretimi:515 GWh

14
9. Adıgüzel Barajı / DENİZLİ

B.Menderes Nehri üzerinde,

Sulama, Enerji ve taşkın koruma

amaçlı,

Yüksekliği 145m,

1992 yılında işletmeye açıldı.

Kurulu güç:31 MW x 2 =62MW

Yıllık ort. enerji üretimi:280 GWh

10. Özlüce Barajı / BİNGÖL

Peri Nehri üzerinde,

Enerji amaçlı,

Yüksekliği 144m,

2000 yılında işletmeye açıldı.

Kurulu güç:85 MW x 2=170MW

Yıllık ort. enerji üretimi:413 GWh

15
Atatürk Barajı’nın çeşitli açılardan görünüşü (2 400 MW) [37] [38]

16
18.8 Dünyadaki Hidroelektrik Santraller

Dünyanın En Büyük Hidrolik Güç İstasyonu Itaipu,Brezilya (12 600 MW) [28] [29]

Amazon Nehri üzerinde,

Kurulu Güç:700 MW x18 =12600 MW
Yıllık Enerji üretimi:77000 GWh

17
18
Dünyanın En Büyük 2. Hidrolik Güç Tesisi Guri II Güç İstasyonu,Venezuela [31]

Caroni Nehri üzerinde,

Kurulu güç:1030 MW x10 =10300 MW

Yıllık Enerji üretimi: 46000 GWh

19
Amerika’nın En Büyük Hidroelektrik Güç Santrali Grand Coolee Barajı (7600 MW)
[26] [27]

Colombia Nehri üzerinde,Washington

Kurulu güç:1900 MW x 4= 7600 MW

Yıllık Enerji üretimi:21000 GWh

20
Hoover Santralı, (2074 MW), Nevada-Arizona,ABD [2]

Colorado Nehri üzerinde,

Kurulu güç: 122 MW x 17 = 2074 MW

21
22
18.9 Çeşitli Pompa Örnekleri

Şekil 18.36. Çeşitli pompa örnekleri [17][18]

23
18.10 Dişli Pompa Örnekleri

Şekil 18.37.Dişli pompa örnekleri [20]

24
Şekil 18.38. 1-gövde 2-dişli takımı 3-arka kapak 4-ön kapak 5-kısa mil 6-uzun mil 7-şapkalı
burç 8-ön burç 9-salmastra baskısı 10-mil somunu [20]

25
18.11 Paletli Pompa Örnekleri

Şekil 18.39.Paletli pompa örnekleri[20]

Şekil 18.40. Bir Paletli Pompa Kesiti[19]

26
18.12 Santrifüj Pompa Örnekleri

Şekil 18.41.Santrifüj pompa örnekleri [19] [21]

27
18.13 Kademeli Pompa Örnekleri

Şekil 18.42.Kademeli pompa örnekleri[19][21]

KADEMELİ BİR POMPANIN

HİDROFOR TESİSİNE MONTAJ
ŞEMASI
MOUNTING SCHEME OF A STAGE-
PUMP TO THE HYDROPHONE
ARRANGEMEN

1 - Enerji Girişi / Energy Input

2 - Basınç Şalteri / Preassure Switch
3 - Emniyet Vantılı / Safety Valve
4 - Manometre / Manometer
5 - Hidrofor Tankı / Hydrofore Tank
6 - Seviye Şalteri / Level Switch
7 - Çekvalf / Check Valve
8 - Vana / Gate Valve
9 - Motor Enerji Girişi / Motor Energy input
10 - Elektrik Panosu / Electricity panel
11 - Elektropomp / Electropump
12 - Vana / Gate Valve

Şekil 18.43.Kademeli bir pompanın hidrofor tesisine montaj şeması[22]

28
 KAYNAKLAR

[1] Prof.Dr.Mete Şen" Hidrolik Makineler” Ders Notları,İTÜ

[2] Y.Doç.Dr.Zehra Yumurtacı.,"Yenilenebilir Enerji Kaynakları ve Teknolojileri",
Uluslararası Teknolojiler ve Ekolojik Yerleşimler Sempozyumu,14-15 Kasım,2006,YTÜ,
İstanbul, Türkiye
[3] Prof.Dr.Kaan Edis "Hidrolik makinalar (Ders Notları)",1991,İTÜ
[4] Prof.Dr.Cahit Özgür,"Su Makinaları Dersleri",1983,İTÜ
[5] ADOLPH,M.Dipl.İng.,"Akım Makinaları",1972
[6] "Mühendis ve Makina" Dergisi-Mart 2005, 542.Sayı, Syf.:40-49
[7] Prof.Dr.Recep Öztürk” Hidrolik Makinalar “Ders Notları,YTÜ
[8 ]Prof.Dr.Ahmet Turan Gökelim “Pompalar” , Çağlayan Kitabevi,YTÜ
[9] http://www.vs-hydro.com/vs_e_prfmc_pwrful_turbines_kaplan.htm
[10] ] http://www.toshiba.co.jp/f_ene/hydro/english/products/equipment/index01_1.htm
[11] http://www.toshiba.co.jp/f_ene/hydro/english/products/equipment/index01_2.htm
[12] http://en.wikipedia.org/wiki/Banki_turbine
[13] http://www.andritz.com
[14] http://www.vatech-hydro.at
[15] http://tic.toshiba.com.au/website/newtic/hyd_tbdi.htm
[16] http://www.ossberger.de
[17] www.turkmenmakina.com
[18] www.samsunmakina.com
[19] www.emsesizdirmazlik.com
[20] www.vimpi.com.tr
[21] www.onurteknik.com.tr
[22] www.domak.com.tr
[23] www.gap.gov.tr
[24] www.dsi.gov.tr
[25] www.berkebaraji.com
[26] www users.owt.com
[27] www.grandcouleedam.org
[28] www.itaipu.gov.py
[29] www.solar.coppe.ufrj.br/itaipu.html
[30] www.infonet.com.br
[31] www.venezuelatuya.com
[33] www.nwp.usage.army.mil
[34] www.eby.org.ar
[35] www.american.edu/TED/Yacyreta.htm
[36] www.inforse.dk/europe/dieret/Hydro/hiydro.html
[37] www.atlasharita.com
[38] www.adiyaman.gov.tr
[39] www.elazig.gov.tr
[40] http://www.vs-hydro.com/vs_e_prfmc_pwrful_turbines_pelton.htm
[41] http://en.wikipedia.org/wiki/Pelton_wheel
[42] http://home.clear.net.nz/pages/coote/pelton.html
[43] http://microhydropower.net/turbines.html#Pelton
[44] http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_turbine
[45] http://www.vs- hydro.com/vs_e_prfmc_pwrful_turbines_francis.htm
[46] www.eie.gov.tr

29
 BİRİMLER

T.Ö.S S.I
Uzunluk Kuvvet Zaman Uzunluk Kütle Zaman
(m) (kp) (s) (m) (kg) (s)

N 
Kuvvet kp N  kgm / s 2  105 dyn
1kp  9,81N
1N  0,102kp

Kütle kps 2
/m  kg
1 ps 2 / m  9,81kg 1kg  0,102 kps2 / m

Özgül ağırlık kp / m  3

N / m  3

1kp / m 3  9,81N / m 3 1N / m3  0,102kp / m3

Özgül kütle kps 2

/ m4  kg / m  3

1kps2 / m4  9,81kg / m3 1kg / m3  0,102kps2 / m4

at   kp / cm 2
bar   10 5
N / m2 
Basınç 1at  0,981bar 1bar  1,02at

kpm psh Nm  J  Ws

İş enerjisi 1kpm  9,81Nm 1Nm  0,102kpm

Isı kcal cal kJ  J

1kcal  427kpm  4,1886kJ 1J  1Nm  1Ws
1kJ  0,2388kcal
kpm/ sPs kW  W
Güç 1Ps  75kpm / s  735,5W 1W  1Nm / s  1J / s

Isı iletim katsayısı kcal / mh.grd W / m.grd

1kcal / mh.grd  1,163W / m.grd 1W / m.grd  0,86kcal / mh.grd

Isı transfer katsayısı kcal / m 2 h.grd W / m 2 .grd

Özgül ısı kcal / kp.grd kJ / kg.grd

1kcal / kp.grd  4,1868kJ / kg.grd 1kJ / kg.grd  0,239kcal / kp.grd

Gaz sabiti 847,9 kpm / kmol.grd 8315 J / kmol.grd

Dinamik viskozite kps / m 2 Ns / m 2

30
Basınç:

1 kp / m 2  1 mmSS
1 at  1 kp / cm 2  10 mmSS  735,5 mmHg  0,98 bar
1 atm  760 mmHg  760 torr  1,033 AT
1 mmHg  13,46 mmSS
1
1 kp / m 2  kcal / m 3
427

Güç, Enerji, İş, Isı:

1 kW  102 kpm / s  860 kcal / h  3413 Btu / h

1 Ps  0,735 kW  75 kpm / s
1 HP  0,745 kW  76 kpm / s  2544 Btu / h
1 kpm / s  9,81.10 3 kW  8,45 kcal / h  33,48 Btu / h
1 kcal  426,9 kpm  4186 Nm  3,97 Btu
1 kWh  1,36 PSh  0,367.10 6 kpm  860 kcal  3413 Btu

İngiliz Birimleri:

1 inç  25,4 mm
1 ft  12 inç  0,3048 m
1 lb  pound   0,4536 kg
1 lb. ft  0,1383 kpm
1 Btü  0,252 kcal
1 HP  1,014 PS
1 Btü / lb  0,556 kcal / kg
1 kp / cm 2  14,22 lb / sqin psi 

31