550 flŒ÷Êcÿ ∑§ Ÿ◊ÍŸ ∑§Ê •¢∑§ 551

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ãà‚ÈπSÿ ÿÕÊflØ Á‚äŒỖÿÕZ ‚øSfl àfl¥ ÁŸàÿ¥ ‚◊fl× ∑Χ¬ÿÊŸÈ∑ͧ‹Ê ÷fl–
∑§S◊Ò ∑§ ßUfl (Á¬ÃŸ ‚ÍŸfl) ÿÕÊ Sfl‚ãÃÊŸÊÿ Sfl¬˝¡ÊÿÒ •àÿãì˝êáÊÊŸÈ-
∑§ê¬ÿ◊ÊŸ— ‚ãÃÊŸ‚ÈπÊÿ ¬˝flûʸ◊ÊŸ— Á¬ÃÊ ßUfl– ∑ȧ×? ÷flÊŸflÊS◊Ê∑¥§
Á¬ÃÊSàÿ×–
flª¸mUÿSÕÒŸ¸flÁ÷◊¸ãòÊÒ⁄UÁÇŸ„UÊòÊÊl‡fl◊äʬÿ¸ãÃ·È flÊÿÈflÎÁCU¡‹‡ÊÈÁh-
U¬˝ÿÊ¡Ÿ·È ÿôÊ·È ÿÈÁQ§¬˝◊ÊáÊÁ‚hUÊŸÊ¥ ∑§◊¸áÊÊ◊ŸÈDUÊŸ¥ ∑§ÃÈZ ÿÊÇÿ◊ÁSÃ, ¬⁄UãÃÈ
‚ÍòÊ’˝ÊrÊáʪ˝ãÕ·È ÿÊ≤‡ÊÊ ÁflÁŸÿÊª— ¬˝ÁìÊÁŒÃ— ‚Ê˘åÿòÊ ÃŒÈQ§⁄UËàÿÊ
∑§Êÿ¸—H 9H
n 6

H ÷Ê·ÊÕ¸H
(‚—) •ÁÇŸ◊Ë›UU ßUàÿÊÁŒ •Ê∆U ◊¥òÊÊ¥ ◊¥ ¬È⁄UÊÁ„Uà •ÊÁŒ Á¡Ÿ Áfl‡Ê·áÊÊ¥ IIIIIIIII
‚ Á¡‚ ¬⁄U◊‡fl⁄U ∑§Ê ∑§ÕŸ Á∑§ÿÊ „ÒU, ©U‚Ë ∑§Ê “‚—” ‡ÊéŒ ‚ ª˝„UáÊ „UÊÃÊ
„ÒU– (•ÇŸ) „U ¬⁄U◊‡fl⁄U •ÇŸ! •¬ŸË ∑Χ¬Ê ‚ „UË (Ÿ—) „U◊∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ– I I
ÃÕÊ (‚ͬÊÿŸ—) ßU‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§ ∑§ ‚Èπ ∑§ Á‹ÿ– (Ÿ—) „U◊∑§Ê
(‚øSfl) ‚¥ÿÈQ§ ∑§⁄U– ÃÕÊ •Ê¬ ÷Ë „U◊Ê⁄U ‚„UÊÿ∑§Ê⁄UË ÁŸàÿ ⁄U„UÊ– ÃÕÊ I I flŒÁflL§h◊Ã-
(SflSÃÿ) ‚ÁmUlÊÁŒ ‡ÊÈ÷ªÈáÊÊ¥ ◊¥ ◊ÊˇÊ •ÊÁŒ ‚Èπ ∑§ Á‹ÿ „U◊∑§Ê ‚ŒÊ
ÿÈQ§ ∑§⁄U– Á¡‚‚ SflÁSà ¡Ê ¬⁄U◊ ‚Èπ ‚Ê ‚ŒÊ „U◊∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ– ¡Ò‚ I I
Á¬ÃÊ •àÿãà ¬˝◊ ‚ •¬Ÿ ‚ãÃÊŸÊ¥ ∑§Ê ‚Èπ ŒÃÊ „ÒU flÒ‚ „UË •Ê¬ „U◊∑§Ê
¬ÈL§·ÊÕ¸ ‚ •ÊŸãŒÿÈQ§ ∑§⁄U∑§ ÁŸàÿ ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UÊ– ÄÿÊ¥Á∑§ •Ê¬ „UË „U◊ I I πá«UŸ◊˜Ô
‹ÊªÊ¥ ∑§ Á¬ÃÊ „UÊ– ßU‚‚ „U◊∑§Ê ‚Èπ ŒŸflÊ‹ ∞∑§ •Ê¬ „UË „UÊH 9H
I I
ßUÁà ¬˝Õ◊ÊCU∑§Sÿ ¬˝Õ◊˘äÿÊÿ ÁmUÃËÿÊ flª¸—H
¬˝Õ◊¥ ‚ÍQ¥§ ‚◊Ê#◊˜H IIIIIIIII
!" •ÿ¢ ª˝ãÕ— üÊË◊àSflÊÁ◊Œÿʟ㌂⁄USflÃËÁŸÌ◊×
ÃÁë¿Ucÿ÷Ë◊‚Ÿ‡Êê◊¸∑ΧÃ÷ÊcÊÊŸÈflÊŒ‚Á„U×
552 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 553
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ª˝ãÕ ¬Á⁄Uøÿ H •Ê3◊˜H

Ô
ß‚ ª˝ãÕ ◊¥ flÀ‹÷ ◊à ∑§Ê πá«UŸ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ß‚ ¬ÈSÃ∑§ •Õ flÀ‹÷ÊÁŒ◊ÃSÕÊŸ˜Ô ¬˝Áà ¬˝‡ŸÊ—
∑§Ê ŒÍ‚⁄UÊ ŸÊ◊ “flÀ‹÷ÊøÊÿ¸ ◊à πá«UŸ” ÷Ë „ÒU– ß‚ ◊à ◊¥ flÀ‹÷
ŸÊ◊∑§ ¬ÈL§cÊ ∑§Ê ªÈL§ ◊ÊŸ∑§⁄U ©UŸ∑§ ª˝ãÕÊ¥ ∑§ •ÊœÊ⁄U ¬⁄U •Êø⁄UáÊ Á∑§ÿÊ πá«UŸ¢ ø
¡ÊÃÊ ÕÊ– ÿ„U ◊à ¬Íáʸ× flŒÁflL§h Á‚hÊãÃÊ¥ ∑§Ê ¬˝Áìʌ∑§ ÕÊ– 1ó(¬˝‡Ÿ—) ∑§Ê˘ÿ¢ flÀ‹÷Ê ŸÊ◊ ∑§‡øÊSÿÊÕ¸—?
flÀ‹÷ ¡Ê ◊Îà „UÊ øÈ∑§ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê •ÊøÊÿ¸ „UÊŸÊ ‚ê÷fl „UË Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ 1ó(¬˝‡Ÿ) flÀ‹÷ŸÊ◊∑§ ¬ÈL§cÊ ∑§ÊÒŸ „ÒU •ÊÒ⁄U ß‚ ‡ÊéŒ ∑§Ê •Õ¸
¡Ê Á‡Êcÿ ∑§Ê ∑§À¬‚ÍòÊ, flŒÊãà ‚Á„Uà flŒ ¬…∏UÊfl fl„UË •ÊøÊÿ¸ „UÊ ‚∑§ÃÊ ÄÿÊ „ÒU?
„ÒU •ÊÒ⁄U ◊⁄UáÊÊ¬⁄UÊãà ¬…∏UÊŸÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥– ŒÍ‚⁄UÊ, ß‚ ◊à ◊¥ üÊË∑ΧcáÊ ∑§Ê 2ó(©UûÊ⁄U◊) Ô˜ flÀ‹÷Ê˘S◊ŒÊøÊÿ¸—, Á¬˝ÿàflªÈáÊÁflÁ‡ÊCÔUÊ˘ SÿÊÕ¸—–
÷ªflÊŸ˜Ô ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU, ¡Ê Á∑§ •‚àÿ „ÒU– ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë ¬Êπá«U ÿÈÄà 2ó(©UûÊ⁄U) flÀ‹÷ „U◊Ê⁄UÊ •Êøʃÿ¸ „ÒU, ß‚ flÀ‹÷ ‡ÊéŒ ∑§Ê •Õ¸
’ÊÃ¥ ß‚ ◊à ◊¥ »Ò§‹Ê߸ ªß¸ ÕË¥– ß‚ ◊à ∑§ ‚÷Ë Á‚hÊãÃÊ¥ fl ª˝ãÕÊ¥ ∑§Ê ¬˝ËÁà ªÈáÊÿÈÄà åÿÊ⁄UÊ „ÒU–
‹∑§⁄U ©UŸ◊¥ ‚ ¬˝‡Ÿ ©U∆UÊ∑§⁄U ©UŸ∑§Ê πá«UŸ Á∑§ÿÊ– 3ó(¬˝‡Ÿ—) Á∑§◊ÊøÊÿ¸àfl¢ ŸÊ◊, ÷flãÇø ∑§?
“Á‚hÊãà ⁄U„USÿ”, “‡ÊÈhÊmÒÃ◊Êøá«U”, “‚Áà‚hÊãÃ◊Êøá«U”, 3ó(©UûÊ⁄U) •ÊøÊÿ¸¬Ÿ ÄÿÊ „ÒU, •ÊÒ⁄U •Ê¬ ∑§ÊÒŸ „Ò¥U?
“Áflmã◊á«UŸ”, “•áÊÈ ÷Êcÿ” “⁄U‚ ÷ÊflŸÊ”, •ÊÁŒ ª˝ãÕ ß‚ ◊à ∑§ ◊ÊŸ
4ó(¬˝U0) ªÈL§⁄UÊøÊÿ¸— flÿ¢ fláÊʸüÊ◊SÕÊ—–
¡ÊÃ „Ò¥U– ÿ„U πá«UŸÊà◊∑§ ª˝ãÕ ªÈ¡⁄UÊÃË, Á„UãŒË •ÊÒ⁄U ‚¢S∑Χà ÃËŸÊ¥
÷ÊcÊÊ•Ê¥ ◊¥ „ÒU– ‚¢S∑Χà ‚ Á„UãŒË ◊¥ •ŸÈflÊŒ ◊„UÌcÊ ∑§ Á‡Êcÿ ÷Ë◊‚Ÿ ‡Ê◊ʸ 4ó(©UûÊ⁄U) ªÈL§ ∑§Ê •ÊøÊÿ¸ ∑§„UÃ „Ò¥U, •ÊÒ⁄U „U◊ ‹Êª fláÊʸüÊ◊œ◊¸SÕ
¡Ë Ÿ •ÊÒ⁄U ªÈ¡⁄UÊÃË ◊¥ •ŸÈflÊŒ ◊„UÌcÊ ∑§ ¬˝◊Èπ Á‡Êcÿ ‡ÿÊ◊ ¡Ë ∑ΧcáÊ „Ò¥U–
fl◊ʸ Ÿ Á∑§ÿÊ– ¬„U‹ ÃÊ SflÊ◊Ë ¡Ë Ÿ flÀ‹÷◊à ∑§ ‚÷Ë Á‚hÊãÃÊ¥ ∑§Ê 5ó(¬˝‡Ÿ—) Á∑¢§ ªÈL§àfl◊ÁSÃ?
flŒ ∞fl¢ ÿÈÁÄÃÿÊ¥ ∑§ •ÊœÊ⁄U ¬⁄U ÁflSÃÊ⁄U ‚ πá«UŸ Á∑§ÿÊ „ÒU– •ãà ◊¥ 5ó(¬˝‡Ÿ) ªÈL§¬Ÿ ÄÿÊ flSÃÈ „ÒU?
©Uã„UÊ¥Ÿ Á‹πÊ „ÒU Á∑§ ¡Ò‚ flŒ •ÊÒ⁄U ÿÈÁÄà ‚ ÁflL§h flÀ‹÷ ∑§Ê ‚ê¬˝ŒÊÿ 6ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô ©U¬Œc≈ÎUàflÁ◊Áà flŒÊ◊—–
„ÒU, flÒ‚ „UË ‡ÊÒfl, ‡ÊÊÄÃ, ªÊáʬàÿ, ‚ÊÒ⁄U •ÊÒ⁄U flÒcáÊflÊÁŒ ‚ê¬˝ŒÊÿ ÷Ë flŒ 6ó(©UûÊ⁄U) ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄UŸÊ, ß‚∑§Ê „U◊ ªÈL§¬Ÿ ∑§„UÃ „Ò¥U–
•ÊÒ⁄U ÿÈÁÄà ‚ ÁflL§h „UË „Ò¥U– ß‚ ∑§ÕŸ ‚ flŒ ∑§ ÁflL§h ‚÷Ë ◊ÃÊ¥ fl 7ó(¬˝‡Ÿ—) ‚ flÀ‹÷Ê œ◊ʸà◊ŸÊ¢ ÁflŒÈcÊÊ¢ Á¬˝ÿ—, ©UÃÊœ◊ʸà◊ŸÊ¢
‚ê¬˝ŒÊÿÊ¥ ∑§Ê Sfl× πá«UŸ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ◊ÍπʸáÊÊ¢ ø?
ß‚∑§Ë ⁄UøŸÊ ‚¢flÃ˜Ô 1931, ∑§ÊÌÃ∑§ ◊Ê‚ ∑§ ∑ΧcáÊ ¬ˇÊ ∑§Ë •◊ÊflSÿÊ, 7ó(¬˝‡Ÿ) fl„U flÀ‹÷ŸÊ◊Ë ¬ÈL§cÊ œ◊ʸà◊Ê ÁflmÊŸÊ¥ ∑§Ê Á¬˝ÿ „ÒU
◊¢ª‹flÊ⁄U ∑§ ÁŒŸ ¬Íáʸ „UÊ ªß¸ ÕË– ◊„UÌcÊ ∑§ ¡ËflŸøÁ⁄UòÊ ∑§Ê ¬…∏UŸ ‚ •ÕflÊ •œ◊˸ •ÊÒ⁄U ◊ÍπÊZ ∑§Ê Á¬˝ÿ „ÒU?
¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ ß‚ ¬ÈSÃ∑§ ∑§ ¡’⁄UŒSà ¬˝÷Êfl ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ flÀ‹÷ 8ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô ŸÊl—, ∑ȧÃÊ ÷flÃÊ¢ ‚fl¸cÊÊãÃÈ œ◊ʸø⁄UáÊÁfllÊ-
‚ê¬˝ŒÊÿ ∑§ •ŸÈÿÊÁÿÿÊ¥ Ÿ •Ÿ∑§ ’Ê⁄U ◊„UÌcÊ ∑§ ¬˝ÊáÊ „U⁄UáÊ ∑§Ê ¬˝ÿàŸ flûflÊ÷ÊflÊØ,Ô Á∑§ãÃÈ ∑§Á‡øûÊʌ·ÊÊ˘ÁSÖ Ÿ ø⁄U◊Ê˘œ◊ʸà◊ŸÊ¢ ◊ÍπʸáÊÊ¢
Á∑§ÿÊ– (‚ê¬ÊŒ∑§) ÃòÊ ¬˝ËàÿÊ ‚ ∞flÊüÊDUÔ — SÿÊØ,Ô Sfl¡ÊÁì⁄Uàfl¬˝flÊ„USÿ Áfll◊ÊŸàflÊØ–Ô
•ãÿìÊ, ‚¡ËflÊã¬˝Áà ‚fl¸cÊÊ¢ ¬˝ËÃ— ‚ûflÊã◊ÎÃÊ¢‡ø ¬˝Áà ¬˝ËÃ⁄U÷ÊflÊãŸÒ-
554 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
c»§ÀÿÊìÊ ÃòÊ flÀ‹÷flàfl◊fl ŒÈÉʸ≈U◊–Ô˜ ◊ÎÃSÿÊøÊÿ¸àfl∑§⁄UáÊÊ‚ê÷flÊØ–Ô
““‚Á◊à¬ÊÁáÊ— üÊÊÁòÊÿ¢ ’˝rÊÔÁŸDÔUæ˜UªÔ ÈL¢§ ‚◊Ȭªë¿UŒ˜”Ô ” ßÁà üÊÈÃfl¸ûʸ◊ÊŸÊ-
Á÷¬˝ÊÿàflÊÃỖ–
““©U¬ŸËÿ ÃÈ ÿÁ‡‡Êcÿ¢ flŒ◊äÿʬÿŒ˜Ô Ám¡—–
‚∑§À¬¢ ‚⁄U„USÿ¢ ø Ã◊Êøʃÿ¸ê¬˝øˇÊÃ””H [2.140]
ßÁà ◊ŸÈ◊ÃÁfl⁄UÊœ  ÊØ–Ô ◊⁄UáÊÊŸãÃ⁄U◊äÿÿŸÊ˘äÿʬŸÿÊ⁄U‡ÊÄÿàflÊØÔ
‡Ê⁄UË⁄U◊ÊòÊ‚ê’ãœÊ÷ÊflÊìÊÁà ÿÈÄàÿÊ ÃÁS◊ãŸÊøʃÿ¸àfl◊flÊ‚XÔUÃ◊˜–Ô ÃÕÊ
ø ◊ÎÃê¬˝Áà ¬˝ËÁÃ⁄U‡ÊÄÿÊ ÁŸc»§‹Ê ø– ÃòÊ Á¬˝ÿàflªÈáÊÁflÁ‡ÊCÔUfløŸàfl-
◊åÿ‚XÔUâ ÃSÿ ÷˝ÊÁãÃÁŸDÔUàflÊØ–Ô
8ó(©UûÊ⁄U) •Êl¬ˇÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô œ◊ʸà◊Ê ÁflmÊŸÊ¥ ∑§Ê fl„U Á¬˝ÿ Ÿ„UË¥ „UÊ
‚∑§ÃÊ ÄÿÊ¥Á∑§ •Ê¬ ‚’ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ê œ◊ʸø⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ÁfllÊflÊŸ˜Ô „UÊŸÊ ‚ê÷fl
Ÿ„UË¥, Á∑§ãÃÈ ∑§Ê߸ flÒ‚Ê „ÒU– ÁmÃËÿ¬ˇÊ ß‚Á‹ÿ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, Á∑§ flÀ‹÷ ◊ÍπÊZ
∑§Ê Á¬˝ÿ „UÊ ÃÊ ©U‚◊¥ ◊ÍπÊZ ∑§Ë ¬˝ËÁà „UÊŸ ‚ fl„U „UË •üÊDUÔ ‚◊¤ÊÊ ¡Êfl
ÄÿÊ¥Á∑§ •¬Ÿ-•¬Ÿ ‚¡ÊÃËÿ ◊¥ ¬˝ËÁà „UÊŸ ∑§Ê ¬˝flÊ„U ¬˝Á‚h „ÒU, •ÕʸØÔ
ÁflmÊŸÊ¥ ∑§Ë ÁflmÊŸÊ¥ ◊¥ •ÊÒ⁄U ◊ÍπÊZ ∑§Ë ◊ÍπÊZ ◊¥ ¬˝ËÁà Áfl‡ÊcÊ „UÊÃË „ÒU– •ÊÒ⁄U
÷Ë ŒπÊ Á∑§ ¡ËflÃÊ¥ ◊¥ ‚’∑§Ë ¬˝ËÁà „UÊŸ, ◊⁄U „ÈU•Ê¥ ◊¥ Ÿ „UÊŸ, •ÊÒ⁄U ◊⁄UÊ¥
◊¥ ¬˝ËÁà ∑§⁄UŸÊ ÷Ë ÁŸc»§‹ „UÊŸ ©U‚ ¬ÈL§cÊ ◊¥ “flÀ‹÷àfl” •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¬˝ÿ¬Ÿ
„UÊŸÊ „UË Ÿ„UË¥ ÉÊ≈U ‚∑§ÃÊ, •ÊÒ⁄U ◊⁄U „ÈU∞ ∑§Ê ªÈL§ ∑§⁄UŸÊ ÷Ë •‚ê÷fl „ÒU–
üÊÈÁà ◊¥ Á‹πÊ „ÒU Á∑§ó““flŒflûÊÊ ’˝rÊÔôÊÊŸË ªÈL§ ∑§ ¬Ê‚ „UÊÕ ◊¥ ‚Á◊œ
‹∑§ ¡Êfl–”” ß‚‚ Á‚h „ÒU Á∑§ ◊⁄U „ÈU∞ ∑§ ¬Ê‚ ◊¥ ‚Á◊œ ‹∑§ ¡ÊŸÊ
•‚ê÷fl „ÒU– •ÊÒ⁄Uó““¡Ê ÿôÊÊ¬flËà ∑§⁄UÊ∑§ ∑§À¬‚ÍòÊ •ÊÒ⁄U flŒÊãÃ
‚Á„Uà Á‡Êcÿ ∑§Ê flŒ ¬…∏UÊfl, ©U‚∑§Ê •ÊøÊÿ¸ ∑§„UÃ „Ò¥U””, ß‚
◊ÊŸflœ◊¸‡ÊÊSòÊ ∑§Ë ‚ê◊Áà ‚ ÷Ë flÀ‹÷ ∑§Ê •ÊøÊÿ¸àfl „UÊŸÊ ÁflL§h „ÒU–
◊⁄UŸ ¬‡øÊÃ˜Ô ¬…∏UŸÊ-¬…∏UÊŸÊ •ÊÁŒ ¡Ê •Êà◊œ◊¸ „Ò¥U, fl Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ã
ÄÿÊ¥Á∑§ ߟ œ◊ÊZ ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U◊ÊòÊ ‚ ‚ê’㜠Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë ÿÈÁÄÃÿÊ¥
‚ flÀ‹÷ ∑§Ê •ÊøÊÿ¸ ◊ÊŸŸÊ „UË •‚XÔUà „ÒU– ß‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ ◊⁄U ‚ ¬˝ËÁÃ
∑§⁄UŸÊ •‡ÊÄÿ •ÊÒ⁄U ÁŸc»§‹ „ÒU– •ÊÒ⁄U flÀ‹÷ ∑§ ÷˝ÊÁãê˝Sà „UÊŸ ‚ ©U‚∑§Ê
Á¬˝ÿàfl ªÈáÊÿÈÄà ∑§„UŸÊ ÷Ë •‚XÔUà „ÒU–
9ó(¬˝‡Ÿ—) Á∑§æ˜Uª Ô ÈL§àfl¢, ‚àÿÊ¬Œc≈ÎUàfl◊Ê„UÊÁSflŒ‚àÿÊ¬Œc≈ÎU-
àflÜø?
9ó(¬˝‡Ÿ) ªÈL§¬Ÿ ÄÿÊ flSÃÈ „ÒU? ÄÿÊ ‚àÿÊ¬Œ‡Ê ∑§⁄UŸÊ flÊ •‚àÿ
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 555
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
©U¬Œ‡Ê ∑§⁄UŸÊ „UË ªÈL§¬Ÿ ∑§„UÊÃÊ „ÒU?
10ó(©UûÊ⁄U◊) Ô˜ ŸÊÁŒ◊—, ∑ȧÃÊ ÷flà‚È üÊÊÁòÊÿ’˝rÊÔÁŸDÔUàflÊ‚ûflÊ-
ŒÁSà ø㟠‚XÔUë¿UÃ, ÁflcÊÿ‚flÊÿÊ¢ ¬˝ËÃŒ‡¸ ʸŸÊØ–Ô ““•Õ¸∑§Ê◊cfl‚ÄÃÊŸÊ¢
œ◊¸ôÊÊŸ¢ ÁflœËÿÃ”” [2.13] ßÁà ◊ŸÈ‚ÊˇÿÁfl⁄UÊœÊŒ˜ ÷flÃÊ◊Õ¸-
∑§Ê◊cflflÊ‚ÄÃ— ¬˝àÿˇÊàflÊàSòÊËcÊÈ œŸcÊÈ øÊàÿãì˝ËÃÌfll◊ÊŸàflÊØÔ,
◊⁄UáÊ‚◊ÿ˘Á¬ SflÁ‡ÊcÿÊáÊÊ¢ flˇÊ—SÕ‹SÿÊ¬Á⁄U ¬ÊŒ¢ SÕʬÁÿàflÊ
œŸÊŒËŸÊ¢ ¬ŒÊÕʸŸÊ¢ ‚¢ª˝Ê„U∑§àflÊlÕÊ ◊ÎÃ∑§Sÿ ‡Ê⁄UË⁄USÿ flSòÊÊ˘˘-
÷ÍcÊáÊʌ˟˜Ô ¬ŒÊÕʸŸ˜Ô ∑§Á‡øŒ˜Ô ªÎˆUÔ ÊÁà ÷flÃÊ¢ ÃŸ ÃÈÀÿàflÊìÊ–
ŸÊãàÿ—, •‚àÿÊ¬Œ‡ÊSÿÊŸÁ÷œÊŸÊŒ˜Ô mÿÊŒÈ¸—𻧋Sÿ ¬˝Ê¬∑§-
àflÊìÊ– Sfl¬ÈòÊÊŒËã¬˝Áà Á¬ÃȪȨ̀L§àflÊ˘Áœ∑§Ê⁄UÊŒãÿÊã¬˝Áà ªÈL§àflÊÁ÷◊ÊŸÊ-
ŸÁ÷œÊŸÊŒ˜Ô ÷flà‚È ªÈL§àflSÿ Áfl⁄U„U ∞flàÿflªãÃ√ÿ◊˜–Ô
ÁŸcÊ∑§ÊŒËÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ ÿ— ∑§⁄UÊÁà ÿÕÊÁflÁœ–
‚ê÷ÊflÿÁà øÊãŸŸ ‚ Áfl¬˝Ê ªÈL§L§ëÿÃH [2.142]
ßÁà ◊ŸÈ‚ÊˇÿÁfl⁄UÊœÊŒÁflflÊÁ„UÃÁSòÊÿÊ¢ flËÿ¸ÁŸcÊ∑§Sÿ ¬Ê¬-
»§‹àflÊìÊÁÖ ÷flãÃÊ fláÊʸüÊ◊SÕʇøûÊÌ„U flŒÊÄÃÊÁŸ fláÊʸüÊ◊SÕ-
∑§ûʸ√ÿÊÁŸ ∑§◊ʸ¸ÁáÊ ∑ȧÃÊ Ÿ Á∑˝§ÿãÃ, Á∑˝§ÿãÃ øã◊ÍÌì͡Ÿ¢ ∑§á∆UË-
œÊ⁄UáÊÁãË∑¢§ ‚◊¬¸áÊ¢ flŒÊŸÈÄÃ◊ãòÊÊ¬Œ‡ÊÜø àÿ¡ãÃÈ, ŸÊømŒÊÄÃ-
œ◊ʸø⁄UáÊÁfl⁄UÊœÊjflãÃÊ fláÊʸüÊ◊SÕÊ ∞fl ŸÁà ◊ãÃ√ÿ◊˜–Ô
10ó(©UûÊ⁄U) ¬˝Õ◊ ¬ˇÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚àÿÊ¬Œ‡Ê ∑§⁄UŸÊ M§¬ ªÈL§àfl Ÿ„UË¥
ÉÊ≈UUÃÊ ÄÿÊ¥Á∑§ ‚àÿÊ¬ŒCUÔ Ê ªÈL§ ÃÈ◊ ◊¥ ß‚‚ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ã Á∑§ •Ê¬ ‹ÊªÊ¥
◊¥ flŒflûÊÊ •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔôÊÊŸË ¡Ÿ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ „Ò¥U, ÃÊ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ∑§„UŸÊ
•‚XÔUà „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ ÃÈ◊ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ë ¬˝ËÁà ÁflcÊÿÊ¥ ∑§Ë ‚flÊ ◊¥ ¬˝Á‚h ŒËπÃË
„ÒU– œ◊¸‡ÊÊSòÊ ◊¥ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ó““•Õ¸ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ ◊¥, ¡Ê •Ê‚Äà Ÿ„UË¥,
©UŸ∑§ Á‹ÿ œ◊¸ôÊÊŸ ∑§Ê ÁflœÊŸ „ÒU–”” ß‚‚ ÁflL§h •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ë
•Ê‚ÁÄà º˝√ÿ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊øCUÔ Ê „UË ◊¥ ¬˝Á‚h „ÒU– ÁSòÊÿÊ¥ •ÊÒ⁄U œŸÊ¥ ◊¥ ÃÈê„UÊ⁄UË
•àÿãà ¬˝ËÁà ¬˝àÿˇÊ Áfll◊ÊŸ „ÒU, •ÊÒ⁄U ◊⁄UáÊ ‚◊ÿ ◊¥ ÷Ë •¬Ÿ Á‡ÊcÿÊ¥
∑§Ë ¿UÊÃË ¬⁄U ¬Ò⁄U ⁄Uπ∑§⁄U œŸÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ ∑§Ê ‚¢ª˝„U ∑§⁄UÃ „UÊ •ÊÒ⁄U ◊„UÊ’˝ÊrÊÔáÊ
flÊ øÊá«UÊ‹ÊÁŒ ∑§ ÃÈÀÿ ◊ÎÃ∑§ ∑§ flSòÊ, •Ê÷ÍcÊáÊÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ ∑§Ê ‹Ã „UÊ,
ß‚‚ ◊„UÊ’˝ÊrÊÔáÊ ∑§ ÃÈÀÿ „ÈU∞–
•ÊÒ⁄U ÁmÃËÿ ¬ˇÊ, •‚àÿÊ¬Œ‡Ê ∑§⁄UŸ ‚ ÷Ë flÀ‹÷ ªÈL§ Ÿ„UË¥ „UÊ
‚∑§Ã, ÄÿÊ¥Á∑§ •‚àÿÊ¬Œ‡Ê ‚ ªÈL§ ◊ÊŸŸÊ ‡ÊÊSòÊÁflL§h, •ÊÒ⁄U ŒÊŸÊ¥ ªÈL§
556 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á‡Êcÿ ŒÈ—𻧋÷ÊªË „UÊÃ „Ò¥U– •¬Ÿ ¬ÈòÊÊ¥ ∑§ ¬˝Áà ªÈL§ „UÊŸ ∑§Ê ◊ÈÅÿ
•Áœ∑§Ê⁄U Á¬ÃÊ ∑§Ê „ÒU– •ãÿ Á∑§‚Ë ∑§Ê Sflÿ◊fl ªÈL§ ’Ÿ ’Ò∆UŸ ∑§Ê
œ◊¸‡ÊÊSòÊ ◊¥ ÁflœÊŸ Ÿ „UÊŸ ‚ •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ◊¥ ªÈL§àfl ∑§ŒÊÁ¬ ‚¢ÉÊÁ≈Uà Ÿ„UË¥
„UÊ ‚∑§ÃÊ– œ◊¸‡ÊÊSòÊ ◊¥ ∑§„UÊ ÷Ë „ÒUó““¡Ê ÁflÁœ¬Ífl¸∑§ ª÷ʸœÊŸÊÁŒ ∑§◊ÊZ
∑§Ê ∑§⁄UÃÊ •ÊÒ⁄U •ãŸÊÁŒ ‚ ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ’˝ÊrÊÔáÊ ªÈL§ ∑§„UÊÃÊ „ÒU””–
ß‚‚ •ãÿ ∑§Ê ªÈL§ ◊ÊŸŸÊ ÁflL§h „ÒU– •ÊÒ⁄U •ÁflflÊÁ„Uà SòÊË ◊¥ ª÷ʸœÊŸ
∑§⁄UŸÊ ¬Ê¬ „ÒU, ß‚‚ ◊ÈÅÿ ∑§⁄U Á¬ÃÊ „UË ªÈL§ „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ÿÁŒ •Ê¬
‹Êª fláÊʸüÊ◊œ◊¸SÕ •¬Ÿ ∑§Ê ◊ÊŸÃ „Ò¥U ÃÊ fláÊʸüÊ◊ ∑§ ∑§ûʸ√ÿ flŒÊÄÃ
∑§◊¸ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ? ÿÁŒ ∑§⁄UÃ „UÊ ÃÊ ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ ◊ÍÌûʬ͡Ÿ, ∑§á∆UË
’Ê°œŸÊ, ÁË∑§ ‹ªÊŸÊ, ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UŸÊ •ÊÒ⁄U flŒ ◊¥ Ÿ ∑§„U „ÈU∞ ◊ãòÊÊ¥ ∑§Ê
©U¬Œ‡Ê ∑§⁄UŸÊ ¿UÊ«∏U Œ•Ê– ÿÁŒ ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ ÃÊ flŒÊÄà fláÊʸüÊ◊œ◊¸
∑§ •Êø⁄UáÊ ‚ ÁflL§h „UÊŸ ‚ •Ê¬ ‹Êª fláÊʸüÊ◊œ◊¸SÕ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ã,
ÿ„U ÁŸ‡øÿ ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
11ó(¬˝‡Ÿ—) ÷flãÃÊ ªÈ⁄Ufl— Á‡ÊcÿÊ ◊äÿSÕÊ flÊ?
11ó(¬˝‡Ÿ) •Ê¬ ‹Êª ªÈL§, Á‡Êcÿ flÊ ◊äÿSÕ „UÊ?
12ó(©UûÊ⁄U◊) Ô˜ ªÈ⁄Ufl‡øŒÕ¸ôÊÊŸ¬Ífl∑
¸ §ÊŸ˜Ô flŒÊŸ˜Ô ¬Ê∆U‡ÊÊ‹ÊæŨ∑
Ô §Î àflÊ
∑ȧÃÊ ŸÊäÿʬÿÁãÃ? Á‡Êcÿʇøà∑§Õ¢ Ÿ ¬∆UÁãÃ? ◊äÿSÕʇøŒ˜Ô
’˝ÊrÊÔáÊÊøÊÿʸÁ÷◊ÊŸÊ ÷flà‚È √ÿÕÊ¸˘SÃËàÿflªãÃ√ÿ◊˜–Ô
12ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ ªÈL§ „UÊ, ÃÊ ¬Ê∆U‡ÊÊ‹Ê ∑§⁄U •Õ¸ôÊÊŸ¬Ífl¸∑§ flŒÊ¥
∑§Ê ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ¬…∏UÊÃ? ÿÁŒ Á‡Êcÿ „UÊ ÃÊ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ¬…∏UÃ? ÿÁŒ ◊äÿSÕ
„UÊ ÃÊ •Ê¬ ◊¥ ’˝ÊrÊÔáÊ •ÊÒ⁄U •ÊøÊÿ¸ „UÊŸ ∑§Ê •Á÷◊ÊŸ √ÿÕ¸ „ÒU, ÿ„U
ÁŸ‡øÿ ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
13ó(¬˝‡Ÿ—) ÷flãÃÊ flŒ◊ÃÊŸÈÿÊÁÿŸSÃÁm⁄UÊÁœŸÊ flÊ?
13ó(¬˝‡Ÿ) •Ê¬ ‹Êª flŒ◊ÃÊŸÈÿÊÿË „UÊ, flÊ flŒ◊à ∑§ Áfl⁄UÊœ  Ë „UÊ? 
14ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô ÿÁŒ flŒ◊ÃÊŸÈÿÊÁÿŸSÃÌ„U flŒÊÄÃÁflL§h¢ Sfl-
∑§¬Ê‹∑§ÁÀ¬Ã¢ flÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÿ◊ãÿ¢ flÊ Á∑§◊ÕZ ◊ãÿÃ?, flŒÁfl⁄UÊÁœ-
Ÿ‡øãŸÊÁSÃ∑§àfl¢ ‡Êͺ˝àflÜø Á∑§◊ÕZ Ÿ SflËÁ∑˝§ÿÃó““ŸÊÁSÃ∑§Ê
flŒÁŸãŒ∑§—””–
ÿÊ˘ŸœËàÿ Ám¡Ê flŒ◊ãÿòÊ ∑ȧL§Ã üÊ◊◊˜–Ô
‚ ¡ËflãŸfl ‡Êͺ˝àfl◊ʇÊÈ ªë¿UÁà ‚Êãflÿ—H [2.168]
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 557
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ßÁà ◊ŸÈ‚ÊˇÿÁfl⁄UÊœ  ÊØ–Ô ¬ÈŸÌ„U ¡ã◊◊⁄UáÊflÃÊ Œ„UœÊÁ⁄UáÊ— ∑ΧcáÊÊ-
ŒËÜ¡Ëflʟˇfl⁄UàflŸ Á∑§◊ÕZ √ÿfl„U⁄UÁãÃ? ŸÊ øã◊ÁãŒ⁄U ¡«U◊ÍÌÃ-
SÕʬŸæ˜U∑ Ô Î§àflÊ ÉÊá≈UÊÁŒŸÊŒÜøÊôÊÊÁŸŸÊ¢ Á◊âÿÊ¬Œ‡Ê√ÿÊ¡Ÿ œŸÊŒËŸ˜Ô
¬ŒÊÕʸŸ˜Ô Á∑§◊Õ¸◊Ê„U⁄UÁãÃ?
144ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ flŒ◊ÃÊŸÈÿÊÿË „UÊ, ÃÊ flŒÁflL§h •¬Ÿ
∑§¬Ê‹∑§ÁÀ¬Ã flÀ‹÷ flÊ •ãÿ ‚ê¬˝ŒÊÿ ∑§Ê ÄÿÊ¥ ◊ÊŸÃ „UÊ? ÿÁŒ
flŒÁfl⁄UÊœË „UÊ, ÃÊ •¬Ÿ ∑§Ê ŸÊÁSÃ∑§ •ÊÒ⁄U ‡Êͺ˝∑§ˇÊÊ ◊¥ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃ?
ÿ„UË œ◊¸‡ÊÊSòÊ ◊¥ Á‹πÊ „Ò Á∑§ó““flŒÁŸãŒ∑§ „UË ŸÊÁSÃ∑§ „UÊÃÊ „ÒU– •ÊÒ⁄U
¡Ê flŒ ∑§Ê Ÿ ¬…∏U∑§ •ãÿ ª˝ãÕÊ¥ ◊¥ ¬Á⁄UüÊ◊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U •¬Ÿ ∑ȧ≈ÈUê’‚Á„UÃ
¡ËflÃ „UË ‡Êͺ˝ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU””– ß‚‚ ŸÊÁSÃ∑§ •ÊÒ⁄U ‡Êͺ˝∑§ˇÊÊ ∑§ ÿÊÇÿ „UÊ–
Á»§⁄U ¡ã◊Ÿ-◊⁄UŸflÊ‹ üÊË∑ΧcáÊ¡Ë •ÊÁŒ Œ„UœÊ⁄UË ¡ËflÊ¥ ◊¥ ߸‡fl⁄U ∑§ ÷Êfl
∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U ÄÿÊ¥ ∑§⁄UÃ „UÊ? ∑§„UÊ Á∑§ „U◊ üÊË ∑ΧcáÊÊÁŒ ∑§Ê ߸‡fl⁄U Ÿ„UË¥
◊ÊŸÃ ÃÊ ◊ÁãŒ⁄UÊ¥ ◊¥ ©UŸ∑§Ë ¡«U◊ÍÌà SÕʬŸ •ÊÒ⁄U ÉÊá≈UÊÁŒ ’¡Ê∑§⁄U ©U¬Œ‡Ê
∑§ ¿U‹ ‚ •ôÊÊÁŸÿÊ¥ ∑§ œŸÊÁŒ ¬ŒÊÕ¸ ÄÿÊ¥ „U⁄UÃ „UÊ?
15ó(¬˝‡Ÿ—) ÷flã× SflÁS◊Ÿ˜Ô ∑ΧcáÊàfl¢ ◊ãÿãà ©Uà ◊ŸÈcÿàfl◊˜? Ô
15ó(¬˝‡Ÿ) •Ê¬ ‹Êª •¬Ÿ ◊¥ ∑ΧcáʬŸ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, flÊ
◊ŸÈcÿ¬Ÿ ∑§Ë?
16ó(©UûÊ⁄U◊) Ô˜ ∑ΧcáÊàfl¢ ◊ãÿãÃ ølÊŒflˇÊÁòÊÿÊÁ÷◊ÊÁŸàfl¢ ∑ȧÃÊ
Ÿ SflËÁ∑˝§ÿÃ?, Ãʌ·ʗ ¬⁄UÊ∑˝§◊Ê ÷flà‚È ∑ȧÃÊ Ÿ ŒÎ‡ÿÃ? ∑ΧcáÊSÃÈ
¬⁄U◊¬Œ¢ ¬˝Ê#Ê ÷flã× ∑§ÕÜ¡ËflŸflãÇø?, ◊ŸÈcÿàfl¢ øûÊÌ„U SflÊûÊ-
◊ÊÁ÷◊ÊŸSàÿÖÿÃÊ◊Ỗ–
16ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ •¬Ÿ ∑§Ê ∑ΧcáÊ ◊ÊŸÃ „UÊ ÃÊ ÿÊŒfl ˇÊÁòÊÿÊ¥ ∑§
ÿÈhÊÁŒ ‚’ ∑§Ê◊Ê¥ ∑§Ê ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃ?, üÊË∑ΧcáÊ ∑§ ‚ŒÎ‡Ê ¬⁄UÊ∑˝§◊
•Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ◊¥ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ŒË𠬫∏UÃÊ? üÊË∑ΧcáÊ¡Ë ÃÊ ¬⁄U◊¬Œ ∑§Ê ¬˝Ê#
„UÊ ªÿ •Ê¬ ‹Êª ∑Ò§‚ ¡ËflÃ ’Ÿ „UÊ? •ÊÒ⁄U ÿÁŒ •¬Ÿ ∑§Ê ◊ŸÈcÿ ◊ÊŸÃ
„UÊ ÃÊ •¬Ÿ ∑§Ê ©UûÊ◊ ◊ÊŸŸ ∑§Ê •Á÷◊ÊŸ ¿UÊ«∏U Œ•Ê–
17ó(¬˝‡Ÿ—) ÷flãÃÊ flÒcáÊflÊ ©UÃÊãÿ, flÒcáÊflʇøÃ˜Ô ∑§ËŒÎªÕÊ¸
flÒcáÊfl‡ÊéŒSÿ SflËÁ∑˝§ÿÃ?
17ó(¬˝‡Ÿ) •Ê¬ ‹Êª flÒcáÊfl „UÊ flÊ •ãÿ? ÿÁŒ flÒcáÊfl „UÊ ÃÊ
flÒcáÊfl ‡ÊéŒ ∑§Ê •Õ¸ ∑Ò§‚Ê SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃ „UÊ?
558 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
18ó(©UûÊ⁄U◊) Ô˜ ÁflcáÊÊ⁄Uÿ¢ ÷ÄÃÊ flÒcáÊfl ßÁà flŒÊ◊ ßÁà øãŸÒfl¢
‡ÊÄÿ¢, ÃSÿŒ◊Ỗ-ßÁà ‚ÍòÊSÿ ‚Ê◊ÊãÿÊÕ¸ flûʸ◊ÊŸàflÊÁmcáÊÊ⁄UÿÁ◊àÿÃÊ-
flÊŸÕÊ¸ ª˝„UËÃÈ¢ ‡ÊÄÿÊ Áfl‡ÊcÊÊÕ¸ª˝„UáÊSÿ ÁŸÿ◊Ê÷ÊflÊØ–Ô ÿÕÊ ÷flŒ˜-Ô
Á÷÷¸ÄÇÊéŒÊ ªÎ„UËÃSÃÕÊ ÁflcáÊÊ⁄Uÿ¢ ‡ÊòÊÈ— ¬ÈòÊ— Á¬ÃÊ ¬˝÷ÊflÁ‡‡ÊcÿÊ
ªÈL§‡øàÿÊŒÿÊ˘Õʸ •ãÿŸÊÁ¬ ª˝„UËÃÈ¢ ‡ÊÄÿÊ •ÃÊ ÷flà∑ΧÃÊ˘ÕÊ̧ŸÁÈ ø×–
18ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ ∑§„UÃ „UÊ Á∑§ ÁflcáÊÈ ∑§Ê ÷Äà flÒcáÊfl „ÒU ÃÊ ∆UË∑§
Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ √ÿÊ∑§⁄UáÊ ∑§ “ÃSÿŒ◊˜Ô” [•CÔUÊäÿÊÿË 4.3.119] ß‚ ‚ÍòÊ ‚
ÁflcáÊÈ ∑§Ê ‚ê’ãœËM§¬ ‚Ê◊Êãÿ •Õ¸ ª˝„UáÊ „UÊÃÊ „ÒU, ÷ÁÄà Áfl‡ÊcÊ M§¬ •Õ¸
‹Ÿ ◊¥ ∑§Ê߸ ÁŸÿ◊ Ÿ„UË¥– ¡Ò‚ •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ Ÿ ÁflcáÊÈ ∑§Ê ‚ê’ãœË ÷ÄÃM§¬
•Õ¸ ∑§Ê ª˝„UáÊ Á∑§ÿÊ, flÒ‚ ∑§Ê߸ ÁflcáÊÈ ‡ÊéŒ ∑§ ‡ÊòÊÈ, ¬ÈòÊ, Á¬ÃÊ, ¬˝÷Êfl,
Á‡Êcÿ, ªÈL§ •ÊÁŒ •ÕÊZ ∑§Ê ª˝„UáÊ ∑§⁄U ‡ÊòÊÈ •ÊÁŒ ∑§Ê ÷Ë flÒcáÊfl ∑§„U ‚∑§ÃÊ
„ÒU– ß‚Á‹ÿ •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ê ∑§ÁÀ¬Ã •Õ¸ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ–
19ó(¬˝‡Ÿ—) ÷flÁjÌflcáÊÈ— ∑§ËŒÎ‡ÊÊ ªÎ„UË×?
19ó(¬˝‡Ÿ) •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ Ÿ ÁflcáÊÈ ∑§Ê Á∑§‚ ¬˝∑§⁄U ∑§Ê ‚◊¤ÊÊ „ÒU?
20ó(©UûÊ⁄U◊) ˜Ô ªÊ‹Ê∑§flÒ∑ȧá∆UflÊ‚Ë øÃÈ÷ȸ¡Ê Ám÷È¡Ê ‹ˇ◊Ë-
¬ÁÃŒ̧„UœÊ⁄UËàÿÊÁŒfl̧Áà flŒÊ◊ ßÁà øŒÔ˜ √ÿʬ∑§àfl¢ àÿÖÿÃÊ◊˜–Ô øÃÈ÷¡ Ȩ̀ Ê-
ÁŒ∑¢§ ◊ãÿÃ øÃ˜Ô ‚Êflÿflàfl◊ÁŸàÿàflÜø SflËÁ∑˝§ÿÃÊ◊ˇfl⁄UàflÜø
àÿÖÿÃÊ◊˜–Ô ∑ȧ×, ‚¢ÿÊª◊ãÃ⁄UÊ ‚Êflÿflàfl◊fl Ÿ Á‚hKÁÖ ‚¢ÿÊª-
‡øÊÁŸàÿSÃS◊ÊÁj㟠∞fl‡fl⁄U ßÁà SflË∑§Ê⁄U ◊XÔU‹¢ ŸÊãÿÕÊ– ߸‡fl⁄USÿ
‚Êflÿflàflª˝„UáÊ¢ flŒÁflL§h◊fló““‚ ¬ÿ¸ªÊë¿ÈU∑˝§◊∑§Êÿ◊fl˝áÊ-
◊SŸÊÁfl⁄ ö ‡ÊÈh◊¬Ê¬Áflh◊˜”Ô ” [ÿ¡È0 40.8] ßàÿÊÁŒüÊÈÁÃÁfl⁄UÊœ  ÊØ–Ô
20ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ ªÊ‹Ê∑§ flÒ∑ȧá∆U ∑§Ê ÁŸflÊ‚Ë, øÃÈ÷ȸ¡, Ám÷È¡,
‹ˇ◊Ë ∑§Ê ¬ÁÃ, Œ„UœÊ⁄UË ∑§„UÃ „UÊ, ÃÊ √ÿʬ∑§ „UÊŸÊ ¿UÊ«∏UÊ– ÿÁŒ øÃÈ÷Ȩ̀¡ÊÁŒ
•Ê∑ΧÁÃflÊ‹Ê ◊ÊŸÃ „UÊ ÃÊ ‚Êflÿfl, ©Uà¬ÁûÊ œ◊¸flÊ‹Ê, •ÁŸàÿ ◊ÊŸÊ •ÊÒ⁄U
©U‚◊¥ ߸‡fl⁄Uàfl ¿UÊ«∏UÊ– ÄÿÊ¥Á∑§ ‚¢ÿÊª ∑§ ÁflŸÊ ‚Êflÿfl „UÊŸÊ Ÿ„UË¥ Á‚h
„UÊÃÊ– •ÊÒ⁄U ‚¢ÿÊª •ÁŸàÿ „ÒU, ß‚‚ ‚¢ÿÊª-ÁflÿÊª flÊ‹ ‚ Á÷㟠∑§Ê
߸‡fl⁄U ◊ÊŸŸ ◊¥ „UË ∑§ÀÿÊáÊ „ÒU, •ãÿÕÊ Ÿ„UË¥– •ÊÒ⁄U ߸‡fl⁄U ∑§Ê ‚Êflÿfl
◊ÊŸŸÊ flŒÁflL§h „UË „ÒU– flŒ ◊¥ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ó““߸‡fl⁄U ‡Ê⁄UË⁄U, ¿UŒŸ •ÊÒ⁄U
ŸÊ«∏UË •ÊÁŒ ∑§ ’㜟 ‚ ⁄UÁ„UÃ, ‡ÊÈh, ÁŸc¬Ê¬, ‚fl¸òÊ √ÿʬ∑§ „ÒU–”” ß‚‚
ÃÈê„UÊ⁄UÊ ∑§„UŸÊ ÁflL§h „ÒU–
21ó(¬˝‡Ÿ—) ∑§á∆UËÁË∑§œÊ⁄UáÊ ◊ÍÌì͡Ÿ ø ¬Èáÿ¢ ÷flàÿÈÃÊ-
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 559
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¬Èáÿ◊˜? Ô
21ó(¬˝‡Ÿ) ∑§á∆UË ÃÕÊ ÁË∑§ œÊ⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ◊ÍÌà ∑§ ¬Í¡Ÿ ◊¥ ¬Èáÿ
„UÊÃÊ „ÒU, flÊ •¬Èáÿ?
22ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô ¬Èáÿ¢ ÷flÁÃ, Ÿ ø ¬Ê¬Á◊Áà ’˝Í◊—– SflÀ¬-
∑§á∆UËÁË∑§œÊ⁄UáÊ ◊ÍÌì͡Ÿ ø ¬Èáÿ¢ ÷flÁà øûÊÌ„U ∑§á∆UË÷Ê⁄UœÊ⁄UáÊ
‚fl¸◊Èπ‡Ê⁄UË⁄U‹¬Ÿ ¬ÎÁÕflˬfl¸Ã¬Í¡Ÿ ø ◊„Uà¬Èáÿ¢ ÷flÃËÁà ◊ãÿÃÊ¢
Á∑˝§ÿÃÊÜø– ÃòÊ flŒÁflÁœ¬˝ÁÃDÔUÊÿÊ •÷ÊflÊ㟠Á∑˝§ÿÃ, ßÁà ¡À¬Ê◊—–
flŒcÊÈ ÃÈ π‹È ∑§á∆UËÁË∑§œÊ⁄UáÊSÿ ¬ÊcÊÊáÊ◊ÍÌì͡ŸSÿ ø ‹‡Ê-
◊ÊòÊÊ˘Á¬ ÁflÁœ— ¬˝ÁÃDÔUÊ ø Ÿ ŒÎ‡ÿÃ– •ÃÊ ÷flà∑§ÕŸ¢ √ÿÕ¸◊fl–
22ó(©UûÊ⁄U) ¬Èáÿ „UÊÃÊ „ÒU ¬Ê¬ Ÿ„UË¥, ∞‚Ê ∑§„UÃ „UÊ ÃÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥,
ÄÿÊ¥Á∑§ ÿÁŒ ÕÊ«∏U ∑§á∆UË ÃÕÊ ÁË∑§ ∑§ œÊ⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ◊ÍÌì͡Ÿ ◊¥ ¬Èáÿ
„UÊÃÊ „ÒU ÃÊ ’„ÈUà ∑¢§Á∆UÿÊ¥ ∑§Ê ÷Ê⁄U ‹ÊŒŸ, ø㌟ ‚ ‚’ ◊Èπ •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U
∑§ ‹¬Ÿ ∑§⁄UŸ ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ ¬ÎÁÕflË •ÊÒ⁄U ¬fl¸ÃÊ¥ ∑§ ¬Í¡Ÿ ◊¥ ’«∏UÊ ¬Èáÿ
„UÊÃÊ „ÒU, ∞‚Ê ◊ÊŸÊ •ÊÒ⁄U ∑§⁄UÊ– ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ ¬ÎÁÕflË •ÊÒ⁄U ¬„UÊ«∏U ∑§ ¬Í¡Ÿ
∑§ Á‹ÿ flŒ ◊¥ ¬˝ÁÃDÔUÊ ∑§Ê ÁflœÊŸ Ÿ „UÊŸ ‚ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ ÃÊ flŒÊ¥ ◊¥ ∑¢§∆UË,
ÁË∑§œÊ⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ¬ÊcÊÊáÊ◊ÍÌûʬ͡Ÿ ∑§Ê ‹‡Ê◊ÊòÊ ÷Ë ÁflœÊŸ Ÿ„UË¥ •ÊÒ⁄U Ÿ
¬˝ÁÃDÔUÊ ∑§Ê ∑§„UË¥ ŸÊ◊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ •Ê¬∑§Ê ∑§ÕŸ √ÿÕ¸ „ÒU–
23ó(¬˝‡Ÿ—) Á∑¢§ ¬˝ÁÃDÔUÊàflãŸÊ◊?
23ó(¬˝‡Ÿ) ¬˝ÁÃDÔUÊ ∑§⁄UŸÊ ÄÿÊ flSÃÈ „ÒU?
24ó(©UûÊ⁄U◊) Ô˜ ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ◊ÍÌÃcÊÈ ¬˝ÊáÊʌ˟ʄÍUÿ ÃòÊ SÕʬŸÊÁ◊ÁÃ
’˝Í◊ ßÁÖ
ŸÒfl¢ ‡ÊÄÿ¢ flÄÃÈ◊˜–Ô ∑§Õ¢, ¬˝ÊáÊʌ˟ʢ Ãà∑§◊¸áÊÊ¢ ÃòÊÊŒ‡Ê¸ŸÊØ–Ô
ÿÁŒ ÃòÊ ¬˝ÊáÊÊŒÿÊ fl‚ÿÈSÃÌ„U ª◊Ÿ÷ÊcÊáÊ÷Ê¡Ÿ◊‹Áfl‚¡¸ŸÊÁŒ-
∑§◊ʸÁáÊ ∑ȧÃÊ Ÿ ŒÎ‡ÿãÃ? Ãʇø ∑§Õ¢ Ÿ ∑ȧfl¸ÁãÃ?, ÿÁŒ ¬˝ÊáÊʌ˟ʢ
ÿòÊ-∑ȧòÊ SÕʬŸ ‡ÊÁÄÃ⁄UÁSà øûÊÌ„U ◊ÎÃ∑§‡Ê⁄UË⁄UÊáÊÊ¢ ◊äÿ ¬˝ÊáÊʌ˟˜Ô
SÕʬÁÿàflÊ ∑ȧÃÊ Ÿ ¡ËflÿÁãÃ?, ÷flÃÊ◊ŸŸfl Ò ◊„UÊŸ˜Ô œŸ‹Ê÷— ¬˝ÁÃc∆UÊ
ø ÷ÁflcÿÁÖ Á∑§Üø, ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ◊ÍÃ˸ŸÊê◊äÿ ¬˝ÊáÊʌ˟ÊXÔU◊ŸÊª◊Ÿ-
ÿÊ⁄Ufl∑§Ê‡Ê ∞fl ŸÊÁSÃ, Ÿ ŸÊ«UKÁ‡¿Uº˝ÊÁáÊ ø– ◊ÎÃ∑§‡Ê⁄UË⁄UÊáÊÊ¢ ◊äÿ
ÃÈ ÿÕÊflà‚Ê◊ª˝Ë flûʸà ∞fl, ¬˝ÊáÊÊÁŒÁ÷ÌflŸÊ ŒÊ„UÊÁŒ∑§Ê— Á∑˝§ÿÊ ¡ŸÒ—
Á∑˝§ÿãÃ– ÿŒÊ ÷flã× ¬˝ÊáÊʌ˟ÊãÃòÊ SÕʬŸ¢ ∑ȧÿȸSÃŒÊ ∑§SÿÊÁ¬
◊⁄UáÊ◊fl Ÿ ÷flŒŸŸ ◊„Uà¬Èáÿê÷ÁflcÿÁÃ, ÃS◊Êà¿UËÉÊ˝◊fl  Œ VÔU◊¸ ∑§ûʸ√ÿ-
560 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á◊Áà ÁŸ‡øÃ√ÿ◊˜–Ô
ÿÁŒ ∑§Á‡øã◊Îâ ‡Ê⁄UË⁄UÜ¡ËflÿûÊʌ·ÊÊ ◊ŸÈcÿÊ Ÿ ÷ÍÃÊ Ÿ ÷Áflcÿ-
ÃËÁà flÿ¢ ¡ÊŸË◊—– ∑ȧ×? ߸‡fl⁄USÿ ÁŸÿ◊SÿÊãÿÕÊ∑§⁄UáÊ ∑§SÿÊÁ¬
‚Ê◊âÿ¸ãŸ ¡ÊÃ㟠÷ÁflcÿÃËàÿflªãÃ√ÿ◊˜Ô– ÃlÕÊ Á¡uÔUÿÒfl ⁄U‚-
ôÊÊŸê÷flÁà ŸÊãÿÕÃˇfl⁄UÁŸÿ◊Ê˘ÁSÖ ∞ÃSÿÊãÿÕÊ∑§⁄UáÊ ∑§SÿÊÁ¬
ÿÕÊ ‚Ê◊âÿ¸ãŸÊÁSà ÃÕÊ ‚fl¸cflˇfl⁄U∑ΧÃcÊÈ ÁŸÿ◊ÁcflÁà ’Êäÿ◊˜Ô–
߸‡fl⁄UáÊ ÿ ¡«UÊ— ¬ŒÊÕʸ ⁄UÁøÃÊSÃ ∑§ŒÊÁøìÊÃŸÊ Ÿ ÷flÁãÃ, ÃÕÊ
øÃŸÊ ¡«UÊ— ∑§ŒÊÁøãŸÒfl ÷flãÃËÁà ÁŸ‡øÿ—–
߸‡fl⁄U— ‚fl¸√ÿÊåÿSàÿ× ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ◊ÍÌÃ◊äÿ˘åÿÁSÃ, ¬ÈŸSÃà¬Í¡Ÿ
∑§Ê ŒÊcÊ—, πá«UŸÜø Á∑§◊ÕZ Á∑˝§ÿÃ! ∞flÜ¡ÊŸÁãà øûÊÌ„U ¬Èc¬òÊÊ-
≈UŸÜø㌟ÉÊcʸáÊãŸ◊S∑§Ê⁄UÜø Á∑§◊ÕZ ∑ȧfl¸ÁãÃ? ∑ȧ×, ‚fl¸òÊ‡fl⁄USÿ
√ÿʬ∑§àflÊØ–Ô ŸÊ øŒãÿÉÊÎÁáÊìŒÊÕʸŸÊÜø ¬Í¡ŸÁVÔU◊ÕZ Ÿ ∑ȧfl¸ÁãÃ?
‚fl¸√ÿÊÁ¬ŸË‡fl⁄U Á‚h πÀfl∑§ÁS◊ãflSÃÈÁŸ SflË∑ΧÃ ◊„Uà¬Ê¬¢ ÷flÁÖ
ÃlÕÊ ø∑˝§flÌߢ ⁄UÊ¡ÊŸê¬˝Áà ∑§Á‡øŒ˜Ô ’˝ÍÿÊjflÊ㌇ʄUSì˝Á◊ÃÊÿÊ
÷Í◊ ⁄UÊ¡ÊSÃËÁÃ, Ãê¬˝Áà ⁄UÊôÊÊ ◊„UÊã∑§Ê¬Ê ÿÕÊ ÷flÁÃ, ÃÕ‡fl⁄USÿÒfl¢
SflË∑§Ê⁄U øÁà flÁŒÃ√ÿ◊˜–Ô
24ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ ∑§„UÃ „UÊ Á∑§ ¬ÊcÊÊáÊ •ÊÁŒ ∑§Ë ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ◊¥
flŒ◊ãòÊmÊ⁄UÊ ¬˝ÊáÊ •ÊÁŒ ∑§Ê •ÊuÔUÊŸ ∑§⁄U SÕʬŸÊ ∑§⁄UŸÊ ¬˝ÁÃDÔUÊ „ÒU, ÃÊ ÿ„U
∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ ¬˝ÊáÊ •ÊÁŒ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ë Á∑˝§ÿÊ ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ◊¥ Ÿ„UË¥
ŒË𠬫∏UÃË– ¡Ê ©UŸ ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ◊¥ ¬˝ÊáÊ flÊ ßÁãº˝ÿ ⁄U„UÃ ÃÊ ø‹ŸÊ, ’Ê‹ŸÊ,
πÊŸÊ, ◊‹◊ÍòÊ àÿʪ ∑§⁄UŸÊ •ÊÁŒ ∑§◊¸ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ŒË𠬫∏UÃ? •ÊÒ⁄U fl
◊ÍÌûÊÿÊ° ©UŸ ∑§Ê◊Ê¥ ∑§Ê ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃË? ÿÁŒ ¬˝ÊáÊÊÁŒ∑§Ê¥ ∑§Ê ¡„UÊ° ∑§„UË¥
SÕʬŸ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ‡ÊÁÄà ÃÈ◊ ‹ÊªÊ¥ ◊¥ „ÒU, ÃÊ ◊ÎÃ∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥ ∑§ ’Ëø ¬˝ÊáÊÊÁŒ
∑§Ê SÕʬŸ ∑§⁄U ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ Á¡‹Ê ŒÃ? ∑§fl‹ ß‚Ë ∞∑§ ∑§◊¸ ‚ ÃÈ◊∑§Ê
’„ÈUà œŸ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# •ÊÒ⁄U ¬˝ÁÃDÔUÊ „UÊªË– •ÊÒ⁄U ÿ„U ÷Ë ÁfløÊ⁄UÊ Á∑§ ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ
◊ÍÌûÊÿÊ¥ ◊¥ ÃÊ ¬˝ÊáÊÊÁŒ ∑§ ¡ÊŸ-•ÊŸ ∑§Ê •fl∑§Ê‡Ê „UË Ÿ„UË¥, Ÿ ŸÊ«∏UË •ÊÒ⁄U
ßÁãº˝ÿÁ¿Uº˝ „Ò¥U, •ÊÒ⁄U ◊ÎÃ∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥ ◊¥ ÃÊ ‚’ •fl∑§Ê‡Ê, ŸÊ«∏UË •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥
∑§ Á¿Uº˝ •ÊÁŒ ‚Ê◊ª˝Ë Áfll◊ÊŸ „UË ⁄U„UÃË „ÒU– ∑§fl‹ ¬˝ÊáÊÊÁŒ ∑§ Ÿ ⁄U„UŸ
‚ fl ‡Ê⁄UË⁄U ¡‹Ê ÁŒÿ ¡ÊÃ „Ò¥U– ‚Ê ¡’ •Ê¬ ‹Êª ©UŸ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥ ◊¥ •ÊuÔUÊŸ
∑§⁄U ¬˝ÊáÊÊÁŒ ∑§Ê ÁSÕ⁄U ∑§⁄U Œ•Ê, Ã’ ÃÊ Á∑§‚Ë ∑§Ê ◊⁄UáÊ „UË Ÿ „UÊfl, ß‚‚
’«∏UÊ ¬Èáÿ „UÊªÊ– ß‚Á‹ÿ ‡ÊËÉÊ˝ „UË ÁŸ‡øÿ ∑§⁄U ÿ„U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 561
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
„U◊ ¡ÊŸÃ „Ò¥U Á∑§ ÿÁŒ ∑§Ê߸ ◊⁄U „ÈU∞ ∑§Ê Á¡‹Ê Œfl, ∞‚Ê ◊ŸÈcÿ Ÿ
„ÈU•Ê, Ÿ „UÊªÊ, ÄÿÊ¥Á∑§ ߸‡fl⁄U ∑§ ÁŸÿ◊ ∑§ •ãÿÕÊ ∑§⁄UŸ ◊¥ Á∑§‚Ë ∑§Ê
‚Ê◊âÿ¸ Ÿ „ÈU•Ê, Ÿ „UÊªÊ, ÿ„U ÁŸ‡øÿ ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¡Ò‚ ¡Ë÷ ‚ „UË
⁄U‚ ∑§Ê ôÊÊŸ „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU, •ãÿ ßÁãº˝ÿ ‚ Ÿ„UË¥, ÿ„U ߸‡fl⁄U∑Χà ÁŸÿ◊
„ÒU, ß‚∑§ •ãÿÕÊ ∑§⁄UŸ ◊¥ ¡Ò‚ Á∑§‚Ë ∑§Ê ‚Ê◊âÿ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU, flÒ‚ „UË ß¸‡fl⁄U
∑§ Á∑§ÿ ‚’ ÁŸÿ◊Ê¥ ◊¥ ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– ߸‡fl⁄U Ÿ ¡Ê ¬ŒÊÕ¸ ¡«∏U ’ŸÊÿ
„Ò¥U, fl ∑§÷Ë øß Ÿ„UË¥ „UÊÃ– flÒ‚ øß ∑§÷Ë ¡«∏U Ÿ„UË¥ „UÊ ¡ÊÃ, ÿ„U
ÁŸ‡øÿ „ÒU–
ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ ߸‡fl⁄U ‚fl¸òÊ √ÿÊ# „ÒU, ß‚‚ ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ◊¥ ÷Ë
„ÒU ÃÊ ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ∑§ ¬Í¡Ÿ ◊¥ ÄÿÊ ŒÊcÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ÄÿÊ¥ πá«UŸ ∑§⁄UÃ
„UÊ ÃÊ ©UûÊ⁄U ÿ„U „ÒU Á∑§ ÿÁŒ ∞‚Ë ÷ÊflŸÊ ⁄Uπ ¬Í¡Ê ∑§⁄UÃ „UÊ ÃÊ ¬Èc¬ ÃÊ«∏UŸÊ,
ø¢ŒŸ ÁÉÊ‚ŸÊ •ÊÒ⁄U „UÊÕ ¡Ê«∏U ∑§⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U •ÊÁŒ ∑§◊¸ ÄÿÊ¥ ∑§⁄UÃ „UÊ?
ÄÿÊ¥Á∑§ ߸‡fl⁄U ¬Èc¬, ø㌟, „UÊÕ •ÊÒ⁄U ◊Èπ •ÊÁŒ ◊¥ ÷Ë √ÿʬ∑§ „ÒU– ¡Ò‚
¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ ◊¥ √ÿʬ∑§ „UÊŸ ‚ ߸‡fl⁄U ¬ÍÁ¡Ã „UÊªÊ, flÒ‚ ¬Èc¬ÊÁŒ ∑§ ‚ÊÕ
≈ÍU≈UŸÊ ÁÉÊ‚ ¡ÊŸÊ ÷Ë ‚ê÷fl „ÒU– ÿÁŒ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃ „UÊ ÃÊ •ãÿ ÉÊÎÁáÊà ¬ŒÊÕÊZ
∑§Ê ¬Í¡Ÿ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ?, ¡’ ߸‡fl⁄U ‚fl¸√ÿʬ∑§ Á‚h „ÒU ÃÊ ∞∑§ ¿UÊ≈UË
‚Ë ◊ÍÌûÊ •ÊÁŒ flSÃÈ ◊¥ ©U‚∑§Ê ◊ÊŸŸÊ ’«∏UÊ ¬Ê¬ „ÒU– ÃlÕÊó¡Ò‚ ø∑˝§flûÊ˸
⁄UÊ¡Ê ‚ ∑§Ê߸ ∑§„U Á∑§ •Ê¬ Œ‡Ê „UÊÕ ÷ÍÁ◊ ∑§ ⁄UÊ¡Ê „Ò¥U, ©U‚∑§ ¬˝Áà ¡Ò‚
⁄UÊ¡Ê ∑§Ê ’«∏UÊ ∑§Ê¬ „UÊÃÊ „ÒU, flÒ‚ ߸‡fl⁄U ∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸ ◊¥
߸‡fl⁄U ’«∏UÊ ∑§Ê¬ ∑§⁄UªÊ, ÿ„U ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
25ó(¬˝‡Ÿ—) Á∑§ÁÜøã◊ÊòÊÊáÊÊê¬ÊcÊÊáÊÁ¬ûÊ‹ÊÁŒ◊ÍûÊ˸ŸÊ¢ ¬Í¡Ÿ
¬Èáÿ¢ ÷flàÿÈà ¬Ê¬◊˜? Ô
25ó(¬˝‡Ÿ) ¿UÊ≈UË-¿UÊ≈UË ’ŸË „ÈU߸ ¬ÊcÊÊáÊ Á¬ûÊ‹ÊÁŒ ∑§Ë ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ∑§
¬Í¡Ÿ ◊¥ ¬Èáÿ „UÊÃÊ „ÒU flÊ ¬Ê¬?
26ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô ŸÊl—, ∑ȧ×? Á∑§ÁÜøã◊ÊòÊSÿ Á¬ûÊ‹ÊŒ◊͸ÌûÊ-
¬Í¡Ÿ ¬Èáÿê÷flÁà øûÊÌ„U ◊„UàÿÊ— Á¬ûÊ‹ÊÁŒ◊ÍÃ¸Œ¸á«U¬˝„UÊ⁄UáÊ ◊„Uà¬Ê¬¢
÷flÃËÁà ’ÈäÿÃÊ◊˜Ô– •ãÿìÊ, flŒÊŸÁ÷Á„UìÊcÊÊáÊÊÁŒ◊ÍÌûʬ͡Ÿ
◊„Uà¬Ê¬◊fl ÷flÃËÁà SflËÁ∑˝§ÿÊÃÊãŸÊ øãŸÊÁSÃ∑§àfl¢ SflË∑§Êÿ¸◊˜–Ô Ÿ
ø⁄U◊—, ∑ȧ×? ¬Ê¬Êø⁄UáÊSÿ flŒ˘ ŸÁ÷œÊŸÊØ–Ô ◊ŸÈcÿ¡ã◊ÊŸŸ √ÿÕ¸◊fl 
ªë¿UÃËàÿ×– Ãà¬Í¡Ÿê◊ÈÁÄÂʜŸÜø㟠ÃSÿÊ ◊ÍûÊ¸⁄UÁ¬ Á‡ÊÁÀ¬ŸÊ
¬Í¡ÊÁ⁄UáÊÊ flÒ∑§òÊ ’hàflÊàSflÿÜ¡«UàflÊìÊÁÖ
562 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
26ó(©UûÊ⁄U) ¬Á„U‹Ê ¬ˇÊ ¬Èáÿ „UÊŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ ÿÁŒ
¿UÊ≈UË-¿UÊ≈UË ¬ËË •ÊÁŒ ∑§Ë ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ∑§ ¬Í¡Ÿ ◊¥ ¬Èáÿ „UÊÃÊ „ÒU, ÃÊ ’«∏UË-
’«∏UË ¬ËË •ÊÁŒ ∑§Ë ÉÊá≈UÊÁŒM§¬ ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ◊¥ Œá«UÊ ◊Ê⁄UŸ ‚ ’«∏UÊ ¬Ê¬
„UÊÃÊ „ÒU, ∞‚Ê ¡ÊŸÊ– •ÊÒ⁄U ÷Ë ŒπÊ Á∑§ flŒ ◊¥ Ÿ„UË¥ ∑§„U ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ ◊ÍÌûÊ
∑§ ¬Í¡Ÿ ◊¥ ◊„Uʬʬ „UË „UÊÃÊ „ÒU ∞‚Ê ◊ÊŸÊ, ÿÁŒ Ÿ ◊ÊŸÊ ÃÊ flŒÁfl⁄UÊœË
„UÊŸ ‚ ŸÊÁSÃ∑§ ’ŸÊ– •ÊÒ⁄U ¬Ê¬ „UÊŸÊ M§¬ ÁmÃËÿ ¬ˇÊ ÷Ë ∆UË∑§ Ÿ„UË¥,
ÄÿÊ¥Á∑§ ¬Ê¬ ∑§⁄UŸÊ ÷Ë flŒ ◊¥ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ, ÃÊ ◊ŸÈcÿ¡ã◊ ß‚‚ √ÿÕ¸ ¡ÊÃÊ
„ÒU– ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ∑§Ê ¬Í¡ŸÊ ◊ÈÁÄà ∑§Ê ‚ÊœŸ „ÒU, ÃÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥,
ÄÿÊ¥Á∑§ ©U‚ ◊ÍÌûÊ ∑§Ê ∑§Ê⁄U˪⁄U flÊ ¬Í¡Ê⁄UË Ÿ ∞∑§ SÕÊŸ ◊¥ ÁSÕ⁄U’h Á∑§ÿÊ
•ÊÒ⁄U Sflÿ¢ ¡«∏U „ÒU, ÃÊ •ãÿ ∑§Ê ÄÿÊ ◊ÈÁÄà Œ ‚∑§ªË–
27ó(¬˝‡Ÿ—) ߸ŒÎÄ∑§á∆UËÁË∑§œÊ⁄UáÊ Á∑¢§ ◊ÊŸ¢ ∑§Ê flÊ
ÿÈÁÄ×?
27ó(¬˝‡Ÿ) ∞‚ Áfl‡ÊcÊ ÁøqÔUM§¬ ∑§á∆UË •ÊÒ⁄U ÁË∑§ ∑§ œÊ⁄UáÊ ◊¥
ÄÿÊ ¬˝◊ÊáÊ flÊ ÿÈÁÄà „ÒU?
28ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô „UÁ⁄U¬ŒÊ∑ΧÁÃàfl◊˜–Ô ∑ΧcáÊ‹‹Ê≈U ⁄UÊœÿÊ ∑ȧæ˜U-Ô
∑ȧ◊ÿÈÄÃŸ ø⁄UáÊŸ ∑Χâ ÃÊ«UŸ¢, ‹‹Ê≈USÿ ‡ÊÊ÷ÊÕ¸ÜøÁà ’˝Í◊—–
„UÁ⁄U‡ÊéŒŸ ∑§Sÿ ª˝„UáÊ◊˜? Ô ÁflcáÊÊ⁄UflÁà flŒÊ◊—–
ŸÒÃŒ∑§ÊãÃ× ‡ÊÄÿ¢ ª˝„UËÃÈ◊–Ỗ •‡flÁ‚¢„U‚Íÿ¸flÊŸ⁄U◊ŸÈcÿʌ˟Ê◊Á¬
ª˝„UáÊÊmŒÊŸÈÄÃàflʌà ∞fl ¬Ê¬¡Ÿ∑§ÁãË∑§Á◊Áà fll◊˜–Ô
Á∑§Üø ÁË∑§àflÁ◊ÁÃ?, ÁòʬÈ᫲UÊäfl¸¬È᫲U⁄UøŸàflÁ◊Áà flŒÊ◊—–
ŸÒfl¢ flÄÃÈ◊ÈÁøÃ◊˜–Ô ÁËSÿ ¬˝ÁÃ∑ΧÁÃÁSË∑§◊À¬ÁSËÁSË∑¢§
flàÿÕ¸Sÿ ¡ÊªM§∑§àflÊŒÃÊflÃÊ ŒËÉʸSÿ ‹‹Ê≈U Á‹#Sÿ ÁË∑§‚¢ôÊÊÿÊ¢
◊ÃÊÿÊ¢ ÷flà‚È ¬˝◊ûÊàflʬÁûÊ÷¸flÃËÁà fll◊˜–Ô
28ó(©UûÊ⁄U) üÊË∑ΧcáÊ ∑§ ¬ª ∑§ •Ê∑§Ê⁄U-ÁË∑§ ß‚Á‹ÿ œÊ⁄UáÊ
∑§⁄UÃ „Ò¥U Á∑§ ∑ΧcáÊ ∑§ ◊SÃ∑§ ¬⁄U ⁄UÊœÊ¡Ë Ÿ ‹Ê‹ø㌟ ÿÈÄà ‹Êà ◊Ê⁄U
ÕË •ÊÒ⁄U flÒ‚Ë ‹Êà ◊Ê⁄UŸ ‚ ‡ÊÊ÷Ê ÷Ë ‚◊¤ÊÃ „Ò¥U–
„UÁ⁄U ‡ÊéŒ ‚ Á∑§‚∑§Ê ‹Ã „UÊ?
„UÁ⁄U ‡ÊéŒ ‚ ÁflcáÊÈ ∑§Ê ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
ÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ ÉÊÊ«∏UÊ, ®‚„U, ‚Íÿ¸, flÊŸ⁄U •ÊÒ⁄U ◊ŸÈcÿÊÁŒ
∑§Ê ŸÊ◊ ÷Ë „UÁ⁄U „ÒU, ©UŸ∑§Ê ª˝„UáÊ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ? flŒÊÄà Ÿ „UÊŸ ‚
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 563
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÁË∑§ ‹ªÊŸÊ •ÿÈÄà „ÒU, ß‚Ë ‚ ¬Ê¬∑§Ê⁄UË „ÒU, ÿ„U ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
ÁË∑§ ÄÿÊ flSÃÈ „ÒU? ÿÁŒ ÁòʬÈ᫲U •ÊÒ⁄U ™§äfl¸¬È᫲U ⁄UøŸÊ ∑§Ê ÁË∑§
∑§„UÃ „UÊ ÃÊ ÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ √ÿÊ∑§⁄UáÊ ⁄UËÁà ‚ ÁË ∑§
¬˝ÁÃÁ’ê’ ∑§Ê ÁË∑§ flÊ ¿UÊ≈U ÁË ∑§Ê ÁË∑§ ∑§„UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÿ„U Á‚h
„ÒU, ÃÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ ‹ê’Ë÷ÍÃø㌟ÊÁŒ ‹‹Ê≈U ¬⁄U ∑§ ‹¬Ÿ ∑§Ë ÁË∑§
‚¢ôÊÊ ◊ÊŸŸ ◊¥ •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ◊¥ ¬˝◊ÊŒ ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU, ÿ„U ÁŸ‡øÿ ¡ÊŸŸÊ
øÊÁ„Uÿ–
29ó(¬˝‡Ÿ—) ◊ÍÌûʬ͡ŸÊÁŒcÊÈ ¬Èáÿ¢ ÷flàÿÈà ¬Ê¬◊˜? Ô
29ó(¬˝‡Ÿ) ◊ÍÌûʬ͡ŸÊÁŒ ◊¥ ¬Èáÿ „UÊÃÊ „ÒU flÊ ¬Ê¬?
30ó(©UûÊ⁄U◊) ˜Ô ◊ÍÌûʬ͡Ÿ ∑§á∆UËÁË∑§œÊ⁄UáÊ ø ŒÊcÊÊ ŸÊÁSÃ,
∑ȧ×, “ÿʌ·ÊË ÷ÊflŸÊ ÿSÿ Á‚Áh÷¸flÁà Ãʌ·ÊË” ßàÿ×–
30ó(©UûÊ⁄U) ◊ÍÌì͡Ÿ •ÊÒ⁄U ∑§á∆UË ÁË∑§ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ ◊¥ ∑ȧ¿U
ŒÊcÊ Ÿ„UË¥ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ “Á¡‚∑§Ë ÷ÊflŸÊ ¡Ò‚Ë „UÊÃË „ÒU, ©U‚∑§Ë flÒ‚Ë „UË
Á‚Áh „UÊ ¡ÊÃË „ÒU”–
31ó(¬˝‡Ÿ—) ÷ÊflŸÊ ‚àÿÊSàÿÈà Á◊âÿÊ?
31ó(¬˝‡Ÿ) ÷ÊflŸÊ ‚àÿ „ÒU flÊ Á◊âÿÊ?
31ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô Ÿ ¬˝Õ◊—, ∑ȧÃÊ ŒÈ—πSÿ ÷ÊflŸÊ¢ ∑§ÊÁ¬ Ÿ
∑§⁄UÊÁà ‚ŒÒfl ‚ÈπSÿÒfl ø, ¬ÈŸ— ‚Èπ¢ Ÿ ÷flÁà ŒÈ—πÜø ÷flàÿÃÊ
÷ÊflŸÊ Ÿ ‚àÿÊ– Ÿ ÁmÃËÿ—, ∑§Õ¢ ÁfllÊœ◊ʸո∑§Ê◊◊ÊˇÊÊáÊÊ¢ ÷ÊflŸÿÊ
ÁflŸÊ Á‚Áh⁄Ufl Ÿ ÷flÃËàÿ×– ÿÁŒ ÷ÊflŸÊ ‚àÿÊÁSà øûÊÌ„U ÷flë¿U⁄UË⁄U
⁄U‹ÊÅÿÿÊŸ÷ÊflŸÊæ˜U∑ Ô Î§àflÊ¬ƒÿʸ‚Ë◊Á„U, ÿÊflÃÊ ∑§Ê‹Ÿ ÿÊflg‡ÊÊãÃ⁄¢U
ÃlÊŸXÔUë¿UÁà ÃÊflÃÊ ∑§Ê‹ŸÒfl ÷flë¿U⁄UË⁄U¢ ÃÊflg‡ÊÊãÃ⁄U◊S◊ÊŸ˜Ô ª◊-
ÿìÊûÊŒÊ ÃÈ ÷ÊflŸÊ ‚àÿÊ ŸÊãÿÕÊ–
¬ÈŸ— ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒcÊÈ „UË⁄U∑§ÊÁŒ⁄UàŸ÷ÊflŸÊ¢ ¡‹ ŒÁœÉÊÎÃŒÈÇœ÷ÊflŸÊ¢
œÍÀÿÊ¢ ªÊœÍ◊Á¬CÔU‡Ê∑¸§⁄UÊ÷ÊflŸÊ¢ ‡Ê∑¸§⁄UÊÿÊ¢ Ãá«ÈU‹÷ÊflŸÊ¢ ÃÕÊ ¡«U
øß÷ÊflŸÊ¢ øß ¡«U÷ÊflŸÊ¢ ŒÁ⁄Uº—˝ Sfl®S◊‡ø∑˝§flÌÃ÷ÊflŸÊÜø∑˝§flûÊ˸
SflÁS◊ãŒÁ⁄Uº˝÷ÊflŸÊÜø ∑ȧÿʸà‚Ê ÃÕÒfl Á‚hÊ ÷flìÊûÊŒÊ ÃÈ ‚àÿÊ-
˘ãÿÕÊ Á◊âÿÁà ’Êh√ÿ◊˜–Ô
ÃÌ„U ÷ÊflŸÊ ∑§Ê ŸÊ◊?
÷ÊflŸÊ ÃÈ ¬ÊcÊÊáÊ ¬ÊcÊÊáÊ÷ÊflŸÊ ⁄UÊÁ≈U∑§ÊÿÊ¢ ⁄UÊÁ≈U∑§Ê÷ÊflŸÁÃ
564 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÿÕÊÕZ ôÊÊŸÁ◊Áà ’˝Í◊SîS◊SÃŒ˜’ Ô ÈÁhÁ⁄UÁÖ ÃÕÊ ⁄UÊÁ≈U∑§ÊÿÊ¢ ¬ÊcÊÊáÊ-
÷ÊflŸÊ ¬ÊcÊÊáÊ ⁄UÊÁ≈U∑§Ê÷ÊflŸÊ˘ÿÕÊÕ¸ôÊÊŸ◊îS◊ÃŒ˜Ô’ÈÁh÷˝¸◊Ê
sÔ÷ÊflŸÊ øÁÖ
32ó(©UûÊ⁄U) ¬Á„U‹Ê ¬ˇÊó÷ÊflŸÊ ∑§Ê ‚àÿ ◊ÊŸŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥
ÄÿÊ¥Á∑§ ŒÈ—π ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ∑§Ê߸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ Á∑§ãÃÈ ‚ŒÒfl ‚Èπ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ
∑§⁄UÃ „Ò¥U, Á»§⁄U ÷Ë ‚’∑§Ê ‚Èπ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ Á∑§ãÃÈ ŒÈ—π „UÊÃÊ „UË „ÒU, ß‚‚
÷ÊflŸÊ ‚àÿ Ÿ„UË¥– ŒÍ‚⁄UÊ ¬ˇÊó÷ÊflŸÊ ∑§Ê Á◊âÿÊ ◊ÊŸŸÊ ÷Ë ∆UË∑§ Ÿ„UË¥
ÄÿÊ¥Á∑§ ÷ÊflŸÊ ∑§ ÁflŸÊ ÁfllÊ, œ◊¸, •Õ¸, ∑§Ê◊ •ÊÒ⁄U ◊ÊˇÊ ∑§Ë Á‚Áh „UË
Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË– ß‚‚ ÿÕÊÿÊÇÿ ÷ÊflŸÊ ∑§⁄UŸÊ ∆UË∑§ „ÒU– ÿÁŒ •ãÿ ◊¥
•ãÿ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ∑§⁄UŸÊ ‚àÿ „ÒU ÃÊ •Ê¬∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ ⁄U‹ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ∑§⁄U∑§
„U◊ ’Ò∆¥U ÃÊ Á¡ÃŸ ‚◊ÿ ◊¥ Á¡ÃŸË ŒÍ⁄U ⁄U‹ ¬„È°UøÃË „ÒU, ©Uß ‚◊ÿ ◊¥
©UÃŸË ŒÍ⁄U •Ê¬∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U „U◊∑§Ê ¬„È°UøÊ Œfl, Ã’ ÃÊ ÷ÊflŸÊ ∆UË∑§, Ÿ„UË¥
ÃÊ Á◊âÿÊ–
Á»§⁄U ¬àÕ⁄U •ÊÁŒ ◊¥ „UË⁄U •ÊÁŒ ⁄UàŸÊ¥ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ, ¡‹ ◊¥ ŒÍœ, Œ„UË,
ÉÊË ∑§Ë ÷ÊflŸÊ, œÍÁ‹ ◊¥ •Ê≈UÊ •ÊÒ⁄U ‡ÊÄ∑§⁄U ∑§Ë, ‡ÊÄ∑§⁄U ◊¥ Ãá«ÈU‹ ∑§Ë,
¡«∏U ◊¥ øß, øß ◊¥ ¡«∏U, ÁŸœ¸ŸË-ºÁ⁄Uº˝ •¬Ÿ ◊¥ ø∑˝§flûÊ˸ ⁄UÊ¡Ê ∑§Ë
•ÊÒ⁄U ø∑˝§flûÊ˸ ⁄UÊ¡Ê •¬Ÿ ◊¥ ŒÁ⁄Uº˝ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ∑§⁄U •ÊÒ⁄U fl„U flÒ‚Ë „UË
∆UË∑§-∆UË∑§ Á‚h „UÊ ¡Êfl Ã’ ÃÊ ‚àÿ, •ãÿÕÊ Á◊âÿÊ ¡ÊŸŸË øÊÁ„U∞–
ÃÊ Á»§⁄U ÷ÊflŸÊ Á∑§‚∑§Ê ŸÊ◊ „ÒU?
¬àÕ⁄U ◊¥ ¬àÕ⁄U, ⁄UÊ≈UË ◊¥ ⁄UÊ≈UË ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ∑§⁄UŸÊ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ ∑§„UÊÃÊ
„ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ò‚ ∑§Ê flÒ‚Ê ¡ÊŸŸÊ ÷ÊflŸÊ „ÒU– ⁄UÊ≈UË ◊¥ ¬àÕ⁄U •ÊÒ⁄U ¬àÕ⁄U
◊¥ ⁄UÊ≈UË ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ∑§⁄UŸÊ Á◊âÿÊ ôÊÊŸ, •ãÿ ◊¥ •ãÿ ’ÈÁh, ÷˝◊M§¬
•÷ÊflŸÊ ∑§„UÊÃË „ÒU–
33ó(¬˝‡Ÿ—) ¬˝ÁÃ◊ʇÊéŒŸ Á∑§æ˜Uª Ô ÎsÃ
Ô ?
33ó(¬˝‡Ÿ) ¬˝ÁÃ◊Ê ‡ÊéŒ ‚ ÄÿÊ ‹Ã „UÊ?
34ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô ¬Í¡ŸÊÕʸ øÃÈ÷ȸ¡ÊÁŒ◊ÍÌûÊÁ⁄UÁà flŒÊ◊—–
34ó(©UûÊ⁄U) ¬Í¡Ÿ ÿÊÇÿ øÃÈ÷ȸ¡ •ÊÁŒ ∑§Ë ◊ÍÌà ∑§Ê ‹Ã „Ò¥U–
35ó(¬˝‡Ÿ—) ¬˝ÁÃ◊ʇÊéŒSÿ ∑§Ê˘Õ¸— Á∑˝§ÿÃ?
35ó(¬˝‡Ÿ) ¬˝ÁÃ◊Ê ‡ÊéŒ ∑§Ê ÄÿÊ •Õ¸ ∑§⁄UÃ „UÊ?
36ó(©UûÊ⁄U◊) Ô˜ ¬˝ÁÃ◊ËÿÃ ÿÿÊ ‚Ê ¬˝ÁÃ◊Ê– Á∑§ÜøÊ˘ŸÿÊ ¬˝ÁÃ-
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 565
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
◊ËÿÃ?, ߸‡fl⁄UÁ‡ÊflŸÊ⁄UÊÿáÊÊŒÿ‡øÁà flŒÊ◊—– Á∑§Üø ÷Ê⁄UŸÿÊ
¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ◊Íàÿ‡¸ fl⁄USÿ Á‡ÊflÊÁŒ‡Ê⁄UË⁄UÊáÊÊÜø ¬˝àÿˇÊÃÿÊ ÷flÁjSÃÊ‹æŨ-Ô
∑Χâ Á∑§◊ÃÊ˘ÿ◊Õ¸— Á∑˝§ÿÃ?
ÃÈ‹Ê◊ÊŸ¢ ¬˝ÃË◊ÊŸ¢ ‚fl¸Üø SÿÊà‚È‹ÁˇÊÃ◊˜–Ô
cÊ≈˜U‚
Ô È cÊ≈˜U‚
Ô È ø ◊Ê‚cÊÈ ¬ÈŸ⁄Ufl ¬⁄UˡÊÿŒ˜–Ô [8.403]
ßÁà ◊ŸÈ‚Êˇÿ¢ ’Êäÿ◊˜–Ô ¬˝ÁÃ◊ʇÊéŒŸ ªÈ«UÉÊÎÃʌ˟ÊãÃÊ‹Ÿ‚ÊœŸÊ-
ŸÊ¢ ¬‹‚≈U∑§ÊŒËŸÊ¢ ø ª˝„UáÊÁ◊Áà ÁŸ‡øÿ—– ““Ÿ ÃSÿ ¬˝ÁÃ◊Ê˘ÁSÃ
ÿSÿ ŸÊ◊ ◊„Ul‡Ê—”” ßÁà ÿ¡ÈS‚¢Á„UÃÊÿÊ mÊ®òʇÊ˘äÿÊÿ [◊ãòÊ 3]–
߸‡fl⁄USÿ ¬˝ÁÃ◊ÊÃÊ‹Ÿ‚ÊœŸ◊fl Ÿ ÷flÁà ÃSÿÊ˘ÃÈ‹àflÊØ–Ô •Ã ∞fl
÷flà∑ΧÃÊ˘ÕÊ¸ √ÿÕ¸ ∞flÁà ’Êäÿ◊˜–Ô
36ó(©UûÊ⁄U) Á¡‚‚ ¬ŒÊÕ¸ ∑§Ê SflM§¬ flÊ •flÁœ ¡ÊŸË ¡Êfl fl„U
¬˝ÁÃ◊Ê „ÒU, ∞‚Ê •Õ¸ ∑§⁄UÃ „UÊ ÃÊ Á∑§‚∑§Ê SflM§¬ ß‚‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU?
ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ ߸‡fl⁄U, Á‡Êfl •ÊÒ⁄U ŸÊ⁄UÊÿáÊ •ÊÁŒ ∑§Ê ’Êœ ¬˝ÁÃ◊Ê ‚ „UÊÃÊ
„ÒU, ÃÊ „U◊ ¬Í¿UÃ „Ò¥U Á∑§ ÄÿÊ ß‚ ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ ◊ÍÌà ‚ ߸‡fl⁄U •ÊÒ⁄U Á‡ÊflÊÁŒ
∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥ ∑§Ê •Ê¬Ÿ ¬˝àÿˇÊ ÃÊ‹ Á‹ÿÊ „ÒU Á∑§ Á¡‚‚ ∞‚Ê •Õ¸ ∑§⁄UÃ
„Ò¥U? œ◊¸‡ÊÊSòÊSÕ ⁄UÊ¡œ◊¸ ◊¥ Á‹πÊ „ÒU Á∑§ó““Ã⁄UÊ¡Í •ÊÒ⁄U ¬˝ÁÃ◊ÊŸ-’Ê≈U
‚’ ∆UË∑§-∆UË∑§ ⁄UπŸ øÊÁ„Uÿ¥, •ÊÒ⁄U ¿U—-¿U— ◊„UËŸ ◊¥ ߟ∑§Ë ¬⁄UˡÊÊ ⁄UÊ¡Ê
∑§⁄UÊfl–”” ß‚ ¬˝◊ÊáÊ ∑§ •ŸÈ∑ͧ‹ ¬˝ÁÃ◊Ê ‡ÊéŒ ‚ ªÈ«∏U, ÉÊÎà •ÊÁŒ ∑§ ÃÊ‹Ÿ
∑§ ‚ÊœŸ ‚⁄U •ÊÁŒ flÊ ◊Ê‚Ê •ÊÁŒ ’≈Uπ⁄UÊ¥ ∑§Ê ª˝„UáÊ „UÊŸÊ ÁŸ‡øÿ „ÒU–
•ÊÒ⁄U ÿ¡Èfl¸Œ ∑§ ’ûÊË‚fl¥ •äÿÊÿ ∑§ ÃË‚⁄U ◊ãòÊ ◊¥ ߸‡fl⁄U ∑§Ë ¬˝ÁÃ◊Ê
•ÕÊ¸Ã˜Ô ÃÊ‹ ‚ÊœŸ ∑§Ê ÁŸcÊœ Á∑§ÿÊ „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ ߸‡fl⁄U •ÃÈ‹ „ÒU– ß‚Ë ‚
•Ê¬∑§Ê Á∑§ÿÊ •Õ¸ √ÿÕ¸ „UË ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
37ó(¬˝‡Ÿ—) ¬È⁄UÊáʇÊéŒŸ Á∑§æ˜Uª Ô ÎsÃ
Ô ?
37ó(¬˝‡Ÿ) ¬È⁄UÊáÊ ‡ÊéŒ ‚ ÄÿÊ ‹Ã „UÊ?
38ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô ’˝rÊÔflÒflûÊʸŒËãÿCÔUÊŒ‡Ê¬È⁄UÊáÊÊ¬¬È⁄UÊáÊÊÁŸ øÁÃ
’˝Í◊—– ŸÒfl¢ ‡ÊÄÿ◊˜,Ô ¬È⁄UÊáʇÊéŒSÿ Áfl‡ÊcÊáÊflÊø∑§àflŸ √ÿÊflûʸ∑§ÊÕ¸-
àflÊØԖ ÿÕÊ ¬È⁄UÊ߬˝ÊøËŸÊŒÿ‡‡ÊéŒÊ ŸflËŸÊflʸøËŸÊŒËÜ¿UéŒÊÕʸŸ˜Ô
√ÿÊflûʸÿÁãà ÃÕÊ ¬È⁄UÊáÊÊŒÿ‡‡ÊéŒÊ ŸflËŸÊlÕÊZ‡øÁÖ ÃlÕÊó
∑§ŸÁøŒÈÄÃê¬È⁄UÊáÊ¢ ÉÊÎâ, ¬È⁄UÊáÊÊ ªÈ«U—, ¬È⁄UÊáÊË ‡ÊÊ≈UË øàÿÕʸãŸflËŸ¢
ÉÊÎÃÜøàÿÊÁŒ √ÿÊflûʸÃ, ÃS◊Êà¬È⁄UÊáʇÊéŒŸ flŒÊŸÊãÃŒ˜√Ô ÿÊÅÿÊŸ’˝ÊrÊÔáÊÊ-
566 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ŒËŸÊÜø ª˝„UáÊ¢ ÷flÁÃ, Ÿ ’˝rÊÔflÒflûÊʸŒËŸÊÜøÁÖ
““’˝ÊrÊÔáÊÊŸËÁÄUÊ‚— ¬È⁄UÊáÊÊŸËÁÔ” [•Ê‡fl‹ÊÿŸªÎs0Ô 3.3.1],
““Œ‡Ê◊˘„UÁŸ Á∑§ÁÜøà¬È⁄UÊáÊ◊ÊøˇÊËÔ” [‡ÊÃ0 13.4.3.13],
““¬È⁄UÊáÊÁfllÊflŒÊ Œ‡Ê◊˘„UÁŸ üÊÊÃ√ÿ—””–
ßàÿÊl‡fl◊œSÿ ¬Íàÿ¸ŸãÃ⁄U¢ ŸflÁŒŸ¬ÿ¸ãÃ◊ÎÇflŒÊÁŒ∑¢§ üÊÈàflÊ˘˘-
ÅÿÊÿ ø Œ‡Ê◊˘„UÁŸ ’˝rÊÔôÊÊŸ¬˝Áìʌ∑§◊ȬÁŸcÊà¬È⁄UÊáÊ¢ ‡ÊÊSòÊ¢ ÿ¡-
◊ÊŸÊŒÿ •ÊøˇÊË⁄UÜ¿ÎUáÊÈÿȇøÁà ’˝ÊrÊÔáÊflŒÊŸÊ◊fl ª˝„UáÊ¢ ŸÊãÿSÿÁÃ
‚ÊˇÿÊà‚fl¸èÿÊ flŒÊŸÊ◊fl ¬È⁄UÊßàflÊìÊÁÖ ¬⁄UãÃÈ ◊Ã◊S◊Ê∑¢§ π‹È
flŒÊ ŸÊãÿÁŒÁà Á‚hÊã×– ’˝rÊÔflÒflûÊʸŒËÁŸ √ÿÊ‚ŸÊ◊√ÿÊ¡Ÿ ‚ê¬˝ŒÊÿ-
SÕҡ˸Áfl∑§ÊÌÕÁ÷◊¸ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ÷˝ÊÁãÃ∑§⁄UáÊÊÕʸÁŸ ⁄UÁøÃÊŸËÁà ¡ÊŸË◊—–
ÿÕÊ Á‡ÊflÊÁŒŸÊ◊√ÿÊ¡Ÿ ÃãòÊÊÁáÊ ÿÊôÊflÀÄÿÊÁŒŸÊ◊√ÿÊ¡Ÿ ø
ÿÊôÊflÀÄÿÊÁŒS◊ÎÃÿ‡ø ⁄UÁøÃÊSÃÕÒfl ’˝rÊÔflÒflûÊʸŒËŸËÁà ÁflôÊÊÿÃÊ◊˜–Ô
38ó(©UûÊ⁄U) ’˝rÊÔflÒflûÊʸÁŒ •∆UÊ⁄U„U ¬È⁄UÊáÊ •ÊÒ⁄U ©U¬¬È⁄UÊáÊ ‹Ã „UÊ,
‚Ê ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ ¬È⁄UÊáÊ ‡ÊéŒ Áfl‡ÊcÊáÊflÊø∑§ „UÊŸ ‚ √ÿÊflø∑§
•Õ¸flÊøË „UÊÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ ¬È⁄UÊŸ ¬˝ÊøËŸ •ÊÁŒ ‡ÊéŒ ŸflËŸ •ÊÒ⁄U •flʸøËŸ
•ÊÁŒ ‚ ÁŸflÎûÊ ∑§⁄UÃ, flÒ‚ ¬È⁄UÊáÊÊÁŒ ‡ÊéŒ ŸflËŸ •ÊÁŒ ∑§ flÊëÿ •ÕÊZ
∑§Ê ÁŸflÎûÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ¡Ò‚ Á∑§‚Ë Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ¬È⁄UÊŸÊ ÉÊÎÃ, ¬È⁄UÊŸÊ ªÈ«∏U, ¬È⁄UÊŸË
‚Ê«∏UË, ß‚‚ ÉÊÎà •ÊÁŒ ◊¥ ŸflËŸ¬Ÿ ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ „UÊ ªß¸– ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ ¬È⁄UÊáÊ
‡ÊéŒ ‚ flŒ •ÊÒ⁄U flŒ ∑§ √ÿÊÅÿÊŸ ’˝ÊrÊÔáÊ ª˝ãÕÊ¥ ∑§Ê ª˝„UáÊ „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ãÃÈ
’˝˝rÊÔflÒflûÊʸÁŒ ∑§Ê Ÿ„UË¥–
∑§À¬‚ÍòÊ∑§Ê⁄UÊ¥ Ÿ Á‹πÊ „ÒU Á∑§ó““’˝ÊrÊÔáÊ ª˝ãÕ „UË ßÁÄUÊ‚ ¬È⁄UÊáÊ
ŸÊ◊∑§ „Ò¥U–”” ““•‡fl◊œ ÿôÊ ◊¥ Œ‡Ê◊¥ ÁŒŸ ∑ȧ¿U ÕÊ«∏UË ¬È⁄UÊáÊ ∑§Ë ∑§ÕÊ
∑§„U ‚ÈŸ”” ““¬È⁄UÊáÊÁfllÊflŒ ∑§Ê √ÿÊÅÿÊŸ Œ‡Ê◊¥ ÁŒŸ ‚ÈŸ,”” •ÕÊ¸Ã˜Ô Ÿfl
ÁŒŸ Ã∑§ ÿôÊ ◊¥ ´§ÇflŒÊÁŒ ∑§„U ∑§ Œ‡Ê◊ ÁŒŸ ’˝rÊÔôÊÊŸ ∑§Ê ¬˝Áìʌ∑§
’˝ÊrÊÔáÊÊãê¸Ã ©U¬ÁŸcÊŒ˜÷ Ô Êª ÿ¡◊ÊŸ •ÊÁŒ ∑§„¥U •ÊÒ⁄U ‚ÈŸ¥, ß‚ ¬˝∑§⁄UáÊ ◊¥
¬È⁄UÊáÊ ‡ÊéŒ ‚ ’˝ÊrÊÔáÊ •ÊÒ⁄U flŒ ∑§Ê „UË ª˝„UáÊ ∑§⁄UŸÊ •ãÿ ∑§Ê Ÿ„UË¥, ∞‚Ë
‚ÊˇÊË „ÒU– •ÊÒ⁄U flŒ „UË ‚’‚ ¬È⁄UÊŸ „Ò¥U– ¬⁄UãÃÈ „U◊Ê⁄UÊ ◊à flŒ „ÒU •ãÿ Ÿ„UË¥,
ÿ„UË Á‚hÊãà „ÒU– ’˝rÊÔflÒflûÊʸÁŒ ¬È⁄UÊáÊ √ÿÊ‚¡Ë ∑§ ŸÊ◊ ∑§ ¿U‹ ‚ ◊ÃflÊŒË
¡ËÁfl∑§ÊÕ˸ ‹ÊªÊ¥ Ÿ ◊ŸÈcÿÊ¥ ∑§Ê ÷˝ÊÁãà ∑§⁄UÊŸflÊ‹ ’ŸÊÿ „Ò¥U– ¡Ò‚ Á‡Êfl
•ÊÁŒ ∑§ ŸÊ◊ ∑§ ¿U‹ ‚ ÃãòÊ •ÊÒ⁄U ÿÊôÊflÀÄÿÊÁŒ ∑§ ŸÊ◊ ∑§ ¿U‹ ‚
ÿÊôÊflÀÄÿÊÁŒ S◊ÎÁà ⁄UøË „Ò¥U, flÒ‚ „UË ’˝rÊÔflÒflûÊʸÁŒ ¬È⁄UÊáÊ ¡ÊŸÊ–
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 567
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
39ó(¬˝‡Ÿ—) ŒflÊ‹ÿ‡ÊéŒŸ ÷flÁj— Á∑¢§ ªÎsÃ Ô ?
39ó(¬˝‡Ÿ) ŒflÊ‹ÿ ‡ÊéŒ ‚ •Ê¬ ÄÿÊ ‹Ã „UÊ?
40ó(©UûÊ⁄U◊) ˜Ô ◊ÍÌÃSÕʬŸ¬Í¡ŸSÕÊŸÊÁŸ ÉÊá≈UÊÁŒŸÊŒ∑§⁄UáÊÊ-
ÕʸÁŸ ◊ÁãŒ⁄UÊáÊËÁà ¬˝ÁáʟË◊—–
ŸÒfl¢ ‡ÊÄÿ◊˜,Ô ∑ȧ×? •òÊ flŒÁflœ⁄U÷ÊflÊŒ˜Ô ÷˝ÊÁãÃÿÈÄÃàflÊìÊÁÖ
ÿòÊ „UÊ◊— Á∑˝§ÿÃ ÃŒfl ŒflÊ‹ÿ‡ÊéŒŸÊëÿÃ– ∑§Õ¢, „UÊ◊Sÿ Œfl¬Í¡Ê-
‡ÊéŒŸ ªÎ„UËÃàflÊØó Ô
•äÿʬŸê’˝rÊÔÿôÊ— Á¬ÃÎÿôÊSÃÈ Ã¬¸áÊ◊˜–Ô
„UÊ◊Ê ŒÒflÊ ’Á‹÷ÊÒ¸ÃÊ ŸÎÿôÊÊ˘ÁÃÁլ͡Ÿ◊˜H Ô 1H [3.70]
SflÊäÿÊÿŸÊø¸ÿÃcÊ˸Ÿ˜Ô „UÊ◊ÒŒ¸flÊãÿÕÊÁflÁœ–
Á¬ÃÎÜ¿˛ÊhҟθŸãŸÒ‡ø ÷ÍÃÊÁŸ ’Á‹∑§◊¸áÊÊH 2H”” [3.81]
„UÊ◊ŸÒfl Œfl¬Í¡Ÿ¢ ÷flÃËÁà ◊ŸÈŸÊÄÃàflÊŒ˜Ô ÷flà∑ΧÃÊ˘ÕÊ¸˘‚¢ªÃ
∞flÁà ÁŸ‡øÿ—– •ÃÊ „UÊ◊SÕÊŸ¢ ÿôʇÊÊ‹Òfl ŒflÊ‹ÿ‡ÊéŒŸ ª˝ÊsÔÁÃ
ÁŸ‡øÿ—–
40ó(©UûÊ⁄U) ◊ÍÌà ∑§Ê SÕʬŸ ∑§⁄UŸ, ¬Í¡Ÿ ∑§ SÕÊŸ, Á¡Ÿ◊¥ Á∑§
ÉÊá≈UÊŸÊŒ, •Ê⁄UÃË •ÊÁŒ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ŒflÊ‹ÿ ∑§„UÃ „UÊ, ÃÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥
ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U ∑§ûʸ√ÿ flŒ ‚ ÁflL§h •ÊÒ⁄U ÷˝ÊÁãÃÿÈÄà „UÊŸ ‚– ß‚‚ Á¡‚◊¥
„UÊ◊ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ, fl„UË SÕÊŸ “ŒflÊ‹ÿ” ‡ÊéŒflÊëÿ „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§
“Œfl¬Í¡Ê” ‡ÊéŒ ‚ „UÊ◊ ∑§Ê ª˝„UáÊ „ÒU–
œ◊¸‡ÊÊSòÊ ◊¥ Á‹πÊ „ÒU Á∑§ó““¬…∏UÊŸÊ-’˝rÊÔÿôÊ, ì¸áÊ-Á¬ÃÎÿôÊ, „UÊ◊-
ŒflÿôÊ, flÒ‡flŒfl-÷ÍÃÿôÊ •ÊÒ⁄U •ÁÃÁլ͡Ÿ ‚ ◊ŸÈcÿÿôÊ ∑§„UÊÃÊ, ÃÕÊ
SflÊäÿÊÿ ‚ ´§Ácʬ͡Ÿ, ÿÕÊÁflÁœ „UÊ◊ ‚ Œfl¬Í¡Ÿ, üÊÊhÊ¥ ‚ Á¬Ãά͡Ÿ,
•ãŸÊ¥ ‚ ◊ŸÈcÿ¬Í¡Ÿ •ÊÒ⁄U flÒ‡flŒfl ‚ ¬˝ÊÁáÊ◊ÊòÊ ∑§Ê ‚à∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ””
ß‚‚ Á‚h „UÊ ªÿÊ Á∑§ „UÊ◊ ‚ Œfl¬Í¡Ê „UÊÃË „ÒU– ÿ„U ◊ŸÈ ∑§Ë ‚ÊˇÊË „ÒU–
ß‚‚ •Ê¬∑§Ê Á∑§ÿÊ •Õ¸ •‚¢ªÃ „ÒU, ÿ„UË ÁŸ‡øÿ ¡ÊŸÊ– ß‚Á‹ÿ „UÊ◊
∑§Ê SÕÊŸ ÿôʇÊÊ‹Ê „UË ŒflÊ‹ÿ ‡ÊéŒ ‚ ‹ŸË øÊÁ„Uÿ–
41ó(¬˝‡Ÿ—) Œfl‡ÊéŒŸ Á∑¢§ ªÎsÃ Ô ?
41ó(¬˝‡Ÿ) Œfl‡ÊéŒ ‚ ÄÿÊ ‹Ã „UÊ?
42ó(©UûÊ⁄U◊) Ô˜ ’˝rÊÔÊÁflcáÊÈ◊„UÊŒflʌ˟òÊ ¬Í¡ŸÊÕÊZSÃã◊ÍûÊËZ‡øÁÃ
ªÎˆUÔ Ë◊—–
568 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ŸÒfl¢ ÿÊÇÿ◊˜óÔ
““ÿòÊ ŒflÃÊëÿÃ ÃòÊ ÃÁÀ‹XÔUÊ ◊ãòÊ”” ßÁà ÁŸL§ÄÃ–
““◊ãòÊ◊ÿË ŒflÃÁÔ” ¬Ífl¸◊Ë◊Ê¢‚ÊÿÊ◊˜–Ô
ÃÕÊ “◊ãòÊ◊ÿË ŒflÃÁÔ ’˝ÊrÊÔáÊ–
““•Êà◊Òfl ŒflÃÊS‚flʸS‚fl¸◊Êà◊ãÿflÁSÕÃÁ◊ÁÔ” ◊ŸÈS◊ÎÃÊÒ–
““◊ÊÃÎŒflÊ ÷fl, Á¬ÃÎŒflÊ ÷fl, •ÊøÊÿ¸ŒflÊ ÷fl, •ÁÃÁÕŒflÊ
÷fl”” ßÁà ÃÒÁûÊ⁄UËÿÊ¬ÁŸcÊÁŒ– [1.11.2]
ßàÿÊÁŒ‚ÊˇÿÁfl⁄UÊœÊà∑§◊¸∑§Êá«U◊ãòÊÊáÊÊ¢ ◊ÊòÊʌ˟ʢ ÁflŒÈcÊÊÜø
ŒflŒflÃʇÊéŒÊèÿÊ¢ ‚¢ª Ô „˝ UʌȬʂŸÊôÊÊŸ∑§Êá«UÿÊ⁄Uˇfl⁄USÿÒfl ŒflÃʇÊéŒŸ
‚fl¸òÊ SflË∑§Ê⁄UÊjflà∑ΧÃÊ˘ÕÊ¸ Á◊âÿÒflÁà ÁŸ‡øÿ—–
∞fl¢ ‚Áà ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ◊ÍûÊ˸Ÿ˜Ô ŒflÃʇÊéŒŸ ÿÊ ªÎˆÔUÊÁà ‚ Ÿ
◊ŸÈcÿÊ˘ÁSà Á∑§ãÃÈ ¬‡ÊÈ⁄Ufl øó
““ÿÊ˘ãÿÊ¢ ŒflÃÊ◊ȬʂÃ ‚ ¬‡ÊÈ⁄Ufl ŒflÊŸÊ◊˜”Ô ”H ““©UÁûÊDÔUà ¡Êª˝Ã
[∑§∆U0 1.3.14] ÃîÊÊŸÕ •ãÿÊ flÊøÊ Áfl◊ÈÜøÕ””H [◊Èá«U∑§0 2.5]
øàÿÊlÈÄÃàflÊã◊ÍûʸÿSÃÈ ∑§ŒÊÁøgflÃÊ Ÿ ÷flãÃËÁà ÁŸ‡øËÿÃÊ◊˜–Ô
42ó(©UûÊ⁄U) ¬Í¡Ÿ ∑§ Á‹ÿ ’˝rÊÔÊ, ÁflcáÊÈ •ÊÒ⁄U ◊„UÊŒflÊÁŒ ŒflÃÊ•Ê¥
∑§Ê •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ë ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ∑§Ê Œfl ‡ÊéŒ ‚ ‹Ã „UÊ, ‚Ê ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ó
““flŒ ◊¥ ¡„UÊ°-¡„UÊ° ŒflÃÊ ∑§„UÊ „ÒU, fl„UÊ°-fl„UÊ° ©U‚ ŒflÃÊ ŸÊ◊flÊø∑§
‡ÊéŒÿÈÄà ◊ãòÊ ∑§Ê „UË ŸÊ◊ ŒflÃÊ „ÒU,”” ÿ„U ÁŸL§ÄÃ∑§Ê⁄U ∑§Ê Á‚hÊãà „ÒU,
•ÊÒ⁄U ¬Ífl¸◊Ë◊Ê¢‚Ê •ÊÒ⁄U ’˝ÊrÊÔáÊ÷ʪ ◊¥ó““◊ãòÊSflM§¬ „UË ŒflÃÊ ◊ÊŸÊ
„ÒU–”” ◊ŸÈS◊ÎÁà ◊¥ó““•Êà◊Ê ∑§ ’Ëø ‚’ ¡ªÃ˜Ô •flÁSÕà „ÒU, ß‚Á‹ÿ
•Êà◊Ê „UË ‚’ ŒflÃÊ „ÒU–”” ÃÒÁûÊ⁄UËÿ •Ê⁄Uáÿ∑§ ◊¥ó““◊ÊÃÊ, Á¬ÃÊ,
•ÊøÊÿ¸, •ÁÃÁÕ ∑§Ê „UË ŒflÃÊ ◊ÊŸÊ „ÒU””– ßàÿÊÁŒ ¬˝◊ÊáÊÊ¥ ‚ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ∑§ÕŸ
ÁflL§h „UÊŸ ‚ ∑§◊¸∑§Êá«U ◊¥ ◊ãòÊSflM§¬, ◊ÊÃÊ •ÊÁŒ •ÊÒ⁄U ÁflmÊŸÊ¥ ∑§Ê Œfl
•ÊÒ⁄U ŒflÃÊ ‡ÊéŒ ‚ ª˝„UáÊ ÃÕÊ ©U¬Ê‚ŸÊ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ∑§Êá«U ◊¥ ‚fl¸òÊ ŒflÃÊ
‡ÊéŒ ‚ ߸‡fl⁄U ∑§Ê „UË SflË∑§Ê⁄U „ÒU, ß‚‚ •Ê¬∑§Ê Á∑§ÿÊ •Õ¸ Á◊âÿÊ „UË
ÁŸÁ‡øà „UÊÃÊ „ÒU–
¡’ ∞‚Ê „ÒU ÃÊ ¡Ê ŒflÃÊ ‡ÊéŒ ‚ ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ ◊ÍÌûÊÿÊ¥ ∑§Ê ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ
„ÒU, fl„U ◊ŸÈcÿ Ÿ„UË¥ Á∑§ãÃÈ ¬‡ÊÈ „UË „ÒU– •ÊÒ⁄U ©U¬ÁŸcÊŒ˜Ô ◊¥ ÿ„UË ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ó
““¡Ê ∞∑§ ߸‡fl⁄U ∑§Ê ¿UÊ«∏U ∑§ •ãÿ ŒflÃÊ ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 569
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ŒflÃÊ•Ê¥ ◊¥ ¬‡ÊÈ „UË „ÒU–”” ““ß‚Á‹ÿ „U ◊ŸÈcÿÊ! ©U∆UÊ ¡ÊªÊ,””ó““©U‚
•Êà◊Ê ∑§Ê ¡ÊŸÊ, •ãÿ ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊM§¬ flÊÁáÊÿÊ¥ ∑§Ê ¿UÊ«∏UÊ–”” ßàÿÊÁŒ
¬˝◊ÊáÊ ‚ ◊ÍÌûÊÿÊ° ∑§ŒÊÁ¬ ŒflÃÊ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË¥, ÿ„U ÁŸ‡øÿ ¡ÊŸÊ–
43ó(¬˝‡Ÿ—) Œfl‹Œfl‹∑§ ‡ÊéŒÊèÿÊ¢ Á∑¢§ ªÎsÃ Ô ?
43ó(¬˝‡Ÿ—) ◊ÍÌì͡Ê⁄UË¥SÃŒœËŸ¡ËÁfl∑§ÊflÇøÁà ’˝Í◊—–
ŸÒfl◊ÈÁøâ flÄÃÈ◊˜–Ô ∑§Õ¢ó
““ÿÁmûÊ¢ ÿôʇÊË‹ÊŸÊãŒflSflãÃÁmŒÈ’ȸœÊ—–
•ÿÖflŸÊãÃÈ ÿÁmûÊ◊Ê‚È⁄¢U Ãà¬˝øˇÊÃH”” [11.20]
ßÁà ◊ŸÈ‚ÊˇÿÁfl⁄UÊœÊØ–Ô ÿôʇÊË‹ÊŸÊ¢ ÿôÊÊÕZ ÿÁmûÊ¢ Ãgfl‡ÊéŒ-
ŸÊëÿÃ, ÃÀ‹ÊÁà ªÎˆUÔ ÊÁà Sfl÷Ê¡ŸÊlÕZ ‚Ê˘ÿ¢ Œfl‹Ê ÁŸãl—– ÿÊ
ÿôÊÊÕZ ÿhŸ¢ ÃìÊÊ⁄UÿÁà ‚ Œfl‹∑§—– ∑ȧÁà‚ÃÊ Œfl‹Ê Œfl‹∑§—,
“∑ȧÁà‚Ã” ßÁà ‚ÍòÊáÊ ∑§¬˝àÿÿÁflœÊŸÊjflà∑ΧÃÊ˘ÕÊ˘¸ ãÿÕÁà flÁŒÃ√ÿ◊˜–Ô
44ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ ∑§„UÃ „UÊ Á∑§ ◊ÍÌà ¬Í¡Ÿ •ÊÒ⁄U ◊ÍÌÃ¬Í¡Ê ‚
¡ËÁfl∑§Ê ∑§⁄UŸ flÊ‹ Œfl‹ •ÊÒ⁄U Œfl‹∑§ ∑§„UÊÃ „Ò¥U, ÃÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§
œ◊¸‡ÊÊSòÊ ◊¥ Á‹πÊ „ÒU Á∑§ó““¡Ê ÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥ ∑§Ê œŸ „ÒU fl„U ŒflSfl,
•ÊÒ⁄U ÿôÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥ ∑§Ê œŸ •Ê‚È⁄U ∑§„UÊÃÊ „ÒU–”” Œfl ŸÊ◊ ÿôÊ ∑§ œŸ
∑§Ê •¬Ÿ ÷Ê¡ŸÊÁŒ ∑§ Á‹ÿ ‹ŸflÊ‹Ê Œfl‹ ÁŸÁãŒÃ ∑§„UÊÃÊ „ÒU– ÿ„UÊ°
√ÿÊ∑§⁄UáÊ ⁄UËÁà ‚ ◊äÿ◊ ¬Œ Sfl‡ÊéŒ ∑§Ê ‹Ê¬ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– •ÊÒ⁄U ¡Ê ÿôÊ
∑§ œŸ ∑§Ë øÊ⁄UË ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U Œfl‹∑§ •ÁÃÁŸÁãŒÃ ∑§„UÊÃÊ „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§
√ÿÊ∑§⁄UáÊ ∑§ “∑ȧÁà‚Ã” [•CÔUÊäÿÊÿË 5.3.74] ‚ÍòÊ ‚ ÁŸÁãŒÃ •Õ¸ ◊¥
“∑§” ¬˝àÿÿ „UÊÃÊ „ÒU, ß‚‚ •Ê¬∑§Ê Á∑§ÿÊ •Õ¸ Á◊âÿÊ „ÒU, ÿ„U ¡ÊŸŸÊ
øÊÁ„Uÿ–
45ó(¬˝‡Ÿ—) ߸‡fl⁄USÿ ¡ã◊◊⁄UáÊ ÷flà •Ê„UÊÁSflãŸ?
45ó(¬˝‡Ÿ) ߸‡fl⁄U ∑§ ¡ã◊-◊⁄UáÊ „UÊÃ „Ò¥U flÊ Ÿ„UË¥?
46ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô •¬˝Ê∑ΧÃ ÁŒ√ÿ ¡ã◊◊⁄UáÊ ÷flÃÊ, ŸÊãÿÕÁÃ
SflËÁ∑˝§ÿÃ– ÷ÄÃÊŸÊ◊ÈhÊ⁄UÊÕZ ŒÈCUÔ ÊŸÊ¢ ÁflŸÊ‡ÊÊÕ¸ãÃÕÊ œê◊¸SÕʬŸÊÕ¸◊-
œê◊¸ÁŸ◊͸‹ŸÊÕ¸Üø–
ŸÒfl ãÿʃÿVÔUS◊Êà‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ûflÊà‚flʸãÃÿʸÁ◊àflÊŒπá«UàflÊà‚fl¸-
√ÿʬ∑§àflÊŒŸãÃàflÊÁãŸc∑§ê¬àflÊìÊ‡fl⁄USÿÁÖ ‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ÊŸ˜Ô „Uˇfl⁄UÊ-
˘ÁSÃ, ‚ ‚flZ ãÿʃÿVÔUÊÿ¸VÔUûÊÈZ ‚◊ÕÊ¸˘Sàÿ‚„UÊÿŸ– ÿ‡ø ‡Ê⁄UË⁄U-
570 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
œÊ⁄UáÊÊÁŒ‚„UÊÿŸ ∑§Êƒÿ¸VUÔ ûÊÈZ ‚◊ÕÊ¸ ÷fl㟠øÊãÿÕÁà ŸàÕ¢ øûÊÌ„U
‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ûfl◊fl ÃSÿ Ÿ‡ÿØ–Ô ÿÕÊ πÀfl‚„UÊÿŸ ‚fl¸Á◊ŒÜ¡ªº˝-
øÁÿàflÊ œÊ⁄UÿÁà ÃÕÒfl Á„U⁄UáÿÊˇÊ⁄UÊfláÊ∑¢§‚ʌ˟ʢ ˇÊáÊ◊ÊòÊáÊ „UŸŸVÔUûÊÈZ
‚◊ÕÊ˘¸ ‚„UÊÿŸÊ¬Œ‡Êê÷ÄÃÊhÊ⁄U¢ œ◊¸SÕÊŸ¬Ÿ◊œ◊¸ŒCÈ UÔ ÁflŸÊ‡Ê@– ÿÕÊ
‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊àfl◊ˇfl⁄U SflËÁ∑˝§ÿÃ ÃÕÊ ãÿÊÿ∑§ÊÁ⁄UàflÊŒÿÊ˘Á¬ Sfl÷ÊflÊ
߸‡fl⁄U SflË∑§Êÿʸ—– •ãÿÕÊ SflŸÊ‡ÊÊlœ◊¸◊Á¬ ∑§ûÊÈZ ‚◊ÕÊ¸ ÷flŒÃ
߸‡fl⁄UÊ˘¡Ê˘Áfl∑§Ê⁄UË ø–
¬˝∑§Î àÿÊ∑§Ê‡ÊÊÁŒ∑¢§ ‚fl¸Ü¡ªŒË‡fl⁄USÿÊ˘¬ˇÊÿÊ SflÀ¬¢ ÃÈë¿U¢ ‚ÊãÃ-
ÜøÊÁSÃ, ¬ÈŸSÃSÿ ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U‚Ê◊ª˝Ë, ÿÃÊ ÁŸflÊ‚ÊÕ¸◊Áœ∑§⁄UáÊê÷flûÊ-
S◊ÊŒ˜Ô ’΄UÁà∑§◊Á¬ Ÿ Áfllà ßÁà ‚fl¸flŒÁ‚hÊã×ó
““‚ ¬ÿ¸ªÊë¿ÈU∑˝§◊∑§Êÿ◊fl˝áÊ◊SŸÊÁfl⁄Uö ‡ÊÈh◊¬Ê¬Áflh◊˜”Ô ”–
[ÿ¡È0 40.8]
““ÃŒãÃ⁄USÿ ‚fl¸Sÿ ÃŒÈ ‚fl¸SÿÊSÿ ’ÊsÔ×””– [ÿ¡È0 40.5]
““‚àÿ¢ ôÊÊŸ◊ŸãÃê’˝rÊÔ””– [ÃÒÁûÊ⁄UËÿÊ¬ÁŸcÊŒ˜Ô ’˝rÊÔÊŸãŒflÀ‹Ë 1]
““ÁŒ√ÿÊ sÔ◊ûÍ Ê¸— ¬ÈL§cÊS‚ ’ÊsÔÊèÿãÃ⁄UÊ sÔ¡—””– [◊Èá«U∑§0 2.1.2]
““•‡ÊéŒ◊S¬‡Ê¸◊M§¬◊√ÿÿãÃÕÊ˘⁄U‚ÁãŸàÿ◊ªãœflìÊ ÿØ–Ô
•ŸÊlŸãâ ◊„U× ¬⁄Uãœ˝ÈflÁãŸøʃÿ â ◊ÎàÿÈ◊ÈπÊà¬˝◊ÈëÿÃ””H
[∑§∆U0 1.3.15]
““•áÊÊ⁄UáÊËÿÊã◊„UÃÊ ◊„UËÿÊŸÊà◊ÊSÿ ¡ãÃÊÌŸÁ„UÃÊ ªÈ„UÊÿÊ◊˜”Ô ”–
[∑§∆U0 1.2.20]
““flŒÊ„U◊Ãê¬ÈL§cÊ¢ ◊„UÊãÃ◊ÊÁŒàÿfláʸãÃ◊‚— ¬⁄USÃÊØ–Ô
Ã◊fl ÁflÁŒàflÊ˘ÁÃ◊ÎàÿÈ◊Áà ŸÊãÿ— ¬ãÕÊ ÁfllÃ˘ÿŸÊÿH””
[ÿ¡È0 31.18]
ßÁà ÿ¡Èfl¸ŒÊÁŒüÊÈÁÃèÿ—– ߸‡fl⁄USÿÊ˘flÃÊ⁄UÊ˘ÕʸîÊã◊◊⁄UáÊ ŸÒfl
÷flà ßÁà ‚fl¸cÊÊ¢ flŒÊŸÊ¢ Á‚hÊãÃÊ flÁŒÃ√ÿ—–
46ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ ÿ„U ∑§„UÃ „UÊ Á∑§ ◊ŸÈcÿÊÁŒ ∑§ ¡ã◊-◊⁄UáÊ ‚
Áfl‹ˇÊáÊ •¬˝Ê∑Χà ÁŒ√ÿ ¡ã◊-◊⁄UáÊ „UÊÃ „Ò¥U •ãÿÕÊ Ÿ„UË¥, ÿ„U SflË∑§Ê⁄U „ÒU–
ÄÿÊ¥Á∑§ ÷ÄÃÊ¥ ∑§ ©UhÊ⁄U, ŒÈCUÔ Ê¥ ∑§ ÁflŸÊ‡Ê, œ◊¸ ∑§Ë SÕʬŸÊ •ÊÒ⁄U •œ◊¸
∑§Ê ÁŸ◊͸‹ ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹ÿ •SflÊ÷ÊÁfl∑§ ¡ã◊ ߸‡fl⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ÃÊ
∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ ߸‡fl⁄U ‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ÊŸ˜,Ô ‚flʸãÃÿʸ◊Ë, •πá«U, ‚fl¸√ÿʬ∑§,
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 571
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
•Ÿãà •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ø‹, ÁŸc∑§ê¬ „ÒU– ¡Ò‚ ߸‡fl⁄U ‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ÊŸ˜Ô „ÒU ÃÊ fl„U ‚’
ãÿÊÿÿÈÄà ∑§Êÿ¸ ÁflŸÊ ‚„UÊÿ ∑§ ∑§⁄UŸ ∑§Ê ‚◊Õ¸ „ÒU, Á»§⁄U ¡Ê ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UáÊÊÁŒ
‚„UÊÿ ‚ ∑§Êÿ¸ ∑§⁄U ‚∑§, •ãÿÕÊ Ÿ ∑§⁄U ‚∑§, ÃÊ ∞‚Ê ◊ÊŸŸ ◊¥ fl„U
‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ÊŸỖ „UË Ÿ„UË¥ ∆U„U⁄U ‚∑§ÃÊ– ¡Ò‚ ÁflŸÊ ‚„UÊÿÃÊ ∑§ ß‚ ‚fl¸ ¡ªÃỖ
∑§Ê ⁄Uø ∑§ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË Á„U⁄UáÿÊˇÊ, ⁄UÊfláÊ •ÊÒ⁄U ∑¢§‚ÊÁŒ ∑§Ê
◊Ê⁄UŸ ∑§Ê ÁflŸÊ ‡Ê⁄UË⁄UÊÁŒ ‚„UÊÿ ∑§ ‚◊Õ¸ „ÒU– ÃÕÊ SflÃãòÊ •‚„UÊÿ „UË
©U¬Œ‡Ê, ÷ÄÃÊ¥ ∑§Ê ©UhÊ⁄U, œ◊¸ ∑§Ê SÕʬŸ, •œ◊¸ ÃÕÊ ŒÈCUÔ Ê¥ ∑§Ê ÁflŸÊ‡Ê
∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ ߸‡fl⁄U ◊¥ ‚’ ‡ÊÁÄÃÿÊ¥ ∑§Ê „UÊŸÊ ◊ÊŸÃ „UÊ, flÒ‚
ãÿÊÿ∑§Ê⁄UˬŸ •ÊÁŒ Sfl÷Êfl ÷Ë ß¸‡fl⁄U ◊¥ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸ ÿÊÇÿ „ÒU– ÿÁŒ
∞‚Ê Ÿ ◊ÊŸÊª ÃÊ ‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ÊŸ˜Ô „UÊŸ ‚ „UË •¬ŸÊ ŸÊ‡Ê, •ãÿÊÿ, •œ◊¸
∑§⁄UŸ ∑§Ê ÷Ë ‚◊Õ¸ „UÊ ¡Êfl, ÃÊ ߸‡fl⁄UÃÊ „UË Ÿ ⁄U„U, ß‚‚ ߸‡fl⁄U •ŸãÃ,
•¡ã◊Ê •ÊÒ⁄U •Áfl∑§Ê⁄UË „ÒU–
¬˝∑ΧÁà •ÊÒ⁄U •Ê∑§Ê‡ÊÊÁŒ ‚’ ¡ªÃ˜Ô ߸‡fl⁄U ∑§Ë •¬ˇÊÊ ¿UÊ≈UÊ, ÃÈë¿U
•ÊÒ⁄U •ãÃflÊ‹Ê „ÒU– Á»§⁄U ©U‚∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ’ŸŸ ∑§Ê ∑§ÊÒŸ ‚Ê◊ª˝Ë „ÒU, Á¡‚◊¥
fl„U ‚◊Êÿ ¡Êfl– ©U‚‚ ’«∏UÊ ∑§Ê߸ ÷Ë Ÿ„UË¥, ÿ„U ‚’ flŒ-‡ÊÊSòÊ ‚ Á‚h
„ÒU ÃÊ ∑Ò§‚ ∞∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ ‚◊Êÿ ‚∑§ÃÊ „ÒU?
flŒ •ÊÒ⁄U ©U¬ÁŸcÊŒÊ¥ ∑§ ¬˝◊ÊáÊó““fl„U ‚’ ◊¥ √ÿÊ#, ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÿ,
‚’ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ‚ ⁄UÁ„UÃ, •ë¿Ul, •÷l, ŸÊ«∏UË •ÊÁŒ ∑§ ’㜟 ‚
⁄UÁ„UÃ, ‡ÊÈh, ÁŸ◊¸‹, ÁŸc¬Ê¬ „ÒU–”” ““fl„U ‚’ ∑§ ÷ËÃ⁄U •ÊÒ⁄U ’Ê„U⁄U ¬Á⁄U¬Íáʸ
„ÒU–”” ““fl„U ‚àÿSflM§¬ ôÊÊŸSflM§¬ •ÊÒ⁄U ‚’‚ ’«∏UÊ •ŸãÃUU „ÒU–”” ““fl„U
¬ÈL§cÊ ¬Íáʸ ¬⁄U◊Êà◊Ê ÁŒ√ÿM§¬, ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë ◊ÍÌûÊ ‚ ⁄UÁ„UÃ, ‚’∑§ ’Ê„U⁄U-
÷ËÃ⁄U flûʸ◊ÊŸ •ÊÒ⁄U •¡ã◊Ê „ÒU–”” ““fl„U ‡ÊéŒ, S¬‡Ê¸, M§¬, ⁄U‚, ªãœ •ÊÒ⁄U
ŸÊ‡Ê ⁄UÁ„UÃ, ÁŸàÿ, •ŸÊÁŒ, •ŸãÃ, ◊„UûÊûfl ‚ ¬⁄U ÁŸ‡ø‹ „ÒU– ©U‚Ë ∑§Ê
∆UË∑§-∆UË∑§ ¡ÊŸ ∑§ ◊ÎàÿÈM§¬ ª˝Ê„U ∑§ ◊Èπ ‚ ¿ÍU≈UÃÊ „ÒU””– ““fl„U ‚͡◊ ‚
‚͡◊ •ÊÒ⁄U ’«∏U ‚ ’«∏UÊ „ÒU– ß‚ ¡Ëfl ∑§ •ã×∑§⁄UáÊ ◊¥ √ÿÊ# ©U¬‹éœ
„UÊŸflÊ‹Ê „ÒU–”” ◊ŸÈcÿ ∑§Ê ∞‚Ê ÁfløÊ⁄U ⁄UπŸÊ ©UÁøà „ÒU Á∑§ ◊Ò¥ ©U‚
¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ê ¡ÊŸÍ° Á∑§ ¡Ê ‚’ ‚ ’«∏UÊ, ¬Íáʸ ‚àÿ ∑§ ÃÈÀÿ ¬˝∑§Ê‡ÊflÊ‹Ê,
•ãœ∑§Ê⁄U ‚ ¬⁄U „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ©U‚Ë ∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U ◊ŸÈcÿ ◊ÎàÿÈ ‚ ’ø ‚∑§ÃÊ
„ÒU, •ãÿ ∑§Ê߸ ◊ʪ¸ ◊ÈÁÄà ∑§ Á‹ÿ Ÿ„UË¥ „ÒU–”” ßàÿÊÁŒ ◊ãòÊÊ¥ ∑§ ¬˝◊ÊáÊ ‚
߸‡fl⁄U ∑§Ê •flÃÊ⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡ã◊-◊⁄UáÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃ, ÿ„UË ‚’ flŒÊ¥ ∑§Ê Á‚hÊãÃ
¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
572 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
47ó(¬˝‡Ÿ—) ߸‡fl⁄US‚Ê∑§Ê⁄U ©Uà ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U—?
47ó(¬˝‡Ÿ) ߸‡fl⁄U ‚Ê∑§Ê⁄U „ÒU, flÊ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U?
48ó(©UûÊ⁄U◊) Ô˜ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U‡øÁà flŒÊ◊—– ÁŸ⁄U∑§Ê⁄U‡øûÊÌ„U ÃS◊Ê-
à‚Ê∑§Ê⁄¢U Ãà∑§ÕÜ¡ÊÿÃ, ÃÕÊ „USÃÊÁŒÁ÷ÌflŸÊ ∑§ÕÜ¡ªº˝øÿÁŒÁÖ
◊Òfl¢ flÊëÿæ˜U∑
Ô È§Ã—, ‚flʸ‚Ê¢ ‡ÊÄÃËŸÊ¢ ‚Ê◊âÿʸŸÊ◊ˇfl⁄U ÁŸàÿ¢ Áfll◊ÊŸ-
àflÊÁãŸ⁄UÊ∑§Ê⁄UÊŒfl ‚Ê∑§Ê⁄USÿÊà¬ãŸàflÊìÊÁÖ ÃlÕÊó
““ÃS◊ÊmÊ ∞ÃS◊ÊŒÊà◊Ÿ •Ê∑§Ê‡ÊS‚ê÷Í×, •Ê∑§Ê‡ÊÊmÊÿÈ—,
flÊÿÊ⁄UÁÇŸ— •ÇŸ⁄Uʬ—, •Œ˜èÔ K— ¬ÎÁÕflË, ¬ÎÁÕ√ÿÊ •ÊcÊœÿ—, •ÊcÊÁœ-
èÿÊ˘ãŸ◊˜,Ô •ãŸÊº˝×, ⁄U— ¬ÈL§cÊ—, ‚ flÊ ∞cÊ ¬ÈL§cÊÊ˘ãŸ⁄U‚◊ÿ—””–
[ÃÒÁûÊ⁄UËÿÊ¬ÁŸcÊŒ˜Ô ’˝rÊÔÊŸãŒflÀ‹Ë 1]
•Êà◊Ê˘˘∑§Ê‡ÊÊÒ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄UÊÒ, ÃS◊ÊmÊÿÈÌmªÈáÊ— SÕÍ‹Ê˘¡ÊÿÃ,
ÃÃÁdªÈáÊ— SÕÍ‹Ê˘ÁÇŸ¡¸‹¢ ¬ÎÁÕflË øàÿÊÁŒ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄UÊà‚͡Ê◊ÊàSÕÍ‹-
Á◊ŒÜø ¡ªîÊÊÿÃ, ÃÕÊ ø SÕÍ‹◊ÿS∑§Ê¢Ã¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ∑§Áê¬c≈˜UÔflÊ
øÍáÊ˸÷Íâ∑ΧàflÊ ¬˝àÿˇÊÃÿÊ Œ‡Ê¸ÁÿÃÈ¢ º˝c≈È¢U ‚fl¸ ◊ŸÈcÿÊ— ‚◊Õʸ ßàÿÃÊ
ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄UÊŒfl ‚Ê∑§Ê⁄UÜ¡ªîÊÊÿà ßÁà ÁŸ‡øÿ—–
““•¬ÊÁáʬʌÊ ¡flŸÊ ª˝„UËÃÊ ¬‡ÿàÿøˇÊÈ— ‚ oÎáÊÊàÿ∑§áʸ—–
‚ flÁûÊ Áfl‡fl¢ Ÿ ø ÃSÿÊÁSà flûÊÊ Ã◊Ê„ÈU⁄Uª˝K¢ ¬ÈL§cÊ¢ ¬È⁄UÊáÊ◊˜H
Ô ””
[‡flÃʇflÃ⁄UÊ¬ÁŸcÊŒ˜Ô 3.19]
ßàÿÊÁŒüÊÈÁÃèÿ—, „USìʌÊlXÔÒUÌflŸÊåÿŸãÃÊŸÊ¢ ‚fl¸cÊÊ¢ ‚Ê◊âÿʸ-
ŸÊ◊ˇfl⁄U flûʸ◊ÊŸàflÊØ–Ô ‚Ê∑§Ê⁄U ߸‡fl⁄US‚Ê∑§Ê⁄UÊà‚Ê∑§Ê⁄UÊà¬ÁûÊ„¸USÃ-
¬ÊŒÊÁŒÁ÷ÌflŸÊ ¡ªŒÈ à ¬ÊŒÁÿÃÈ ◊ ‚◊Õ¸ ߸ ‡ fl⁄U ßàÿÊÁŒflÊÇ¡Ê‹¢
◊ŸÈcÿÊáÊÊê¬˝◊ÊŒŸÒflÒàÿflªãÃ√ÿ◊Ỗ–
48ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U „ÒU, ÃÊ ∆UË∑§ „ÒU– •ÊÒ⁄U ¡Ê
ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U „UÊŸ ◊¥ ÃÈ◊∑§Ê ‡ÊVÔUÊ „ÒU Á∑§ ¡Ê ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U „UÊ ÃÊ ©U‚‚ ‚Ê∑§Ê⁄U
¡ªÃ˜Ô ©Uà¬ãŸ ∑Ò§‚ „UÊ ‚∑§? •ÊÒ⁄U „UÊÕ •ÊÁŒ ‚ÊœŸ ∑§ ÁflŸÊ ∑Ò§‚ ¡ªÃ˜Ô
∑§Ê ⁄Uø ‚∑§, ‚Ê ÿ„U ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ ‚Ê◊âÿ¸ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U
߸‡fl⁄U ◊¥ ÁŸàÿ „UË Áfll◊ÊŸ „Ò¥U– ß‚‚ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ‚ „UË ‚Ê∑§Ê⁄U ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ
„UÊ ‚∑§ÃË „ÒU– ¡Ò‚ ¬˝◊ÊáÊó
““©U‚ „UË ß‚ •Êà◊Ê ‚ •Ê∑§Ê‡Ê, •Ê∑§Ê‡Ê ‚ flÊÿÈ, flÊÿÈ ‚ •ÁÇŸ,
•ÁÇŸ ‚ ¡‹, ¡‹ ‚ ¬ÎÁÕflË, ¬ÎÁÕflË ‚ •ÊcÊÁœ, •ÊcÊÁœÿÊ¥ ‚ •ãŸ,
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 573
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
•ãŸ ‚ flËÿ¸, flËÿ¸ ‚ ‡Ê⁄UË⁄U ©Uà¬ãŸ „UÊÃÊ „ÒU, ‚Ê „UË ÿ„U ‡Ê⁄UË⁄U •ãŸ⁄U‚◊ÿ
∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU–”” ß‚ ©Uà¬ÁûÊ ∑§Ë ¬˝Á∑˝§ÿÊ ◊¥ •Êà◊Ê •ÊÒ⁄U •Ê∑§Ê‡Ê ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U
„Ò¥U– •Ê∑§Ê‡Ê ‚ ÁmªÈáÊÊ SÕÍ‹ flÊÿÈ, •ÊÒ⁄U ÁòʪÈáÊÊ SÕÍ‹ •ÁÇŸ, ¡‹ •ÊÒ⁄U
¬ÎÁÕflË „ÒU, ßàÿÊÁŒ ¬˝∑§Ê⁄U ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ‚͡◊ ‚ ÿ„U SÕÍ‹ ¡ªÃ˜Ô ©Uà¬ãŸ „UÊÃÊ
„ÒU– •ÊÒ⁄U SÕÍ‹ øÈê’∑§ ¬àÕ⁄U •ÊÁŒ ∑§Ê øÍáʸM§¬ ¬Ë‚ ∑§ ¬˝àÿˇÊÃÊ ‚ ‚’
◊ŸÈcÿ Œπ-ÁŒπÊ ‚∑§Ã „Ò¥U, ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ‚ „UË ¡ªÃ˜Ô ©Uà¬ãŸ „UÊÃÊ
„ÒU–
•ÊÒ⁄Uó““ÁflŸÊ „UÊÕ-¬ª ∑§ ‡ÊËÉÊ˝ ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ, ÁflŸÊ øˇÊÈ ∑§ ŒπÃÊ,
ÁflŸÊ ∑§ÊŸ ∑§ ‚ÈŸÃÊ, fl„U ‚’ ∑§Ê ¡ÊŸÃÊ, ©U‚∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê ∑§Ê߸ Ÿ„UË¥,
©U‚∑§Ê ‚ŸÊß ¬Íáʸ’˝rÊÔ ∑§„UÃ „Ò¥U,”” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃ-¬˝◊ÊáÊÊ¥ ‚ „USìʌÊÁŒ
•XÔUÊ¥ ∑§ ÁflŸÊ ÷Ë ‚’ •Ÿãà ‚Ê◊âÿ¸ „¸U‡fl⁄U ◊¥ „Ò¥U– ∞‚Ê „UÊŸ ¬⁄U ¡Ê
◊ŸÈcÿ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ߸‡fl⁄U ‚Ê∑§Ê⁄U „ÒU, ‚Ê∑§Ê⁄U ‚ ‚Ê∑§Ê⁄U ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „UÊÃË
„ÒU, „USìʌÊÁŒ ∑§ ÁflŸÊ ߸‡fl⁄U ¡ªÃ˜Ô ∑§Ê ©Uà¬ãŸ „UË Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ,
ßàÿÊÁŒ flÊÇ¡Ê‹ ◊ŸÈcÿÊ¥ ∑§ ¬˝◊ÊŒ ‚ „UË ÁŸ‡øÿ „UÊÃÊ „ÒU–
49ó(¬˝‡Ÿ—) ߸‡fl⁄UÊ ◊ÊÿÊflË Ÿ flÁÃ? ◊ÊÿʇÊéŒSÿ ∑§Ê˘Õ¸—
Á∑˝§ÿÃ?
49ó(¬˝‡Ÿ) ߸‡fl⁄U ◊ÊÿÊflË „ÒU, flÊ Ÿ„UË¥?, •ÊÒ⁄U ◊ÊÿʇÊéŒ ∑§Ê ÄÿÊ
•Õ¸ ∑§⁄UÃ „UÊ?
50ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô ◊Êÿ‡fl⁄U‡ÊÁÄÃÁ⁄UàÿÈëÿÃ– ŸÒfl¢ ÿÊÇÿ¢ ÷ÁflÃÈ◊˜,Ô
∑§Õ¢ ¿U‹∑§¬≈UÿÊ⁄UÕÿ ¸ Ê◊ʸÿʇÊéŒSÿʬÊÃÊØ–Ô ∑§Á‡ømŒŒÿê◊ÊÿÊflËàÿ-
ŸŸ Á∑§XÔUêÿÃ˘ÿ¢ ¿U‹Ë ∑§¬≈UË øÁÖ ߸‡fl⁄USÿ ◊ÊÿÊ˘ÁfllÊÁŒŒÊcÊ⁄UÁ„UÃ-
àflÊÁãŸ◊¸‹Ê ÁŸ⁄UÜ¡ŸÊ ÁŸàÿ‡ÊÈh’Èh◊ÈÄÃSfl÷Êfl ∞flÃˇfl⁄UÊ ŸÒfl ∑§ŒÊ-
Áøã◊ÊÿÊflËÁà ÁŸ‡øÃ√ÿ◊˜–Ô ““Ä‹‡Ê∑§◊¸Áfl¬Ê∑§Ê‡ÊÿÒ⁄U¬⁄UÊ◊ÎCUÔ — ¬ÈL§cÊ-
Áfl‡ÊcÊ ß¸‡fl⁄U—”” ßÁà ¬ÃÜ¡Á‹‚ÊˇÿSÿ Áfll◊ÊŸàflÊØ–Ô
50ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ ∑§„UÃ „UÊ Á∑§ ◊ÊÿÊ ß¸‡fl⁄U ∑§Ë ‡ÊÁÄà „ÒU ÃÊ ÿ„U
∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ ÄÿÊ¥Á∑§ ¿U‹, ∑§¬≈U •Õ¸ ◊¥ ◊ÊÿÊ ‡ÊéŒ ¬˝Á‚h ¬˝Ê#
„ÒU– ∑§Ê߸ ∑§„U Á∑§ ÿ„U ◊ÊÿÊflË „ÒU, ß‚‚ ÄÿÊ ôÊÊà „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U ¿U‹Ë
∑§¬≈UË „ÒU– ߸‡fl⁄Uó◊ÊÿÊ •ÊÒ⁄U •ÁfllÊÁŒ ŒÊcÊÊ¥ ‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU, ß‚Ë ‚ ÁŸ◊¸‹,
ÁŸ⁄UÜ¡Ÿ, ÁŸàÿ, ‡ÊÈh, ’Èh •ÊÒ⁄U ◊ÈÄÃSfl÷Êfl „UË „ÒU– ∞‚Ê ∑§÷Ë Ÿ ÁŸ‡øÿ
∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ߸‡fl⁄U ◊ÊÿÊflË „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ ß‚◊¥ üÊˬÃÜ¡Á‹ ◊ÈÁŸ ∑§Ë
‚ÊˇÊË ÷Ë Áfll◊ÊŸ „ÒUó““•ÁfllÊ •ÊÁŒ Ä‹‡ÊÊ¥ •ÊÒ⁄U ‡ÊÈ÷Ê˘‡ÊÈ÷ ∑§◊ÊZ ∑§
574 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
»§‹Ê¥ ‚ ¬ÎÕ∑˜§Ô ◊ŸÈcÿÊÁŒ ∑§Ë ÃÈ‹ŸÊ ‚ ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§cÊ ¬⁄U◊‡fl⁄U ∑§„UÊÃÊ „ÒU–””
51ó(¬˝‡Ÿ—) ߸‡fl⁄US‚ªÈáÊÊ˘ÁSÃ, ÁŸªÈ¸áÊÊ flÊ?
51ó(¬˝‡Ÿ) ߸‡fl⁄U ‚ªÈáÊ „ÒU, flÊ ÁŸª¸ÈáÊ?
52ó(©UûÊ⁄U◊) ˜Ô ©U÷ÿÁ◊Áà ¬˝ÁáʟË◊—– ÃlÕÊ ÉÊ≈U— S¬‡ÊʸÁŒ-
Á÷SSfl∑§ËÿÒªá¸È ÊÒS‚ªÈáÊSÃÕÊ øßSÿ ôÊÊŸÊÁŒÁ÷ªÈḠÊÒ— ¬ÎÕÄàflÊÁ㟪ÈḠÊÊ-
˘Á¬ ‚ ∞fl– ∞fl◊ˇfl⁄UÊ˘Á¬ ‚fl¸ôÊÊŸÊÁŒÁ÷— SflË∑§ËÿҪȸáÊÒS‚ªÈáÊ
∞flÜ¡«Uàfl¡ã◊◊⁄UáÊÊôÊÊŸÊÁŒÁ÷ªÈ¸áÊÒ— ¬ÎÕÄàflÊà‚ ∞fl ÁŸªÈ¸áʇøÁÃ
ÁŸ‡øÿ—–
““∞∑§Ê ŒflS‚fl¸÷ÍÃcÊÈ ªÍ…US‚fl¸√ÿÊ¬Ë ‚fl¸÷ÍÃÊãÃ⁄UÊà◊Ê–
‚flʸäÿˇÊS‚fl¸÷ÍÃÊÁœflÊ‚S‚ÊˇÊË øÃÊ ∑§fl‹Ê ÁŸªÈ¸áʇøH””
[‡flÃʇflÃ⁄UÊ¬ÁŸcÊŒ˜Ô 6.11]
ßÁà ‚ÊˇÿÊŒ˜Ô ’˝rÊÔÊŒÿÊ ŒflÊ ⁄UÊ◊∑ΧcáÊŸÎÁ‚¢„UÊŒÿS‚fl̧ ¡ËflÊ ∞flÁÃ
ÁŸ‡øÿ—– Á∑§Üø ‚fl¸cÊÊ¢ ’˝rÊÔʌ˟ʢ ÿ— dCÔUÊ œÊ⁄UÁÿÃÊ˘ãÃÿʸ◊Ë
‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ÊããÿÊÿ∑§Ê⁄UË SflÊ◊Ë øÊÁSà ÃÒ— ‚√ÿSÃèÿÊ Á÷㟠∞∑§
∞fl‡fl⁄U ßÁà flÁŒÃ√ÿ◊˜–Ô
52ó(©UûÊ⁄U) ߸‡fl⁄U ‚ªÈáÊ-ÁŸªÈ¸áÊ ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ „ÒU, ÿ„U ÁŸÁ‡øÃ
„ÒU– ¡Ò‚ ÉÊ≈U S¬‡Ê¸ •ÊÁŒ •¬Ÿ ªÈáÊÊ¥ ‚ ‚ªÈáÊ ÃÕÊ øß ∑§ ôÊÊŸÊÁŒ ªÈáÊÊ¥
‚ ¬ÎÕ∑˜§Ô „UÊŸ ‚ ÁŸªÈ¸áÊ ÷Ë fl„UË „ÒU– ∞‚ „UË ß¸‡fl⁄U ÷Ë ‚fl¸ôÊ •ÊÁŒ •¬Ÿ
ªÈáÊÊ¥ ‚ ‚ªÈáÊ, •ÊÒ⁄U ¡ã◊◊⁄UáÊ, ¡«∏U¬Ÿ, •ôÊÊŸ •ÊÁŒ ªÈáÊÊ¥ ‚ ¬ÎÕ∑˜§Ô „UÊŸ
‚ ÁŸªÈ¸áÊ ÷Ë fl„UË „ÒU– ©U¬ÁŸcÊŒ˜Ô ◊¥ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ó““∞∑§ „UË Œfl ߸‡fl⁄U
‚’ ÷ÍÃÊ¥ ◊¥ •ŒÎCUÔ ÃÊ ‚ √ÿÊ# „ÒU– ‚’∑§Ê •ãÃÿʸ◊Ë, ‚’∑§Ê •äÿˇÊ, ‚’
¬˝ÊÁáÊ-•¬˝ÊÁáÊ ¡ªÃ˜Ô ∑§Ê ÁŸflÊ‚SÕÊŸ, ‚’∑§Ê ‚ÊˇÊË, øß, ∑§fl‹ ∞∑§
•ÊÒ⁄U ÁŸªÈ¸áÊ „ÒU–””
ß‚ ¬˝◊ÊáÊ ‚ ’˝rÊÔÊÁŒ ŒflÃÊ •ÊÒ⁄U üÊË⁄UÊ◊øãº˝, üÊË∑ΧcáÊøãº˝ ÃÕÊ
ŸÎÁ‚¢„U •ÊÁŒ ‚’ ¡Ëfl „UË ÁŸÁ‡øà „UÊÃ „Ò¥U ÄÿÊ¥Á∑§ ∞∑§ fl„UË ß¸‡fl⁄U Œfl
„ÒU ∞‚Ê ∑§„UÊ „ÒU– Á∑§ãÃÈ ‚’ ’˝rÊÔÊÁŒ ∑§Ê ¡Ê dCÔUÊ •ÊÒ⁄U œÊ⁄UáÊ∑§ûÊʸ,
•ãÃÿʸ◊Ë, ‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ÊŸ˜,Ô ãÿÊÿ∑§Ê⁄UË •ÊÒ⁄U SflÊ◊Ë, ’˝rÊÔÊÁŒ ∑§Ê ‚flŸ ÿÊÇÿ,
©UŸ‚ Á÷㟠∞∑§ „UË ß¸‡fl⁄U „ÒU, ∞‚Ê ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
53ó(¬˝‡Ÿ—) ÷flÁj◊ȸÁÄÃ◊¸ãÿÃ Ÿ flÊ?
53ó(¬˝‡Ÿ) •Ê¬ ‹Êª ◊ÈÁÄà ◊ÊŸÃ „UÊ, flÊ Ÿ„UË¥?
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 575
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
54ó(©UûÊ⁄U◊) ˜Ô ‚Ê‹ÊÄÿ‚Ê◊Ëåÿ‚ÊŸÈÖÿ‚ÊÿÈÖÿ‹ˇÊáÊÊ øÃȜʸ
◊ÈÁÄÃ◊¸ãÿÃ˘S◊ÊÁ÷—–
øÃÈÌflœÊÿÊ ◊ÈÄÃ— ∑§ËŒÎ‡ÊÊ˘ÕÊ¸ ÁflôÊÊÿÃ?
߸‡fl⁄U¡ËflÿÊS‚◊ÊŸ ‹Ê∑§ ÁŸflÊ‚S‚Ê ‚Ê‹ÊÄÿ◊ÈÁÄÃÁ⁄UàÿÊŒ-
ÿÊ˘Õʸ ªÎsãÔ Ã–
ŸÒfl¢ ‡ÊÄÿ¢ ÁflôÊÊÃÈæ˜U∑Ô È§Ã—, ‚fl¸cÊÊÜ¡ËflÊŸÊ◊ˇfl⁄U⁄UÁøÃÊ˘ÁœÁDÔUÃ
‹Ê∑§ ÁŸflÊ‚ÊàSflÃÊ ªŒ¸÷ʌ˟Ê◊Á¬ ‚Ê ◊ÈÁÄ× Á‚hÁÖ ‚Ê◊Ëåÿ◊ÈÁÄÃ-
⁄UÁ¬ Á‚hÊ, ‚flc¸ ÊÈ ¬ŒÊÕc¸ flãÃÿʸÁ◊àflŸ ߸‡fl⁄USÿ ‚Ê◊Ëåÿ flûʸ◊ÊŸàflÊØ–Ô
‚ÊŸÈÖÿ◊ÈÁÄÃ⁄UÁ¬ ‚fl¸cÊÊÜ¡ËflÊŸÊ¢ SflÃÁS‚hÊ– ∑§S◊ÊŒŸãÃøß‡fl-
⁄USÿÊ˘¬ˇÊÿÊ ¡ËflÊŸÊ¢ ‚ÊãÃàfløßʬûÊ⁄UÀ¬ôÊàflÊÁŒªÈáÊÊŸÊ¢ ‚ûflÊØ–Ô
‚ÊÿÈÖÿ◊ÈÁÄÃ⁄UÁ¬ ‚flc¸ ÊÊÜ¡ËflÊŸÊ¢ ‚ÊœÊ⁄UáÊÊ˘ÁSÖ ∑ȧ×, ߸‡fl⁄USÿ ‚fl¸òÊ
√ÿʬ∑§ûflÊà‚fl¸cÊÊÜ¡ËflÊŸÊ¢ ÃòÊ √ÿÊåÿ‚ê’ãœÊìÊÁÖ ‚Ê øÃȜʸ
◊ÈÁÄÃ√ÿ¸Õ¸Áà ◊ãÃ√ÿ◊˜–Ô
∑§Ê ÃÌ„U ◊ÈÁÄÃÁ⁄UÁÃ?
flÒ∑ȧá∆UªÊ‹Ê∑§∑Ò§‹Ê‚ÊÊÁŒcÊÈ ÁŸflÊ‚ ßàÿÈëÿÃ–
◊Òfl¢ flÊëÿãÃòÊ ¬⁄Uʜ˟àflʌà ∞fl ŒÈ—πʬûÊ‡øÁÖ flŒÿÈÁÄÃ-
Á‚hÊã× π‹È ◊ÈÁÄÃ⁄U∑Ò§flÊÁSà ŸÊãÿÁÖ ÃlÕÊ, ÿÕÊflÁmlÊÁflôÊÊŸ-
œ◊ʸŸÈDUÔ ÊŸÊŸãÃ⁄¢U ÿÁãŸ÷˝¸◊ê’˝rÊÔÃûflÁflôÊÊŸãÃŸ ‚fl¸ôÊSÿ‡fl⁄USÿ ‚flʸ-
ŸãŒSÿ ¬˝ÊåàÿÊ ¡ã◊◊⁄UáÊÊÁŒ‚fl¸ŒÈ—πÁŸflÎÁûÊ⁄Uˇfl⁄UÊŸãŒŸ ‚„U ‚ŒÒflÊ-
flÁSÕÁÃ◊ÈÁ¸ ÄÃÁ⁄UÁÖ •ÃÊ ÷flã◊ÃÊ ◊ÈÁÄÃÌ◊âÿÁà ÁŸ‡øÿ—– ““‚fl¸ê¬⁄U-
fl‡Ê¢ ŒÈ—π¢ ‚fl¸◊Êà◊fl‡Ê¢ ‚Èπ◊˜”Ô ” [4.160] ßÁà ◊ŸÈ‚ÊˇÿÊØ–Ô
54ó(©UûÊ⁄U) ‚Ê‹ÊÄÿ, ‚Ê◊Ëåÿ, ‚ÊŸÈÖÿ •ÊÒ⁄U ‚ÊÿÈÖÿ ÿ„U øÊ⁄U
¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë ◊ÈÁÄà „U◊ ◊ÊŸÃ „Ò¥U–
øÊ⁄U ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë ◊ÈÁÄà ∑§Ê ÄÿÊ •Õ¸ ∑§⁄UÃ „UÊ?
∞∑§ ‹Ê∑§ ◊¥ ¡Ëfl ߸‡fl⁄U ∑§Ê ÁŸflÊ‚ „UÊŸÊ ‚Ê‹ÊÄÿ ◊ÈÁÄÃ, ßàÿÊÁŒ
•Õ¸ ‹Ã „Ò¥U–
ÿ„U ◊ÊŸŸÊ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ ߸‡fl⁄U ∑§ ⁄Uø •ÊÒ⁄U ÁŸÿà Á∑§ÿ
‹Ê∑§ ◊¥ ‚’ ¡ËflÊ¥ ∑§Ê ÁŸflÊ‚ „UÊŸ ‚ Sflÿ◊fl ªŒ„U •ÊÁŒ ∑§Ë ÷Ë fl„U
◊ÈÁÄà Á‚h „ÒU– •ÊÒ⁄U ‚’ ¬ŒÊÕÊZ ◊¥ •ãÃÿʸ◊Ë √ÿʬ∑§ „UÊŸ ‚ ߸‡fl⁄U
‚’∑§ ‚◊ˬ ◊¥ flûʸ◊ÊŸ „ÒU, ß‚◊¥ ‚Ê◊Ëåÿ ◊ÈÁÄà ÷Ë Sfl×Á‚h „ÒU– •ÊÒ⁄U
576 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‚ÊŸÈÖÿ ◊ÈÁÄà ÷Ë ‚’ ¡ËflÊ¥ ∑§Ê Sfl×Á‚h „UË „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ •Ÿãà øß
߸‡fl⁄U ∑§Ë •¬ˇÊÊ ¡ËflÊ¥ ◊¥ •ãÃflÊ‹Ë øßÃÊ „UÊŸ ‚ ¡Ëfl •À¬ôÊÊÁŒ
ªÈáÊflÊ‹ „Ò¥U– •ÊÒ⁄U ‚ÊÿÈÖÿ ◊ÈÁÄà ÷Ë ‚’ ¡ËflÊ¥ ∑§Ë ‚ÊœÊ⁄UáÊ Á‚h „UË „ÒU
ÄÿÊ¥Á∑§ ߸‡fl⁄U ∑§ ‚fl¸òÊ √ÿʬ∑§ „UÊŸ ‚ •ÊÒ⁄U ‚’ ¡ËflÊ¥ ∑§Ê ©U‚◊¥ √ÿÊåÿ
„UÊŸ ‚ √ÿÊåÿ-√ÿʬ∑§ ‚ê’㜠Sfl×Á‚h „UË „ÒU– ß‚Á‹ÿ ÿ„U øÊ⁄U ¬˝∑§Ê⁄U
∑§Ë ◊ÈÁÄà ◊ÊŸŸÊ √ÿÕ¸ „UË „ÒU–
ÿ„U ◊ÈÁÄà ◊ÊŸŸÊ √ÿÕ¸ „ÈU•Ê ÃÊ •’ ∑Ò§‚Ë ◊ÈÁÄà ◊ÊŸÊª? ÿÁŒ ∑§„UÊ
Á∑§ flÒ∑ȧá∆U, ªÊ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ∑Ò§‹Ê‚ÊÁŒ ∑§ ÁŸflÊ‚ ∑§Ê ◊ÈÁÄà ◊ÊŸÃ „Ò¥U, ÿ„U
÷Ë ÃÈê„UÊ⁄UÊ ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ fl„UÊ° ¬⁄Uʜ˟ „UÊŸ ‚ „UË ŒÈ—π ¬˝Ê#
„UÊªÊ, ÃÊ ŒÈ—π ∑§Ê ◊ÈÁÄà Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ– flŒ •ÊÒ⁄U ÿÈÁÄà ‚ Á‚hÊãÃ
„ÒU Á∑§ ◊ÈÁÄà ∞∑§ „UË „ÒU, •ãÿ Ÿ„UË¥– ¡Ò‚ ÿÕÊflÃ˜Ô ¡Ê ÁfllÊ, ÁflôÊÊŸ •ÊÒ⁄U
œ◊¸ ∑§Ê ÿÕÊflÃ˜Ô •ŸÈDUÔ ÊŸ ∑§⁄UŸ ∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô ÁŸ÷˝Ê¸ãà ’˝rÊÔ ∑§Ê ¡ÊŸŸÊ, ©U‚‚
‚fl¸ôÊ ß¸‡fl⁄U ∑§ ‚’ •ÊŸãŒ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# ‚ ¡ã◊◊⁄UáÊÊÁŒ ‚’ ŒÈ—πÊ¥ ∑§Ë
ÁŸflÎÁûÊ •ÊÒ⁄U ߸‡fl⁄U ∑§ •ÊŸãŒ ∑§ ‚ÊÕ ‚ŒÒfl •flÁSÕÁà “◊ÈÁÄÔ ∑§„UÊÃË
„ÒU– ß‚‚ •Ê¬∑§Ë ◊ÊŸË ◊ÈÁÄà Á◊âÿÊ „UË „ÒU, ÿ„U ÁŸ‡øÿ ¡ÊŸÊ– ÄÿÊ¥Á∑§ó
““¬⁄Ufl‡Ê „UÊŸÊ ‚’ ŒÈ—π •ÊÒ⁄U Sflʜ˟ „UÊŸÊ ‚Èπ „ÒU–”” ÃÈê„UÊ⁄UË ◊ÈÁÄà ◊¥
‚ŒÊ ¬⁄Uʜ˟ ⁄U„UŸÊ „ÒU–
55ó(¬˝‡Ÿ—) ÁflcáÊÈSflÊÁ◊flÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÿÊŒÿÊ flŒ‚ê◊ÃÊ
•Ê„UÁSflûÊÁm⁄UÊÁœŸ—?
55ó(¬˝‡Ÿ) ÁflcáÊÈSflÊ◊Ë •ÊÒ⁄U flÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÿË •ÊÁŒ flŒÊŸÈ∑ͧ‹
„Ò¥U, flÊ Áfl⁄UÊœË?
56ó(©UûÊ⁄U◊˜) Ô Ÿ ¬Ífl¸—, øÃÈcÊ¸È flŒcÊÈ ÃcÊÊ◊ŸÁ÷œÊŸÊØ–Ô flŒ-
Áfl⁄UÊœÊà¬ÊπÁá«UŸ ∞fl Ã ÁàflÁà fll◊˜ó Ô ŸÒfl¢ ‡ÊÄÿ¢, ∑ȧ× üÊË∑ΧcáÊÊ ◊◊ ‡Ê⁄UáÊê¬˝ÊåŸÊÃÈ Á„UŸÁSàflàÿÊlÕ¸Sÿ
““¬ÊπÁá«UŸÊ Áfl∑§◊¸SÕÊŸ˜Ô flÒ«UÊ‹fl˝ÁÃ∑§ÊÜ¿U∆UÊŸ˜–Ô
„ÒUÃÈ∑§Êãfl∑§flÎûÊË¥‡ø flÊæ˜U◊Ô ÊòÊáÊÊÁ¬ ŸÊø¸ÿØH Ô ”” [4.30]
ßÁà ◊ŸÍÄÃàflÊØԖ ∞Ã ‚ê¬˝ŒÊÿ‡ÊéŒÊÕʸ„Uʸ ŸÒfl ‚Áãà Á∑§ãÃÈ
‚ê¬˝ŒÊ„U‡ÊéŒÊÕʸ„Uʸ ∞flÁÖ “‚êÿ∑˜§Ô ¬˝∑ΧCÔUÃÿÊ Á„U ŒÇœœ◊¸ôÊÊŸÊ ¡ŸÊ
÷flÁãà ÿcÊÈ Ã ‚ê¬˝ŒÊ„UÊ” ßÁà Áflfl∑§—– ∑§ŒÊÁøà∑§ŸÁøûÊcÊÊ¢ Áfl‡flÊ‚
∞fl Ÿ ∑§ûʸ√ÿ—–
56ó(©UûÊ⁄U) ß‚◊¥ flŒÊŸÈ∑ͧ‹ „UÊŸÊ ¬˝Õ◊ ¬ˇÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 577
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
øÊ⁄UÊ¥ flŒÊ¥ ◊¥ ©UŸ∑§Ê ∑§„UË¥ ŸÊ◊ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU– flŒÁfl⁄UÊœË „UÊŸ ‚ fl ¬Êπá«UË
„UË „ÒU¥, ÿ„U ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– œ◊¸‡ÊÊSòÊ ◊¥ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ó““¬Êπá«UË, flŒÁflL§h
∑§◊¸ ∑§⁄UŸ„UÊ⁄U, Áfl«UÊ‹ ∑§ Sfl÷Êfl ‚ ÿÈÄÃ, ‡Ê∆U, SflÊÕ˸, ’ªÈ‹Ê ∑§ ÃÈÀÿ
¬⁄U¬ŒÊÕ¸ ¬⁄U äÿÊŸ ⁄UπŸflÊ‹Ê¥ ∑§Ê flÊáÊË ‚ ÷Ë ‚à∑§Ê⁄U Ÿ ∑§⁄U–”” ÿ
ÁflcáÊÈSflÊ◊Ë •ÊÁŒ ‚ê¬˝ŒÊÿ ‡ÊéŒ ‚ ∑§„U ¡ÊŸ ÿÊÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒU, Á∑§ãÃÈ
“‚ê¬˝ŒÊ„U” •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚êÿ∑˜§Ô ŸÊ‡Ê∑§ „UË „Ò¥U– “•ë¿U ¬˝∑§Ê⁄U ‚êÿ∑˜§Ô ⁄UËÁà ‚
œ◊¸ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ Á¡Ÿ∑§Ê ŸCÔU „UÊ ªÿÊ, ∞‚ ¡Ÿ Á¡Ÿ◊¥ „UÊ¥, fl ‚ê¬˝ŒÊ„U ∑§„UÊÃ
„Ò¥U”– ∑§÷Ë Á∑§‚Ë ∑§Ê ©UŸ∑§Ê Áfl‡flÊ‚ „UË Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
57ó(¬˝‡Ÿ—) “üÊË∑ΧcáÊ—‡Ê⁄UáÊ¢ ◊◊”– •ÿ◊ˇÊ⁄U‚◊ÈŒÊÿ—
‚àÿÊ˘ÁSÃ, Á◊âÿÊ flÁÃ?
57ó(¬˝‡Ÿ) “üÊË∑ΧcáÊ— ‡Ê⁄UáÊ¢ ◊◊” ÿ„U •ˇÊ⁄UÊ¥ ∑§Ê ‚◊ÈŒÊÿM§¬
◊ãòÊ ‚àÿ „ÒU, flÊ Á◊âÿÊ?
58ó(©UûÊ⁄U◊˜Ô) flŒÊŸÈÄÃàflÊà∑§¬Ê‹∑§ÁÀ¬ÃûflÊÁã◊âÿÒflÁÖ
flŒÊÄêÊÿòÊË◊ãòÊÊ¬Œ‡ÊàÿʪŸ Á◊âÿÊ∑§ÁÀ¬ÃÊ˘ˇÊ⁄U‚◊ÈŒÊÿÊ¬Œ‡ÊŸ
ŸÊÁSÃ∑§àfl¢ Ÿ⁄U∑§¬˝ÊÁ#‡ø ÷ÁflcÿÁà ÷flÃÊ◊˜–Ô
58ó(©UûÊ⁄U) flŒÊÄà Ÿ „UÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§¬Ê‹∑§ÁÀ¬Ã „UÊŸ ‚ Á◊âÿÊ „UË
„ÒU– flŒÊÄà ªÊÿòÊË ◊ãòÊ ∑§ ©U¬Œ‡Ê ∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U Á◊âÿÊ ∑§À¬ŸÊ Á∑§ÿ
•ˇÊ⁄UÊ¥ ∑§ ‚◊ÈŒÊÿM§¬ ◊ãòÊ ∑§ ©U¬Œ‡Ê ‚ •Ê¬∑§Ê ŸÊÁSÃ∑§ÃÊ •ÊÒ⁄U Ÿ⁄U∑§¬˝ÊÁ#
„UÊªË–
59ó(¬˝‡Ÿ—) ∑§ËŒÎªÕÊ¸˘Sÿ Á∑˝§ÿÃ?
59ó(¬˝‡Ÿ) ©UÄà ◊ãòÊ ∑§Ê •Õ¸ ∑Ò§‚Ê ∑§⁄UÃ „UÊ?
60ó(©UûÊ⁄U◊) Ô˜ ÿ— ÁüÊÿÊ ‚Á„U× ∑ΧcáÊ— ‚ ◊◊ ‡Ê⁄UáÊ◊ÁSàflÁÖ
‚ê÷flÊŒ‡ÊÈhÊŸÕ¸∑§Ê˘ÿ◊ˇÊ⁄U‚◊ÈŒÊÿÊ˘S◊ÊÃ˜Ô ∑§Ê⁄UáÊÊŒSÿÊ¬Œ‡Ê∑§⁄UáÊ¢
ª˝„UáÊ¢ Áfl‡flÊ‚‡ø ∑§ŸÁøãŸÒfl ∑§Ã¸√ÿ ßàÿÕ¸—– ∞fl◊fl “Ÿ◊Ê
ŸÊ⁄UÊÿáÊÊÿ”, “Ÿ◊Á‡‡ÊflÊÿ” “Ÿ◊Ê ÷ªflÃ flÊ‚ÈŒflÊÿ” “∞¥ OÔUË¥ Ä‹Ë¥
øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflìÊ” ßàÿÊŒÿÊ˘åÿˇÊ⁄U‚◊ÈŒÊÿÊ¬Œ‡ÊÊ Á◊âÿÒfl ‚îÊŸÒ-
◊¸ãÃ√ÿÊ—–
•Õ flÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÿSÿÊ¬Œ‡ÊÊ˘ÿ¢ ’˝rÊÔ‚ê’ãœÊ˘ÕʸŒÔ˜ ÷˝CUÔ‚ê’ãœÊ-
˘ˇÊ⁄U‚◊ÈŒÊÿ— ‚îÊŸÒflÒ¸ÁŒÃ√ÿ—ó““üÊË∑ΧcáÊ— ‡Ê⁄UáÊê◊◊ ‚„Ud¬Á⁄U-
578 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
flà‚⁄UÁ◊Ã∑§Ê‹¡ÊÃ∑ΧcáÊÁflÿÊª¡ÁŸÃÃʬċ‡ÊÊ˘ŸãÃÁÃ⁄UÊ÷ÊflÊ˘„¢U
÷ªflÃ ∑ΧcáÊÊÿ Œ„U Áãº˝ÿ¬˝ÊáÊÊã×∑§⁄UáÊÃh◊ÊZ‡ø ŒÊ⁄UʪÊ⁄U¬òÈ ÊÊ#ÁflûÊ„U
¬⁄UÊáÿÊà◊ŸÊ ‚„U ‚◊¬¸ÿÊÁ◊ ŒÊ‚Ê˘„¢U ∑ΧcáÊ ÃflÊÁS◊–”” ‚„Ud¬Á⁄U-
flà‚⁄UàÿÊÁŒ ‚„Ud¬Á⁄UªáÊŸ¢ √ÿÕ¸◊˜–Ô ∑ȧ×, flÀ‹÷Sÿ ÿÈc◊Ê∑§Üø
‚fl¸ôÊÃÊÿÊ •÷ÊflÊÃ˜Ô ¬˝àÿˇÊÃÊ ø Ÿ ÁfllÃ– ‚„Ud¢ flà‚⁄UÊ √ÿÃËÃÊ
ßàÿÁ¬ ∑ΧcáÊÁflÿÊª ¬Á⁄UªáÊŸ◊ÿÈÄâ ‚ÁãŒÇœàflÊØ–Ô
60ó(©UûÊ⁄U) üÊË-‹ˇ◊Ë ∑§ ‚Á„Uà ¡Ê ∑ΧcáÊ „Ò¥U ‚Ê ◊⁄U ‡Ê⁄UáÊ „UÊ¥,
ÿ„U •Õ¸ ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ, ÄÿÊ¥Á∑§ üÊË∑ΧcáÊ ◊⁄U ‡Ê⁄UáÊ ∑§Ê ¬˝Ê#
„UÊ¥, flÊ ◊⁄U ‡Ê⁄UáÊ ∑§Ê ŸCÔU ∑§⁄¥U, ßàÿÊÁŒ •Õ¸ ÷Ë ‚ê÷fl „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ÃÈê„UÊ⁄U
◊ãòÊ ◊¥ ““¬˝ÊåŸÊÃÈ”” ¬Œ Ÿ„UË¥ „ÒU, Á∑§ãÃÈ ™§¬⁄U ‚ ∑§À¬ŸÊ◊ÊòÊ ∑§⁄UÃ „UÊ–
flÒ‚ ∑§Ê߸ ““Á„UŸSÃÈ”” •ÊÁŒ Á∑˝§ÿÊ ∑§Ë ÷Ë ∑§À¬ŸÊ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ©U‚∑§Ê
ÃÈ◊ ∑Ò§‚ ⁄UÊ∑§ ‚∑§Êª? ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ÿ„U •ˇÊ⁄U‚◊ÈŒÊÿM§¬ ◊ãòÊ
ÁŸ⁄UÕ¸∑§, •‡ÊÈh „ÒU– ß‚Ë ‚ ß‚ ◊ãòÊ ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄UŸÊ flÊ ŒÍ‚⁄U ‚ ©U¬Œ‡Ê
‹ŸÊ •ÊÒ⁄U ß‚ ¬⁄U Á∑§‚Ë ∑§Ê ∑§ŒÊÁ¬ Áfl‡flÊ‚ Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U
“Ÿ◊Ê ŸÊ⁄UÊÿáÊÊÿ–” “Ÿ◊— Á‡ÊflÊÿ—–” “Ÿ◊Ê ÷ªflÃ flÊ‚ÈŒflÊÿ–” “∞¥ OÔUË¥
øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflìÊ” ßàÿÊÁŒ •ˇÊ⁄U‚◊ÈŒÊÿM§¬ ’ŸÊfl≈UË ◊ãòÊÊ¥ ∑§ ©U¬Œ‡Ê ÷Ë
‚îÊŸÊ¥ ∑§Ê Á◊âÿÊ „UË ¡ÊŸŸ øÊÁ„Uÿ¥–
•ÊÒ⁄U flÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÁÿÿÊ¥ ∑§ ’˝rÊÔ‚ê’㜟Ê◊∑§ ◊ãòÊ ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê flSÃÈ×
÷˝CUÔ ‚ê’ãœM§¬ „UË ‚îÊŸÊ¥ ∑§Ê ‚◊¤ÊÊ øÊÁ„Uÿ– ¡Ò‚ ’˝rÊÔ‚ê’㜠∑§Ê ◊ãòÊ
“üÊË∑ΧcáÊ— ‡Ê⁄UáÊ¢” ßàÿÊÁŒ „ÒU– ß‚∑§Ê •Õ¸ ÿ„U „ÒU Á∑§ó““üÊË∑ΧcáÊ ◊⁄U ‡Ê⁄UáÊ
„UÊ¥– ‚„UdÊ¥ flcʸ∑§Ê‹ ‚ „ÈU•Ê ¡Ê ∑ΧcáÊ ∑§Ê ÁflÿÊª, ©U‚‚ „ÈU•Ê ¡Ê ŒÈ—π
•ÊÒ⁄U Ä‹‡Ê, ©UŸ‚ ÉÊ⁄UÊ „ÈU•Ê ◊Ò¥ üÊË∑ΧcáÊ ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§ Á‹ÿ Œ„U, ßÁãº˝ÿ,
¬˝ÊáÊ, •ã×∑§⁄UáÊ •ÊÒ⁄U SòÊË, ¬ÈòÊ, ÉÊ⁄U, ¬˝Ê#-œŸ Á∑˝§ÿÊ‚Á„Uà Œ„UÊÁŒ ∑§ œ◊ÊZ
∑§Ê •¬Ÿ •Êà◊Ê ∑§ ‚Á„Uà ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– •ÊÒ⁄U „U ∑ΧcáÊ! ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄UÊ
ŒÊ‚ „Í°U–””
‚„Ud flcʸ ∑§Ë ªáÊŸÊ ∑§⁄UŸÊ √ÿÕ¸ „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ ÃÈê„UÊ⁄UÊ flÀ‹÷ •ÊÒ⁄U
ÃÈ◊ ‚fl¸ôÊ Ÿ„UË¥, Á∑§ ‚„Ud flcʸ ‚ „UË ÁflÿÊª „ÈU•Ê, ∞‚Ê ÁŸ‡øÿ ∑§⁄U
‚∑§Ê– •ÊÒ⁄U Ÿ ¬˝àÿˇÊ „UË ‚„Ud flcÊÊZ ∑§Ê ¡ÊŸ ‚∑§Ã „UÊ, Á∑§ ßß „UË
flcʸ √ÿÃËà „ÈU∞– ß‚Á‹ÿ ∑ΧcáÊ ÁflÿÊª ◊¥ ÁŸ‡øÿ Ÿ „UÊ ‚∑§Ÿ ‚
flcʸªáÊŸÊ •ÿÈÄà „ÒU–
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 579
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
61ó(¬˝‡Ÿ—) ∑ΧcáʇÊéŒŸ Á∑§æ˜Uª Ô ÎsÃÔ ?
61ó(¬˝‡Ÿ) ∑ΧcáÊ ‡ÊéŒ ‚ ÄÿÊ ‹Ã „UÊ?
62ó() ¬⁄U’˝rÊÔ ªÊ‹Ê∑§flÊ‚Ë flÁà flŒÊ◊—–
ŸÒ à à‚àÿ◊ÁSà ∑§S◊ÊØ Ô ¡ã◊◊⁄U á ÊflÃÊ ¡ËflSÿ ∑Î § cáÊSÿ
¬⁄U’˝rÊÔàflÊ÷ÊflÊØ–Ô ªflÊ¢ ¬‡ÊÍŸÊ¢ ÿÊ ‹Ê∑§S‚ ÃÈ ŒÈ—πM§¬Ê ŒÈª¸ãœ-
M§¬àflÊûÊòÊ ÿ fl‚Áãà Ãåÿ‚èÿÊ ÁfllÊ„UËŸÊ •Ê÷Ë⁄Uflã◊Íπʸ ÁflôÊÿÊ—–
Á∑§Üø •S◊Êà¬˝àÿˇÊ÷ÍÃÊŒÊ÷Ë⁄U¬À‹ªÊ¸‹Ê∑§Êà¬ÎÕÄ∑§Á‡øŒ˜Ô ªÊ‹Ê∑§
∞fl ŸÊSÃËàÿflªãÃ√ÿ◊˜–Ô ÃŒÈ¬Ê‚∑§ÊSÃòÊ ÿ ªÁ◊cÿÁãà ÃÁ¬ Ãʌ·ÊÊ
÷flãÃËÁà ÁflôÊÿ◊˜–Ô
“∑ΧcáÊÁflÿÊª¡ÁŸÃÃʬċ‡ÊÊ˘ŸãÃÁÃ⁄UÊ÷  ÊflÊ˘„U” Á◊àÿÊÁŒ, ߌ◊-
‡ÊÈh◊˜Ô– ∑ȧÃSÃʬċ‡ÊÿÊ— ¬ÈŸL§ÄÃàflÊŒ∑§ÊÕ¸àflÊìÊ– ¬ÈŸ⁄UŸãÃSÿ
Ä‹‡ÊSÿ ÁÃ⁄UÊ÷ÊflÁfl⁄U„UÊg‡Ê∑§Ê‹flSÃȬÁ⁄Uë¿UŒ ∞flÊ‚ê÷ÊflŸËÿ—–
∑ΧcáÊSÃÈ ∑ΧcáʪÈáÊÁflÁ‡ÊCÔUŒ„UflûflÊîÊã◊◊⁄UáÊÊÁŒÿÈÄÃàflÊjªflÊŸfl
÷ÁflÃÈ◊ÿÊÇÿ—– ÃS◊Ò Œ„UÁãº˝ÿ¬˝ÊáÊÊã×∑§⁄UáÊÃh◊ʸáÊÊ¢ ‚◊¬¸áÊ◊flÊ-
‡ÊÄÿ¢ ‚ŒÒfl ÃÁãŸDÔUàflÊàSflÊ÷ÊÁfl∑§àflÊìÊ–
‚◊¬¸áÊ¢ ÷flÁà øã◊‹◊ÍòÊÊÁŒ¬Ë«UÊ⁄UʪmcÊÊ˘œ◊ʸáÊÊ◊Á¬ ÃS◊Ê ∞fl
‚◊¬¸áÊ¢ SÿÊûÊ໧‹÷ÊªÊ Ÿ⁄U∑§ÊÁŒ¬˝ÊÁ#— ∑ΧcáÊÊÿÒfl ÷flÁŒÁà ãÿÊÿSÿ
Áfll◊ÊŸàflÊØ–Ô ŒÊ⁄UʪUÊ⁄U¬ÈòÊÊ#ÁflûÊ„UÊŸÊ◊Á¬ ‚◊¬¸áÊê¬Ê¬»§‹∑§◊fl–
∑ȧ×, ¬⁄UŒÊ⁄UÊáÊÊ¢ ¬⁄U¬ÈL§cÊʬ¸áÊSÿ ¬Ê¬Êà◊∑§àflÊØԖ Ãh◊ÊZ‡øÁÃ-
¬ÈÁÀ‹XÔUŸ ÁŸg¸‡ÊÊÁmûÊ„U¬⁄UÊáÊËÁà Ÿ¬È¢‚∑§Á‹XÔUŸ ÁŸg¸‡ÊÊìÊʇÊÈh◊fl
flÊÄÿæ˜U∑ Ô §È ÃÊ Á‹XÔUflcÒ ÊêÿÁŸg‡¸ ÊÊà¬⁄U‡ÊéŒSÿ ÁòÊcÊÈ Á‹XÔU cÊÈ flûʸ◊ÊŸàflÊìÊ–
“•Êà◊ŸÊ ‚„U ‚◊¬¸ÿÊÁ◊ ŒÊ‚Ê˘„¢U ∑ΧcáÊ ÃflÊS◊Ë” àÿãÃÊ-
˘ŸÕÊ¸˘ˇÊ⁄U‚◊ÈŒÊÿ—– ∞∑Ò§flÊà◊Ê ¡ËflÊ Ÿ mÊÒ, ¬ÈŸ⁄UÊà◊ŸÊ ‚„UÊà◊Ê„¢U
Œ„UÁãº˝ÿÊŒËÁŸ ‚◊¬¸ÿÊ◊Ëàÿ‡ÊÈh◊fl– ŒÊ‚Ê˘Õʸë¿ÍUº˝ ∞flÁÖ “‡Êͺ˝Sÿ
ÃÈ ¡ÈªÈÁå‚Ã◊˜”Ô [◊ŸÈ0 2.31] ßÁà ◊ŸÈ‚ÊˇÿŒ‡Ê¸ŸÊØ–Ô •SÿÊÁ÷¬˝ÊÿÊ
flÀ‹÷Ÿ Á‚hÊãÃ⁄U„USÿÊÁŒª˝ãÕcflŸ∑§’Ê‹’ÈÁh◊ŸÈcÿ÷˝◊áÊÊÕ¸—
¬Ê¬flÎhKÕ¸‡ø ÁŸM§Á¬Ã—– ÃlÕÊó
““üÊÊfláÊSÿÊ˘◊‹ ¬ˇÊ ∞∑§ÊŒ‡ÿÊ¢ ◊„UÊÁŸÁ‡Ê–
‚ÊˇÊÊŒ˜÷ Ô ªflÃÊ ¬˝ÊÄÃãÃŒˇÊ⁄U‡Ê ©UëÿÃH 1H
580 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
’˝rÊÔ‚ê’ãœ∑§⁄UáÊÊÃ˜Ô ‚fl¸cÊÊãŒ„U¡ËflÿÊ—–
‚fl¸ŒÊcÊÁŸflÎÁûÊÌ„U ŒÊcÊÊ— ¬ÜøÁflœÊ— S◊ÎÃÊ—H 2H
‚„U¡Ê Œ‡Ê∑§Ê‹ÊàÕÊ ‹Ê∑§flŒÁŸM§Á¬ÃÊ—–
‚¢ÿÊª¡Ê— S¬‡Ê¸¡Ê‡ø Ÿ ◊ãÃ√ÿÊ— ∑§ŒÊøŸH 3H
•ãÿÕÊ ‚fl¸ŒÊcÊÊáÊÊ¢ Ÿ ÁŸflÎÁûÊ— ∑§ÕÜøŸ–
•‚◊̬ÃflSÃÍŸÊãÃS◊ÊŒ˜Ô fl¡¸Ÿ◊Êø⁄UØH Ô 4H
ÁŸflÁŒÁ÷— ‚◊åÿÒ¸fl ‚flZ ∑ȧÿʸÁŒÁà ÁSÕÁ×–
Ÿ ◊â ŒflŒflSÿ SflÊÁ◊÷ÈÁÄÂ◊¬¸áÊ◊˜H Ô 5H
ÃS◊ʌʌÊÒ ‚fl¸∑§Êÿ¸ ‚fl¸flSÃÈ‚◊¬¸áÊ◊˜–Ô
ŒûÊʬ„UÊ⁄UfløŸãÃÕÊ ø ‚∑§‹¢ „U⁄U—H 6H
Ÿ ª˝ÊsÔÁ◊Áà flÊÄÿ¢ Á„U Á÷ãŸ◊ʪ¸¬⁄¢U ◊Ã◊˜–Ô
‚fl∑§ÊŸÊ¢ ÿÕÊ ‹Ê∑§ √ÿfl„UÊ⁄U— ¬˝Á‚äÿÁÃH 7H
ÃÕÊ ∑§ÊÿZ ‚◊åÿÒ¸fl ‚fl¸cÊÊ¢ ’˝rÊÔÃÊ Ã×–
ªXÔUÊàfl ‚fl¸ŒÊcÊÊáÊÊ¢ ªÈáÊŒÊcÊÊÁŒfláʸŸ◊˜H
Ô 8H
ªXÔUÊàflŸ ÁŸM§åÿ¢ SÿÊûÊmŒòÊÊÁ¬ øÒfl Á„U–””
¬˝Õ◊ÃSàfl‚∑ΧŒÈÄâ ∑ΧcáÊ— ÷ªflÊŸfl ŸÁà ∑ΧcáÊSÿ ◊⁄UáÊ ¡ÊÃ
߸cÊããÿÍŸÊÁŸ ¬Üø‚„UdÊÁáÊ flcÊʸÁáÊ √ÿÃËÃÊÁŸ– ‚ ߌʟ˥ flÀ‹÷Sÿ
‚◊ˬ ∑§ÕÁ◊Œ◊ÈÄÃflÊŸ˜Ô, Á∑§ãÃÈ ∑§ŒÊÁøãŸÒflÊÄÃflÊÁŸÁÖ Á∑§Üø
flÀ‹÷ŸÊÿ¢ ¬Êπá«U¡Ê‹Ê˘œ◊¸∑§⁄UáÊÊÕÊ¸ ⁄UÁøà ßÁà ¡ÊŸË◊—–
“‚ÊˇÊÊjªflÃÊ ¬˝ÊÄÔ Á◊Áà ∑§fl‹¢ ¿U‹◊fl ÃSÿ flÀ‹÷Sÿ
ÁflôÊÿÁ◊ÁÖ ÃS◊ÊûÊŒˇÊ⁄U‚◊ÈŒÊÿÊ¬Œ‡ÊSÿ ¬Ê¬¡Ÿ∑§àflÊŒ‚ê’ãœ-
¬˝‹Ê¬àflÊìÊ–
‚fl¸ŒÊcÊÁŸflÎÁûÊÁ⁄UÁÃ, ŒÊcÊÊ ÁŸflÎûÊÊ ÷ÍàflÊ Äfl ªÁ◊cÿãÃËÁÃ
flÊëÿ◊˜Ô? ŸCÔUÊ ÷ÁflcÿãÃËÁà ’˝Íÿȇøà∑§ŒÊÁøãŸÒfl Ÿ‡ÿÿÈ⁄Uãÿ∑ΧÃÊ—
¬Ê¬ŒÊcÊÊ •ãÿ◊ŸÈcÿãŸÒfl ªë¿UÁãà Á∑§ãÃÈ ∑§ûÊÒ¸fl ∑Χâ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷-
»§‹ê÷Èæ˜UÔÄÃ, ŸÊãÿ— ∑§Á‡øÁŒÁÖ „U®⁄U ∑ΧcáÊ¢ ‚◊¬¸áÊŸÊãÿ∑ΧÃÊ—
¬Ê¬ŒÊcÊÊ ªë¿Uÿ‡È øûÊÌ„U Ã໧‹÷ÊªÊÕZ Ÿ⁄U∑§¢ ŒÈ—π¢ „UÁ⁄U⁄Ufl ¬˝ÊåŸÈÿÊÁŒÁÃ
ÁŸ‡øÿ—– ∑ȧ×, “Sflÿ¢ ∑ΧÃÊŸÊê¬Ê¬¬Èáÿ∑§◊¸»§‹ÊŸÊ¢ Sfl÷ÊªŸÒfl
ˇÊÿÊÁŒÁÔ ãÿÊÿÊmÀ‹÷∑ΧÃÊ ∑§À¬ŸÊ √ÿÕÒ¸flÁà ÁŸ‡øÿ—–
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 581
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‚„U¡Ê ßàÿÊÁŒ, ‚„U¡ÊŸÊ¢ ŒÊcÊÊáÊÊ¢ ÁŸflÎûÿÊ Sflÿ◊fl ÁŸflûÊ¸Ã,
∑ȧÃSÃcÊÊ¢ ‚„U¡àflÊŒÁÇŸŒÊ„UflØԖ ‚fl¸‚◊¬¸áÊ ∑ΧÃ˘Á¬ Œ„USÕÊŸÊ¢
∑ȧDÔUÊÁŒŒÊcÊÊáÊÊ¢ ˇÊÈÁବʂʇÊËÃÊcáÊ‚ÈπŒÈ—πÊ˘ôÊÊŸÊŸÊê÷flÃÊê÷flÁë¿U-
cÿÊáÊÊÜø ÁŸflÎûÊ⁄UŒ‡Ê¸ŸÊØԖ ÃÕÊ Œ‡Ê∑§Ê‹ÊàÕÊ •Á¬ flÊÃÁ¬ûÊ-
∑§»§Öfl⁄UÊŒÿÊ ŒÊcÊÊ ÷flŒÊŒËŸÊ¢ ∑§Õ㟠ÁŸflûʸãÃ? ‹Ê∑§flŒÿÊÌ◊âÿÊ-
÷ÊcÊáÊøÊÒÿ¸∑§⁄UáÊ◊ÊÃÎŒÈÁ„UÃÎ÷ÁªŸËSŸÈcÊʬ⁄USòÊ˪◊ŸÁfl‡flÊ‚ÉÊÊÃÊŒÿÊ
ŒÊcÊÊSÃÕÊ ◊ÊÃÎŒÁÈ „UÃ÷ Î ÁªŸËSŸÈcÊʪÈL§¬àãÿÊÁŒ‚¢ÿÊª¡ÊSÃÊ‚Ê¢ S¬‡Ê¸¡Ê‡ø
ŒÊcÊÊ flÀ‹÷ÊlÒÁ⁄UŒÊŸËãßÒ÷¸flÁjfl¸À‹÷‚ê¬˝ŒÊÿSÕÒ÷¸ªflŒÈ¬Œ‡ÊŸ
flÀ‹÷Ê¬Œ‡ÊŸ flÊ ∑§ŒÊøŸ ŸÒfl ◊ãÃ√ÿÊ— Á∑§◊˜? Ô
ßÁà ÷ªflmÀ‹÷Ê¬Œ‡ÊŸÊŸŸ Á∑§XÔUêÿÃ, ÷ªflmÀ‹÷ÊÒ flŒ-
ÁflL§hÊ¬Œ‡ÊÊãŸÊÁSÃ∑§Êflœ◊¸∑§ÊÁ⁄UáÊÊÒ ÁfllÊ„UËŸÊÒ ÁflcÊÁÿáÊÊflœ◊¸-
¬˝flûʸ∑§ÊÒ œ◊¸ŸÊ‡Ê∑§ÊÒ ø ÁflôÊÊÿÃó
““ÿÊ˘fl◊ãÿà Ã ◊Í‹ „UÃȇÊÊSòÊÊüÊÿÊŒ˜Ô Ám¡—–
‚ ‚ÊœÈÁ÷’¸Á„Uc∑§ÊÿÊ¸ ŸÊÁSÃ∑§Ê flŒÁŸãŒ∑§—H”” [2.11]
ßÁà ◊ŸÈ‚ÊˇÿSÿ Áfll◊ÊŸàflÊØ–Ô “•ãÿÕÊ ‚fl¸ŒÊcÊÊáÊÊ¢ Ÿ ÁŸflÎÁûÊ—
∑§ÕÜøŸ” àÿÊÁŒ ⁄UøŸê÷XÔU¬ÊŸæ˜U∑ Ô Î§àflÒfl ∑ΧÃÁ◊Áà ÁflôÊÿ◊˜–Ô ∑ȧ×,
߸ŒªÎ ¬È Œ‡ÊŸ ‚àÿœ◊¸ªáÈ ÊÊŸÊ¢ ŸÊ‡Ê ∞fl ÷flàÿà ߸Œ‡Î ÊSÿ ÷˝CUÔË∑§⁄UáÊÊÕ¸Sÿ
¬Ê¬Êà◊∑§SÿÊ¬Œ‡ÊSÿÊ¬Á⁄U ∑§ŸÁøŒÁ¬ ∑§ŒÊÁøÁm‡flÊ‚Ê ŸÒfl ∑§ûʸ√ÿ
ßÁà ÁŸ‡øÿ—–
•œ◊Ê¸¬Œ‡ÊÊ˘ÿ◊ãÿÊ˘Á¬ flÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÿSÕÊŸÊ¢ üÊÊÃ√ÿ—ó
“ÃS◊ʌʌÊÒ0” SflÊ¬÷ÊªÊà¬Ífl¸◊fl ‚fl¸flSÃȬŒŸ ÷ʃÿʸ¬ÈòÊʌ˟Ê◊Á¬
‚◊¬¸áÊ¢ ∑§ûʸ√ÿ¢, ÁflflÊ„UÊŸãÃ⁄¢U SflÊ¬÷Êª ‚fl¸∑§Êÿ¸ ‚fl¸∑§Êÿ¸ÁŸÁ◊ûÊ¢
Ãà∑§ÊÿÊ¸¬ÿÊÁª flSÃÈ ‚¬◊¸áÊ¢ ∑§ÊƒÿZ, ‚◊¬¸áÊ¢ ∑ΧàflÊ ¬‡øÊûÊÊÁŸ ÃÊÁŸ
∑§ÊÿʸÁáÊ ∑§ûʸ√ÿÊŸËàÿÕ¸—–
•ÕÊ˘Sÿ πá«UŸ◊˜ó Ô ÁflflÊ„UÊŸãÃ⁄¢U SflÊ¬ ÷ÊªÊà¬Ífl◊
¸ fl
 ÷Êÿʸ¬òÈ ÊÊ-
ŒËŸÊ◊Á¬ ¬ÁflòÊË∑§⁄UáÊÊÕ¸◊ÊøÊÿʸÿ ªÊSflÊÁ◊Ÿ ‚◊¬¸áÊ¢ ∑ΧàflÒfl ¬‡øÊØÔ
ÃÊÁŸ ∑§ÊÿʸÁáÊ ∑§ûʸ√ÿÊŸËÁà ÷flÁjL§¬ÁŒ‡ÿÃ øûÊÌ„U SflSòÊËŒÈÁ„UÃÎ-
÷ÁªŸË¬ÈòÊʌ˟Ê◊Á¬ ¬ÁflòÊË∑§⁄UáÊÊÕZ ‚◊¬¸áÊ¢ Á∑§◊ÕZ Ÿ Á∑˝§ÿÃ?
•S◊Ê∑§Á◊ë¿UÊ˘ãÿèÿ— Sfl÷ÊÿʸŒËŸÊ¢ ‚◊¬¸áÊÊÕʸ ŸÊSàÿÃÊ Ÿ Á∑˝§ÿÃ,
ßÁà ’˝ÍÿȇøûÊsÔ¸ãÿcÊÊ¢ ÷ʃÿʸŒËŸÊ¢ ‚◊¬¸áÊ¢ SflÊÕ¸ê¬Ê¬M§¬¢ Á∑§◊ÕZ
582 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
∑§Ê⁄UÿÁãÃ? Ãà¬ÈáÿÊà◊∑§ÜøûÊÌ„U Sfl÷ÊÿʸŒËŸÊ◊åÿãÿèÿ— ¬ÈáÿÊà◊∑¢§
‚◊¬¸áÊ¢ Á∑§◊ÕZ Ÿ Á∑˝§ÿÃ?
Á‚hÊãÃSÃÈ ÿŸ ÿÿÊ ÿSÿ ÿSÿʇø ÁflflÊ„UÊ ¡ÊÃSÃÿÊ— ¬⁄US¬⁄¢U
‚◊¬¸áÊÜ¡ÊÃ◊fl ŸÊãÿÕÁà flÁŒÃ√ÿ◊˜–Ô ÃS◊ÊŒSÿ √ÿÁ÷øÊ⁄U◊ÿÊ¬-
Œ‡ÊSÿ flÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÿSÿ ∑§ŸÁøà¬ÈL§cÊáÊ ∑§ÿÊÁøÁàdÿÊ ø Áfl‡flÊ‚—
∑§ŒÊÁøãŸÒfl ∑§ûʸ√ÿ ßÁà ÁŸ‡øÿ—– ÿ Áfl‡flÊ‚¢ ∑ȧfl¸Áãà ∑§Á⁄UcÿÁãà flÊ
ÃcÊÊ¢ Ÿ⁄U∑§¬˝ÊÁ#⁄Ufl »§‹◊˜,Ô ∑ȧ× ¬Ê¬Êø⁄UáÊÊ¬Œ‡ÊSÿ ŒÈ—𻧋àflÊØ–Ô
62ó(©UûÊ⁄U) ÿÁŒ ∑§„UÃ „UÊ Á∑§ ªÊ‹Ê∑§ÁŸflÊ‚Ë ¬⁄U’˝rÊÔ ∑ΧcáÊ ‡ÊéŒ
‚ ‹Ã „Ò¥U, ÃÊ ÿ„U ∆UË∑§ (‚àÿ) Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ ¡ã◊-◊⁄UáÊ flÊ‹ ∑ΧcáÊ
¡ËflÊà◊Ê ¬⁄U’˝rÊÔ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ã– ªÊÒ •ÊÁŒ ¬‡ÊÈ•Ê¥ ∑§Ê ‹Ê∑§ ŒÈª¸ãœ ∑§
’…∏UŸ ‚ ŒÈ—πM§¬ „UÊªÊ, ©U‚◊¥ ¡Ê fl‚Ã „Ò¥U, fl •„UË⁄UÊ¥ ∑§ ÃÈÀÿ ◊Íπ¸,
ÁfllÊ„UËŸ, •‚èÿ ¡ÊŸŸ øÊÁ„Uÿ¥ •ÊÒ⁄U ÁfløÊ⁄U ∑§ Œπ¥ ÃÊ ß‚ ¬˝àÿˇÊ
•„UË⁄UÊ¥ ∑§ ª˝Ê◊M§¬ ªÊ‹Ê∑§ ‚ ¬ÎÕ∑˜§Ô •ãÿ ∑§Ê߸ ªÊ‹Ê∑§ „UË Ÿ„UË¥, ∞‚Ê
¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– ©U‚ ªÊ‹Ê∑§ ÁŸflÊ‚Ë ∑§ ©U¬Ê‚∑§ ¡Ê fl„UÊ° ¡Êfl¥ª, fl ÷Ë
flÒ‚ „UË „UÊÃ „Ò¥U, ÿ„U ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•ÊÒ⁄U ¡Ê ∑§„UÊ ÕÊ Á∑§ “•Ÿãà ∑§Ê‹ ‚ ∑ΧcáÊ ∑§ ÁflÿÊª ‚ „ÈU∞ ŒÈ—π
Ä‹‡Ê ‚ …°U¬Ê „ÈU•Ê ◊Ò¥ „Í°U” ßàÿÊÁŒ, ÿ„U •‡ÊÈh „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ Ãʬ •ÊÒ⁄U Ä‹‡Ê
ŒÊŸÊ¥ ∑§ ∞∑§ÊÕ¸ „UÊŸ ‚ ŒÊŸÊ¥ ∑§Ê ∑§„UŸÊ ¬ÈŸL§ÄÃŒÊcÊ „ÒU– Á»§⁄U •Ÿãà ċ‡Ê
∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ Ÿ „UÊ ‚∑§Ÿ ‚ ¬˝àÿ∑§ Œ‡Ê, ∑§Ê‹ •ÊÒ⁄U flSÃÈ ‚ Ä‹‡Ê ∑§Ê
¬ÎÕ∑˜§Ô „UÊŸÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥– ∑§Ê‹ ªÈáÊ ‚ ÿÈÄà ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UË ¡ã◊◊⁄UáÊflÊ‹
üÊË∑ΧcáÊ ∑§Ê ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§„UŸÊ ÷Ë ÿÊÇÿ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ– •ÊÒ⁄U ©UŸ ∑ΧcáÊ ∑§
•Õ¸ ‡Ê⁄UË⁄U, ßÁãº˝ÿ, ¬˝ÊáÊ, •ã×∑§⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ߟ∑§ œ◊ÊZ ∑§Ê ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UŸÊ
•‡ÊÄÿ „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ßÁãº˝ÿÊÁŒ •¬Ÿ-•¬Ÿ ‚ÊÕ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ÁSÕÃ
„Ò¥U, •ÕÊ¸Ã˜Ô ∞∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§ ŸòÊÊÁŒ ¿ÈU≈UÊ∑§⁄U ŒÍ‚⁄U ∑§Ê Ÿ„UË¥ ÁŒÿ ¡Ê ‚∑§Ã–
ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ Ÿ„UË¥, ‚◊¬¸áÊ „UÊÃÊ „UË „ÒU, ÃÊ ◊‹◊ÍòÊÊÁŒ •ÊÒ⁄U ¬Ë«∏UÊ,
⁄Uʪ, mcÊ ÃÕÊ •œ◊ÊZ ∑§Ê ÷Ë ‚◊¬¸áÊ üÊË∑ΧcáÊ ∑§ Á‹ÿ „UË „UÊfl, •ÊÒ⁄U
◊‹ÊÁŒ ∑§Ê »§‹ ŒÈ—π Ÿ⁄U∑§ÊÁŒ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# ÷Ë üÊË∑ΧcáÊ ∑§ Á‹ÿ „UË „UÊfl,
ÿ„UË ¬˝∑§≈U ãÿÊÿ „ÒU– •ÊÒ⁄U SòÊË, ÉÊ⁄U, ¬ÈòÊ, ¬˝Ê# œŸ •ÊÒ⁄U Á∑˝§ÿÊ•Ê¥ ∑§Ê
‚◊¬¸áÊ ÷Ë ¬Ê¬»§‹flÊ‹Ê „UË „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ ¬⁄USòÊË ∑§Ê ¬⁄U¬ÈL§cÊ ∑§Ê ‚◊¬¸áÊ
∑§⁄UŸÊ ¬Ê¬M§¬ „UË „ÒU– ÃÕÊ “Ãh◊ʸŸ˜Ô” ß‚∑§Ê ¬ÈÁÀ‹XÔUÁŸŒ¸‡Ê •ÊÒ⁄U
“ÁflûÊ„U¬⁄UÊÁáÊ” ß‚ Áfl‡ÊcÊáÊ ∑§ Ÿ¬È¢‚∑§ „UÊŸ ‚ flÊÄÿ‚ê’㜠÷Ë •‡ÊÈh
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 583
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
„UË „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ ¬⁄U ‡ÊéŒ ÃËŸÊ¥ Á‹XÔU ∑§Ê flÊø∑§ „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
“„U ∑ΧcáÊ! ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ŒÊ‚ „Í¢U– •Êà◊Ê ∑§ ‚ÊÕ ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U”
ÿ„UÊ° ¬ÿ¸ãà •ˇÊ⁄U ‚◊ÈŒÊÿM§¬ flÀ‹÷ ∑§Ê ◊ãòÊ •ŸÕ¸∑§ „ÒU– ¡’ ¡Ëfl
•ÊÒ⁄U •Êà◊Ê ∞∑§ „UË flSÃÈ „ÒU, ŒÊ Ÿ„UË¥ „Ò¥U, ÃÊ Á»§⁄U •Êà◊Ê ∑§ ‚ÊÕ “Œ„U”
•ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊÁŒ∑§Ê¥ ∑§Ê ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U, ÿ„U ∑§ÕŸ •‡ÊÈh, •‚ê’h „UË
„ÒU– •ÊÒ⁄U “ŒÊ‚” •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡Êͺ˝ „Í°U, “‡Êͺ˝ ∑§Ê ŸÊ◊ ŒÊ‚Êãà ÁŸÁãŒÃ ⁄UπŸÊ
øÊÁ„Uÿ”, ÿ„U ◊ŸÈS◊ÎÁà ∑§Ë ‚ÊˇÊË „ÒU– ‚Ê œ◊¸‡ÊÊSòÊ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÃÈ◊ ‡Êͺ˝flØÔ
„UÊ– ß‚ ©UÄà “’˝rÊÔ‚ê’㜔 ŸÊ◊∑§ ◊ãòÊ ∑§Ê •Á÷¬˝Êÿ flÀ‹÷ Ÿ
Á‚hÊãÃ⁄U„USÿÊÁŒ ª˝ãÕÊ¥ ◊¥ •Ÿ∑§ ’Ê‹’ÈÁh ◊ŸÈcÿÊ¥ ∑§Ê ÷˝◊ •ÊÒ⁄U ¬Ê¬
’…∏UÊŸ ∑§ Á‹ÿ ÁŸM§¬áÊ Á∑§ÿÊ „ÒUó
““(üÊÊfláÊSÿÊ0) üÊÊfláÊ ◊„UËŸ ∑§ ‡ÊÈÄ‹¬ˇÊ ∑§Ë ∞∑§ÊŒ‡ÊË ∑§Ë •ÊœË
⁄UÊÁòÊ ∑§ ‚◊ÿ ◊¥ ‚ÊˇÊÊÃỖ ÷ªflÊŸỖ Ÿ ¡Ê ∑§„UÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ÖÿÊ¥-∑§Ê-àÿÊ¥ ∑§„UÃ
„Ò¥U– ’˝rÊÔ‚ê’ãœM§¬ ◊ãòÊ ∑§ ‹Ÿ ‚ ‚’∑§ ¡Ëfl •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§ ‚’ ŒÊcÊÊ¥
∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU •ÊÒ⁄U ŒÊcÊ ¬˝Êø
° ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ „ÒU¥ó∞∑§ ‚„U¡ SflÊ÷ÊÁfl∑§,
2óŒ‡Ê ‚ „ÈU∞, 3ó∑§Ê‹÷Œ ‚ „ÈU∞, 4ó‹Ê∑§ flÊ œ◊¸‡ÊÊSòÊ ◊¥ ∑§„U,
•ÊÒ⁄U 5óflŒ ◊¥ ∑§„U– ÿ ¬Ê°ø ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ ŒÊcÊ ‹ª ‚∑§Ã „Ò¥U– ߟ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ
’˝rÊÔ‚ê’ãœ∑§⁄UáÊM§¬◊ãòÊ ‚ „UÊ ‚∑§ÃË „ÒU– ¬⁄UãÃÈ SòÊË •ÊÁŒ ∑§ ‚¢ÿÊª ‚
•ÊÒ⁄U S¬‡Ê¸ ‚ „UÊŸflÊ‹ ŒÊcÊÊ¥ ∑§Ê Ÿ ◊ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ, •ãÿÕÊ ŒÊcÊÊ¥ ∑§Ë
ÁŸflÎÁûÊ ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË, Á∑§ãÃÈ ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄U flÒ‚ „UË ŒÊcÊÊ¥ ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ
„UÊ ‚∑§ÃË „ÒU– ß‚Á‹ÿ ‚◊¬¸áÊ •fl‡ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ß‚‚ ªÈ‚Ê¢ßÿÊ¥ ∑§
ø‹ ÁŸflŒŸ ∑§⁄UŸ ∑§Ë flSÃÈ•Ê¥ ‚Á„Uà ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ „UË ‚’ ∑§Êÿ¸ ∑§⁄¥U,
ÿ„UË ÁŸÿ◊ „ÒU– ŒflÊ¥ ∑§ Œfl ÁflcáÊÈ ∑§Ê ÿ„U ◊à Ÿ„UË¥ Á∑§ ÁflŸÊ ‚◊¬¸áÊ
Á∑§ÿ ªÈ‚ʢ߸ ∑§ ø‹ Á∑§‚Ë flSÃÈ ∑§Ê ÷Êª¥, •ÊÒ⁄U ‚◊¬¸áÊ ÿ„UË „ÒU Á∑§ SflÊ◊Ë
ªÈ‚ʢ߸¡Ë ø‹Ê¥ ∑§ ‚’ ¬ŒÊÕÊZ ∑§Ê ÷Êª ¬˝Õ◊ ∑§⁄U ‹fl¥– ß‚‚ ‚’ ∑§Ê◊Ê¥
∑§ •Ê⁄Uê÷ ◊¥ ‚’ flSÃÈ•Ê¥ ∑§Ê ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UŸÊ „UË ∆UË∑§ „ÒU– flÒ‚ „UË ‚’
¬ŒÊÕ¸ „UÁ⁄U ∑§Ê ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ „UË ¬Ë¿U ª˝„UáÊ ∑§⁄¥U– ªÈ‚ʢ߸¡Ë ∑§ ◊à ‚
Á÷ãŸ◊ʪ¸ ∑§ flÊÄÿ◊ÊòÊ ∑§Ê ÷Ë ªÈ‚ʢ߸¡Ë ∑§ ø‹Ê-ø‹Ë ∑§÷Ë Ÿ ‚ÈŸ¥– ¡Ò‚Ê
‚fl∑§Ê¥ ∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U ¬˝Á‚h „ÒU, flÒ‚Ê „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ flÒ‚ „UË ‚’ flSÃÈ•Ê¥
∑§Ê ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ ‚’∑§ ’Ëø ◊¥ ’˝rÊÔ’ÈÁh ∑§⁄U– flÒ‚ „UË •¬Ÿ ◊à ◊¥
ªÈáÊÊ¥ ∑§Ê •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄U ∑§ ◊à ◊¥ ŒÊcÊÊ¥ ∑§Ê fláʸŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄U– ¡Ò‚ ªXÔUÊ ◊¥
•ãÿ ÉÊÎÁáÊà flSÃÈ ¬«∏U∑§⁄U ¬ÁflòÊ ªXÔUÊM§¬ „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U, flÒ‚ •¬Ÿ ◊à ∑§
584 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ŒÊcÊ ÷Ë ªÈáÊM§¬ ‚◊¤ÊŸ øÊÁ„Uÿ¥–””
„U◊Ÿ ¬Á„U‹ ‚ ∑§ß¸ flÊ⁄U ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ ∑ΧcáÊ ÷ªflÊŸ˜Ô „UË Ÿ„UË¥ „UÊ
‚∑§Ã– Á¡Ÿ ∑ΧcáÊ¡Ë ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U àÿʪ ∑ȧ¿U ãÿÍŸ ¬Ê°ø „U¡Ê⁄U flcʸ √ÿÃËÃ
„ÈU∞, ‚Ê ©Uã„UÊ¥Ÿ •’ flÀ‹÷ ∑§ ‚◊ˬ •Ê∑§⁄U ∑Ò§‚ ∑§„UÊ? Á∑§ãÃÈ ∑§ŒÊÁ¬
Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ, ∑§fl‹ ’ŸÊfl≈U „UË „ÒU– Á∑§ãÃÈ flÀ‹÷ Ÿ ÿ„U ¬Êπá«U¡Ê‹ SflÊÕ¸
•ÊÒ⁄U •œ◊¸ ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹ÿ ⁄UøÊ „ÒU, ÿ„U ¡ÊŸ ¬«∏UÃÊ „ÒU– “‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ÷ªflÊŸ˜Ô
Ÿ ∑§„UÊ” ÿ„U flÀ‹÷ ∑§Ê ∑§fl‹ ¿U‹ „UË ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– ß‚Á‹ÿ ©U‚
“’˝rÊÔ‚ê’㜔 ŸÊ◊∑§ •ˇÊ⁄U ‚◊ÈŒÊÿM§¬ ◊ãòÊ ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ¬Ê¬ ∑§Ê ©Uà¬ÊŒ∑§
„UÊŸ ‚ •‚ê’㜠•ÊÒ⁄U •ŸÕ¸∑§ „ÒU–
•ÊÒ⁄U ¡Ê ‚’ ŒÊcÊÊ¥ ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ ◊ÊŸÃ „UÊ ÃÊ ÁŸflÎûÊ „UÊ∑§⁄U ŒÊcÊ ∑§„UÊ°
¡Êfl¥ª? ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ ŸCÔU „UÊ ¡Êfl¥ª, ÃÊ ∑§ŒÊÁ¬ ŸCÔU Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ã
ÄÿÊ¥Á∑§ •ãÿ ◊ŸÈcÿ ∑§ Á∑§ÿ ¬Ê¬ ŒÊcÊ •ãÿ ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¬˝Ê# „UÊ ‚∑§Ã Á∑§ãÃÈ
∑§Ãʸ „UË •¬Ÿ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷ ∑§◊¸»§‹ ∑§Ê ÷ÊªÃÊ „ÒU, •ãÿ ∑§Ê߸ Ÿ„UË¥– ÿÁŒ
∑§„UÊ Á∑§ ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UŸ ‚ •ãÿ ∑§ Á∑§ÿ ¬Ê¬-ŒÊcÊ „UÁ⁄U (∑ΧcáÊ) ∑§Ê ¬˝Ê#
„UÊ¥, ÃÊ ©U‚∑§ ŒÈ—πM§¬ Ÿ⁄U∑§»§‹ ÷ÊªŸflÊ‹ „UÁ⁄U „UË „UÊfl¥, ÿ„U ÁŸ‡øÿ
„ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ “Sflÿ¢ Á∑§ÿ „ÈU∞ ¬Ê¬-¬ÈáÿM§¬ ∑§◊¸ ∑§ »§‹Ê¥ ∑§Ë •¬Ÿ ÷Êª
‚ „UË ÁŸflÎÁûÊ „UÊ ‚∑§ÃË „ÒU,” ß‚ ãÿÊÿ ‚ flÀ‹÷∑Χà ∑§À¬ŸÊ √ÿÕ¸ „UË
‚◊¤ÊŸË øÊÁ„Uÿ–
‚„U¡ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ŒÊcÊÊ¥ ∑§Ë ÿÁŒ ÁŸflÎÁûÊ „UÊfl ÃÊ Sflÿ¢ •Êà◊Ê ∑§Ë
„UË ÁŸflÎÁûÊ „UÊ ¡Êfl, ÄÿÊ¥Á∑§ ¡Ò‚ •ÁÇŸ ∑§ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ŒÊ„UªÈáÊ ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ
◊¥ •ÁÇŸ ÷Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ, flÒ‚ •Êà◊Ê ÷Ë Ÿ ⁄U„UªÊ– ‚’∑§ ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UŸ
◊¥ ÷Ë •Ê¬ ÃÕÊ •Ê¬∑§ Á‡ÊcÿÊ¥ ∑§ ‡Ê⁄UË⁄USÕ ∑ȧDÔUÊÁŒ ⁄UÊª •ÊÒ⁄U ˇÊÈœÊ, åÿÊ‚,
‡ÊËÃ, ©UcáÊ, ‚Èπ, ŒÈ—π ÃÕÊ •ôÊÊŸ •ÊÁŒ ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ Ÿ„UË¥ ŒË𠬫∏UÃË–
ß‚‚ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ‚◊¬¸áÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥– •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔ‚ê’㜠‚ Œ‡Ê-∑§Ê‹ ∑§
¬Á⁄UfløŸ ‚ „ÈU∞ flÊÃ, Á¬ûÊ, ∑§»§ •ÊÒ⁄U Öfl⁄U •ÊÁŒ ŒÊcÊ •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ∑§ ÄÿÊ¥
Ÿ„UË¥ ÁŸflÎûÊ „UÊÃ? •ÊÒ⁄U ‹ÊÒÁ∑§∑§ œ◊¸‡ÊÊSòÊ ÃÕÊ flŒ ◊¥ ÁŸM§¬áÊ Á∑§ÿ
Á◊âÿÊ ’Ê‹ŸÊ, øÊ⁄UË ∑§⁄UŸÊ, ◊ÊÃÊ, ∑§ãÿÊ, ’Á„UŸ, ¬ÈòÊflœÍ •ÊÒ⁄U ªÈL§¬àŸË
•ÊÁŒ ∑§ ‚¢ÿÊª •ÊÒ⁄U S¬‡Ê¸ ‚ ©Uà¬ãŸ „ÈU∞ ŒÊcÊ flÀ‹÷ ‚ê¬˝ŒÊÿ ∑§
◊ÊŸŸflÊ‹ flÀ‹÷ ‚ ‹∑§ •’ Ã∑§ „ÈU∞ •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ê ÃÕÊ ÷ªflÊŸ˜Ô
∑§ flÊ flÀ‹÷ ∑§ ©U¬Œ‡Ê ‚ •ãÿ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ê ÄÿÊ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸŸ øÊÁ„Uÿ¥?
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô •ÊÒ⁄U flÀ‹÷ ∑§ ©U¬Œ‡Ê ‚ ¬˝ÃËà „UÊÃÊ „ÒU Á∑§
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 585
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
÷ªflÊŸ˜Ô •ÊÒ⁄U flÀ‹÷ ŒÊŸÊ¥ flŒÁflL§h ©U¬Œ‡Ê ‚ ŸÊÁSÃ∑§, •œ◊¸ ∑§⁄UŸ„UÊ⁄U,
ÁfllÊ„UËŸ, ÁflcÊÿË, •œ◊¸ ∑§ ¬˝flûʸ∑§ •ÊÒ⁄U œ◊¸ ∑§ ŸÊ‡Ê∑§ ¡ÊŸ ¡ÊÃ „Ò¥U–
ŸÊÁSÃ∑§ ∑§Ê ‹ˇÊáÊ œ◊¸‡ÊÊSòÊ ◊¥ ÿ„UË Á∑§ÿÊ „ÒU Á∑§ó““¡Ê Ã∑¸§‡ÊÊSòÊ ∑§
•ÊüÊÿ ‚ flŒ •ÊÒ⁄U œ◊¸‡ÊÊSòÊ ∑§Ê •¬◊ÊŸ ∑§⁄UÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô flŒ ‚ ÁflL§h
SflÊÕ¸ ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, üÊDUÔ ¬ÈL§cÊÊ¥ ∑§Ê ÿÊÇÿ „ÒU Á∑§ ©U‚∑§Ê •¬ŸË
◊á«U‹Ë ‚ ÁŸ∑§Ê‹ ∑§ ’Ê„U⁄U ∑§⁄U Œfl¥ ÄÿÊ¥Á∑§ fl„U flŒÁŸãŒ∑§ „UÊŸ ‚
ŸÊÁSÃ∑§ „ÒU–”” ß‚‚ •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ◊¥ ŸÊÁSÃ∑§ÃÊ ¬˝ÃËà „UÊÃË „ÒU– •ÊÒ⁄U ÿ„U
¡Ê ∑§„UŸÊ „ÒU Á∑§ „U◊Ê⁄U ◊à ∑§Ê ª˝„UáÊ Á∑§ÿ ÁflŸÊ ŒÊcÊÊ¥ ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ •ãÿ
Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‚ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË, ÿ„U ⁄UøŸÊ ÷Ê¢ª ¬Ë∑§⁄U ∑§ „UË ∑§Ë „ÒU,
ÿ„U ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÄÿÊ¥Á∑§ ∞‚ ◊à ∑§ ©U¬Œ‡Ê ‚ ‚àÿœ◊¸ •ÊÒ⁄U ªÈáÊÊ¥
∑§Ê ŸÊ‡Ê „UË „UÊÃÊ „ÒU– ß‚‚ ∞‚ ÷˝CUÔ ∑§⁄UŸ ∑§ •Õ¸ ¬˝flÎûÊ „ÈU∞ ¬Ê¬M§¬
©U¬Œ‡Ê ∑§ ™§¬⁄U Á∑§‚Ë ∑§Ê ∑§ŒÊÁ¬ Áfl‡flÊ‚ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÿ„U
ÁŸ‡øÿ „ÒU–
•ÊÒ⁄U ÷Ë ÕÊ«U∏Ê ÿ„U flÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÁÿÿÊ¥ ∑§Ê •œ◊Ê¬¸ Œ‡Ê ‚ÈŸŸÊ øÊÁ„Uÿó 
““Á¡‚ ∑§Ê⁄UáÊ ‚fl¸Sfl ‚◊¬¸áÊ ∑§ ÁflŸÊ ‚’ ŒÊcÊÊ¥ ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ Ÿ„UË¥ „UÊ
‚∑§ÃË, ß‚Á‹ÿ ªÈ‚ÊßZ¡Ë ∑§ ø‹Ê¥ ∑§Ê ©UÁøà „ÒU Á∑§ •¬Ÿ ÷Êª ∑§⁄UŸ
‚ ¬„U‹ „UË ‚’ flSÃÈ•Ê¥ ∑§Ê “‚¬◊¸áÊ” •ÕÊ¸Ã˜Ô SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÁŒ ∑§Ê ÷Ë
‚◊¬¸áÊ ∑§⁄¥U– ÁflflÊ„U „UÊŸ ¬‡øÊÃ˜Ô •¬Ÿ ÷ÊªŸ ∑§ ‚’ ∑§Ê◊ ◊¥ ‚’ ∑§ÊÿÊZ
∑§Ê ÁŸÁ◊ûÊ ©U‚ ∑§Êÿ¸ ∑§ ©U¬ÿÊªË flSÃÈ ∑§Ê ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ‚◊¬¸áÊ
∑§⁄U∑§ ©UŸ-©UŸ flSÃÈ•Ê¥ ‚ ∑§Êÿ¸ ÷Êª ∑§⁄UŸ øÊÁ„Uÿ¥–””
ß‚∑§Ê πá«UŸóÿÁŒ •Ê¬ ‹Êª ÿ„U ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄UÃ „UÊ Á∑§ ÁflflÊ„U
„UÊŸ ¬‡øÊÃ˜Ô •¬Ÿ ÷ÊªŸ ‚ ¬Á„U‹ „UË ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸ ∑§ •Õ¸ SòÊË-¬ÈòÊÊÁŒ
∑§Ê ÷Ë •ÊøÊÿ¸ ªÊSflÊ◊Ë ∑§ Á‹∞ ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ „UË ¬‡øÊÃ˜Ô •¬Ÿ
÷Êª‚ê’ãœË ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ øÊÁ„Uÿ¥ ÃÊ •¬ŸË SòÊË, ∑§ãÿÊ, ÷ÁªŸË •ÊÒ⁄U
¬ÈòÊÊÁŒ ∑§Ê ÷Ë ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸ ∑§ •Õ¸ ‚◊¬¸áÊ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ? ÿÁŒ ∑§„UÊ
Á∑§ •¬ŸË SòÊË •ÊÁŒ ∑§Ê •ÊÒ⁄UÊ¥ ∑§ Á‹ÿ ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ë „U◊Ê⁄UË ßë¿UÊ
Ÿ„UË¥, ß‚‚ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ, ÃÊ •ãÿÊ¥ ∑§Ë SòÊË ∑§Ê ¬Ê¬M§¬ ‚◊¬¸áÊ •¬Ÿ Á‹ÿ
ÄÿÊ¥ ∑§⁄UÊÃ „UÊ? ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ ©UŸ∑§Ê „U◊Ê⁄U Á‹ÿ ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UŸÊ ¬ÈáÿM§¬
„UÊÃÊ „ÒU ÃÊ •¬ŸË SòÊË •ÊÁŒ ∑§Ê ¬ÈáÿM§¬ ‚◊¬¸áÊ •ãÿÊ¥ ∑§ Á‹ÿ ÄÿÊ¥
Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ?
Á‚hÊãà flSÃÈ× ÿ„UË „ÒU Á∑§ Á¡‚∑§Ê Á¡‚∑§ ‚ÊÕ ÁflflÊ„U „ÈU•Ê,
586 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
©UŸ∑§Ê ¬⁄US¬⁄U ‚◊¬¸áÊ „UÊ „UË ªÿÊ, •ãÿÕÊ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ, ÿ„U ¡ÊŸÊ–
ß‚‚ √ÿÁ÷øÊ⁄U◊ÿ ©U¬Œ‡ÊÊ¥flÊ‹ ß‚ flÀ‹÷ ‚ê¬˝ŒÊÿ ∑§Ê Á∑§‚Ë ¬ÈL§cÊ flÊ
SòÊË ∑§Ê ∑§ŒÊÁ¬ Áfl‡flÊ‚ Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÿ„UË ÁŸ‡øÿ „ÒU– ¡Ê ‹Êª
Áfl‡flÊ‚ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, flÊ ∑§⁄¥Uª, ©UŸ∑§Ê Ÿ⁄U∑§ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UË »§‹ „UÊŸÊ ‚ê÷fl
„ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ ¬Ê¬Êø⁄UáÊ ∑§ ©U¬Œ‡Ê ∑§Ê »§‹ ŒÈ—π „UË „UÊÃÊ „ÒU–
Á∑§Üø ¬ÈÁCÔU¬˝flÊ„U◊ʪÊ¸˘Á¬ ÃÊŒÎ‡Ê ∞fl Á◊âÿÊ– ¬ÈÁCÔU¬˝flÊ„U◊ÿʸŒÊ
œ◊ʸø⁄UáÊÊÕʸ, ©UÃÊ˘œ◊ʸø⁄UáÊÊÕʸ? ŸÊl—, ∑ȧÃÊ flÀ‹÷ʌ˟ÊÁ◊ŒÊ-
ŸËãßÊãÃÊŸÊ¢ ¬⁄USòÊ˪◊ŸÊlœ◊ʸø⁄UáÊSÿ ¬˝àÿˇÊÊŸÈ◊ÊŸÊèÿÊ¢ Œ‡Ê¸ŸÊØ–Ô
•‡flflÎcÊ÷flÊŸ⁄UªŒ¸÷ÊŒÿÊ ÿÕÊ •Á‡flãÿÊÁŒÁSòÊÿÊ ŒÎc≈˜UÔflÊ ¬ÈÁCÔU-
¬˝flÊ„UÊã◊ÒÕÈŸ◊Êø⁄UÁãà ÃÕÊ ÷flÃÊ◊Á¬ ¬ÈÁCÔU¬˝flÊ„Uàfl¢ ŒÎ‡ÿÃ, ŸÊãÿÕÊ–
÷flÃÊÁ◊ÿ◊fl ◊ÿʸŒÊ flŒÁfllÊœ◊ʸø⁄UáÊàÿʪ— ¬⁄USòÊ˪◊Ÿ¢ ¬⁄UœŸ-
„U⁄UáÊ◊œ◊ʸø⁄UáÊ¢ flŒÊÄÃœ◊¸ÁflŸÊ‡Ê∑§⁄UáÊÜøàÿòÊÒfl ¬ÈÁCÔU¬˝flÊ„UÊÒ øÁÃ
ÁŸ‡øËÿÃ–
•ÁS◊ãŸÕ¸ flÀ‹÷ •Ê„Uó
“flÒÁŒ∑§àfl¢ ‹ÊÒÁ∑§∑§àfl¢ ∑§Ê¬≈˜UKÔ ÊûÊcÊÈ ŸÊãÿÕÊ–
flÒcáÊflàfl¢ Á„U ‚„U¡ãÃÃÊ˘ãÿòÊ Áfl¬ÿ¸ÿ ßÁÖ”
•Ã∞fl flÀ‹÷ Á„U ŸÊÁSÃ∑§àfl¢ Á‚hê÷flÁÃ, ∑ȧ×, ‹ÊÒÁ∑§∑§-
flÒÁŒ∑§àflSÿ ∑§¬≈U◊äÿ ªÁáÊÃàflÊØ–Ô ÃSÿ ‚ê¬˝ŒÊÿSÕÊ •Á¬ ŸÊÁSÃ∑§Ê
ªáÊŸËÿÊ flŒÁflL§hÊø⁄UáÊÊØ–Ô
ÿôÊÊ flÒ ÁflcáÊÈ√ÿʸ¬∑§Ê flÊ– ÃŒŸÈDUÔ ÊŸàÿʪÊã◊ÍÌûʬ͡ŸÊ‚ÄÃàflÊŒ˜Ô
√ÿʬ∑§÷ÁÄÃÁflÿÊªÊjflãÃÊ flÒcáÊflÊ ∞fl ŸÁà ÁŸ‡øÃ√ÿ◊˜–Ô ¬Í¡Ê ŸÊ◊
‚à∑§Ê⁄US‚îÊŸÊŸÊ¢ ÃSÿÊ •Á⁄UŸÊ¸◊ ‡ÊòÊÈ⁄Uÿê¬Í¡ÊÁ⁄U‡ÊéŒÊÕÊ¸ fll—–
•ÊÌûʟʸ◊ ŒÈ—πãÃÊVÔU⁄UÊÃ ËàÿÊÌÃ∑§Ê⁄U—– ªÊ‡ÊéŒŸ ¬‡ÊȪáÈ ÊflÊŸ˜Ô ‚ÊßZ‡ÊéŒŸ
ÿflŸÊ˘˘øÊÿ¸—– •ÿ¢ ªÊ‚Ê¢ƒÿÊÅÿ‡ÊéŒÊÕÊ˘¸ ÕʸlSÿ ªêÿʪêÿÿÊÌflfl∑§Ê
Ÿ ÷flûÿʪÜø Ÿ ∑ȧÿʸh◊¸ãÿÊÿÁflL§h¬ˇÊ¬ÊÃàÿʪÜø flŒÊÄÃãœ◊¸-
ê¬Á⁄Uàÿ¡ûÊʌ·ÊÊ ÷flãÃÊ ŒÎ‡ÿãà ßÁÖ flÊÁ¡‡ÊéŒŸÊ˘‡flÊ flÊ ªg¸÷Ê
◊äÿSÕÊ flÁà flÊflÊÁ¡‡ÊéŒÊÕ¸—– ⁄UʪÊ˘SÿÊSÃËÁà ⁄UʪË, flÒ ßÁà ÁŸ‡øÿŸ
⁄UʪËÁà flÒ⁄UÊÁª‡ÊéŒÊÕ¸—– Œá«UŸ ÃÈÀÿÊ Œá«UflÃ˜Ô Œá«UflãŸÊ◊ ∑§ÊDÔUflØ–Ô
Á„UãŒÈ‡ÊéŒSÿÊÕ¸— ∑ΧcáÊfláÊÊ¸ ŒSÿÈ— ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ◊ÍÌì͡∑§Ê ŒÊ‚ ߸‡fl⁄UÊ-
¬Ê‚ŸÊÁfl⁄U„U‡øàÿÊŒÿÊ˘Õʸ—– ßàÿÊÁŒ ‡ÊéŒÊÕʸŸÊ◊㜬⁄Uê¬⁄UÊ˘ÁfllÊ-
¬˝øÊ⁄UáÊ ÁfllÊàÿʪŸÊÿ¸‡ÊéŒÊÁ÷œÊŸÊÕ¸ôÊÊŸŸ ø ÁflŸÊ˘l¬ÿ¸ãÃ◊ʪÃÊ
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 587
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
flÀ‹÷ÊÁŒ‚ê¬˝ŒÊÿM§¬áÊÊàÿãâ ¬Á⁄UáÊÃÊ ‚Ê ‚lS‚îÊŸÒSàÿÖÿÃÊÁ◊ÁÃ
ÁŸ‡øÿ—–
•ÊÒ⁄U „U◊Ê⁄U ◊à ◊¥ ‡Ê⁄UË⁄UÊÁŒ ∑§Ë ¬ÈÁCÔU ¬⁄Uê¬⁄UÊ ‚ ø‹Ë •ÊÃË „ÒU, ÿ„U
÷Ë flÒ‚Ê „UË Á◊âÿÊ „ÒU– ¬ÈÁCÔU¬˝flÊ„U ∑§Ë ◊ÿʸŒÊ œ◊ʸø⁄UáÊ ∑§ Á‹ÿ „ÒU, flÊ
•œ◊ʸø⁄UáÊ ∑§ •Õ¸? ß‚◊¥ ¬˝Õ◊ ¬ˇÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ flÀ‹÷ ‚ ‹∑§
•’ ¬ÿ¸ãà „ÈU∞ ªÈ‚ÊßÿÊ¥ ∑§Ê ¬⁄USòÊ˪◊ŸÊÁŒ •œ◊ʸø⁄UáÊ ¬˝àÿˇÊ •ÊÒ⁄U
•ŸÈ◊ÊŸ ‚ ¬˝Á‚h ŒË𠬫∏UÃÊ „ÒU– ÉÊÊ«∏U, ’Ò‹, flÊŸ⁄U •ÊÒ⁄U ªŒ¸÷ •ÊÁŒ
¡Ò‚ ÉÊÊ«∏UË •ÊÁŒ •¬ŸË ‚¡ÊÃËÿ ÁSòÊÿÊ¥ ∑§Ê Œπ ∑§ ¬ÈÁCÔU ∑§Ë ©Uã◊ûÊÃÊ
∑§ ¬˝flÊ„U ‚ ◊ÒÕÈŸ ∑§Ê ¬˝flÎûÊ „UÊÃ „Ò¥U, flÒ‚ „UË •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ê ÷Ë ¬ÈÁCÔU¬˝flÊ„U
ŒË𠬫∏UÃÊ „ÒU, •ãÿÕÊ Ÿ„UË¥– •Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ë ÿ„UË ◊ÿʸŒÊ „ÒU Á∑§ flŒÁfllÊ
•ÊÒ⁄U œ◊ʸø⁄UáÊ ∑§Ê àÿʪ, ¬⁄USòÊ˪◊Ÿ, ¬⁄UÊÿÊ œŸ „U⁄UŸÊ, •œ◊¸ ∑§Ê
•Êø⁄UáÊ •ÊÒ⁄U flŒÊÄà œ◊¸ ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸÊ, ß‚Ë ◊¥ ¬ÈÁCÔU •ÊÒ⁄U ¬˝flÊ„U
ÁŸÁ‡øà „UÊÃ „Ò¥U–
ß‚ ÁflcÊÿ ◊¥ flÀ‹÷ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ó“‹ÊÒÁ∑§∑§ •ÊÒ⁄U flÒÁŒ∑§ œ◊¸
ÁflcÊÿ ∑§¬≈UM§¬ „UÊŸ ‚ ÿÕÊÕ¸ Ÿ„UË¥ ß‚◊¥ ‚ãŒ„U Ÿ„UË¥, Á∑§ãÃÈ ∞∑§ flÒcáÊfl
◊à „UË ‚„U¡ „ÒU, ß‚‚ •ãÿ ‚’ Áfl¬⁄UËà „ÒU–
ß‚Ë‚ flÀ‹÷ ◊¥ ŸÊÁSÃ∑§ÃÊ Á‚h „UÊ ªß¸ ÄÿÊÁ¥ ∑§ flÀ‹÷ Ÿ ‹ÊÒÁ∑§∑§-
flÒÁŒ∑§ ÁflcÊÿ ∑§¬≈U ◊¥ ÁªŸÊ „ÒU– flÀ‹÷ ∑§ ‚ê¬˝ŒÊÿflÊ‹ ‚÷Ë flŒ
Áfl⁄UÊœË „UÊŸ ‚ ŸÊÁSÃ∑§ ‚◊¤ÊŸ øÊÁ„Uÿ¥–
“ÁflcáÊÈ” ‡ÊéŒ ∑§Ê •Õ¸ ÿôÊ ∞fl¢ √ÿʬ∑§ „UÊÃÊ „ÒU– ÿôÊ flÊ √ÿʬ∑§
ÁflcáÊÈ ¬⁄U◊‡fl⁄U ∑§Ë ÷ÁÄà ∑§Ê •ŸÈDUÔ ÊŸ ¿UÊ«∏U ∑§ ◊ÍÌì͡Ÿ ◊¥ •Ê‚Äà „UÊŸ
‚ •Ê¬ ‹Êª flÒcáÊfl „UË Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ã, ÿ„U ÁŸ‡øÿ ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
“¬Í¡Ê” ŸÊ◊ ‚à¬ÈL§cÊÊ¥ ∑§Ê ‚à∑§Ê⁄U, ©U‚∑§Ê ¡Ê •Á⁄U ŸÊ◊ ‡ÊòÊÈ, ÿ„U ¬Í¡Ê⁄UË
‡ÊéŒ ∑§Ê •Õ¸ „ÒU– “•ÊÌÔ ŸÊ◊ ŒÈ—π ∑§Ê ¡Ê ∑§⁄U, fl„U •ÊÌÃ∑§ûÊʸ ∑§„UÊÃÊ
„ÒU– “ªÊ” ŸÊ◊∑§ ¬‡ÊȪÈáÊÿÈÄÃ, “‚ʢ߸” ‡ÊéŒ ‚ ◊È‚‹◊ÊŸÊ¥ ∑§Ê •ÊøÊÿ¸
•ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê •ªêÿʪ◊Ÿ ∑§Ê Áflfl∑§ Ÿ „UÊ •ÊÒ⁄U àÿʪ ÷Ë Ÿ ∑§⁄U,
œ◊¸ãÿÊÿ ‚ ÁflL§h ¬ˇÊ¬Êà ∑§Ê ÷Ë Ÿ ¿UÊ«∏U •ÊÒ⁄U flŒÊÄà œ◊¸ ∑§Ê àÿʪ
∑§⁄U Œfl, fl„U ªÊ‚ʢ߸ ∑§„UÊÃÊ „ÒU– flÒ‚ „UË •Ê¬ ‹Êª ŒË𠬫∏UÃ „Ò¥U, ß‚Ë
‚ ªÊ‚ʢ߸ ∑§„UÊÃ „UÊ– “flÊ¡Ë” ŸÊ◊ ÉÊÊ«∏UÊ, ŒÍ‚⁄U flÊ ‡ÊéŒ ‚ ÉÊÊ«∏U ∑§Ê
Áfl∑§À¬ ∑§⁄UŸ ‚ ªŒ„UÊ flÊ ◊äÿSÕ ÁπìÊ⁄U, ÿ„U ““flÊflÊ¡Ë”” ‡ÊéŒ ∑§Ê
•Õ¸ „ÒU– “⁄Uʪ” Á¡‚◊¥ „UÊ fl„U ⁄UʪË, “flÒ” ŸÊ◊ ÁŸ‡øÿ ∑§⁄U ¡Ê ⁄UÊªË „UÊ,
588 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
©U‚∑§Ê “flÒ⁄Uʪ˔ ∑§„UÃ „Ò¥U– ÿ„UË flÒ⁄UÊªË ‡ÊéŒ ∑§Ê •Õ¸ „ÒU– “Œá«U” ŸÊ◊ ∑§ÊDÔU
∑§ ÃÈÀÿ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ¡«∏U „UÊ, ©U‚∑§Ê ““Œá«UflØ”Ô ” ∑§„UÃ „Ò¥U, ÿ„U ““Œá«UflØ”Ô ”
‡ÊéŒ ∑§Ê •Õ¸ „ÒU– ∑§Ê‹ fláʸflÊ‹Ê, «UÊ∑ͧ, ¬ÊcÊÊáÊÊÁŒ ◊ÍÌÃÿÊ¥ ∑§Ê ¬Í¡∑§, ‚fl∑§,
ªÈ‹Ê◊ •ÊÒ⁄U ߸‡fl⁄U ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ‚ ⁄UÁ„Uà ßàÿÊÁŒ ““Á„UãŒÍ”” ‡ÊéŒ ∑§Ê •Õ¸
„ÒU– ßàÿÊÁŒ ‡ÊéŒÊ¥ ∑§ •ÕÊZ ∑§Ë •ãœ¬⁄Uê¬⁄UÊ •ÁfllÊ ∑§ ¬˝øÊ⁄U, ÁfllÊ ∑§
àÿʪ •ÊÒ⁄U •Êÿ¸ ‡ÊéŒ ∑§ flÊëÿ •Õ¸ ∑§ Ÿ ¡ÊŸ ÁflŸÊ •’ Ã∑§ ø‹Ë •Ê߸
•ÊÒ⁄U flÀ‹÷ÊÁŒ ‚ê¬˝ŒÊÿÊ¥ ∑§ ‚ÊÕ •àÿãà ¬Á⁄UáÊÊ◊ ∑§Ê ¬˝Ê# „ÒU– ÿ„U
•ãœ¬⁄Uê¬⁄UÊ ‚îÊŸÊ¥ ∑§Ê ‡ÊËÉÊ˝ „UË àÿʪŸ ÿÊÇÿ „ÒU, ÿ„U ÁŸÁ‡øà „ÒU–
•Õ ‡ÊÈhÊmÒÃ◊Êûʸá«Uπá«UŸ¢ Á‹ÅÿÃó‡ÊÈhÊmÒÇÊéŒSÿ ∑§Ê˘Õ¸—
Á∑˝§ÿÃ? ÁmœÊ ßâ mËâ, mËÃ◊fl mÒâ, Ÿ mÒÃ◊mÒâ ∑§Êÿ¸∑§Ê⁄UáÊM§¬-
◊∑§Ë÷ÍÃ◊fl– ÿmÊ ÃŒfl ’˝rÊÔ SòÊˬÈL§cÊM§¬áÊ ÁmœÊ ¡Êâ ∑˝§Ë«Ê∑§⁄UáÊÊÕ¸-
Á◊Áà ø– ŸÒflÜ¿UÄÿ¢ flÄÃÈ¢ ∑ȧ×, •ÁfllÊÁŒŒÊcÊ⁄UÁ„UÃàflÊÃ˜Ô ‚ŒÒfl
ÁflôÊÊŸSflM§¬àflÊŒ˜Ô ’˝rÊÔáÊÊ ¡ªº˝Í¬Ê¬ãŸàfl◊ÿÊÇÿ◊fl– ÿÁŒ ¡ËflÊÁŒ-
∑§Êÿ¸M§¬¢ ÿîʪŒ˜Ô ’˝rÊÔÒflÊÁSà ÃsÔ¸ŸãÃÁflôÊÊŸ⁄UøŸœÊ⁄UáÊ‚fl¸ôÊÃÊ‚àÿ-
‚VÔUÀ¬ÊŒÿÊ ªÈáÊÊ •ÁS◊Ü¡ªÁà ∑§Õ㟠ŒÎ‡ÿãÃ? ÃÕÊ ø ¡ã◊◊⁄UáÊ-
„Ucʸ‡ÊÊ∑§ˇÊÈœÊÃÎcÊÊflÎÁhˇÊÿ◊Í…UàflÊŒÿÊ ŒÊcÊÊ ¡ªàSÕÊ ∞fl¢ ‚Áà ’˝rÊÔáÿfl
÷flÿÈ’¸ãœŸ⁄U∑§ŒÈ—πÁflcÊÿ÷ÊªÊŒÿ‡ø– ÃS◊ÊmÀ‹÷∑ΧÃÊ˘ÕÊ̧ Á◊âÿÒ-
flÁà flÁŒÃ√ÿ◊˜–Ô
mËÃÁ◊ÁÃó
“mËâ ÃŒfl mÒâ SÿÊŒmÒÃãÃÈ ÃÃÊ˘ãÿÕÊ–
‚flZ πÁÀflŒê’˝rÊÔ ÃîÊ‹ÊÁŸÁà ¬∆UKÃ–”
ßÁà flÀ‹÷¬˝’ÈÄ∑§Ÿ¢ º˝CUÔ √ÿ◊˜–Ô
ÁmœÊ∑§Ê⁄UáÊ∑§Êÿ¸M§¬áÊ ¬Á⁄UáÊÃÜøûÊsÔ¸ôÊÊŸŒÈ—π’㜟Ÿ⁄U∑§-
¬˝ÊåàÿÊŒÿÊ ŒÊcÊÊ ’˝rÊÔáÿfl SÿÈ—– ¬ÍflʸflÁSÕÃSÿ º˝√ÿSÿÊflSÕÊãÃ⁄U¬Ê˝ Á#—
¬Á⁄UáÊÊ◊—– ÃÕÒfl ÷flã◊Ã ’˝rÊÔÒfl ¡ªŒÊ∑§Ê⁄UÜ¡ÊÃ◊ŸŸ Á∑§◊ʪÃÁ◊ÁÃ
üÊÍÿÃÊ◊˜ó Ô ÿ ¡ªàSÕÊ •ÁfllÊÖfl⁄U¬Ë«UÊŒÿÊ ŒÊcÊÊ •Á¬ flÀ‹÷Ÿ
’˝rÊÔáÿfl SflË∑ΧÃÊ—, •Ã ∞fl ÷flã◊â flŒÿÈÁÄÃÁflL§h◊flÁ à ÁflôÊÿ◊˜–Ô
flÀ‹÷Ÿ “‚flZ πÁÀflŒ¢ ’˝rÊÔ, Ÿ„U ŸÊŸÊÁSà Á∑§ÜøŸ– ÃîÊ‹ÊÁŸÁÃ
‡ÊÊãà ©U¬Ê‚ËÃàÿÊÁŒüÊÈÃËŸÊ◊ÕÊ¸ ŸÒfl ÁflôÊÊ×– ∑ȧ×, ÁflŒÈcÊÊ¢ ‚◊ÊÁœ-
‚¢ÿ◊ ÁflôÊÊŸŸ ÿʌ·ʢ ’˝rÊÔ ÁflôÊÊÿÃ ÃòÊàÿÊ˘ÿ◊ŸÈ÷fl—– ÿÕÊ
∑§ŸÁøŒÈÄâ ‚flZ πÁÀflŒ¢ ‚ÈfláʸÁ◊„U ŸÊŸÊ Á¬ûÊ‹ÊÁŒœÊàflãÃ⁄¢U Á◊Á‹Ã¢
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 589
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ŸÊÁSÃ, ÃÕÒfl ‚ÁìʌʟãŒÒ∑§⁄U‚’˝rÊÔÁáÊ ŸÊŸÊ flSÃÈ Á◊Á‹Ã¢ ŸÊÁSÖ
Á∑§ãÃÈ ‚flZ πÁÀflŒ¢ ’˝rÊÔÒ∑§⁄U‚Á◊Áà ÁflôÊÿ◊πá«ÒU∑§⁄U‚àflÊŒ÷làflÊŒ˜Ô
’˝rÊÔáʇøÁÖ ÿÕÊ˘“ÿ◊Êà◊Ê’˝rÊàÿòÊŒ¢ ‡ÊéŒŸÊà◊ŸÊ ’˝rÊÔáÊ ∞fl
ª˝„UáÊÁ◊Áà ÁŸ‡øÃ√ÿ¢, Ÿ ∑§SÿÁøîʪmSÃÈŸ— ‚ê’㜪˝„UáÊÜø, ÃÕÊ
“ÃîÊ‹ÊÁŸÁÔ ’˝rÊÔ ‡ÊÊã× ‚ãŸÈ¬Ê‚ËÖ ÃS◊ÊŒ˜Ô ’˝rÊÔÊŸãÂÊ◊âÿʸŒfl  ÊSÿ
¡ªÃÊ ¡ŸŸœÊ⁄Uáʬ˝ÊáÊÊŒËÁŸ ÷flãÃËàÿflê’˝rÊÔʬ Ê‚ŸËÿ◊fl ŸÊãÿÁŒàÿÕÊ¸
flÀ‹÷ŸÊÁ¬ ŸÒfl ÁflôÊÊÃSÃà‚ê¬˝ŒÊÿSÕÊŸÊ¢ ÷flÃÊ¢ ÃÈ ∑§Ê ∑§ÕÊ?
““‚flZ ’˝rÊÔÊà◊∑¢§ Áfl‡flÁ◊Œ◊Ê’ÊäÿÃ ¬È⁄U—–
‚fl¸‡ÊéŒŸ ÿÊflÁh ŒÎCUÔ üÊÈÃ◊ŒÊ ¡ªÃ˜H Ô 1H
’ÊäÿÃ ÃŸ ‚flZ Á„U ’˝rÊÔM§¬¢ ‚ŸÊß◊˜–Ô
∑§Êÿ¸Sÿ ’˝rÊÔM§¬Sÿ ’˝rÊÔÒfl SÿÊÁh ∑§Ê⁄UáÊ◊˜H Ô 2H
‚Ê∑§Ê⁄¢U ‚fl¸‡ÊÄàÿ∑¢§ ‚fl¸ôÊ¢ ‚fl¸∑§Ãθ ø–
‚ÁìʌʟãŒM§¬¢ Á„U ’˝rÊÔ ÃS◊ÊÁŒŒÜ¡ªÃ˜H Ô 3H
‡ÊÈhÊmÒìŒ ôÊÿ— ‚◊Ê‚— ∑§◊¸œÊ⁄Uÿ—–
•mÒÇÊÈhƒÊÊ— ¬˝Ê„ÈU— cÊc∆UËÃà¬ÈL§cÊ¢ ’ȜʗH 4H””
ßàÿÊŒÿ— ‡‹Ê∑§Ê— ‡ÊÈhÊmÒÃ◊Êûʸá«U •Õ¸ÃÊ˘‡ÊÈhÊ ∞flÁÃ
ÁŸ‡øÿ—–
∑§◊¸œÊ⁄Uÿ‚◊Ê‚Ê˘‚¢ªÃ—– ∑ȧ×, ∑§Êÿ¸∑§Ê⁄UáÊÿÊSÃÊŒÊàêÿªÈáÊÊ-
Œ‡Ê¸ŸÊØ–Ô cÊDÔUËÃà¬ÈL§cÊÊ˘åÿ‚XÔU×, mÊÒ ømSÃÈÃÊ Ÿ ∑§ŒÊÁøŒ∑§ÃÊ–
•flÊSÃflÊÒ mÊÒ øã∑§Êÿ¸∑§Ê⁄UáÊ∑§ÕŸ¢ √ÿÕ¸◊˜–Ô ‡ÊÈh‡ø ‡ÊÈhÊ ø ‡ÊÈh
ÃÿÊ— SòÊˬȂ
¢ ÿÊ⁄UmÃ
Ò ◊ÕʸŸÔ˜ ◊ÒÕŸ È ‚◊ÿ mÒÃ,¢ SòÊËcÊÈ ⁄UÊœÊ÷ÊflŸÊ SflÁS◊Ÿ˜Ô
∑ΧcáÊ÷ÊflŸÊ ø Á∑˝§ÿÃ– “•„¢U ∑ΧcáÊSàfl¢ ⁄UÊœÊ sÔÊflÿÊ⁄USÃÈ ‚¢ª◊—”
ßàÿÊÁŒ ¬ÁÃÃ∑§Ê⁄U∑¢§ flÀ‹÷ʌ˟ʢ ◊ÃÁ◊Áà ÁŸ‡øÿ—– ∑ȧ×,
‹ˇ◊áÊ÷^ÔUŸ ‚¢ãÿÊ‚¢ ¬Ífl¸æ˜Uª Ô Î„UËàflÊ ¬ÈŸªÎ¸„UÊüÊ◊— ∑Χ×, ‚ ∞fl ¬˝Õ◊×
‡flflmÊãÃʇÊË ¡Ê×, Ãà¬ÈòÊÊ flÀ‹÷Ê˘Á¬ ¬ÍflZ ÁflcáÊÈSflÊÁ◊‚ê¬˝ŒÊÿ
Áfl⁄UÄÃÊüÊ◊æ˜UԪ΄UËàflÊ ¬ÈŸ⁄U÷ÍŒ˜Ô ªÎ„UË, ÃÕÊŸ∑§ÁflœÊ √ÿÁ÷øÊ⁄UÊ
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕŸ Áfl_ÔU‹Ÿ ø ∑ΧÃSÃà‚ê¬˝ŒÊÿª˝ãÕcÊÈ ¬˝Á‚h—–
‹ˇ◊áÊ÷^Ô¢U ◊Í‹¬ÈL§cÊ◊Ê⁄UèÿÊl¬ÿ¸ãâ √ÿÁ÷øÊ⁄UÊÁŒŒÈCUÔ VUÔ ◊¸ ÿÕÊ-
flmÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÿ ŒÎ‡ÿÃ– ÿ˘Sÿ ‚ê¬˝ŒÊÿSÿÊ¬Á⁄U Áfl‡flÊ‚¢ ∑ȧfl¸ãÃË◊ÊŸ˜Ô
ªÈM°§‡ø ◊ãÿãÃ Ã˘Á¬ Ãʌ·ÊÊ ∞flÁà ÁflôÊÊÃ√ÿ◊˜–Ô ∞Ãʌ·ÊSÿ ¬Ê¬∑§◊¸-
590 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
∑§ûÊȨ̀⁄Uœ◊ʸà◊ŸÊ ªÈ⁄UÊS àÿʪ „UŸŸ ø ¬Èáÿ◊fl ÷flÁÃ, ŸÒfl ¬Ê¬ÜøàÿòÊÊ„U
◊ŸÈ—ó
““ªÈL¢§ flÊ ’Ê‹flÎhÊÒ flÊ ’˝ÊrÊÔáÊ¢ flÊ ’„ÈUüÊÈÃ◊˜–Ô
•ÊÃÃÊÁÿŸ◊ÊÿÊãâ „UãÿŒflÊÁfløÊ⁄UÿŸ˜H Ô 1H
ŸÊÃÃÊÁÿflœ ŒÊcÊÊ „UãÃÈ÷¸flÁà ∑§‡øŸ–
¬˝∑§Ê‡Ê¢ flÊ˘¬˝∑§Ê‡Ê¢ flÊ ◊ãÿÈSâ ◊ãÿÈ◊Îë¿UÁÃH 2H””
[8.350-351]
ßÁà œ◊Z àÿÄàflÊ sÔœ◊¸ ¬˝flÃ¸Ã ‚ •ÊÃÃÊÿË ÁflôÊÿ—–
•’ ‡ÊÈhÊmÒÃ◊Êøá«U ∑§Ê πá«UŸ Á‹πÃ „Ò¥Uó‡ÊÈh •ÊÒ⁄U •mÒÃ
‡ÊéŒ ∑§Ê ÄÿÊ •Õ¸ ∑§⁄UÃ „UÊ? ŒÊ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ ¬˝Ê# „UÊ fl„U mËà ∑§„UÊÃÊ „ÒU
¡Ê mËà „ÒU fl„UË mÒÃ, •ÊÒ⁄U ¡Ê mÒà Ÿ „UÊ fl„U •mÒÃó∑§Êÿ¸-∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ê ∞∑§
M§¬ „UÊŸÊ „ÒU– •ÕflÊ fl„UË ∞∑§ ’˝rÊÔ SòÊË-¬ÈL§cÊ M§¬ ‚ ŒÊ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë ∑˝§Ë«∏UÊ
∑§⁄UŸ ∑§ Á‹ÿ ¬˝∑§≈U „ÈU•Ê–
ÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ •ÁfllÊÁŒ ŒÊcÊÊ¥ ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊŸ •ÊÒ⁄U
‚ŒÒfl ÁflôÊÊŸSflM§¬ „UÊŸ ‚ ’˝rÊÔ ∑§Ê ¡ªÃ˜MÔ §¬ „UÊŸÊ •ÿÊÇÿ „UË „ÒU– ÿÁŒ
¡Ëfl •ÊÁŒ ∑§Êÿ¸M§¬ ¡Ê ¡ªÃ˜Ô „ÒU, fl„U ’˝rÊÔ „UË „ÒU ÃÊ •Ÿãà ÁflôÊÊŸ, ⁄UøŸÊ,
œÊ⁄UáÊ, ‚fl¸ôÊÃÊ, ‚àÿ‚¢∑§À¬ •ÊÁŒ ªÈáÊ ß‚ ¡ªÃ˜Ô ◊¥ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ŒËπ
¬«∏UÃ? •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔ ∑§Ê ∑§Êÿ¸M§¬ ◊ÊŸ¥ ÃÊ ¡ã◊, ◊⁄UáÊ, „Ucʸ, ‡ÊÊ∑§, ÷Íπ,
åÿÊ‚, ’…∏UŸÊ, ÉÊ≈UŸÊ •ÊÒ⁄U ◊Í…∏U¬Ÿ •ÊÁŒ ¡ªÃ˜Ô ∑§ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥ ∑§ ŒÊcÊ ’˝rÊÔ
◊¥ ¬˝Ê# „UÊfl¥, ß‚‚ ’ãœ, Ÿ⁄U∑§, ŒÈ—π •ÊÒ⁄U ÁflcÊÿ÷Êª ÷Ë ß¸‡fl⁄U ∑§Ê „UË
„UÊfl¥– ß‚‚ flÀ‹÷ ∑§Ê Á∑§ÿÊ •Õ¸ Á◊âÿÊ „UË ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•ÊÒ⁄U mËÃ, mÒà ∞∑§ „UË ’Êà „ÒU, mÒà ∑§Ê ÁŸcÊœ •mÒà ∑§„UÊÃÊ, ß‚∑§Ê
¬˝àÿˇÊ ©UŒÊ„U⁄UáÊ ““‚flZ πÁÀflŒ¢0”” ÿ„U üÊÈÁà „ÒU– ÿ„U flÀ‹÷ ∑§Ê ÷Í°∑§ŸÊ
„ÒU– ∑§Êÿ¸∑§Ê⁄UáÊM§¬ ’˝rÊÔ ŒÊ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ ¬Á⁄UáÊà „ÒU, ÃÊ ŒÈ—π, ’㜟 •ÊÒ⁄U
Ÿ⁄U∑§ ¬˝ÊÁ# „UÊŸÊ •ÊÁŒ ŒÊcÊ ’˝rÊÔ ◊¥ „UË „UÊfl– ¬Ífl¸ •flÁSÕà º˝√ÿ ∑§Ë
•flSÕÊãÃ⁄U¬˝ÊÁ# ¬Á⁄UáÊÊ◊ ∑§„UÊÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË •Ê¬∑§ ◊à ◊¥ ’˝rÊÔ „UË
¡ªÃ˜MÔ §¬ ’Ÿ ªÿÊ– ß‚‚ ÄÿÊ •ÊÿÊ ÿ„U ‚ÈŸÊó¡Ê ¡ªÃ˜Ô ◊¥ •ÁfllÊ,
Öfl⁄U, ¬Ë«∏UÊ •ÊÁŒ ŒÊcÊ ÷Ë flÀ‹÷ Ÿ ’˝rÊÔ ◊¥ „UË ◊ÊŸ Á‹ÿ, ß‚Ë ‚
•Ê¬∑§Ê ◊à flŒ •ÊÒ⁄U ÿÈÁÄà ‚ ÁflL§h „ÒU, ÿ„U ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
flÀ‹÷ Ÿ “‚flZ πÁÀflŒ¢ ’˝rÊÔ0” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃÿÊ¥ ∑§Ê •Õ¸ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÊ
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 591
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÄÿÊ¥Á∑§ ‚◊ÊÁœ ∑§ ‚¢ÿ◊ ∑§⁄UŸ ◊¥ ÁflôÊÊŸ ∑§ ¬˝∑§Ê‡Ê ‚ ¡Ò‚Ê ’˝rÊÔSflM§¬
¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ©U‚ ‚◊ÿ ∑§Ê Á∑§ÿÊ ÁflmÊŸÊ¥ ∑§Ê •ŸÈ÷fl „UË üÊÈÁà ∑§Ê
ÃÊà¬ÿ¸ „ÒU– ¡Ò‚ Á∑§‚Ë Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ‚’ ÿ„U ‚Èfláʸ „ÒU, ß‚◊¥ •Ÿ∑§ ¬ËË
•ÊÁŒ œÊÃÈ Á◊‹ Ÿ„UË¥ „ÒU flÒ‚ ‚ÁìʌʟãŒÊÁŒ SflM§¬ ∞∑§⁄U‚ ’˝rÊÔ ∑§ ’Ëø
◊¥ ŸÊŸÊ flSÃÈ Á◊‹Ë Ÿ„UË¥, Á∑§ãÃÈ ÿ„U ‚’ ’˝rÊÔ „UË ∞∑§⁄U‚ „ÒU, ∞‚Ê ¡ÊŸŸÊ
øÊÁ„Uÿ ÄÿÊ¥Á∑§ ’˝rÊÔ ∞∑§⁄U‚ •πá«U •ÊÒ⁄U •÷l „ÒU– ¡Ò‚ “•ÿ◊Êà◊Ê
’˝rÊÔ” ÿ„U •Êà◊Ê ’˝rÊÔ „ÒU, ß‚ flÊÄÿ ◊¥ “ߌ◊˜”Ô ‡ÊéŒ ‚ ’˝rÊÔÊà◊Ê ∑§Ê „UË
ª˝„UáÊ „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ãÃÈ Á∑§‚Ë ¡ªÃ˜Ô ∑§ flSÃÈ ∑§Ê ‚ê’㜠ª˝„UáÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ–
“ÃîÊ‹ÊŸ˜Ô ßÁà ’˝rÊÔ”, ““ÃîÊ”” ŸÊ◊ ©U‚Ë ‚ ÿ„U ‚’ ¡ªÃ˜Ô ©Uà¬ãŸ „ÈU•Ê,
““ÃÀ‹”” ŸÊ◊ ©U‚Ë ◊¥ ‚’ ‹ÿ „UÊÃÊ, ““ÃŒŸ˜”Ô ” ŸÊ◊ ©U‚Ë ◊¥ ‚’ ¡ªÃ˜Ô
øCUÔ Ê ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊÊãà „ÈU•Ê ¬ÈL§cÊ ’˝rÊÔ ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄U–
•ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚ ’˝rÊÔ ∑§ •Ÿãà ‚Ê◊âÿ¸ ‚ „UË ß‚ ¡ªÃ˜Ô ∑§ ¡ã◊-◊⁄UáÊ •ÊÒ⁄U
øCUÔ ÊÁŒ ∑§◊¸ „UÊÃ „Ò¥U– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ ’˝rÊÔ „UË ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸË øÊÁ„ÿ,
•ãÿ ∑§Ë Ÿ„UË¥– ÿ„U •Õ¸ flÀ‹÷ Ÿ ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÊ ÃÊ flÀ‹÷ ∑§ ‚ê¬˝ŒÊÿË
•Ê¬ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ë ÃÊ ∑§ÕÊ „UË ÄÿÊ „ÒU?
““ÿ„U ‚’ ¡ªÃ˜Ô ’˝rÊÔSflM§¬ „ÒU, ÿ„U ¬„U‹ „UË ¡ÃÊÿÊ „ÒU– “‚fl¸” ‡ÊéŒ
‚ Á¡ÃŸÊ ŒπÊ-‚ÈŸÊ ÿ„U ¡ªÃ˜Ô „ÒU, fl„U ‚’ ¡ÊŸŸÊ, ß‚‚ fl„U ‚’ ¡ªÃ˜Ô
’˝rÊÔM§¬ ‚ŸÊß „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ’˝rÊÔM§¬ ∑§Êÿ¸ ¡ªÃ˜Ô ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ’˝rÊÔ „UË „UÊ
‚∑§ÃÊ „ÒU– fl„U ’˝rÊÔ ‚Ê∑§Ê⁄, ‚fl¸‡ÊÁÄÃÿÈÄÃ, ∞∑§ ‚fl¸ôÊ •ÊÒ⁄U ‚’∑§Ê
⁄UøŸ„UÊ⁄UÊ ‚ÁìʌʟãŒSflM§¬ „ÒU, ©U‚Ë ‚ ÿ„U ¡ªÃ˜Ô „ÈU•Ê „ÒU–”” ßàÿÊÁŒ
flÀ‹÷ ∑§ ‡‹Ê∑§ ‡ÊÈhÊmÒÃ◊Êûʸá«U ŸÊ◊∑§ ª˝ãÕ ◊¥ flSÃÈ× •‡ÊÈh „UË „Ò¥U,
ÿ„U ÁŸ‡øÿ ¡ÊŸÊ–
‡ÊÈh ŸÊ◊ ∑§Êÿ¸ •ÊÒ⁄U •mÒà ŸÊ◊ ∑§Ê⁄UáÊ, ¡Ê ‡ÊÈh „ÒU fl„UË •mÒÃ, ÿ„U
∑§◊¸œÊ⁄Uÿ ‚◊Ê‚ ∑§Êÿ¸∑§Ê⁄UáÊ ∑§ ∞∑§SflM§¬ ∞∑§Êà◊∑§ ªÈáÊflÊ‹ Ÿ „UÊŸ ‚
•‚XÔUà „ÒU– cÊDÔUË-Ãà¬ÈL§cÊ ‚◊Ê‚ ÷Ë ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ flSÃÈ× ¡Ê ŒÊ
¬ŒÊÕ¸ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ë ∞∑§ÃÊ ÄÿÊ¥∑§⁄U „UÊ ‚∑§ÃË „ÒU? •ÊÒ⁄U ÿÁŒ flSÃÈ× ŒÊ Ÿ„UË¥
„Ò¥U, ÃÊ ∑§Êÿ¸∑§Ê⁄UáÊM§¬ ∑§„UŸÊ √ÿÕ¸ „ÒU, ß‚‚ ‡ÊÈh¬ÈL§cÊ •ÊÒ⁄U ‡ÊÈh SòÊË ŒÊŸÊ¥
∑§Ê ∞∑§‡ÊcÊ ‚◊Ê‚ ÷Ë •‚XÔUà „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ÒÕÈŸ ‚◊ÿ ◊¥ mÒÃ, ÁSòÊÿÊ¥ ◊¥
⁄UÊœÊ ÷ÊflŸÊ •ÊÒ⁄U •¬Ÿ ◊¥ ∑ΧcáÊ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– “◊Ò¥ ∑ΧcáÊ ÃÍ ⁄UÊœÊ
◊⁄UÊ Ã⁄UÊ ‚XÔU◊ „UÊfl” ßàÿÊÁŒ ∑ȧ∑§◊¸ ‚ flÀ‹÷ÊÁŒ ∑§Ê ◊à ¬ÁÃà ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÄÿÊ¥Á∑§ ߟ∑§Ê ¬Ífl¸ •ÊøÊÿ¸ ‹ˇ◊áÊ÷^ÔU „ÈU•Ê– ©U‚Ÿ ¬Á„U‹
592 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‚¢ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§ ¬Ë¿U ªÎ„UÊüÊ◊ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊ– ß‚Á‹ÿ ‹ˇ◊áÊ÷^ÔU „UË
¬„U‹ ∑ȧûÊ ∑§ ÃÈÀÿ “flÊãÃʇÊË” •ÕÊ¸Ã˜Ô ©Uª‹ „ÈU∞ ∑§Ê πÊŸflÊ‹Ê „ÈU•Ê–
¬Á„U‹ ªÎ„UÊüÊ◊ ∑§Ê ¿UÊ«∏U ∑§ ‚¢ãÿÊ‚ Á∑§ÿÊ– ¬Ë¿U ©U‚Ë flÊãà ∑§ ÃÈÀÿ àÿʪ
„ÈU∞ ªÎ„UÊüÊ◊ ∑§Ê ª˝„UáÊ •ÊÒ⁄U ‚¢ãÿÊ‚ ∑§Ê àÿʪ Á∑§ÿÊ– ß‚Ë ‹ˇ◊áÊ÷^ÔU ∑§Ê
¬ÈÈòÊ flÀ‹÷ „ÈU•Ê– ß‚Ÿ ÷Ë ¬„U‹ ÁflcáÊÈSflÊ◊Ë ∑§ ‚ê¬˝ŒÊÿ ◊¥ Áfl⁄UÄÃ
(‚¢ãÿÊ‚) •ÊüÊ◊ ª˝„UáÊ ∑§⁄U Á»§⁄U ªÎ„UÊüÊ◊ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊ– •ÊÒ⁄U ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ,
Áfl_ÔU‹ Ÿ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ê √ÿÁ÷øÊ⁄U Á∑§ÿÊ, ßàÿÊÁŒ ’ÊÃ¥ ߟ∑§ ◊à ∑§
ª˝ãÕÊ¥ ◊¥ ¬˝Á‚h „Ò¥U–
ߟ∑§ •ÊÁŒ ¬ÈL§cÊ ‹ˇ◊áÊ÷^ÔU ‚ ‹∑§⁄U •’ Ã∑§ flÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÿ ◊¥
√ÿÁ÷øÊ⁄UÊÁŒ ŒÈCUÔ ∑§◊¸ ÿÕÊflÃ˜Ô ŒË𠬫∏UÃÊ „ÒU, ÃÕÊ ¡Ê ‹Êª ߟ∑§ ◊Ã
¬⁄U Áfl‡flÊ‚ ∑§⁄UÃ •ÊÒ⁄U ߟ flÀ‹÷ÊÁŒ ◊ÃSÕ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ê ªÈL§ ◊ÊŸÃ „Ò¥U,
fl ÷Ë flÒ‚ „UË ¡ÊŸŸ øÊÁ„Uÿ¥– ∞‚ ¬Ê¬∑§◊¸∑§ûÊʸ, •œ◊˸ ªÈL§ ∑§ àÿʪŸ
•ÊÒ⁄U ◊Ê⁄U «UÊ‹Ÿ ◊¥ ¬Èáÿ „UË „UÊÃÊ „ÒU, ¬Ê¬ Ÿ„UË¥– ß‚ ÁflcÊÿ ◊¥ œ◊¸‡ÊÊSòÊ
∑§Ê ¬˝◊ÊáÊ „ÒU󓓪ÈL§, ’Ê‹∑§, flÎh flÊ ’„ÈUüÊÈà ’˝ÊrÊÔáÊ ÿ ‚’ •ÊÃÃÊÿË
œ◊¸ŸÊ‡Ê∑§ •œ◊¸ ∑§ ¬˝flûʸ∑§ „UÊ¥, ÃÊ ⁄UÊ¡Ê ÁflŸÊ ÁfløÊ⁄U ◊Ê⁄U «UÊ‹– ÄÿÊ¥Á∑§
•ÊÃÃÊÿË ∑§ ◊Ê⁄UŸ ◊¥ ◊Ê⁄UŸflÊ‹ ∑§Ê ŒÊcÊ Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ– øÊ„U ¬˝Á‚Áh ◊¥
◊Ê⁄U flÊ •¬˝Á‚Áh ◊¥; ‚fl¸ÕÊ ∑˝§Êœ ∑§Ê ∑˝§Êœ ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU, Á∑§ãÃÈ Á„¢U‚Ê Ÿ„UË¥
∑§„UÊÃË””– œ◊¸ ∑§Ê ¿UÊ«∏U ∑§ ‚fl¸ÕÊ ¡Ê •œ◊¸ ◊¥ ¬˝flÎûÊ „UÊ, fl„U •ÊÃÃÊÿË
∑§„UÊÃÊ „ÒU–
(¬˝‡Ÿ—)ó‡ÊÈhÊmÒÃê¬˝∑§Ê‡ÊM§¬¢ Sfl÷Êflà ©UÃÊ˘ãœ∑§Ê⁄UM§¬◊Ỗ?
(¬˝‡Ÿ)ó‡ÊÈhÊmÒà ¬˝∑§Ê‡ÊM§¬ „ÒU, flÊ Sfl÷Êfl ‚ •ãœ∑§Ê⁄UM§¬?
(©UûÊ⁄U◊˜ Ô ) óŸÊl—, ∑È § ×, Sfl÷Êfl× ¬˝ ∑ §Ê‡ÊSflM§¬Sÿ
◊Êûʸá«UÊÕ¸‚Íÿʸ¬ˇÊÊ÷ÊflÊØԖ Ÿ ø⁄U◊—, Sfl÷ÊflÃÊ˘ãœ∑§Ê⁄USfl-
M§¬Üøà‚Íÿ¸áÊÊÁ¬ ÃSÿ ¬˝∑§Ê‡ÊÊ‚ê÷flÊØԖ ∞fl◊fl ÃÁà‚hÊãÃ-
◊Êûʸá«USÿÊÁ¬ πá«UŸ¢ ÁflôÊÿ◊˜–Ô •Ã ∞fl ‡ÊÈhÊmÒÃ◊Êûʸá«U‚Áà‚hÊãÃ-
◊Êûʸá«UÿÊŸÊ¸◊◊ÊòÊ◊Á¬ ‡ÊÈh¢ ŸÊÁSà ¬ÈŸª˝¸ãÕʇÊÈhSÃÈ ∑§Ê ∑§ÕÊ?
∞fl◊fl Áflmã◊á«UŸSÿÊÁ¬ πá«UŸ¢ ÁflôÊÿ◊˜–Ô Áfl_ÔU‹ ∞fl ÿŒÊ
ÁflmÊãŸÊ‚Ëà¬ÈŸÌflŒÈcÊÊ¢ ◊á«UŸVÔUÃÈZ ∑§Õ¢ ‚◊Õ¸— SÿÊØ? Ô Á∑§ãÃÈ ¬⁄USòÊË-
ª◊Ÿ¬⁄UœŸ„U⁄UáÊ√ÿÁ÷øÊ⁄U◊á«UŸ ø ‚Ê◊âÿ¸ãÃSÿÊ÷ÍãŸÊãÿòÊÁà ÁflôÊÿ◊˜–Ô
ÃòÊ ÁŒæ˜UÔ◊ÊòÊÁŸŒ‡Ê¸Ÿ¢ fláÿ¸Ãó“ÁŸ¡◊È⁄UÁ‹∑§ÁÔ, ◊È⁄UÁ‹∑§ÊŸÊŒŸ
ÃŸÊªÃÊ ªÊ∑§È ‹Sÿ ‚ê’Áãœãÿ— ‚ÈãŒÿ¸— ¬⁄UÁSòÊÿ— ∑ΧcáÊŸ SŸ„UÊjÊªÊÕZ
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 593
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
SflË∑ΧÃÊ ßàÿÈÄÃ◊˜–Ô ¬˝Á˸ˇÊáÊ, ÿÈfl®Ã-ÿÈfl®Ã ‹ˇÊË∑Χàÿ ÿ— ‚ê÷Œ—
‚XÔU◊— ∑ΧàflÊ ÃÊflãÃ◊Êà◊ÊŸ¢ ÿÊflÃ˪Ê¸¬ÿÊÁcÊà ßàÿÊÁŒ ÷˝CUÔ fløŸSÿÊ-
ÄÃàflÊÁmmã◊á«UŸÁ◊àÿSÿ ŸÊ◊ÊÿÊÇÿ◊fl– ∑ȧ×, ◊Íπ¸√ÿÁ÷øÊ⁄UÊ-
œ◊ʸáÊÊ◊òÊ ◊á«UŸàflÊØ–Ô
∞fl◊flÊáÊÈ÷Êcÿ◊åÿ‚XÔUÃ◊flÁ à fll◊˜–Ô ÃÕÊ ø ‡ÊÇÊÊ ÷ÊcÊʪ˝ãÕÊ
⁄U‚÷ÊflŸÊŒÿÊÁ¬ ÷˝CUÔÃ⁄UÊ ∞fl– ÃòÊàÿÒ∑§Œ‡ÊÁŸŒ‡Ê¸Ÿ¢ Á‹ÅÿÃó⁄UÊœÊÿÊ—
∑ȧøÊlXÔUcÊÈ ◊ÊŒ∑§ÊÁŒ÷ÊflŸÊ ∑§ûʸ√ÿÊ– ÃÕÊ ªÊ‹Ê∑§ ∞∑§ ∞fl ¬ÈL§cÊ—
∑ΧcáÊ—, •ãÿÊS‚flʸ— ÁSòÊÿ— ‚ÁãÖ •„UÌŸ‡ÊãÃÊÁ÷— ‚„U ∑ΧcáÊ— ∑˝§Ë«UÁÖ
¬ÈŸ— ‚ÍÿÊ̧Œÿ‚◊ÿ ÿÊflàÿ— ÁdÿSÃÊflã× ¬ÈL§cÊÊ— ∑ΧcáʇÊ⁄UË⁄UÊÁ㟂ÎàÿÒ-
∑Ò§∑§Ê◊∑Ò§∑§Ê ªÎ„UËàflÊ ¬Èc∑§‹¢ ◊ÒÕÈŸ◊Êø⁄UÁãà ‚fl¸–
ÃÕÊ flÀ‹÷Sÿ ◊„Uʬ˝÷ÈÁ⁄UÁà ‚¢ôÊÊ ∑ΧÃÊ– ¬˝÷ÈÁ⁄UÃˇfl⁄USÿ
ŸÊ◊ÊÁSÖ “¬˝÷ȪʸòÊÊÁáÊ ¬ÿ¸ÁcÊ Áfl‡fl×”, ßàÿÊÁŒüÊÈÁÃcÊÈ flÌáÊÃ◊˜–Ô
ÃŸ‡fl⁄UáÊÊl¬ÿ¸ãâ ÃÈÀÿ— ∑§Ê˘Á¬ Ÿ ÷ÍÃÊ Ÿ ÷ÁflcÿÃËàÿÁœ∑§Sÿ ÃÈ
∑§Ê ∑§ÕÊ? ¬ÈŸ◊¸„Uʬ˝÷ȇÊéŒŸ flÀ‹÷ÁflcÊÿ Á∑§XÔUêÿÃ, ÿÕÊ
◊„UÊ’˝ÊrÊÔáÊSÃÕÒfl ◊„Uʬ˝÷ȇÊéŒÊÕÊ¸˘flªãÃ√ÿ—– ÿÕÊ flŒÿÈÁÄÃÁflL§hÊ
flÀ‹÷‚ê¬˝ŒÊÿÊ˘ÁSà ÃÕÒfl ‡ÊÒfl‡ÊÊÄêÊáʬàÿ‚ÊÒ⁄UflÒcáÊflÊŒÿS‚-
ê¬˝ŒÊÿÊ •Á¬ flŒÿÈÁÄÃÁflL§hÊ ∞fl ‚ãÃËÁà ÁŒ∑˜§H Ô
‡ÊÁ‡Ê⁄UÊ◊ÊVÔUøãº˝éŒ ∑§ÊÌÃ∑§SÿÊÁ‚Ã Œ‹–
•◊ÊÿÊ¢ ÷ÊÒ◊flÊ⁄U ø ª˝ãÕÊ˘ÿê¬ÍÌÃ◊ʪ×H
(©UûÊ⁄U)ó¬˝∑§Ê‡ÊM§¬ „UÊŸÊ, ¬Á„U‹Ê ¬ˇÊ ß‚Á‹ÿ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, Á∑§
ÿÁŒ Sfl÷Êfl ‚ ¬˝∑§Ê‡ÊSflM§¬ „UÊ ÃÊ ‚Íÿ¸ ∑§ ÃÈÀÿ Sflÿ¢ ¬˝∑§Ê‡ÊM§¬ „UÊŸ
‚ ◊Êøá«U ŸÊ◊∑§ ¬ÈSÃ∑§ ŒπŸ ∑§ •Õ¸ ‚Íÿ¸ ∑§Ë •¬ˇÊÊ Ÿ „UÊfl– ‚Íÿ¸¬˝∑§Ê‡Ê
∑§Ë •¬ˇÊÊ ÁflŸÊ „UË ∑§Êÿ¸ Á‚h ∑§⁄U ‚∑§, ‚Ê ‚ê÷fl Ÿ„UË¥– Sfl÷Êfl ‚
•ãœ∑§Ê⁄USflM§¬ „UÊŸÊ ÁmÃËÿ ¬ˇÊ ÷Ë ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ¥Á∑§ Sfl÷Êfl ‚ „UË
•ãœ∑§Ê⁄USflM§¬ „UÊ ÃÊ ‚Íÿ¸ ‚ ÷Ë ©U‚ ∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „UÊŸÊ •‚ê÷fl „UÊ
¡Êfl– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚Áà‚hÊãÃ◊Êûʸá«U ∑§Ê ÷Ë πá«UŸ ¡ÊŸÊ– ß‚ ¬ÍflÊ¸ÄÃ
¬˝∑§Ê⁄U “‡ÊÈhÊmÒÃ◊Êûʸá«U” •ÊÒ⁄U “‚Áà‚hÊãÃ◊Êøá«U” ߟ ŒÊŸÊ¥ ¬ÈSÃ∑§Ê¥ ∑§Ê
ŸÊ◊◊ÊòÊ ÷Ë ‡ÊÈh Ÿ„UË¥ „ÒU– ª˝ãÕ ∑§ •‡ÊÈh „UÊŸ ∑§Ê ÃÊ ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ
„ÒU?
ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U “Áflmã◊á«UŸ” ŸÊ◊∑§ ª˝ãÕ ∑§Ê ÷Ë πá«UŸ ¡ÊŸÊ– ¡’
ÃÈê„UÊ⁄UÊ •ÊøÊÿ¸ Áfl_ÔU‹ „UË ÁflmÊŸ˜Ô Ÿ„UË¥ ÕÊ, ÃÊ Á»§⁄U ÁflmÊŸÊ¥ ∑§Ê ◊á«UŸ
594 flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸ◊˜Ô 595
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
∑Ò§‚ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU? Á∑§ãÃÈ ¬⁄USòÊ˪◊Ÿ, ¬⁄UÊÿÊ œŸ „U⁄UŸÊ •ÊÒ⁄U √ÿÁ÷øÊ⁄U
∑§ ◊á«UŸ ∑§⁄UŸ ◊¥ ÃÊ •fl‡ÿ ©U‚∑§Ê ‚Ê◊âÿ¸ ÕÊ, •ãÿ Á∑§‚Ë ∑§Êÿ¸ ◊¥
Ÿ„UË¥– ‚Ê ©UŒÊ„U⁄UáÊ◊ÊòÊ ÁŒπÊÃ „Ò¥UóÁfl_ÔU‹∑Χà Áflmã◊á«UŸ ŸÊ◊∑§ ª˝ãÕ ◊¥
“ÁŸ¡◊È⁄UÁ‹∑§Ê0” ßàÿÊÁŒ Á‹πÊ „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ ◊È⁄U‹Ë ∑§Ê ‡ÊéŒ
‚ÈŸ ∑§ ªÊ∑ȧ‹ ∑§Ë ‚ÈãŒ⁄U-‚ÈãŒ⁄U ÁSòÊÿÊ° •ÊßZ, ∑ΧcáÊ Ÿ ©UŸ∑§ ‚ÊÕ ∑˝§Ë«∏UÊ
∑§⁄UŸ ∑§ Á‹ÿ ¬˝ËÁà ‚ ©UŸ∑§Ê ª˝„UáÊ Á∑§ÿÊ– •ÕÊ¸Ã˜Ô ÿÈflÁÃ-ÿÈflÁà ÁSòÊÿÊ¥
∑§Ê Œπ∑§⁄U, Á¡ÃŸË ªÊ¬Ê¥ ∑§Ë ÁSòÊÿÊ° ÕË¥, ©Uß „UË •¬Ÿ ∞∑§ „UË ¬˝∑§Ê⁄U
∑§ ‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ©UŸ‚ ‚◊ʪ◊ Á∑§ÿÊ, ßàÿÊÁŒ ÷˝CUÔ fløŸÊ¥ ∑§ ∑§„UŸ
n 7

‚ “Áflmã◊á«UŸ” ŸÊ◊ •ÿÊÇÿ „UË „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ ß‚ ¬ÈSÃ∑§ ◊¥ ◊Íπ¸ÃÊ,

√ÿÁ÷øÊ⁄U •ÊÒ⁄U •œ◊ÊZ ∑§Ê ◊á«UŸ „ÒU–
ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U “•áÊÈ÷Êcÿ” ÷Ë •‚XÔUà „UË „ÒU– •ÊÒ⁄U ∞‚ „UË “⁄U‚- IIIIIIIII
÷ÊflŸÊ” •ÊÁŒ ‚Ò∑§«∏UÊ¥ ÷ÊcÊÊ ∑§ ª˝ãÕ ÷Ë •àÿãà ÷˝CUÔ „Ò¥U– ß‚◊¥ ∞∑§ ’ÊÃ
©UŒÊ„U⁄UáÊ ∑§ Á‹ÿ Á‹πÃ „Ò¥Uó“⁄UÊœÊ ∑§ ∑ȧø •ÊÁŒ •XÔUÊ¥ ◊¥ ◊ÊŒ∑§ •ÊÁŒ I I
∑§Ë ÷ÊflŸÊ ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ ÃÕÊ ªÊ‹Ê∑§ ◊¥ ∞∑§ ∑ΧcáÊ „UË ¬ÈL§cÊ •ãÿ ‚’
I I
ÁSòÊÿÊ° „Ò¥U– ∑ΧcáÊ ©UŸ ÁSòÊÿÊ¥ ∑§ ‚ÊÕ ÁŒŸ-⁄UÊà ∑˝§Ë«∏UÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ‚Íÿ¸ ©UŒÿ
„UÊÃ ‚◊ÿ Á¡ÃŸË ÁSòÊÿÊ° „Ò¥U, ©Uß „UË ¬ÈL§cÊ ∑ΧcáÊ ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ‚ ÁŸ∑§‹
I I
flŒÊÁãÃ-äflÊãÃ-
∑§ ∞∑§-∞∑§ SòÊË ∑§Ê ∞∑§-∞∑§ ¬ÈL§cÊ ª˝„UáÊ ∑§⁄U ‚’ •ë¿U ¬˝∑§Ê⁄U ◊ÒÕÈŸ
∑§⁄UÃ „Ò¥U–”
•ÊÒ⁄U flÀ‹÷ ∑§Ê ◊„Uʬ˝÷È ŸÊ◊ ⁄UÄπÊ „ÒU– ¬˝÷È ŸÊ◊ ߸‡fl⁄U ∑§Ê „ÒU–
I I ÁŸflÊ⁄UáÊ◊˜Ô
“¬˝÷È ‚’ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥ ◊¥ √ÿÊåà „ÒU” ÿ„U flŒ ◊¥ ∑§„UÊ– ¡’ ©U‚ ߸‡fl⁄U ∑§ ÃÈÀÿ
•’ Ã∑§ Ÿ ∑§Ê߸ „ÈU•Ê, Ÿ „UÊªÊ, ÃÊ ©U‚‚ •Áœ∑§ ∑§ÊÒŸ „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU?
I I
Á»§⁄U ◊„Uʬ˝÷È ∑§„UŸ ‚ ÿ„UË ¬˝ÃËà „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ ¡Ò‚ ’˝ÊrÊÔáÊ ∑§ ‚ÊÕ ◊„UØÔ
‡ÊéŒ ‹ªÊŸ ‚ ŸËø ∑§Ê ŸÊ◊ ◊„UÊ’˝ÊrÊÔáÊ „UÊÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ◊„Uʬ˝÷È ÷Ë
IIIIIIIII
¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¡Ò‚ flŒ •ÊÒ⁄U ÿÈÁÄà ‚ ÁflL§h flÀ‹÷ ∑§Ê ‚ê¬˝ŒÊÿ „ÒU,
flÒ‚ „UË ‡ÊÒfl, ‡ÊÊÄÃ, ªÊáʬàÿ, ‚ÊÒ⁄U •ÊÒ⁄U flÒcáÊflÊÁŒ ‚ê¬˝ŒÊÿ ÷Ë flŒ •ÊÒ⁄U
ÿÈÁÄà ‚ ÁflL§h „UË „Ò¥U– ßÁà ‡ÊÈ÷◊˜–Ô
ßÁà üÊˬ⁄U◊„¢U‚¬Á⁄Ufl˝Ê¡∑§ÊøÊÿ¸üÊË◊gÿʟ㌂⁄USflÃËSflÊÁ◊-
ÁŸÌ◊ÃSÃÁë¿Ucÿ÷Ë◊‚Ÿ‡Ê◊¸∑ΧÃ÷ÊcÊÊŸÈflÊŒ‚Á„UÇø
flŒÁflL§h◊Ãπá«UŸÊ ª˝ãÕ— ‚◊Ê#—H
!"