Ky 0000355

ÌßÌÌßÄ ÑßÈÄ ÎÐÄÓÁÀÄÈ
ÃÛËÛÍÚ
Âß
ÃßËßÌ
ÁÈÐÈÍÚÈ ÙÈÑÑß
“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”
ÁÀÊÛ-2005
downloaded from KitabYurdu.org

Áó êèòàá “Ìÿììÿä Ñÿèä Îðäóáàäè. ßñÿðëÿðè. Ñÿêêèç úèëääÿ. VII úèëä”
(Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1966) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð
894.3613 - dc 21
AZE
Îðäóáàäè Ìÿììÿä Ñÿèä. Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì. Áèðèíúè ùèññÿ. Áàêû,
“Øÿðã-Ãÿðá”, 2005, 344 ñÿù.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿêòÿáèíèí èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿñè êèìè ìåéäàíà

÷ûõàí Ìÿììÿä Ñÿèä Îðäóáàäè Àçÿðáàéúàíûí ñîâåò äþâðö ÿäÿáèééàòûíûí
êëàññèêëÿðèíäÿí áèðèäèð. Óçóí, äîëüóí âÿ ìÿíàëû éàðàäûúûëûã éîëó êå÷ÿí ÿäèá
áèð ñûðà òàðèõè ðîìàíëàðûí ìöÿëëèôè êèìè äàùà ÷îõ øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Ùàäèñÿ-
ëÿðèí òÿñâèðèíäÿ ðåàëèçì ïðèíñèïëÿðèíÿ ùÿð çàìàí ñàäèãëèê íöìàéèø åòäèðÿí
Îðäóáàäèíèí îõóúóëàðäà áþéöê ìàðàã âÿ ùÿâÿñ îéàäàðàã òÿñÿââöðëÿðè
ýåíèøëÿíäèðÿí áó ÿñÿðëÿðè ÿäÿáèééàòûìûçäà òàðèõè ðîìàí æàíðûíûí èíêèøàôû ñàùÿ-
ñèíäÿ ìöùöì òÿøÿááöñäöð.
Éàçû÷ûíûí òàðèõè ðîìàíëàðûíäàí ñîíóíúóñó îëàí “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì”äÿ
áþéöê Àçÿðáàéúàí øàèðè âÿ ìöòÿôÿêêèðè Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí éàøàäûüû äþâðöí
ýåíèø, ùÿðòÿðÿôëè ìÿíçÿðÿñè éàðàäûëìûøäûð. Òàðèõè ñÿíÿäëèëèêëÿ áÿäèè òÿõÿééö-
ëöí óñòàëûãëà ÿëàãÿëÿíäèðèëäèéè ðîìàíûí áèðèíúè ùèññÿñèíäÿ èêè ãÿùðÿìàíà äàùà
ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð. Áóíëàðäàí áèðè Íèçàìè, äèýÿðè èñÿ Ôÿõðÿääèíäèð. Êèòàáäà
Íèçàìèíèí ôèêðè-áÿäèè òÿêàìöëöíäÿ ðîë îéíàéàí øÿõñèééÿòëÿðèí áÿäèè ñóðÿòëÿðè
äÿ äèããÿòè úÿëá åäèð.
ISBN 9952-418-81-4
© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð

ÞÍ ÑÞÇ
ßäÿáèééàò òàðèõèìèçèí ñîí äÿðÿúÿ ýþðêÿìëè ñèìàëàðûíäàí îëàí ùþðìÿòëè
ÿäèáèìèç Ìÿììÿä Ñÿèä Îðäóáàäè (1872-1950) Àçÿðáàéúàíûí ñîâåò äþâðö
ÿäÿáèééàòûíûí èëê êëàññèêëÿðèíäÿí áèðè êèìè XIX ÿñðèí àõûðëàðûíäà ìåéäàíà
÷ûõàí, èëê øåèðëÿðèíäÿí òà þìðöíöí ñîíëàðûíäà áèòèðäèéè ðîìàí âÿ äðàìëàðûíà
ãÿäÿð äàâàì åäÿí óçóí, äîëüóí âÿ ìÿíàëû áèð éàðàäûúûëûã éîëó êå÷ìèøäèð.
Îðäóáàäè èëê òÿùñèëèí àòàñû øàèð Ùàúàüà Ôÿãèðäÿí àëìûø, ñîíðà äþðä èë
Ì.Ò.Ñèäãèíèí “ßõòÿð” ìÿêòÿáèíäÿ îõóìóøäóð. Î, àòàñûíû åðêÿí èòèðìèø, 14
éàøûíäàí Îðäóáàäûí èïÿê ôàáðèêëÿðèíäÿ èøëÿìèãäèð. 1906-úû èëäÿ Úóëôàéà
êþ÷öá, Èðàí èíãèëàáûíà éàðäûì ýþñòÿðÿí úÿìèééÿòèí öçâö îëìóøäóð. Èíãèëàáè
ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ òÿãèá îëóíàí Îðäóáàäè 1914-úö èëèí éàíâàðûíäà Ñàðèòñûíà
ñöðýöí åäèëìèøäèð.
ÕÕ ÿñðèí èëê îíèëëèêëÿðèíäÿ ÷àï åòäèðäèéè “Ãÿôëÿò” (1906), “Âÿòÿí âÿ ùöð-
ðèééÿò” (1907) øåèð êèòàáëàðû, “Èêè úîúóüóí Àâðîïà ñÿéàùÿòè” (1908), “Áÿäáÿõò
ìèëéîí÷ó, éàõóä Ðçàãóëó õàí Ôèðÿíýèìÿàá” (1914) ðîìàíëàðû, “Áàüè-øàù,
éàõóä Òåùðàí ôàúèÿñè” (1910), “ßíäÿëèñèí ñîí ýöíëÿðè, éàõóä Ãðàíàäàíûí òÿñ-
ëèìè” (1914) äðàìëàðû, “Ãàíëû ñÿíÿëÿð” (1908), “Íèñâàíè èñëàì” (1911) ïóáëè-
ñèñòèê êèòàáëàðû, ùÿì÷èíèí ãÿçåò, æóðíàë âÿ ìÿúìóÿëÿðäÿ äÿðú îëóíìóø îíëàðëà
øåèð, ôåëéåòîí, äðàì, ìÿãàëÿ âÿ äèýÿð éàçûëàðû Îðäóáàäèíè Àçÿðáàéúàíäà âÿ
îíóí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà òàíûòìûøäû. ßñÿðäÿí-ÿñÿðÿ òÿêìèëëÿøÿí, ñàôëàøàí
Îðäóáàäè éàðàäûúûëûüû õàëãûìûçûí ìöáàðèçÿ òàðèõèíäÿ äÿ ìöÿééÿí ðîë îé-
íàìûøäûð.
Ñèéàñè-èúòèìàè ôÿàëèééÿòè öñòöíäÿ ñöðýöí îëóíàí ÿäèáèí éàðàäûúûëûüûíäà
èíãèëàáè èäåéàëàðûí òÿáëèüè ýöúëÿíìèøäèð. Íîâî÷åðêàññê ùÿáñõàíàñûíäà éàçäûüû
“Îíà...” øåðè áó úÿùÿòäÿí ñÿúèééÿâèäèð. Øåèðäÿ èíñàíëàðà åäèëÿí çöëì âÿ
ñèòÿìëÿðè ñàéäûãäàí ñîíðà øàèð èíòèãàì ýöíöíöí ëàáöäëöéöíö ãÿçÿáëÿ
ýþñòÿðèðäè:
Áèòìÿçìè úÿôà, àõûðà éåòìÿçìè êÿøàêÿø,

Àõûðäà éàõàð çàòûíû éàõäûãëàðûí àòÿø!
...Ëàêèí îíó áèë, ùÿð íÿ êè áèäàä åäÿúÿêñÿí

Áèð ýöí ýÿëÿúÿê ñÿí äÿõè ôÿðéàä åäÿúÿêñÿí!
Ñöðýöí èëëÿðèíèí áöòöí ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëàí øàèð àçàäëûã àðçó-

ëàðûíû ýàù ýèçëè, ýàù à÷ûã áèëäèðìÿêäÿí ÷ÿêèíìèðäè. 1916-úû èëäÿ éàçûëìûø, áèð èë
ñîíðà Áàêûäà “Ãàðäàø êþìÿéè” ìÿúìóÿñèíäÿ äÿðú åäèëìèø “Ùóðè-ùöððèééÿòÿ”
øåðèíäÿ “Úàí ÷ûõñà äà, ìÿíçóðè-õÿéàëûìäà úàìàëûí” äåéÿ àçàäëûã ïÿðèñèíÿ
ìöðàúèÿò åäÿí øàèð àçàäëûã ýöíöíöí òåç ýÿëìÿñèíè àðçóëàéûð.
4

Àçÿðáàéúàíûí ñîâåò äþâðö ÿäÿáèééàòûíûí èëê òÿøÿêêöë ìÿðùÿëÿñèíäÿ Îðäó-
áàäè ñèéàñè-èúòèìàè ìþâçóëàðäà ÿí ÷îõ éàçàí âÿ öìóìèééÿòëÿ, ùàäèñÿëÿðÿ
àéäûí-à÷ûã ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðÿí ñÿíÿòêàðëàðûìûçäàíäûð. Îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ
èíãèëàáè ùàäèñÿëÿð, áåéíÿëõàëã ìþâçóëàð, àçàäëûã ìöáàðèçÿëÿðèíèí êîíêðåò òÿñ-
âèðè, èðòèúà ãöââÿëÿðèíèí èôøàñû ìöùöì éåð òóòóð. Èíãèëàá äþâðöíäÿ Ñàðèòñûíäà,
ñîíðà èñÿ Ùÿøòÿðõàíäà éàøàéàí éàçû÷û ùàäèñÿëÿðèí áèëàâàñèòÿ ìöøàùèäÿ÷èñè âÿ
èøòèðàê÷ûñû îëäóüóíäàí ÿñÿðëÿðè õöñóñè ðåàëëûã, ñèéàñè êÿñêèíëèê âÿ àêòóàëëûüû èëÿ
ñå÷èëèðäè. Áó çàìàí ÿäèá Áàêûäà ÷ûõàí ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà, õöñóñèëÿ “Òóòè”
æóðíàëû, “Ùöììÿò” ãÿçåòè ñÿùèôÿëÿðèíäÿ øåèð âÿ ôåëéåòîíëàðûíû äÿðú åòäèðèðäè.
1917-úè èëèí éàíâàðûíäà êþùíÿ âÿçèééÿòèí ùÿëÿ äÿ äàâàì åòìÿñèíäÿí
íàðàùàòëûüûíû áèëäèðÿí øàèð äåéèð:
Ùÿð áèð èøûìèç êþùíÿäèð, áèð òàçÿ êè éîõäóð,

Àëò-öñò îëàðàã ãàëìûøûã, ÿíäàçÿ êè éîõäóð.
Îðäóáàäèíèí ÿñÿðëÿðè — øåèðëÿðè, ôåëéåòîíëàðû âÿ ìÿãàëÿëÿðè áó çàìàí õöñóñè

òÿñèð ãöââÿñè êÿñá åòìèøäè. ×îõ çàìàí îíóí áèð ãÿçåò âÿ éà æóðíàëäà äÿðú îëóí-
ìóø ÿñÿðèíè áàøãà ìÿòáóàò îðãàíëàðû ýþòöðöá éåíèäÿí ÷àï åäèðäèëÿð. Ìÿñÿëÿí,
“Ùóðè-ùöððèééÿòÿ”, “Çàâàëëû ßúÿìèñòàí” øåèðëÿðèíè áóíà ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð.
Ùÿøòÿðõàíäà Çàãàôãàçèéà Ìöñÿëìàí Èøëÿðè Êîìèññàðëûüûíäà âÿ “Ùöì-
ìÿò” ãÿçåòèíäÿ ÷àëûøäûüû áèð èëäÿí àðòûã ìöääÿòäÿ Îðäóáàäèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ
ýöíöí âàúèá ìÿñÿëÿëÿðèíèí èçàùû áþéöê éåð òóòóðäó.
Äàüûñòàíäà ñîâåò ùþêóìÿòèíèí ãóðóëìàñû õÿáÿðèíè åøèäÿí Îðäóáàäè
Ãûðìûçû Îðäó ùèññÿñè èëÿ áèðëèêäÿ îðà ýÿëäè. ßäèá òÿðúöìåéè-ùàëûíäà éàçûð:
“...Ïåòðîâñêèéÿ ýåòìÿê ÿìðèíè àëäûã. Ïàðàõîäóìóçó ùÿðáè ýÿìèëÿð ìöøàéèÿò
åäèðäè. ×öíêè äöøìÿí ÿìèëÿðè ùÿëÿ Êàñïè äÿíèçèíäÿ èäè... Ìÿíÿ áèð íå÷ÿ
âÿçèôÿ òàïøûðûëìûøäû. Ìÿí ÿââÿëúÿ îðàäà îëàí ìÿòáÿÿëÿðè ýþòöðìÿéÿ áàøëà-
ìûøäûì... Òåìèðõàíøóðàäà “Äàüïîëèãðàô” òÿøêèë åòäèì. Áóíäàí ÿëàâÿ, áèð äÿ
þëêÿ êîìèòÿñè ìÿíè “Ãûðìûçû Äàüûñòàí” ãÿçåòèíèí ìÿñóë ìöäèðè òÿéèí åòäè.
Ãÿçåò ö÷öí áèíà òàïäûì, áàøãà èøëÿðèíè äÿ ùàçûðëàäûì. Ãÿçåòèí áàøëûüûíû äà
äöçÿëòäèì. Àïðåëèí 29-äà Òåìèðõàíøóðàíûí êö÷ÿëÿðèíäÿ äàëüàëàíàí ãûðìûçû
áàéðàãëàð Áàêûíûí àëûíìàñû õÿáÿðèíè âåðäè”.
1920-úè èë ìàéûí 2-äÿ Îðáóäàáè Áàêûéà ýÿëäè. Ìÿðêÿçè Êîìèòÿ îíó òÿú-
ðöáÿëè æóðíàëèñò êèìè ïàðòèéà îðãàíëàðûíà èøÿ ýþíäÿðäè. Î, “ßõáàð”, “Êîì-
ìóíèñò” ãÿçåòëÿðèíäÿ, “Ôöãÿðà ôöéóçàòû”, “Êÿíäëè ãÿçåòè”, “Éåíè éîë” âÿ ñ.
æóðíàë âÿ ãÿçåòëÿðäÿ ÷àëûøäû, ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿòèí èíêèøàôûíà êþìÿê åäÿí
òÿäáèðëÿðäÿ ôÿàëëûã ýþñòÿðäè.
20-úè èëëÿðäÿ Ì.Ñ.Îðäóáàäè ÿñàñÿí ìÿòáóàò èø÷èñè âÿ øàèð êèìè ìÿøùóð èäè.
Ùÿð ýöí äþâðè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ îíóí ìÿãàëÿ, øåèð âÿ “áàëàúà ôåëéå-
òîí”ëàðû ÷ûõûðäû.
5

Áèð äðàìàòóðã êèìè äÿ Îðäóáàäèíèí 20-úè èëëÿð éàðàäûúûëûüû äèããÿòè úÿëá
åäèð. Áó äþâð äðàìëàðû ÿäèáèí äðàìàòóðýèéà èëÿ ìöíòÿçÿì ìÿøüóë îëäóüóíó
ãåéä åòìÿéÿ ùàãã âåðèð.
“Èøñèçëÿð” ïéåñè “Òÿíãèä-òÿáëèü” òåàòðûíûí áèðèíúè à÷ûëûø ýåúÿñèíäÿ îéíà-
íûëàí ÿñÿðëÿðèíäÿíäèð.
1941-úè èë èéóíóí 22-äÿ áàøëàíàí ìöùàðèáÿ éàçû÷ûëàðûí äà ãàðøûñûíà éåíè
âÿçèôÿëÿð ãîéäó. Áöòöí éàçû÷ûëàð êèìè Ì.Ñ.Îðäóáàäè äÿ äÿðùàë éàðàäûúûëûüûíû
áó éåíè âÿçèôÿëÿðÿ óéüóí ãóðìàüà áàøëàäû. Áó çàìàí éàçû÷û ãîúà èäè, îíóí
éàøû 70-ÿ ÷àòûðäû, ñÿùùÿòè äÿ éàõøû äåéèëäè: ùÿáñõàíàëàð, ñöðýöíëÿð þç èçèíè
ýþñòÿðèðäè. Áóíóíëà áåëÿ éàçû÷û ÷îõ ôÿàë ÷àëûøûðäû: òåç-òåç îðäó ùèññÿëÿðèíäÿ,
ìèòèíãëÿðäÿ ÷ûõûø åäèð, ÿñÿðëÿð éàçûðäû.
ßäèáèí éàðàäûúûëûüûíäà ìöàñèðëèéÿ äîüðó áþéöê áèð äþíöø íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû.
Ìöàñèðëèéè, àêòóàëëûüû èëÿ áÿðàáÿð îíóí ÿñÿðëÿðè ðÿíýàðÿíýëèéè, çÿíýèíëèéè èëÿ
äÿ ÿëàìÿòäàðäûð. Øåèðëÿð, ùåêàéÿëÿð, ôåëéåòîíëàð, ìÿãàëÿëÿð, î÷åðêëÿðëÿ éàíàøû
îíóí ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõìûø èðè ùÿúìëè ÿñÿðëÿð — äðàìëàð, ëèáðåòòîëàð, ðîìàíëàð,
ÿäÿáè ïîðòðåòëÿð áóíó ñöáóò åäèð.
“Èíúÿñÿíÿò âÿ ìöùàðèáÿ” ìÿãàëÿñèíäÿ ÿäèá ÿäÿáèééàòûí ðîëóíäàí âÿ
éàçû÷ûëàðûí ãàðøûñûíäà äóðàí ìöùöì âÿçèôÿëÿðäÿí áÿùñ åäèðäè: “Õàëãëàðûí
ãÿëÿáÿ òàðèõèíäÿ èíúÿñÿíÿò âÿ ÿäÿáèééàòûí íÿ ãÿäÿð øÿðÿôëè ðîë îéíàäûüû ùÿð
êÿñÿ ìÿëóìäóð. Òàðèõ áó ôèêðèí ÿêñèíè ñþéëÿéÿíëÿðèí, “Òîïëàð ýóðóëäàðêÿí
ìóçà ñóñìàëûäûð” — äåéÿíëÿðèí íÿ ãÿäÿð éàíûëäûüûíû àðòûã ÷îõäàí ñöáóò åòìèø-
äèð. Ùÿéàò éàëíûç þç ãÿëÿìëÿðèíè âÿ ôûð÷àëàðûíû áþéöê òàðèõè äþéöø ýöíëÿðèíäÿ
ñöíýöëÿðëÿ éàíàøû ãîéà áèëÿí ñÿíÿòêàðëàðû éàøàòìûøäûð. Âÿòÿíèí òÿùëöêÿ ãàð-
øûñûíäà îëäóüó ýöíëÿðäÿ âÿòÿí ãÿùðÿìàíëàðûíû äþéöøëÿðÿ ðóùëàíäûðìàã, ãÿëÿ-
áÿíèí þëìÿç åïîïåéàëàðûíû éàðàòìàã ùÿãèãè ñÿíÿòêàðëàðûí ùÿìèøÿ âÿòÿíäàøëûã
áîðúó îëìóøäóð”.
Ìöùàðèáÿ ìþâçóñóíäà éàçäûüû “Úÿáùÿäÿí ìÿêòóá” (1941) èëê øåðèíäÿ
Îðäóáàäè úÿáùÿéÿ òÿçÿ ýåòìèø ýÿíú äþéöø÷öíöí ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíè à÷ìàüà
ñÿé ýþñòÿðìèøäèð. Øåèðäÿí ýþðöíäöéö êèìè, àòà-àíàñûíûí þéöäëÿðèíè éàäûíäà
ñàõëàìûø ÿñýÿð èëê äþéöøöíö, éàðàëàíìàñûíû, øÿðÿôëÿ âóðóøìàñûíû ãöðóðëà
õÿáÿð âåðèð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè éåíÿ äÿ ñàòèðèê øåèð — ôåëéåòîíëàð éàçìàüà áàøëàäû. Îíóí
ôàøèçì ÿëåéùèíÿ “Úàíàâàðñàí, úàíàâàð!”, “Ùèòëåð úÿííÿòèíäÿ” êèìè ñàòèðàëàðû
õàëã è÷ÿðèñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí ìöùàðèáÿ äþâðö íÿñðèíäÿ àäàìëàðûí, úÿáùÿäÿ âóðóøàí,
þëöá-þëäöðìÿéÿ ìÿúáóð îëàí äþéöø÷öëÿðèìèçèí âÿ àðõàäà úÿáùÿ ö÷öí ÷àëûøàí
ýåíèø êöòëÿëÿðèí âÿòÿíïÿðâÿðëèéè, ùóìàíçìè, ÿí ÷ÿòèí øÿðàèòäÿ áåëÿ þçöíö
ýþñòÿðÿí éöêñÿê èíñàíè êåéôèééÿòëÿðè ÿêñ îëóíìóøäóð. “Ñåðæàíò Èâàíîâ àäûíà
êþðïÿëÿð åâè” (1941), “Äèëðóáà” (1941) ùåêàéÿëÿðè, “Ýÿíú ÷åêèñòëÿð” (1942),
“Êè÷èê øÿùÿð” (1945) ðîìàíëàðû áó úÿùÿòäÿí ãèéìÿòëèäèð. Õöñóñèëÿ ñîí èêè
6

ÿñÿð ÿäÿáèééàòûìûçäà 1941-1945-úè èëëÿð ìöùàðèáÿñè ìþâçóñóíäà éàçûëìûø
èëê ðîìàíëàð êèìè äÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð.
Òàðèõè ìþâçóäàí âÿòÿíïÿðâÿðëèê ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäÿí éàçû÷û áèð ÷îõ
ÿñÿðëÿðèíè ìÿùç áó èäåéàéà ùÿñð åòìèøäèð. “Ìàðàë” ìÿíçóì äðàìû áó áà-
õûìäàí ýþçÿë íöìóíÿ ñàéûëà áèëÿð. Ìþâçóñó óçàã êå÷ìèøäÿí ýþòöðöëìöø áó
äðàìäà àäè âàõòäà õàëãäàí óçàã îëàí, ãî÷àã ñÿðêÿðäÿ Ôÿðàìÿðçè êÿíäëè áàëàñû
îëäóüó ö÷öí ðÿää åäÿí øàùçàäÿ Ìàðàë äà, îíóí ãàðäàøû çÿèô èðàäÿëè Àñòèàã øàù
äà, õàëãûí áàøãà èýèä îüóëëàðû äà âÿòÿí öçÿðèíäÿ èøüàë÷ûëàðûí ùöúóìó òÿùëö-
êÿñèíè ýþðäöêäÿ àéàüà ãàëõûð, áöòöí íàðàçûëûãëàðû, êå÷ìèø èíúèêëÿðè óíóäóðëàð.
“Ãàðà Ìÿëèê” (1941), “Úàìàë” (1941), “Ñÿòòàð õàí” (1942), “Òàðèõ âÿ ãÿëÿ-
áÿ” (1942) âÿ ñ. êèìè î÷åðê — ïîðòðåòëÿðäÿ éàçû÷û õàëãûìûçûí òàðèõèíäÿ àä ÷û-
õàðìûø ãÿùðÿìàíëàðûí âÿòÿíïÿðâÿðëèéèíäÿí ñþç à÷ûð, îíëàðû íöìóíÿ ýþñòÿðèð.
1941-1945-úè èëëÿð ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí
éàðàäûúûëûüûíäà ìöàñèð ìþâçóëàð ìöùöì éåð òóòóð. ßäèá ìöàñèðëÿðèíèí áÿäèè
ñóðÿòèíè éàðàòìàüû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéäóüóíó þçö äÿ åòèðàô åäÿðÿê éàçûðäû:
“Èíäèéÿ ãÿäÿð ÿí ÷îõ òàðèõè ìþâçóëàðäà èðè ÿñÿðëÿð éàçìûøàì. Ëàêèí ùÿð íÿ
îëóðñà-îëñóí ìÿíÿ òÿçÿ ùÿéàòäàí âÿ òÿçÿ èíñàíëàðäàí éàçìàã ëàçûìäûð. Éîõ-
ñà éîëäàøëàðäà áåëÿ ôèêèð îéàíûð êè, òàðèõè ðîìàíëàð îõóúóíó áàøãà ìþâçóëàð-
äàí äàùà éàõøû úÿëá åäÿ áèëèð. Ìÿíúÿ, áó ôèêèð òàìàìèëÿ éàíëûøäûð. Èñòÿð òàðèõè,
èñòÿðñÿ áóýöíêö ùÿéàòûìûçà äàèð ðîìàíëàðûí ìöâÿôôÿãèééÿòè éàçäûüûí ìöùèòè
ëàçûìè ãÿäÿð þéðÿíìÿêäÿí àñûëûäûð. Ìÿíúÿ, ùàçûðêû ùÿéàòûí ìþâçóëàðû òàðèõè
ùÿéàòûí ìþâçóëàðûíäàí äàùà áÿäèèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí òÿçÿ ùÿéàòûìûçäàí
ýåíèø áèð ìþâçóäà ÿñÿð éàçìàã èøèíÿ áàøëàìûøàì...” Ùÿìèí ÿñÿð ÿäèáèí þëö-
ìöíäÿí áèð àç ÿââÿë áèòèðäèéè “Òÿçÿ àäàì” ðîìàíûäûð. Ðîìàíäà õàëãûìûçûí
ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿêè ôÿäàêàðëûüû, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëê èëëÿðäÿêè ãóðóúó-
ëóã èøëÿðè ýåíèø ÿùàòÿñèíè òàïìûøäûð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí ñîí ÿñÿðëÿðèíäÿí “Áþéöê ãóðóëóøäà” ïéåñè äèíú ãóðó-
úóëóã ìþâçóñóíäà éàçûëìûøäûð.
Éàçû÷ûíûí çÿíýèí ÿäÿáè èðñè è÷ÿðèñèíäÿ äöíéà ÿäÿáèééàòûíäàí åòäèéè òÿðúö-
ìÿëÿð äÿ ìöÿééÿí éåð òóòóð. À.Ñ.Ïóøêèíèí “Áàõ÷àñàðàé ôàíòàíû”, “Áîðèñ
Ãîäóíîâ”, Áîìàðøåíèí “Ñåâèëéà áÿðáÿðè” âÿ á. ÿñÿðëÿð ÿäèáèí áó ñàùÿäÿêè
ôÿàëèééÿòèíÿ íöìóíÿ ýþñòÿðìÿê îëàð.
***
Îðäóáàäè ÿäÿáèééàòûí áöòöí íþâëÿðèíäÿ éàçûá-éàðàòñà äà, ðîìàíëàðû èëÿ
äàùà áþéöê øþùðÿò òàïìûøäûð. ßäÿáèééàòûìûçäà òàðèõè ðîìàíûí áàíèñè îëàí Îð-
äóáàäè ñÿíÿòêàðëûã áàúàðûüûíû áöòöí ïàðëàãëûüû âÿ äîëüóíëóüó èëÿ òÿêðàðñûç ðî-
ìàíëàðûíäà íöìàéèø åòäèðÿ áèëìèøäèð. Òàðèõè êå÷ìèøè, õàëãûìûçûí òàðèõèíèí ìö-
ùöì, ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿ âÿ ãÿùðÿìàíëàðûíû äÿðèíäÿí þéðÿíèá, äóéóá, ñÿíÿò-
7

êàðëûãëà ÿêñ åòäèðÿí ÿäèá ðîìàí ñàùÿñèíäÿ ÿäÿáèééàòûìûçäà þçöíÿìÿõñóñ éîë
à÷ìûø, áþéöê èç ãîéìóøäóð.
Èëê òàðèõè ðîìàíû — “Äóìàíëû Òÿáðèç” Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí ÿí éàõøû íöìó-
íÿëÿðèíäÿí îëìàãëà ÿäèáÿ áþéöê øþùðÿò ýÿòèðäè. Äþðä êèòàáäàí èáàðÿò áó
ðîìàí-åïîïåéàíû Îðäóáàäè 20-úè èëëÿðèí àõûðëàðûíäà éàçìàüà áàøëàìûø, 1933-
1948-úè èëëÿðäÿ ÷àï åòäèðìèøäèð. 1906-1911-úè èëëÿðèí Èðàí èíãèëàáû, õöñóñÿí
Ñÿòòàð õàí ùÿðÿêàòû ÿñÿðèí áàø ìþâçóñó îëñà äà, ÿäèá ùÿìèí äþâðöí ùàäèñÿëÿðè
èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê ìþâçóíóí äàâàìûíû 1917-úè èë èíãèëàáûíà ãÿäÿð èçëÿéèð.
“Äóìàíëû Òÿáðèç”èí äþðä êèòàáûíäà îõóúó êöëëè ìèãäàðäà òàðèõè ùàäèñÿ âÿ
ãÿùðÿìàíëà òàíûø îëóð, õöñóñÿí Ñÿòòàð õàí ùÿðÿêàòûíûí ÿñàñ ìÿðùÿëÿëÿðè, öñ-
éàí÷û êöòëÿëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè îíóí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà úàíëàíûð. Èíãèëàáûí
ýåäèøèíè, îíóí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè, þçöíÿìÿõñóñëóüóíó, ãöââÿòëè âÿ
çÿèô úÿùÿòëÿðèíè, èíãèëàá÷ûëàðûí ñèíôè òÿðêèáèíè, áèð ñþçëÿ, áó ýåíèø ùÿðÿêàòûí
ÿñàñ ìÿçèééÿòëÿðèíè âÿ íþãñàíëàðûíû îõóúóëàðà àéäûí, èíàíäûðûúû ÷àòäûðìàã
ö÷öí ìöÿëëèô ýÿðýèí ÿìÿê ñÿðô åòìèø, áþéöê àõòàðûøëàð àïàðìûø, áÿäèè êÿøôëÿð,
éîëëàð òàïìûøäûð. Ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ þçöíöí äÿ èøòèðàê åòìèø, áÿçÿí ýþðìöø,
áÿçÿí åøèòìèø îëäóüó, òàðèõè ñÿíÿäëÿðÿí þéðÿíäèéè, åëìè-ñèéàñè ÿäÿáèééàòäàí
òàïäûüû ùàäèñÿ, ãÿùðÿìàíëàðû ÿäèá, áèð éàçû÷û áàõûìûíäàí äöçýöí, äîüðó ãèé-
ìÿòëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøìûø, áóíà ìöâÿôôÿã äÿ îëìóøäóð. “Äóìàíëû Òÿáðèç”
òàðèõèëèê áàõûìûíäàí äîüðó, ðåàë, áÿäèèëèê úÿùÿòäÿí ýöúëö, úàçèáÿäàð ðîìàíäûð.
Õàëãûíûí òàðèõè êå÷ìèøè èëÿ ùÿìèøÿ ìàðàãëàíàí, áó ìþâçóäà ìöõòÿëèô
æàíðëàðäà îíëàðëà ÿñÿð éàçàí Îðäóáàäè “Äóìàíëû Òÿáðèç” ðîìàíû èëÿ ãÿäèìäÿí
áÿðè öñéàíêàðëûüû, ãÿùðÿìàíëûüû èëÿ òàíûíàí Òÿáðèç øÿùÿðèíèí, Òÿáðèç îüóë-
ëàðûíûí ÿçÿìÿòëè ùåéêÿëèíè óúàëòìûøäûð.
Òÿáðèçèí äàõèëè ùÿéàòû âÿ áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ éåðè ðîìàíäà ýåíèø âÿ ÿò-
ðàôëû, ðåàë âÿ êîëîðèòëè âåðèëìèøäèð. Çàùèðÿí äóìàíëàð àëòûíäà óéóìóø êèìè
ýþðöíÿí áó öñéàí÷û øÿùÿð ÿñëèíäÿ, éàçû÷ûíûí òÿñâèðëÿðèíäÿí ýþðöíäöéö êèìè,
ãàéíàð áèð ãàçàíû õàòûðëàäûð. Ìöõòÿëèô ÿãèäÿëè, ìöõòÿëèô ñèíèôëÿðÿ ìÿíñóá èíãè-
ëàá÷ûëàðäàí, öñéàí÷ûëàðäàí áàøãà ÿñÿðäÿ õàðèúè äþâëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè,
úöðáÿúöð àäëàð àëòûíäà Òÿáðèçÿ ýÿëìèø ñèéàñè õàäèìëÿð, úàñóñëàð âÿ ñ.-íèí
ôÿàëèééÿòè, õÿòòè-ùÿðÿêÿòè äàõèëèíäÿ âÿçèééÿòè õåéëè ìöðÿêêÿáëÿøäèðìèøäèð.
Òÿáðèç ùÿðÿêàòûíûí ðÿùáÿðëÿðèíèí, èíãèëàá ãÿùðÿìàíëàðûíûí ñóðÿòëÿðè
ìöÿëëèôèí áþéöê íàèëèééÿòè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿð. Õàëãûí ùÿäñèç ìÿùÿá-
áÿòèíè ãàçàíìûø, àç ìöääÿòäÿ áàøûíà ýöúëö ãöââÿ òîïëàéàðàã öñéàíà áàøëàéàí
Ñÿòòàð õàí, îíóí éàõûí ñèëàùäàøû Áàüûð õàí, ôÿäàêàðëûüû èëÿ ðÿüáÿò ãàçàíàí ßëè
Äàâàôöðóø, ßìèð Ùÿøìÿò, ßêáÿð ßêáÿðîâ âÿ áàøãàëàðûíûí áÿäèè ñóðÿòëÿðè áó
ãÿáèëäÿíäèð. Ñûðàâè èíãèëàá÷ûëàðäàí ßñÿä Òöòöí÷öîüëó, Ùÿñÿíàüà, Úàâàäàüà
âÿ á. îëðàçëàð äà éàõøû éàðàäûëìûøäûð. Ðîìàíäà Ìàùðó õàíûì, Çåéíÿá, Òÿù-
ìèíÿ, Íàáàò õàíûì, Íèíà, Èðàèäà, Ìèññ Ùàííà êèìè éàääàãàëàí ñóðÿòëÿð äÿ àç
äåéèë. Ìÿíôè òèïëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ ùÿðòÿðÿôëè èøëÿíìèø, ÿñÿðäÿ ùàäèñÿëÿðèí ýåäè-
8

øèíäÿ ìöùöì ðîëó îëàí Ñÿðäàð Ðÿøèä, Ùàúû Ñÿìÿä õàí, Ìàùìóä õàí, Ðÿôè-
çàäÿ, Øöìøàä õàíûì, Ñàðû Àüàáàëà, òàúèðëÿð, õàíëàð, ùþêóìÿò íöìàéÿíäÿëÿðè
äÿ úàíëû òÿñèð áàüûøëàéûð.
“Äóìàíëû Òÿáðèç” áèðèíúè øÿõñèí äèëèíäÿí äàíûøûëûð, ßáöëùÿñÿí áÿé àäû èëÿ
ùàäèñÿëÿðè äàíûøàí øÿõñ ÿãèäÿñè éîëóíäà úàíäàí êå÷ìÿéÿ ùàçûð îëàí, ýåíèø
ìÿëóìàòëû, ìÿäÿíè áèð àäàìäûð. Î, òÿñâèð îëóíàí ùàäèñÿ ýåäèøèíäÿ ÷îõ ìöùöì
ðîë îéíàìàãëà ìöðÿêêÿá òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí îõóúóëàð òÿðÿôèíäÿí äöçýöí ãàâ-
ðàíûëìàñûíà äà êþìÿê ýþñòÿðèð, îíëàðû þç ùÿìñþùáÿòëÿðèíÿ äàíûøûã, èçàù åòìÿê
éîëó èëÿ îõóúó ö÷öí äÿ àéäûíëàøäûðìûø îëóð. ßñÿðèí ñîíóíäà ÿñèë àäûíûí Íöñðÿò
Ùöñåéíîâ îëäóüó ãåéä åäèëÿí ßáöëùÿñÿí áÿé ñóðÿòè äÿ ùÿéàòäàí àëûíìûøäûð.
Ëàêèí ìöÿëëèô îíó èñòÿäèéè êèìè éàðàòäûüûíäàí, àðòûðûá-ÿêñèëòäèéèíäÿí áóíó
òàðèõè ñóðÿò êèìè òÿãäèì åòìèð. ßáöëùÿñÿí áÿé ñóðÿòèíäÿ î çàìàíëàð Èðàí èíãè-
ëàáûíà êþìÿê åäÿí Úóëôà òÿøêèëàòûíûí öçâö Îðäóáàäèíèí þçöíöí äÿ àâòîáèî-
ãðàôèê úèçýèëÿðè ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Îðäóáàäè áöòöí çÿíýèí éàðàäûúûëûüûíäà õàëãûìûçûí òàðèõè êå÷ìèøèíè, ãÿù-
ðÿìàíëûã ñÿùèôÿëÿðèíè, èíêèøàô âÿ àçàäëûã ìöáàðèçÿëÿðèíè àðäûúûë îëàðàã òÿäãèã
âÿ òÿñâèð åäÿí, áó ñàùÿäÿ ìèñèëñèç íàèëèééÿòëÿð ãàçàíàí ñÿíÿòêàðëàðûìûçäàíäûð.
Âÿòÿíïÿðâÿð ÿäèá þçöíöí òàðèõè-èíãèëàáè ðîìàíëàðû èëÿ õàëãûìûçû ýåíèø
ìèãéàñäà òàíûòìûøäûð.
***
Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí òàðèõè ðîìàíëàðûíäàí ñîíóíúóñó “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì”äèð.
Äàùè Àçÿðáàéúàí øàèðè Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüû ÿòðàôûí-
äà Ì.Ñ.Îðäóáàäè áþéöê òÿäãèãàò àïàðìûø, ÷îõ ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð.
Ùÿëÿ 1925-úè èëäÿ “Ìààðèô èø÷èñè” ìÿúìóÿñèíèí 8-úè íþìðÿñèíäÿ äÿðú åòäèð-
äèéè “Ôàðñ ÿäÿáèééàòûíäà Íèçàìè” ìÿãàëÿñèíäÿ Íèçàìèíèí éàøàäûüû ìöùèòäÿí
âÿ øàèðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí Îðäóáàäè, ñîíðàëàð Íèçàìèíèí 800 èëëèê éó-
áèëåéèíèí êå÷èðèëìÿñèíäÿ îëäóãúà ôÿàë âÿ áþéöê ñÿé èëÿ ÷àëûøàðàã áó ñàùÿäÿêè
òÿäãèãàòûíû äàùà äà ýåíèøëÿíäèðìèøäèð. 1939-úó èëäÿí áàøëàéàðàã, îíóí ìöõ-
òÿëèô ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà, åéíè çàìàíäà éóáèëåé ìöíàñèáÿòèëÿ áóðàõûëàí “Íè-
çàìè” àëìàíàõëàðûíäà “Íèçàìèíèí äþâðö âÿ ùÿéàòû” (ìÿãàëÿëÿð ñèëñèëÿñè,
1939), “Áþéöê øàèðèí éàøàäûüû ìöùèò” (1947), “Íèçàìè äþâðöíäÿ ÿäÿáèééàò”
(1947), “XII ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ îíóí êëàññèê Øÿðã ÿäÿáèééàòûíà
òÿñèðè” (1943) âÿ ñàèð êèìè äÿéÿðëè åëìè ìÿãàëÿëÿðè ÷àï îëóíìóøäóð. Áóíëàð-
äàí ÿëàâÿ, “Íèçàìè” (1939) àäëû îïåðà ìÿòíèíè âÿ “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì” ðîìà-
íûíû äà éóáèëåé ìöíàñèáÿòè èëÿ éàçìûøäûð. 1941-úè èëäÿ ðîìàíäàí “Áàùàð” àäû
èëÿ áèð ïàð÷à “Ðåâîëéóñèéà âÿ êóëòóðà” æóðíàëûíäà äÿðú îëóíìóø, áóíäàí ñîíðà
àéðû-àéðû ïàð÷àëàð ÷àï åäèëìèøäèð. Áöòþâëöêäÿ — “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì” ðîìàíû
Àçÿðíÿøð òÿðÿôèíäÿí èëê äÿôÿ 1946-úû èëäÿ (I êèòàá) âÿ 1948-úè èëäÿ (II êèòàá)
9

÷àïäàí ÷ûõàðûëìûøäûð. Îõóúóëàðûí áþéöê ðÿüáÿò âÿ ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíàí ðî-
ìàí èëê ÷àïûíäàí ñîíðà äÿôÿëÿðëÿ íÿøð åäèëìèøäèð. 1965-úè èëäÿ ÿñÿð È.Ïå÷åíå-
âèí òÿðúöìÿñè èñÿ ðóñ äèëèíäÿ ÷àïäàí ÷ûõìûøäû.
“Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì” ùàããûíäà Îðäóáàäèíèí þçöíöí ãåéäëÿðè âàðäûð, îõóúóëàð
ö÷öí ìàðàãëû îëàúàüûíû íÿçÿðÿ àëàðàã ùÿìèí ýåéäëÿðè áóðàäà âåðèðèê. Îðäóáàäè
òÿðúöìåéè-ùàë õàñèééÿòëè éàçûëàðûíûí áèðèíäÿ ãåéä åäèð:
“Ýÿíúëèéèìäÿí áóýöíêö ýöíÿ ãÿäÿð éàçû÷ûëûãäà àäÿò åòäèéèì áèð õöñó-
ñèééÿò âàðäûð êè, î äà áèð ìþâçóíóí öçÿðèíäÿ ãàïàíûá ãàëìàìàãäàí èáàðÿòäèð.
×öíêè áèð ìþâçó öçÿðèíäÿ èëëÿðúÿ èøëÿìÿê éàçû÷ûíû ùÿéàòûìûçûí òÿëÿá åòäèéè
òÿçÿ-òÿçÿ ìþâçóëàð öçÿðèíäÿ èøëÿìÿê èìêàíûíäàí ìÿùðóì åäèð.
Áóíà ýþðÿäèð êè, 1927-úè èëëÿðäÿ “Äóìàíëû Òÿáðèç” ðîìàíûíû éàçìàüà
áàøëàäûüûì çàìàí “Ýèçëè Áàêû” âÿ ñàèð ðîìàíëàð öçÿðèíäÿ äÿ èøëÿéèðäèì.
1940-úû èëèí áèðèíúè éàðûñûíäà “Äóìàíëà Òÿáðèç” ðîìàíûíûí ñîí — äþðäöí-
úö êèòàáûíû áèòèðèá Àçÿðíÿøðÿ âåðäèéèì âàõò, åéíè çàìàíäà 39-úó èëäÿ áàøëàäû-
üûì áþéöê ùÿúìëè òàðèõè áèð ðîìàíû äà äàâàì åòäèðèðäèì. Áó ðîìàí, áþéöê
Àçÿðáàéúàí øàèðè Íèçàìèíèí äþâðöíö, ùÿéàòûíû âÿ ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíè ÿùàòÿ
åäèð. Ðîìàí XII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øÿðãäÿ áþéöê áèð äþâëÿò òÿøêèë åòìèø Ñÿë-
úóã õàíÿäàíûíûí ñöãóò åòìÿñè èëÿ, éåðèíäÿ Åëäÿíèç îüóëàðûíûí Àçÿðáàéúàí àòà-
áÿéëÿðè àäûíäà áèð äþâëÿò òÿøêèë åòìÿñè, Éàõûí Øÿðã õÿðèòÿñèíèí òàìàìèëÿ
äÿéèøìÿñè, íöôóçäàí äöøìöø Áàüäàä õÿëèôÿñèíèí ìþâãåéèíè ìÿíèìñÿìÿê
öçÿðèíäÿ ýåäÿí ìöáàðèçÿëÿð, áó ìöáàðèçÿëÿð çàìàíûíäà Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè
âÿ èãòèñàäè âÿçèééÿòè òàðèõè âÿñèãÿëÿðëÿ òÿñâèð åäèëèð.
Ðîìàíäà ìöùöì éåð òóòàí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèñè äÿ Íèçàìèíèí íÿ êèìè áèð
øÿðàèò àëòûíäà éàðàäûúûëûüà áàøëàìàñû âÿ Àçÿðáàéúàí êÿíäëèñèíèí íÿ êèìè áèð
àüûð âÿçèééÿòäÿ éàøàìàñûíäàí èáàðÿòäèð.
Ðîìàí ìÿøùóð Ýÿíúÿ øàèðÿñè âÿ ìóñèãè àëèìè Ìÿùñÿòè õàíûìûí Ýÿíúÿ
ðóùàíèëÿðè òÿðÿôèíäÿí ñöðýöí åäèëìÿñè âÿ Àðàí çèéàëûëàðûíûí, áàøäà Íèçàìè îë-
ìàã öçðÿ Ìÿùñÿòè õàíûìûí Ýÿíúÿéÿ ãàéòàðûëìàñû éîëóíäà àïàðäûãëàðû ìöáà-
ðèçÿ âÿ ñàèð áó êèìè ùàäèñÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð.
Ðîìàíäà Øèðâàí øàùû ßáöëìöçÿôôÿðèí ôàðñ êîëîíèéàñû âÿçèôÿñè äàøûìàãëà
Àçÿðáàéúàíäà ôàðñëàøäûðìà ñèéàñÿòè àïàðäûüû, Àçÿðáàéúàí õàëãû èëÿ Øèìàë
õàëãëàðû àðàñûíäà ìþâúóä îëàí ÿëàãÿéÿ ìàíåÿ òþðÿòìÿêëÿ îíó úÿíóáäàêû ôàðñ
âÿ ÿðÿá íöôóçóíà áàüëàìàã èñòÿìÿñè õÿéàíÿòèíÿ ãàðøû ãîéóëàí ìöáàðèçÿëÿð
ýþñòÿðèëìÿêäÿäèð.
Íèçàìè äþâðöíäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí èëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí öìóìè
äöøìÿíÿ ãàðøû òÿøêèë åòäèéè ìöòòÿôèã ìöäàôèÿ, Àçÿðáàéúàíäà õÿëèôÿ íöìà-
éÿíäÿëÿðè îëàí àòàáÿéëÿðÿ ãàðøû ãîéóëàí óçóí ìöääÿòëè öñéàíëàð âÿ Íèçàìè-
íèí éàëíûç áèð øàèð äåéèë, ñèéàñè áèð ñèìà êèìè ìÿìëÿêÿò èøëÿðèíäÿêè èøòèðàêû,
àçÿðáàéúàíëûëàðûí Áàáÿê äþâðöíäÿí áÿðè ÿðÿá õÿëèôÿëÿðèíÿ ãàðøû áÿñëÿäèêëÿðè
ìÿíôè ÿëàãÿíèí äàâàìû òàðèõè âÿñèãÿëÿðëÿ ýþñòÿðèëèð.
10

Ðîìàíû 1941-úè èëèí ìàé àéûíäà áèòèðèá Àçÿðíÿøðÿ âåðìÿéè äöøöíöðÿì.
Áó ðîìàíäàí áàøãà Íèçàìè éóáèëåéè ö÷öí äþðä ïÿðäÿäÿí èáàðÿò áèð îïåðà
ìÿòíè ùàçûðëàéûðàì. Îïåðà Íèçàìèíèí ùÿéàò âÿ ìöùèòèíÿ àèääèð. Ìóñèãèñèíè
ýÿíú áÿñòÿêàð ßôðàñèéàá Áÿäÿëáÿéëè éàçûð”.
“Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì” Íèçàìè äþâðöíäÿ ýåíèø òÿáÿãÿëÿðèí âÿçèééÿòèíè,
þëêÿíèí õàðèúè ÿëàãÿëÿðèíè, ÿñðèí ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿòèíè, ñÿíÿòêàðëàðûíû,
äþâëÿò õàäèìëÿðèíè, õàëãûí-àçàäëûã ìöáàðèçÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí áèð ðîìàíäûð.
Îðäóáàäè ÿââÿëêè ðîìàíëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã äàùà óçàã êå÷ìèøäÿí áÿùñ
åòäèéèíäÿí áóðàäà ÿòðàôëû òÿäãèãàò èøè àïàðìûøäûð. ßñÿð êöëëè ìèãäàðäà òàðèõè,
åëìè, ÿäÿáè ìÿõÿçÿ èñòèíàäÿí éàçûëìûøäûð. Íèçàìè ùàããûíäà, õöñóñèëÿ îíóí
ùÿéàòû áàðÿäÿ ìÿëóìàòûí àçëûüû ìöÿëëèôè áèð ÷îõ ùàëäà þç éàçû÷û òÿõÿééöëöíÿ
ãàíàä âåðìÿéÿ âàäàð åòìèøäèð. Òàðèõè ñÿíÿäëèëèêëÿ áÿäèè òÿõÿééöë ðîìàíäà
óñòàëûãëà ÿëàãÿëÿíäèðèëìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ äåéÿ áèëÿðèê êè, äèýÿð òàðèõè ðî-
ìàíëàðûíà íèñáÿòÿí “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì”äÿ éàçû÷û ñóðÿòëÿðèí òÿðñèìèíäÿ äàùà
ñÿðáÿñò ùÿðÿêÿò åòìèøäèð.
ßñÿðäÿ Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí ñóðÿòè ìÿðêÿçè éåð òóòóð. Ëàêèí ìöÿëëèô òÿê
áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê Íèçàìè äþâðöíöí ýåíèø, ùÿðòÿðÿôëè ìÿíçÿðÿñèíè
éàðàòìàüà ÷àëûøìûøäûð. Áóðàäà Îðäóáàäè ðîìàí÷ûëûüûíûí áèð ìöùöì õöñó-
ñèééÿòè — ýåíèøëèéÿ, ÿùàòÿëèëèéÿ, ÷îõïëàíëûëûüà ìåéë þçöíö äàùà áàðèç øÿêèëäÿ
ýþñòÿðèð âÿ áó, “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì” ðîìàíûíû Íèçàìè ùàããûíäà áèîãðàôèê ðîìàí
÷ÿð÷èâÿñèíäÿí ÷ûõàðûð.
Öìóìèééÿòëÿ, Ì.Ñ.Îðäóáàäè ðîìàíäà áèð øÿõñèí òàëåéè, áèð ùàäèñÿ, áèð
ãûñà äþâðöí êîíêðåò ìÿíçÿðÿñèíè âåðìÿêëÿ ãÿíàÿòëÿíìèð, îíóí èëùàìû áèð
ãàéäà îëàðàã ýåíèø ìåéäàí àõòàðûð, ÿíýèí ñÿìàäà ãàíàä ÷àëìàüû ñåâèð, ìÿç-
ìóí äîëüóíëóüó øÿðòèëÿ ýåíèøëèê, ÿíýèíëèê äÿ âåðèð. “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì”äÿ äÿ
áåëÿäèð. Ìöÿëëèô Íèçàìèíèí ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòèíè ìöõòÿëèô äþâðëÿ, õàëã ùÿéàòû
âÿ ìÿèøÿòè èëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿ òÿñâèð åòìèø, õàëã ùÿéàòûíûí ýåíèø ëþâùÿëÿðèíè éàðàò-
ìûøäûð. Áóíà ýþðÿäèð êè, ðîìàí áàø ãÿùðÿìàíûíûí àäû èëÿ àäëàíäûðûëìûð, ÿñÿð
ùÿéàò ìàòåðèàëûíäà ìöùöì éåð òóòóí èêè àìèëèí — õàëãûí ìÿíÿâè âÿ ôèçèêè
ãöââÿñèíèí ðÿìçè îëàí “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì” àäëàíäûðûëìûøäûð.
ßí ãÿäèì çàìàíëàðäàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àçàäëûã âÿ èñòèãëàëèééÿò
óüðóíäà ìöáàðèçÿëÿðäÿ àä ÷ûõàðìàñû, Àçÿðáàéúàí ãîøóíëàðûíûí áöòöí Øÿðãäÿ
øþùðÿò ãàçàíìàñû ðîìàíäà èôòèõàð ùèññè èëÿ ãåéä îëóíóð. Èýèä õàëã ãÿùðÿìàíû
Ôÿõðÿääèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ èøüàë÷ûëàðà ãàðøû âÿòÿíè ìöäàôèÿéÿ ãàëõàí Àçÿðáàé-
úàí îüóëëàðû äàð ýöíäÿ ãîíøó õàëãëàðûí äà êþìÿéèíÿ ýåäèð, ùÿìèøÿ äÿ ìöçÿô-
ôÿð ãàéûäûðëàð.
Ìöáàðèçÿ, ìöùàðèáÿ, öñéàí ñÿùíÿëÿðè ùÿð éåðäÿ Ôÿõðÿääèíèí àäû èëÿ
áàüëûäûðñà, îíóí ÿñàñ ìÿñëÿùÿò÷èñè Íèçàìèäèð.
Íèçàìè èëÿ áèðëèêäÿ øàèðÿ Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâèíèí ñóðÿòè äÿ ÿñÿðäÿ áþéöê éåð
òóòóð. Ìÿùñÿòè ÿñÿðèí ìöêÿììÿë èøëÿíìèø ñóðÿòëÿðèíäÿíäèð. ßäÿáèééàòûìûçäà
11

èëê äÿôÿ îëàðàã “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì” ðîìàíûíäà XII ÿñð Àçÿðáàéúàíûíûí ÿäÿáè
ìöùèòè, ñÿíÿòêàðëàðûí áÿäèè ñóðÿòëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Õàãàíè Øèðâàíè, Ìöúèðÿä-
äèí Áåéëÿãàíè, ßáöëöëà Ýÿíúÿâè âÿ äèýÿð ñÿíÿòêàðëàð âàñèòÿñè èëÿ ÿäèá äþâðöí
øåèð âÿ ñÿíÿò ìÿñÿëÿëÿðèíè èøûãëàíäûðìûøäûð.
Ðîìàíäà çÿíýèí ñóðÿòëÿð ãàëåðèéàñû äèããÿòè úÿëá åäèð. Àçÿðáàéúàí àòà-
áÿéëÿðè — Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä, Ãûçûë Àðñëàí, Òîüðóë, ßáóáÿêð, Þçáÿê ñóðÿò-
ëÿðè áàø ãÿùðÿìàíûí ñèéàñè-èúòèìàè ýþðöøëÿðèíèí, äþâðöí òÿñâèðèíÿ êþìÿê
åäèðñÿ, Ñÿáà õàíûì, Ùöñàìÿääèí âÿ áàøãàëàðû ìöíàãèøÿ õÿòòèíèí äàâàìûíû
òÿìèí åäèð. Ãÿòèáÿ, ßìèð Èíàíú, Òîõòàìûø, äèýÿð ñàðàé àäàìëàðûíûí ñóðÿòëÿðè
äÿ äîëüóí òÿñèð áàüûøëàéûð. Ìÿíôè ïëàíäà âåðèëìèø ñàðàé ÿäÿáèééàòû íöìàéÿí-
äÿëÿðè Çÿùèð Áÿëõè, Êÿìàëÿääèí Íèçàìèíèí ôÿëñÿôè-åñòåòèê ýþðöøëÿðèíäÿ òÿíãèä
ùÿäÿôëÿðè êèìè âåðèëìèøëÿð.
Áöòöí ÿùâàëàò âÿ øÿõñèééÿòëÿðè, ìöðÿêêÿá ùàäèñÿëÿðè ýÿðýèí ñöæåò õÿòòè
ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðÿí ìöÿëëèô úÿëáåäèúè, ìàðàãëû, àõûðàäÿê îõóúóíó àðäûíúà
àïàðà áèëÿí ãóðóëóø òàïìûøäûð. Ðîìàíûí ñîíóíäà ìÿëóì îëóð êè, Õàðÿçìøàù
Úÿëàëÿääèí Àçÿðáàéúàíû èøüàë åòäèêäÿí ñîíðà ñîí Åëäÿíèç ùþêìäàðû Þçáÿéè
ßëÿíúèã ãàëàñûíà ñàëäûðûð, ãàëàäà èêè ÿñèð ãîúà áèð-áèðèíÿ þç ñÿðýöçÿøòëÿðèíè
äàíûøûð. Ãîúàëàðäàí áèðè Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí áþéöê îüëó Ãöòëöü Èíàíú,
äèýÿðè êÿíäëè ãûçû Ýþçÿëäÿí îëàí êè÷èê îüëó Þçáÿêäèð...
Èúòèìàè ùàäèñÿëÿðèí ñîí äÿðÿúÿ ìàðàãëû òÿñâèð äóíäóüó “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì”
Îðäóáàäè éàðàäûúûëûüûíà õàñ ìàúÿðà÷ûëûã ðîìàíû öñëóáóíäà éàçûëìûøäûð.
Ìàðàãëû âÿ éûüúàì ãóðóëóøëó áó ÿñÿð Îðäóáàäèíèí çÿíýèí ÿäÿáè èðñèíäÿ, øöá-
ùÿñèç, ìöùöì éåð òóòàí, îõóúóëàðäà Íèçàìè âÿ îíóí äþâðöíö þéðÿíìÿéÿ áþ-
éöê ùÿâÿñ îéàäàí ðîìàíäûð.
12

ÕßÐÀÁÀÒ
Þç åâëÿðèíÿ ãàïàíûá õûñûí-õûñûí àüëàéàíëàðûí ñàéû, êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõûá

øàäëûã åäÿíëÿðèí ñàéûíäàí áèð íå÷ÿ ãàò àðòûã èäè. Çàùèðäÿ øàäëûã åäÿí
ýÿíúÿëèëÿð áó øàäëûüû äÿðèí áèð êÿäÿð êèìè ãàðøûëàéûðäûëàð.
Àçÿðáàéúàí ùàêèìè Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç1 òÿçÿúÿ þëìöøäö2. Îíóí
éåðèíÿ îüëó Úàùàí Ïÿùëÿâàí êå÷ÿí ýöíäÿí áÿðè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí
ùÿéàòû äàõèëè ìöùàðèáÿëÿðäÿ êå÷èðäè. Úàùàí Ïÿùëÿâàí Àòàáÿé Ìÿùÿì-
ìÿä èø áàøûíà êå÷äèéè çàìàí Àçÿðáàéúàíûí ÿí ìöùöì ùèññÿëÿðè îëàí
Ìàðàüà âÿ Òÿáðèç øÿùÿðëÿðè Àü Ñöíýÿð ßùìÿäèí ÿëèíäÿ ãàëìûøäû.
Áóíà ýþðÿ äÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä àçÿðáàéúàíëûëàðû, õöñóñÿí àðàíëûëàðû,
ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëàðàã Òÿáðèçëÿ Ìàðàüàíû ãóðòàðìàã ö÷öí óçóíìöääÿòëè
áèð ìöùàðèáÿ òÿøêèë åòìèøäè. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ìàðàüà âÿ Òÿáðèçè
àëàíäàí ñîíðà øÿùÿðëÿðÿ ãàñèäëÿð ýþíäÿðèá ðÿèééÿòëÿðèíÿ áþéöê ãÿëÿ-
áÿíèí õÿáÿðèíè åëàí åäèðäè.
Áó ýöí Àòàáÿéèí ãàñèäè Ýÿíúÿéÿ ýÿëìèøäè. Åéíè çàìàíäà èëëÿð
óçóíó úÿáùÿëÿðäÿ éàøàéàí Àðàí îðäóñó Àðàíà ãàéûäûðäû. Ýÿíúÿ
ùàêèìè ßìèð Èíàíú áó ãÿëÿáÿíèí áþéöê áèð øàäëûãëà ãàðøûëàíìàñû ö÷öí
Ýÿíúÿ õàëãûíà ãÿòè ôÿðìàí âåðìèøäè. Õàëã úÿáùÿäÿí ãàëèá áèð ñóðÿòäÿ
ãàéûäàí îðäóíó ãàðøûëàìàã ö÷öí êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõìûøäû. Ëàêèí ÷îõëàðû þç
îüóë âÿ ãàðäàøëàðûíû ãàëèá ãàéûäàí îðäóíóí úÿðýÿñèíäÿ ýþðìöðäö.
Ìèçðàãäàí, íèçÿ âÿ ãûëûíúäàí ñàëàìàò ãóðòàðàíëàðûí áèð ÷îõó àúëûãäàí
âÿ õÿñòÿëèêäÿí ìÿùâ îëìóøäó. Ìàòÿì âÿ êÿäÿðè ãÿëÿáÿíèí ñàõòà âÿ
àëäàäûúû ïÿðäÿñè èëÿ ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøàíëàð êö÷ÿëÿðäÿ áþéöê áèð ôÿàëèé-
éÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Íÿ àüëàìàüà, íÿ äÿ þëÿíëÿðäÿí äàíûøìàüà èìêàí âàð
èäè. Áó áàðÿäÿ Ýÿíúÿ ùàêèìè ãÿòè òàïøûðûã âåðìèøäè. Ýÿíúÿ õàëãûíà
àíúàã êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõìàã âÿ “Éàøàñûí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä! Éàøàñûí
çÿôÿð!” — äåéÿ ãûøãûðìàã èúàçÿñè âåðèëìèøäè.
__________
1
Å ë ä ÿ í è ç ÿ Åëäÿýÿç äÿ äåéèëèð.
2
Ùèúðÿòèí 568-úè èëè.
15

Ãÿëáèíäÿ àüëàéàíëàðûí ùàìûñû éóõàðûäàêû êÿëìÿëÿðè òÿêðàð åäèð âÿ
ãûøãûðûðäû, ÷öíêè áó êÿëìÿëÿðè òÿêðàð åòìÿéÿíëÿð òÿãèá åäèëèð âÿ àäëàðû
ñèéàùûéà àëûíûá ùþêóìÿòÿ òÿãäèì îëóíóðäó. Åâèíäÿí ÷ûõìàéàíëàð àüàú
âÿ ãàì÷û çÿðáÿëÿðè àëòûíäà êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõàðûëûðäû. ßéíèíäÿ òÿçÿ ïàëòàðû
îëìàéàíëàð ýåðè ãàéòàðûëûð âÿ òÿçÿ ïàëòàð ýåéèíäèêäÿí ñîíðà òÿêðàð
êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõàðûëûðäû. Ðóùàíèëÿð, õÿòèáëÿð äÿñòÿëÿðèí ãàáàüûíà äöøöá
Ãóðàíäà éàçûëàí çÿôÿð àéÿëÿðèíè áèð-áèðèíèí äàëûíúà îõóéóðäóëàð. Ùÿð
êÿñ ùþêóìÿò ìÿìóðëàðûíûí éàíûíäàí êå÷äèéè çàìàí þçöíö øàä ýþñòÿð-
ìÿéÿ âÿ êÿäÿðèíè ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøûðäû, ëàêèí ùÿð êÿñ “éàøàñûí çÿôÿð”
ñþçöíö àíúàã ùþêóìÿò ìÿìóðëàðûíûí âÿ ùþêóìÿòÿ úàñóñëóã åäÿíëÿðèí
éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ ãûøãûðûðäû.
Ìèíëÿðúÿ àçÿðáàéúàíëûíûí ìÿùâè öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø îëàí áó ãÿëÿ-
áÿíèí áöòöí õàëãûí éîõ, àíúàã áèð íÿôÿðèí ãÿëÿáÿñè îëäóüóíó õàëãûí
ñèìàñûíäàí ñåçìÿê îëóðäó.
Êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ èêè ýÿíú — Èëéàñëà Ôÿõðÿääèí äÿ âàð
èäè. Ýÿíúÿ ìöùèòèíè òèòðÿäÿí áó ñöíè øàäëûüû ýþðöíúÿ áó èêè éîëäàøûí
öðÿéèíäÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ âÿ îíóí Ýÿíúÿ ùàêèìè ßìèð Èíàíúà
ãàðøû äÿðèí áèð íèôðÿò îéàíäû. Ýÿíú Èëéàñ, êö÷ÿëÿðäÿí ñåë êèìè àõûá
Ìÿëèêøàù ìåéäàíûíà òÿðÿô ýåäÿí õàëãû Ôÿõðÿääèíÿ ýþñòÿðèá äåäè:
— Ñÿí ìÿíÿ, áîüàçäàí éóõàðû “éàøàñûí” äåéÿí áó õàëãûí è÷ÿðèñèíäÿ
áèð íÿôÿð äÿ îëñà õîøáÿõò îëàí âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí õîøáÿõò îëìà-
ñûíû èñòÿéÿí àäàì ýþñòÿðÿ áèëÿðñÿíìè?
Ôÿõðÿääèí ÷îõ éàâàøäàí úàâàá âåðäè:
— Þç ùþêìðàíëûüûíû ìþùêÿìëÿòìÿê ö÷öí îíëàð íÿ èðàãëûëàðäàí, íÿ
äÿ èðàíëûëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿð áèð ìöùàðè-
áÿäÿ àçÿðáàéúàíëûëàð èøòèðàê åòìÿëè âÿ ìÿùâ îëìàëûäûðëàð.
Ýÿíú Èëéàñ ÿòðàôûíû ýþçäÿí êå÷èðÿðÿê éàâàøäàí äåäè:
— Àçÿðáàéúàí õàëãû ãûðûëûá àçàëäûãúà ìÿìëÿêÿòäÿ ÿðÿá-ôàðñ íöôóçó
÷îõàëìàãäàäûð.
Èëéàñëà Ôÿõðÿääèí áó ñþçëÿðè äàíûøà-äàíûøà Òîüðóëáÿé êö÷ÿñèíäÿí
Åë Àðñëàí âÿ Ìÿñóäèééÿ êö÷ÿëÿðèíÿ ýèðèð âÿ Ñóëòàí Ñÿíúÿð úàìåñèíèí
ãàðøûñûíäàêû Ìÿëèêøàù ìåéäàíûíà éàõûíëàøûðäûëàð.
ßùàëè ìåéäàíäà äóðóá Ýÿíúÿ õÿòèáèíèí ýÿëìÿñèíè ýþçëÿéèðäè.
Èëéàñëà Ôÿõðÿääèí äÿ ìÿñúèäèí ãàïûñû ãàðøûñûíäàêû ùîâóçóí éàíûíäà
äàéàíäûëàð âÿ úàìààòà ãîøóëóá õÿòèáè ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Ôÿõðÿääèí ôèêèðëè ùàëäà áàøûíû ãàëäûðûá, Èëéàñà äåäè:
— Áÿëè, èíäè áó ñààò ýÿëÿúÿê, Òÿáðèç âÿ Ìàðàüà ôÿòùèíè åëàí åäÿúÿê,
ÿââÿëúÿ õÿëèôÿíèí, ñîíðà äà Òîüðóë âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí àäûíà
16

õöòáÿ îõóéàúàãäûð. Åéíè çàìàíäà, òÿçÿ áèð ìöñèáÿòèí åëàíûíû äà âåðÿ-
úÿêäèð.
Èëéàñ Ôÿõðÿääèíÿ ÿéðè áèð íÿçÿðëÿ áàõûá ñîðóøäó:
— Íÿ êèìè ìöñèáÿò?
— Àòàáÿé Ðåé ìÿìëÿêÿòèíÿ ùöúóì åòìÿéÿ ùàçûðëàøûð. Ðåé ùàêèìè
ñÿëúóãèëÿð çàìàíûíäàí áÿðè Àòàáÿéëÿðÿ âåðäèéè âåðýèäÿí áîéóí ãà÷û-
ðûáäûð. Ëàêèí áó ìöùàðèáÿ ãîðõóëó áèð ìöùàðèáÿäèð. ×öíêè Ðåé ùàêèìè
þç àüçû èëÿ éîõ, Õàðÿçì øàùëàðûíûí àüçû èëÿ äàíûøûð. Ýåú-òåç îíëàð Ðåé
ìÿìëÿêÿòèíè þç ÿëëÿðèíÿ àëàúàãëàð.
Èëéàñ éåíÿ äÿ îíà ñóàë âåðäè:
— Ñÿí áóíà íÿ úöð áàõûðñàí?
— Íÿ úöð áàõàúàüàì? Àçÿðáàéúàí òîðïàüû äåéèë êè, ìöäàôèÿ åäÿê.
Èëéàñ åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
— Ìÿí ñÿíäÿí áèð ãàðäàø êèìè ðèúà åäèðÿì, áó ôèêðèíè áàøãàëàðûíûí
éàíûíäà äåìÿ, ÷öíêè òàìàìèëÿ éàíëûø áèð ôèêèðäèð.
Ôÿõðÿääèí òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Áó ôèêðèí éàíëûøëûüû ùàðàñûíäàäûð?
— Äîüðóäóð, Ðåé áèçèìêè äåéèë, Ùÿìÿäàí íåúÿ, áèçèìäèð, éà éîõ?
— Áèçèìäèð, Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ïàéòàõòûäûð.
— Åëÿ èñÿ îíó áèëìÿëèñÿí êè, Ðåé Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðèíèí ÿëèíäÿ
îëìàçñà, Ùÿìÿäàíû ñàõëàìàã ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè áèð ÷îõ ùàäèñÿëÿð-
äÿ ðåéëèëÿðèí Ãÿçâèíè ÿëäÿ åòäèéè âÿ Òÿáðèçëÿ Ùÿìÿäàíûí ÿëàãÿñèíÿ
ìàíåÿ òþðÿòäèéè ýþðöëìöøäöð. Ùàéûô êè, ìÿí ãûëûíú âÿ ìèçðàã èøëÿòìÿê
èøèíäÿ ñàâàäñûçàì. Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿíÿ áèð ìÿñëÿùÿò ýþðÿúÿéÿì. Èíäè
êè, ãûëûíú âÿ ìèçðàã èøëÿòìÿéÿ, îõ âÿ êàìàí èøëÿðèëÿ ìÿøüóë îëìàüà
ùÿâÿñèí âàðäûð, îíëàðû éàõøû þéðÿí. Ìÿí äÿ ãÿëÿì èøëÿðèíäÿ éöêñÿê
ìÿðòÿáÿ ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàúàüàì. Áóíëàðûí èêèñè äÿ áèçÿ ëàçûìäûð.
Èëéàñëà Ôÿõðÿääèí áó ñþùáÿòëÿðè åäÿðêÿí Ýÿíúÿ õÿòèáè þç ìöðèäëÿðè
èëÿ Ýÿíúÿ ùàêèìè ßìèð Èíàíú äà þç ÿñýÿð âÿ ãóëàìëàðû èëÿ áÿðàáÿð Ìÿ-
ëèêøàù ìåéäàíûíà äàõèë îëäóëàð. Ëàêèí áóíëàð õàëã òÿðÿôèíäÿí ÷îõ äà
òÿíòÿíÿ èëÿ ãàðøûëàíìàäûëàð.
Èëéàñëà Ôÿõðÿääèí äÿ ÿùàëèéÿ ãîøóëóá Ñÿíúÿð ìÿñúèäèíÿ äàõèë îë-
äóëàð. Õÿòèá ìèíáÿðÿ ÷ûõûá, áèðèíúè íþâáÿäÿ, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí
Ìàðàüà âÿ Òÿáðèç àëòûíäàêû ìöùàðèáÿëÿðäÿ ãàçàíäûüû ãÿëÿáÿíèí õÿáÿ-
ðèíè âåðäè. Ëàêèí áó õÿáÿð õàëãû òÿðïÿäÿ áèëìÿäè; ÿùàëè áó õÿáÿðè ÷îõ
ñîéóããàíëûëûãëà ãàðøûëàäû. Õÿòèá õÿëèôÿ âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ äóà åò-
äèéè çàìàíäà äà õàëãûí áó èêè àäà ãàðøû áÿñëÿäèéè ìÿíôè ìöíàñèáÿò áèð
äàùà þçöíö ýþñòÿðìèø îëäó. Äóàëàðà ãàðøû äåéèëÿí:
17

— Àìèí... Àìèí! — êÿëìÿëÿðè äÿ öðÿêëÿðäÿí éîõ, áîüàçëàðäàí
÷ûõûðäû. “Àìèí” ñÿñëÿðè î ãÿäÿð çÿèô èäè êè, úàìåíèí ìÿðìÿð ñöòóíëàðû
âÿ ãþâñè òàüëàðû àëòûíäà èòèá ýåäèðäè. Öðÿêäÿí “àìèí” äåéÿíëÿð àíúàã
õÿòèáèí ìöðèäëÿðè âÿ ßìèð Èíàíúûí íþêÿðëÿðè èäè.
Áó âÿçèééÿò ùÿì Ýÿíúÿ õÿòèáèíÿ, ùÿì äÿ ßìèð Èíàíúà ÷îõ ïè÷
òÿñèð áàüûøëàäû.
ßìèð Èíàíú õàëãûí ñîéóã ìöíàñèáÿòèíè ùèññ åäèíúÿ áàøûíû óçàäûá
Ýÿíúÿ õÿòèáèíèí ãóëàüûíà íÿ èñÿ ïû÷ûëäàäû. Áó àíäà Ôÿõðÿääèí äÿ
àüçûíû Èëéàñûí ãóëàüûíà óçàäûá:
— Ìöâÿôôÿãèééÿò! Ìöâÿôôÿãèééÿò! Õàëãäàêû äþíöøö ùèññ åäèð-
ñÿíìè? Áóíó ùàðàìçàäÿ ùàêèì äÿ ùèññ åòäè. Õÿòèáèí ãóëàüûíà, øöáùÿ-
ñèç êè, áó áàðÿäÿ ïû÷ûëäàäû, — äåäè.
ßìèð Èíàíú õÿòèáèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäûãäàí ñîíðà õÿòèá òÿçÿ ñÿôÿð-
áÿðëèê ùàããûíäà áèð ñþç äàíûøìàéàðàã õöòáÿñèíè áèòèðäè.
Õÿòèá ìèíáÿðäÿí éåðÿ äöøìÿìèø, ÿùàëè ùàêèìè âÿ õÿòèáè ýþçëÿìÿ-
éÿðÿê ìÿñúèääÿí ÷ûõäû. Áó ùàäèñÿ äÿ ßìèð Èíàíúà âÿ Ýÿíúÿ õÿòèáèíÿ
ãàðøû áèð ùþðìÿòñèçëèê êèìè íöìàéèø åäèëäè. Ìåéäàíäà éûüûëàí õàëã áó
áàðÿäÿ äàíûøìàüà âÿ ïû÷ûëäàøìàüà áàøëàäû.
Ìÿñúèäèí ãàïûñûíäà ßìèð âÿ îíóí ÿéàíëàðû ö÷öí éÿùÿðëÿíìèø àòëàð
ñàõëàíäûüû êèìè, õÿòèáèí ìöðèäëÿðè äÿ àü óëàãëàðû ùàçûð ñàõëàìûøäûëàð.
Õÿòèáëÿ ßìèð ìÿñúèääÿí ìåéäàíà ÷ûõäûãëàðû çàìàí éåíÿ äÿ ïû÷ûëäàø-
ìàãäà äàâàì åäèðäèëÿð.
ßìèð õÿòèáÿ îëàí ùþðìÿòèíè ìåéäàíäà éûüûëàí ÿùàëèéÿ ýþñòÿðìÿê
ö÷öí óçóíãóëàüûí öçÿíýèñèíäÿí òóòóá õÿòèáè ìèíäèðäè, ñîíðà èñÿ þçö
àòûíà ìèíèá éîëà äöøäö. ßìèðè àòëû íþêÿðëÿð, ÿéàíëàð, õÿòèáè èñÿ éöç-
ëÿðúÿ ìöðèäëÿðè ïèéàäà îëàðàã ìöøàéèÿò åäèðäè. Êö÷ÿëÿð “Éîë âåð, ÷ÿêèë!
Áàøûíû ÿé!” ñÿñëÿðè èëÿ äîëìóøäó.
ßìèð Èíàíú Ýÿíúÿ õÿòèáèíè âÿ Ýÿíúÿíèí ÿéàíëàðûíû Àòàáÿé Ìÿ-
ùÿììÿäèí ãÿëÿáÿ áàéðàìû øÿðÿôèíÿ äöçÿëìèø çèéàôÿòÿ äÿâÿò åòìèøäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ øÿùÿðèí ÿéàíëàðû âÿ õÿòèáèí ìöðèäëÿðè õÿòèáèí âÿ ÿìèðèí
äàëûíúà ýåäèðäèëÿð. Òÿíòÿíÿ èëÿ êå÷ÿí áó äÿñòÿ, ùþêóìÿò ñàðàéûíà ýåò-
ìÿê ö÷öí éàõûí áèð éîë ñå÷ìÿéÿ ìÿúáóð èäè. Îíëàð Õÿðàáàò1 êö÷ÿñèíèí
òèíèíäÿí êå÷ÿðÿê, ßëìÿíñóð2 êö÷ÿñè èëÿ áàøûéóõàðû ãàëìàëû èäè.
__________
1
Õ ÿ ð à á à ò ê ö ÷ ÿ ñ è — Øÿðãäÿ èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðè éåðëÿøÿí ìÿùÿëëÿéÿ äåéèðëÿð.
2
ß ë ì ÿ í ñ ó ð ê ö ÷ ÿ ñ è — õÿëèôÿ Ìÿíñóðóí àäû âåðèëìèø êö÷ÿäèð.
18

Äÿñòÿëÿð áèðäÿí-áèðÿ äàéàíäû. Êå÷ìÿéÿ éîë éîõ èäè. Ïèð Îñìàí1
êö÷ÿñèíäÿí ýÿëÿí äÿñòÿ Õÿðàáàò ìÿùÿëëÿñèíèí òèíèíäÿ äóðóá èêèìÿðòÿ-
áÿëè êþøêöí ïÿíúÿðÿñèíäÿí åøèäèëÿí ìóñèãè âÿ íÿüìÿëÿðè äèíëÿéèð âÿ
áàøãà êö÷ÿëÿðäÿí ýÿëèá êå÷ìÿê èñòÿéÿíëÿðÿ éîë âåðìèðäè.
ßìèð àòûíûí, Ýÿíúÿ õÿòèáè èñÿ óçóíãóëàüûíûí úèëîâóíó ÷ÿêèá äàéàíäû.
Ìèíëÿðúÿ ÿùàëèíèí ùå÷ áèðèñèíäÿí ñÿñ ÷ûõìûðäû. Ïÿíúÿðÿäÿí åøèäèëÿí
èíúÿ íÿüìÿëÿð, ìóñèãè ñÿñëÿðè êöòëÿëÿðè þçöíÿ úÿëá åòìèøäè. Îõóíàí
ðöáàèëÿðèí ùÿð áèð êÿëìÿñèíè âÿ ÷àëûíàí óäóí íàëÿñèíè åøèòìÿê ìöìêöí
èäè.
ßìèð âÿ õÿòèá äàéàíûá äóðìóøäóëàð. Îíëàð ãàäûí áàðìàãëàðûíäà
èíëÿéÿí ïÿðäÿëÿðäÿí, ãàäûí äîäàãëàðûíäàí ÷ûõàí ìèñðàëàðäàí àéðûëûá
ýåäÿ áèëìèðäèëÿð. Îíëàð äà õàëãà ãîøóëóá ìÿíëèéèíè èòèðìèøäèëÿð; îíëàð
äà ïÿíúÿðÿäÿí åøèäèëÿí ñÿñëÿðè þç ãàíûíà éåðèòìÿê âÿ îíó þç ðóùóíäà
ùÿçì åòìÿê ö÷öí áöòöí âàðëûãëàðû èëÿ ãóëàã àñûðäûëàð.
ßìèð âÿ õÿòèáèí äÿñòÿñè äàéàíäûüû çàìàí êþøêöí ïÿíúÿðÿñèíäÿí
áåëÿ áèð ìàùíû ÿòðàôà éàéûëûðäû:
“Ýÿð ìöëêè òþ Ìèñð, Ðóì, ×èí õàùÿä áóä,

Àôàã òöðà çèðó íèêèí õàùÿä áóä.
Õîø áàø êè, àãèáÿò íÿñèáè ìÿíó òö,
Éåê ýÿç êÿôÿí, ñå ýÿç çÿìèí õàùÿä áóä”.2
Ïÿíúÿðÿäÿí åøèäèëÿí áó ðöáàè êö÷ÿäÿ äóðàíëàð òÿðÿôèíäÿí áþéöê

áèð ìàðàãëà ãàðøûëàíäû. Ùþêóìÿòèí çöëìöíäÿí òÿíýÿ ýÿëìèø õàëã ùþ-
êóìÿòÿ ãàðøû éàçûëàí áó ðöáàèíèí òÿêðàð åäèëìÿñèíè òÿëÿá åòìÿéÿ áàø-
ëàäû. Ñÿñ-êöé óúàëäû âÿ äÿñòÿëÿðèí ùàìûñûíäàí: “Áèð äàùà! Áèð äàùà!”
ñþçëÿðè åøèäèëäè.
ßìèð Èíàíú Ùöñàìÿääèíÿ3 ñóàë âåðäè:
— Áó åâ êèìèí åâèäèð?
Ùöñàìÿääèí áàø åíäèðèá:
— Áó åâ ìÿøùóð øàèðÿ Ìÿùñÿòè õàíûìûíäûð, — äåäè.
__________
1
Ï è ð Î ñ ì à í — Ìÿùñÿòè õàíûìëà ìöàñèð Ýÿíúÿ øàèðëÿðèíäÿíäèð.
2
ßýÿð Ìèñèð, Ðóì âÿ ×èí þëêÿëÿðèíÿ ñàùèá îëñàí, ÿýÿð äöíéàíû þç ùþêìöí àëòûí-
äà ñàõëàìàüû áàúàðñàí áåëÿ, éåíÿ äÿ éàõøûëûã åò, ÷öíêè ñÿíèí âÿ ìÿíèì áó äöíéàäàí
àëàúàüûìûç ãèñìÿò îí àðøûí êÿôÿí âÿ ö÷ àðøûí òîðïàãäûð.
3
Ùöñàìÿääèí Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè ùÿéàòûíäà ÷îõ áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Ìÿëèê
Òîüðóë âÿ Ãûçûë Àðñëàí äþâðöíöí ñèéàñè ñèìàëàðûíäàíäûð.
19

— Îõóéàí êèìäèð?
— Îõóéàí Ìÿùñÿòè õàíûìûí þçöäöð. Ìóñèãè âÿ íÿüìÿ ìöÿëëèìÿ-
ñèäèð. Áèð àé ÿââÿë úÿíàá õÿòèáèí øèêàéÿò åòäèéè ÿõëàãñûç ãàäûíäûð. Õàë-
ãûí ãûçëàðû áóíóí éàíûíà ýÿëèá, ìóñèãè âÿ íÿüìÿ äÿðñè îõóéóðëàð.
Ùöñàìÿääèíëÿ ßìèð Èíàíúûí ñþùáÿòè áèòìÿìèø ïÿíúÿðÿäÿí äàùà
áèð ìóñèãè íÿüìÿñè åøèäèëäè:
“Éåê äÿñò áÿ ìóñùÿôÿì, éåê äÿñò áÿ úàì,

Ýÿù íÿçäö ùÿëàëÿìö, ýÿùè íÿçäö ùÿðàì.
Ìàèì äÿð èí ýöíáÿäö íÿ ïöõòÿ, íÿ õàì,
Íÿ êàôÿðó ìöòëÿã, íÿ ìöñÿëìàíö òÿìàì”.1
Áó ðöáàè åøèäèëäèêäÿí ñîíðà èêè ñÿñ óúàäàí:

— ßùñÿí, éöç ÿùñÿí! — äåäè.
Áóíëàðûí áèðèñè Ôÿõðÿääèí, î áèðèñè èñÿ Èëéàñ èäè.
Äÿñòÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ äÿ ýóðóëòó åøèäèëèðäè. “Éàøà, éàøà!” ñÿñëÿðè
áèð-áèðèíè òÿãèá åäèðäè.
Õÿòèá óçóíãóëàüûí áàøûíû ÷åâèðèá ßìèð Èíàíúà éàíàøäû âÿ äåäè:
— Êàôèðäèð, ÿäÿáñèçäèð! Áóíó Ýÿíúÿ õàëãûíûí áàøûíäàí ðÿää åòìÿê
ëàçûìäûð.
Áó àíäà Ìÿùñÿòè õàíûì äà “éàøà, éàøà!” — äåéÿ ãûøãûðàíëàðà ðàçû-
ëûã âåðìÿê ö÷öí áàøûíû ïÿíúÿðÿäÿí åøèéÿ ÷ûõàðòäû. Îíóí èõòèéàðëàøìûø
áàøûíûí àüàðìàüà áàøëàìûø ñà÷ëàðû, ýöëöìñÿð âÿ òÿáÿññöìëö ýþçëÿðè,
ìèíëÿðúÿ ðöáàèíèí õÿçèíÿñè ñàéûëàí ñèíÿñè ýþðöíÿðêÿí, õÿòèáèí ìöðèä-
ëÿðè áåëÿ ýþçëÿðèíè ïÿíúÿðÿéÿ äèðÿéèá áþéöê øàèðÿ âÿ ìöÿëëèìÿéÿ áàõ-
ìàüà áàøëàäûëàð. Õÿòèá áó âÿçèééÿòè ýþðöíúÿ ìöðèäëÿðèíÿ ÿìð âåðäè:
— Äàøà áàñûí! Äàüûäûí áó ôèñã-ôöúóðóí éóâàñûíû!
Ïÿíúÿðÿ þðòöëäö, ñàíêè áèð ýöíÿø áóëóäóí àëòûíà ÷ÿêèëäè. Ìóñèãè âÿ
ðöáàè ñÿñëÿðèíè ïÿíúÿðÿéÿ âÿ äèâàðëàðà òîõóíàí äàøëàð ÿâÿç åòäè. Ëàêèí
õàëã äÿñòÿëÿðè õÿòèáèí âÿ Ýÿíúÿ ùàêèìèíèí áó êèìè âÿùøèëèéèíÿ ãàðøû þç
íèôðÿòèíè ýèçëÿäÿ áèëìÿäè. Õÿòèáèí ìöðèäëÿðèíÿ ùöúóì åòäèëÿð. Îíëàðû
äþéöá Ìÿùñÿòè õàíûìûí ãàïûñûíäàí êÿíàðà àòäûëàð. Õÿòèáèí ìöðèäëÿðèí-
äÿí áèð ÷îõó þëìöø âÿ éàðàëàíìûøäû. Õÿòèáèí þçö èñÿ ßìèð Èíàíúûí ñà-
ðàéûíäà ýèçëÿíìÿêëÿ éàõàñûíû õàëãûí èíòèãàìûíäàí ãóðòàðà áèëìèøäè...
__________
1
Áèð ÿëèìèç øÿðàáäà, î áèðè ÿëèìèç èñÿ Ãóðàíäàäûð, ýàù ùàëàëà, ýàù äà ùàðàìà éà-
íàøìàãäàéûã. ×öíêè áèç ùÿëÿëèê òàìàìèëÿ èêìàëà éåòèøìÿìèø áèð ýöíáÿäèí àëòûíäà éà-
øàìàãäàéûã, áóíà ýþðÿ áèçÿ íÿ êàôÿðè-ìöòëÿã, íÿ äÿ êàìèë áèð ìöñÿëìàí äåìÿê îëàð.
20

Ö÷ ýöí ñîíðà Èëéàñëà Ôÿõðÿääèí Ïèð Îñìàí ìÿùÿëëÿñèíäÿ ýþðöøäö-
ëÿð. Ôÿõðÿääèí áèðèíúè íþâáÿäÿ Èëéàñûí ÿëèíè ñûõàðàã ñåâèíúëè áèð ñÿñëÿ
äåäè:
— Áèç äöøöíÿí êèìè îëäó. Êöòëÿëÿð ßìèð Èíàíúà ãàðøû ùþðìÿò áÿñ-
ëÿìèðëÿð. Èíäè áàøãà áèð ìÿñÿëÿ äÿ âàðäûð.
— Íÿ êèìè ìÿñÿëÿ? — äåéÿ Èëéàñ ñîðóøäó.
— Àòàáÿéèí òÿçÿ ñÿôÿðáÿðëèéèíÿ ÿíýÿë òþðÿòìÿê ìÿñÿëÿñè.
— Áó éàëíûç Ýÿíúÿíèí èøè äåéèë, áóíà áöòöí Àçÿðáàéúàíû ùàçûðëà-
ìàã ëàçûìäûð. Ñÿí ýåòìÿñÿí äÿ, Àòàáÿé Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû ñÿôÿð-
áÿðëèéÿ àëà áèëÿð.
Ôÿõðÿääèí åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
— Ôèêðèíèçëÿ øÿðèê äåéèëÿì. Ðÿùáÿðëèê äàèìà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí
âÿçèôÿñè îëìóøäóð. Ïàéòàõò Ùÿìÿäàíäà îëäóüó ö÷öí Àòàáÿé ùþêóìÿòè
çöëìëÿðèíèí áöòöí àüûðëûüû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí öçÿðèíÿ äöøöð. Áèç
îíëàðà ðÿùáÿðëèê åòìèø îëñàã, îíëàð öñéàíà òåç ãîøóëà áèëÿðëÿð. Áóíà
ýþðÿ äÿ øèìàëäà áàøëàíìûø öñéàíûí õÿáÿðèíè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà éàé-
ìàã ëàçûìäûð. Öñéàí åòìÿê ö÷öí áó ýöíäÿí äàùà ÿëâåðèøëè ýöí ÿëèìèçÿ
äöøìÿéÿúÿê.
Èëéàñ áèð àç äöøöíÿðÿê äåäè:
— Äîüðó äåéèðñÿí. Ëàêèí öñéàí ÿñàñëû âÿ ñèéàñè áèð ìÿãñÿä äàøûìà-
äûãúà, õàëãû âàõò èêÿí î ìÿãñÿäëÿð ÿòðàôûíäà ñÿôÿðáÿð åòìÿäèêúÿ,
öìóìè öñéàí ìÿñÿëÿñèíäÿí äàíûøìàã àðòûãäûð. Öñéàíûí àðõàñûíäà
ñèëàùëû ãöââÿ ëàçûìäûð. Áó ãöââÿ îëìàäàí, áàøûïîçóã õàëãëà ùþêóìÿò
ãàðøûñûíà ÷ûõìàã ñàâàäñûçëûãäûð. Õöñóñÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí áàðÿñèí-
äÿ åùòèéàòëû îëìàã ëàçûìäûð. ×öíêè Àòàáÿéëÿð Èðàã âÿ Áàüäàä ãîøóíëà-
ðûíûí êþìÿéèëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû áèð íå÷ÿ ýöíöí è÷ÿðèñèíäÿ õàðàáà-
çàðà äþíäÿðÿ áèëÿðëÿð. Èíäè äå ýþðöì, åëÿ áèð ùàäèñÿäÿ ñÿíèí êþìÿéÿ
ýåòìÿê ö÷öí ñèëàùëû ãöââÿí âàðäûðìû?
Ôÿõðÿääèí äÿðèí-äÿðèí äöøöíÿíäÿí ñîíðà áèð àù ÷ÿêÿðÿê äåäè:
— Òÿÿññöô îëñóí êè, î ãöââÿ áèçäÿ éîõäóð. Ëàêèí ìÿí îíó äöçÿë-
äÿúÿéÿì. Áóíóí ö÷öí äÿ ìÿí áöòöí ôèêðèìè ñèëàù èøëÿòìÿéÿ âåð-
ìèøÿì.
— Áåëÿ äÿ ëàçûìäûð. Ëàêèí áèëèêñèç âÿ ñèéàñè äöøöíúÿñè îëìàéàí
àäàìëàðûí ñèëàùëàðû äà ãÿëÿáÿ ãàçàíà áèëìÿç. Ãÿùðÿìàíëûã éàëíûç ñèëàù
äåéèë, áèëèê äÿ òÿëÿá åäèð.
Ôÿõðÿääèí Èëéàñà áèð ñóàë äà âåðäè:
21

— Ñÿíèí Òÿáðèçäÿ òàíûøûí âàðäûðìû?
— Âàðäûð, Øÿìñÿääèí Èáí Ñöëåéìàí áèçèìëÿ ùÿìôèêèð áèð ýÿíúäèð.
Ìÿí ñÿíè îíóíëà òàíûø åäÿðÿì.
***
Ýöíÿø Ñóëòàí Ñÿíúÿð úàìåñèíèí ìèíàðÿñèíèí ìàâè ðÿíý êàøûëàðûíû

èøûãëàíäûðìàüà áàøëàäûüû çàìàí ãóøëàð äà ýöíÿøè ñàëàìëàìàã ö÷öí
çÿðäÿøòè íÿüìÿëÿðè îõóéóðäó. Èëéàñ àäÿòè öçðÿ îòàüûíäàí ÷ûõûá, ãÿðÿí-
ôèë ýöëëÿðèíè ñóëàìàã èñòÿéèðäè. Î, ãûçûëýöëëÿðèí ÿòðàôûíäà äîëàøàí áöë-
áöëëÿðè ðàùàòñûç åòìÿìÿê ö÷öí ãÿäÿìëÿðèíè ÷îõ åùòèéàòëà ýþòöðöðäö.
Áèðäÿí ãàïû áÿðê äþéöëäö. Áó, Èëéàñûí ãà÷ûðìàìàüà ñÿé åòäèéè ãóøëà-
ðûí ãà÷ìàñûíà ñÿáÿá îëäó.
Èëéàñ ÷îõ íàðàçû áèð ñóðÿòäÿ ãàïûéà ýåòäè, ãàïûäà Ôÿõðÿääèíè ýþðöá:
— Þç åùòèéàòñûçëûüûí íÿòèúÿñèíäÿ ñàêèò áèð úÿìèééÿòèí ðàùàòñûçëûüûíà
ñÿáÿá îëäóí. Ìÿí áó ýöíäÿí åòèáàðÿí ãàïûíûí ÷àõ-÷àõûíû ÷ûõàðûá àò-
ìàëûéàì. Ìÿí ãóøëàðäàí åøã âÿ ìÿùÿááÿòè þéðÿíèðÿì, îíëàð èñÿ ìÿí-
äÿí öëôÿò âÿ äèíúëèéè þéðÿíèð.
Ôÿõðÿääèí àüûçóúó äåäè:
— Áÿëè, åëÿäèð. Ëàêèí...
Ôÿõðÿääèí ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéóá äàùà äàíûøìàäû.
— Íÿ ö÷öí ñþçöíö áèòèðìÿäèí?
— Àù Èëéàñ, öëôÿò âÿ äèíúëèéè éàëíûç ñÿíèí ùÿéÿòèíäÿ éîõ, áöòöí
ìÿìëÿêÿòäÿ ãóðìàã ëàçûìäûð. Ùàçûðäà Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí úÿçà
äÿñòÿëÿðè Ìÿëèêøàù ìåéäàíûíäà äàð àüàúëàðûíû ãóðìàãäàäûð.
Èëéàñ åâÿ ýåäèá ïàëòàðûíû äÿéèøìÿê èñòÿðêÿí:
— Áóðàäà òÿÿúúöá éåðè éîõäóð, — äåäè. Áó îëàúàã èäè.
— Áÿëà áóðàñûíäàäûð êè, Ìÿùñÿòè õàíûì éàøàéàí ìÿùÿëëÿíè äàüûäûð-
ëàð. Ìÿùñÿòè õàíûìû áèð òÿðÿôÿ ãà÷ûðìàã ëàçûìäûð. Áöòöí ôÿëàêÿò àíúàã
îíóí ÿòðàôûíäà äîëàøûð.
Îíëàð åâäÿí ÷ûõäûëàð. Ïèð Îñìàí ìÿùÿëëÿñèíÿ òÿðÿô éîëëàíäûëàð.
Õÿðàáàò ìÿùÿëëÿñèíèí òèíèíÿ éåòèøÿðêÿí, îðàíûí ùþêóìÿò ãîøóíëàðû òÿ-
ðÿôèíäÿí ìöùàñèðÿ åäèëäèéèíè ýþðäöëÿð. ßòðàô êö÷ÿëÿð áàøûïîçóã
úàìààòëà äîëó èäè. Èðÿëè ùÿðÿêÿò åòìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Õÿòèáèí ìö-
ðèäëÿðè áöòöí òÿøÿááöñö ÿëëÿðèíÿ àëìûøäûëàð. Ìÿùñÿòè õàíûìû ýþðìÿê âÿ
ñîí êÿðÿ îíóíëà ýþðöøìÿê ö÷öí øÿùÿðèí áöòöí øåèð âÿ ìóñèãè ìàðàãëû-
ëàðû Õÿðàáàò ìÿùÿëëÿñèíèí òèíèíÿ éûüûøìûøäûëàð.
22

Ìÿùÿëëÿ ãàðÿò îëóíóðäó. Åâëÿð áèíàñûíäàí ñþêöëöá äàüûäûëûðäû. Òîç
ìÿùÿëëÿíèí ÿòðàôûíû áöðöìöøäö. Òîçóí è÷ÿðèñèíäÿ íÿëÿð îëäóüóíäàí
êèìñÿíèí õÿáÿðè éîõ èäè. Îðàäàí àíúàã àüëàìàã, ãûøãûðûã, ãàì÷û ñÿñ-
ëÿðè åøèäèëèðäè.
Áèð íå÷ÿ ñààòäàí ñîíðà òîç òÿáÿãÿëÿðè ïàð÷àëàíäû, áèð äÿñòÿ ìöðèä
òîçäàí àéðûëäû. Îíëàð ñà÷ëàðû áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûø áèð ãàäûíû, òÿùãèðëè
ñþéöøëÿðëÿ ñþéÿ-ñþéÿ ýÿòèðèðäèëÿð. Ãàäûí Ìÿùñÿòè õàíûì èäè. Ëàêèí
øàèðÿ þç âöãàð âÿ ÿçÿìÿòèíè ïîçìàìûøäû. Î, ñûðà èëÿ äöçöëÿí õàëãûí
è÷ÿðèñèíäÿí ÿòðàôà áàõà-áàõà ýåäèð, ýþç ýÿçäèðèá þç äîñòëàðûíû àõòàðûðäû.
Äåìÿê ëàçûìäûð êè, áèð éûüûí ìöðèä âÿ ìþâùóìàò÷ûëàðäàí áàøãà, Õÿ-
ðàáàò ìÿùÿëëÿñè ÿòðàôûíà éûüûëàí õàëã îíóí äîñòó èäè. Ìÿùñÿòè áèð êÿðÿ
öçöíö õàëãà òóòàðàã: “Âóðóí áó àë÷àã ìþâùóìàò÷ûëàðû!” — äåñÿéäè,
Ýÿíúÿäÿ áèð öñéàí áàøëàíàúàãäû, àíúàã Ìÿùñÿòè ãàí òþêöëìÿñèíè èñòÿ-
ìÿäè. Î, ýþçëÿðèíè äîëàíäûðûá ßìèð Èíàíúû ýþðäöéö çàìàí áåëèíè
äöçÿëäÿðÿê îíà äèããÿòëÿ áàõäû. ßìèð Èíàíú àòûí öñòöíäÿ äóðóá ìÿùÿë-
ëÿíèí äàüûäûëìàñûíà òàìàøà åäèðäè. Ìÿùñÿòè õàíûì ßìèð Èíàíúûí
éàíûíäà äóðóá áó ðöáàèíè îõóäó:
Äöíéà áÿìÿñÿë ÷ö êóçåéè çÿððèíÿñò,

Êÿù àá äÿðó òÿëõ, êÿùè øèðèíÿñò.
Òî üöððÿ ìÿøîâ êè, öìðè ìÿí úÿíäèíÿñò,
×öí ÿñáö ÿúÿë ùÿìèøÿ çèðó çèíÿñò.1
ßìèð Èíàíú ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿäè. Î, ÿùàëèíèí öñéàíûíäàí ãîð-

õóðäó. Ìÿùñÿòè õàíûìû øÿùÿðäÿí ÷ûõàðìàüà ìÿìóð îëàíëàð îíó ßáó-
áÿêð êÿíäèíèí éàíûíà ãÿäÿð àïàðûá, îðàäàí ãàéûòäûëàð. Ìÿùñÿòè õàíûìûí
éàíûíäà àíúàã ñàäèã âÿ ñÿìèìè õèäìÿò÷èñè Éÿãóá ãàëìûøäû. Îíëàð ÷îõ
éîðóëìóøäóëàð. Äèíúÿëìÿê ö÷öí “×àäûð áóëàüû” àäëû ÷åøìÿíèí áàøûíäà
îòóðäóëàð. Ãàðàíëûã äöøöðäö. Ìÿùñÿòè õàíûì áèð äàùà äþíöá Ýÿíúÿäÿí
ýÿëäèéè éîëëàðà áàõäû âÿ Éÿãóáà ìöðàúèÿò åòäè:
— Äåéÿñÿí óçàãäàí ãàðàëòûëàð ýþðöíöð. ßìèðèí àäàìëàðû îëìà-
ñûí?!
Éÿãóá áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ óçàãäàí ýþðöíÿíëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðäè. Ãà-
ðàëòûëàð ýåòäèêúÿ áþéöìÿêäÿ âÿ úàíëû áèð øÿêèë àëìàãäà èäè. Íÿùàéÿò,
__________
1
Áó äöíéà áèð ãûçûë êóçÿ êèìèäèð. Î, ñóéó ýàù øèðèí, ýàù äà àúû ñàõëàð. Ñÿí ùå÷ äÿ
ìÿüðóð îëìà êè, ìÿíèì þìðöì áó ãÿäÿð îëàúàãäûð, ÷öíêè ÿúÿëèí àòû äàèìà éÿùÿðëè áèð
ñóðÿòäÿ ùàçûð äóðìóøäóð.
23

áèð àçäàí ñîíðà ýÿëÿíëÿðèí Ôÿõðÿääèí âÿ Èëéàñ îëäóüó àíëàøûëäû. Ìÿù-
ñÿòè õàíûì îíëàðûí ÿëèíè ñûõàðàã:
— Ñèçèí ýÿëèøèíèçäÿí ñàíêè ìÿí þç âÿòÿíèìÿ ãàéûòäûì. Íÿ åäèì?
Áó ôÿëàêÿòÿ þçöìöç ñÿáÿá îëìàäûã. Áèçèì ÿñàñ äöøìÿíèìèç ýÿíúÿëè-
ëÿðèí äöøäöéö ìþâùóìàòäûð. Îíëàð ùÿëÿëèê ìóñèãè ñÿíÿòèíèí ãèéìÿòèíè
õÿòèáëÿðèí òÿðÿçèñè èëÿ þë÷öðëÿð. Íÿ ßìèð, íÿ äÿ îíóí ãîøóíëàðû áèçÿ áèð
øåé åäÿ áèëÿðäè. Áèçè àíúàã õàëãûí àâàìëûüû âÿ äöøöíúÿñèçëèéè ìÿüëóá
åòäè. Ëàêèí îíëàð ìÿíèì åâèìè äàüûòñàëàð âÿ ìÿíèì ÿñÿðëÿðèìè úûðûá
éàíäûðñàëàð äà, õàëãûí ãÿëáèíè éàðûá ìÿíèì ðöáàèëÿðèìè îðàäàí ñèëìÿéè
áàúàðìàéàúàãëàð. Îíëàð ìÿíè ãîâñàëàð äà, õàëãûí ãóëàüûíû âÿòÿí åòìèø
ñÿñèìè áó ìÿìëÿêÿòäÿí ãîâà áèëìÿéÿúÿêëÿð.
Ôÿõðÿääèí âÿ Èëéàñ Ìÿùñÿòè õàíûì ö÷öí ýÿòèðäèêëÿðè éîë òÿäàðö-
êöíö, ïàëòàðëàðû âÿ éåìÿê øåéëÿðèíè Éÿãóáà òàïøûðäûãäàí ñîíðà:
— Ìÿêòóá ýþíäÿð, áèç äÿ ýþíäÿðÿúÿéèê. Áèç ÿìèíèê êè, áó ùàäèñÿ-
ëÿð ñÿíèí òÿáèíÿ äàùà ìöùöì òÿêàíëàð âåðÿúÿêäèð, — äåéÿ àéðûëäûëàð.
Ìÿùñÿòè õàíûìëà Éÿãóá éîëà äöøäöëÿð. Èëéàñ äóðóá Ìÿùñÿòè õàíûìûí
äàëûíúà áàõûðäû. Ýåäÿíëÿð ãàðàíëûüûí ãîéíóíà ýèðèá ýþçäÿí èòÿðêÿí î:
— Ýÿíúÿíèí ãÿçÿëõàí áöëáöëö ñóñäó, ðöáàèìèçèí äàùè ñÿíÿòêàðûíû
áèçäÿí àéûðäûëàð, — äåéÿðÿê Ýÿíúÿéÿ òÿðÿô äþíäö.
***
Àõøàì èäè. ßìèð Èíàíú Ýÿíúÿ ÷àéûíà ùàêèì îëàí óúà êþøêöíäÿ
îòóðóá äàëûíû éóìøàã áàëûøëàðà ñþéêÿìèøäè. Î, ÷îõ äèããÿòëÿ, îéíàìàã-
äà îëàí ðÿããàñÿëÿðèí òèòðÿê äþøëÿðèíÿ áàõäûãúà ÿëèíäÿêè èíúè òÿñáåùèí
äàíÿëÿðèíè äîëó êèìè áèð-áèðèíèí öñòöíÿ àõûäûðäû.
Ñóëòàí Ñÿíúÿð úàìåñèíèí ìèíàðÿñèíäÿí “Àëëàùó ÿêáÿð” ñÿñè åøè-
äèëäè âÿ “Àëëàùó ÿêáÿð, êÿáèðÿí êÿáèðà” — äåäè.
Ìóñèãè ñÿñè êÿñèëäè. Ðÿããàñÿëÿð ßìèðèí ãàðøûñûíäà áàø âóðóá ÷ÿêèë-
äèëÿð. Ñàíêè àçàí÷ûíûí ìèíàðÿäÿí éöêñÿëÿí “Àëëàùó ÿêáÿð” ñÿñè àíúàã
ðÿããàñÿëÿðÿ èñòèðàùÿò âåðìÿê ö÷öí áèð èøàðÿ èäè.
ßìèð Èíàíú ãàëõûá ôÿââàðÿëè ùîâóçóí êÿíàðûíäà äÿñòÿìàç àëìàüà
áàøëàäû. Õàëãûí áîðúóíó âåðìÿéÿíëÿð Àëëàùûí áîðúóíó âåðìÿéÿ ùàçûð-
ëàøûðäûëàð. Íàìàç îòàüûíà êå÷äèëÿð. Úàíàìàçëàð ðÿããàñÿëÿðèí îéíàäûüû
õàë÷àëàðûí öçÿðèíäÿ à÷ûëäû, íàìàç ãûëàíëàð Àëëàùû õàòûðëàéàðàã ýþçÿë
ðÿããàñÿëÿðèí ãÿäÿìëÿðè äÿéÿí éåðëÿðè þïìÿê ö÷öí ñÿúäÿéÿ äöøäöëÿð.
Øàì âÿ õöôäÿí íàìàçû áèòäè. Íàìàçäàí ñîíðà, úàíàìàçëàðûí éåðèíäÿ
24

øÿðàá ñöôðÿëÿðè à÷ûëäû. Íàìàçëàðûíäà èñòÿäèêëÿðè ùóðèëÿðè ÿâÿç åòìÿê
ö÷öí ýþçÿë ãûçëàð, ýÿíú ñàãèëÿð ñàëîíà äàõèë îëäóëàð. Ìóñèãè äÿñòÿñè þç
èøèíÿ áàøëàäû, ðÿããàñÿëÿð éåíÿ ýÿëäèëÿð. Àëëàùûí áîðúóíó âåðèá áèòèðÿí-
ëÿð þç øÿùâÿòëÿðèíè ñþíäöðìÿéÿ áàøëàäûëàð.
***
Ýåúÿäÿí ÷îõ êå÷ìèøäè, øÿðàá áöñàòû äà éûüûøìûøäû. ßìèð Èíàíú,

ñåâýèëè ãàäûíû õÿëèôÿíèí ãûçû Ñàôèéÿ õàòóí âÿ ýþçÿë ãûçû Ãÿòèáÿíèí éà-
íûíäà èäè. Õèäìÿò÷è è÷ÿðè ýèðèá:
— Ùöñàìÿääèí úÿíàáëàðû ýÿëèá ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð, — äåäèêäÿ,
ßìèð:
— Áóéóðñóí! — äåéÿ éåíÿ äÿ ýþçÿë Ãÿòèáÿíèí ñà÷ëàðûíû îõøàìàüà
áàøëàäû.
Ùöñàìÿääèí è÷ÿðè ýèðèá áàø ÿéäè âÿ äåäè:
— Àðàç ÷àéûíû êå÷ìÿê èñòÿéÿí áèð íÿôÿð ãàñèä òóòóëóá Ýÿíúÿéÿ
ýþíäÿðèëìèøäèð.
ßìèð ñîðóøäó:
— Ãàñèä ùàðàäàäûð?
— Ùàçûðäûð, éà ßìèð!
— Éàíûìà ýÿòèðèí!
Ùöñàìÿääèí ýåòäè, àç ñîíðà éàíûíäà Ìÿùñÿòè õàíûìûí õèäìÿò÷èñè
Éÿãóá ñàëîíà äàõèë îëäó. ßìèð, Éÿãóáó áàøäàí àéàüà ãÿäÿð ýþçäÿí
êå÷èðäèêäÿí ñîíðà äåäè:
— Êèìèí òÿðÿôèíäÿí ãàñèäñÿí? Àììà îíó äà áèëìÿëèñÿí êè, íèúàòûí
äîüðó äàíûøìàãäàäûð.
Éÿãóá ùå÷ äÿ òÿõèð åòìÿäÿí:
— Éàëàí äåìÿê ö÷öí áèð ñÿáÿá éîõäóð. Ìÿí Çÿíúàíäàí Ìÿùñÿòè
õàíûì òÿðÿôèíäÿí Ýÿíúÿéÿ ýþíäÿðèëìèøÿì. Ìÿíè òóòìàñàéäûëàð äà,
áóðà ýÿëÿúÿêäèì.
— Íÿ èø ö÷öí ýþíäÿðèëìèñÿí?
— Ìÿùñÿòè õàíûìûí àíàñûíà âÿ Èëéàñ àäëû ýÿíú áèð øàèðÿ ìÿêòóá ýÿ-
òèðìèøÿì.
— Ýÿòèðäèéèí ìÿêòóáëàð ùàíû?
— Ìÿêòóáëàðû Àðàç ÷àéûíäàí áó òÿðÿôÿ êå÷äèéèì çàìàí ñèçèí àäàì-
ëàðûíûç àëäû.
Ùöñàìÿääèí ìÿêòóáëàðû ÷ûõàðòäû âÿ:
25

— Éà ßìèð, ìÿêòóáëàð áóäóð, — äåéÿðÿê èêè ìÿêòóáó ßìèðÿ óçàòäû.
ßìèð áèðèíúè ìÿêòóáó à÷ûá îõóäóãäàí ñîíðà óúàäàí:
— Ñöáùàíàëëàù! — äåäè, — áèð ãàäûí, þçö äÿ ÿõëàãñûç áèð ãàäûí, ýþð
íÿ êèìè ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóëäóð!
Áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà, Ùöñàìÿääèíÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Åøèò, ýþð î õàíÿíäÿ âÿ øåèð éàçàí ÿõëàãñûç íÿ éàçûð, — äåäè:
“ßçèç äîñòóì Èëéàñ! ×îõ çÿùìÿòëÿðäÿí ñîíðà ýÿëèá Çÿíúàí øÿùÿ-
ðèíÿ ÷àòäûì. Èêèíúè ýöí “ßõè Ôÿððóõóí”1 çèéàðÿòèíÿ ýåòäèì. ßõè Ôÿððóõ
î ãÿäÿð ñåâèìëè âÿ õîø ÿãèäÿ, õîøñþùáÿò áèð àäàìäûð êè, ìÿí îíóíëà
ýþðöøäöéöìöí áèðèíúè ñààòûíäà Ýÿíúÿ ðóùàíèëÿðèíäÿí ýþðäöéöì òÿù-
ãèðëÿðè òàìàìèëÿ óíóòäóì. ßõè Ôÿððóõóí ÿãèäÿñè õàëãëàðûí äîñòëóüóíó
ãóðìàã ÿãèäÿñèäèð. Áó ÿãèäÿ ùàããûíäà ùÿðòÿðÿôëè ìÿëóìàò éûüäûì.
Áóíóí Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ ÷àëûøìàã
ëàçûìäûð. Áó ÿãèäÿíè äàøûéàíëàð àðàñûíäà ãàðäàøëûã ÿëàãÿñè ìþâúóääóð.
Îíà ýþðÿ äÿ áóíëàð þçëÿðèíÿ “ßõè” àäû âåðèáëÿð. Ñÿíèí áàðÿíäÿ úÿíàá
ßõè Ôÿððóõëà äàíûøäûì. Ñÿíèí øåèðëÿðèíäÿí äÿ îíà îõóäóì. Î ñÿíèí
ýÿëÿúÿêäÿ çÿêè âÿ ìÿøùóð áèð øàèð îëàúàüûíà èíàíäû âÿ ìÿíÿ áþéöê
öìèäëÿð âåðäè.
Äîñòóì Èëéàñ! Ìÿíèì áàøûìà ýÿëÿí ôÿëàêÿò ñÿíèí ìÿòàíÿòèíè ãûð-
ìàñûí. Çÿìàíÿ áó ìÿùâÿð öçÿðèíäÿ óçóí çàìàí äàâàì åäÿ áèëìÿéÿ-
úÿêäèð. Áó ýöíëÿð Çÿíúàíäàí êþ÷öá Áÿëõ øÿùÿðèíÿ ýåäèðÿì, îðàäàêû
øàèðëÿðëÿ ýþðöøìÿê èñòÿéèðÿì. Ùÿðýàù éîëóí äöøÿðñÿ, áèçèì ìÿùÿëëÿ-
ìèçÿ ýåò, àíàìû àõòàð òàï, îíà òÿñÿëëè âåð. Î ìÿíèì øåèð âÿ ìóñèãè
ñÿíÿòèìäÿí áèð ùÿçç àïàðà áèëìÿäè; îíó äàèìà ìÿíèì ñÿáÿáèìÿ òÿù-
ãèð åòäèëÿð. Ìÿêòóáóìóí úàâàáûíû éàçûá þç òÿçÿ øåèðëÿðèíëÿ áÿðàáÿð
Éÿãóáà òàïøûð. Éàçäûüûì ðöáàèëÿðè äÿ ñÿíèí ö÷öí ýþíäÿðèðÿì. Ôÿõðÿä-
äèíÿ ñàëàì!
Çÿíúàí, Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè”.
Ìÿùñÿòè õàíûì èêèíúè ìÿêòóáó äà þç àíàñûíà éàçìûøäû.

ßìèð Èíàíú ìÿêòóáëàðû îõóéóá Ùöñàìÿääèíÿ àúûãëàíäû:
— Ìÿìëÿêÿò èäàðÿ åäÿí àäàì ñèçèí êèìè îëìàç! Þëêÿíèí ãàäûí âÿ
ãûçëàðûíäàí áàøëàìûø ýÿíúëÿðèíÿ ãÿäÿð ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóëäóð-
__________
1
ßõè Ôÿððóõ ãàðäàøëàøìà ìÿñëÿêèíèí ðÿùáÿðëÿðèíäÿíäèð. Íèçàìè îíóíëà ñûõû ÿëà-
ãÿäÿ èäè. Áóíóí ö÷öí äÿ Øèðâàí âÿ Àðàí þëêÿëÿðèíÿ ßõèñòàí äåéèëèð (éÿíè ãàðäàøëàð
þëêÿñè).
26

ëàð. Áÿñ ñèç íÿ èøäÿñèíèç?! Áó íÿ äåìÿêäèð? “Çÿìàíÿ áó ìÿùâÿð öçÿ-
ðèíäÿ ÷îõ äà äàâàì åäÿ áèëìÿéÿúÿêäèð”. Áóíó êèì äåéèð?! Øàèð âÿ
õàíÿíäÿ áèð ãàäûí... Ýåò áó ñààòäà àäûíà ìÿêòóá ýÿëÿí Èëéàñû âÿ ìÿê-
òóáäà àäû ÷ÿêèëÿí Ôÿõðÿääèíè ùöçóðóìäà ùàçûð åò!
Ùöñàìÿääèí áàø åíäèðèá ýåòäè. ßìèð éåíÿ äÿ ãûçû Ãÿòèáÿíè éàíûíäà
ÿéëÿøäèðèá îíóí ñà÷ëàðûíû îõøàìàüà äàâàì åòäè. Ãÿòèáÿ, Ìÿùñÿòè õàíû-
ìûí ìÿêòóá ýþíäÿðäèéè ýÿíú Èëéàñëà ÷îõ ìàðàãëàíûðäû. Î, Ìÿùñÿòè
õàíûì êèìè øþùðÿòëè áèð øàèðÿíèí, þç ýþçÿëëèéèëÿ áöòöí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ
ìÿøùóð îëàí áèð ãàäûíûí, àäè àäàìëàðà ìÿêòóá ýþíäÿðìÿéÿúÿéèíÿ èíà-
íûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ ýþçÿë Ãÿòèáÿ Èëéàñû úöðáÿúöð ñèìàëàðäà òÿñÿââöðöíÿ
ýÿòèðèð âÿ îíà ìöÿééÿí áèð øÿêèë âåðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Î, Èëéàñû ýàù áèð
ãÿùðÿìàí êèìè äöøöíöð, ýàù ñàêèò âÿ àúèç áèð òÿëÿáÿ êèìè õÿéàë åäèðäè,
ëàêèí éåíÿ äÿ áó òÿøáèùèí öçÿðèíäÿ äàéàíìàéàðàã þç-þçöíÿ äåéèðäè:
“Éÿãèí êè, î ÷îõ ýþçÿëäèð. Ýþçÿë âÿ ìÿðèôÿòëè áèð ýÿíú îëìàñàéäû, Ìÿù-
ñÿòè õàíûì îíà ìÿêòóá ýþíäÿðìÿçäè”. Áó äöøöíúÿëÿðäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿ
éåíÿ äÿ Èëéàñà âåðäèéè øÿêèëëÿðè þç ãÿëáèíäÿ àðàøäûðûð, áèð-áèð òÿùëèë åäèð
âÿ äåéèðäè: “Ãÿùðÿìàíëûã î ãÿäÿð äÿ ãèéìÿòëè áèð øåé äåéèëäèð. Äöíéàäà
ïÿùëÿâàíëàð ÷îõäóð. Ïÿùëÿâàíëàðäà àõìàãúàñûíà áèð ãîðõóñóçëóã
âàðäûð. Ìÿíúÿ, ãÿùðÿìàíëûã áàìáàøãàäûð. Èíñàíëàð þç ýöúëö ãîëëàðû,
ãûëûíú âÿ íèçÿëÿðè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíè ãÿùðÿìàí ùåñàá åòñÿëÿð äÿ, ùÿãèãè
ãÿùðÿìàíëûã áó äåéèëäèð. Ãÿùðÿìàíëûã êèøèíèí ìÿòàíÿòè, àüëû, ôÿðàñÿòèëÿ
þë÷öëöð. Êèøèíèí áèð ãàäûí êèìè ýþçÿë îëìàñû äà ôàéäàñûçäûð. Êèøèíèí ýþ-
çÿëëèéè, îíà àèä îëàí õöñóñèééÿòè àçàëäûð. Ìÿíúÿ, àüûëëû ãûçëàð êèøèëÿðè
ýþçÿë îëäóãëàðû ö÷öí äåéèë, êèøè îëäóãëàðû ö÷öí ñåâìÿëèäèðëÿð”.
Ãÿòèáÿ áóíäàí ñîíðà:
“Èíäè Èëéàñ ýÿëÿúÿê, áàüûøëàíìàã ö÷öí àòàìûí àéàãëàðûíà äöøöá
àüëàéàúàãäûð” — äåéÿ äöøöíöðäö. — “Ùÿðýàù î àüëàðñà âÿ éàëâàðàðñà,
ãÿùðÿìàí äåéèëäèð. ßáÿñ éåðÿ Ìÿùñÿòè êèìè ìÿøùóð áèð ãàäûí îíóí
àäûíà ìÿêòóá ýþíäÿðìèøäèð”.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äöøöíäöêäÿí ñîíðà, àòàñûíà ìöðàúèÿò åòäè:
— Àòà, èíäè ùàìàí îüëàí áóðà ýÿòèðèëÿðñÿ, ñÿí îíó þëäöðÿúÿêñÿíìè?
ßìèð éåíÿ äÿ ãûçûíûí áàøûíû ñûüàëëàéàðàã ñóàë âåðäè:
— Áèðèñè ñÿíèí áàáàí õÿëèôÿíèí ùþêìðàíëûüûíà ãàðøû õÿéàíÿò äöçÿë-
äÿðñÿ, ñÿí þçöí îíà íÿ åäÿðñÿí?
Ãÿòèáÿ áèð àç äöøöíÿðÿê éàâàøäàí äåäè:
— Ìÿí îíóí þçöíö ýþðìÿìèø âÿ íÿ úöð ýÿíú îëäóüóíó áèëìÿìèø
ùå÷ áèð ñþç äåéÿ áèëìÿðÿì.
27

Ãÿòèáÿíèí áó ñþçöíäÿí ùÿì ßìèð, ùÿì äÿ Ãÿòèáÿíèí àíàñû Ñàôèéÿ
õàòóí ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäöëÿð. Ãÿòèáÿ èñÿ óòàíäû âÿ áàøûíû àøàüû ñàëûá ùå÷
áèð ñþç äåìÿäè. Áèð àçäàí ñîíðà Ùöñàìÿääèí äàõèë îëóá ßìèðÿ áàø
ÿéäè âÿ:
— Èëéàñû òàïûá ýÿòèðèáëÿð, — äåäè.
ßìèð:
— Ýåò éàíûìà ýÿòèð! — äåäè âÿ ãàäûíûíà ìöðàúèÿò åäÿðÿê: — Ñèç äÿ
äóðóá ýåäèí, — äåäè.
Ñàôèéÿ õàíûì äóðóá ýåòäè. Ãÿòèáÿ èñÿ ßìèðèí éàíûíäà ãàëäû.
Èëéàñû ßìèðèí îòàüûíà ýÿòèðäèëÿð. Î, ãàïûíûí ãàáàüûíäà äóðóá íÿ áàø
ÿéäè, íÿ äÿ ñàëàì âåðäè. Áó, ßìèðÿ òÿñèð åòäè. Î, àúûãëû áèð âÿçèééÿò àëäû
âÿ ñîðóøäó:
— Ìÿìëÿêÿòäÿí ñöðýöí åäèëìèø Ìÿùñÿòèíèí ôèêèðëÿðèíè Ýÿíúÿäÿ èí-
òèøàð åäÿí ýÿíú øàèð Èëéàñ ñÿíñÿíìè?
Èëéàñ áàøûíû ãàëäûðûá:
— Ùàçûðäà ìÿí þç ôèêèðëÿðèìè èíòèøàð åòìÿê ö÷öí þçöìÿ êþìÿê÷è
àõòàðûðàì. Áàøãàëàðûíûí ôèêðèíè éàéìàüà âàõòûì éîõäóð, — äåäè.
— Ñÿí íÿ èëÿ ìÿøüóëñàí êè?
— Ìÿí þç øåðèìè âÿ þç ÿãèäÿìè èíòèøàð åòìÿêëÿ ìÿøüóëàì.
ßìèð Èíàíú àúûãëû áèð ñóðÿòäÿ ýöëÿðÿê äåäè:
— Ùÿëÿ òåçäèð. ×îõ ýÿíúñÿí. ßãèäÿ èíòèøàðû èëÿ ìÿøüóë îëìàüûíûí
âàõòû äåéèë.
— ßãèäÿ äàøûìàéàí øåèð øàèðèí ñèìàñûíû ýþñòÿðÿ áèëìÿç.
— Åëÿ èñÿ íÿ ö÷öí Ìÿùñÿòè õàíûìûí ôèêèðëÿðèíÿ òÿðÿôäàð ÷ûõìûðñàí?
— Ìÿùñÿòèíèí øåèð âÿ ìóñèãè àëÿìèíäÿêè ôèêèðëÿðèíÿ òÿðÿôäàðàì.
— Îíäà ñÿí îíóí ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ îëàí ôèêèðëÿðèíÿäÿìè òÿðÿôäàðñàí?
— Ìÿí Ìÿùñÿòèíèí ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ îëäóüóíó èíäèúÿ åøèäèðÿì.
Ëàêèí ßìèð áóðàñûíû áèëìÿëèäèð êè, Ìÿùñÿòèíèí áóíà ùàããû âàðäûð.
— Îíóí ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ îëìàñûíà íÿ êèìè áèð ñÿáÿáëÿ ùàãã
ãàçàíäûðà áèëÿðñÿí?
— Ìÿùñÿòè õàíûìûí ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ îëìàñûíäà, øåèð âÿ ñÿíÿòè
ÿõëàã ïîçüóíëóüó êèìè òÿáèð åäÿíëÿð ìöãÿññèðäèð. Ùþêóìÿò îíó íÿ
ö÷öí ñöðýöí åòäè? Éàëíûç âÿ êþìÿêñèç áèð ãàäûíû õàëãà èíúÿñÿíÿò
þéðÿòäèéè ö÷öí ñöðýöí åòìÿê, îíäà ùþêóìÿòÿ ãàðøû ìÿíôè áèð ÿãèäÿ
îéàíäûðìàçìû? ßãèäÿëÿð áåëÿ äîüóð, ßìèð ùÿçðÿòëÿðè! Ùþêóìÿò áèð
íÿôÿð õÿòèáèí ùàãñûç òÿëÿáëÿðèíè ðàçû ñàëìàã ö÷öí áþéöê áèð øÿùÿðèí
ìÿùÿááÿòèíè èòèðäè. Áèð ìÿùÿëëÿíè êþêöíäÿí ãàçäûðûá àòìàã, õàëãûí
28

öðÿéèíäÿ ùþêóìÿòÿ ãàðøû íèôðÿò, ùàãñûçëûüà ãàðøû öñéàí ôèêðèíäÿí áàøãà
áèð ÿãèäÿ éàðàäà áèëìÿçäè. Ìÿí äÿ øàèðÿì, ìÿí äÿ þç õàëãûìûí èðàäÿ-
ñèíè èôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðàì.
ßìèð Èëéàñû äèããÿòëÿ äèíëÿäèêäÿí ñîíðà:
— ßýÿð áó “õàëãûí èðàäÿñè” ñþçöíö áèð äÿ òÿêðàð åòñÿí, ñÿíè äÿ
Ìÿùñÿòèíèí ýåòäèéè éåðÿ ýþíäÿðÿúÿéÿì.
— Ìÿíè ùàìàí éåðÿ ýåòìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê ëàçûì äåéèë. Ùÿéàò áó
ìÿùâÿð öçÿðèíäÿ äàâàì åäÿðñÿ, ñèç ñöðýöí åòìÿñÿíèç äÿ, õàëã þçö
äàüûëûá ýåäÿúÿêäèð. Éàõøû äèããÿò âåðèí, Àðàíäà êèì ãàëìûøäûð? Õàëãûí
áèð ùèññÿñè Àáõàçà, áèð ùèññÿñè äÿ Øèðâàíà êþ÷öáäöð. Ãàëàíëàðûíû èñÿ ñèç
ñöðýöí åäèðñèíèç.
Ãÿòèáÿ ãóëóíó àòàñûíûí ÷èéíèíÿ ãîéóá Èëéàñû äÿðèí áèð äèããÿòëÿ äèí-
ëÿéèðäè. Î þç ãàðøûñûíäà òàì ìÿíàñèëÿ þëöì âÿ èøýÿíúÿäÿí ãîðõó äóé-
ìàéàí áèð ãÿùðÿìàí äóðäóüóíó ùèññ åäèðäè. Î þç ãÿëáèíäÿ: “Ãÿùðÿ-
ìàíëûüûí òÿëÿá åäÿúÿéè ùÿð áèð õöñóñèééÿò áó ýÿíúäÿ âàðäûð. Áåëÿ áèð
ýÿíúè êèì ñåâìÿç?! Ùÿòòà ìÿíèì þçöì äÿ áåëÿ áèð ãîðõìàç àäàìû
ñåâÿ áèëÿðÿì. Áóíäà þçöíö äöíéàéà òàíûòìàã ãàáèëèééÿòè âàðäûð. Ìÿí
áóíóíëà òàíûø îëàúàüàì. Áóíóí úÿçàëàíìàñûíà èìêàí âåðìÿéÿúÿéÿì.
Àòàì áóíó úÿçàëàíäûðìàã èñòÿðñÿ, àüëàéàúàüàì âÿ îíóí ãÿçÿáèíè
ñîéóäàúàüàì” — äåéèðäè.
ßìèð õåéëè ñîíðà áàøûíû ãàëäûðûá áþéöê áèð òÿÿúúöáëÿ Èëéàñäàí
ñîðóøäó:
— Êèìèí îüëóñàí?
— Áàáàì — Ìÿùÿììÿä, àòàì èñÿ Éóñèôäèð.
— Àòàí íÿ èøäÿäèð?
— Î, ìÿí óøàã èêÿí þëìöøäöð.
— Äåìÿê êè, òÿðáèéÿíè àíàíäàí àëìûñàí?
— Àíàì äà ìÿí êþðïÿ èêÿí þëìöøäöð.
— Èíäè êèìèí ùèìàéÿñèíäÿ éàøàéûðñàí?
— Äàéûëàðûì âàðäûð. Ëàêèí þç ùèìàéÿìäÿ éàøàéûðàì.
— Èíäèéÿ ãÿäÿð êèìèí ùèìàéÿñèíäÿ éàøàéûðäûí?
— Äàéûëàðûìûí.
— Îíëàð êèìäèðëÿð, àäëàðû íÿäèð?
— Êöðäëÿðèí íöúÿáàñûíäàí — Ãàôàð àüà, Àáäóëëà àüà âÿ Ñåéôÿääèí
àüà.
— Îíëàð ùàçûðäà íÿ èøäÿäèðëÿð?
— Îíëàð áóðàäà äåéèëëÿð, Áàüäàääà éàøàéûðëàð.
29

— Íÿ èøäÿäèðëÿð?
— Õÿëèôÿíèí õöñóñè ìöùàôèçÿ äÿñòÿëÿðèíèí ðÿèñëÿðèäèðëÿð.
— Äàéûëàðûí õÿëèôÿíèí ñàäèã ãóëëàðû îëäóüó ùàëäà, íÿ ö÷öí ñÿí õÿëè-
ôÿíèí ÿëåéùèíÿ äàíûøûðñàí?
— Ìÿíèì äàéûëàðûì õÿëèôÿíèí ãóëëàðû äåéèë. Íÿ àíà, íÿ äÿ àòà íÿñ-
ëèìèçäÿ ãóë îëìóøäóð. Áèçèì äàéûëàðûìûç õÿëèôÿ ùèìàéÿñèíäÿ éîõ,
ÿêñèíÿ îëàðàã õÿëèôÿíèí þçö äàéûëàðûìûí ãûëûíúû ùèìàéÿñèíäÿ éàøàéûð.
ßìèð:
— Áó äà òÿçÿ áèð õÿáÿð! Èíäè áèð àç äà Ìÿùñÿòè èëÿ ÿëàãÿíäÿí äàíûø.
— ßëàãÿ äöçÿëòìÿéÿ ÷àëûøûðàì, òÿÿññöô îëñóí êè, ùÿëÿëèê áóíà íàèë
îëìàìûøàì.
— Ñÿí áóíó þçöí ö÷öí áèð èôòèõàðìû áèëèðñÿí?
— Íÿ ö÷öí äÿ áó øÿðÿôè äàøûìàìàã? Ìÿùñÿòè õàíûì îëìàñàéäû,
Øÿðãäÿ ìÿøùóð ðöáàè ñÿíÿòêàðû Õÿééàìûí àäû òÿê ãàëàúàãäû.
— Èíäèéÿ ãÿäÿð Ìÿùñÿòè õàíûìäàí íå÷ÿ ìÿêòóá àëìûñàí?
— Ùÿëÿëèê î úöðÿ õîøáÿõòëèê ìÿíèì ãàïûìû äþéìÿìèøäèð.
ßìèð ýöëÿðÿê äåäè:
— Åëÿ èñÿ ñÿíè òÿáðèê åòìÿê ëàçûìäûð. Ùàìàí õîøáÿõòëèê ãàïûíû
äþéìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ìÿùñÿòè õàíûì ñÿíèí àäûíà ìÿêòóá ýþíäÿðìèø-
äèð. Áóäóð, ùàìàí ìÿêòóá ìÿíèì ÿëèìäÿäèð.
— Ìàäàì êè, þëêÿ õàëãûíûí áèð-áèðèíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðìÿéÿ èõòèéàðû
éîõäóð, î çàìàí áàøãàëàðûíû ùþêóìÿò ÿëåéùäàðëûüû èëÿ òÿãñèðëÿíäèðìÿ-
éèí þçö äÿ ùàãñûçëûãäûð.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà íÿ Èëéàñ, íÿ äÿ ßìèð äàíûøäûëàð. Ãÿòèáÿ èñÿ
áþéöê áèð ùÿéÿúàíëà èøèí íÿ èëÿ ãóðòàðàúàüûíû ýþçëÿéèðäè. Èëéàñ íÿ ÿòðà-
ôûíà áàõûð, íÿ äÿ þç éåðèíäÿí ãûìûëäàíûðäû. Î, ßìèðèí áþéöê ñàëîíóíäà
ãîéóëìóø òóíú ùåéêÿëëÿð êèìè áöòöí àüûðëûüû èëÿ äóðìóøäó.
Õåéëè ñîíðà ßìèð áàøûíû ãàëäûðûá äåäè:
— Ñÿíè ìÿùâ åòìèðÿì, ÷öíêè ñÿíè ìÿùâ åòìÿê õÿëèôÿíèí ÿí éàõûí
àäàìëàðûíû òÿùãèð åòìÿêäèð. Êöáàð òàéôàëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ñÿíèí êèìè
èòàÿòñèç àäàìëàð ÷îõ àç òàïûëàð. Ìÿí áó ýöí îíëàðà ìÿêòóá ýþíäÿðÿúÿ-
éÿì. Ñÿíèí Àðàíäà éàøàìàüûí áþéöê áèð íÿñëèí ðöñâàé÷ûëûüûíà ñÿáÿá
îëà áèëÿð. Èíäè ýåäÿ áèëÿðñÿí. Ëàêèí ñÿíèí Àðàíäàí áèð òÿðÿôÿ ýåòìÿéèíÿ
èúàçÿ âåðìèðÿì.
ßìèð ñîíðà äà Ùöñàìÿääèíÿ ìöðàúèÿòëÿ òàïøûðäû:
— Áóíó íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàðñûíûç. Èíäè èñÿ åâèíÿ áóðàõûí.
Ãÿòèáÿ ñåâèíäè âÿ àòàñûíûí áàøûíû ñûüàëëàìàüà áàøëàäû.
30

Ôÿõðÿääèí áèð ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðäèéè çàìàí, Íèçàìè äÿ áó áèðè ãàïû-
äàí äÿùëèçÿ ÷ûõäû. Èëéàñ ßìèðèí åâèíäÿí êö÷ÿéÿ ÷ûõäûüû çàìàí àðòûã
ýåúÿ èäè. ×èíàðûí äèáèíäÿ áèð ãàðàëòû äóðìóøäó. Èëéàñ éîëóíó äàâàì
åòäèðÿðêÿí ãàðàëòûäàí áåëÿ áèð ñÿñ åøèäèëäè:
— Èëéàñ, ñÿíè áóðàõäûëàðìû?
Èëéàñ áó ñÿñè åøèäèá äàéàíäû. Ñÿñ îíà òàíûø ýÿëäè âÿ ñàíêè Èëéàñûí
áöòöí âàðëûüûíà êÿìÿíä àòûá îíó ñàõëàäû. Î ñÿñ, Èëéàñûí ýÿíú ñåâýèëèñè
Ðÿíàíûí ñÿñè èäè. Èëéàñ äà, ãàðàëòû äà áèð-áèðèíÿ òÿðÿô èðÿëèëÿäè. Î ñÿñ áèð
äÿ åøèäèëäè:
— Èëéàñ ñÿíè áóðàõäûëàðìû?
— Áÿëè, áóðàõäûëàð, ìÿíèì ñåâýèëè äîñòóì, áóðàõäûëàð. Ýþçÿë
Ðÿíàì, êÿäÿðëÿíìÿ!
Ðÿíà áàøûíû Èëéàñûí ÷èéíèíÿ ñþéêÿéèá àüëàäû. Èëéàñ èñÿ îíóí ñà÷ëà-
ðûíäàí þïÿðÿê:
— Ýåäÿê, Ðÿíà, ãîðõìà, îíëàð ìÿíÿ ùå÷ áèð øåé åäÿ áèëìÿçëÿð, —
äåäè.
ÁÀÙÀÐ
Ýÿíúÿ ÷àéûíûí úîøãóí ëÿïÿëÿðè áàùàð ýöíÿøèíèí ãûçûë ñà÷ëàðûíû

áþéöê áèð ùÿéÿúàíëà ÷èìäèðìÿéÿ áàøëàìûøäû. Áàùàð ôÿçàñûíà ìÿõñóñ
ïÿíáÿ áóëóäëàð ìàéûñ ýöëöíöí ãûðìûçû éàíàãëàðûíû êèðøàíëàìàüà ùàçûð-
ëàíûðäû. Øèìàëè Ìèäèéàíûí ëÿòèô òÿáèÿòè áàü÷àëàðûí áîéóíà áè÷äèéè éàøûë
âÿ ÷è÷ÿêëè äîíó òèêèá, áèòèðìÿê öçðÿ èäè.
Êÿïÿç äàüûíäàí ÿñÿí êöëÿê ôÿçàäà íàçëàíàí áóëóäëàðû Õàíÿýàù
êÿíäèíèí ìåøÿëÿðèíÿ äîüðó ñöðäöéö çàìàí, øàì àüàúëàðû äà àüûð-àüûð
áàøëàðûíû ÿéèðäè.
Éàüûø áèð ñààò ÿââÿë äàéàíìûøäû, áóëóäëàðûí ñóâàðäûüû ÷þëëÿð,
ìåøÿëÿð, áàü-áàü÷àëàð ýöëöðäö.
Éàñÿìÿíëÿð äàüûíûã ñà÷ëàðûíû éàøûë áóäàãëàðûí öñòöíÿ ñÿðèá ãóðó-
äóð, õàíÿíäÿ áöëáöëëÿð ãûçûëýöëöí éàíàüûíäàêû òÿðëÿðè ñèëìÿê ö÷öí ýöë
áóäàãëàðûíû òÿðïÿäèð, ëàëÿëÿð èñÿ ïèéàëÿñèíè ãàëäûðûá, áàùàð úÿìèééÿòèíèí
øÿðÿôèíÿ è÷ìÿê èñòÿéèðäè. Íÿðýèç ýöëö øàäëûüûíäàí éàøàðìûø ýþçëÿðèíè
ñèëÿðÿê, áàùàð ñÿùíÿñèíÿ òàìàøà åäèð, áÿíþâøÿëÿð áàøûíû ÷èéèíëÿðèíÿ
ãîéóá äöøöíöð, áÿñòÿêàð êÿêëèêëÿð èñÿ ìåøÿ ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõàí ýÿíú áèð
øàèðè ãàðøûëàìàã ö÷öí ñàëàì ìóñèãèñèíè ÷àëûðäû.
31

Ýÿíú Èëéàñ àäÿòè öçðÿ åâäÿí ÷ûõûá ÷àéûí êÿíàðûíà ýÿëèðäè. Î, ùÿð
ýöí ÷àé êÿíàðûíäàêû áàü÷àëàðû, áàüëàðû ýÿçÿð âÿ øàèðëÿð èëÿ ýþðöøÿðäè.
Î, ÷àé òÿðÿôèíÿ ýåòäèéè çàìàí Ýÿíúÿ õàëãû äà õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí
ýþíäÿðèëÿí ôÿðìàíû åøèòìÿê ö÷öí ìÿñúèäÿ òÿðÿô ýåäèðäè. Õÿëèôÿäÿí
ýÿëÿí ôÿðìàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí òÿñäèã åäèëìÿñèíè Ýÿíúÿ õàëãûíà
õÿáÿð âåðèðäè. Èëéàñ áó ôÿðìàíà î ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèðäè. Î,
äÿñòÿëÿðè éàðûá Ìÿñóäèééÿ ìÿùÿëëÿñèíÿ êå÷äè âÿ ×îáàíëàð ãÿáèðèñòàíû-
íûí éàíû èëÿ ýåäÿðÿê ÷àéûí êÿíàðûíà åíäè. Øÿùÿð õàëãû ìÿñúèääÿ ìÿø-
üóë îëäóüó ö÷öí ÷àé êÿíàðûíäà ýÿçÿí ñÿéàùÿò÷èëÿðèí ñàéû ÷îõ àç èäè.
Èëéàñ ÿòðàôû ýþçäÿí êå÷èðÿðÿê þç-þçöíÿ äåäè:
— Áåëÿ éàõøûäûð. Áóðàäà àçàä äöøöíìÿê ìöìêöíäöð. Áóðà ýÿíú áèð
øàèðèí éàðàäûúûëûüû ö÷öí äàùà ÿëâåðèøëèäèð.
Ùÿìèøÿêè éåðèíÿ ýÿëäè, áþéðö öñòöíäÿ éûõûëìûø ñþéöä êþòöéöíöí
öñòöíäÿ îòóðäó. Ëàêèí ìåøÿíèí áîøëóüóíà áàõìàéàðàã þçöíö ðàùàò
ùèññ åòìèðäè. Ñàíêè îíó àìàíñûç áèð ùàäèñÿ ýþçëÿéèðäè.
Èëéàñ áó ýöí ùÿð òÿðÿôäÿ áèð ãåéðè-àäèëèê ùèññ åäèðäè. ßòðàôà éàéûëàí
áöëáöëöí ñÿñèíäÿ äÿ áèð ùÿéÿúàí äóéóð âÿ äöøöíöðäö; î ñÿñ áèð øàäëû-
üûí è÷ÿðèñèíäÿí éîõ, áèð ùÿéÿúàíûí è÷ÿðèñèíäÿí ñöçöëöá ÷ûõàí èíèëòèëÿðÿ
áÿíçÿéèðäè.
Èëéàñ þç-þçöíÿ:
— Áöëáöëöí ñÿñèíÿ ùÿð êÿñäÿí àðòûã øàèðëÿð òàíûøäûð, — äåéÿðÿê
àéàüà ãàëõäû, áöòöí äèããÿòèíè ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëûá, ÿòðàôû ýÿçìÿéÿ áàøëàäû.
Î, áöëáöëöí äîëàøäûüû ãûçûëýöë áóäàãëàðûíûí ÿòðàôûíà ýÿëäè, ÷îõ
åùòèéàòëà ÿéèëèá ãûçûëýöë êîëëàðûíûí äèáèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðäè âÿ ùÿéÿúàíëû
ãóøó ðàùàòñûç åäÿí ñÿáÿáëÿðè þéðÿíìÿê èñòÿäè. Ýÿíú øàèð ãûçûë ýöë êîë-
ëàðûíûí äèáèíäÿ èëàíëàðûí ãûâðûëûá éàòäûüûíû âÿ áöëáöëëÿðè ðàùàòñûç åòäèéèíè
áèð íå÷ÿ äÿôÿ ýþðìöøäö. Ëàêèí áó äÿôÿ Èëéàñ ãûçûë ýöë êîëëàðûíûí äèáèíäÿ
ùå÷ áèð øåé ýþðìÿäè. Áöëáöë èñÿ ÷ûðïûíûð âÿ ñÿñëÿíèðäè.
Êöëÿê øèääÿòëÿ ÿñèðäè. Ãûçûëýöëöí øàõÿëÿðè áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû,
òèêàíëàð êöëÿê ãàðøûñûíäà øèääÿòëÿ éûðüàëàíûð âÿ ãûçûëýöëöí èíúÿ éàíàã-
ëàðûíû úûðìàãëàéûðäû.
Ýÿíú øàèð áóíó ýþðÿðêÿí ÿëèíè óçàäûá ýöëöí áóäàãëàðûíû áèð-
áèðèíäÿí àéûðäû, àðàëàäû. Èíäè áöëáöë éàðàëû ýöëöí ÿòðàôûíäà äîëàøûá
àüëàðêÿí, øàèð äÿ êÿíàðäà äóðóá áó âÿçèééÿòÿ òàìàøà åäèð âÿ þç-þçöíÿ
äåéèðäè: “ßúÿáà, áåëÿ áèð òÿáèÿòäÿ øàèð îëìàìàã ìöìêöíäöðìö?!”.
Ñîíðà ýÿëèá éåíÿ éåðèíäÿ îòóðäó, úîøãóí ÷àéà òàìàøà åòìÿéÿ áàøëàäû.
Èêè ýöíäÿí áÿðè äàâàì åäÿí éàüûøëàð íÿòèúÿñèíäÿ Ýÿíúÿ ÷àéû äàøìûøäû.
32

ßáóáÿêð, Áàçàðúóã, Èñôàùàí êÿíäëÿðèíäÿí ýÿëÿíëÿðèí ñîéóíóá ÷àéû
êå÷ìÿñè øàèðè áèð ãÿäÿð ìÿøüóë åòäèñÿ äÿ, îíó ÿñàñ ôèêðèíäÿí àéûðà áèë-
ìÿäè. Îíóí øöóðóíäà, áàùàð, òÿáèÿò, øåèð âÿ ñÿíÿò äöøöíúÿëÿðè áèðèíúè
éåðè òóòóðäó. Î, áàùàð ìþúöçÿëÿðèíèí ãîëëàðû àðàñûíà ýèðÿðÿê ìÿíëèéèí-
äÿí ÷ûõìûø âÿ øåèð èëàùÿñèíèí ãîëëàðû àðàñûíäà íàçëàíûðäû. Íÿùàéÿò, ÿëèíè
óçàäûá ãîéíóíäàí áèð äÿôòÿð ÷ûõàðòäû, ãÿëÿìäàíû äà ÷ûõàðûá éàíûíäàêû
äàøûí öçÿðèíÿ ãîéäó, ôèêðèíäÿ, çåùíèíäÿ áÿñëÿéèá áèøèðäèéè ìèñðàëàðû
êàüûçà êþ÷öðòäö âÿ áàùàð òÿáèÿòèíÿ íÿüìÿëÿð áÿñòÿëÿäè.
×àé êÿíàðûíäà ýÿçÿíëÿðèí ñàéû àðòûðäû. ßòðàôûíäà äîëàøàíëàðûí îíà
äèããÿò âåðìÿñè âÿ àðà-ñûðà éàíûíäàí êå÷ÿðÿê éàçûëàðûíà íÿçÿð àòìàñû,
øàèðèí ôèêðèíè ïîçóðäó. Áóíà ýþðÿ äÿ î, äÿôòÿðè áöêöá éåíÿ äÿ ãîéíóíà
ãîéäó, ãÿëÿìäàíû äà áàüëàéûá ãóðøàüûíäàí àñäûüû ùåéáÿñèíÿ ñàëäû. Î,
øåèð éàçäûüû çàìàí éàçûñûíà áàõìàüà ãîéìàçäû, ùÿòòà òàìàìëàìàäûüû
ÿñÿðèíè äÿ áèð êÿñÿ îõóìàçäû.
Øàèð Êÿìàëÿääèí èëÿ Çÿùèð îíà éàõûíëàøäûëàð, ýþðöøäöëÿð, Èëéàñûí
ÿëèíè ñûõäûëàð. Ñîíðà Çÿùèð îíà ñóàë âåðäè:
— Òÿçÿ íÿ éàçûðäûí?
— Áèð øåé éàçìàã èñòÿéèðäèì, ëàêèí ùÿëÿ áèòèðìÿìèøÿì. Áèòìÿéÿí
ÿñÿð ùàããûíäà äàíûøìàüû ñåâìèðÿì, áÿëêÿ òÿçÿ ÿñÿð ùàããûíäà ôèêðèì
äÿ äÿéèøäè.
Çÿùèð Èëéàñûí áó ôèêðè èëÿ ðàçûëàøìàäû. Î éåíÿ ñþçöíäÿ äàéàíàðàã:
— Áèç äÿ øàèðèê, — äåäè, — áèç þç éàçûëàðûìûçû ùÿð êÿñÿ îõóéóð âÿ
îíëàðäàí ìÿñëÿùÿò àëûðûã. Áÿçÿí ãóëàã àñàíëàð áèçÿ ôèêèðëÿð âÿ ìÿñëÿ-
ùÿòëÿð äÿ âåðèðëÿð, áóíóíëà áÿçÿí øåèðëÿðèìèç áÿäèèëÿøèð âÿ çÿíýèíëÿøèð.
Ëàêèí ñÿí äàèìà áó öñóëóí ÿùåéùèíÿñÿí, þç øåðèíè áèð õÿçèíÿ êèìè ýèç-
ëÿäèðñÿí. Áó èñÿ èêè øåéäÿí áèðèñèäèð. Éà õÿñèñëèê, éà äà ãîðõàãëûãäûð.
Áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè øàèðÿ éàðàøàí õàñèééÿòëÿðäÿí äåéèëäèð. Ñÿí äàèìà
þçöíäÿí éàøúà àðòûã âÿ ñÿíÿòúÿ êþùíÿ îëàí àäàìëàðûí íÿñèùÿòèíè åøèò-
ìÿëèñÿí.
Çÿùèðèí áó ñþçëÿðèíè Êÿìàëÿääèí äÿ òÿñäèãëÿäè. Îíëàð ñþùáÿòëÿðèíè
áèòèðäèêäÿí ñîíðà Èëéàñ ãàëûí ãàøëàðûíû äàðòàðàã úàâàá âåðäè:
— Ñîí ñþçëÿðèíè ýåðè ýþòöð, ìÿíèì áàðÿìäÿ õÿñèñ ñþçöíö èøëÿòìÿê
ùàãñûçëûãäûð. Ìÿí åëÿ áèð øàèð îëìàã èñòÿéèðÿì êè, øåèð ñöôðÿìäÿí ìèí-
ëÿðúÿ øàèðëÿð ãèñìÿò àïàðñûíëàð. Ìÿí åëÿ áèð ÿñÿð éàðàòìàã èñòÿéèðÿì êè,
ìÿíäÿí ñîíðà ýÿëÿí øàèðëÿð ìÿíèì òÿñèðèìäÿí ÷ûõà áèëìÿñèíëÿð. Ìÿí
ãîðõàã äà äåéèëÿì. Øåèðëÿðèìè ùÿð éåðäÿ îõóéà áèëÿðÿì, ëàêèí ùÿð
êÿñèí éàíûíäà îõóéà áèëìÿðÿì, ÷öíêè ùÿð êÿñÿ ùÿð øåé ëàçûì äåéèë.
33

Ìÿí áåø ìèñðà øåðè ýþòöðöá êö÷ÿ-êö÷ÿ ýÿçäèðÿí âÿ îõóúóëàðäàí òÿã-
äèð âÿ òÿðèô ýþçëÿéÿí øàèðëÿðäÿí äÿ äåéèëÿì. Ýèçëÿòìÿê ÷èðêèíëèê ö÷öí
äåéèë, ìÿí øåèð îõóäóüóì çàìàí àíúàã þç òÿáèìäÿí ìÿñëÿùÿò àëûðàì.
Áàøãàñûíûí ôèêèðëÿðèéëÿ ìèñðàëàð äöçÿëòìÿéèí ÿëåéùèíÿéÿì.
Èëéàñûí áó ñþçëÿðè îíóí ÿòðàôûíäà éûüûëàíëàðû ðàçû ñàëìàäû. Îíëàð
éåíÿ äÿ òÿçÿ éàçûëàí øåðèí îõóíìàñûíû òÿëÿá åòäèëÿð. ßáöë-Öëà âÿ
Ôÿëÿêè äÿ Çÿùèðèí âÿ Êÿìàëÿääèíèí ôèêèðëÿðèíÿ ãîøóëäóëàð. ßáöë-Öëà
ýöëöìñöíÿðÿê äåäè:
— Ùÿðýàù ñÿí þçöí áàøãàñûíûí ôèêðèíäÿí þç øåðèíäÿ èñòèôàäÿ åòìÿê
èñòÿìèðñÿíñÿ, îíà ñþçöìöç éîõäóð, ëàêèí øåðèíäÿí áàøãàëàðû èñòèôàäÿ
åòìÿëèäèð. Ùÿðýàù ñÿíÿòèí éàõøû ñÿíÿò èñÿ, ãîé áàøãàëàðû äà ñÿíèí éî-
ëóíó äàâàì åòäèðñèí. Øåðèí áèòìÿìèøñÿ, ãîé áèòìÿñèí, ñîíðà áèòèðÿðñÿí.
Íÿùàéÿò, Èëéàñ éàøúà þçöíäÿí áþéöê îëàí ßáöë-Öëàíûí ñþçöíäÿí
÷ûõìàã èñòÿìÿéÿðÿê äÿôòÿðèíè ãîéíóíäàí ÷ûõàðûá áèòèðìÿäèéè øåðèíè
îõóäó.
ÁÀÙÀÐ
Íèñàí ýöëöíöí ÷þùðÿñè áèð áàõ, íÿ ãÿäÿð øÿí,

ßðçèí öçö áèð çèâÿð ýöëðÿíý èëÿ ðþâøÿí,
Ýöëäöêúÿ òÿáèÿò, ÷ÿìÿíèí ÷þùðÿñè ýöëäö,
Ýöë ÿòðè áóëóääàí ñöçöëöá ÿðçÿ òþêöëäö.
Ìèíëÿðúÿ ýÿëèí øèâÿëè ýöë äîüäó ÷ÿìÿíëÿð,
Òîé áàøëàäû íèñàí áóëóäóíäàí ñöä ÿìÿíëÿð.
Ùÿð øàõÿäÿ áèð áöëáöëö øóðèäÿ ãÿçÿëõàí,
ßí êþðïÿ ÷è÷ÿêëÿð, êÿëÿáÿêëÿð áåëÿ ðÿãñàí,
Ðÿãñàí áó òÿáèÿò éàðàäàí ìþúöçÿëÿðäÿí,
Ãîéíóíäà ãÿðÿíôèëëÿð à÷àí íàçëû ñÿùÿðäÿí
Áàøëàð éåíÿ þç íÿüìÿéè-Äàâóäóíà ãóøëàð,
Îéíàð î òÿðÿííöìëÿ çöìöððöäëö éîõóøëàð.
Èëéàñ øåðèíè áèòèðèá äÿôòÿðèíè ãîéíóíà ãîéäóüó çàìàí ýÿíú Ìöúè-

ðÿääèí îíóí àëíûíäàí þïäö âÿ öçöíö øàèðëÿðÿ òóòóá äåäè:
— Êèì äåéèð àíà äèëèìèç øåèð äèëè äåéèëäèð! Áèð áàõûí, þç äèëèìèçäÿ
éàçûëàí øåèð íÿ ãÿäÿð ìîçóí, íÿ ãÿäÿð ñÿëèñ, íÿ ãÿäÿð äÿ îéíàã âÿ
áÿäèèäèð.
Èëéàñ îíóí ñþçëÿðèíÿ ãöââÿò âåðÿðÿê äåäè:
— ßñÿðèí èíúÿëèéè íÿ ãÿäÿð êè äèëèí èíúÿëèéè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð, áèð î
ãÿäÿð äÿ øàèðèí ìÿùàðÿò âÿ ñÿíÿòêàðëûüû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ìÿùàðÿòëè âÿ
34

ñÿíÿòêàð øàèð ùÿð äèëäÿ éàçàð; ñÿíÿòêàð îëìàéàí øàèð èñÿ þç äèëèíäÿ äÿ
éàçà áèëìÿç. ßúÿáà ôàðñ äèëèíäÿ éàçàí øàèðëÿðèí ùàìûñû ñÿíÿòêàðäûðìû?
Éàõóä äà ÿðÿá øàèðëÿðèíèí ùàìûñû, Öìðÿöëãåéñ, ßáóíÿââàñ âÿ ßáöëÿ-
òàùèééÿ êèìè ñÿíÿòêàð øàèðëÿðäèðìè?
ßáöë-Öëàíûí þçö äÿ Èëéàñûí ñþéëÿäèêëÿðèíè òÿñäèã åäÿðÿê äåäè:
— Ùÿð áèð õàëãûí ðóùóíóí èôàäÿñèíè àíúàã îíóí þç äèëèíäÿ âåðìÿê
îëàð. Àòà âÿ áàáàëàðûìûç: “Øàèðëÿð þç õàëãûíûí äèëèäèð” ñþçëÿðèíè ÿáÿñ
éåðÿ äåìÿìèøäèð. Õàëãûíûí è÷ÿðèñèíäÿí äîüóëàí øàèðèí ùÿð áèð øåðè, þç
õàëãûíûí èðàäÿñèíè èôàäÿ åòìÿëèäèð. Øàèðèí øåðè è÷ÿðèñèíäÿ éàøàäûüû õàëãûí
ñèìàñûíû ýþñòÿðÿí áèð ýöçýö îëìàëûäûð. Áèð õàëãûí äÿéÿðèíè àíúàã îíóí
øåèð âÿ ÿäÿáèééàòûíûí äÿéÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê âÿ þë÷ìÿê îëàð.
Èëéàñ, ßáöë-Öëàíûí ÿëèíè þïÿðÿê, øàä áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Ìÿíèì äÿ äåäèéèì áóäóð, ãîúà øàèð! Èêè àäàìûí ñèìàñû áèð ýöç-
ýöäÿ éåðëÿøÿ áèëìÿñÿ äÿ, áþéöê áèð õàëãûí ìÿäÿíè ñèìàñû áèð ðöáàèäÿ
éåðëÿøÿ áèëÿð.
Þç äèëèíäÿ øåðè îëìàéàí áèð õàëãûí íÿéè îëà áèëÿð? Áèð õàëãûí äèë
ìÿäÿíèééÿòèíè éàðàäàí îíóí ÿäÿáèééàòûäûð. Øàèð ùÿì øàèðäèð, ùÿì äÿ
þç õàëãû äàíûøàí äèëèí ìöäàôèÿ÷èñèäèð, äèëèí âàðëûüûíû ãîðóéàí ÿñýÿðäèð.
ßìèð Èíàíú ñàðàéûíûí øàèðëÿðèíäÿí Çÿùèð, Èëéàñûí âÿ ßáöë-Öëàíûí
äåäèêëÿðèíÿ ãÿòè åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
— Ìÿí ñèçèí äåäèêëÿðèíèçëÿ ðàçûëàøà áèëìÿðÿì. Áèð êÿðÿ áèëìÿê
ëàçûìäûð êè, øåèð âÿ ÿäÿáèééàòäà èøëÿäèëÿí äèë áàøãà, àäè äèë, éÿíè õàëãûí
äàíûøäûüû äèë äÿ áàøãàäûð. Øåèð èíúÿ âÿ éöêñÿê ôèêèðëÿðèí ìÿùñóëóäóð.
Áóíà ýþðÿ äÿ îíó éöêñÿê àäàìëàðûí ìàëû åòìÿê ýÿðÿêäèð. Éöêñÿê
òÿáÿãÿëÿðèí àèëÿ äèëëÿðè éöêñÿê äèëäèð, éÿíè ôàðñ äèëèäèð, ÷öíêè ôàðñ äèëè
ùÿì ÿäÿáè âÿ éöêñÿê áèð çÿíýèíëèê äàøûéûð, ùÿì äÿ ùþêóìÿò äèëèäèð,
ðÿñìè äèëäèð. Ùÿðýàù áåëÿ îëìàñàéäû, Ýÿíúÿ òàðèõèíè éàçìàã ö÷öí
ßìèð, Èðàíäàí úÿíàá Êÿìàëÿääèíè áóðàéà äÿâÿò åòìÿçäè.
Èëéàñ áó ñþçÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö âÿ úàâàá âåðäè:
— Áó úöð ôèêèðëÿð äîñò àäàìëàðûí áàøûíäà éåòèøÿí ôèêèð äåéèë. ßââÿëà
áóíó àíëàìàã ëàçûìäûð êè, ñèçèí äåäèéèíèç éöêñÿê äèëäÿ éàçûëàí øåðè
õàëãûìûç òÿðúöìÿ âàñèòÿñèëÿ îõóìàëûäûð. Ëàêèí ìÿí éàçäûüûì øåèðëÿðè
þëêÿíèí çèéàëû âÿ ÿéàíûíäàí áàøëàìûø êÿíäëèñèíÿ, ÷îáàíûíà ãÿäÿð ùàìû
îõóéóð âÿ ìÿíèì ôèêðèìè àíëàéûð. Áèð øàèð ö÷öí äÿ áó êèôàéÿòäèð.
Êÿìàëÿääèí ñþùáÿòÿ ãàðûøàðàã äåäè:
— Ìÿíúÿ, éåðëè äèëäÿ äÿ øåèð éàçìàã îëàð. Ëàêèí ìÿñÿëÿíèí ÿñàñ
íþãñàíû áóðàñûíäàäûð êè, éåðëè äèëäÿ éàçûëàí øåèðëÿð õàãàí ñàðàéëàðûíûí
35

óúà ùàñàðëàðûíû àøûá è÷ÿðè ýèðÿ áèëìÿç âÿ ñàðàé ÿùëèíÿ éåòèøìÿç, éåòèøñÿ
áåëÿ ñàðàé ÿùëè îíó îõóìàã èñòÿìÿç, áó äà øàèðèí øåèð öçÿðèíäÿ ÷ÿêäèéè
çÿùìÿòëÿðèí ùÿäÿð ýåòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Èëéàñ áó ñþçëÿðëÿ äÿ ðàçûëàøìàäû. Î, ÷îõ úèääè áèð âÿçèééÿò àëàðàã
äåäè:
— Øàèð àäëàíàí êèìñÿ øåèð éàçäûüû çàìàí îíóí õàãàíëàðû âÿ ïàäøàù-
ëàð ñàðàéûíûí éöêñÿê ùàñàðëàðûíû àøà áèëèá-áèëìÿéÿúÿéè áàðÿñèíäÿ ùå÷
äÿ äöøöíìöð, ÷öíêè øåèð éàëíûç óúà ùàñàðëàðûí è÷ÿðèñèíÿ ãàïàíàí îí-îí
áåø íÿôÿð ö÷öí éîõ, ìèíëÿð ö÷öí éàçûëûð. Ôàðñ äèëèíäÿ éàçìàã ìÿñÿëÿ-
ñèíÿ ýÿëäèêäÿ, ìÿí àíúàã áóíó äåéÿ áèëÿðÿì: ùÿðýàù õàãàíëàð âÿ
ñàðàéäàêûëàð áèçèì ÿñÿðëÿðèìèçè îõóìàã èñòÿðëÿðñÿ, áèç éåðëè äèëäÿ éàçû-
ëàí ÿñÿðëÿðèìèçè ôàðñ äèëèíÿ äÿ òÿðúöìÿ åäÿ áèëÿðèê. Ëàêèí áóíó äà áèð
êÿðÿ éàääà ñàõëàìàã ëàçûìäûð êè, àçÿðáàéúàíëûëàð ùÿð èøäÿ ýöçÿøòÿ
ýåòñÿ äÿ, þç äèëè áàðÿñèíäÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿç.
Èëéàñûí ñþùáÿòè ÷îõ úèääè øÿêèë àëäû. ßáöë-Öëà âÿ Ìöúèðÿääèí ùèñ-
ñåäèëìÿç áèð ñóðÿòäÿ ÷ÿêèëèá ýåòäèëÿð. Íÿ Çÿùèð, íÿ äÿ Êÿìàëÿääèí
Èëéàñû þç ôèêèðëÿðèíÿ òàáå åäÿ áèëäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ñþùáÿòëÿðèíÿ ìÿñëÿ-
ùÿòâåðèúè áèð äîí ýåéäèðìÿéÿ áàøëàäûëàð:
— Ýÿíú øàèðñÿí, ýþçÿë øåèðëÿð éàçûðñàí, ãàíûí äà èñòè, úîøãóíäóð;
èëùàìûí ïàê âÿ ìöãÿääÿñ áèð èëùàìäûð, ëàêèí ùàìàí øåèðëÿðèíè âÿ áèçÿ
åòäèéèí ñþùáÿòëÿðèíè áàøãàëàðûíûí éàíûíäà äåéèá îõóìà! Áóíóíëà þçöíö
ßìèðèí âÿ õàãàíûí ýåíèø åùñàíëàðûíäàí ìÿùðóì åäÿ áèëÿðñÿí. Àüëûíû
áàøûíà éûü! Áåëÿ ðÿâàí òÿáèíëÿ ñÿíèí ÷èéíèí ïàäøàùëàðûí çÿíýèí õÿëÿò-
ëÿðèíè ýþçëÿéèð. Õöñóñÿí Øèðâàí øàùû ßáöëìöçÿôôÿð øåèð ìàðàãëûñûäûð.
Ëàêèí î éàëíûç ôàðñ äèëèíäÿ éàçûëàí áÿäèè øåèðëÿðè ñåâèð.
Èëéàñ áàúàðäûãúà ñàêèò äàíûøìàüà ÷àëûøûðäû, àíúàã áàúàðìûðäû. Î, èêè
íÿôÿð ÿúíÿáè íöìàéÿíäÿñèíèí éåðëè õàëãûí, ùÿòòà ìÿäÿíèééÿòúÿ áåëÿ
îíëàðäàí áèð íå÷ÿ ãàò éöêñÿêäÿ äóðàí õàëãûí, äèëèíè âÿ ÿäÿáèééàòûíû
òÿùãèð åòìÿñèíÿ ãàðøû ñîéóããàíëûëûãëà áàõà áèëìÿäè âÿ úàâàá âåðäè:
— Õÿëÿòëÿðäÿí ìÿùðóì åäèëÿúÿéèì àéäûí áèð ìÿñÿëÿäèð. Áóðàäà
ìöáàùèñÿéÿ åùòèéàú éîõäóð. Õÿëÿò éàëíûç ÿéèëÿí âÿ ñÿúäÿ åäÿí áàøëàðà
ãèñìÿò îëóð. Ìÿíèì áàøûìû èñÿ çàìàíûìûí äÿùøÿòëè êöëÿêëÿðè, ãàñûðüà-
ëàðû áåëÿ ÿéìÿéÿ ãàäèð äåéèëäèð. Éàçû÷û âÿ øàèð îëàí çàòûí áàøû ñþéöä
àüàúû äåéèëäèð êè, èõòèéàðûíû êöëÿêëÿðèí ÿëèíÿ âåðÿ áèëñèí. Áèð äÿ õÿëÿòëÿð
øåèðèí ãèéìÿòèíÿ éîõ, èççÿò âÿ øÿðÿôèí ãèéìÿòèíÿ âåðèëèð. Ìÿíäÿ èñÿ
õÿëÿòëÿðÿ ñàòûëìàëû èççÿò âÿ øÿðÿô éîõäóð.
Êÿìàëÿääèí àúûüûíäàí òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ äåäè:
36

— Áó ñþçëÿðèí ùå÷ áèðèñè áèð øàèðèí àüçûíäàí åøèäèëÿúÿê ñþç äåéèë.
Áóíëàð áèð öñéàí÷û ôèêðèíèí ìÿùñóëóäóð.
Èëéàñ ýöëöìñöíÿðÿê:
— Áó ñþçëÿðèíèç äÿ äîüðóäóð, — äåäè, — øàèð öñéàí÷û îëìàëûäûð. Øàèð
ãîéóí äåéèëäèð êè, ãÿññàá áû÷àã èòèëÿðêÿí áàøûíû àøàüû ñàëûá îòëàñûí.
Ùÿìÿäàí âÿ Òÿáðèçäÿ òÿçÿ àòàáÿéëÿðÿ áàçàðëàð, êÿíäëÿð òèêìÿê ö÷öí
âóðóëàí ãàì÷ûëàðûí ñÿñè ùàìûäàí àðòûã øàèðè ðàùàòñûç åòìÿëèäèð. Ãîéóí
ñöðöñö êèìè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí Èðàãà âÿ Ùÿìÿäàíà ñöðöëÿí õàëãûí
èíèëòèëÿðèíè àíúàã ìÿíèì ãóëàüûì åøèäÿð âÿ ìÿíèì ãÿëáèì ùèññ åäÿ
áèëÿð. ßúÿáà, úÿíàá Çÿùèðëÿð âÿ Êÿìàëÿääèíëÿð Àðàíäàí èøÿ àïàðûëàí-
ëàðûí þëöá-ãàëìàëàðûíäàí õÿáÿðäàðäûðëàðìû? Ùÿðýàù õÿáÿðäàð äåéèëñè-
íèçñÿ åøèäèí, äåéèì: Åëäÿíèç ðöáàòûíû òèêìÿê ö÷öí Àðàíäàí àïàðûëàí
àëòû ìèí íÿôÿðèí àíúàã ìèí íÿôÿðè ãàéûòìûøäûð. Îíëàðûí àüëàéà-àüëàéà,
ãàì÷û âÿ êþòÿê ýöúöíÿ þç òîðïàãëàðûíäàí àéðûëûá ìÿúáóðè èøÿ àïà-
ðûëäûãëàðû ñèçäÿ íÿ êèìè òÿñèð áóðàõäû? Øöáùÿñèç êè, ùå÷ áèð òÿñèð áóðàõ-
ìàäû, ÷öíêè ñèç îíëàðà éàáàí÷ûñûíûç. Áèðèíèç èðàíëû, î áèðèíèç èñÿ
õàðÿçìëèäèð.
Áó ìþâçó öçÿðèíäÿ áàøëàíàí ñþùáÿò ÷îõ óçóí ÷ÿêäè. Çÿùèðëÿ Êÿ-
ìàëÿääèí âèäàëàøûá ýåòäèëÿð. Èëéàñ éåíÿ äÿ ýÿëèá éåðèíäÿ îòóðäó, áþéðö
öñòöíÿ éûõûëàí ñþéöä àüàúûíà ñþéêÿíäè âÿ úèáèíäÿí äÿôòÿðèíè ÷ûõàðûá
øåðèíè òàìàìëàìàüà áàøëàäû. Î, ñóëàðûí úîøãóí äàëüàëàðûíà, ÷àéûí ñöðÿò
âÿ ùÿéÿúàíûíà áàõìàäûüû çàìàí éàíûíäà áèð íÿôÿð áåëè áöêöëìöø
ãîúàíû ýþðäö âÿ äèêñèíÿðÿê ñîðóøäó:
— Íÿ èñòÿéèðñÿí?
Ãîúà ýöëöìñöíÿðÿê úàâàá âåðäè:
— Ñÿíèí ñàüëûüûíû èñòÿéèðÿì. Ìÿí ßìèð Èíàíúûí áàüáàíûéàì, ñÿíÿ
ìÿêòóá ýÿòèðìèøÿì.
Èëéàñ ãîúàéà òÿÿúúöáëÿ áàõàðàã ñîðóøäó:
— ßìèð Èíàíúäàí ìÿíÿ ìÿêòóá?!
— Ùÿéÿúàí ëàçûì äåéèë, ìÿêòóáó ßìèðèí þçö éîõ, ãûçû ýþíäÿðèáäèð.
Èëéàñ éåíÿ äÿ áþéöê áèð ùÿéÿúàíëà ñîðóøäó:
— ßìèðèí ãûçûìû?!
Áàüáàí:
— Áÿëè, ßìèðèí ãûçû, Ãÿòèáÿ õàíûì ñÿíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèáäèð, — äåäè
âÿ ÿëëÿðè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ìÿêòóáó Èëéàñà óçàòäû.
Èëéàñ ìÿêòóáó áþéöê áèð ùÿéÿúàí âÿ òÿðÿääöäëÿ áàüáàíäàí àëäû,
áàüäàí èñÿ áàø åíäèðèá ýåòäè. Èëéàñ ìÿêòóáó à÷ûá îõóìàüà áàøëàäû:
37

“Ãÿùðÿìàí âÿ øàèð!
Áó ìÿêòóáó ñÿíÿ ýþíäÿðÿí ãûç, ßìèð Èíàíúûí ãûçû âÿ õÿëèôåéè-
ðóéè-çÿìèíèí íÿâÿñèäèð. Ãÿëáèíè ñÿíÿ à÷àí áó ãûç þç öçöíö ýöíÿøÿ
áåëÿ à÷ìàìûøäûð. Áèðèíúè êÿðÿäèð êè, éàáàí÷û êèøèéÿ ìÿêòóá éàçûðàì.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿêòóáäà áóðàõäûüûì ÿäÿáè íþãñàíëàðû ìÿíÿ áàüûøëà.
Ìÿíèì ãÿëáèìè êèøèëÿðÿ à÷ìàã èñòÿìÿäèéèìèí ÿñàñ ñÿáÿáè îíëàðû ìöõ-
òÿëèô ìöíäÿðèúÿ âÿ ìþâçóëàðäà òÿáèð åòäèéèìäèð.
Ñÿí þçöí áèçèì àäÿòèìèçè áèëèðñÿí. Áó àäÿòëÿð ãûçëàðûí êèøèëÿð èëÿ
öç-öçÿ îòóðìàñûíà èìêàí âåðìÿäèéèíäÿí, ñÿíèíëÿ ýþðöøìÿê ñÿàäÿòè
ìÿíÿ ãèñìÿò îëìàìûøäûð. Øöáùÿñèç êè, áó ìÿùðóìèééÿòèí áàøãà-áàøãà
ñÿáÿáëÿðè äÿ âàðäûð êè, îíëàðûí ùàìûñûíû áó ìÿêòóáäà ýþñòÿðìÿéÿ
ëöçóì ýþðìÿäèì.
Ìÿí áÿçÿí êèøèëÿðè êèòàáëàðäàí þéðÿíìÿéè äöøöíöðäöì, ëàêèí ÷îõ
òåç áèð ñóðÿòäÿ áó ôèêðèìäÿí äàøûíäûì, ÷öíêè èíñàí òÿáèÿòèíè þéðÿíìÿê
ö÷öí êèòàá éàçàíëàðûí þçëÿðè äÿ ñÿùâ åäÿ áèëÿðëÿð. Ùÿð øåéè áèëàâàñèòÿ
þéðÿíìÿê úàèçäèðñÿ, èíñàíëàðû áèëàâàñèòÿ òÿùëèë åòìÿê âÿ íÿëèéèíè òÿéèí
åòìÿê ëàçûì ýÿëèð.
Áó ôèêèðëÿðÿ ÿñàñëàíàðàã êèøèëÿðè áèëàâàñèòÿ þéðÿíìÿê ãÿðàðûíà
ýÿëäèì.
Ìÿí Áàüäàääà òÿùñèëèìè áèòèðèá Ýÿíúÿéÿ ýÿëäèéèì çàìàí ñÿíèí
ãöäðÿòëè áèð øàèð îëäóüóíó åøèòìèøäèì. Ùÿòòà ßáöë-Öëàíûí úàðèéÿñè1
Ñÿáà õàíûì ñÿíèí îí èêè ìèñðàëûã áèð ãÿçÿëèíè ìÿíÿ âåðìèøäè:
“Î ýþçÿë, èíúÿ, ñåâýèëÿðäÿí øÿí,

Áèð ÷è÷ÿêäèð, äîüóëäó øÿáíÿìäÿí”.
Áó ãÿçÿëèíè ýöíäÿ áèð íå÷ÿ êÿðÿ îõóéóðàì. Áó øåèðäÿ áÿäèèëèêäÿí

áàøãà, éöêñÿê ìöíäÿðèúÿ âàðäûð. Áóðàäà ýþçÿë èíñàíëàðû éàðàäàí áèð
ãÿòðÿ ìóðäàð ñó øÿáíÿì êÿëìÿñè èëÿ èôàäÿ åäèëìèøäèð. Áÿäèè ÿäÿáèééàò-
äà àíúàã áÿäèè êÿëìÿëÿð èøëÿòìÿê ëàçûì îëäóüóíó ñÿí, ýÿíú øàèð, ùà-
ìûäàí ÿââÿë òÿéèí åòìèøñÿí. Áó ãÿçÿëèí ùàããûíäà äàíûøìàã ö÷öí ñÿíè
ýþðìÿê èñòÿéèðäèì. Áèð äÿôÿ ñÿíè Ìÿëèêøàù ìåéäàíûíäàí êå÷äèéèí
çàìàí óçàãäàí ýþðìöøÿì. Áèð êÿðÿ äÿ Îçàíëàð ìÿùÿëëÿñèíÿ ýèðäèéèí
çàìàí ýþðäöì. Èêè êÿðÿ äÿ ßáöë-Öëàíûí åâèíäÿ îëäóüóí âàõò äàíûø-
ìàã èñòÿéèðäèì, ëàêèí ìöìêöí îëìàäû. Áó òÿñàäöôëÿðèí ùå÷ áèðèñèíäÿ
ñÿíèí øÿõñèééÿòèíè òÿéèí åòìÿê ìöìêöí îëìàìûøäû. Ñîí äÿôÿ àòàì
__________
1
Ú à ð è é ÿ — ãóëëóã÷ó
38

ñÿíè ùöçóðóíà ÷àüûðäûüû çàìàí ñÿíè ëàçûìûíúà ýþðäöì âÿ øÿõñèééÿòèíëÿ
êèôàéÿò ãÿäÿð òàíûø îëäóì. Äîüðóñó, õÿéàëûìäà ñÿíÿ ìöõòÿëèô øÿêèëëÿð
âåðìÿêäÿí éîðóëìóøäóì, ùàìàí òàíûøëûãäàí ñîíðà ãèñìÿí äèíúèìè
àëäûì. Î àõøàì ìÿí ãàðøûìäà íöìóíÿâè áèð êèøè ñèìàñû ýþðìÿéÿ ìö-
âÿôôÿã îëäóì. Èíàí, Èëéàñ! Àíàìûí úàíûíà âÿ áàáàì õÿëèôÿíèí ìöãÿä-
äÿñ âàðëûüûíà àíä è÷èðÿì, ìÿí ùàìàí àõøàì àíúàã ñÿíè ìöäàôèÿ åòìÿê
ö÷öí ìöùàêèìÿ îòàüûíäà îòóðìóøäóì. Ìÿí ñÿíèí áàðÿíäÿ ÷ûõàðûëàí
ùÿð áèð ìÿíôè ãÿðàðû äÿéèøäèðÿúÿêäèì. Ñÿíäÿí ðèúà åäèðÿì, ùÿìèí áó
ìÿêòóáóí úàâàáûíû éàçûá áàüáàíûìûç Ñàëèìèí âàñèòÿñèëÿ ìÿíÿ ýþíäÿð.
Î ìÿêòóá ìÿíèì ãÿëáèì êèìè ùÿð áèð êÿñÿ ýèçëèí ãàëàúàãäûð. Ñÿí
ìÿíèì ìÿêòóáóìó äîñòëàðûíà ýþñòÿðìÿ
Ñÿíÿ äàèìà áèð äîñòëóã ùþðìÿòè áÿñëÿéÿí Ãÿòèáÿ”1.
Èëéàñ Ãÿòèáÿíèí ìÿêòóáóíó îõóäóãäàí ñîíðà áèð õåéëè äöøöíäö.

Íÿùàéÿò, ýöëöìñÿéÿðÿê ìÿêòóáó úèáèíÿ ãîéäó. Î ãàëõûá ýåòìÿê èñòÿ-
éèðäè, ÷öíêè àõøàì éàõûíëàøûðäû, ñÿéàùÿò÷èëÿðèí áèð ÷îõó ìåøÿäÿí ÷ÿêè-
ëèá ýåäèðäè.
Ðÿíà àüàúëàðûí äàëûíäàí ÷ûõûá éàâàø-éàâàø Èëéàñ îòóðàí ñþéöä
êþòöéöíöí éàíûíà äîüðó èðÿëèëÿäè, ñîíðà îëäóüó éåðäÿ äîíóá äóðäó. Î
óòàíûðäû, áàøûíû éóõàðû ãàëäûðûá ÿòðàôûíà áàõìûðäû. Èëéàñ ãàëõûá ýåòìÿê
èñòÿðêÿí, Ðÿíàíûí ãóðóéóá ãàëäûüûíû ýþðäö. Ãûçûí ìÿùáóá ÷þùðÿñèíäÿ
áèð êÿäÿð âàð èäè. Îíóí ýþçëÿðèíäÿ Èëéàñà èëùàì âåðÿí î äàèìè ýöëöøëÿð
àðòûã éîõ èäè. ×þùðÿñè òåç-òåç äÿéèøèðäè. ×þùðÿñèíèí ðÿíýè éàüûøäàí ÷ûõ-
ìûø ôÿçàíûí ãþâñ-ãöçåùëÿðè êèìè ðÿíýäÿí ðÿíýÿ êå÷èðäè. Î, áàùàð áó-
ëóäó êèìè äîëìóøäó, éàüìàüà áàøëàìàñûíà àç ãàëûðäû. Èëéàñ îíà èìêàí
âåðìÿê èñòÿìÿäè, èðÿëè ýÿëèá îíóí ùÿð èêè ÷èéíèíäÿí äþøöíÿ ñàëëàíìûø
ãàðà ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàäû âÿ áó øåðè îõóäó:
Íÿäèð áó ãÿìëè áàõûø ñÿíäÿ, ñåâýèëèì Ðÿíà?!

Äîäàãëàðûíäà íÿäèð îë ñöêóò ïöðìÿíà?!
Ðÿíà Èëéàñûí áó ñóàëûíäàí ñîíðà áàøûíû óòàíà-óòàíà éóõàðû ãàëäûðûá

Èëéàñûí öçöíÿ áàõäû, ëàêèí éåíÿ äÿ êÿäÿðëÿðèíèí ñÿáÿáèíè à÷ûã äåìÿê-
äÿí óòàíäû, àíúàã áó ñþçëÿðè äåéÿ áèëäè:
__________
1
Ãÿòèáÿ ÕÛ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðèíèí ñèéàñè ùÿéàòûíäà
áþéöê ðîë îéíàìûø îëàí ìÿøùóð áèð ãàäûíäûð.
39

— Ìÿí ÷îõäàí áÿðè àüàúëàðûí äàëûíäà äóðóá ñÿíè äèíëÿéèðäèì,
— äåäè, — ùÿòòà éàçäûüûí òÿçÿ øåðè äÿ åøèòäèì.
Èëéàñ Ðÿíàíûí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè âÿ íÿ ñÿáÿáÿ ýþðÿ êÿäÿðëÿíäè-
éèíè äÿðùàë áèð øàèð äóéüóñóéëà ùèññ åòäè âÿ îíóí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàéàðàã:
— Êÿäÿðëÿíìÿ, ìÿíèì ðóùóì! — äåäè, — ñÿíèí ìÿùÿááÿòèí éàøà-
éàí ãÿëáÿ áàøãà áèð ìÿùÿááÿò éîë òàïà áèëìÿç. Îíó éÿãèí åò!
Íÿùàéÿò, íèñàí áóëóäëàðûíäàí äàìúûëàð àõìàüà áàøëàäû. Ðÿíà
àüëàäû âÿ áàøûíû Èëéàñûí ÷èéíèíÿ ñþéêÿäèéè çàìàí àíúàã áèð êÿðÿ éàâàø-
äàí:
— Î ãûç ÷îõ âàðëûäûð, — äåéÿ áèëäè.
Ðÿíàíûí áó ñþçöíäÿí ñîíðà Èëéàñ èêè ÿëèëÿ îíóí áàøûíû òóòäó, ãàðà
ñà÷ëàðûíû êÿíàðà ÷ÿêÿðÿê ãûçûí ýþçëÿðèíÿ áàõäû âÿ:
— Àüëàìàüà ùå÷ áèð ñÿáÿá éîõäóð, — äåäè. — Î ãûç âàðëû äåéèëäèð.
Î, ñÿíèí ìàëèê îëäóüóí òÿáèè çÿíýèíëèéèí ãàðøûñûíäà áèð äèëÿí÷è ìöãà-
áèëèíäÿ äÿ äåéèë. Ìÿí ñÿíèí ìÿùÿááÿòèíëÿ ïàäøàùëàðûí õÿçèíÿñèíäÿ
òàïûëìàéàí íàäèð èíúèëÿð éàðàäàúàüàì.
Ðÿíà òóòãóí âÿ òèòðÿê áèð ñÿñëÿ ÿëàâÿ åòäè:
— Ìÿí ùå÷ áèð âàõò ñÿíèí çÿíýèíëèéèíè èñòÿìèðÿì.
Èëéàñ ñîðóøäó:
— Íÿ ö÷öí, ìÿíèì ðóùóì?
— ×öíêè ñÿí çÿíýèí îëäóüóí çàìàí éîõñóë áèð ãûçû àòàúàã âÿ
“ñÿâèééÿìèç áèð äåéèë” — äåéÿ çÿíýèí áèð ãûç àõòàðàúàãñàí.
— Ñÿùâ åòìÿ, Ðÿíà! Ìÿí øåðèìèí ãèéìÿòëè èíúèëÿðèíè ñÿíÿ îëàí
ñåâýè äóéüóëàðûìûí íÿùàéÿòñèç äÿíèçëÿðèíäÿí ÿëäÿ åäèðÿì. Ñÿíèí ñåâ-
ýèíäÿí àëäûüûì èëùàì òàðèõäÿ ìèñëè éàçûëìàéàí äàñòàíëàðûí ìþâçóñóíó
âåðèð. Ðÿíà, ñÿí îíó áèëìÿëèñÿí êè, ÿñðëÿðèí òàðèõè ñÿíèí ãàðà ñà÷ëàðûí-
äàí ñöçöëöá áþéöê-áþéöê êèòàáëàðûí âÿðÿãëÿðèíÿ òþêöëÿúÿê. ßìèí îë,
Ðÿíà! Ýÿíúÿíèí éàøûë òÿáèÿòè àðàñûíäà ÷ûðïûíàí áó ãÿëáèì àíúàã ñÿíèí
ñåâýèëÿðèíëÿ øåèð äöíéàñûíû ôÿòù åäÿ áèëÿúÿê. Ìÿíÿ èíàí, Ðÿíà! Áó
ýÿíú øàèð ñåâýè äàñòàíûíû ñÿíèíëÿ áàøëàéûá, ñÿíèíëÿ äÿ áèòèðìÿéÿ ÷àëûøûð.
Íÿùàéÿò, Ðÿíà Èëéàñà ñóàë âåðäè:
— Áÿñ î ìÿêòóá íÿ ìÿêòóá èäè?
— Î áèð ïàð÷à êàüûçäûð. Ñÿíèí ìÿùÿááÿòèíäÿí àëäûüûì èëùàìëàð èñÿ
çÿíýèí áèð êèòàáõàíàäûð.
Ðÿíàíûí ãÿëáè áèð àç ñàêèò îëäó. Î áàøû Èëéàñûí ÷èéíèíäÿ èêÿí äåäè:
— Áó ýöí îõóäóüóí øåèð ÿââÿëêè øåèðëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà çÿíýèíäèð.
Èëéàñ éåíÿ äÿ îíóí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàéàðàã:
40

— ßëáÿòòÿ, ñÿí î øåðè ñåâÿúÿêñÿí, ÷öíêè øåðèí ìþâçóñó ñÿíÿ îëäóã-
úà òàíûøäûð.
Èëéàñûí áó ñþçöíäÿí Ðÿíà òÿÿúúöá åòäè. Î, Èëéàñûí öçöíÿ áàõûá ñî-
ðóøäó:
— Íåúÿ éÿíè “ùàìàí øåðèí ìþâçóñó ñÿíÿ òàíûøäûð?” — ßúÿáà, ñÿí î
øåðè ìÿíèì éàíûìäà áèð íå÷ÿ êÿðÿ îõóìóøäóíìó?
— Õåéð, îõóìàìûøäûì. Ëàêèí î øåèð áàùàðà éàçûëäûüû ö÷öí ñÿíèíëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. ×öíêè ñÿí äÿ ìÿíèì ùÿéàòûìûí áàùàðûíäà áèòÿí èëê ÷è÷ÿê-
ñÿí. Äàùà à÷ûüû î øåèð Ðÿíàäûð. Î øåðèí è÷ÿðèñèíäÿ ãîúàëìàç áèð ýÿíú-
ëèê áÿñëÿíèð.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Ðÿíà ÿëèíè Èëéàñûí ÿëèíäÿí ÷ÿêÿðÿê ñöðÿòëÿ ÷ÿ-
êèëèá ýåòäè, Èëéàñ îíó äàéàíäûðìàã ö÷öí ñÿñëÿäè:
Åé ýþçÿë ìÿëÿêèì, äóð, ìÿíè äèíëÿ,

Äöíéà éàðàäûðàì ñÿíèí åøãèíëÿ!
***
Èëéàñ Ðÿíà èëÿ ýþðöøöá âèäàëàøäû. ×àéûí êÿíàðûíäàêû ñþéöäëÿðèí

êþëýÿñè èëÿ ÷ÿêèëèá ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Èëéàñ ýåòìÿéÿ òÿëÿñèðäè, ÷öíêè
óçàãäàí ãûç-ãàäûí ñÿñëÿðè ýÿëèðäè. Ñÿñëÿð ýåò-ýåäÿ éàõûíëàøûðäû. Àç
êå÷ìÿäÿí ßìèð Èíàíúûí íþêÿðëÿðè ìåøÿäÿ ýþðöíäö âÿ áóíóí äàëûíúà
äà úàðèéÿ âÿ êÿíèçëÿðèí îõóìàã ñÿñëÿðè åøèäèëäè:
Ýöëëö, ÷è÷ÿêëè Ýÿíúÿ,

Àë êÿïÿíÿêëè Ýÿíúÿ,
ßëâàí-ÿëâàí ýöëëÿðäÿí
Ãîéíó áÿçÿêëè Ýÿíúÿ!..
Èëéàñ áó íÿüìÿëÿðè åøèäÿðêÿí ãÿäÿìëÿðèíÿ ñöðÿò âåðäè. Áó íÿüìÿ-

ëÿð ßìèðèí àðâàäûíûí âÿ éàõóä ãûçûíûí ìåøÿ ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõäûüûíû áèë-
äèðèðäè. Èëéàñ áó ýöí ìåøÿíèí ãîðóã îëäóüóíó áèëìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ
ìåøÿíèí ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõìàã ãîðõóëó èäè. Ãóëàìëàð âÿ íþêÿðëÿð ìåøÿíè
àðàëûüà àëûá àüàúëàðûí àëòûíû áèð-áèð àõòàðûðäû. ×öíêè áÿçÿí áåëÿ ùàëëàðäà
êèøèëÿð ßìèðèí ãûçûíà, ãàäûíûíà âÿ ýþçÿë úàðèéÿëÿðèíÿ òàìàøà åòìÿê
ö÷öí ìåøÿäÿ âÿ ÷àéûí êÿíàðûíäà ýèçëÿíèðäèëÿð. Ìåøÿäÿ ýèçëÿíÿíëÿð
òàïûëäûüû çàìàí äþéöëöð, ùÿáñÿ àëûíûð âÿ éàõóä ãóëàìëàð òÿðÿôèíäÿí
úÿðèìÿëÿíèá áóðàõûëûðäû. Áóíóí ö÷öí äÿ Èëéàñ ìåøÿäÿí êÿíàð îëìàüà
41

÷àëûøûðäû. Àíúàã áó çàìàí ìåøÿäÿ áÿðê àõòàðûø ýåäèðäè. Èëéàñ ÷ûõûëìàç
áèð âÿçèééÿòäÿ ãàëìûøäû, îíóí ìåøÿäÿ ÿëÿ êå÷ìÿñè áþéöê øöáùÿëÿðÿ
ñÿáÿá îëàúàãäû. Õöñóñÿí ßìèð Èíàíú Èëéàñûí Ãÿòèáÿéÿ òàìàøà åòìÿê
ö÷öí ìåøÿäÿ ýèçëÿíäèéèíè åøèòñÿéäè, îíó úÿçàëàíäûðàúàãäû.
Î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Èëéàñ Ãÿòèáÿéÿ ðàñò ýÿëìÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ëàêèí
ãóðòàðìàã ìöìêöí äåéèëäè. Î, ùÿð òÿðÿôÿ ýåòñÿéäè, éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿíèí
ãóëàìëàðûíà ðàñò ýÿëÿúÿêäè. Ùå÷ áèð òÿðÿôäÿí ÷ûõûø éîëó òàïà áèëìÿäè-
éèíäÿí, îëäóüó éåðèíÿ ãàéûòäû âÿ ùÿìèøÿ îòóðäóüó ñþéöä êþòöéöíöí
öñòöíäÿ îòóðäó.
Èêè äÿãèãÿ êå÷ìÿìèøäè, áèð äÿñòÿ úàðèéÿ ÿëëÿðèíäÿ óä âÿ ÷ÿíý
îõóéà-îõóéà ìåøÿéÿ ýèðäè. Áóíëàðûí äàëûíúà äà áèð äÿñòÿ ãóëàì ÷èéèí-
ëÿðèíäÿ òàõò-ðÿâàí ýÿëäè. Òàõò-ðÿâàí éàøûë áóäàãëàð âÿ ýöë äÿñòÿëÿðè èëÿ
áÿçÿíìèøäè. Ãÿòèáÿ áàøûíäà ãèéìÿòëè äàøëàð äöçöëìöø ãûçûë òàú îëäóüó
ùàëäà òàõò-ðÿâàíûí è÷èíäÿ îòóðìóøäó. ßëâàí èïÿêëÿð âÿ úöðáÿúöð ãó-
ìàøëàðëà áÿçÿíìèø Ãÿòèáÿ òîâóç ãóøóíóí ãàíàäëàðû êèìè ïàðûëäàéûðäû.
Òàõò-ðÿâàíû éåðÿ ãîéäóëàð. Ýþçÿë úàðèéÿëÿð Ãÿòèáÿíèí ãîëóíäàí
òóòóá òàõò-ðÿâàíäàí ÷ûõàðäûëàð. Ãóëàìëàð ÷ÿêèëäè. Ãÿòèáÿíèí ÿòðàôûíäà
úàðèéÿëÿð âÿ êÿíèçëÿð ãàëäû. Ãûçëàð ÷àëûá îéíàìàüà, ãÿùãÿùÿëÿðëÿ ýöë-
ìÿéÿ áàøëàðêÿí Èëéàñ äà îòóðäóüó éåðäÿí áèð òÿðÿôÿ ýåäÿ áèëìÿäèéèí-
äÿí ùÿéÿúàíëû äÿãèãÿëÿð êå÷èðèðäè. Ãÿùãÿùÿ ñÿñèíÿ ìåøÿíèí ãóøëàðûíûí
äà ùÿéÿúàíëû ñÿñëÿðè ãàðûøàðàã ìåøÿäÿ ãåéðè-àäè áèð âÿçèééÿò òþðÿéèðäè.
Úàðèéÿëÿð Ãÿòèáÿíèí éàíûíäà ýÿëÿí èêè íÿôÿð õàúÿíè ãûäûãëàéûá ýöëö-
øöðäöëÿð. Ýþçÿë úàðèéÿëÿð õàúÿëÿðèí éàõàñûíäàí òóòàðàã:
— Þëñÿí äÿ, ãàëñàí äà ñÿíÿ ÿðÿ ýåäÿúÿéÿì, ñÿíèí åøãèíäÿí äÿëè
äèâàíÿéÿì, — äåéÿðÿê çàðàôàòëàøûðäûëàð1.
Ãÿòèáÿíè ÿéëÿíäèðìÿê âÿ ýöëäöðìÿê ö÷öí õàúÿëÿð, úàðèéÿëÿðèí
ÿëèíäÿ ìÿçùÿêÿ àëÿòè êÿñèëìèøäè. Úàðèéÿëÿð îíëàðû àüëàäàíà ãÿäÿð îé-
íàäûá, Ãÿòèáÿéÿ øèêàéÿòÿ ýåäèíúÿéÿ ãÿäÿð èíúèòäèëÿð. Íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ
õàúÿëÿðè úàðèéÿëÿðèí ÿëèíäÿí àëûá áóðàõäû, èíäè äÿ úàðèéÿëÿð ãàðà êÿíèç-
ëÿðÿ éàíàøûá îíëàðëà ÿéëÿíèðäèëÿð. Ãÿòèáÿíèí Êàôóð àäëû ãóëàìû óçàãäàí
ãûøãûðäû:
— Éàáàí÷û! Éàáàí÷û!
__________
1
Õ à ú ÿ ë ÿ ð (àõòàëàð) óøàãëûãäàí àõòà îëóíìóø ñàðàé õèäìÿòèíÿ ùàçûðëàíàí àäàì-
ëàðà äåéèðëÿð. Èðàí âÿ ÿðÿá àðèñòîêðàòèéàñû ùþêìäàð âÿ ÿéàíëàðû õàúÿëÿðè ùÿðÿì è÷ÿðèñèí-
äÿ ñàõëàéûðëàð. Õàúÿëÿð ÷îõ ùÿðÿìëè àèëÿëÿðäÿ ùÿðÿìëÿðè þéðÿíìÿê âÿ îíëàðûí éàáàí÷û
êèøèëÿð èëÿ ÿëàãÿäÿ îëóá-îëìàäûãëàðûíû òÿéèí åäèá àüàéà õÿáÿð âåðìÿê, ùÿòòà úàñóñëóã
âÿ õÿôèééÿ÷èëèê âÿçèôÿñèíè äÿ éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.
42

Áó ñÿñ åøèäèëÿí êèìè, äÿðùàë úàðèéÿ âÿ êÿíèçëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ ñöêóò
áàøëàäû. ßáöë-Öëàíûí úàðèéÿñè Ñÿáà õàíûì Ãÿòèáÿíèí áàøûíà íàçèê èïÿê-
äÿí òîõóíìóø áèð íèãàá ñàëäû. Òàõò-ðÿâàíûí è÷ÿðèñèíäÿí áèð êöðñö ýÿ-
òèðäèëÿð, Ãÿòèáÿ àúûãëû áèð ñóðÿòäÿ îíóí öñòöíäÿ îòóðäó. ßìèðèí ãûçûíà
áàõìàã ö÷öí ìåøÿäÿ ýèçëÿíÿí ìöãÿññèðè äþéäöðìÿê ö÷öí ÷óáóãëàð
ùàçûðëàíûðäû. Ìåøÿäÿ ýèçëÿíÿí íàìÿùðÿìëÿðè Ãÿòèáÿíèí þçö úÿçàëàí-
äûðìàëû èäè. Ìöãÿññèðèí ýÿòèðèëìÿñèíè ÿìð åòäè.
Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà ãóëàìëàð Èëéàñû àðàëûüà àëûá ýÿòèðäè-
ëÿð. Ñÿáà õàíûì Èëéàñû ýþðÿí êèìè òÿëÿñèê Ãÿòèáÿíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
— Èëéàñ, Èëéàñ! Øàèðäèð, ùàìàí øåðè éàçàí øàèðäèð:
“Î ýþçÿë, èíúÿ, ñåâýèëÿðäÿí øÿí

Áèð ÷è÷ÿêäèð, äîüóëäó øÿáíÿìäÿí”.
Ãÿòèáÿíèí áöòöí âàðëûüû òèòðÿäè. Î äÿðùàë Èëéàñû òàíûäû âÿ þç ãÿëáèí-

äÿ äåäè: “Íÿ ýþçÿë, íÿ äÿ ÿëâåðèøëè áèð òÿñàäöô. Èíäè ìÿí ýÿíú øàèðëÿ
ëàçûìè ãÿäÿð äàíûøûá ãîíóøà áèëÿðÿì”.
Ãÿòèáÿ öçöíäÿí íèãàáûíû ãàëäûðûá Èëéàñûí öçöíÿ áàõäû. Î, ýÿíú øàè-
ðèí ãÿëáèíè äÿðùàë, ùÿòòà áèðèíúè íÿçÿðäÿ îüóðëàéà áèëÿúÿéèíÿ èíàíûðäû,
÷öíêè ÿðÿá, òöðê âÿ ðóì ãàíûíûí áèð-áèðèíÿ àøûëàíìàñûíäàí äîüóëàí áó
àôÿòè áèðèíúè ýþðöøäÿ ñåâìÿìÿê ãàáèë äåéèëäè. Ýþçÿëëèéèí õàðèúè õöñó-
ñèééÿòëÿðèíè òàìàìèëÿ ìÿíèìñÿéÿí áó ãûç, ÿñðèíèí ÿí çÿíýèí çèíÿòëÿ-
ðèíè äàøûéûðäû.
Ãÿòèáÿ Èëéàñà ñóàë âåðäè:
— Áó ýöí ìåøÿíèí ãîðóã îëäóüóíó áèëìèðäèíìè? ßìèðèí ãûçûíà
áàõìàã ö÷öí ìåøÿäÿ ýèçëÿíÿí íàìÿùðÿìëÿðèí àüûð úÿçàëàðà äö÷àð
îëàúàüûíû åøèòìÿìèøäèíìè?
— Ñîí úöìëÿíèçè áèëèðäèì, ëàêèí ìåøÿíèí ãîðóã îëäóüóíó áèëìèð-
äèì. Èíñàí ùÿð øåéè áèëìÿéÿ ãàäèð äåéèëäèð. Áó áàðÿäÿ íÿ úàð ÷ÿêèëìèø,
íÿ äÿ õÿáÿð âåðèëìèøäè. Åéíè çàìàíäà, ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíèí ãûçûíà áàõ-
ìàã ìÿãñÿäèëÿ äÿ ìåøÿéÿ ýÿëìÿìèøäèì. Ìÿí äàèìà ìåøÿäÿ ýÿçè-
ðÿì. Áóíà àäÿò åòìèøÿì, ÷öíêè òÿáèÿòèí áþéöê ìþúöçÿëÿðè áó éàøûëëûã-
ëàðûí è÷ÿðèñèíäÿäèð. Éàøûë øàõÿëÿðäÿí äîüàí ãûðìûçû éàãóòëàðà òàìàøà
åòìÿê, ýÿëèí êèìè íàçëàíàí ãûçûëýöëëÿðèí ãàðøûñûíäà òÿçèì åäÿí ñÿðâ
àüàúëàðûíà áàõìàã, ÷ÿìÿí ãûçëàðûíà íÿüìÿ îõóéàí ãóøëàðû äèíëÿìÿê
äàèìà ñÿíÿòèì îëìóøäóð.
Ãÿòèáÿ þçöíö àüûð òóòàðàã Èëéàñà áèð ñóàë äà âåðäè:
43

— Äåìÿê êè, ñÿí áó ìåøÿëÿðäÿêè ìþúöçÿëÿðè þéðÿíèðñÿí?
Èëéàñ Ãÿòèáÿíèí îíó äàíûøäûðìàã èñòÿäèéèíè ùèññ åòäèéèíäÿí îíà
áåëÿ úàâàá âåðäè:
— Õåéð, ìþúöçÿëÿðè þéðÿíìÿêëÿ áÿðàáÿð, ìþúöçÿ éàðàòìàã ö÷öí
äÿ ìåøÿëÿðäÿ ýÿçìÿéè ñåâèðÿì.
Áó ñþçëÿðäÿí Ãÿòèáÿ äàùà þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéÿðÿê ýöëöìñöíäö
âÿ ñîðóøäó:
— Äåìÿê êè, ñÿí ïåéüÿìáÿðñÿí?
— Õåéð, ïåéüÿìáÿðëÿð éàðàäûëìûøäûð, ìÿíñÿ éàðàäûðàì.
— Åëÿ èñÿ Àëëàùìûñàí?
— Áÿëè, ìÿí Àëëàùàì, ëàêèí ìÿí âàðëûüûíäàí óúà äöøöíÿí èíñàíëàðû
éîõ, ùÿð øåéäÿí óúàäà äóðàí øåðè âÿ ÿäÿáèééàòû éàðàäûðàì.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿ âÿ îíóí éàíûíäàêûëàð ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöë-
äöëÿð. Ñîíðà Ãÿòèáÿ Èëéàñëà îëàí ñþùáÿòèíè äàâàì åòäèðäè âÿ úèääè áèð
âÿçèééÿò àëàðàã äåäè:
— Àëëàùà øÿðèê ãÿðàð âåðÿíëÿðèí êàôèð îëäóüóíó áèëìèðñÿíìè? Êàôè-
ðèí úÿçàñû ñÿíÿ ìÿëóì äåéèëìè?
Èëéàñ áó ñþçëÿðÿ ýöëöìñöíÿðÿê äåäè:
— Àëëàùà øÿðèê ãÿðàð âåðÿíëÿðè úÿçàëàíäûðìàã ëàçûì ýÿëèðñÿ, èíñàí-
ëàðûí áèð ÷îõóíó úÿçàëàíäûðìàã ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð. Ùÿòòà õàíûì ùÿçðÿò-
ëÿðèíèí ÿí àäè íþêÿðëÿðè äÿ áó úÿçàíû àëàúàãëàð, ÷öíêè îíëàðûí ùÿð áèðèñè
Ýÿíúÿäÿ þçöíö Àëëàù áèëèð.
Èëéàñûí áó ñþçöíäÿí ñîíðà èíäèéÿ ãÿäÿð ýöëÿíëÿðèí ñèìàñû áèðäÿí äÿ-
éèøäè. Úàðèéÿëÿð, ãóëàìëàð, ãóëëàð âÿ ãàðà êÿíèçëÿð áåëÿ áó ýÿíúèí ãîðõ-
ìàç áèð àäàì îëäóüóíó áèëäèëÿð. Ãÿòèáÿ èñÿ Èëéàñûí áó úàâàáûíäàí òèòðÿäè
âÿ êèìëÿ äàíûøäûüûíû òÿéèí åòäè. Î, éàíûíäàêûëàðà ìöðàúèÿò åäÿðÿê äåäè:
— Ýåäèá ìåøÿíè ýÿçèí. Ìÿí áóíóíëà òÿêëèêäÿ äàíûøàúàüàì.
Ùàìû ÷ÿêèëèá ýåòäè. Ãÿòèáÿ öçöíö Èëéàñà òÿðÿô ÷åâèðèá:
— Îòóð! — äåéÿ ÿìð åòäè.
Èëéàñ îòóðìàéàðàã:
— Ìÿíèì îòóðäóüóì ìöÿééÿí éåð âàðäûð.
— Áóðàäàí óçàãäûðìû?
— Î ãÿäÿð äÿ óçàãäà äåéèë.
— Åëÿ èñÿ ýåäèá îðàäà îòóðàã.
Ãÿòèáÿ Èëéàñûí äàëûíúà äöøöá áþéðö öñòöíäÿ éûõûëìûø ñþéöä àüàúû-
íûí éàíûíà ýÿëäè, èêèñèíÿ äÿ éåð âàð èäè, îòóðäóëàð. ×îõ éàõûí îòóðäóëàð,
÷öíêè âÿçèééÿò áóíó òÿëÿá åäèðäè. Ãÿòèáÿ Èëéàñäàí ñîðóøäó:
44

— ßúÿáà, áó ãÿäÿð ýåíèø ìåøÿëèêäÿ þçöíÿ áóðàäàí äà ýþçÿë áèð éåð
òàïà áèëìÿäèíìè?
— Áóðàäà îòóðäóüóì çàìàí òÿáèÿòèí áèð ÷îõ èíúÿëèêëÿðè ýþçöìöí
ãàðøûñûíäà äóðóð. Ñèç î ÷àéà éàõøû áàõûí, ýþðöí îíäà íÿ ãÿäÿð úèääè áèð
òÿëàø âàðäûð. Î ãàáàðûã äàëüàëàðûí àðçó âÿ ÿìÿëëÿðëÿ äîëó îëàí áèð ãÿëá
êèìè ÷ûðïûíäûüûíû ýþðöðñöíöçìö? Áèð-áèðèíè þòöá êå÷ìÿê èñòÿéÿí ëÿïÿ-
ëÿðèí ìöñàáèãÿñè ìÿãñÿä óüðóíäà ÷àëûøìàã èñòÿéÿí ùÿð áèð ýÿíú ö÷öí
òÿúðöáÿ äÿðñè äåéèëäèðìè?
Ãÿòèáÿ öçöíöí î áèðè òÿðÿôèíè äÿ à÷àðàã Èëéàñà äåäè:
— Áó ýöí õîøáÿõòëèê ìÿíÿ öç ýþñòÿðäèéè ö÷öí ìÿí äÿ áèðèíúè äÿôÿ
îëàðàã öçöìö éàä êèøèéÿ ýþñòÿðÿúÿéÿì. Ñÿíäÿí óòàíìàéàúàüàì.
— Àäè áèð èøäÿí þòðö óòàíìàüûí ìÿíàñû éîõäóð. Ëàêèí áóíäàí èêèíúè
àäàìûí çÿðÿð ÷ÿêìÿñèíè äöøöíìÿê ëàçûìäûð. Àòàíûçûí à÷ûã ýÿçÿí ãà-
äûíëàðû ýþðÿúÿê ýþçö éîõäóð. Ìÿùñÿòè õàíûìûí áàøûíà ýÿëÿí ôÿëàêÿò-
äÿí õÿáÿðèíèç îëìàäûìû?
— Ñÿí íÿ ö÷öí ìÿíè Ìÿùñÿòè õàíûìëà ìöãàéèñÿ åäèðñÿí? Ìÿí
öçöìö éàëíûç ñÿíÿ ýþñòÿðèðÿì, î èñÿ áöòöí øÿùÿðÿ ýþñòÿðèðäè. Ùÿòòà öçö
þðòöëö ýÿçìÿéè äÿ ãàíóí âÿ øÿðèÿò õàðèúèíäÿ áèëèðäè. Î ùÿòòà Ýÿíúÿ õÿ-
òèáèíèí îüëó ßìèð ßùìÿäè äÿ áÿäáÿõò åòìèøäè, ùàëáóêè ßìèð ßùìÿä
èáàäÿòõàíàëàðäà ùÿéàò êå÷èðÿí áèð àäàì èäè. Íÿùàéÿò, Ìÿùñÿòè îíó Õÿ-
ðàáàò ìÿùÿëëÿñèíÿ úÿëá åòäè. Î äà öçö à÷ûã ýÿçìÿéè Ýÿíúÿ ãûçëàðûíà
âÿñèééÿò åëÿäè, àõûðäà áó ãÿäÿð ãàíëàðûí òþêöëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäóëàð.
Èëéàñ ãûçûí éåðñèç ìöùàêèìÿëÿðèíÿ èìêàí âåðìÿìÿê ö÷öí éàíûí-
äàêû ýöë àüàúûíûí áèð áóäàüûíû ÷ÿêèá Ãÿòèáÿéÿ ýþñòÿðäè âÿ ñîðóøäó:
— Áó áóäàãäàêû íÿäèð?
Ãÿòèáÿ áàõûá äåäè:
— Ãþí÷ÿäèð.
Áóíäàí ñîíðà Èëéàñ î áèðè ÿëè èëÿ ýöëöí áàøãà áèð áóäàüûíû ýþñòÿðèá
ñîðóøäó:
— Áÿñ áóíäàêû íÿäèð?
Ãÿòèáÿ áàõàðàã:
— Áó äà ýöëäöð, — äåäè.
— Èíäè äåéèí ýþðöì ñèçúÿ, áóíëàðûí ùàíñû áèðèñè éàõøûäûð? Ýöëöí
ãþí÷ÿëèêäÿ ãàëìàñûìû, éàõóä ïÿðäÿäÿí ÷ûõûá ýöë îëìàñûìû?
— Ãþí÷ÿíèí ýöë îëìàñû äàùà ýþçÿëäèð.
— Ãþí÷ÿíèí ýöë îëìàñû éàõøûäûðñà, íÿ ö÷öí ãûç âÿ ãàäûíëàðûí äàèìà
ãþí÷ÿëÿð êèìè ïÿðäÿäÿ ãàëìàñûíû òÿëÿá åäèðñèíèç?
45

— Ñÿí äÿ öçö à÷ûãëûüû ñåâèðñÿí?
— Ñèçèí áèðèíúè ýþðöøäÿ öçöíöçö à÷ûá ýþñòÿðäèéèíèç ìÿíÿ áþéöê áèð
úÿñàðÿò âåðäè.
— Ìÿí þç ôèêðèìè àíúàã þç øÿõñèééÿòèìäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿêäÿéÿì.
Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, áó ôèêðè öìóìèëÿøäèðìÿê âÿ éàõóä ãàíóí ÷ÿð÷è-
âÿñèíÿ ñàëìàã èñòÿðñÿì, ìÿíè äÿ Ìÿùñÿòè êèìè òÿíãèä åäÿúÿêëÿð.
— Ñèç äÿ öç à÷ìàüû Ìÿùñÿòè õàíûìäàí þéðÿíäèíèç?
— Õåéð, ìÿí îíäàí þéðÿíìÿäèì.
— Áÿñ íÿ ö÷öí öçöíöçö à÷äûíûç?
— Ãÿëáèìè à÷ìàã èñòÿäèéèì áèð àäàìäàí öç ýèçëÿòìÿéèí íÿ ìÿíàñû
âàð èäè. Àíúàã, ñÿí áèð øåéè äÿ áèëìÿëèñÿí êè, ìÿí öçöìö ñÿíÿ à÷äûüûì
çàìàí áóíó ùàðàì áèëèðÿì. Ìÿùñÿòè èñÿ áóíó ùàëàë áèëèðäè.
Èëéàñ ñàêèò îëäó, úàâàá âåðìÿäè, ÷öíêè Ãÿòèáÿ èëÿ ÷îõ äà à÷ûã äà-
íûøìàã èñòÿìèðäè. Ãÿòèáÿ áèð ìöíàñèáÿò íÿòèúÿñèíäÿ äàíûøûëàí ñþùáÿò-
ëÿðè àòàñûíà äà õÿáÿð âåðÿ áèëÿðäè. Ñöêóò áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ äàâàì åòäè.
Ãÿòèáÿ Èëéàñûí óçóí ñþùáÿòäÿí áîéóí ãà÷ûðäûüûíû ùèññ åòäèéè ö÷öí ÷îõ
ÿìíèééÿòâåðèúè áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Óòàíìà âÿ à÷ûã äàíûøìàãäàí ãîðõìà! Ñÿí øàèðñÿí, áóíó áèðèíúè
ýþðöøäÿ ùèññ åòìÿëè èäèí. Ìÿí öçöìäÿí ïÿðäÿíè ýþòöðäöéöì çàìàí
ùÿð áàðÿäÿ ïÿðäÿíèí àðàëûãäàí ýþòöðöëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðäèéèìè áèëìÿëè
èäèí. Ñÿíÿ ýþíäÿðäèéèì ìÿêòóáóí úàâàáûíû ýþíäÿðìÿêäÿí ãîðõìà-
ìàëû èäèí.
— Ìÿêòóáóíóç ãîðõóëó ìÿêòóá èäè.
— Îðàäà ñÿíÿ áÿñëÿäèéèì ùþðìÿòäÿí áàøãà áèð øåé âàð èäèìè? Õÿ-
ëèôÿíèí íÿâÿñè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáà äà ãîðõóëó ìÿêòóá
äåìÿê îëàðìû?
— Ãîðõóíóí ÿñàñ úÿùÿòèíè òÿøêèë åäÿí ìÿñÿëÿ äÿ åëÿ ñèçèí ßìèðèí
ãûçû âÿ õÿëèôÿíèí íÿâÿñè îëìàüûíûçäûð. Ìÿí éîõñóë áèð øàèðÿì. Ñèçèí
þçöíöçÿ äÿ ìÿëóìäóð êè, àòàíûçûí äþâðöíäÿ øàèðëÿðäÿí äÿéÿðñèç âÿ
ùÿãèð áèð àäàì éîõäóð. Ìÿíèì ñèçÿ äåìÿê èñòÿäèéèì áèð ÷îõ ìÿñÿëÿ-
ëÿð âàðäûð êè, îíëàðû ñèçèí ôèêðèíèçèí òÿðÿçèñèíäÿ ÷ÿêìÿê éàðàìàç. Ìÿíôè
áèð íÿòèúÿ âåðÿ áèëÿð. Ìÿíèì äåìÿê èñòÿäèéèì ìÿñÿëÿëÿðèí áèð ÷îõóíó
ñèçèí þçöíöç äÿ áèëèðñèíèç. Òÿáèÿòèí þë÷öñöíäÿí êå÷ìÿéÿí ùå÷ áèð øåé
éîõäóð. Ãàäûíëàðûí þðòöëö ýÿçìÿñè ëàçûì îëñàéäû, òÿáèÿò áó ëöçóìèé-
éÿòè ùå÷ áèð âàõò óíóòìàç âÿ öçÿðèíäÿí êå÷ìÿçäè. Èíäè ñèçèí þçöíöç
ôèêèðëÿøèí. Ñèçèí ö÷öí þðòöëö ãàëìàãìû âÿ éà áó ýþçÿë òÿáèÿòÿ à÷ûã öç
âÿ à÷ûã ýþçëÿ áàõìàãìû éàõøûäûð? Áóíà þç âèúäàíûíûçëà úàâàá âåðèí.
46

Ãÿòèáÿ ùå÷ äÿ äöøöíìÿäÿí:
— Øöáùÿñèç êè, à÷ûã ýÿçìÿê þðòöëö ýÿçìÿêäÿí äàùà éàõøûäûð. Ëàêèí
ùÿð êÿñÿ ýþðöíìÿê, áèëàèñòèñíà ùÿð êÿñèí éàíûíäà à÷ûã ýÿçìÿê ãàäûíûí
ãèéìÿòèíè àçàëäûð. Þðòöëö øåé íÿçÿðëÿðè à÷ûã øåéäÿí äàùà òåç úÿëá åäÿ
áèëÿð. Áó ôèêèð äîüðó äåéèëäèðìè?
— Ùÿðýàù õàíûì ãûç ÿøéàäàí áÿùñ åäèðñÿ, ôèêðè äîüðóäóð, ëàêèí áèç
ÿøéàäàí äàùà ÷îõ, úàíëû èíñàíëàðäàí äàíûøûðûã. Áèð ìÿñÿëÿíè ãåéä
åòìÿê ëàçûìäûð. Úàíëû áèð èíñàíûí þðòöëö ýÿçìÿñè èíñàíëàðäà þçëÿðèíÿ
ãàðøû ìàðàã îéàíäûðìàã ÿâÿçèíÿ, øöáùÿëÿð îéàíäûðà áèëÿð, ÷öíêè þçöí-
äÿ õÿñòÿëèê ùèññ åäÿíëÿð âÿ öçëÿðèíäÿ áèòÿí èéðÿíú éàðàíû ýþñòÿðìÿêëÿ
êèøèëÿðè èéðÿíäèðìÿê èñòÿìÿéÿí ãàäûíëàð äà ÷þùðÿñèíè ýèçëÿäÿ áèëÿð.
Ëàêèí ýþçÿë áèð ãàäûíûí ÷þùðÿñèíè ýèçëÿòìÿñè êèøèëÿðè òÿáèÿòèí áÿõø åò-
äèéè íåìÿòëÿðäÿí ìÿùðóì åòìÿê äåìÿêäèð. Ùàëáóêè ùÿð ãÿäÿì áàøûí-
äà ýþçÿë âÿ ñåâèìëè ñèìàëàðà òÿñàäöô åòìÿê èíñàíëàðûí ðóùóíó éöêñÿë-
äèð âÿ êÿäÿðëÿðèíè óíóòäóðóð, äàùà à÷ûüû, òÿáèÿòèí ìþúöçÿëÿðèíÿ èíàíäû-
ðûð. “Þçöíö áèëàèñòèñíà ùÿð áèð êÿñÿ ýþñòÿðÿí þç ãèéìÿòèíè àçàëäûð” —
ôèêðè äÿ éàíëûø ôèêèðäèð.. Þðòöëö øåéÿ ãèéìÿò âåðÿí îëìàç. Øÿõñÿí ìÿí
þçöì ìåøÿëÿðäÿ ýèçëÿíÿðÿê ñèçè ýþðìÿê èñòÿéÿíëÿðÿ ýöëöðäöì, áÿçÿí
îíëàðûí äþéöëäöéöíö, òÿùãèð îëóíäóüóíó âÿ éà úÿðèìÿ åäèëäèéèíè åøèò-
äèéèì çàìàí îíëàðà àúûüûì òóòóðäó. Èíäèñÿ ìÿí ñèçè à÷ûã áèð ÷þùðÿ èëÿ
ýþðäöéöì çàìàí ñèçè ùàãñûç ùåñàá åäèðÿì.
Ãÿòèáÿ ãàøëàðûíû ÷àòûá ñóàë âåðäè:
— Ìÿíìè ùàãñûçàì?
— Áÿëè, ÿôâ åäèí, áèðèíúè ùàãñûç ñèçèí þçöíöçñöíöç. Ñèç à÷ûã îëñàé-
äûíûç, ñèçè ýþðìÿê ö÷öí ìåøÿëÿðäÿ ýèçëÿíÿíëÿð âÿ áóíóí ö÷öí äÿ äþ-
éöëÿí âÿ òÿùãèð åäèëÿíëÿð îëìàçäû. ×öíêè áÿçè àäàìëàðäà éàøëû îëäóã-
ëàðûíà áàõìàéàðàã ÷îúóãëóã õàñèééÿòëÿðè äàâàì åäèð, îíëàð ùÿð øåéèí
è÷ÿðèñèíè þéðÿíìÿêëÿ ìàðàãëàíûðëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ ãèñìÿí ñèçÿ ùàãã
ãàçàíäûðûðàì, ÷öíêè þðòöëö øåéëÿðëÿ ìàðàãëàíàíëàð ÷îõäóð. Ëàêèí ýþ-
çÿëëèê õÿñèñëèéè ñåâìÿìÿëèäèð. Òÿáèÿò îëäóãúà ìàùèð áèð ñÿíÿòêàðäûð,
áóíóí ö÷öí äÿ ìÿí òÿáèÿòè ñåâèðÿì. Òÿáèÿò, ÿðÿá, òöðê âÿ ðóì ãàíûí-
äàí äöçÿëäèëìèø áèð ýöë äÿñòÿñèíè áèçÿ òÿãäèì åäèáäèð. Áèç áó íåìÿòëÿ
äîüðóäàí äà ìàðàãëàíìàëûéûã.
Ãÿòèáÿ íàçëàíàðàã ñóàë âåðäè:
— Øàèðèí òÿðèô åòäèéè ýöë äÿñòÿñèíè ýþðìÿê îëìàçìû?
— Ñèç îíó ùÿð ýöí ýþðöðñöíöç.
— Ùàðàäà?
47

— Ýöçýöéÿ áàõäûüûíûç çàìàí.
— Äåìÿê êè, ìÿíäÿ òöðê, ÿðÿá ãàíû èëÿ áÿðàáÿð ðóì ãàíû äà âàðäûð.
— Áÿëè, âàðäûð. Ñèç áóíó áèëìèðäèíèçìè?
— Áèëìèðäèì, ðèúà åäèðÿì, äîüðóñóíó ñþéëÿ. Áó ùÿãèãÿòäèðìè?
— Ùÿãèãÿòäèð.
— Ðèúà åäèðÿì, èçàù åò.
— Ñèçèí áþéöê íÿíÿíèç, Ìöòÿâÿêêèë õÿëèôÿíèí ãàäûíû Øÿàíèí õàíûì-
äûð. Îíóí øåèð îõóìàãäà âÿ øåèð éàçìàãäà áþéöê áèð øþùðÿòè âàð èìèø.
Ãÿòèáÿ, Èëéàñûí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
— Èíàíäûì, èíàíäûì, — äåäè, — ìÿíäÿ ðóì ãûçû Øÿàíèíèí ãàíûíäàí
âàðäûð. Ìÿíèì øåèðÿ âÿ ìóñèãèéÿ îëàí ìàðàüûì äà áóíóí íÿòèúÿñè èìèø.
Ñþçöíö äàâàì åòäèð!
— Øÿàíèí õàíûìûí àòàñû Øàì òÿðÿôëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí áèð äåéðäÿ
(ìîíàñòûð) èáàäÿò åäÿí ìÿøùóð êåøèøëÿðäÿí èäè. Ìöòÿâÿêêèë õÿëèôÿ Øàì
ñÿéàùÿòèíÿ ýåòäèéè çàìàí êåøèøÿ ãîíàã îëìóø âÿ Øÿàíèí õàíûìû îðàäà
ýþðöá ñåâìèø, îíà åâëÿíìèøäèð. Ñÿíèí áàáàí õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàù
Øÿàíèí õàíûìûí íÿâÿëÿðèíäÿí áèðèñèíÿ åâëÿíìèø âÿ ñÿíèí àíàí Ñàôèéÿ
õàíûì äà îíäàí äîüóëìóøäóð. Áó éàëíûç ñÿíèí áàáàíà ìÿõñóñ îëìà-
éàðàã, áöòöí õÿëèôÿëÿð (Ìÿíñóð âÿ Ùàðóíäàí áàøãà) ÿðÿá ãûçûíäàí
äîüóëìàìûøäûð1, ÿââÿëäÿ îëäóüó êèìè èíäè äÿ õÿëèôÿ ñàðàéëàðû òöðê,
ýöðúö âÿ ðóì ãûçëàðû èëÿ äîëóäóð.
Èëéàñûí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿ äöøöíìÿéÿ, Èëéàñ èñÿ îíà âÿ
îíóí äàøûäûüû çèíÿòëÿðÿ òàìàøà åòìÿéÿ áàøëàäû.
Ãÿòèáÿ ýþçÿë èäè; îíäà òöðêëöêäÿí ãàðà ñà÷ëàð, ÿðÿáëèêäÿí òÿáÿñ-
ñöìëö ýþçëÿð, ðóìëóëóãäàí àüëû-ãûðìûçûëû éàíàãëàð ÿí ýþçÿ ÷àðïàúàã
úÿùÿòëÿðäÿí èäè. Î, ñþéöä êþòöéöíöí öñòöíäÿ ÿëâàí áèð ðÿñì êèìè îòóð-
ìóøäó. Òèðìÿ ÷ÿïêÿíèíèí áåëèíè àëìàç âÿ éàãóòäàí òîõóíìóø êÿìÿðëÿ
êèï áèð ñóðÿòäÿ ÷ÿêìèøäè. ×ÿïêÿíèí éàõàñûíäàêû çöìðöä âÿ çÿáÿðúÿä
äöéìÿëÿðè, àëíûíäàí òåëëÿðèíÿ ñà÷äûüû áàäàì øÿêèëëè àëìàç úûããà, àü âÿ
èíúÿ òîïóãëàðûíäàêû èíúè õàëõàëëàð, èêè òÿðÿôäÿí äþøëÿðèíÿ òàõäûüû àëìàç
àéïàðàëàð, îíó òîâóç ãóøóíóí ãàíàäëàðû ãÿäÿð áÿçÿìèøäè. Îíóí ýþçÿë
áèð ãàäûí îëàðàã ùå÷ áèð íþãñàíû éîõ èäè.
— Áó, íÿ ýþçÿë ïàð÷àäûð. Ãÿòèáÿ, ñþéëÿéèí, áó ùàðàäà òîõóíìóøäóð?
Ãÿòèáÿ òÿÿúúöáëÿ:
— Ýÿíúÿäÿ, ÿúÿáà ñÿí áèëìèðñÿíìè?
Èëéàñ ýöëÿðÿê äåäè:
__________
1
“Òÿçéèíöë ÿñâàð” êèòàáû, áèðèíúè úèëä.
48

— Áèëèðÿì, ñîðóøìàãäà áàøãà ìÿãñÿäèì âàðäûð.
— Íÿ ìÿãñÿäèí âàðäûð? — äåéÿ Ãÿòèáÿ éåíèäÿí ñîðóøäó.
— Åëÿ áèëäèì “áóíó ôèëàí þëêÿäÿí ìÿíÿ òþùôÿ ýþíäÿðèáëÿð” äåéèá
âÿòÿíèìèç Ýÿíúÿíèí ùÿð áàáÿòäÿ çÿíýèí áèð õÿçèíÿ îëäóüóíó èíêàð
åäÿúÿêñèíèç.
Ãÿòèáÿ Èëéàñà úàâàá âåðìÿéèá ñöêóòà ýåòäè.
Èëéàñ ñöêóòó ïîçàðàã:
— Äåìÿê êè, ñèç øåèðè âÿ ìóñèãèíè ñåâèðñèíèç, — äåäè.
Ãÿòèáÿ äÿ úàâàáûíäà:
— Øåèð âÿ ìóñèãè ìÿíèì ðóùóìóí éåýàíÿ ãèäàñûäûð, — äåäè.
— Îõóéàíäàí, ÷àëàíäàí âÿ øåèð éàçàíëàðäàí êèìè ÷îõ ñåâèðñèíèç?
— Ìÿí Áàüäàääà òÿùñèë àëäûüûì âàõò ìÿøùóð îõóéàí, ÷àëàí âÿ øåèð
éàçàí ãàäûíëàðäàí Òöðôÿ âÿ Çÿÿô õàíûìû ÷îõ ñåâèðäèì. Áàüäàäûí ÿí
ìÿøùóð îõóéàí âÿ ýþçÿë ãàäûíëàðûíäàí Äöððÿòöëáàüäàäû àíúàã áèð êÿðÿ
ýþðöá âÿ åøèäÿ áèëäèì.
— Ñèç Ìÿùñÿòè õàíûìûí ÷àëûá îõóìàñûíäàí õÿáÿðäàðñûíûçìû?
— Åøèòìèøäèì, ëàêèí ýþðìÿê ìöìêöí îëìàäû.
— Ñèç îíóí Ýÿíúÿéÿ ãàéûäûá ýÿëìÿñèíÿ êþìÿê åäÿ áèëìÿçìèñèíèç?
— Ñÿí îíó ñåâìÿìÿéÿ ñþç âåðÿðñÿíìè?
Èëéàñ ýöëöìñÿéÿðÿê:
— Ìÿí îíó èíäè äÿ, ýÿëÿúÿêäÿ äÿ áèð ñÿíÿòêàð øàèð êèìè ñåâÿúÿ-
éÿì. Ýþçÿë ãûç, ìÿí ÷îõ ýÿíúÿì, Ìÿùñÿòè õàíûì èñÿ îëäóãúà èõòèéàð-
äûð. Ìÿí îíó áèð ãàäûí êèìè éîõ, áèð øàèð êèìè ñåâèðÿì:
— Ìÿíèì úàíûìà àíä è÷ÿ áèëÿðñÿíìè?
— Àíä è÷ÿ áèëÿðÿì, ëàêèí ùàíñû áèð ÿñàñëà ìÿíÿ èíàíà áèëÿúÿéèíèçè
òÿéèí åäÿ áèëìèðÿì.
— Ìÿíäÿ ÿñàñ âàðäûð. Øàèð ãÿëáè äàøûéàí áèð çàò îíà èíàíàí áèð ãûçû
àëäàòìàã èñòÿìÿç.
— Ôèêðèíèçëÿ øÿðèêÿì. Èíäè äåéèí ýþðöì, Ìÿùñÿòè õàíûìûí ãàéûò-
ìàñû èøèíÿ êþìÿê åäÿúÿêñèíèçìè?
— Ñþç âåðèðÿì. Ñÿí äå ýþðöì, ìÿêòóáóìóí úàâàáûíû íÿ ö÷öí ýþí-
äÿðìÿäèí?
— Áèçèì èêèìèç äÿ ýÿíúèê, ôÿðã áóðàñûíäàäûð êè, ìÿí àçàä âÿ à÷ûãäà,
ñèç èñÿ þðòöëö âÿ ïÿðäÿ äàëûíäà éàøàìûñûíûç. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿíèì ùÿ-
éàòäàêû òÿúðöáÿì ãèñìÿí àðòûãäûð.
— Ñÿíÿ ýþíäÿðäèéèì ìÿêòóáó þçöí ö÷öí áèð ùÿãàðÿòìè áèëäèí?
— Áÿëêÿ äÿ, ìÿí ôèêðèìè ëàçûìûíúà èôàäÿ åäÿ áèëìÿäèì. Ìÿí, éàç-
äûüûíûç ìÿêòóáó þçöì ö÷öí ùÿãàðÿò êèìè éîõ, ñèçèí òÿðÿôèíèçäÿí áàø
49

âåðìèø áèð åùòèéàòñûçëûã êèìè òÿáèð åäèðÿì. Áàüûøëàéûí, áèð àç à÷ûã äàíûø-
ìàã ëàçûìäûð. Ñàðàéäà õèäìÿò åäÿí àäàìëàðûí áèð íå÷ÿ öçö âàðäûð.
Îíëàð áèð-áèðèíè þéðÿíìÿéè âÿ þéðÿíäèêëÿðèíè áàøãàëàðûíà õÿáÿð âåð-
ìÿéè þçëÿðèíÿ âÿçèôÿ ùåñàá åäèðëÿð. Ìÿêòóáóíóçó ìÿíÿ ýÿòèðÿí ãîúà
áàüáàí ñèçèí ñèðëÿðèíèçè áàøãàëàðûíà äà âåðÿ áèëÿð. Êèì áèëèð, áÿëêÿ,
èíäèéÿ ãÿäÿð î ñèðëÿð áèð íå÷ÿñèíèí ÿëèíÿ êå÷ìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñèçèí
åùòèéàòñûçëûüûíûç ìÿíè ùÿääèíäÿí àðòûã äöøöíäöðöð. Ìÿêòóáà úàâàá âåð-
ìÿêäÿ òÿõèð åòìÿéèìèí áèð ñÿáÿáè äÿ áóäóð. Áó áàðÿäÿ ìÿíÿ èíàíûí.
Ãÿòèáÿ äöøöíúÿëè áàøûíû éóõàðû ãàëäûðàðàã:
— Ìÿñëÿùÿòëÿðèíäÿí ùÿääèíäÿí àðòûã ìÿìíóí ãàëäûì, — äåäè.
— Ìÿùñÿòè õàíûìû Ýÿíúÿéÿ ãàéòàðìàãäàí ÿëàâÿ éåíÿ äÿ íÿ àðçóí îëñà
ñþéëÿéÿ áèëÿðñÿí.
— ßñàñ àðçóì áóäóð êè, ìÿíè áó ãÿäÿð ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿñèíèç.
— Ñÿí øàèðñÿí, äåäèêëÿðèíè éàõøû äöøöí. Áèð ãûçûí ãÿëáèíÿ áåëÿ áèð
òÿëÿáàòû âåðìÿê ìöìêöíäöðìö?
— Áóíñóç äà àòàíûçûí ìÿíÿ ãàðøû ôèêðè ìöñáÿò äåéèë. Áó ýþðöø
ìÿíèì áÿäáÿõòëèéèìÿ äÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Ðèúà åäèðÿì, ìÿíÿ îëàí ÿëà-
ãÿíèç äîñòëóã ÿëàãÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàñûí.
ÙÖÑÀÌßÄÄÈÍ
Ãÿòèáÿ áàøûíû ÿëëÿðè àðàñûíà àëûá Ùöñàìÿääèíè äèããÿòëÿ äèíëÿéèðäè.

Ëàêèí Ùöñàìÿääèíèí áèð ñààòäàí áÿðè îðòàëûüà àòäûüû ìÿñÿëÿëÿðèí ùå÷
áèðèñè Ãÿòèáÿíèí åøèòìÿìèø îëäóüó ìÿñÿëÿ äåéèëäè, ÷öíêè Ùöñàìÿääèí
äàèìà Ãÿòèáÿíè ýþðäöéö çàìàí áó úöð ñþùáÿòëÿðäÿí áàøëàéûðäû. Î éåíÿ
äÿ ñþçöíö þç ãÿùðÿìàíëûüûíäàí áàøëàìûøäû:
— Ìÿí éàëíûç Àðàç þëêÿñèíèí ãÿùðÿìàíû äåéèë, áöòöí Àçÿðáàéúàíûí
òàíûíìûø âÿ ñûíàíìûø ãÿùðÿìàíûéàì. Ñèç þçöíöç áèëèðñèíèç êè, ßìèð ùÿç-
ðÿòëÿðèíèí ùþêìðàíëûüû àíúàã ìÿíèì ãûëûíúûìûí ñàéÿñèíäÿ ìþùêÿì îëóð.
Ïîçóëàí úÿáùÿëÿð, áîüóëàí öñéàíëàð, òþêöëÿí ãàíëàð, éöçëÿðúÿ ãóðáàíëàð
äà áóíà øàùèääèð. Áóíóí ñÿáÿáèíÿäèð êè, àòàíûç ìÿíèì õèäìÿòëÿðèìè
ñèçèí ýþçÿëëèéèíèçëÿ ìöêàôàòëàíäûðìàã âÿäÿñèíè âåðìèøäèð. Àòàíûç èíäè äÿ
þç ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðóáäóð, ëàêèí ìÿí ñèçäÿ áó ìåéëè ýþðÿ áèëìèðÿì.
Ñèç ìÿíÿ àäè àäàìëàðà áàõàí êèìè áàõûð âÿ ìÿíèì ãÿùðÿìàíëûüûìû ãèé-
ìÿòëÿíäèðìèðñèíèç. ×îõ òÿÿññöô åäèëÿúÿê áèð ùàëäûð êè, ìÿíèì ñåâýèìè,
ìÿíèì ñÿàäÿòèìè éîõñóë áèð øàèðèí ÿëèíÿ òàïøûðìàã èñòÿéèðñèíèç.
Ãÿòèáÿ áóðàäà Ùöñàìÿääèíèí ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéóá äåäè:
50

— Áåëÿ áèð âÿäÿíè ñÿíÿ àòàì äà âåðìèø îëñà ñÿùâ åòìèøäèð. Áó ÷îõ
êþùíÿëìèø áèð èøäèð. Ãÿäèìäÿ áåëÿ èøëÿð âàð èìèø; ïàäøàùëàð ÷ûõûëìàç
áèð âÿçèééÿòäÿ ãàëäûüû çàìàí áåëÿ áèð åëàí âåðèðëÿðìèø: “Ùÿð êÿñ áó
ãàëàíû ôÿòù åòñÿ, ôèëàí ïÿùëÿâàíûí áàøûíû ýÿòèðñÿ, ãûçûì îíóíäóð”.
Ñÿí Ùöñàìÿääèí äÿ áóíóìó èñòÿéèðñÿí? ßââÿëà, ñÿí ùÿëÿëèê þç
ãÿùðÿìàíëûüûíû íÿ Àðàí, íÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà áèð êÿñÿ ýþñòÿðÿ áèëìÿìè-
ñÿí. Ùÿëÿ ñÿí ÷îõ ýÿíúñÿí, íÿ ìöùàðèáÿëÿð ýþðìöñÿí, íÿ äÿ ãàëàëàð ôÿòù
åòìèñÿí. Ñÿí àíúàã Ìÿùñÿòè õàíûì ìÿñÿëÿñèíäÿ áàø âåðÿí öñéàíëàðäà
ñèëàùñûç öñéàí÷ûëàðûí åâëÿðèíÿ ýèðèá äÿôëÿðè, óäëàðû, êàìàí÷àëàðû ñûíäûðûá
ïÿíúÿðÿäÿí êö÷ÿéÿ àòìûñàí. Áóíëàðûí ùàìûñû þç ãèéìÿòèíäÿ áèð õèäìÿò-
äèð. Ëàêèí áó õèäìÿòëÿð ýþçÿë áèð ãûçûí — Ãÿòèáÿíèí ãèéìÿòè äåéèë. Àòàì
ìÿíè óúóç ñàòìàã èñòÿéèðñÿ, áó ýöíöí þçöíäÿ Áàüäàäà ãàéûäàðàì.
Ñÿíèí ãûëûíúûí ñàéÿñèíäÿ ìþùêÿìëÿíÿí áèð ùþêóìÿòè èñÿ íÿ ãÿäÿð
äöøöíöðÿìñÿ ýþðÿ áèëèðÿì. Ñÿí îíó áèëìÿëèñÿí êè, áþéöê áèð àäàìà,
éàõóä áþéöê áèð ùþêóìÿòÿ àðõàëàíà áèëìÿéÿí áèð ãûëûíú, êèìèí ÿëèíäÿ
îëóðñà îëñóí, áèð ïàð÷à äÿìèðäèð.
Ìÿí éåíÿ äÿ ñÿíÿ âåðäèéèì êþùíÿ íÿñèùÿòèìè òÿêðàð åäÿúÿéÿì.
Ñÿí Äèëøàäû ñåâìÿëè âÿ îíà åâëÿíìÿëèñÿí. Ìÿí îíóí Ôÿõðÿääèíëÿ ýþ-
ðöøöá ñåâèøìÿéèíèí ÿëåéùèíÿéÿì. Î ùÿì ýþçÿëäèð, ùÿì äÿ îõóéóá
÷àëàí âÿ ãàíàúàãëû áèð ãûçäûð. Ñÿí áó íÿñèùÿòèìè ãÿáóë åòñÿí, éåíÿ äÿ
äîñòëóüóìóç äàâàì åäÿ áèëÿð. Áèëÿêñ, ñÿíèí ìÿíèìëÿ òåç-òåç ýþðöøöá
ñåâýè ñþùáÿòëÿðèíè òÿêðàð åòìÿéèíÿ èúàçÿ âåðìÿéÿúÿéÿì.
Ùöñàìÿääèí àúûãëàíàðàã þç ùÿñÿá-íÿñÿáè ùàããûíäà äàíûøìàüà, ñî-
éàäûíûí ÿðÿá õÿëèôÿëÿðèíÿ áþéöê õèäìÿòëÿð ýþñòÿðäèéèíè ñàéìàüà áàøëàäû:
— Ìÿíè òàíûéûðñûíûçìû? Ìÿí áþéöê Áóüàíûí1 íÿâÿñèéÿì.
Ãÿòèáÿ þç åòèäàëûíû ïîçìàéàðàã:
— Áÿëè, òàíûéûðàì. Ñÿí “Øÿðàáè” ëÿãÿáèëÿ àäëàíàí êèøèíèí íÿâÿñèñÿí!
__________
1
Á ó ü à — ùèúðè 234-úö èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà õÿëèôÿëÿðÿ ãàðøû äöçÿëÿí öñéàíëàð
çàìàíû Ìöòÿâÿêêèë õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàíû ãàíëàð è÷èíäÿ áîüìàã ö÷öí ýþíäÿ-
ðèëìèøäè. Áàáÿê öñéàíûíäàí ñîíðà, òÿçÿ öñéàíëàðû èäàðÿ åäÿí ìÿøùóð Ìÿùÿììÿä èáí-
Áÿèñ Ñàìèðèéÿ øÿùÿðèíèí ìÿùáÿñèíäÿí ãà÷ûá Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø âÿ îðàäà áèð ùþêó-
ìÿò òÿøêèëèíÿ áàøëàìûøäû. Õÿëèôÿ Ìöòÿâÿêêèë, Áÿèñèí öñéàíûíû áîüìàã ö÷öí Ùÿìäóéÿ
èáí-ßëèíè (ÿðÿá òàðèõèíäÿ ìÿøùóð îëàí ôÿçë Ñÿäèíèí íÿâÿñèäèð) áþéöê áèð îðäó èëÿ Àçÿð-
áàéúàíà ýþíäÿðäè âÿ Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíè îíà òàïøûðäû. Ìöòÿâÿêêèë Ùÿìäóéÿ èëÿ
áÿðàáÿð Çèðÿê òöðêè âÿ èáí-Ñèñë àäëàðûíäà èêè ìÿøùóð êîìàíäàíû äà îíóí éàíûíà ãîøäó.
Àçÿðáàéúàíëûëàð áó îðäóíó Òÿáðèç èëÿ Ìÿðÿíä àðàñûíäà ëàçûìè ãÿäÿð äþéäö. Íÿùàéÿò,
Ìöòÿâÿêêèë õÿëèôÿ òöðêëÿðäÿí Áóüàíû áþéöê áèð ãîøóíëà Àçÿðáàéúàíà ýþíäÿðäè. Àçÿð-
áàéúàíëûëàð éåíÿ äÿ èáí-Áÿèñè ÿëÿ âåðìÿäèëÿð. Íÿùàéÿò, áèð õÿéàíÿò íÿòèúÿñèíäÿ Èáí-
Áÿèñ ùÿáñÿ àëûíäû (Ìöÿëëèô).
51

— Ðèúà åäèðÿì, ìÿíèì áàáàìà “Øÿðàáè” àäû âåðìÿêëÿ îíó òÿùãèð
åòìÿéÿñèíèç. Áó ëÿãÿáè ìÿíèì áàáàìà àçÿðáàéúàíëûëàð âåðìèøëÿð.
×öíêè Àçÿðáàéúàí àíúàã ìÿíèì áàáàìûí ãûëûíúû ñàéÿñèíäÿ Ìöòÿâÿê-
êèëáèëëàù õÿëèôÿéÿ áîéóí ÿéìèø. Îí áåø õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí ùþðìÿò âÿ
åùòèðàìà íàèë îëàí áó àèëÿéÿ ãàðøû íèôðÿò áÿñëÿìÿê ö÷öí ÿñàñëû áèð ñö-
áóòóíóç âàðñà, ìÿíÿ à÷ûüûíû ñþéëÿìÿëèñèíèç.
Ãÿòèáÿ éåíÿ äÿ ñîéóããàíëû áèð ñóðÿòäÿ úàâàá âåðäè:
— Ùöñàìÿääèí, ñÿí àüûëëû îë, áèð òàðèõ íÿ ãÿäÿð éöêñÿê âÿ øÿðÿôëè
îëóðñà îëñóí, äÿéÿðè îëìàéàí âàðèñëÿð ö÷öí ùå÷ ìÿíçèëÿñèíäÿäèð. Ìÿí
ñÿíè äÿéÿðñèç ùåñàá åòìèðÿì. Ëàêèí áó äÿéÿð áèð ãÿëáè ÿëÿ àëàúàã âÿ þç
ìÿùÿááÿòèíè áèð ãÿëáÿ àøûëàéàúàã ìàùèééÿòäÿ äåéèë. Àüûëëû ãûçëàð ÿðÿ
ýåòäèêëÿðè çàìàí êå÷ìèøëÿðè éîõ, ýÿëÿúÿéè íÿçÿðäÿ òóòìàëûäûðëàð. Ìÿí
äÿ î ãûçëàðäàíàì! Ìÿí áèð àäàìäà ýÿëÿúÿéèí õàðèãöëàäÿëèéèíè ÿëäÿ
åäÿ áèëÿúÿê ìàùèééÿòè ýþðìÿñÿì, îíà ÿðÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì.
Ñÿíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì, áàáàëàðûíûí øþùðÿòèëÿ éàøàìàã ôèêðèíäÿí

ÿë ÷ÿê. ×öíêè òàðèõäÿ ìÿøùóð îëàí àèëÿëÿðèí ùÿää-ùåñàáà ýÿëìÿéÿí
âàðèñëÿðèíè òÿíáÿë âÿ äÿéÿðñèç áèð âÿçèééÿòÿ ãîéàí àíúàã áàáàëàðûíûí
øþùðÿòè èëÿ éàøàìàã ôèêèðëÿðè îëìóøäóð.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿäÿ þçöíÿ ãàðøû îéàíàí äþíöøö Ãÿòèáÿíèí
Èëéàñëà ýþðöøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð áèëÿðÿê:
— Ìÿí î ãÿäÿð äÿ óøàã äåéèëÿì, — äåäè âÿ áàøûíû àøàüû ñàëûá óçóí
çàìàí äàíûøìàäû.
Ãÿòèáÿ èñÿ:
— Óøàã îëìàäûüûíû áèëäèéèì ö÷öí ùÿð áèð ìÿñÿëÿéÿ óøàãúàñûíà
éàíàøìàìàüûíû òþâñèéÿ åòäèì, — äåäèêäÿ Ùöñàìÿääèí ùþâñÿëÿñè
äàðûõìûø áèð ùàëäà äåäè:
— Ãÿòèáÿ, ýÿëèí þðòöëö äàíûøìàéàã. Ñèç ùàìàí øàèðëÿ ýþðöøäöéöíöç
ýöíäÿí áÿðè ôèêðèíèçè, òþâðöíöçö, ñþùáÿò âÿ ùÿðÿêÿòèíèçè äÿéèøäèíèç. Ñèç
ñàíêè áèð àé áóíäàí ÿââÿëêè Ãÿòèáÿ äåéèëñèíèç. “Ìÿí êèøèëèéèí ãÿùðÿ-
ìàíëûã íöìóíÿëÿðèíè àíúàã ñÿíèí øÿõñèééÿòèíäÿ ýþðöðÿì!” äåäèéèíèçè
óíóòäóíóçìó? Áèð àç áóíäàí ÿââÿë ñèçèí þçöíöç ìÿíè àòàíûçûí éàíûíà
åë÷è ýþíäÿðìÿéÿ ìÿúáóð åäèðäèíèç. Ñèçèí þçöíöç èçäèâàú ìÿñÿëÿñèíèí
òåç áèòèðèëìÿñèíÿ òÿëÿñèðäèíèç. Èíäè íÿ îëäó? Ìÿí àë÷àëäûì, éàõóä áó àç
ìöääÿòäÿ ñèç óúàëäûíûç?
Ãÿòèáÿ ùîâóçóí áàøûíäàí ãàëõûá ãÿðÿíôèë ýöëëÿðèíè ãîõóëàéà-ãî-
õóëàéà äåäè:
52

— Íÿ ñÿí àë÷àëäûí, íÿ äÿ ìÿí óúàëäûì. Ôèêèðëÿð âÿ äöøöíúÿëÿð éöê-
ñÿëèð, ñÿâèééÿëÿð äÿéèøèð. Èíñàíëàð ùÿð ýöí äöøöíäöéöíö äöøöíÿðñÿ,
ùÿéàò òÿðÿããè åòìÿç, áóýöíêö èíñàíëàð äöíÿíêè èíñàíëàð äåéèë, äöíÿí
áèçÿ ÷îõ óçàãäûð, ýÿëÿúÿê éöç èë îëñà áåëÿ î áèçÿ ÷îõ éàõûíäûð. Ùÿéàò,
ìÿèøÿò êå÷ìèøèí öçÿðèíäÿ ãóðóëà áèëìÿç, î äàëà ýåòìÿêäèð, àüûëëû
àäàìëàð ùÿéàòû ýÿëÿúÿéèí öçÿðèíäÿ ãóðìàüà ÷àëûøûðëàð. Ìàçèëÿðèìèç
áÿøÿðèééÿòèí ýÿíúëèéè äÿôí åäèëÿí áèð ìÿçàðäûð. Îðàäà îòóðóá ìÿùâ
îëàí ýÿíúëèéÿ àüëàìàã ýöíàù äåéèë, ëàêèí îíóíëà éàøàìàã ñàäÿëèêäèð.
Áèç ýÿëÿúÿêëÿ éàøàìàëû âÿ îíó òÿìèíåäèúè áèð ñóðÿòäÿ ãóðìàëûéûã.
Èíäè ìÿíÿ úàâàá âåð ýþðöì, ñÿíèí ÿëèíäÿ ìÿí òÿëÿá åòäèéèì ýÿëÿ-
úÿéè ãóðìàã ö÷öí íÿ êèìè èìêàíëàð âàðäûð?
Ùöñàìÿääèí ãÿòè úàâàá âåðÿ áèëìÿäè, ÷öíêè õÿëèôÿíèí íÿâÿñèíè éà-
øàòìàã ö÷öí îíóí ÿëèíäÿ áþéöê áèð ñÿðâÿò éîõ èäè. Áóíà áàõìàéàðàã
î, Ãÿòèáÿéÿ ñóàë âåðäè:
— Áÿñ äàëûíúà êþëýÿ êèìè ñöðöíäöéöíöç î éîõñóë øàèðèí ÿëèíäÿ íÿ
êèìè èìêàíëàð âàðäûð? Ñèçèí òÿëÿá åòäèéèíèç õÿéàëè áèð ýÿëÿúÿéè ùàìàí
éîõñóë íÿ èëÿ òÿìèí åäÿ áèëÿúÿêäèð? Áèð ñûíûã ãÿëÿìäàíû âÿ êþùíÿ ùåé-
áÿñèíäÿêè áèð äÿñòÿ ãàðàëàíìûø êàüûçëàðû èëÿìè?
Ãÿòèáÿ ýöëäö:
— Ñÿí ìÿíè áàøà äöøìÿäèí, — äåäè. — Ñÿíÿ ÿââÿëúÿ äåäèì êè, ìÿí
ôþâãÿëàäÿëèê äàøûéàí àäàìëàðû ñåâèðÿì. Î, éîõñóë îëñà äà, îíäà áþ-
éöêëöê âàð. Ìÿíè ýÿëÿúÿêäÿ îíóí ñÿáÿáèíÿ ùÿð êÿñ òàíûéà áèëÿð. “Áó,
ôèëàí ìÿøùóð øàèðèí ãàäûíûäûð!” — äåéÿ õàëã ìÿíè áàðìàüû èëÿ ýþñòÿðÿð.
Ìÿí îíóí éàðàäûúûëûüûíäà èøòèðàê åòäèéèì ö÷öí òàðèõÿ äÿ äöøÿ áèëÿðÿì.
Áöòöí ìÿñÿëÿ áó ôèêðèí öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Ëàêèí áóíó ìèñàë îëàðàã
äåéèðÿì. Ìÿíèì áó ôèêðèì ãÿòè äåéèë. Ñÿí ìÿíè äöíéàéà òàíûäà áèëÿúÿê
áèð ãÿùðÿìàí îëà áèëñÿí, ìÿí ùå÷ âàõò àòàìûí ñþçöíäÿí ÷ûõìàðàì.
Ùöñàìÿääèí úàâàá âåðìÿéÿ ìàúàë òàïìàäû, ÷öíêè úàðèéÿëÿð áàüà
÷ûõûá, Ãÿòèáÿíè ñÿñëÿéÿðÿê:
— Àòàíûç ñèçè íàùàð ñöôðÿñèíÿ äÿâÿò åäèð, — äåäèëÿð.
ÔßÕÐßÄÄÈÍ
Ìöøàâèðÿäÿ Èëéàñ Ôÿõðÿääèíëÿ ýþðöøÿðêÿí, áèðèíúè íþâáÿäÿ õàãà-

íûí ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó ýþñòÿðäè. Øèðâàí õàãàíû ßáöëìöçÿôôÿð ìÿê-
òóáäà Èëéàñû Øèðâàí ñàðàéûíà äÿâÿò åäèð âÿ éàçûðäû:
53

“Ñîí øåèðëÿðèíèçè îõóäóì, ìÿíäÿ áþéöê, óíóäóëìàç áèð òÿñèð áó-
ðàõäû. Õöñóñÿí áàùàðà éàçäûüûíûç øåèð äîüðóäàí äà ìÿíäÿ ùÿãèãè áèð
áàùàðûí íÿøÿñèíè éàðàòäû. Ëàêèí ìÿíè äöøöíäöðÿí ãîðõóëó áèð ìÿñÿëÿ
âàðäûð. Î äà Àðàí ìÿìëÿêÿòèíèí äöøäöéö àüûð âÿçèééÿòäÿí èáàðÿòäèð.
Ùàçûðäà Àðàí âÿ ùÿòòà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí áåëÿ ùàäèñÿëÿð éóâàñûíà
äþíìöøäöð. Àðàíëûëàð âÿ öìóìèééÿòëÿ àçÿðáàéúàíëûëàð 515-úè èëëÿðäÿêè
àçÿðáàéúàíëûëàð îëñàéäûëàð, âÿçèééÿò ìÿíè ùå÷ äÿ äöøöíäöðìÿçäè. Ùà-
çûðêû âÿçèééÿòäÿ áþéöê øàèðèí ùÿéàòûíà ãàðøû ñóè-ãÿñä åäèëìÿéÿúÿéèíÿ
ÿìèí îëà áèëìÿðÿì. ×öíêè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àçàäëûã äóéüóëàðû
515-úè èëëÿðäÿ îëàí øÿêèëäÿ äåéèë. Îíëàðäàêû êþùíÿ âÿ ÿíÿíÿâè àçàäëûã
ùèññëÿðè ñþíìöøäöð1.
Áóíà ýþðÿ äÿ áþéöê øàèðèí Øèðâàí ìÿìëÿêÿòèíÿ êþ÷ìÿñèíè ìÿñëÿ-
ùÿò ýþðöðÿì. Ñèç áóðàäà øàèð, ÿäèá âÿ êöáàð àäàìëàðûí úÿìèééÿòèíäÿ
äàùà àçàä øåèð éàðàäà áèëÿð âÿ þç òÿáèíèçè èíêèøàô åòäèðÿðñèíèç. Ìÿí
ñèçèí êèìè íàäèð âÿ ãèéìÿòëè áèð çàòûí êþëÿëÿð ùþêóìÿòè ðÿèééÿòè îëìà-
ñûíà ñîéóããàíëûëûãëà áàõà áèëìÿðÿì2.
Ùàçûðäà Àðàíûí áöòöí àçàäëûã ñåâÿíëÿðè þç íèúàòûíû âÿ ìÿìëÿêÿòèí
àçàäëûüûíû þçëÿðèíèí òàðèõè éóðäóíäàí âÿ äîüìà ùþêóìÿòëÿðè îëàí Øèð-
âàí øàùëûüûíäàí àðàìàãäàäûðëàð. Çÿíí åäèðÿì êè, áó ùÿãèãÿò áþéöê øàèð
ö÷öí äÿ àéäûíäûð. Áèðèíúè íþâáÿäÿ ñèçèí êèìè øàèðëÿð âÿ íöôóç ñàùèáè
îëàí çèéàëûëàð Àçÿðáàéúàíûí ÿúíÿáè ùþêóìÿòëÿð ÿëèíÿ êå÷ìÿñè ÿëåé-
ùèíÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàëûäûðëàð. Ñèç áèëèðñèíèç êè, Õàðÿçì øàùëàðûíûí òÿá-
__________
1
515-úè èëäÿ ñÿëúóãëàðäàí Ñóëòàí Ìàùìóä Áàüäàä õÿëèôÿñèíèí ÿìðèíÿ ýþðÿ Àçÿð-
áàéúàí ùþêóìÿòèíè Ìàðàüà ùàêèìè Àü Ñöíýÿð ßùìÿäëèéÿ ñàòìûøäû. Ëàêèí áóíó àçÿð-
áàéúàíëûëàð þç è÷ÿðèëÿðèíÿ ãÿáóë åòìÿäèëÿð, Àü Ñöíýÿðèí ýÿòèðäèéè áþéöê áèð îðäóíó
ßðäÿáèë àëòûíäà äàðìàäàüûí åòäèëÿð. Íÿùàéÿò, Õÿëèôÿ Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíè òöðê
ÿìèðëÿðèíäÿí Úóéóø áÿéÿ âåðäè. Úóéóø áÿéèí îðäóñó Òÿáðèç àëòûíäà àçÿðáàéúàíëûëàðûí
àòëû ãîøóíëàðû èëÿ öç-öçÿ ýÿëäè. Àçÿðáàéúàíëûëàð Úóéóø áÿéè ÿñèð òóòóá Òÿáðèç ãàïûñûí-
äà äàðà ÷ÿêäèëÿð (Òàðèõè-Ñÿëúóã).
2
525-úè èëäÿ Ìàùìóä Ñÿëúóãè âÿôàò åòäè. Îíóí ìÿìëÿêÿòè âÿ áó úöìëÿäÿí Àçÿð-
áàéúàí äà îüëó Ìÿëèê Äàâóäà êå÷äè. 527-úè èëäÿ Ìÿëèê Äàâóä èëÿ Ìÿëèê Ìÿñóä àðà-
ñûíäà áàø âåðÿí ìöùàðèáÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ, Àçÿðáàéúàí áþéöê áèð ùÿðú-ìÿðúëèê äþâðö
êå÷èðäè. Íÿùàéÿò, Àçÿðáàéúàí Ìÿñóäóí ïÿíúÿñèíÿ êå÷äè. Áèð èë ñîíðà éåíÿ äÿ Ìÿëèê
Äàâóä Àçÿðáàéúàíû õàðàáàçàðà äþíäÿðäèêäÿí ñîíðà þç ÿëèíÿ àëäû. Éåíÿ äÿ 530-úó èëäÿ
òöðê ÿìèðëÿðèíäÿí Ãàðà Ñöíýÿð ÷îõëó ãàí òþêäöêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíû Ìÿëèê Äàâó-
äóí ÿëèíäÿí àëäû. 535-úè èëäÿ Ãàðà Ñöíýÿð âÿôàò åòäè. Ñÿëúóãóí êþëÿëÿðèíäÿí ßìèð
Úàâëû Òîüðóë Àðàí âÿ Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòèíè ÿëèíÿ êå÷èðäè. 541-úè èëäÿ Òîüðóë Ñóë-
òàí Ìÿñóäà ãàðøû à÷äûüû ìöùàðèáÿäÿ ôÿúèÿòÿí âÿôàò åòäè, ìÿìëÿêÿò Àòàáÿé Åëäÿíèçèí
èõòèéàðûíà êå÷äè.
54

ëèüàò÷ûëàðû ñèçèí ìÿìëÿêÿòèíèçèí Õàðÿçì øàùëàðû ÿëèíÿ äöøìÿñèíÿ ÷àëû-
øûðëàð. Ñèç õàëãû áàøà ñàëìàëûñûíûç êè, îíëàð ñèçÿ àçàäëûã äåéèë, ÿñèðëèê âÿ
êþëÿëèê ýÿòèðèðëÿð.
Ùþêìðàí — Øèðâàí, ßáöëìöçÿôôÿðö õàãàí”.
Èëéàñ ìÿêòóá áàðÿñèíäÿ þç ôèêðèíè Ôÿõðÿääèíÿ ãàáàãúàäàí äåìÿäè.
Î, ÿââÿëúÿ îíóí ôèêðèíè áèëìÿê èñòÿéèðäè. Ôÿõðÿääèí ìÿêòóáó îõóéóá
Èëéàñà ãàéòàðäû âÿ àù ÷ÿêÿðÿê äåäè:
— Ýÿíúÿ ùàêèìè èëÿ Øèðâàíøàùëàð àðàñûíäà ýåäÿí ìöçàêèðÿäÿí õÿ-
áÿðèìèç âàðäûð.
ßáöëìöçÿôôÿð Ýÿíúÿ ùàêèìèíè þç éåðèíäÿ ãîéìàã øÿðòèëÿ ìÿìëÿ-
êÿòè èëùàã åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Øöáùÿñèç êè, áóíà Ýÿíúÿ ùàêèìè äÿ ðàçû îëà
áèëÿð, ÷öíêè î, òÿçÿ õàíÿäàíûí þçöíÿ ãàðøû íÿ êèìè âÿçèééÿò àëàúàüûíû
áèëìèð. Õÿëèôÿ èñÿ óçàãäàäûð. Ùÿð ùàëäà Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû àðàñûíäà
áèðëèê äöçÿëäèëìÿäÿí áóýöíêö ùÿðú-ìÿðúëèêäÿí ÷ûõìàã âÿ öìóìè
äöøìÿíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàã ìöìêöí îëìàéàúàã. Áèðëèê äÿ
ìöìêöí äåéèë, áèðëèéè äöçÿëäÿ áèëÿúÿê àäàìëàð àéðûëûüà ÷àëûøûð, îíëàðûí
ùàìûñû àõûá õàãàíûí íöôóçó àëòûíà ýåäèð. Íÿùàéÿò, ñèç äÿ õàãàíûí ìÿê-
òóáóíó àëäûíûç.
Ôÿõðÿääèí áóíó äåéÿðÿê ñóàëâåðèúè íÿçÿðëÿ Èëéàñûí öçöíÿ áàõûðäû.
Î, Èëéàñûí Øèðâàí ñàðàéûíà ýåòìÿê õÿéàëûíäà îëóá-îëìàäûüûíû áèëìÿê
èñòÿéèðäè. Èëéàñ ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóá äåäè:
— ßââÿëà, áèëìÿëèñÿí êè, áèç Àðàí ìÿñÿëÿñèíè òÿêëèêäÿ ùÿëë åäÿ áèë-
ìÿðèê. Áó ìÿñÿëÿ öìóìàçÿðáàéúàí ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ùÿëë åäèë-
ìÿëèäèð. Ìÿí Àðàí ìÿñÿëÿñèíè ãàëäûðìàüûí ùÿëÿëèê òåç îëäóüóíó äà
ãåéä åòìÿëèéÿì. Àðàí þëêÿñèíèí ìþâãåúÿ ÿùÿìèééÿòè îíóí þçáàøûíà
éàøàéà áèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿç. Ñÿí, Ôÿõðÿääèí, Àðàí èñòèãëàëèééÿòè
ìÿñÿëÿñèíè ãîéìàãäà éàíûëûðñàí. Áó ôèêèð Àçÿðáàéúàíû ïàð÷àëàìàã
äåìÿêäèð. Ùÿðýàù áó ýöí ñÿí Àðàí èñòèãëàëèééÿòè ÿâÿçèíÿ Úÿíóáè âÿ
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí áèðëèéè ìÿñÿëÿñèíè ãîéìàã èñòÿñÿí, ìÿíè äÿ þçöíëÿ
áÿðàáÿð ýþðÿ áèëÿðñÿí. Ãöââÿòëè ãîíøóëàð áèçè òÿêëèêäÿ ÷îõ òåç éåéÿ
áèëÿðëÿð. Äöíÿí ñÿí áèð ìÿñÿëÿíè ÷îõ éåðñèç îëàðàã ìåéäàíà àòìûøäûí.
Ôÿõðÿääèí òÿëÿñèê ñîðóøäó:
— Ùàíñû ìÿñÿëÿíè?
— Àðàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ öñéàí ãàëäûðìàã ìÿñÿëÿñèíè... Áó ôèêèð ÷îõ
ýöëöíú áèð ôèêèð îëäóüó ö÷öí äàíûøìàã èñòÿìÿäèì.
— Öñéàí ôèêðè íÿ ö÷öí äÿ ýöëöíú ìÿñÿëÿ îëñóí?
55

— Íÿ ö÷öí âÿ êèìÿ ãàðøû öñéàí ãàëäûðìàã ëàçûìäûð? Áó úöð ôèêèð-
ëÿð ùÿðú-ìÿðúëèéè äàùà äà àðòûðàð, ìÿìëÿêÿòè ÿúíÿáèëÿðèí ÿëèíÿ âåðÿ
áèëÿð. Ùàçûðäà áèçÿ öñéàí éîõ, áèëÿêñ ìþùêÿì áèð òÿøêèëàò ëàçûìäûð.
Àíúàã òÿøêèëàò âàñèòÿñèëÿ Úÿíóáëà Øèìàëûí áèðëèéèíè äöçÿëòäèêäÿí ñîíðà
èñòèãëàë ôèêðèíè ìåéäàíà ñöðìÿê ìöìêöíäöð.
Êå÷ÿí öñéàíëàð áèçèì ö÷öí èáðÿò äÿðñè îëìàëûäûð. Áèð äàùà î ñÿùâ-
ëÿðè òÿêðàð åòäèðìÿìÿëèéèê. Àçÿðáàéúàí õàëãû öñéàí÷ûäûð. Áóíà ñþç îëà
áèëìÿç. Ëàêèí òÿøêèëàòà áàüëû îëìàéàí ùÿð áèð öñéàí áèð ìÿüëóáèééÿòèí
áàøëàíüûúûäûð. Àçÿðáàéúàí õàëãû, Òîüðóë áÿé ùþêóìÿò áàøûíà êå÷äèéè
çàìàí áó àúû òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿëÿðèíè ýþðìöøäöð1.
Áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õÿëèôÿíè òàíûìàäûüû áèð çàìàíäà, õÿëèôÿ
îí ö÷ éàøëû ãûçûíû àëòìûø áåø éàøëû Òîüðóë áÿéÿ âåðìÿêëÿ, ìÿñÿëÿíè þç
íÿôèíÿ ùÿëë åòäè. Î, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ñÿôÿðáÿðëèê åòäè, ÷öíêè Øè-
ìàëûí Úÿíóáëà îëàí ãàðäàøëûã ðàáèòÿëÿðè ìþùêÿì äåéèëäè.
Áó àúû òÿúðöáÿëÿðè Àëï Àðñëàí, Ñóëòàí Ìÿëèêøàù, îíóí îüëó Ìÿ-
ùÿììÿäëÿ ãàðäàøû Áþðêöéàðûüûí àðàñûíäà ýåäÿí ìöáàðèçÿëÿð çàìàíûí-
äà äà ýþðäöê. Áóíà ýþðÿ äÿ, Ôÿõðÿääèí, ñÿíÿ ãÿòè äåéèðÿì: ÿââÿëúÿ
áèðëèê, ñîíðà öñéàí!
Èëéàñ òàðèõè ùàäèñÿëÿðè áèð-áèð ñàéàíäàí ñîíðà Ôÿõðÿääèí åòèðàç åò-
ìÿéÿðÿê äåäè:
— Ñàéäûüûí âÿñèãÿëÿðèí ùàìûñû þç éåðèíäÿ. Ëàêèí áó ýöí ÿëèìèçäÿ
îëàí ôöðñÿòè ÿëäÿí áóðàõìàã ñèéàñè áèð õàòàäûð. Ùå÷ îëìàçñà áèç Ýÿíúÿ
ùàêèìèíè áóðàäàí ÷ûõàðûá ãîâìàëûéûã.
Èëéàñ îíà ñóàë âåðäè:
— Íÿ âàñèòÿ èëÿ?
Ôÿõðÿääèí ãÿòè úàâàá âåðìÿéÿðÿê, àíúàã èêè êÿëìÿ äåìÿêëÿ êèôà-
éÿòëÿíäè:
— Äöøöíìÿê ëàçûìäûð!
Èëéàñ îíó ôèêðè öçÿðèíäÿ äàéàíàðàã äåäè:
— ßìèð Èíàíúû áóðàäàí ãîâìàã ö÷öí ñèëàù èøëÿòìÿê ëàçûìäûð. Îíóí
ÿëèíäÿ ãîøóí âàðäûð. Àðõàñûíäà èñÿ ìÿìëÿêÿòèí áöòöí õàèíëÿðè äóðóð.
Áèçèì àðõàìûçäà êèì âàðäûð? Ùå÷ îëìàçñà ßìèð Èíàíúûí ãîøóíëàðû àðà-
ñûíäà èø àïàðûëìûøäûðìû? Îíëàð áèçèì ìÿãñÿäèìèçè áèëèðëÿðìè? Õåéð!
__________
1
Ùèúðÿòèí 453-úö èëèíäÿ ñÿëúóãèëÿðäÿí Òîüðóë áÿéèí ùàêèìèééÿòè çàìàíûíäà
Àçÿðáàéúàíäà áþéöê áèð öñéàí áàø âåðìèøäè. Õÿëèôÿéÿ ãàðøû ãîéóëàí áó öñéàíà Òîü-
ðóë áÿé ñîéóããàíëû áèð ñóðÿòäÿ áàõûðäû, ÷öíêè õÿëèôÿ Ãàèì Áèÿìðóëëàù þç ãûçû Ñåéèäÿíè
Òîüðóëà âåðìÿê èñòÿìèðäè. Ëàêèí ùèúðÿòèí 454-úö èëèíäÿ íèêàù ÿãäè Òÿáðèç õàðèúèíäÿ
áàø òóòäóüó ö÷öí Òîüðóë áÿé äÿðùàë öñéàíû ãàíëàð èøèíäÿ áîüäó.
56

Ùå÷ îëìàçñà Àðàí õàëãû àðàñûíäà ìöÿééÿí ôèêðèí èíòèøàðûíà ÷àëûøûë-
ìûøäûðìû? Éåíÿ äÿ õåéð! Èíäè Ôÿõðÿääèí äåñèí ýþðöì íÿ âàñèòÿ èëÿ
ßìèðè ãîâàúàãäûð?
Ôÿõðÿääèí úàâàá âåðäè:
— ßìèð èëÿ õÿëèôÿíèí àðàñûíû ïîçìàã ëàçûìäûð.
— Òóòàã êè, ßìèð èëÿ õÿëèôÿíèí àðàñûíû ïîçäóí. Áóíóíëà ñÿí Àðàíûí
èñòèãëàëèééÿòèíèìè ãàçàíàúàãñàí! Áó ßìèð ýåäèá, éåðèíÿ î áèðè ßìèð
ýÿëÿúÿêäèð. Áóíäàí áàøãà, ßìèð èëÿ õÿëèôÿíèí àðàñûíû ïîçìàã ö÷öí
âàñèòÿ ëàçûìäûð.
— Âàñèòÿ âàðäûð. Àèëÿñèíäÿ õÿéàíÿò äöçÿëäÿúÿéÿì.
Èëéàñ åòèðàç åäÿðÿê:
— Éîõ, Ôÿõðÿääèí, áó ìöáàðèçÿ öñóëó äåéèëäèð. Ìÿí áèðèíèí õîø-
áÿõòëèéèíè î áèðèñèíèí áÿäáÿõòëèéè öçÿðèíäÿ ãóðìàã òÿðÿôäàðû äåéèëÿì.
Ôÿõðÿääèí Èëéàñûí ñþçëÿðèíÿ ýöëÿðÿê:
— Öìóìè ìÿñÿëÿëÿð öçÿðèíäÿ èø àïàðûëäûüû çàìàí áåø-ö÷ íÿôÿðèí
òàëåéè ùàããûíäà äöøöíìÿê ýöëöíúäöð. Ñèéàñÿò ãàí âÿ ãóðáàí òÿëÿá åäèð,
— äåäè.
Èëéàñ áóíà úàâàá îëàðàã:
— Ôàéäàñûç éåðÿ ãàí òþêäöðìÿê ùÿì úèíàéÿò, ùÿì äÿ àõìàãëûãäûð,
— äåäè. — Ìÿí Øèìàë âÿ Úÿíóáóí áèðëèéèíè òÿêëèô åäèðÿì.
Ôÿõðÿääèí åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
— Ñÿí, Èëéàñ, õàëãûí àâàìëûüûíû, òÿðèãÿò âÿ ìþâùóìàò è÷ÿðèñèíäÿ ÷ö-
ðöäöéöíö ùå÷ äÿ íÿçÿðÿ àëìûðñàí. Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ùÿð
êÿíäèíäÿ éöçëÿðúÿ òÿðèãÿòëÿð âàðäûð. ßðÿáëÿð âÿ èðàíëûëàð õàëãûí ñèéàñè
äöøöíúÿñèíè ÷öðöòìÿê ö÷öí ìèíëÿðúÿ òÿðèãÿòëÿð, ìÿçùÿáëÿð éàðàòìûø-
ëàð. Áó ãÿäÿð ìöõòÿëèô ÿãèäÿ äàøûéàí âÿ áèð-áèðèíè êàôèð áèëÿí áåëÿ áèð
õàëãû àñàíëûãëà áàðûøäûðìàã ìöìêöíäöðìö?
— Õÿëèôÿëÿð ìþâùóìàòû õàëã àðàñûíà íÿ ìÿãñÿäëÿ éàéìûøäûðñà, ñÿí
äÿ î ìÿãñÿäëÿ òÿðèãÿò âÿ ìþâùóìàòà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàëûñàí.
Èëéàñûí áó ñþçöíäÿí ñîíðà Ôÿõðÿääèí áèð àù ÷ÿêÿðÿê:
— Àù, áèëèðÿì íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí, Èëéàñ, ñÿíèí ôèêðèíúÿ Àçÿðáàé-
úàí ùÿð ÿñð áàøûíäà áèð Áàáÿêìè äîüàúàãäûð? Áàáÿê áèð íÿôÿð èäè, ýÿëäè
äÿ, ýåòäè äÿ.
Èëéàñ åòèðàç åäÿðÿê:
— Ñÿùâ åäèðñÿí, òàðèõèí õàñèééÿòè òÿêðàðäàí èáàðÿòäèð. Áó þëêÿíèí
õàñèééÿòè Ìèäèéà äþâðöíäÿí áÿðè ãÿùðÿìàíëàð éàðàòìàãäûð. Ñÿí ìÿíè
äèíëÿ, Àçÿðáàéúàíûí ýÿëÿúÿê ãÿùðÿìàíëûüû ñÿíèí àäûíà éàçûëìàëûäûð.
57

***
Ìöøàâèðÿ éåíÿ äÿ áèð ãÿðàð ÷ûõàðìàäàí äàüûëäû. Èëéàñëà Ôÿõðÿääèí

åøèéÿ ÷ûõàðêÿí, Ôÿõðÿääèí éàâàøäàí:
— Þçöì èøÿ áàøëàéàúàüàì. Ìÿí ßìèðèí éàíûíà éîë òàïà áèëÿðÿì,
— äåäèêäÿ, ÈËéàñ:
— Ñÿíèí ôèêðèíè áèëèðÿì, — äåäè. — Ñÿí Äèëøàäûí ìÿùÿááÿòèíäÿí ñóè-
èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéèðñÿí. Ìÿíÿ äå ýþðöì, ñÿí î ãûçû ñåâèðñÿíìè?
— Ñåâèðÿì, äÿëèúÿñèíÿ ñåâèðÿì!
— Èíäè êè, ñåâèðñÿí, îíó ãîðõóëó èøëÿðÿ ìÿúáóð åòìÿ. Ñÿíÿ òàïøûðû-
ðàì, åùòèéàòëû îë, î ãûçû èòèðÿ äÿ áèëÿðñÿí.
ÄÈËØÀÄ
Áó ýåúÿ ßìèð Èíàíú ùÿääèíäÿí àðòûã è÷ìèøäè. Èñòèíèí øèääÿòè äÿ

îíóí ñÿðõîøëóüóíó àðòûðìûø âÿ ùèññèç äöøöá ãàëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäó.
Ðÿããàñÿëÿð âÿ ñàãèëÿð áó âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÷ÿêèëèá éàòàã
îòàãëàðûíà ýåòìèøäèëÿð. Õèäìÿò÷è âÿ úàðèéÿëÿðäÿí äÿ áèð ÷îõó ýþçÿ
äÿéìèðäè. Ýåúÿ ñààò 2-äÿ úàðèéÿëÿð âÿ ãóëàìëàð ßìèðè ñÿðõîø áèð ùàëäà
õàë÷àíûí öñòöíÿ ãîéóá éàòàã îòàüûíà ýÿòèðäèéè çàìàí ßìèðèí ñöôðÿñèí-
äÿí ãàéûäàí àðòûã øÿðàáëàðû äà ßìèðèí ñàðàé ãàðîâóëëàðû è÷èá áèòèðìÿê
öçðÿ èäè. Ñàðàé ùÿéàòû áöñáöòöí äàéàíìûøäû. Îòàãëàðäà éàíàí øàìäàíëàð
ñþíäöðöëìöøäö. Ïèé ÷ûðàãëàðûíûí ïèëòÿëÿðè éàíûá áþéðö öñòöíÿ äöøöðäö.
ßìèðèí ãàïûñûíäà éàíàí ôÿíÿðëÿðèí ïèëòÿñèíäÿí ãàëõàí ñöíáöë
áè÷èìëè àëîâëàð ìèíëÿðúÿ ïÿðâàíÿíè éàíäûðûá ñÿêèäÿ ìöðýöëÿìÿêäÿ
îëàí ãàðîâóëóí áàøûíà òþêöðäö.
Óçóí äÿùëèçëÿðäÿ ùå÷ êÿñ ýþðöíìöðäö. Éàëíûç õàúÿ Ìöôèä ÿéíèí-
äÿ àü ýåúÿ ïàëòàðû, ãÿáèðäÿí õîðòëàìûø þëö êèìè äîëàøûð âÿ ùÿðÿì îòàã-
ëàðûíûí ãàïûëàðûíû ýöäöðäö. Íÿùàéÿò, î äà þç îòàüûíà ÷ÿêèëäè. Áàü÷àíûí
âÿ ñàðàéûí ÿòðàôûíäà äîëàøàí ïàñèáàíëàðûí ñÿñëÿðèíäÿí áàøãà áèð ñÿñ éîõ
èäè.
Òåç-òåç: “Àùóé! Ùóøéàð! Áóðäàéàì! Èðÿëè ýÿëìÿ! Âóðäóì! ßëèíè
ãûôûëà âóðìà!” ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè. Áó ñÿñëÿð óúàëäûãäà êþïÿêëÿð äÿ áó
ñÿñëÿðÿ ãîøóëóðäó.
Ùàìû éàòìûøäû, éàëíûç Äèëøàäû éóõó àïàðìûðäû. Î, Ôÿõðÿääèíè áèð
íå÷ÿ ýöíäÿí áÿðè ýþðìÿäèéè ö÷öí ðàùàòñûç èäè, ÷öíêè Ôÿõðÿääèíÿ ýþí-
58

äÿðäèéè ìÿêòóáëàðäàí äà úàâàá éîõ èäè. Î, Ôÿõðÿääèíèí ýþðöø ö÷öí
áàü÷àéà ýÿëÿúÿéèíÿ èíàíìàñà áåëÿ, éåíÿ äÿ éàòìàìûøäû; î éåíÿ äÿ
ùîâóçóí áàøûíà ýåäèá Ôÿõðÿääèí èëÿ äàíûøäûãëàðû éåðÿ áàõìàüû ãÿðàðà
àëìûøäû. Îäóð êè, éåðèíäÿí ãàëõäû, éàòàüûíûí è÷èíäÿ áèð ãÿäÿð îòóðäó,
ñîíðà äà ãàëõûá ïÿíúÿðÿäÿí áàü÷àéà áàõäû, ñÿñëÿðè äèíëÿäè. Áèð àç äö-
øöíäöêäÿí ñîíðà ãàïûíû à÷ûá äÿùëèçÿ áàõäû, õàúÿ Ìöôèäè äÿ îðàäà ýþð-
ìÿäè. Ôÿõðÿääèí áó ýåúÿ Äèëøàä ö÷öí ùÿð ýåúÿäÿ îëäóüóíäàí äàùà
àðòûã ëàçûì èäè. Î, Ôÿõðÿääèíè ýþðöá îíóíëà ìöùöì áèð ìÿñÿëÿ ùàããûí-
äà äàíûøìàã èñòÿéèðäè.
Î, ÿëëÿðèíè äàðàãëàéûá ïÿíúÿðÿäÿí áàü÷àéà áàõûð âÿ äöøöíöðäö:
“Îíóí ñåâýèñè ùÿìèøÿëèê äåéèë, íèéÿ äÿ î ùÿìèøÿëèê ìÿíèì ñåâ-
ýèìÿ áàüëàíñûí? Î áèð ãÿùðÿìàíäûð, ùÿì äÿ ýþçÿë âÿ éàðàøûãëû áèð
ýÿíúäèð. Ìÿí êèìÿì? ßìèðèí úàðèéÿñè, áèð íÿôÿð Áèëÿãàí êÿíäëèñè... Î
ìÿíè íÿ ö÷öí ñåâñèí? Ýþçÿëëèéèì ö÷öíìö?”
Äèëøàä áóíó äöøöíÿðÿê ýöçýöíöí ãàðøûñûíà êå÷äè, ãàðà ýþçëÿðèíÿ,
äàüûíûã ñà÷ëàðûíà, óúà âÿ çÿðèô ÿíäàìûíà áàõäû, éåíÿ äÿ þç-þçöíÿ
äåäè: “Ìÿíèì êèìè ýþçÿëëÿð àçäûðìû? Òàíðûíûí Ñöñÿí õàíûìû äà ìÿí-
äÿí áèð íå÷ÿ ãàò ýþçÿëäèð. Ôÿõðÿääèíèí êöáàð àèëÿñè þç ãÿùðÿìàíëàðû-
íûí áèð úàðèéÿéÿ åâëÿíìÿñèíÿ ÿáÿäÿí ðàçû îëìàéàúàãäûð. Îíóí þçö äÿ
áóíó äöøöíöð, ëàêèí ýÿíú áèð ãûçëà ìöâÿããÿòè ÿéëÿíìÿéèí íÿ çÿðÿðè
âàð èìèø?! Áèçèì òàëåéèìèç îëñàéäû, àèëÿìèçäÿí àéðûëûá ñàðàéëàðäà
ùÿáñõàíà ùÿéàòû êå÷èðìÿçäèê”.
Äèëøàä ëèáàñûíû ýåéèíìÿéÿ áàøëàðêÿí, éåíÿ äÿ þç-þçöíÿ äàíûøûðäû:
“Áó ãèéìÿòëè ëèáàñëàð ìÿíèì ö÷öí áèð êÿôÿí ãÿäÿð ãîðõóëóäóð. ×öíêè
áó çèíÿòëÿðèí áèçÿ íÿ ö÷öí ýåéäèðèëäèéèíè áèëèðèê. Áó ëèáàñëàð ñÿðõîøëà-
ðûí êåô ìÿúëèñèíäÿ ñàãèëèê åòìÿê âÿ îíëàðûí øÿùâÿòëÿðèíè úîøäóðìàã
ö÷öí áèçÿ âåðèëìèøäèð. ßëáÿòòÿ, Ôÿõðÿääèí ìÿíè àëìàç. Î, ñÿðõîøëàðà
ñàãèëèê åäÿí áèð ãûçû àëìàã ùÿãàðÿòèíè þç ãÿùðÿìàíëûã íàìóñóíà ñûüûø-
äûðà áèëÿúÿêäèðìè? Éîõ, î ìÿíèìëÿ ÿéëÿíèð; ìÿí ýþðöðÿì: î ìÿíèìëÿ
ýþðöøäöéö çàìàí äöøöíöð, ùÿòòà ìÿíèì àëíûìäàí þïìÿê èñòÿäèéè
çàìàí òÿðÿääöä ýþñòÿðèð. Ìÿí äÿ þçöìäÿ åëÿ áèð âÿçèééÿò ùèññ åäèðÿì.
Ùÿòòà, îíà îëàí ñåâýèì ñàíêè áó ùÿéàòûí ìöâÿããÿòè îëäóüóíó ìÿíÿ
îõóéóð. Î, áÿçÿí ìÿíè áóðàäàí ãóðòàðàúàüûíû äà ìÿíÿ ñþéëÿéèðäè, î,
éàëàí÷û äåéèë, ëàêèí ñåâýèëÿð úîøäóüó çàìàí äàíûøûëàí ñþùáÿòëÿðèí âÿ
âåðèëÿí âÿäÿëÿðèí î ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Î ìÿíè áóðàäàí íÿ
âàñèòÿëÿðëÿ ãóðòàðà áèëÿð? ×îõ äà êè, î ãÿùðÿìàíäûð, áèð úàðèéÿäÿí þòðö
áèð ùþêóìÿòëÿ ìöùàðèáÿéÿ ÷ûõà áèëÿúÿêìè?”.
59

Äèëøàä Ôÿõðÿääèíèí ñåâýèñè âÿ âåðäèéè âÿäÿëÿðè ùàããûíäà áèð ÷îõ
ìÿíôè ôèêèðëÿðäÿ, öìèä âåðìÿéÿí äÿðèí ìöùàêèìÿëÿðäÿ áóëóíäó, ëàêèí
áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè îíóí ãÿëáèíè áàü÷àéà ÷ûõìàã ôèêðèíäÿí äàøûíäûðà
áèëìÿäè.
Äèëøàä, Ôÿõðÿääèíèí ýþðöøÿ ýÿëìÿéÿúÿéèíè éÿãèí åòñÿ áåëÿ, éåíÿ
ùàìàí ýþðöø éåðèíÿ ýåòìÿéÿ òÿëÿñèðäè. Çàòÿí Ôÿõðÿääèíèí þçöíäÿ äÿ
áåëÿ áèð àäÿò âàð èäè. Î äà Äèëøàäûí áàü÷àéà ÷ûõìàäûüûíû áèëäèéè ùàëäà
éåíÿ äÿ ãîðõó âÿ òÿùëöêÿíè íÿçÿðÿ àëìàéàðàã ßìèðèí áàü÷àñûíà ýåò-
ìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿçäè. Î äàèìà Äèëøàäëà ýþðöøäöêëÿðè éåðÿ ãÿäÿð ýÿëèá
îðàäà áèð àç äàéàíàð, ñîíðà äà ãàéûäûá ýåäÿðäè.
Äèëøàä ùàìàí àäÿòèí òÿñèðè èëÿ îòàüûí ãàïûñûíû åùòèéàòëà à÷ûá óçóí âÿ
ãàðàíëûã äÿùëèçÿ ÷ûõäû âÿ äàø ïèëëÿëÿðäÿí äöøöá åùòèéàòëû àääûìëàðëà
áàü÷àéà òÿðÿô èðÿëèëÿäè.
Ñîí äÿðÿúÿ ãàðàíëûã áèð ýåúÿ èäè. Ëàêèí áó ãàðàíëûã è÷èíäÿí óëäóç-
ëàðûí øÿôÿãëÿðè ýþðöíöð, îíëàðûí ùÿð áèðè óçàãëàðäà éàíàí áèð øàì êèìè
ïàðëàéûðäû. Ýåúÿíèí ãàðà ÷ÿòèðè àëòûíäà êþëýÿëÿíÿí ùÿð áèð øåé ãàðàíëû-
üûí éåêíÿñÿã ëèáàñûíà áöðöíöá éàòìûøäû. Äèëøàä ùÿð òÿðÿôÿ ýþç ýÿçäè-
ðèðäèñÿ, Øÿðãèí øÿâÿ ðÿíýèíäÿ îëàí ýåúÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé ýþðìöðäö.
Ýÿíú áèð ãûçûí äîäàãëàðû êèìè ãûçàðàí ãûçûëýöë, àü èïÿêäÿí èíúÿ äîí
ýåéÿí íÿñòÿðÿí, ñà÷ëàðûíû àü áóëóäëàðûí òåøòèíäÿ ÷èìäèðÿí éàñÿìÿíëÿð,
ùÿòòà áóäàüûíäàí ãîïóá ùîâóçóí è÷èíÿ äöøÿí àü âÿ ãûðìûçûéàíàã àë-
ìàëàð äà ãàðà ðÿíýÿ áöðöíìöøäö.
Ùîâóçóí ñóëàðû äà ãàðà, àüûçëàðûíäàí ùîâóçà ñó áóðàõàí àñëàí ùåé-
êÿëëÿðè äÿ ãàðà, áþéöê ôÿââàðÿäÿí ùàâàéà ãàëõàðàã èíúè øÿääÿëÿðè êèìè
ùîâóçà òþêöëÿí ãÿòðÿëÿð äÿ ãàðà èäè. Áàü÷àäà ñóëàðûí ñÿñèíäÿí áàøãà
áèð ñÿñ éîõ èäè. Àíúàã ÷èíàðûí òÿïÿñèíäÿ îòóðóá àðà-ñûðà “ùàã-ùàã” ÷à-
üûðàí ùàã ãóøó ýåúÿ ýþðöøëÿðèíèí ñÿùíÿñèíè òÿçÿ-òÿçÿ à÷ìàüà áàøëàéûð-
äû. Äèëøàä àüàúëàðûí àðàñû èëÿ ùîâóçóí ÿòðàôûíû ýÿçèðäè, ëàêèí Ôÿõðÿääèíè
ýþðìöðäö, ÷öíêè ùÿð áèð ñÿðâ àüàúû ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäà ýþðöøÿ ýÿëÿí
áèð ýÿíúèí ãàìÿòè êèìè òÿúÿññöì åäèðäè. Äèëøàä Ôÿõðÿääèíè ýþðìÿñÿ
áåëÿ, Ôÿõðÿääèí Äèëøàäû ýþðöðäö. Äèëøàä ýþçëÿðèíè ýåúÿíèí ãàðà ÷þùðÿ-
ñèíÿ à÷àðàã Ôÿõðÿääèíè àðàäûüû çàìàí, Ôÿõðÿääèí äÿ ýþéöí ñèíÿñèíäÿ
ãîïàí áèð ïàð÷à óëäóçóí àüàúëàð àðàñûíäà ÷àïàëàäûüûíû çÿíí åäèðäè.
Ôÿõðÿääèí îí äþðä ýåúÿëèê àéûí ãàðàíëûüû éàðûá áàü÷àíû èøûãëàíäûðìàã
èñòÿäèéèíè ùèññ åòäèéè çàìàí, Äèëøàä ùîâóçà éàõûíëàøäû. Àðòûã ôÿââàðÿ-
äÿí ñû÷ðàéàí ãÿòðÿëÿð øÿáíÿì êèìè îíóí èíúÿ éàíàãëàðûíà äöøöðäö.
Ýÿíúÿ ýåúÿñèíÿ ìÿõñóñ êöëÿêëÿð éàâàø-éàâàø øèääÿòèíè àðòûðûð âÿ Äèë-
60

øàäûí à÷ûã ñà÷ëàðûíû ñöíáöë õóøÿëÿðè êèìè î ÷èéíèíäÿí áó ÷èéíèíÿ òþêöð-
äö. Äèëøàä Ôÿõðÿääèíè àðàìàã ö÷öí òÿëÿñäèéè çàìàí éàðïàãëàð äà áó
ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê òåç-òåç îíóí íàçèê ÷þùðÿñèíäÿí þïöð, àüàú-
ëàðûí øàõÿëÿðè èñÿ áèð ðÿãèá êèìè ÿëëÿðèíè óçàäûá ýþðöø ñþâäàñû èëÿ ó÷àí
ýåúÿ ïÿðèñèíèí íàçèê ÿíäàìûíû ãûäûãëàéûðäû.
Áèðäÿí Äèëøàä áèð ñÿñ åøèòäè:
— Áóðàäàéàì, Äèëøàä!
Äèëøàä î ñÿñèí ãÿëáèíäÿí ãîïàðàã ãóëàüûíäà ÿêñ åòäèéèíè çÿíí åòäè,
÷öíêè î ñÿñè íå÷ÿ àéëàðäàí áÿðè áó ùîâóçóí éàíûíà ýÿëäèéè çàìàí åøè-
äèðäè. Îíóí ãóëàãëàðû éàëíûç ýåúÿëÿðè äåéèë, ýöíäöçëÿðè äÿ áó ñÿñè
ÿçáÿðëÿéèðäè. Äèëøàä ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ áèð íå÷ÿ ãÿäÿì äÿ èðÿëèëÿäè,
íÿùàéÿò, äîäàãëàðûíäàí áèëàèõòèéàð áó êÿëìÿëÿð ãîïäó:
— Àù! Áó äà áèð éóõóäóð. Èíñàíëàð ýöíäöçëÿð ôèêèðëÿøäèéèíè ýåúÿëÿð
þç éóõóñóíäà ýþðìöðìö?
Áóíà úàâàá îëàðàã Äèëøàä áó ñÿñè åøèòäè:
— Ýþçÿë Äèëøàä, éóõó ýþðìöðñÿí, èðÿëè ýÿë, áóðàäàéàì.
Äèëøàä èðÿëèëÿäè, Ôÿõðÿääèí ùîâóçäàí áèð àç êÿíàðäà ñÿðâ àüàúûíà
ñþéêÿíèá äóðìóøäó. Îíëàðûí þçëÿðè äÿ ùèññ åòìÿäÿí èêè ýþçöí áÿáÿéè
áèð-áèðèíÿ çèëëÿíäè. Íÿùàéÿò, Äèëøàä äîäàãëàðûíû Ôÿõðÿääèíèí äîäàãëà-
ðûíäàí ÷ÿêÿðÿê:
— Áó ýåúÿ ñÿíè ùÿð ýåúÿêèíäÿí àðòûã ýþðìÿê èñòÿéèðäèì, ñÿí ìÿíÿ
ëàçûì èäèí, — äåäè.
— Íÿ êèìè áèð ùàäèñÿ âàðäûð?
— Ñÿí þçöí äöøöí, ñàðàé ùÿéàòû ùàäèñÿñèç îëóðìó? Áó ýöí åøèòäè-
éèì õÿáÿðè áèëìèø îëñàí, ùÿéÿúàíûí äàùà äà àðòàúàãäûð.
Ôÿõðÿääèí îíóí äîäàãëàðûíäàí áèð äàùà þïÿðÿê:
— Ñþéëÿ, ìÿíèì Äèëøàäûì, ñþéëÿ! Áÿëêÿ äÿ ñÿíè êÿäÿðëÿíäèðÿúÿê
ùàäèñÿíèí ãàðøûñûíû àëà áèëäèì.
Äèëøàä àüëàéàðàã:
— Êàø ìÿíè äÿ Áàüäàäà ýåäÿí ãûçëàðà ãîøóá àïàðàéäûëàð. Ìÿí åëÿ
äöøöíöðäöì êè, âÿòÿíèìäÿ ãàëûðàì, ùå÷ îëìàñà Áèëÿãàí öçÿðèíäÿí
êå÷èá ýÿëÿí äîüìà ðóçèýàð ìÿíèì äÿ öçöìÿ äÿéÿúÿêäèð. Íÿôÿñ àëäû-
üûì çàìàí âÿòÿíèìèí ýþçÿë ùàâàëàðûíû óäàúàüàì. Èíäè èñÿ ðóçèýàðëàð
çÿùÿðëÿíèá, ìÿíèì úèéÿðëÿðèìÿ äîëóð. Âÿòÿí âÿ éóðäóìóí ùàâàñû èëÿ
ó÷àí ôèêèðëÿðèìè áèð úÿùÿííÿì òÿùëöêÿñè ãàðøûëàéûð. Ìÿíè ñåâìÿäèéèì
âÿ ýþðìÿê èñòÿìÿäèéèì áèð àäàìûí ãóúàüûíà àòìàã èñòÿéèðëÿð. Ìÿíè
äèðè èêÿí òîðïàüà áàñäûðûðëàð.
61

Ôÿõðÿääèí ùÿéÿúàíëû áèð ùàëäà ñîðóøäó:
— Áó íÿ ñþçäöð, Äèëøàä, ìÿýÿð Ôÿõðÿääèí þëöáäöð? Áó ñþçëÿðè
àíúàã ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà äàíûøìàã îëàð. Ñÿíè êèìÿ âåðìÿê èñòÿéèðëÿð?
— ßìèðèí êàòèáè ìÿíÿ åøãèíè åëàí åäèð. Áó ùàäèñÿ ìÿíèì ö÷öí áèð
þëöì äåéèëìè?!
— Ùàíñû êàòèá? Àäû éîõäóðìó?
— Íÿ ö÷öí éîõäóð. Î àäàì Ìöùàêèì èáí-Äàâóääóð. Íèôðÿò åòäè-
éèì õÿñèñ âÿ ÷èðêèí áèð ÿðÿáäèð.
— Èíàíà áèëìèðÿì!
— Èøèí ùÿãèãÿòè áóäóð. Áóíó ßìèðèí ãàäûíû Ñàôèéÿ õàíûì èñòÿéèð. Î
ìÿíèì ñàðàéäà ãàëìàüûìà ÿñëà ðàçû äåéèë. Î ìÿíè þç ÿðèíÿ ãûñãàíûð,
ùÿð áèð àääûìäà ìÿíè òÿùãèð åäèð. Ìöùàêèì èáí-Äàâóä áó ýöí ìÿíÿ
éàíàøàðàã: “Ñÿí ìÿíèì îëàúàãñàí, ìÿí ñÿíè ñåâèðÿì, ñÿí ñåâìÿñÿí
äÿ åéáè éîõäóð” — äåäè.
Äèëøàä áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà øèääÿòëÿ àüëàäû.
Ôÿõðÿääèí ñàêèò äóðóá äöøöíöðäö. Áó âÿçèééÿò Äèëøàäûí ùÿéÿúàí
âÿ êÿäÿðèíÿ ñÿáÿá îëäó. Äèëøàä Ôÿõðÿääèíèí áó ùàäèñÿéÿ ëàãåéä áàõ-
äûüûíû âÿ ñàêèò äóðóá äöøöíäöéöíö ýþðöá, òóòãóí áèð ñÿñëÿ äåäè:
— Ìÿí îíà òÿñëèì îëìàéàúàüàì. Ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ þçöìö ùîâóçà
àòûá ìÿùâ åäÿúÿéÿì.
Ôÿõðÿääèí þç ôèêðèíè à÷ûã äåìÿéÿ ãîðõóðäó. Î þç ãÿëáèíäÿ “ìÿí
áó ùÿðÿêÿòèìëÿ Äèëøàäû ìÿùâ åäÿ áèëÿðÿì” — äåéèðäè. Ëàêèí îíóí áó
ñöêóòó ãûçûí ãÿëáèíäÿ îëàí öìèäñèçëèéè áèð äàùà àðòûðûð âÿ îíó èíòèùàðûí
ãîéíóíà ñöðöêëÿéèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ôÿõðÿääèí þç ãÿëáèíäÿêè ñèðëÿðè
ýèçëÿäÿ áèëìÿäè:
— Áèëìèðÿì, ñÿíÿ ýèçëè áèð ñèððè òàïøûðìàã ìöìêöíäöðìö? Áèëìè-
ðÿì, ñÿí áó ñèððè þç ãÿëáèíäÿ ñàõëàéà áèëÿðñÿíìè? — äåäè.
Äèëøàä áóíóí úàâàáûíäà:
— Ìÿíèì ñèðð ñàõëàìàéàí áèð ãûç îëìàäûüûì ö÷öí ÿëèíäÿ ÿñàñûí
âàðäûðìû? — äåäè. — Ìÿí îíó áèëèðÿì êè, ñÿíèí áöòöí òÿøÿááöñëÿðèí õàë-
ãûí ñÿàäÿòè ö÷öíäöð. Ñÿíÿ ÿáÿñ éåðÿ ãÿùðÿìàí äåìèðëÿð. Ñÿíè õàëãà
ñåâäèðÿí äÿ áóäóð. Ñÿíèí ìÿíÿ âåðÿúÿéèí ñèðëÿðè ãàíûìäà âÿ ðóùóìäà
ýèçëÿäèá ìöùàôèçÿ åäÿ áèëÿðÿì. Ñþéëÿ, Ôÿõðÿääèí, ñþéëÿ, ìÿí î ãÿäÿð
äÿ àüûëñûç ãûç äåéèëÿì.
Ôÿõðÿääèí îíóí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàéàðàã:
— Åëÿäèð, Äèëøàä, — äåäè. — Ñÿíÿ âåðìÿê èñòÿäèéèì áó ñèðð ñÿíèí âÿ
ìÿíèì ñÿàäÿòèì ö÷öí îëìàãëà áÿðàáÿð, áþéöê õàëãûí äà ñÿàäÿòè ö÷öí-
62

äöð. Î ñèðð áóíäàí èáàðÿòäèð: ñÿí ìöâÿããÿòè îëàðàã Ìöùàêèì èáí-
Äàâóäóí ñåâýè åëàíëàðûíà åòèðàç åòìÿìÿëèñÿí.
Äèëøàä àúûãëû áèð ùàëäà ñîðóøäó:
— Áó íÿ äåìÿêäèð?! Þçöíö ãÿùðÿìàí ùåñàá åäÿí áèð ýÿíú ñåâäèéè
ãûçûí áàøãàñûíà íàçëàíìàñûíû òÿêëèô åäÿ áèëÿðìè?!
Ôÿõðÿääèí òÿëÿñèê äåäè:
— Ñÿí ìÿíÿ àõûðà ãÿäÿð ãóëàã àñìàäûí. Ñÿí îíóí ãÿëÿìäàíûíäàêû
ùþêóìÿò ìþùöðöíö ýþòöðìÿê ö÷öí èìêàí ÿëäÿ åäèíúÿéÿ ãÿäÿð îíó
þçöíäÿí ðÿää åòìÿìÿëèñÿí.
— Ùþêóìÿò ìþùöðö áèçèì íÿéèìèçÿ ëàçûìäûð? Îíóíëà áèç ñàõòà
âÿñèãÿëÿðìè äöçÿëòìÿëèéèê?
— Âÿñèãÿëÿð äöçÿëòìÿê ëàçûì äåéèë. Ñÿí î ìþùöðö Ìöùàêèìèí
ãÿëÿìäàíûíäàí ýþòöðìÿëèñÿí. Õàúÿ Ìöôèä ßìèðèí ãàäûíû Ñàôèéÿ õàíû-
ìûí îòàüûíà ýèðäèéè çàìàí ìþùöðö îíóí àéàüûíûí àëòûíà áóðàõìàëûñàí.
Àíúàã áóðàäà òÿìèç èøëÿìÿê ëàçûìäûð. Ìþùöðöí ñÿíèí òÿðÿôèíäÿí
ýþòöðöëöá éåðÿ ñàëûíäûüûíû êèìñÿ áèëìÿìÿëèäèð. Ìöôèä ÷îõ øåéòàíäûð,
ìþùöðö éåðÿ áóðàõäûüûí çàìàí î ñÿíäÿí øöáùÿëÿíìÿìÿëèäèð.
Ôÿõðÿääèí áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà áèð äàùà Äèëøàäà ñóàë âåðäè:
— Ñÿí áóíó þç þùäÿíÿ ýþòöðÿ áèëÿðñÿíìè?
Äèëøàä ôèêðÿ ýåòäè, áó äà Ôÿõðÿääèíèí ãÿëáèíäÿ øöáùÿëÿð îéàíìà-
ñûíà ñÿáÿá îëäó. Áóíà ýþðÿ äÿ î, ñþçöíö äàâàì åòäèðäè:
— Ùÿðýàù áó ôèêðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ñÿíèí ö÷öí ÷ÿòèíäèðñÿ, à÷ûüûíû
ñþéëÿéÿ áèëÿðñÿí. Îíó áèëìÿëèñÿí êè, ìÿí ñÿíè áóíóí ö÷öí, éÿíè ñÿíÿ
áó úöð âÿçèôÿëÿðè òàïøûðìàã ö÷öí ñåâìèðÿì, áóíñóç äà ñÿí ìÿíèì
ö÷öí ÿí èñòÿêëè áèð ãûçñàí.
Äèëøàä áàøûíû îíóí ñèíÿñèíäÿí ãàëäûðäûüû çàìàí ìåùðèáàí áèð ñÿñëÿ:
— Öðÿéèíÿ øöáùÿ äîëìàñûí, ìÿíèì ðóùóì! — äåäè. — Ìÿí ãîðõäó-
üóì ö÷öí éîõ, ñåâèíäèéèì ö÷öí äöøöíöðäöì. Ìÿí ñÿíè àíëàéûðàì,
äåäèêëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðÿúÿéÿì.
Îíëàð õîðóçëàð áàíëàéàíà ãÿäÿð ùîâóç áàøûíäà îòóðóá äàíûøäûëàð.
Àé Õàíÿýàù êÿíäèíèí éöêñÿê òÿïÿëÿðè äàëûíäàí êèðøàíëàíìûø àëíûíû
ýþñòÿðäèéè çàìàí îíëàð äà äîäàãëàðûíû áèð-áèðèíÿ óçàäàðàã âèäàëàøìàã
èñòÿäèëÿð, ÷öíêè àé ÷ûõàðêÿí ùîâóç ÿòðàôûíäàêû þðäÿêëÿð âÿ ùÿòòà òîâóç
ãóøëàðû äà ñÿùÿð íÿüìÿëÿðèíè áàøëàéàúàã èäèëÿð.
Äèëøàä îòàüûíûí ãàïûñûíû áàüëàéûá éàòàüûíà ýèðäèéè çàìàí õàúÿ
Ìöôèä äÿ éåðèíäÿí ãàëõûá, ùÿðÿìëÿðèí âÿ úàðèéÿëÿðèí éàòäûüû îòàãëàðà
áàõà-áàõà äÿùëèçäÿ ýÿçèðäè.
63

ÌÞÙÖÐ
ßìèð Èíàíú íÿ ãÿäÿð ãàáà âÿ øöóðñóç îëñà äà, éåíÿ Øÿðãäÿ áàø
âåðÿí ñèéàñè ùàäèñÿëÿðèí èíúÿëèêëÿðèíè áèð-áèðèíäÿí àéûðà áèëèðäè. Áåé-
íÿëõàëã âÿçèééÿò îíóí øÿõñè ùÿéàòûíû äà ãîðõó àëòûíà ñàëìûøäû. Øÿðãäÿ
áþéöê áèð ùþêóìÿò òÿøêèë åòìèø ñÿëúóã õàíÿäàíûíûí ñþíìÿñè Øÿðãèí
ñèéàñè âÿçèééÿòèíè àëò-öñò åòìèø âÿ Øÿðãèí úîüðàôè âÿçèééÿòèíäÿ áèð ÷îõ
äÿéèøèêëèêëÿð éàðàòìûøäû. Ùþêóìÿòèí ñÿëúóãèëÿðäÿí Åëäÿíèç þâëàäûíà
êå÷äèéè çàìàí áþéöê áèð ñÿëòÿíÿò ãóðìàã èìêàíûíû ÿëäÿ åäÿ áèëìÿéÿí
Õàðÿçìøàù ßëàÿääèí Òÿêèøè ñÿëúóãèëÿð ìÿìëÿêÿòè ùåñàáûíà îëàðàã
ìÿìëÿêÿòèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ áàøëàéûðäû. Àðòûã ñÿëúóãèëÿðèí íöôóçó
òÿñèðèíäÿ éàøàéàí õÿëèôÿ Õàðÿçì øàùëàðûíûí íöôóçó àëòûíà êå÷èðäè. ßìèð
Èíàíú þç ùþêìðàíëûüûíäà ãàëìàã ö÷öí õÿëèôÿíèí éàðäûìûíà àðõàëàíà
áèëìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î þç-þçöíÿ: “Õÿëèôÿíèí ìÿíèì êèìè éöçëÿðúÿ
êöðÿêÿíëÿðè âàðäûð, — äåéèðäè. — Õÿëèôÿíèí ìèíëÿðúÿ úàðèéÿñèíäÿí äîüó-
ëàí ãûçëàðûí ùÿð áèðèñè ìÿíèì êèìè áèð àäàìûí åâèíäÿäèð. Êèì áèëèð!
Áÿëêÿ, õÿëèôÿ Ñàôèéÿ àäëû áèð ãûçû îëäóüóíó òàìàìèëÿ óíóòìóøäóð?
Èíäèêè çàìàíäà õÿëèôÿíèí úàðèéÿëÿðäÿí äîüóëàí ãûçëàð áàðÿñèíäÿ
äöøöíìÿéÿ âàõòû âàðäûðìû? Î, ãûçëàðûíû ùàêèìëÿðÿ âåðèðêÿí ùàêèìëÿðÿ
êþìÿê åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ éîõ, îíëàðäàí êþìÿê àëìàã ôèêðèíè äàøûéûðäû.
Áèð ùàëÿòäÿ êè, áèð êþìÿê àëà áèëìÿéÿúÿêäèð, î çàìàí íÿ ö÷öí äÿ
ìÿíèì ãåéäèìÿ ãàëñûí”.
ßìèð Èíàíú áó úöð äöøöíìÿéÿ ùàãëû èäè, ÷öíêè Íóðÿääèí âàñèòÿñèëÿ
þç ãàéûíàòàñû õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàùà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáà úàâàá àëà
áèëìÿìèøäè. ßìèð Èíàíú ÷îõ äöøöíäöêäÿí ñîíðà þç-þçöíÿ úàâàá
âåðèðäè: “Õÿëèôÿ íÿ åòñèí? Îíóí ðóùàíè íöôóçó äà ñþíìÿéÿ áàøëàìûø-
äûð. Þëêÿëÿðèí ùàêèìëÿðè þçëÿðèíè ïàäøàù åëàí åäèð. Ìèñèðäÿ áþéöê áèð
ñÿëòÿíÿò ãóðàí ôàòèìèëÿð ñöãóò åòìÿêëÿ éåðèíÿ ÿééóáèëÿð õàíÿäàíû
êå÷èð, õÿëèôÿíèí ñîí íöôóçóíó ãûðìàã ö÷öí ÿééóáèëÿð Ôÿðàò âÿ Äÿúëÿ
ñàùèëëÿðèíÿ ãÿäÿð åíèðëÿð. Åëäÿíèç îüëàíëàðû Èðàã, Ôàðñ, Ðåé âÿ ñàèð
þëêÿëÿðè ãàðìàëàìàãäàäûðëàð.
Ìÿíèì ãîðõóì äà Åëäÿíèç þâëàäûíäàíäûð. Îíëàð èø áàøûíà þç ñàäèã
íþêÿðëÿðèíè ãîéìàüà áàøëàéàúàãëàð. Èíàíú õàíÿäàíû èñÿ îíëàð ö÷öí ÷îõ
äà ñåâèìëè äåéèë. Ùÿëÿ áèð íå÷ÿ àé áóíäàí ÿââÿë îíëàð Ðåé ìÿìëÿêÿ-
òèíè ÿìèì îüëàíëàðûíûí ÿëèíäÿí àëäûëàð”.
ßìèð àõøàìäàí áÿðè àíúàã áó úöð ìþâçóëàð öçÿðèíäÿ äöøöíöðäö.
Áó ýåúÿ þç àäÿòè õàðèúèíäÿ îëàðàã ðÿããàñÿëÿðè äÿ éàíûíà áóðàõìàìûø,
64

“øÿðàáûíûç õîøóìà ýÿëìÿäè” — äåéÿðÿê ñàãèëÿðè äÿ éàíûíäàí ãîâìóøäó.
Áó êèìè ùàëëàðäà î, èñòÿêëè ãàäûíû Ñàôèéÿ âÿ ñåâèìëè ãûçû Ãÿòèáÿíè äÿ þç
éàíûíà áóðàõìàçäû. Î òÿêúÿ îòóðìóøäó. Õèäìÿò÷èëÿð ãîðõóëàðûíäàí
ñè÷àí äåøèêëÿðèíÿ ñîõóëìàã èñòÿéèðäèëÿð.
ßìèðèí áó êèìè êÿäÿðëè âÿçèééÿòè áöòöí ñàðàé õàëãûíà òÿñèð åòìèøäè.
Ùÿð ýöí àðû ïÿòÿéè êèìè ãàéíàøàí ñàðàé ùÿéàòû òàìàìèëÿ ñþíìöøäö.
Éöçëÿðúÿ úàðèéÿëÿðèí ãÿùãÿùÿëÿðèíäÿí òèòðÿéÿí ìÿðìÿð ñöòóíëàð èíäè
õàðàáà ãÿáèðëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóéóá ãàëàí ìÿçàð äàøëàðû êèìè ãÿìýèí-
ãÿìýèí áàõûðäû. Ùÿð àõøàì ùÿðÿì âÿ úàðèéÿ ìÿíçèëëÿðèíäÿí åøèäèëÿí
ìóñèãè íÿüìÿëÿðèíèí éåðèíäÿ ëàë âÿ êàð áèð âÿçèééÿò ùþêì ñöðöðäö,
÷öíêè áåëÿ çàìàíëàðäà ýöëÿíëÿð âÿ øàäëûã åäÿíëÿð ßìèðèí ãÿçÿáèíÿ
äö÷àð îëàðàã ãàðàíëûã çèðçÿìèëÿðÿ àòûëûð âÿ úÿçàëàíûðäû. ßìèð ìÿõìÿð
äþøÿéèí öñòöíäÿí ãàëõûá åâè äîëàøäû âÿ ïÿíúÿðÿíèí òèðìÿ ïÿðäÿëÿðèíè
ãàëäûðûá áàü÷àéà áàõìàüà áàøëàäû. Ëàêèí áó ìÿíçÿðÿ äÿ îíóí ÿçèúè
êÿäÿðëÿðèíè àçàëäà áèëìÿäè. Ýÿëÿúÿê ôèêðè îíó áèð ÿæäàùà êèìè òÿùäèä
åäèð, öìèäñèçëèéÿ ñöðöêëÿéèðäè.
Õàúÿ Ìöôèä ßìèðè ðàùàòñûç åòìÿìÿê ö÷öí ãàïûíû îüðó ïèøèêëÿð
êèìè à÷ûá è÷ÿðè ýèðäè. ßìèð ïÿðäÿíè ñàëûá ïÿíúÿðÿäÿí àéðûëäûüû çàìàí
Ìöôèäè ýþðöá ñóàë âåðäè:
— Íÿ ö÷öí ýÿëäèí? Áèð ùàäèñÿäÿíìè õÿáÿð âåðÿúÿêñÿí?
Ìöôèä áîéíóíó ÿéÿðÿê, äèøëÿðèíè àüàðäà-àüàðäà ÿéèëäè âÿ:
— ßìèðÿ ÿðçèì âàðäûð, — äåäè.
ßìèð ùþâñÿëÿñè äàðûõìûø âÿ ùÿð øåéäÿí èéðÿíìèø áèð ùàëäà äåäè:
— Ýÿòèðäèéèí õÿáÿðëÿðèí áèð ÷îõó éàëàí õÿáÿðëÿðäèð. Ýþðöíöð êè,
ÿëèíÿ ùÿãèãÿò êå÷ìÿäèéè çàìàí éàëàíëàðäàí äà èñòèôàäÿ åäèðñÿí.
Ìöôèä áåëèíè äöçÿëäÿðÿê ßìèðèí öçöíÿ íàðàçû áèð íÿçÿðëÿ áàõàðàã
äåäè:
— ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíÿ áèð êÿëìÿ äÿ îëñà éàëàí äåìÿìèøÿì. Úàðèéÿ-
íèç Ëàëÿíèí ãóëóíóç Ìÿðúàíëà ñåâèøäèéèíè, Òóáàíûí Ñþùðàáëà ÿëàãÿäÿ
îëäóüóíó, Ãîí÷àíûí ßáöññÿëò èëÿ ãÿáàùÿò èøäÿ áóëóíäóüóíó ñèçÿ ÿðç
åëÿäèéèì çàìàí éåíÿ äÿ áóéóðäóíóç êè, “áåëÿ èøëÿð îëà áèëìÿç”. Ëàêèí
èêè ãûç, áèð äÿ îüëàí äöíéàéà ýÿëÿíäÿí ñîíðà èøèí ùÿãèãÿò îëäóüóíó
òÿñäèã åòäèíèç.
ßìèð éåíÿ äÿ ùþâñÿëÿñè òÿíý áèð ùàëäà äåäè:
— Äå ýþðöì, èíäè íÿ õÿáÿð ýÿòèðìèñÿí?
— Ýÿðÿê ìÿíÿ àìàí âÿ èúàçÿ âåðÿñèíèç.
— Àìàí âÿ èúàçÿ âåðäèì. Òåç äàíûø, óçóí÷óëóã åòìÿ!
65

Ìöôèä èúàçÿäÿí ñîíðà ãîéíóíäàí ùþêóìÿòèí ìþùöðöíö ÷ûõàðûá
ßìèðÿ âåðäè. ßìèð òÿÿúúöáëÿ ìþùöðÿ áàõàðàã äåäè:
— Áó ìþùöð ùàðàäàí ñÿíèí ÿëèíÿ äöøäö?!
Ìöôèä ãîðõà-ãîðõà úàâàá âåðäè:
— Îðàäàí!
— Îðàíûí àäû îëìàçìû? Áó ìþùöðö Ìöùàêèì èáí-Äàâóäóí ãÿëÿì-
äàíûíäàíìû ýþòöðäöí?
— ßëùÿìäöëèëëàù, ßìèðèí íÿñëè íÿúèá, àèëÿñè ìöãÿääÿñ, øÿðÿô âÿ
ùÿéàëàðû ýöíÿøèí ÷åøìÿñèíäÿí òÿìèç âÿ èøûãäûð. Ëàêèí áó ìþùöðöí
ùàðàäàí òàïûëäûüûíû ñþéëÿìÿê ãóëóíóç ö÷öí ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Áèð äàùà
ìÿíÿ ãÿçÿáèíèçäÿí àìàí âåðèí!
ßìèð ùàë-òÿáèèñèíäÿí ÷ûõäû âÿ òèòðÿê áèð ñÿñëÿ:
— Ñöáùàíàëëàù! Ìÿíèì ñàðàéûì ñèðëÿð éóâàñûíà äþíäöìö?! Áó øåé-
òàí îüëó øåéòàí éåíÿ íÿ êèìè õÿáÿðëÿð ýÿòèðìèøäèð? Àëëàù åòìÿñèí!
Ãûçûì Ãÿòèáÿ áàðÿñèíäÿ áèð øåé þéðÿíìèøìè?! Ùÿðÿìëÿðèì ùàããûíäà
áþéöê áèð õÿéàíÿòèí èçèíè à÷ìûøìû?!
ßìèð áóíëàðû þç-þçöíÿ ñþéëÿéÿíäÿí ñîíðà áèð äàùà Ìöôèäÿ
ìöðàúèÿò åòäè:
— Íÿ ö÷öí òÿõèð åäèðñÿí? Ìÿíèì ùÿéÿúàíëàðûìû àðòûðìàã, öðÿéèìè
ïàðòëàòìàãìû èñòÿéèðñÿí?
Ìöôèä òÿçèì åäÿðÿê:
— ßñòÿüôöðóëëàù, ßìèð ùÿçðÿòëÿðè!
ßìèð Ìöôèäèí éàõàñûíäàí òóòóá ñèëêÿëÿäè:
— Äàíûø! Äå ýþðöì, áó ìþùöðö ùàðàäàí òàïäûí? Àë÷àã, ìÿíèìëÿ
îéíàìàãìû èñòÿéèðñÿí?
— Áó ìþùöðö ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíèí ìþùòÿðÿì õàíûìû Ñàôèéÿ õàíûìûí
îòàüûíäàí òàïìûøàì.
ßìèð áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà ìþùöðÿ áèð äàùà áàõäû âÿ úèáèíÿ ãîéàí-
äàí ñîíðà áèð ñóàë äà âåðäè:
— Ñàðàéäà äàùà íÿ õÿáÿð âàðäûð?
— Áèð äÿ êè, Ôÿõðÿääèí ìÿñÿëÿñèäèð.
— Ôÿõðÿääèíèí íÿ ìÿñÿëÿñèäèð?
— Õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðèíÿ ùÿäèééÿ ýþíäÿðìÿê èñòÿäèéèíèç ãûçëàðäàí
áèðèñèíè ñåâèð.
— Îíóí ñåâìÿñè ÷îõ äà ìöùöì áèð õÿáÿð äåéèë, ãûçûí ñåâèá-
ñåâìÿìÿñèíè áèëìÿê ëàçûìäûð. Ãûç äà îíó ñåâèðìè?
66

— Áÿëè, Äèëøàä äà îíó ñåâèð.
ßìèð òÿÿúúöáëÿ:
— Äèëøàä?!
— Áÿëè, Äèëøàä! Ìÿí îíóí Ôÿõðÿääèíè ñåâäèéèíè äóéìóøäóì, áóíà
ýþðÿ äÿ ãûçà ÷îõäàí áÿðè ýþç ãîéóðäóì. Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿââÿë,
ßìèð ùÿçðÿòëÿðè ýåúÿ âàõòûíäàí ãàáàã èñòèðàùÿòÿ ìÿøüóë îëìóøäó.
Ñàðàé õàëãû äà éàòìûøäû. Ìÿí Äèëøàäûí éàòìàäûüûíû ùèññ åòäèì. Áóíà
ýþðÿ äÿ éàòàã ïàëòàðûìû ýåéèá äÿùëèçÿ ÷ûõäûì, îíóí ãàïûíûí àðàñûíäàí
ìÿíè ïóñäóüóíó òÿéèí åòäèì âÿ þçöìÿ àëäûðìàäàí éàòàã îòàüûìà
ýèðèá, ãàïûíû êèëèäëÿäèì. Î, øöáùÿñèç êè, êèëèäèí ñÿñèíäÿí ìÿíèì éàòäû-
üûìû çÿíí åòäè. Ëàêèí ìÿí áàüëû ãàïûíû éîõ, à÷ûã ãàïûíû êèëèäëÿìÿêëÿ
ãàïûíû áèð àç à÷ûã ãîéìóøäóì. Áèð àçäàí ñîíðà Äèëøàä éåðèíäÿí ãàëõûá
äÿùëèçÿ ÷ûõäû âÿ áþéöê áèð åùòèéàòëà áàü÷àéà äöøöá, Ôÿõðÿääèíè àðà-
ìàüà áàøëàäû. Ùîâóçóí éàíûíäà îíëàðûí ýþðöøäöêëÿðèíè ýþðäöì.
— Ñÿí îíóí Ôÿõðÿääèí îëäóüóíó ùàðàäàí áèëäèí?
— Ôÿõðÿääèíè ñÿñèíäÿí òàíûäûì. Î, “áóðàäàéàì, Äèëøàä!” — äåéÿ
ãûçû ñÿñëÿéèðäè.
— Íÿ äàíûøäûãëàðûíû áèëìÿäèíìè?
Ìöôèä ñàêèò îëäó, îíóí áó ñöêóòó éåíÿ äÿ ßìèðèí ùÿéÿúàíûíû àðòûðäû,
àúûüûíäàí Ìöôèäè âóðìàã èñòÿðêÿí, Ìöôèä ñþçÿ áàøëàéàðàã àüëàéà-àüëàéà
äàíûøäû:
— Øåéòàí ãûçû øåéòàíû äþðä ñààòäàí áÿðè ýöäöðäöì, þçöì äÿ ñÿðõîø
èäèì. Ùîâóçóí êÿíàðûíäà îòóðóá îíëàðûí äàíûøûãëàðûíà äèããÿò âåðìÿê
èñòÿéèðäèì. Ëàêèí àéûëûá ýþðäöì êè, ñÿùÿðäèð. Þðäÿêëÿðèí ãàíàäëàðûíäàí
öçöìÿ ñû÷ðàéàí ãÿòðÿëÿðäÿí äèêñèíèá àéûëäûì. Îðàäà ùå÷ áèð êÿñè ýþð-
ìÿäèì.
ßìèð áóíó åøèòäèêäÿ:
— ×ûõ ýåò, íàíêîð! Áèð èøè àõûðà ãÿäÿð þéðÿíìÿéè äÿ áàúàðìûðñàí!
— äåéÿðÿê îíà àúûãëàíäû.
Ìöôèä ýåäÿíäÿí ñîíðà ßìèð áèð äàùà ùþêóìÿò ìþùöðöíö úèáèíäÿí
÷ûõàðûá áàõäû âÿ þç-þçöíÿ äàíûøìàüà áàøëàäû: “Õÿéàíÿò î ãÿäÿð
ýåíèøëÿíäè êè, ìÿíèì éàòàã îòàüûìà ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõäû. Äöíéàäà áàøëà-
íàí ãàðûøûãëûã ìÿíèì åâèìÿ äÿ òÿñèð åòäè.
Ãîúàëìûøàì, ãàäûíûìñà ýÿíúäèð. Áöòöí âàõòûìû ùþêóìÿò èøëÿðèíÿ
ñÿðô åòäèéèì ö÷öí, þç àèëÿìÿ äèããÿò âåðÿ áèëìÿäèì, èø î éåðÿ éåòèøäè êè,
êàòèáèì äÿ ìÿíèì àèëÿìÿ õÿéàíÿò åòìÿéÿ úÿñàðÿò åòäè. Áþéöê áèð
þëêÿíèí èøëÿðèíè þéðÿíìÿéè áàúàðäûì, ëàêèí þç åâèìèí è÷ÿðèñèíè þéðÿíÿ
67

áèëìÿäèì. Àíúàã, ìÿíèì ãàäûíûì èíñàôñûçëûã åòäè, î ìÿíè þç êàòèáèìÿ
ñàòìàìàëû èäè. Õàèí ãàäûí þç îéíàøû Ìöùàêèìè ñàðàéà ýÿòèðìÿê ö÷öí
Äèëøàäû îíà âåðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Î äàùà áóíó ýþðÿ áèëìÿç. ßðÿ ýåäèðñÿ,
ãîé ìÿíèì åâèìäÿí ÷ûõûá ýåòñèí. Ìÿí þç ãàäûíûìû þç åâèìäÿ ÿðÿ âåð-
ìÿê íàìóññóçëóüóíó ãÿáóë åäÿ áèëìÿðÿì”.
ßìèð åâè áèð íå÷ÿ êÿðÿ äîëàøäû, ôèêèð âÿ äöøöíúÿ îíó äÿëè îëìàã
äÿðÿúÿñèíÿ ýÿòèðìèøäè. Î, éåíÿ äÿ þç-þçöíÿ äàíûøûðäû: “Ãàäûíûìäûð.
Õàèí ÷ûõäû. Îíà òàëàã âåðìÿê âÿ åâäÿí ÷ûõàðìàã ëàçûìäûð. Ëàêèí áóíà
èìêàí òàïà áèëìÿéÿúÿéÿì. Î, õÿëèôÿíèí ãûçûäûð. Ìÿíèì òàëåéèì õÿëè-
ôÿíèí èðàäÿñèíäÿí àñûëûäûð.
ßìèðèí ãàäûíû, õÿëèôÿíèí ãûçû þç ñàðàéûíäà ôàùèøÿëèê åòìÿéÿ áàøëà-
ìûøäûð. Õàëãûí áó ñþùáÿòëÿðèíè åøèòìÿêäÿíñÿ, íàìóññóçëóüó ãÿáóë
åòìÿê äàùà éàõøûäûð. Ëàêèí î êàòèáè, þç àüàñûíà õàèí ÷ûõàí ùàðàìçàäÿíè
ìÿùâ åòäèðÿúÿéÿì. Î, ÿðÿá ãûçû èäè, ìÿíñÿ áèð òöðêÿì, íÿùàéÿò, î
éåíÿ áèð ÿðÿáÿ ñàòûëà áèëÿð”.
Ãàïûíûí ïÿðäÿñè ãàëõäû, ãîúà áàüáàí Ñàëèì áàø åíäèðèá äóðóðäó.
ßìèð îíà ôèêèðëè áèð ñóðÿòäÿ áàõûá þç-þçöíÿ äåäè: “Áó äà áèð õÿéàíÿ-
òèí õÿáÿðèíè ýÿòèðìèøäèð”.
Ñîíðà áàüáàíà ìöðàúèÿòëÿ:
— Äàíûø ýþðöì, Ñàëèì, äàíûø! — äåäè.
Ñàëèì áèð äàùà òÿçèì åäèá äàíûøìàüà áàøëàäû:
— Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿãäÿì ñèçèí ãîúà íþêÿðèíèç éàðàìàç áèð
âÿçèôÿíè èôà åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Àèëÿíèçèí íàìóñóíà âÿ òÿìèçëèéèíÿ
ùå÷ áèð ñþç îëà áèëìÿç. Ëàêèí ãûçûíûç Ãÿòèáÿ õàíûìûí áàüëû áèð ìÿêòó-
áóíó Ýÿíúÿ øàèðëÿðèíäÿí ÈËéàñ àäëû áèð íÿôÿðÿ àïàðìûøàì.
ßìèð áàüáàíà áèð ñèëëÿ âóðàíäàí ñîíðà:
— Ùàðàìçàäÿ, ìÿêòóáó àïàðàíäàí ñîíðà ìÿíÿ õÿáÿð ýÿòèðèðñÿí?!
Úàâàáûíû äà àëûá ýÿòèðäèíìè?
Ñàëèì òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ úàâàá âåðäè:
— Õåéð, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, úàâàáûíû âåðìÿäè!
— Úàâàáû âåðÿðñÿ, äöç-äîüðó ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðÿðñÿí. Õàèí,
èêèöçëö ùàðàìçàäÿëÿð! Ðÿää îë áóðäàí!
Ñàëèì ýåòäè. ßìèð åâèí îðòàñûíäà äóðóá áàøûíû ÿëëÿðè àðàñûíà àëàðàã
éåíÿ äÿ þç-þçöíÿ äåäè: “Àíàñû ÷ûõàí àüàúëàðû áàëàñû áóäàã-áóäàã
ýÿçÿ áèëÿð. Ùÿð òÿðÿôäÿ õÿéàíÿò! Äöøìÿí ìÿíèì ñàðàéûìûí è÷ÿðèñèíäÿ
èøëÿéèð. Áèð ýöí ìÿíè þç éàòàüûìäà ìÿùâ åäÿðëÿðñÿ, êèìèí õÿáÿðè îëà
áèëÿð?!”.
68

Áèð àçäàí ñîíðà ãàïû÷ûëàð, àøïàçëàð, ïàëòàð÷ûëàð, êåøèê÷èëÿð âÿ äÿð-
áàíëàð áèð-áèð ßìèðèí ùöçóðóíà ýÿëäè âÿ áèëèá þéðÿíäèêëÿðèíè õÿáÿð
âåðèá ýåòäè.
ßìèð ãÿçÿáèíè ñàêèò åäÿ áèëìÿäè, úèáèíäÿí ìþùöðö ÷ûõàðûá áàõäû
âÿ äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Ìöùàêèìèí õÿéàíÿòëÿðè îíóí ýþçëÿðèíäÿ úàí-
ëàíìàüà áàøëàäû, î þç ñåâýèëè ãàäûíûíû Ìöùàêèìèí ãóúàüûíäà ýþðöðêÿí:
“Ìöùàêèì! Ìöùàêèì!” — äåéÿ ãûøãûðäû.
Ìÿðúàí òÿëÿñèê äàõèë îëäó. ßìèð Ìÿðúàíû ýþðÿðêÿí:
— Òåç ýåò, Ìöùàêèì èáí-Äàâóäó ìÿíèì ùöçóðóìà ÷àüûð! — äåäè.
Ìÿðúàí ýåòäè. ßìèð éåíÿ äÿ ãàäûíûíûí õÿéàíÿòëÿðèíè áèð-áèð õàòûð-
ëàäû, — ùÿéàñûç ãàäûí! — äåäè, — î ìÿíÿ ÿðÿ ýÿëäèéè çàìàí áåëÿ, ìÿíè
ñåâìèðäè. Õÿëèôÿ îíó áó èçäèâàúà ìÿúáóð åòäè. Î ìÿíèì ãîëëàðûìûí
àðàñûíäà éàòäûüû çàìàí áåëÿ éóõóñóíäà áàøãàëàðûíûí àäûíû ÷ÿêèðäè,
þçöì äÿ ùèññ åäèðäèì êè, î, ìÿíè þïäöéö çàìàí ýþçëÿðèíè éóìàðàã,
áàøãàñûíû õàòûðëàéûðäû. Ìÿí îíà éàõûí ýåòäèéèì çàìàí î þçöíö áàøãà-
ñûíûí ãóúàüûíäà ùèññ åäÿðÿê íàçëàíûðäû. Áó äà íÿòèúÿñè... Âàõòèëÿ áóíó
ìÿíÿ ÿðÿ âåðÿíäÿ éàëâàðûá âåðäèëÿð, ÷öíêè î çàìàí õÿëèôÿíèí ìþâãåéè
áèð òöêäÿí àñûëû èäè. Èíäè èñÿ ìÿíèì ìþâãåéèì áèð òöêäÿí àñûëûäûð.
Ùàìàí òöêöí óúó áó õàèí ãàäûíûí àòàñûíûí ÿëèíäÿäèð.
ßìèð áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà ãèñìÿí ñàêèò îëìóøäó. Î, ãàäûíûíû
ùàãëû ÷ûõàðìàüà âÿ þç âèúäàíûíû ãàíå åòìÿéÿ òÿëÿñèðäè: “Ìÿíúÿ, õÿéà-
íÿòèí ÿñàñ úÿùÿòè êàòèáäÿäèð. Î, ãàäûíäûð. Ãàäûí òàéôàñûíûí àâàìëûüûíû
êèì áèëìèð? Êèøè êè âàð, ãàäûíûí øåéòàíûäûð. Îíëàð ÿôâ åäèëÿúÿê èíñàí-
ëàðäûð. Ëàêèí ìÿíèì ñöôðÿìèí áàøûíäà îòóðàí âÿ ìÿíèì ÷þðÿéèìè
éåéÿí áèð çàò ìÿíÿ ãàðøû áó õÿéàíÿòè ðÿâà ýþðìÿìÿëè èäè”.
Áó àíäà ãàïû à÷ûëäû. Ìÿðúàí ãóëàìëà áÿðàáÿð Ìöùàêèì èáí-Äàâóä
äàõèë îëäó.
ßìèð îíà ùå÷ áèð øåé ñåçäèðìÿäÿí:
— Ìöùàêèì, îòóð, — äåäè, — ëàçûìëû øåéëÿð âàðäûð, îíëàðû éàçìàëûñàí.
Ìöùàêèì èáí-Äàâóä ãÿëÿìäàíû ÷ûõàðûá éàçû òàõòàñûíûí öñòöíÿ
ãîéäó, ãóðøàüûíäàí òèìàðû1 ÷ûõàðòäû, êàüûçû êÿñèá ýþòöðäö, ñîíðà äà
ýþçëÿðèíè ßìèðèí àüçûíà äèêäè.
ßìèð áèð äàùà:
— Éàç, — äåäè, — “Ñàðàé íàçèðè Òîõòàìûø úÿíàáëàðûíà ÿìð åäèðÿì:
áèð ùÿôòÿéÿ ãÿäÿð õÿëèôÿ ñàðàéûíà ýþíäÿðèëÿúÿê úàðèéÿëÿðèí ùàçûðëûüûíû
__________
1
Ò è ì à ð , éàõóä ò ó ì à ð — ëöëÿëÿíìèø êàüûçäûð. Ìèðçÿëÿð îíó ãóðøàãëàðûíà òàõûðëàð.
69

ýþðöá éîëà ñàëàñàí. Úàðèéÿëÿðäÿí Äèëøàä, Ñöñÿí, Çöìðöä, Øàùèí,
Ñîëìàç, Øàìàìà âÿ Áàùàð äà ýþíäÿðèëìÿëèäèð.
Âåðäèéèì ÿìð ãÿòèäèð”.
Êàòèá ÿìðíàìÿíè éàçûá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà, ßìèð àëûá èìçà åòäè âÿ
êàòèáÿ ãàéòàðûá äåäè:
— Àë, ñÿí äÿ ìþùðöíö áàñûá èìçà åò.
Êàòèá ãîðõóñóíäàí þçöíö øàøûðäû âÿ ÿëèíè úèáëÿðèíÿ àòûá ìþùöðö
àõòàðìàüà áàøëàäû, ãÿëÿìäàíûíûí è÷èíè áèð íå÷ÿ êÿðÿ ýÿçäè. Íÿùàéÿò,
éàëâàðûúû áèð ùàëäà ßìèðÿ ìöðàúèÿò åòäè:
— Ìþùöðö åâäÿ ãîéìóøàì, èúàçÿ âåðèí ýåäèá ýÿòèðèì.
ßìèð:
— Äîüðóäóð, ìþùöðö åâäÿ ãîéóáñàí, ëàêèí þç åâèíäÿ éîõ, áàøãàñû-
íûí åâèíäÿ... — äåäè.
Èáí-Äàâóä òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Íåúÿ éÿíè áàøãàñûíûí åâèíäÿ?
— Áÿëè, áàøãàñûíûí, þç âÿëèéöëíåìÿòèíèí, ñÿíè áó ìÿðòÿáÿéÿ ÷àòäû-
ðàí ßìèð Èíàíúûí åâèíäÿ, àë÷àã, íàíêîð êàòèá! Ìÿíèì íàìóñóìó
íÿçÿðÿ àëìàäûí, ùå÷ îëìàñà íàìóñëó áèð ÿðÿá êèìè õÿëèôÿíèí íàìóñóíà
ùþðìÿò ãîéàéäûí!.. Àë, áóäóð ñÿíèí ìþùöðöí! Ìÿíèì ãàäûíûìûí îòà-
üûíäà, ìÿíèì íàìóñóìó íàìóññóç áèð ÿðÿáÿ ñàòàí àõìàã ãàäûíûí
îòàüûíäà ñàëûá èòèðìèñÿí. Íàíêîð èíñàí! Ìÿí áåø íÿôÿð ÿðÿáèí áþéöê
áèð ìÿìëÿêÿòäÿ àüàëûã åòìÿñèíÿ ÷àëûøûðäûì. Áó äà ìÿíèì ÿìÿéèìèí
íÿòèúÿñè! Áó äà ìÿíèì ÿðÿáëÿðäÿí àëäûüûì ìöêàôàò!..
Ìöùàêèì èáí-Äàâóä òèòðÿê áèð ñÿñëÿ:
— Éà ßìèð, èúàçÿ âåðèí. Áó íÿ ñþùáÿòäèð?! Ìÿí?!
— Áÿëè, ñÿí!
— Ìÿí ùå÷ âàõò âÿëèéöëíåìÿòèìèí àèëÿñèíÿ ãàðøû áåëÿ àë÷àãëûüû
åòìÿìèøÿì. Áó ìÿíÿ ãàðøû à÷ûã áèð áþùòàíäûð. Áó ùàäèñÿíè éîõëàìàã
ëàçûìäûð.
— Êÿñ ñÿñèíè! Àë ìþùöðö, êàüûçû ìþùöðëÿ!
Ìöùàêèì èáí-Äàâóä ìþùöðö àëûá ÿëëÿðè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ êàüûçû
ìþùöðëÿäè. ßìèð éåíÿ äÿ îíà ãûøãûðàðàã:
— Ãàéòàð ìÿíÿ î ìþùöðö! Ñÿí î ìþùöðö äàøûìàüà ëàéèã äåéèëñÿí!
— äåéÿ Ìÿðúàíû ñÿñëÿäè:
— Ìÿðúàí! Ìÿðúàí!
Ìÿðúàí è÷ÿðè ýèðäè:
— Ùàçûðàì, ßìèð!
70

— Ýåò, áó ñààòäà ãóëàìëàðäàí Ùåéäÿðè, Ïîëàäû, Ñÿôèíè áóðà ÷àüûð,
ñþéëÿ êè, ãàì÷ûëàðû âÿ ÷óáóãëàðû ýþòöðöá áóðà ýÿëñèíëÿð.
Ìÿðúàí ýåòäè, Ìöùàêèì èñÿ þçöíö áó ùàãñûç úÿçàäàí ãóðòàðìàã
ö÷öí àüëàéà-àüëàéà ßìèðÿ éàëâàðûðäû:
— Ìÿíèì áó õÿéàíÿòäÿí ÿñëà õÿáÿðèì éîõäóð, áó áþùòàíû êèì èñÿ
ìÿíèì öçÿðèìÿ àòìûøäûð. Ñèç áó úÿçàíû ùÿìèøÿ ìÿíÿ âåðÿ áèëÿðñèíèç.
Éàõøû îëàð êè, áó èøè éîõëàòäûðàñûíûç.
ßìèð áó éàëâàðûøëàðû åøèòìèðäè. Îíóí ñþçëÿðèíÿ íÿ ùÿ, íÿ äÿ éîõ
úàâàáûíû âåðèðäè. ×öíêè ãàäûíûíûí îòàüûíäàí òàïûëàí ìþùöð îíóí ö÷öí
ÿñàñëû áèð ñöáóò ùåñàá îëóíóðäó.
Ãóëàìëàð ÷óáóã âÿ ãàì÷ûëàðëà è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Äÿðùàë ìåøèí õàë÷àíû
éåðÿ ñÿðèá Ìöùàêèìè îíóí öñòöíÿ éûõäûëàð. Îíó ñîéóíäóðìàüà áàøëà-
äûëàð. Ìöùàêèìèí ÿéíèíäÿ òóìàí âÿ êþéíÿêäÿí áàøãà ùå÷ áèð øåé ãàë-
ìàìûøäû. Îíóí áàøûíûí âÿ àéàãëàðûíûí öñòöíäÿ îòóðäóëàð. ßìèð áèð
êÿðÿ ÿìð âåðäè:
— Èêè éöç ÿëëè ÷óáóã!
Ìöùàêèìèí éàëâàðûø âÿ ãûøãûðòû ñÿñëÿðè áöòöí ñàðàéû áöðöìöøäö.
×óáóãëàðûí éàðûñû âóðóëàíäàí ñîíðà îíóí ãûøãûðòûñû êÿñèëäè, àðòûã î
áàéûëìûøäû, ÷óáóãëàðû ðóùñóç áÿäÿíÿ âóðóðäóëàð.
ßìèðèí ãàäûíû àäÿòè öçðÿ ìöãÿññèðèí äþéöëäöéöíö åøèäÿðêÿí îíó
áóðàõäûðìàã ö÷öí ãÿôèëäÿí è÷ÿðè ýèðäè, òÿëÿñèê èðÿëè ýÿëèá ñîðóøäó:
— Áó êèìäèð? Òÿãñèðè íÿäèð?
ßìèð Èíàíú ãàäûíûíà òÿðñ-òÿðñ áàõàðàã äåäè:
— Áó ùÿéàñûç àäàì, þç âÿëèéöëíåìÿòèíèí íàìóñóíà òÿúàâöç åòìèø,
áó àäàì þç àüàñûíûí ãàäûíûíà õÿéàíÿò ÿëèíè óçàòìûøäûð.
Ñàôèéÿ õàíûì áó ñþçëÿðè åøèòäèêäÿí ñîíðà áèð äàùà èðÿëè ýÿëèá
ãóëàìëàðà ãûøãûðäû:
— ßë ñàõëàéûí, ôÿãèðèí þëäöéöíö ùèññ åòìèðñèíèçìè?!
Ãóëàìëàð äàéàíäûëàð, ëàêèí Ìöùàêèì ùÿðÿêÿò åòìèðäè. Ñàôèéÿ
õàíûì èñÿ îíà äèããÿòëÿ áàõûá òàíûäû âÿ ÿëëÿðèíè äèçëÿðèíÿ ÷àëûá:
— Àõ, áó çàâàëëû Ìöùàêèìäèð êè, — äåäèêäÿ, ßìèð äÿ:
— Áÿëè, Ìöùàêèìäèð, ñÿíèí èñòÿêëè Ìöùàêèìèíäèð. Îíó áó úÿçàéà
ýèðèôòàð åäÿí ñÿíèí àë÷àã âÿ àâàìñûçúàñûíà ìÿùÿááÿòèíäèð. Òÿðáèéÿñèç
âÿ àõìàã ãàäûí! Íàìóñëó âÿ êöáàð áèð àäàìà ñàòûëñàéäûí, éåíÿ äÿ
äÿðä éàðû èäè. Êèìÿ? Àë÷àã áèð ÿðÿáÿ ñàòûëäûí! Ñÿí ìÿíèì íàìóñóìó
àíúàã ÿðÿáÿ ñàòà áèëÿðäèí, ÷öíêè ñÿíäÿ ÿðÿá ãàíû âàðäûð.
71

Ñàôèéÿ õàíûì áó ñþçëÿðäÿí ùåéðÿò åòäè. Ùÿòòà áóíëàðûí þçöíÿ àèä
îëìàäûüûíû çÿíí åäÿðÿê ñîðóøäó:
— Ìÿí ñÿíè ùå÷ äÿ àíëàéà áèëìèðÿì. Ñÿí áóíóíëà íÿ äåìÿê èñòÿ-
éèðñÿí? Ñàòûëàí êèìäèð? ßðÿá ãàíûíûí áóðàäà íÿ êèìè íþãñàíû îëà áèëÿð?
À÷ûüûíû äå ýþðöì, áó ñþçëÿðè äåìÿêäÿí ìÿãñÿäèí íÿäèð?
ßìèð èñòåùçàëû áèð ñóðÿòäÿ ìþùöðö ýþñòÿðèá äåäè:
— Ìÿíèì ìÿãñÿäèìè àíúàã áó ìþùöðäÿí ñîðóøà áèëÿðñÿí. Áó
ìþùöð ìÿíÿ ùÿð øåéäÿí ñàäèãäèð. Ìÿí àíúàã áóíóí âàñèòÿñèëÿ óçóí
èëëÿð äàâàì åäÿí õÿéàíÿòëÿðèí èçèíè à÷ìûøàì. Ñÿí Ñàôèéÿ, Àðàí ìÿì-
ëÿêÿòèíèí ùþêìäàðûíû ñöôðÿìèí òþð-òþêöíòöñö èëÿ áþéöìöø áó àë÷àüà
ñàòäûí. Ðÿää îë ìÿíèì ýþçöìäÿí!
Ñàôèéÿ õàíûì ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè, ãîëóíó ýþçëÿðèíÿ òóòóá àüëàäû âÿ
ßìèðèí îòàüûíû òÿðê åòäè. Êàòèáèí äÿ ùóøäàí ýåòìèø áÿäÿíèíè ìåøèí õàë-
÷àíûí öñòöíäÿí ýþòöðöá äûøàðû ÷ûõàðòäûëàð.
ßìèð åâè äîëàøûð, ãàäûíûíà ãàðøû àëäûüû âÿçèééÿòèí âÿ ãóëàìëàðûí
éàíûíäà îíó òÿùãèð åòìÿéèí éåðñèç îëäóüóíó äöøöíöðäö. Ëàêèí èø èøäÿí
êå÷ìèøäè.
ßìèð íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè.
Î, þç-þçöíÿ äàíûøûðäû: “Ýöíöí âÿçèééÿòèëÿ ùåñàáëàøìàäûì. Ãàäû-
íûì õàèíäèð, îíà ñþç îëà áèëìÿç. Ëàêèí èøè òÿäáèðëÿ ýþðìÿê ëàçûì èäè.
ßúÿáà, áèð àç ýþçëÿéÿ áèëìÿçäèììè?! Îíëàðûí ùÿð èêèñèíè ùå÷ êÿñ ùèññ
åòìÿäÿí ìÿùâ åäÿ áèëìÿçäèíìè?!
Áó ÿñíàäà ßìèðèí ãîúà âÿçèðè âÿ åéíè çàìàíäà ñàðàé íàçèðè Òîõ-
òàìûø è÷ÿðè ýèðäè âÿ ßìèðÿ ìöðàúèÿò åäèá ñîðóøäó:
— ßìèð, áó íÿ ùàäèñÿäèð?
ßìèð ùàäèñÿíè ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð Òîõòàìûøà äàíûøäû, Òîõòàìûø
èñÿ ýþç ãàïàãëàðûíû þðòöá áèð àç äöøöíäö, ñîíðà áàøûíû ãàëäûðûá äåäè:
— Ìÿñÿëÿ ñèç äàíûøäûüûíûç êèìè äåéèë. Áó èøäÿ õàðèúäÿí óçàíìûø áèð
ÿë èøëÿìÿêäÿäèð. Ùàäèñÿíè ÷îõ ýþçÿë äöçÿëòìèøëÿð. Ñèç ýÿðÿê èãäàìàòà
áàøëàìàãäàí ÿââÿë ìÿíèìëÿ äàíûøàéäûíûç. Áþéöê ñÿùâ åòìèøñèíèç.
Õàíûì éîë ùàçûðëûüû ýþðìÿéÿ ÿìð âåðìèøäèð. Áó ñààò Áàüäàäà éîëà
äöøìÿéÿ ùàçûðëàíûð. Ýÿðÿê ñèç âÿçèééÿòëÿ ùåñàáëàøàéäûíûç. Òóòàã êè,
áåëÿ áèð õÿéàíÿò áàø âåðìèøäèð. ßúÿáà, ùþêìäàðëàðûí âÿ øàùëàðûí
ñàðàéëàðûíûí ùàíñû áèðèñèíäÿ áó êèìè ùàäèñÿëÿð éîõäóð. Ñèç ñàêèò èøëÿéÿí
äÿðìàíëàðû áóðàõûá, ãàì÷ûäàí âÿ ÷óáóãäàí íÿ ö÷öí éàïûøûðñûíûç? Áèð
êàñà áàë øÿðáÿòèëÿ áó ðöñâàé÷ûëûüû þðòÿ áèëìÿçäèíèçìè?
ßìèðèí áîüàçû òóòóëäó, àíúàã áèð êÿðÿ áó ñþçëÿðè äåéÿ áèëäè:
72

— Òîõòàìûø, ÿëàú ñÿíÿ ãàëìûøäûð. Áó õÿáÿð Áàüäàäà éåòèøÿðñÿ,
ìÿíèì ùþêìðàíëûüûì ìÿùâ îëóá ýåäÿ áèëÿð. Ñàôèéÿíè áàøäàí ÷ûõàð, ãîé
î ìÿíè áàüûøëàñûí, ãîé ìÿíèì àèëÿìèí ïîçóëìàñûíà ñÿáÿá îëìàñûí.
Òîõòàìûø ôèêèðëè áèð ñóðÿòäÿ îíóí öçöíÿ áàõàðàã:
— Ìÿí áàúàðäûãúà ÷àëûøàúàüàì, ëàêèí ñÿí äÿ áó ñþçëÿðè îíóí þç
éàíûíäà äåéèá öçð èñòÿìÿëèñÿí. Äàèìà äöøöíìÿê, ñîíðà äà ùÿðÿêÿò
åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí áóíó ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíÿ áèð êÿðÿ äåéèë, áèð íå÷ÿ
êÿðÿ äåìèøÿì.
ßìèð îíóí ÿëèíäÿí òóòóá:
— Êþìÿê åò! — äåäè. — Ùàäèñÿëÿð, ôèòíÿëÿð ìÿíèì ÿòðàôûìû àëûá.
Ãûçûì äà éîõñóë áèð øàèðëÿ ÿëàãÿ äöçÿëäèáäèð. Î ùå÷ óòàíìàäàí ìÿíèì
íàìóñóìó àéàãëàð àëòûíà àòûð, éîõñóë øàèðÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèð.
Âÿçèð ñîðóøäó:
— Ùàíñû øàèðÿ?
— Íèçàìè òÿõÿëëöñö àëòûíäà øåèð éàçàí Èëéàñà. Èíäè ÷àüûðûá îíó äà
äþéäöðÿúÿéÿì.
Âÿçèð éåíÿ äÿ íÿñèùÿòâåðèúè áèð òþâð èëÿ äåäè:
— Îíó äþéäöðìÿê ìÿñëÿùÿò äåéèë. Îíó äà ìÿíÿ òàïøûðûí, ìÿíèì
þçöì áó èøè éîõëàðàì, ùÿðýàù áåëÿ áèð ìÿñÿëÿ âàðäûðñà, ìÿí êè÷èê õà-
íûìà íÿñèùÿò åäÿðÿì. Èëéàñû äþéäöðìÿê èñÿ ãîðõóëó áèð ìÿñÿëÿäèð. Ýÿí-
úÿäÿ îíóí áþéöê íöôóçó âàðäûð. Äàéûëàðûíû äà ÷îõ ýþçÿë òàíûéûðñûíûç.
ÒÎÕÒÀÌÛØ
“Ìöùàðèáÿëÿð Áàüäàäûí ãóëàüûíûí äèáèíäÿ ýåäèð. Ñîëòàí Ìàùìóä

èëÿ Ñîëòàí Ìÿñóä àðàñûíäà ýåäÿí áó ìöùàðèáÿ Áàüäàä õÿëèôÿñè Ìöñ-
òÿðøèäáèëëàùûí òàëåéèíè ùÿëë åòìÿê ö÷öí ìöùöì áèð ùàäèñÿäèð. ×öíêè
áóíëàðûí ùÿð èêèñè õÿëèôÿíèí ùöãóãóíó àçàëòìàã âÿ þç ÿëëÿðèíäÿ îëàí
ìÿìëÿêÿòè ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí ÷àëûøûð. Áóíóí ö÷öí äÿ ôöðñÿòäÿí èñòè-
ôàäÿ åäÿí ÿúíÿáèëÿð Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòèíè ôèòíÿ âÿ ìàúÿðàëàð
éóâàñûíà äþíäÿðìèøëÿð”.
Áó ñþçëÿðè ßìèð Èíàíúûí ãîúà âÿçèðè Òîõòàìûø äåéèðäè. ßìèð âÿçè-
ðèí ôèêèðëÿðèíè ãèñìÿí ðÿää âÿ ãèñìÿí äÿ ãÿáóë åäèðäè. ßìèð Àðàí
ìÿìëÿêÿòèíè èäàðÿ åòìÿê áàðÿñèíäÿ äàíûøàðàã äåéèðäè:
— Àðàí ìÿìëÿêÿòèíè ñàõëàìàã ö÷öí Øèðâàí õàãàíû ßáöëìöçÿôôÿðè
àëäàòìàã âÿ Àðàíûí Øèðâàíà èëùàãûíû ðÿñìÿí îëìàñà äà, ùÿð èë ìöÿé-
73

éÿí âåðýè âåðìÿê øÿðòèëÿ ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Õÿëèôÿíè èòèðìÿìÿê
ö÷öí èñÿ Áàüäàäà âåðäèéèìèç èëëèê âåðýèëÿðè ýþíäÿðìÿëèéèê.
Òîõòàìûø áóíà åòèðàç åäèðäè.
— Áó äîüðó áèð ôèêèð äåéèëäèð. ßìèðèí äåäèêëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê
ëàçûì ýÿëèðñÿ, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû Àðàí ìÿìëÿêÿòè äÿ äàõèë îëìàã øÿð-
òèëÿ ãàðÿò åòìÿê ëàçûìäûð. Ùÿì Øèðâàí øàùëàðûíû, ùÿì äÿ Áàüäàä õÿëèôÿ-
ñèíè òÿìèí åòìÿéÿ ìöùàðèáÿ âÿ çÿëçÿëÿäÿí òÿçÿ ÷ûõìûø ìÿìëÿêÿòèí
èìêàíû éîõäóð. Áó ôèêèð Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà òÿçÿ áèð öñéàí éàðàäûëìà-
ñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áóíëàðäàí áàøãà, ùÿìèí ôèêðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè,
ßìèðèí ùþêóìÿòèíè ýÿëÿúÿêäÿ òÿùëöêÿ ãàðøûñûíäà ãîéà áèëÿð. Ñèç Åëäÿ-
íèç îüëàíëàðûíû ÷îõ äà áàúàðûãñûç ùåñàá åòìÿéèí. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí
òÿäáèðëèéè âÿ ïÿùëÿâàíëûüû áèð òÿðÿôäÿ äóðñóí, Ãûçûë Àðñëàí Øÿðãèí ÿí
ìÿøùóð ñèéàñÿò÷èëÿðèíäÿí áèðèñèäèð. Îíëàð ùÿëÿ äÿ Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè
þëêÿñèíÿ äöøìÿí îëàí ôàðñ ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ âóðóøóðëàð. Îíëàð ùÿëÿëèê
Êèðìàíäà Áÿùðàì øàùëà âóðóøóðëàð. Øöáùÿñèç êè, îíëàð ãàëèá ýÿëÿúÿêëÿð.
Ìÿí áó ýöí ßìèð Ãàðàãóøäàí ìöôÿññÿë áèð ìÿêòóá àëìûøàì. Áó
ìÿêòóá Áÿùðàì øàùûí éà ìÿüëóá âÿ éàõóä äà ìöòàðèêÿéÿ ðàçû îëàúàüûíà
áèð ñöáóòäóð. Åëäÿíèç îüëàíëàðû ôàðñ âÿ Èðàãäà ãàëûá ÷ûõàíäàí ñîíðà, áèð
äàùà öçëÿðèíè Àçÿðáàéúàíà ÷åâèðÿúÿêëÿð, î çàìàí îíëàð ßìèð ùÿçðÿòëÿ-
ðèíè ìÿìëÿêÿòè Øèðâàíøàùëàðà ñàòìàã õÿéàíÿòèëÿ òþùìÿòëÿíäèðÿ áèëÿðëÿð.
ßìèð éåíÿ äÿ áó ôèêðÿ åòèðàç åòäè:
— Ãîúàñàí, ýþðöíöð, äöøöíúÿëÿðèí äÿ ãîúàëûð. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿ-
äèí ôàðñ þëêÿëÿðèíäÿí ãàëèá ãàéûòìàñûíà î ãÿäÿð äÿ öìèä éîõäóð. ×öíêè
Áÿùðàì øàùûí îðäóñó Õîðàñàíäà äèíúèíè àëìàãäà âÿ ùÿð úÿùÿòúÿ
þçöíö äöçÿëòìÿêäÿäèð.
Òîõòàìûø ßìèðÿ åòèðàçëà äåäè:
— Äîüðóäóð, ìÿí ãîúàëìûøàì, ëàêèí ôèêðèì ãîúàëìàìûøäûð. Ôèêðèì
áèøìèø âÿ êàìàëà éåòèøìèøäèð. Ìÿí Øÿðãèí ùàçûðêû âÿçèééÿòèíè òÿãèá
åäèðÿì. Ìÿíèì ãàðäàøûì Ãàðàãóø Ñîëòàí Ñÿíúÿð çàìàíûíûí ÿí ýþð-
êÿìëè âÿ òÿäáèðëè ÿìèðëÿðèíäÿí èäè. Ùàçûðäà î, Áÿùðàì øàùûí ùÿðáè
ìöøàâèðëÿðèíäÿí áèðèñèäèð. Ìÿí îíóí ôèêðèíÿ èíàíûðàì. Àðàíûí âÿ öìó-
ìèééÿòëÿ, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí âÿçèééÿòè áàðÿñèíäÿ îíóí ôèêðèíè áèë-
ìÿê èñòÿìèøäèì. Ìÿêòóáóìäà Øèðâàí ìÿìëÿêÿòèíÿ ãîøóëìàã, éàõóä
ìÿìëÿêÿòè àòàáÿéëÿð ö÷öí ìöùàôèçÿ åòìÿê áàðÿñèíäÿ îíóí ìÿñëÿùÿ-
òèíè ñîðóøìóøäóì. Îíóí úàâàáûíû áó ýöí àëìûøàì, èíäè îíó ñèçÿ îõó-
ìàã èñòÿéèðÿì. ×öíêè Ãàðàãóø âÿçèééÿòëÿ äÿðèíäÿí òàíûøäûð.
Ãîúà Òîõòàìûø áóíëàðû äåéÿðÿê ìÿêòóáó îõóìàüà áàøëàäû:
74

“Áþéöê ãàðäàøûì Òîõòàìûø!
Ìÿêòóáóíóí úàâàáûíû ÷îõ ñöðÿòëÿ éàçäûì. Áÿùðàì øàù Áÿðäÿñèðèí
ìöùàñèðÿ õÿòòèíè éàðìàüà âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ ãàëèá ýÿëìÿéÿ
ìöâÿôôÿã îëìàéàúàãäûð, ÷öíêè Ìÿëèê Ìöÿééÿä àðòûã Õîðàñàíäàí
ãîøóí âÿ çÿõèðÿ ýþíäÿðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðìàãäàäûð. Àðòûã îíëàð Èðàã
èëÿ äöøìÿí÷èëèéèí äàâàì åòäèðèëìÿñèíäÿí áèð ìÿíôÿÿò ýþçëÿìèðëÿð.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèá Áÿùðàì øàùûí ñöëù ÿãèäÿñè ö÷öí
çÿìèíÿ ùàçûðëàíìàñûíû ìÿñëÿùÿò ýþðöðëÿð.
Áÿùðàì øàù áó àüûð âÿçèééÿòäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí ùÿð ýöí Êèðìàí
ÿéàíëàðûíäàí áèð íå÷ÿñèíè ùÿáñÿ àëàðàã, Àòàáÿéëÿ ÿëàãÿäÿ òþùìÿòëÿí-
äèðèá ìÿùâ åäèð. Àëòû àéäàí áÿðèäèð êè, Áÿðäÿñèðèí ìöùàñèðÿñè äàâàì
åäèð, ÿñýÿðëÿð àúëûãäàí òÿëÿô îëìàãäàäûðëàð. Îðäóäà øèääÿòëè ïîçüóíëóã
áàøëàìûø, ùÿð ýöí ãà÷ãûíëàðûí ñàéû àðòûð. ßñýÿðëÿðèí áàø÷ûëàðû áåëÿ ãàëà
äèâàðëàðûíäàí àòûëûá ãà÷ìàãäàí áàøãà áèð èø ýþðìöðëÿð. Ìÿí äöíÿí áó
áàðÿäÿ äÿ Áÿùðàì øàùà íÿñèùÿò âåðèá äåäèì êè: “Èðàã îðäóñóíà äöíéà-
íûí éîëëàðû à÷ûãäûð. Áèç áèð ãèéÿ áóüäàíû ìèí ùèéëÿ èëÿ ÿëÿ êå÷èðäèéèìèç
ùàëäà îíëàðûí ïàéûç âÿ ãûø ÿðçàãëàðû àíáàðäà ùàçûðäûð. Îíëàð áó ùàçûð-
ëûãëà àëòû àéäàí áÿðè äàâàì åòäèðäèêëÿðè ìöùàñèðÿíè éàðûì÷ûã áóðàõìà-
éàúàãëàð. Èðàãäàí àçóãÿ âÿ ùåéâàí ýÿòèðèá îðäóíó òÿìèí åòìÿê ëàçûì
ýÿëñÿ áåëÿ, îíëàð áóíó åäÿúÿêëÿð. Ùÿëÿ Åëäÿíèç þâëàäûíûí òöëêöíö
àðàáà èëÿ òóòà áèëÿúÿê ãÿäÿð ñÿáð âÿ ìÿòàíÿòÿ ìàëèê îëäóãëàðû äà ìÿëóì-
äóð. Êèðìàí ìÿìëÿêÿòèíèí èêè ùþêìäàðû áÿñëÿéÿúÿê ãÿäÿð âöñÿòè
âàðäûð. ßëèíäÿ ãöäðÿò îëäóüó çàìàí ñÿí ãàëèá ýÿëìèøäèí. Ìàäàì êè, áó
ýöí ìÿüëóáñàí, áîø éåðÿ ãàí òþêìÿéèí íÿ ìÿíàñû âàðäûð?”.
Áÿùðàì øàù áó íÿñèùÿòëÿðè ãÿáóë åòäè, ñöëù âÿ ìöòàðèêÿ ùàçûðëûãëàðû
ýåäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàí ìÿñÿëÿñèíè ÿââÿëêè ùàëûíäà ñàõëàìàã
ëàçûìäûð. ×öíêè îíëàð éàõûí áèð çàìàíäà öçëÿðèíè Àçÿðáàéúàíà ÷åâèðÿ-
úÿêëÿð.
Ãàðàãóø, Êèðìàí”.
Òîõòàìûø ìÿêòóáó îõóéóá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ßìèð Èíàíúà

ìöðàúèÿòëÿ:
— Âÿçèééÿò áó ùàëäà èêÿí áèç áàøãà áèð ÷àðÿ äöøöíìÿëèéèê, — äåäèêäÿ
ßìèð:
— Êþ÷öá ýåòìÿêäÿí áàøãà ÷àðÿìèç éîõäóð, — äåäè.
Òîõòàìûø èñÿ úàâàáûíäà:
— Ãà÷ìàã ÷àðÿñèçëèê äåìÿêäèð, — äåäè. — Áèðèíúè íþâáÿäÿ õÿëèôÿ-
äÿí êþìÿê ýþçëÿìÿê ôèêðèíè õàëã àðàñûíäà éàéìàã ëàçûì äåéèë. Õàëã
75

õÿëèôÿ àäûíû åøèòìÿê áåëÿ èñòÿìèð. Áåëÿ áèð øàéèÿíè éàéìàüûí þçö äÿ
ýöëöíúäöð. ×öíêè õÿëèôÿíèí áèð øÿùÿðèí ùàêèìè ãÿäÿð íöôóçà ìàëèê
îëìàäûüûíû ùÿð êÿñ áèëèð. Ñèç þçöíöç ÿðÿá äåéèëñèíèç, áóíà ýþðÿ äÿ
ùàçûðäà ÿðÿáëÿðÿ éîõ, éåðëè õàëãûí àçàäëûã àðçóëàðûíà èñòèíàä åäÿ áèëÿð-
ñèíèç. Çèéàëûëàðû, èø áèëÿíëÿðè ÿëÿ àëìàã ëàçûìäûð. Áó ýöíäÿí åòèáàðÿí
ÿðÿá íöôóçó ìÿñÿëÿñèíè éîõ, Øèìàëè Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëû ìÿñÿëÿñèíè
àðàëûüà àòìàëûñûíûç. Áó áàðÿäÿ áèç Øèðâàí øàùû ßáöëìöçÿôôÿðèí òÿúðö-
áÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿëèéèê. Îíëàð Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëèééÿòè øöàðëàðû
àëòûíäà Àðàí þëêÿñèíè Øèðâàíà èëùàã åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. ßáöë-Öëà âÿ áàøãà
øàèðëÿð ÿáÿñ éåðÿ Øèðâàí ñàðàéëàðûíà äÿâÿò åäèëìÿìèøëÿðäè. Îíëàð áó
ôèêðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ìèíëÿðúÿ äèíàð ñÿðô åäèðëÿð. Ùÿãàéèã òÿõÿë-
ëöñëö øàèðÿ õàãàí ÿáÿñ éåðÿ þç ëÿãÿáèíè ÿòà áóéóðóá, Õàãàíè àäëàíäûð-
ìàìûøäûð. ßìèð îíó áèëìÿëèäèð êè, Øèðâàí õàãàíû ùÿð áèð øàèðè þç òÿðÿôèíÿ
÷ÿêäèéè çàìàí, îíóí îõóúóëàðûíû äà þç òÿðÿôèíÿ úÿëá åäèð. Àììà áèç...
Òîõòàìûø ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéäóüó ö÷öí ßìèð îíà ñóàë âåðäè:
— Íåúÿ éÿíè, àììà áèç?!
— Áèç èñÿ áó úöð íàçèê íþãòÿëÿðè íÿçÿðÿ àëìûðûã. Ùÿòòà áèç áóíóí
ÿêñèíÿ ùÿðÿêÿò åäèðèê. Áèç øàèðëÿðè âÿ èø áèëÿí àäàìëàðû þçöìöçäÿí
óçàãëàøäûðûðûã. Ìÿùñÿòè õàíûìû ðöñâàé åòäèê, ñöðýöíÿ ýþíäÿðäèê.
Áóíóíëà áöòöí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí íèôðÿòèíè ãàçàíäûã.
Áóíäàí áàøãà ßìèðèí þçö äÿ ýÿíú øàèð Íèçàìèíè òÿãèá åäèð. Íÿ
ö÷öí? ×öíêè ãûçûíûç îíà ìÿêòóá ýþíäÿðìèøäèð. Î êè ìÿêòóáóí úàâà-
áûíû ýþíäÿðìÿìèø, î êè ñèçèí àèëÿíè òÿùãèð åòìÿìèøäèð. Ýþòöðöí òàðèõè
îõóéóí. Ñèéàñÿò÷èëÿð áó úöð ãóðáàíëàðû àçìû âåðìèøäèð? Ñèç éàõøû äöøö-
íöí. Áèð çàìàí ñÿëúóãèëÿðäÿí Òîüðóëáÿé ëàçûì îëäóüó çàìàí, ãàðäàøû
Äàâóäóí ãûçû Àðñëàí õàòóíó Ãàèì Áèÿìðóëëàù õÿëèôÿéÿ âåðäè. Éåíÿ
ëàçûì ýÿëäèéè âàõò þçö àëòìûø áåø éàøûíäà èêÿí õÿëèôÿ Ãàèì Áèÿìðóë-
ëàùûí îí ö÷ éàøëû ãûçû Ñåéèäÿéÿ åâëÿíäè.
ßìèð ùÿçðÿòëÿðè, ñèéàñÿòëÿð ÿêñÿðèééÿòëÿ ãûç âåðèá, ãûç àëìàã âÿ
ãîùóì îëìàã ÿñàñûíäà ãóðóëóáäóð. Ñèç ýþòöðöí ñÿëúóãèëÿðèí òàðèõèíè
îõóéóí, Àëï Àðñëàíûí âÿçèðè Íèçàìöëìöëêöí éàçäûüû “Ñèéàñÿò-
íàìÿ”éÿ áàõûá ñèéàñÿò þéðÿíèí. Àëï Àðñëàí Àáõàç âÿ Àçÿðáàéúàíû
ÿëäÿ ñàõëàìàã ö÷öí Àáõàç ùþêìäàðû Áàãðàòèîí Ýåîðýèíèí ãûçû èëÿ
åâëÿíäè, ìÿìëÿêÿòèí ãÿðá ùöäóäëàðûíû ìþùêÿì åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ðóì
èìïåðàòîðóíóí ãûçûíû àëäû. Õàðÿçì âÿ Îðòà Àñèéàíû ÿëèíäÿ ñàõëàìàã
ìÿãñÿäèëÿ Ñÿìÿðãÿíä õàãàíûíûí ãûçû èëÿ èçäèâàú åòäè. Àëï Àðñëàí, åéíè
çàìàíäà, Áàüäàä õÿëèôÿñèíè ÿëèíäÿ ñàõëàìàã ìÿãñÿäè èëÿ þç äîüìà
76

ãûçûíû ùàçûðäà Áàüäàä ìÿñúèäëÿðèíèí ãàïûñûíäà äóðóá äèëÿí÷èëèê åäÿí
âÿ “Êîð îëìóø õÿëèôÿíèçÿ åùñàí åäèí!” — äåìÿêäÿ îëàí áèð õÿëèôÿéÿ
âåðìÿìèøäèìè?!
Òîõòàìûøûí áó ñþçöíäÿí ñîíðà ßìèð Èíàíú îíà òÿðñ-òÿðñ áàõàðàã
àúûãëàíäû âÿ ñóàë âåðäè:
— Ñÿíèí ôèêðèíúÿ, ìÿí äÿ þç ãûçûìû Òîüðóë áÿéëÿð âÿ Àëï Àðñëàí-
ëàð êèìè ùÿð éåòÿíèí ãóúàüûíà àòìàëûéàì?
Òîõòàìûø ßìèð Èíàíúûí àúûãëàíìàñûíû íÿçÿðÿ àëìàéàðàã ñþçöíÿ
äàâàì åòäè:
— ßúÿáà, õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàù þç ãûçû Ñàôèéÿ õàòóíó ñèçÿ âåð-
ìÿêëÿ Àðàí âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ìöùöì áèð ùèññÿñèíè íöôóçó
àëòûíà êå÷èðìÿäèìè? Ñèçèí íàìóñ àäëàíäûðäûüûíûç øåé — ÷öðöê áèð êÿë-
ìÿäèð. Î ñþçëÿð ñèéàñÿòäÿ èøëÿíÿí êÿëìÿëÿðäÿí äåéèëäèð. Áèð ãûçûí áóíà
éîõ, áàøãàñûíà âåðèëìÿñè, éàõóä áèð çÿíýèíèí ÿëèíäÿí àëûíûá éîõñóëà
âåðèëìÿñè èøèíäÿ ùå÷ áèð íàìóññóçëóã éîõäóð. Ùå÷ áèð àòà þç ãûçû èëÿ
åâëÿíìèð, ãûç ýåú-òåç áèðèñèíèí ãóúàüûíà äöøìÿëèäèð. Èñòÿð ñÿí þçöí âåð,
èñòÿðñÿ þçö ýåòñèí, áóíäà ùå÷ áèð ôÿðã éîõäóð. Áèð þëêÿíèí ìöãÿääÿðàòû
áèð íÿôÿðèí, áåø íÿôÿðèí íàìóññóçëóüó èëÿ äÿ ùåñàáëàøìàç. ßìèð áèë-
ìÿëèäèð êè, áó úöð íàìóñëó îëìàãäà íàìóññóçëóüóí äà èøòèðàêû âàðäûð.
Ìÿüëóáèééÿòèí âÿ áèð þëêÿíè óäóçìàüûí ùÿãàðÿòè áèð ãûçû óäóçìàüûí
ùÿãàðÿòèíäÿí ìèí ãàò àüûðäûð. Ìÿí ñèéàñè àäàìëàðà ãûñãàíúëûüû ìÿñëÿ-
ùÿò ýþðìöðÿì. Çàìàí îëäóãúà íàçèêäèð. Î ùÿð êÿñäÿí èíúÿëèê âÿ ùÿñ-
ñàñëûã òÿëÿá åäèð. Äîüðóäàí äà äöíéàäà íàìóñ êÿëìÿñè ãèéìÿòëè áèð
øåéäèðñÿ, ãàëèá îëìàã ö÷öí îíäà äà ýöçÿøòÿ ýåòìÿê ëàçûìäûð. Ùþêì-
äàð îëàí çàò õàëãûí ðóùóíó þéðÿíìÿëèäèð1.
Òîõòàìûø ñþçöíö áèòèðäè. ßìèð Èíàíú áàøûíû äÿðèí ôèêèðëÿðèí ïÿíúÿ-
ñèíäÿí àëàðàã öçöíö Òîõòàìûøà òÿðÿô ÷åâèðèá äåäè:
— Äîüðóäóð, ãîúà âÿçèð, äîüðóäóð!
Òîõòàìûø, ßìèð Èíàíúûí úàâàáûíäàí øàäëàíàðàã äåäè:
— Èíäè êè äåäèêëÿðèìè òÿñäèã åäèðñèíèç, ãûçûíûçûí ýÿíú øàèðëÿ áàøëà-
äûüû ÿëàãÿéÿ ãàðøû òþâðöíöçö äÿéèøìÿëèñèíèç. Áó èø ßìèðèí øÿðÿôèíÿ
__________
1
Ñÿëúóã ùþêìäàðëàðûíûí ñàðàéëàðûíäà Øÿðãèí ìÿøùóð øàèðëÿðè éàøàéûðäû. Îíëàð
òàìàìèëÿ ôàðñúà éàçûðäû. Ëàêèí Òîüðóë âÿ Àëï Àðñëàí éàçûëàí øåèðëÿðèí òöðêúÿ éàçûëìà-
ñûíà ìöâÿôôÿã îëäóëàð. Õöñóñÿí, Àçÿðáàéúàíäà êå÷èðèëÿí Èðàí äèëèíèí òàìàìèëÿ ìÿùâ
åäèëìÿñèíÿ íàèë îëäóëàð. Àëï Àðñëàí áàøãà ùþêìäàðëàð êèìè þçö ö÷öí ôàðñ âÿ ÿðÿá
öíâàíëàðûíû âÿ ëÿãÿáëÿðè òàõìàã èñòÿìÿäè. Þçö äàèìà òöðêúÿ äàíûøûá, òöðêúÿ äÿ éàçûðäû
(“Ñèéàñÿòíàìÿ”, Òîüðóë âÿ Àëï Àðñëàí äþâðöíÿ àèä ùèññÿ).
77

òîõóíñà áåëÿ, öìóìè ñèéàñÿòèìèçÿ òîõóíìóð, áèëÿêñ ßìèðèí ìþâãåéè-
íèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð.
ßìèð éåíÿ äÿ öìèäñèç áèð òþâð àëàðàã:
— ßúÿáà, áóíóíëà áèç ùàçûðêû âÿçèééÿòèí è÷èíäÿí ÷ûõà áèëÿúÿéèê-
ìè?! — äåäè.
— Áàøãà òÿäáèðëÿð äÿ âàðäûð. Áèçèì èêèìèç äÿ ÿðÿá äåéèëèê. Òÿê
ñÿíèíëÿ ìÿí õÿëèôÿíèí íöôóçóíó áÿðïà åäÿ áèëìÿéÿúÿéèê. Õÿëèôÿ þç èøèíè
áèçäÿí äàùà éàõøû áèëèð. Õÿëèôÿëÿð àðòûã ùþêìäàðëàðà ÿìð âåðìÿê ÿâÿ-
çèíÿ, îíëàðûí ÿìðèíè ýþçëÿéèðëÿð. Îíëàðûí àüàúà áàüëàäûëûá1 äþéöëìÿñèíè
ñÿíèí ãàéûíàòàí ÷îõ éàõøû áèëèð. Äöíÿí õÿëèôÿ òÿðÿôäàðëûüû èëÿ õîøáÿõò
ùåñàá åäèëÿíëÿð áóýöíêö äöíéàíûí ÿí áÿäáÿõò àäàìëàðûäûð. Àðòûã àâàì
õàëãû õÿëèôÿíèí ìöãÿääÿñëèê øöàðèëÿ òÿëÿéÿ ñàëìàüûí âàõòû êå÷èáäèð.
Áèçèì øÿõñè òÿøÿááöñëÿðèìèç ëàçûìäûð. Ñèéàñÿòèí âÿçèôÿñè àëäàòìàã, àâà-
ìûí âÿçèôÿñè àëäàíìàãäûð. Ñàáàùäàí åòèáàðÿí Ýÿíúÿ çèéàëûëàðûíû, Ýÿíúÿ
ÿéàíëàðûíû ÷àüûðûá Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëèééÿòè ìÿñÿëÿñèíè ìöçàêèðÿ åòìÿê
ëàçûìäûð. Êàòèá Ìöùàêèì èáí-Äàâóäóí áàðÿñèíäÿêè äåäè-ãîäóëàðà íÿùà-
éÿò âåðìÿê ëàçûìäûð. Îíóí ÿðÿá îëäóüó ö÷öí ìÿñóë âÿçèôÿäÿí ãîâóë-
ìàñûíà õàëãû èíàíäûðìàã ëàçûìäûð. Øèðâàí õàãàíûíûí Àðàíû Øèðâàíà èëùàã
åòìÿñèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàã ëàçûìäûð. Ìöáàðèçÿ àíúàã òÿáëèüàò
øÿêëèíäÿ àïàðûëìàëûäûð. Ãûçûíûçûí ýÿíú øàèðëÿ îëàí ÿëàãÿñèíèí ñûõëàøìàñû
ö÷öí òÿøÿááöñäÿ îëìàëûñûíûç. Ôÿõðÿääèíëÿ Äèëøàäûí ÿëàãÿñèíÿ äÿ ñîéóã-
ãàíëû áàõìàëûñûíûç. Áàøãà èøëÿðè èñÿ ãîúà âÿçèðÿ òàïøûðûí. Ìÿí Øèìàëè
Àçÿðáàéúàíû ñèçèí ÿëèíèçäÿ ìÿðêÿçëÿøäèðìÿéÿ ñþç âåðèðÿì.
ßìèð Èíàíú ãîúà âÿçèðèí áöòöí äåäèêëÿðèíÿ ðàçûëûã âåðäè. Ìöøàâèðÿ
÷àüûðûëìàñûíû ãÿðàðà àëäûëàð.
ÒÎÂÓÇ ÑÀËÎÍÓ
Òîâóç ñàëîíóíóí ôþâãÿëàäÿ áèð ñóðÿòäÿ áÿçÿíìÿñè ÷àüûðûëìûø ìö-

øàâèðÿéÿ âåðèëÿí äèããÿòèí ôþâãÿëàäÿëèéèíè ýþñòÿðèðäè2. Ôþâãÿëàäÿëèê ùÿð
áèð øåéäÿ þçöíö ýþñòÿðèðäè. Úàðèéÿëÿðèí ëèáàñûíäà, ãóëàìëàðûí áàø þð-
òöêëÿðèíäÿ, øÿðáÿòëÿðäÿ, ñàãèëÿðèí âÿ õèäìÿò÷èëÿðèí ýåéèìëÿðèíäÿ áó
ôþâãÿëàäÿëèê ýþçÿ ÷àðïûðäû.
__________
1
Àëèáóéÿ ùþêóìÿòëÿðèíäÿí ßëàöääþâëÿ õÿëèôÿ Òàéèáèëëàùû õÿçèíÿäÿí èñðàô ïóë
ýþòöðöá õÿðúëÿäèéè ö÷öí àüàúà áàüëàòäûðûá äþéäöðìöøäö.
2
Ùþêóìÿò ñàðàéûíûí ÿëâàí íàõûøëàðëà áÿçÿíìèø ñàëîíó òîâóç ãóøóíóí ãàíàäëàðûíà
áÿíçÿéèðäè.
78

ßìèð ñàëîíà äàõèë îëäóüó çàìàí, âàõò èêÿí ùàçûðëàíìûø ÿéàíëàð
äÿðùàë àéàüà ãàëõûá òÿçèì åòäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöõàëèôÿò÷èëÿð ÿêñÿ-
ðèééÿò òÿøêèë åäÿ áèëìÿäèêëÿðèíäÿí ÿêñÿðèééÿòÿ ãîøóëìàã ìÿúáóðèééÿ-
òèíäÿ ãàëàðàã, ßìèðèí àéàüûíà ãàëõäûëàð. ßìèð êöðñöíöí öñòöíäÿ îòó-
ðóá ãûñà áèð õöòáÿ îõóäó. Õöòáÿñèíäÿ õÿëèôÿíèí àäûíû ÷ÿêìÿäè. Áó
ùàäèñÿ ìÿñÿëÿíèí è÷ öçöíäÿí õÿáÿðè îëìàéàíëàð âÿ àâàìëàð ö÷öí øàä-
ëûüà ñÿáÿá îëäó, îíëàð ßìèðèí þìð âÿ äþâëÿòèíÿ äóàëàð éàüäûðìàüà
áàøëàäûëàð. ßìèð ìÿúëèñèí ðóùóíó ÿëèíÿ àëàðàã ñþçÿ áàøëàäû:
— Èíäèéÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí õàëãû óúà îëàí Àëëàùûí ìÿðùÿìÿòèíè
áèëàâàñèòÿ, éÿíè õÿëèôåéè-ðóéè-çÿìèíèí âàñèòÿñèëÿ àëûðäû. Ëàêèí áóíäàí
ñîíðà àçÿðáàéúàíëûëàð áó ìÿðùÿìÿòè áèëàâàñèòÿ ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿêëÿð.
Áóíäàí ñîíðà àçÿðáàéúàíëûëàð õÿëèôÿíèí ùèìàéÿñèíäÿ äåéèë, áèëàâàñèòÿ
õóäàâÿíäè-àëÿìèí ùèìàéÿñèíäÿ éàøàéàúàãëàð, ÷öíêè ÿùàëè àðòûã þç
àçàäëûüûíû ÿëèíÿ àëìàã ñÿëàùèééÿòèíè ãàçàíìûøäûð.
Áóíà ýþðÿ äÿ áèç áèð íå÷ÿ ùÿôòÿäèð êè, áó ìÿñÿëÿ èëÿ äÿðèíäÿí ìÿø-
üóë îëìàãäàéûã, èø÷èëÿðèí áÿçèëÿðèíè éåðëè õàëãäàí îëìàäûãëàðû ö÷öí
ìÿñóë èøëÿðäÿí õàðèú åòìèøèê. Î úöìëÿäÿí ùþêóìÿòèí ìþùöðäàðû
Ìöùàêèì èáí-Äàâóä, Ðÿáèÿò èáí-Ãàíèì âÿ Ñàäèã èáí-Ùÿíáÿë, Úàáèð
èáí-ßòà âÿ ñàèðëÿðè èøäÿí ýþòöðöëìöøäöð. Îíëàðûí Àçÿðáàéúàíäàí ÷ûõûá
ýåòìÿëÿðèíÿ ÿìð ñàäèð åòìèøÿì.
Ñàëîíäà éåíÿ äÿ áþéöê áèð øàäëûã áàøëàíäû. Àâàìëàðûí úÿðýÿñèí-
äÿí: “ßìèðèí þìðö, äþâëÿò âÿ øþâêÿòè àðòûã îëñóí!” ñÿñëÿðè ñàëîíóí
çèíÿòëè òàâàíëàðûíà ÿêñ åòìÿéÿ áàøëàäû.
ßìèð ñþçöíö äàâàì åòäèðäè:
— Èíäè áèç ýÿëÿúÿéè äöçÿëòìÿêëÿ ìÿøüóë îëäóüóìóç áèð çàìàíäà,
êå÷ìèø ñÿùâëÿðèí äÿ èñëàùûíà ÷àëûøìàëûéûã. Ýÿíúÿ õÿòèáè âÿ îíóí ìöðèä-
ëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿùãèð åäèëìèø áþéöê øàèðÿìèç Ìÿùñÿòè õàíûìû Àçÿð-
áàéúàíà ãàéòàðìàã ö÷öí Áÿëõ øÿùÿðèíÿ äþðä íÿôÿðäÿí èáàðÿò áèð ùåéÿò
ýþíäÿðìèøÿì. Øàèðÿíèí äöøìÿíè Ýÿíúÿ õÿòèáèíè äÿ Ýÿíúÿäÿí ñöðýöí
åòäèì, ìöðèäëÿðèí áèð ÷îõó ùÿáñÿ àëûíìûø, äèýÿðëÿðè ãà÷ûá ýèçëÿíìèøäèð.
Áàøëûúà îëàðàã Àðàí çèéàëûñû âÿ Àðàí ÿéàíëàðû ÿúíÿáè ìöäàõèëÿñèíÿ
èìêàí âåðìÿìÿê ö÷öí ùþêóìÿòèí òÿøÿááöñëÿðèíÿ ãîøóëìàëû âÿ õàëãà
þç äöøìÿíëÿðèíè òàíûòìàëûäûðëàð. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, áèç þç ìÿìëÿêÿ-
òèìèçè ãîíøóëàðûìûçäàí äàùà éàõøû èäàðÿ åäÿ áèëÿðèê.
ßìèð ñàëîíäàêûëàðûí “Éàøàñûí ßìèð, éàøàñûí àçàäëûã” ñÿñëÿðè àëòûí-
äà êöðñöäÿí äöøöá ýåòäè, Òîõòàìûø âÿçèð èñÿ ñàëîíäàêûëàðûí áÿçèëÿðèíè
ßìèðèí õöñóñè îòàüûíà äÿâÿò åòäè.
79

“ÍÀÌÓÑ”
Òîõòàìûø áèð ÷îõ òÿëàøäàí ñîíðà ßìèð èëÿ Ñàôèéÿ õàòóí àðàñûíäà áàø
âåðìèø èõòèëàôû ëÿüâ åäÿ áèëìèøäè. ßìèð Ñàôèéÿ èëÿ Ìöùàêèìèí ÿëàãÿ
ìÿñÿëÿñèíÿ èíàíñà äà, áåëÿ ÷ÿòèí áèð çàìàíäà ãàäûí âÿ àèëÿ ìÿñÿëÿëÿðè
èëÿ ìÿøüóë îëìàã èñòÿìÿìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ñàôèéÿ õàòóíëà áàðûøìûø
âÿ íåúÿ îëóðñà îëñóí, áó ùàäèñÿíè óíóòìàüà ÷àëûøìûøäû. ßìèð àõøàì
éåìÿéèíäÿí ñîíðà àäÿòè öçðÿ éåíÿ äÿ þç àèëÿñè è÷ÿðèñèíäÿ âàõò êå÷èðèðäè.
Î éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿíèí ñà÷ëàðûíû òóìàðëàéûð, îíóí áàøûíäàí þïöð âÿ îíó
íàçëàíäûðûðäû. Î, ÿëèíè àòûá êèòàáûí àðàñûíäàí áèð ïàð÷à êàüûç ýþòöðäö,
Ãÿòèáÿéÿ ýþñòÿðäè âÿ ñîðóøäó:
— Ýþçÿë ãûçûì, ñÿí øåèðè âÿ ÿäÿáèééàòû ñåâèðñÿíìè?
— Ìÿí éàëíûç áàøãàëàðûíûí øåèðèíè îõóìàãëà êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê,
þçöì äÿ øåèð éàçìàüà ùÿâÿñëÿíèðÿì. Áàüäàääà îõóäóüóì çàìàí èêè
øåéè ÷îõ ñåâèðäèì. Îíëàðäàí áèðèñè ôÿëñÿôÿ, èêèíúèñè èñÿ øåèð âÿ ÿäÿáèé-
éàò èäè. Ìöÿëëèìÿíèí ìÿíè øåèðëÿ ìÿøüóë îëìàãäàí ÷ÿêèíäèðìÿê èñòÿ-
ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, éåíÿ äÿ êèòàáëàðûìûí àðàñû Ìÿêíóíÿíèí1 øåèðëÿðè
èëÿ äîëó îëàðäû. Òöðôÿ õàòóíóí øåèðëÿðèíè ìÿíäÿí àðòûã ñåâÿí îëìàçäû2.
Íÿäÿíñÿ Àçÿðáàéúàíà ãàéûäàíäàí ñîíðà ÿðÿáúÿ øåèðëÿðÿ îëàí ìàðàüûì
òàìàìèëÿ ñþíìöøäöð.
ßìèð áèð äàùà îíóí àëíûíäàí þïÿðÿê äåäè:
— ×öíêè ÿðÿáúÿ øåèðëÿð ñÿíèí äîüìà äèëèíäÿ äåéèëäèð.
Ñàôèéÿ õàòóí áóíà åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
— ßðÿá ëèñàíû îíóí àíà äèëèäèð. Îíóí éåðëè äèë âÿ ÿäÿáèééàòëà ùå÷ áèð
ÿëàãÿñè éîõäóð. Äèíè êèòàáëàðûí ÿðÿáúÿ îëäóüóíó âÿ Ãóðàíûí ýþéäÿí
ÿðÿáúÿ íàçèë îëäóüóíó ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Õöñóñÿí, Éåð öçöíöí
õÿëèôÿñè äÿ ÿðÿáäèð.
ßìèð Ñàôèéÿíèí äåäèêëÿðèíÿ åòèðàç åòìÿäè, ÷öíêè òÿçÿ èõòèëàô ÷ûõàð-
ìàã èñòÿìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ñþùáÿòè øåèð öçÿðèíÿ ÷åâèðèá:
— Ñîí çàìàíëàð éåðëè äèëäÿ ýþçÿë øåèðëÿð éàçûëûð, õöñóñÿí ýÿíú øàèð-
ëÿðèí òÿáèÿò òÿñâèðè ùàããûíäàêû éàçûëàðû ìÿíè òàìàìèëÿ ùåéðÿòÿ ýÿòèð-
__________
1
Ì ÿ ê í ó í ÿ — Øÿðãèí ÿí ìÿøùóð øàèðÿñèäèð. Áÿíè Àááàñ õÿëèôÿëÿðèíäÿí Ìåùäè-
íèí úàðèéÿñèäèð. Î, ñÿíÿòêàð áèð øàèðÿ îëìàãëà áÿðàáÿð ìÿøùóð ìóñèãè ñÿíÿòêàðû èäè. Ðó-
ùàíèëÿð îíà ìóñèãè åëìè èëÿ ìÿøüóë îëìàüû ãàäàüàí åòìèøäèëÿðñÿ äÿ, î éåíÿ äÿ þç ñÿ-
íÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿìèøäè.
2
Ò ö ð ô ÿ õ à ò ó í — Àááàñèëÿð äþâðöíöí ìÿøùóð ãàäûíëàðûíäàíäûð. Ùÿì øåèð éàçàð,
ùÿì äÿ îõóéàðäû.
80

ìèøäèð. Åøèò, ýþð íÿ ãÿäÿð èíúÿ, íÿ ãÿäÿð ìîçóí, íÿ ãÿäÿð ñÿëèñ âÿ
áÿäèè øåèðëÿð éàçûðëàð.
ßìèð áóíó äåéÿðÿê øåèðè Äèëøàäà âåðäè. Äèëøàä øåèð îõóìàãäà
ñàðàéäàêû úàðèéÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ øþùðÿò ãàçàíìûøäû. Äèëøàä ùÿâÿñëÿ
àéàüà ãàëõàðàã øåèðè îõóäó:
Ôÿëÿéèí ýåéäè éàøûë äîí ãîúàìàí ïèðè éåíÿ,

Ýÿíúëèéèí øàõÿñè ðÿðã îëäó éàøûë íóð è÷èíÿ.
Áèð òÿáÿññöìëÿ ýöëöí ÷þùðÿñè ùÿíýàì áàùàð —
Ãûçàðàð ÷ûõñà òàìàøàñûíà ýÿíúëÿð, ãîúàëàð.
Ãóøëàðûí åøã òÿðÿííöìëÿðè áàøëàð éåíèäÿí,
Éåíè áèð åøã èëÿ áàø ãàëäûðàð ÿáíàéè-÷ÿìÿí.
Ýÿíú, éàøûë øàõÿ äöçÿð ãûðìûçû éàãóòó ùàâà,
Çöìðöäöí ãÿëáèíÿ éöç èíúè ñà÷àð áàäèñÿáà.
Ãûðãîâóë ïÿðëÿðè ðåéùàíëàðà âåðìèø éåíè ðÿíý,
Áöëáöëöí ëÿùí-ïöðàùÿíýèíÿ áèð áàõ íÿ ãÿøÿíý.
Äèíäèðÿí áöëáöëö èíñàí ýöëöíöí ÷þùðÿñèäèð,
Î ùÿçèí íàëÿ õÿçàíäèäÿ òóðàúûí ñÿñèäèð.
Äèëøàä øåèðè îõóäóãäàí ñîíðà ÿçáÿðëÿìÿê ö÷öí þçöíäÿ ñàõëàäû.

Ãÿòèáÿ èñÿ:
— Íÿ ãÿäÿð ìþdçóí âÿ îéíàã áèð øåèðäèð! — äåäè âÿ ÿëèíè àòûá áèð
ïàð÷à êàüûç ÷ûõàðòäû.
— Ìÿíäÿ äàùà éöêñÿê ìÿçìóíëó áèð øåèð âàðäûð, — äåäè âÿ øåèðè
Äèëøàäà óçàòäû.
Äèëøàä ßìèðÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— ßìèð ùÿçðÿòëÿðè, îõóíìàñûíà èúàçÿ âåðÿðìèñèíèç?
— Îõó, ìÿíèì êÿäÿðëÿðèìè àíúàã øåèð âÿ ìóñèãè óíóòäóðà áèëÿð.
Äèëøàä éåíÿ äÿ àéàüà ãàëõûá øåèðè îõóäó:
Ôÿãèðÿì, áÿõòèéàðàì, ñàíìàéûí êèì òèðÿ áÿõòèì âàð,

Ìÿùÿááÿò ìöëêöíöí ñîëòàíûéàì þç òàúö-òÿõèì âàð.
Úàùàíûí, éóììóøàì ýþç ñÿðâÿòèíäÿí, õÿëÿòèíäÿí ìÿí,
Ôÿãèðÿì, ôåéç àëûð éöçëÿðúÿ ùàòÿì øåð ñöôðÿìäÿí.
Áóëàíìàç õàòèðèì, äÿðéà ãÿäÿð ôèêðèìäÿ éåêðÿíýÿì,
Ìÿí þë÷öëìÿç ìöùèòÿì, þç ìöùèòèìäÿ ùÿìàùÿíýÿì,
Íÿ äÿðäèì! Èíúèëÿðäÿí èíúÿäèð ùÿð áåéòèì, ùÿð ôÿðäèì,
Ãÿçÿëõàí áöëáöëÿì, ùÿð áàü÷àäàí áèð òöðôÿ ýöë äÿðäèì.
81

Àëàð ñÿðìàéÿ øàèðëÿð òöêÿíìÿç ñþç õÿçèíÿìäÿí,
Áèð ÿôëàêÿì, äöøÿð áèð ýöí ýöíÿø äöíéàéà ñèíÿìäÿí.
Äÿíèçëÿð éåðëÿøèð ñèíÿìäÿ ñþíìÿç áèð òÿëàòöì âàð,
Ìÿíèì þç ñÿíÿòèì, þç ñÿðâÿòèì, þç êàèíàòûì âàð.
ßìèð áöòöí ôèêðèíè ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëàðàã Äèëøàäûí àüçûíà áàõûðäû. Î,

øåèð îõóíóá áèòäèêäÿí áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ñîíðà, øåèðäÿí áèð ìèñðà òÿêðàð
åäÿðÿê: “Ìÿùÿááÿò ìöëêöíöí ñîëòàíûéàì þç òàúö-òÿõòèì âàð” — äåäè
âÿ: — êèìèí øåèðèäèð? — äåéÿ Ãÿòèáÿéÿ ìöðàúèÿò åòäè.
Ãÿòèáÿ ñàêèò îëäó, úàâàá âåðìÿäè, óòàíäû, ðÿíýè ãûçàðäû âÿ áàøûíû
àøàüû ñàëûá äèçè öñòÿ ãîéìóø îëäóüó ÿëëÿðèíÿ áàõìàüà áàøëàäû. ßìèð
Èíàíú øåèðëÿ ìàðàãëàíäû. Î, áó øåèðèí Íèçàìè òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíû
éÿãèí åòäè, ÷öíêè éåðëè øàèðëÿð úÿðýÿñèíäÿ õÿëÿò âÿ ñÿðâÿòÿ áîéóí
ÿéìÿéÿí áèð àäàì âàðñà î äà àíúàã ýÿíú øàèð Íèçàìè èäè. Áóíà ýþðÿ
äÿ Ãÿòèáÿíèí ñà÷ëàðûíû îõøàéàðàã ñîðóøäó:
— Ýþçÿë ãûçûì, áó øåèð êèìèí øåèðèäèð?
Ãÿòèáÿ ãàðà ýþçëÿðèíè ãîðõó èëÿ ßìèðÿ òÿðÿô ÷åâèðèá ñîðóøäó:
— Øåèðèí ñàùèáèíè äåñÿì àúûãëàíìàçñàí êè?
ßìèð òÿÿúúöáëÿ ñóàë âåðäè:
— ßúÿáà, ñÿí ìÿíè áó ãÿäÿð äÿ ìÿäÿíèééÿòñèçìè áèëäèí?!
— Õåéð! Àíúàã ìÿíèì øàèðëÿ òàíûø îëìàüûì áÿëêÿ äÿ ñÿíèí õîøóíà
ýÿëìÿäè.
— Ìÿí ÷îõ øàäàì êè, ãûçûì ìÿìëÿêÿòèí øàèð âÿ ÿäèáëÿðè èëÿ òàíûø
îëóð. Áó ìÿíèì ìöãÿääÿñ àðçóëàðûìà ìöâàôèãäèð.
Ãÿòèáÿ áó ñþçö ßìèðäÿí åøèäÿíäÿí ñîíðà:
— Áó øåèð Íèçàìèíèí øåèðèäèð, — äåäè. — Ëàêèí ÿââÿëêè øåèðèí êèìèí
òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíû áèëìÿäèì. Àòàì ìÿíÿ îíó äåéÿ áèëìÿçìè?
— ßââÿëêè øåèð äÿ Íèçàìè òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûäûð. Ìÿí þç ãûçûìû
òÿáðèê åäèðÿì. Ñÿíèí øàèðëÿ îëàí òàíûøëûüûí òàðèõè áèð ãÿëÿáÿ ãÿäÿð ÿùÿ-
ìèééÿòëèäèð. Áó òàíûøëûüû äàâàì åòäèðìÿéè áèð äàùà ñÿíÿ òàïøûðûðàì.
Ñàôèéÿ õàíûì èíäèéÿ ãÿäÿð ñàêèò îòóðìóøäó. Ñþùáÿò áó éåðÿ ÷àòäûüû
çàìàí áàøûíû ãàëäûðûá àúûãëû-àúûãëû ßìèðÿ áàõäû âÿ äåäè:
— ×îõ ðèúà åäèðÿì êè, ãûçûìà áó úöð ìÿñëÿùÿòëÿð âåðìÿéÿñÿí. Ùå÷
çàìàí ãûçûìûí åøã-ìÿùÿááÿò äöøêöíëÿðèíÿ ãîøóëóá øåèðáàçëûã åòìÿ-
ñèíÿ éîë âåðÿ áèëìÿðÿì.
ßìèð íÿñèùÿòâåðèúè áèð âÿçèééÿò àëàðàã äåäè:
— Ñèéàñÿò áóíó òÿëÿá åäèð.
82

— Íàìóñó ñèéàñÿòÿ ÷ÿïÿð åòìÿê äîüðó ôèêèð äåéèë.
— Àèëÿíèí õîøáÿõòëèéè áóíäàäûð.
— Õîøáÿõòëèéè íàìóññóçëóã öçÿðèíäÿ ãóðìàüûí þçö áèð áÿäáÿõòëèê-
äèð. Ñÿíèí ÷öðöê ôèêèðëÿðèí àèëÿìèçäÿ òÿçÿ áèð áÿäáÿõòëèéèí éàðàíìàñûíà
ñÿáÿá îëàúàãäûð. Õÿëèôÿ íÿâÿñèíèí ìåøÿëÿðäÿ øåèð îõóéàíëàðà ãîøóë-
ìàñûíà èìêàí âåðÿí áèð àäàì, íàìóñ âÿ øÿðÿôèí ãÿäðèíè íÿ áèëÿúÿê-
äèð?! Ñÿðàïÿðäÿëÿðäÿ îòóðóá íàìóñëà éàøàìàéàí áèð ãûçû ùàíñû áèð
êöáàð àèëÿíèí è÷ÿðèñèíÿ áóðàõàðëàð?
ßìèð Ñàôèéÿ õàòóíóí áó ñþçëÿðèíÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö:
— Àâàì ãàäûí, ñÿí íàìóñ ñþçöíö òàìàìèëÿ áàøãà ìÿíàäà èøëÿäèð-
ñÿí. Íàìóñ ùå÷ áèð çàìàí ãàäûíëàðûí øÿõñèééÿòèíäÿ èøëÿíìÿìèøäèð.
Íàìóñ âÿ êöáàðëûã ùå÷ áèð âàõò ñÿðàïÿðäÿëÿðäÿ äîüìàìûøäûð. ßñèë
íàìóñ ñèéàñÿò ñÿùíÿñèíäÿ äîüóëóð. Ñèéàñÿòäÿ óäóçàíëàð, íàìóñ äà
äàõèë îëìàã øÿðòèëÿ, áöòöí âàðëûüûíû èòèðìèø îëóðëàð. Ùàçûðäà îéíàäûüû-
ìûç ãóìàðûí áèð öçöíäÿ íàìóñ, î áèðè öçöíäÿ èñÿ ãÿëÿáÿäèð. Íàìóñ
ãÿëÿáÿäÿí àñûëûäûð. Ãÿëÿáÿíè óäóçäóüóí çàìàí íàìóñó äà óäóçóðñàí.
Ìÿíèì ãàäûíûì áèëìÿëèäèð êè, íàìóññóçëóã ñþçö äöíéàäà éîõäóð.
Ùÿéàòûí ùÿð áèð øÿêëèíäÿ çöùóð åäÿí ìÿüëóáèééÿò — íàìóññóçëóãäóð.
Ìÿüëóá îëàíëàðûí ñÿðàïÿðäÿëÿðäÿ îòóðàí, õàëãà ýþðöíìÿéÿí âÿ
çÿìàíÿ àôÿòè ñàéûëàí ýþçÿë ãûçëàðûíûí, þðòöëö áèð õÿçèíÿ äåéèë äÿ, áèëÿêñ
õàëãà ýþðöíìÿêäÿí óòàíàí áèð åéáÿúÿðäÿí äàùà èéðÿíú îëàúàãëàðûíû
áèëìÿëèñÿí. Ìÿíèì ýþçÿë ãàäûíûì éåíÿ äÿ áèëìÿëèäèð êè, ãÿëÿáÿíèí
ýöíÿøäÿí éöç ãàò àðòûã îëàí øÿôÿãëÿðè î ãÿäÿð ýþç ãàìàøäûðûúûäûð êè,
ãàëèáëÿðèí àèëÿñèíäÿ îëàí íàìóññóçëóãëàðû ýþðìÿê ö÷öí ùå÷ áèð ýþçÿ
èìêàí âåðìÿç. Èíäè ìÿíèì ôèêðèìè àíëàäûíìû?
Ñàôèéÿ áàøûíû ãàëäûðàðàã:
—Áÿëè, àíëàäûì, — äåäè, — íàìóñóí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó áèëäèì.
ßìèð Äèëøàäû éàíûíà ÷àüûðûá ÿëèíè îíóí ñà÷ëàðûíà ÷ÿêäè âÿ:
— Ñÿí äÿ ìÿíèì àèëÿìè áèð ãÿùðÿìàíëà áàøëàäûüûí ìÿùÿááÿòëÿ
õîøáÿõò åòìÿëèñÿí, — äåäè. — Ôÿõðÿääèí àüûëëû, êöáàð âÿ ìÿüëóáåäèëìÿç
áèð ãÿùðÿìàíäûð. Ùÿëÿëèê îíó þéðÿí. Áÿõò åëÿ áèð øåé äåéèë êè, áèðèíúè
ãÿäÿìäÿ îíó ñûíàìàã ìöìêöí îëñóí. Ìÿùÿááÿò áèð àüàúûí òóìóð-
úóüó êèìèäèð. Îíóí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè âÿ ìåéâÿ øÿêëèíÿ äöøöá éåòèøìÿñè
ëàçûìäûð. Áóíó ãûçûì Ãÿòèáÿéÿ äÿ, ñÿíÿ äÿ òàïøûðûðàì. Òàíûø îëìàã
ÿðÿ ýåòìÿê äåéèë, òàíûøëûã ñþçö áèð-áèðèíè þéðÿíìÿê äåìÿêäèð.
83

ÁÀÜÈ-ÈÐßÌ1
Áó ýöí Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëèééÿòèíèí øÿðÿôèíÿ âåðèëÿí çèéàôÿò Áàüè-

Èðÿìäÿ òÿøêèë îëóíìóøäó. Áó çèéàôÿòÿ èñòèãëàëèééÿòÿ èíàíàíëàð äà,
èíàíìàéàíëàð äà äÿâÿò îëóíìóøäó.
“Ìöãÿääÿðàòûìûçû þç ÿëèìèçÿ àëäûã!” — äåéÿ ñåâèíÿíëÿðëÿ éàíàøû
îëàðàã, “ßìèðèí âÿçèééÿòèíè ìþùêÿìëÿòìÿê ö÷öí äöçÿëÿí áó ìàúÿðà
÷îõ äà óçóí ñöðìÿç!” — äåéÿíëÿð äÿ âàð èäè. Çèéàôÿòäÿ èøòèðàê åäÿíëÿð
ùîâóçëàðäàêû ãûç ùåéêÿëëÿðèíÿ, îíëàðûí äþøëÿðèíäÿí âóðàí ôÿââàðÿëÿðÿ,
Àçÿðáàéúàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëìèø úàðèéÿëÿðÿ, úàðèéÿëÿðèí òîâóç ãóøó
ãàíàäûíäàí äàùà áÿçÿêëè îëàí ëèáàñëàðûíà òàìàøà åòäèêëÿðè çàìàí,
Íèçàìè èëÿ Ôÿõðÿääèí äÿ Ãÿðÿíôèë õèéàáàíûíäà ýÿçÿðÿê ñþùáÿò åäèðäèëÿð.
Íèçàìè, Ôÿõðÿääèíèí øöáùÿëÿðèíè äàüûòìàã ö÷öí îíó áèð òÿðÿôÿ
÷ÿêÿðÿê éàâàøäàí äåäè:
— Áó çèéàôÿò âÿ áó èñòèãëàëèééÿò øÿíëèêëÿðèíèí ùàìûñû áèð îéóí âÿ áèð
ñèéàñè ÿéëÿíúÿäèð. Àçÿðáàéúàíäàí ÿðÿáëÿðèí ãîâóëìàñû äà áó ÿéëÿíúÿ-
íèí ìöÿééÿí áèð øþáÿñèäèð. Õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí Ýÿíúÿéÿ ýþíäÿðèëìèø
õÿòèáèí ñöðýöí åäèëìÿñè äÿ éàëàí âÿ óéäóðìàäûð. Õÿòèáÿ ìöÿééÿí
õÿðúëèê âåðèá, Êÿáÿ çèéàðÿòèíÿ ýþíäÿðèáëÿð. Ìöùàêèì èáí-Äàâóäóí
ñöðýöí åäèëìÿñè äÿ ñàðàé èíòðèãàëàðûíäàí äîüàí áèð ùàäèñÿäèð. Åéíè
çàìàíäà, ßìèðèí îéíàäûüû áó îéóí þç ìöíäÿðÿúÿñèëÿ ùàçûðêû çàìàíû-
ìûç ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð; ÷öíêè õàëãûí Øèðâàí øàùëûüûíà ãîøóëìàã ôèêèðëÿ-
ðèíè àíúàã áó éîë èëÿ äàüûòìàã ìöìêöí èäè. Áó îéóí àâàì õàëã ö÷öí
íÿ ãÿäÿð èíàíäûðûúû îëóðñà îëñóí éåíÿ äÿ ñàâàäñûç âÿ äöøöíöëìÿäÿí
äöçÿëÿí áèð ìàúÿðàäûð. ×öíêè Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëèééÿòèíè àâàì
Àçÿðáàéúàí ìèãéàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðìÿê ëàçûìäûð. ßìèð Èíàíú áó
ìàúÿðàñû èëÿ ùÿì àëäàäûð, ùÿì äÿ àäëàíûð. Áóðàäà áèçèì ãàçàíà áèëÿ-
úÿéèìèç áèð øåé âàðñà, î äà Ìÿùñÿòè õàíûìûí Ýÿíúÿéÿ ãàéûäà áèëìÿ-
ñèíäÿí èáàðÿòäèð.
ßìèðèí âÿçèðè Òîõòàìûø çèéàôÿòÿ ýÿëÿíëÿðÿ ýþç ãîéìóøäó. Îíóí
òÿéèí åòäèéè âÿ òàïøûðûã âåðäèéè ìöÿééÿí àäàìëàð, äÿñòÿëÿðÿ áþëöíöá
ãîíàãëàðûí è÷ÿðèñèíÿ ýèðèð âÿ îíëàðûí ôèêèðëÿðèíè þéðÿíèðäèëÿð.
Òîõòàìûø, Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèíèí ùå÷ áèð äÿñòÿéÿ ãîøóëìàéàðàã
óçàã áèð õèéàáàíäà ýÿçäèêëÿðèíè ýþðäöéö çàìàí äÿðùàë Ùöñàìÿääèíè
÷àüûðûá òàïøûðûã âåðäè:
__________
1
Áàüè-Èðÿì — ãÿäèì Ýÿíúÿäÿêè ùþêóìÿò áàüûäûð.
84

— ßçèç ãîíàãëàðà àðêàäàøëûã åò. Îíëàðû ÿéëÿíäèð.
Ùöñàìÿääèí, Íèçàìèéÿ âÿ Ôÿõðÿääèíÿ ñåçäèðìÿìÿê ö÷öí äÿðùàë
Ãÿðÿíôèë õèéàáàíûíûí áó áèðè òÿðÿôèíäÿ ýÿçìÿéÿ âÿ ãÿðÿíôèëëÿðäÿí
äÿðèá äÿñòÿ òóòìàüà áàøëàäû. Î, Íèçàìèéÿ éàíàøäûüû çàìàí ãÿðÿíôèëëÿðè
óçàäàðàã äåäè:
— Ýÿíú øàèðèí ãÿðÿíôèë ýöëöíÿ îëàí ìàðàüûíû åøèòäèéèì ö÷öí áóíëàðû
äÿðèá òÿãäèì åòìÿê èñòÿäèì.
Íèçàìè:
— Òÿøÿêêöð åäèðÿì, — äåäè. — Ìÿí äàèìà ãÿðÿíôèë ýöëöíö ñåâÿúÿ-
éÿì, ãîúàëñàì äà áó ñåâýè ãîúàëìàéàúàãäûð, ÷öíêè ãÿðÿíôèë ýöëö
äàèìà ýÿíúëèéèí ãîõóñóíó âåðèð.
Ùöñàìÿääèí îíëàðà ãîøóëäó, ëàêèí ùå÷ áèð øåé þéðÿíÿ áèëìÿäè,
Íèçàìè îíóí ýÿëäèéèíè ùèññ åäÿðêÿí, ñþùáÿòèí ìþâçóñóíó äÿéèøìèøäè.
Çèéàôÿòäÿ Èðàí øàèðè Êÿìàëÿääèí äÿ èøòèðàê åäèðäè. Î, éàçäûüû áèð øåè-
ðèíäÿ ßìèðèí ÿäàëÿòèíè, ñÿõàâÿòèíè ìÿäù åòäèéè ö÷öí çèéàôÿòäÿ îëàíëàð
ùàìûñû îíóí ÿòðàôûíà éûüûëìûøäû. Êÿìàëÿääèí þç øåèðèíè áèòèðäèêäÿí
ñîíðà ßìèð Íèçàìèéÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê äåäè:
— Ìÿí ýÿíú øàèðèí øåèðëÿðè èëÿ ùÿð áèð êÿñèí øåèðèíäÿí àðòûã ìàðàã-
ëàíûðàì.
Íèçàìè òÿøÿêêöð åäèá äåäè:
— Áó ãÿäÿð áþéöê áèð çèéàôÿòäÿ îõóíàúàã ëàéèãëè øåèðèì éîõäóð.
Õöñóñÿí éàøëû âÿ áþéöê øàèðëÿðèí èøòèðàê åòäèéè áó ìÿúëèñäÿ áèçèì øåèð
îóõàìûüûìûç êöñòàõëûãäûð.
Ãÿòèáÿ âÿ Äèëøàä ïÿíúÿðÿíèí ãàðøûñûíäàí àñûëìûø òÿíçèô ïÿðäÿíèí
äàëûíäà îòóðóá Íèçàìèíè äèíëÿìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Ëàêèí Ãÿòèáÿ, Íèçàìè-
íèí áåëÿ áèð çèéàôÿòäÿ øåèð îõóéàúàüûíà ùå÷ äÿ èíàíìûðäû. Çèéàôÿòäÿ
èøòèðàê åäÿíëÿð èñÿ Íèçàìèéÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Ðèúà åäèðèê! Áèð øåé îõóéóí, — äåéÿ òÿêðàð åäèðäèëÿð.
Ùÿòòà Ôÿõðÿääèí äÿ Íèçàìèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûá:
— Ìÿíèì õàòèðèì ö÷öí áèð øåèð îõóìàëûñàí, — äåäè. — Ãîé ñÿíèí
ñöêóòóíà ãîðõàãëûã âÿ áèð ìÿüëóáèééÿò êèìè ìÿíà âåðìÿñèíëÿð.
ßìèðèí þçö äÿ Íèçàìèíèí øåèð îõóìàãäàí áîéóí ãà÷ûðäûüûíû ùèññ
åäèíúÿ:
— Ìÿí øàèð äåéèëÿì, ëàêèí áó ãÿäÿð ýþçÿë áèð áàùàðû ýþðöíúÿ ùÿð
áèð èíñàí øàèð îëìàã èñòÿéèð, øåèð éàçìàüà, øåèð îõóìàüà âÿ øåèð åøèò-
ìÿéÿ ùÿâÿñëÿíèð, — äåäè. — Ðèúà åäèðÿì, çèéàôÿòèìèçè çèíÿòëÿíäèðèí.
Íèçàìè àéàüà ãàëõäû âÿ ùàçûðêû âÿçèééÿòÿ äàèð áèð øåèð îõóäó:
85

Þéëÿ áèð àëÿìäÿéÿì, äèíàðà äÿéìÿç ìÿðèôÿò,
Åëì-öðôàí ÿùëèíÿ çèíäàí êÿñèëìèø ìÿìëÿêÿò.
Áèð çàìàíäûð êèì ãîâóëìóø ñÿùíÿäÿí ÿðáàá ùàë,
Ôåéç àëàí éîõ øåðèìèçäÿí ùÿð òÿðÿô áèð ãèëö-ãàë.
Ìÿùâ îëóá öëôÿò, áÿøÿðäÿí ÿëùÿçÿð ñþéëÿð áÿøÿð,
Ðóçèýàðè íàáÿêàðûí ñöëùö äîüìóø øóðè øÿð.
Ìÿìëÿêÿò áåéòöëùÿçÿíäèð, ãàëìàìûø ùÿìäÿðäëÿð,
Ùþêìöðàíäûð ùÿð òÿðÿôäÿ áèð éûüûí íàìÿðäëÿð.
Ìþùòÿðÿìëÿð äöøäö ãèéìÿòäÿí, äÿíèëÿð ìþùòÿðÿì,
Åùòèðàñûíäàíìû éàçñûí ãàíëû õàãàíûí ãÿëÿì?!
Ýöë äåéèë éåðëÿðäÿ, ãàíäûð, áèð áèéàáàíäûð ÷ÿìÿí
Îüëó þëìöø áèð ãàäûí çöëôöíäÿí îõøàð éàñÿìÿí.
Áöëáöëöí ôÿðéàäû åøãèíäÿí äåéèëäèð, íàëÿäèð,
Ãàíÿ äþíìöø ñèíÿëÿðäèð ÷þëäÿ ñàíìà ëàëÿäèð.
Ìèí ôÿëàêÿò âàð þíöíäÿ ùÿð ìöãÿääÿñ íèééÿòèí,
Ýöëìÿìèø ðóõñàðû áèð àí ìàäÿðè-ùöðèééÿòèí.
Íèçàìèíèí øåðèíäÿí àëûíàí òÿñèð çèéàôÿòäÿ ýþçëÿíèëìÿç áèð âÿçèééÿò

éàðàòäû. ßìèðèí öñóë-èäàðÿñèíÿ ãàðøû áèð äöøìÿí êèìè ùöúóì åäÿí ýÿíú
øàèð þç áþéöêëöéöíö âÿ ãîðõìàçëûüûíû çèéàôÿòäÿ îëàíëàðûí ùàìûñûíà
ýþñòÿðäè. Íÿùàéÿò, ßìèð þçöíÿ àëäûðìàäàí äåäè:
— Øàèðèí äèëè þç õàëãûíûí èðàäÿñèäèð. Î, øåðèíäÿ ìÿìëÿêÿòèí âÿ õàë-
ãûí íÿ ãÿäÿð àüûð áèð âÿçèééÿò êå÷èðäèéèíè ãåéä åòäè. Ìÿíèì þçöì äÿ
ùÿìèí áó çèéàôÿòè øàèðèí ýþñòÿðäèéè âÿçèééÿòëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí
òÿøêèë åòìèøÿì. Áöòöí íþãñàíëàð îðàñûíäàäûð êè, èíäèéÿ ãÿäÿð õàëã þç
ìÿìëÿêÿòèíè þçö èäàðÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Õàëãûí ìöãÿääÿðàòû áàøãàëà-
ðûíûí ÿëèíäÿ îëìóøäóð. Çÿíí åäèðÿì êè, àçàäëûã ÿëäÿ åäèëäèêäÿí ñîíðà
éåíÿ äÿ áèç Àçÿðáàéúàíûí ýþçÿë òÿáèÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿúÿéèê.
Àðòûã áèçèì áàüëàðûìûçûí áöëáöëëÿðè õàëã ìàòÿìè äàñòàíûíû éîõ, þç åøã-
íàìÿñèíè òÿðÿííöì åäÿúÿêäèð.
Ãÿòèáÿ äÿ Íèçàìèíèí êÿñêèí øåðèíè åøèòäèêäÿí ñîíðà Äèëøàäûí ãóëà-
üûíà éàâàøäàí äåäè:
— Ãÿùðÿìàíäûð, ãîðõìàç âÿ úÿñàðÿòëè áèð ýÿíúäèð. Ëàêèí òÿÿññöô êè,
î, àòàìûí äîñòó äåéèë.
Äèëøàä äà Ãÿòèáÿíèí ãóëàüûíà áó ñþçëÿðè ïû÷ûëäàäû:
— Î ãÿùðÿìàí îëìàñàéäû, Ýÿíúÿ ãÿùðÿìàíû îíóíëà éàõûí äîñò
îëìàçäû. Àíúàã áóíó äà ãåéä åòìÿëèäèð êè, î, ñÿíèí àòàíûí äöøìÿíè
äåéèë. Áóíó äåìÿê ö÷öí áèð øåéÿ ÿñàñëàíìàã ëàçûìäûð.
86

Ãÿòèáÿ úàâàá âåðäè:
— Ìÿíèì ÿëèìäÿ îëàí ÿñàñ áóíäàí èáàðÿòäèð êè, î úöð àäàìëàð
ìÿíèì àòàì êèìè àäàìëàðëà äîñò îëà áèëìÿçëÿð.
ßáöë-Öëàíûí úàðèéÿñè Ñÿáà õàíûì, Ãÿòèáÿíèí Íèçàìè áàðÿñèíäÿêè
ñþçëÿðèíè åøèòäèêäÿí ñîíðà þç-þçöíÿ äöøöíäö: “Ìÿí áó éåòèì óøàüûí
áþéöê áèð øàèð îëàúàüûíû áèëñÿéäèì, îíóí ãÿòèáÿëÿð êèìè êöáàð àèëÿ ãûç-
ëàðû òÿðÿôèíäÿí ñåâèëÿúÿéèíè àíëàñàéäûì, îíó ÷îõäàí ÿëèìÿ àëàðàã èñòè-
ôàäÿ åäÿ áèëÿðäèì. Èíäè äÿ ýåú äåéèë. Ìàäàì êè, Ãÿòèáÿ îíó ñåâèð,
ìÿíäÿí áàúàðûãëû áèð âàñèòÿ÷è òàïà áèëìÿéÿúÿêäèð”.
Ñÿáà õàíûì áóíëàðû äåäèêäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿéÿ ñóàë âåðäè:
— Áó øàèðèí îõóäóüó øåèðëÿð õîøóíà ýÿëäèìè?
Ãÿòèáÿ áó ñóàëäàí ñîíðà Ñÿáà õàíûìûí öçöíÿ øöáùÿëè íÿçÿðëÿ
áàõàðàã ñîðóøäó:
— Áó ñóàëäàí ìÿãñÿäèí íÿäèð? Øåðèí ìÿíèì õîøóìà ýÿëèá-ýÿëìÿ-
ìÿñè ñÿíèí íÿéèíÿ ëàçûìäûð?
Ñÿáà õàíûì þçöíö èòèðìÿéÿðÿê:
— Åëÿ-áåëÿ ñîðóøóðäóì. Ìÿí øàèðè ÷îõäàí áÿðèäèð òàíûéûðàì,
— äåäè.
— Ùàðàäàí òàíûéûðñàí?
— Áó ùÿëÿ éåòèì áèð óøàã îëäóüó çàìàí ßáöë-Öëàíûí åâèíÿ ýåäèá-
ýÿëÿðäè. Ëàêèí áèð ùàäèñÿ íÿòèúÿñèíäÿ îðàäàí óçàãëàøäû.
Ãÿòèáÿ ìàðàãëàíäû âÿ òåç ñîðóøäó:
— Íÿ êèìè ùàäèñÿ?
— ßáöë-Öëà áèð ãûçûíû Õàãàíèéÿ âåðÿíäÿí ñîíðà êè÷èê ãûçû Ìàùòàá
õàíûìû äà ùÿìèí áó øàèðÿ âåðìÿê èñòÿäè. Øàèð áó òÿêëèôäÿí áîéóí ãà÷ûð-
äûüû ö÷öí àðàëûãäà èíúèêëèê ÷ûõäû.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà:
— Éàõøû äà åëÿäè êè, áîéóí ãà÷ûðäû. Ìàùòàá õàíûì ùàðàíûí ãûçûäûð
êè, áó úöð ãèéìÿòëè áèð àäàìà ñàùèáëÿíÿ áèëñèí, — äåäè.
Ñÿáà õàíûì äà úàâàáûíäà:
— Ìÿíèì äÿ äåäèéèì áóäóð, — äåäè. — Ìÿí áóíà ùå÷ äÿ ðàçû äåéèë-
äèì. Áó úöð àäàìûí áèð òöêöíö éöç íÿôÿð Ìàùòàá õàíûì êèìè àäàìëàðà
äÿéèøìÿðÿì. Ìÿí þç àüàìûí øàèðÿ ãàðøû áÿñëÿäèéè óéüóíñóç ìöíàñè-
áÿòèíè ùå÷ äÿ íÿçÿðÿ àëìàéàðàã, î ýÿíúëÿ ÿëàãÿìè êÿñìÿìèøÿì. Ùÿòòà
îíóí àèëÿ ãóðìàñû èøèíÿ äÿ êþìÿê åäÿúÿéÿì. Ãîé áóíäàí þòðö àüàì
ìÿíè úÿçàëàíäûðñûí.
87

Ãÿòèáÿ, Ñÿáà õàíûìûí áó ñþùáÿòëÿðèíäÿí ÷îõ øèðèí öìèäëÿð àëäû âÿ
îíóí âàñèòÿñèëÿ Íèçàìèíè ÿëÿ àëìàã âÿ ìÿãñÿäÿ íàèë îëìàã àðçóëàðûíà
ãàïûëäû. Î, Ñÿáà õàíûìà éàõûíëàøìàã ö÷öí áåëÿ áèð ÷àðÿ äöøöíäö âÿ
Ñÿáà õàíûìà äåäè:
— Èíäè êè, ñÿí áó øÿðÿôëè èíñàíëà òàíûøëûüû äàâàì åòäèðìÿê èñòÿéèð-
ñÿí, àüàíûí ñÿíÿ úÿçà âåðìÿñè áàðÿñèíäÿ ùå÷ äÿ äöøöíìÿ. Ñÿíèí
ìÿíèì éàíûìäà õèäìÿò åòìÿéÿ ìåéëèí îëàðñà, ìÿí ñàáàùûí þçöíäÿ
ñÿíè ßáöë-Öëàíûí àèëÿñèíäÿí ÷ûõàðûá þç éàíûìà ýÿòèðäÿðÿì.
Ñÿáà õàíûì ýÿëÿúÿêäÿ Ãÿòèáÿäÿí ÷îõ áþéöê ìÿíôÿÿòëÿð ÿëäÿ åäÿ
áèëÿúÿéèíè éÿãèí åòäè âÿ Ãÿòèáÿéÿ éàëâàðàðàã:
— Þëöíúÿ õàíûìûí õèäìÿòèíäÿí áîéóí ãà÷ûðìàðàì, — äåäè. — Ìÿíè
ùàìàí àèëÿäÿí ãóðòàðìàã, âèúäàí ÿçàáûíäàí ãóðòàðìàã äåìÿêäèð,
÷öíêè ìÿí ùå÷ áèð çàìàí áó ìþùòÿðÿì øàèðè Ìàùòàá õàíûìûí åøãèíÿ
ðàçû åäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì, îíëàðñà áóíó ìÿíäÿí òÿëÿá åäèðëÿð.
Ãÿòèáÿ, Ñÿáà õàíûìûí ñîí ñþçëÿðèíäÿí äèêñèíÿðÿê ñîðóøäó:
— Éåíÿäÿìè îíëàð áó ìþùòÿðÿì øàèðèí éàõàñûíû áóðàõìàã èñòÿ-
ìèðëÿð?
— Ðèúà åäèðÿì, áóíó ùå÷ êÿñ áèëìÿñèí. Îíëàð ìÿíè ìÿùâ åäÿðëÿð.
Îíëàð þç äÿéÿðñèç ãûçëàðûíû àúû äÿðìàí êèìè, áó ñàüëàì ýÿíúèí áîüà-
çûíà òþêìÿê èñòÿéèðëÿð.
Ãÿòèáÿ áèð êÿðÿ:
— Ùÿëÿ ìÿí þëìÿìèøÿì! Ìàùòàá õàíûì êèìäèð êè, ìÿíèì ãàáà-
üûìäàí øèêàð àïàðñûí?! Áèð ýöí ñîíðà ñÿí ìÿíèì õèäìÿòèìäÿ îëàúàã-
ñàí. Íÿ èø ýþðÿúÿéèí áàðÿñèíäÿ ñîíðà äàíûøàðûã.
Ñþùáÿòëÿð áóðàäà áèòäè, ÷öíêè Èðÿì áàü÷àñûíäà âåðèëÿí çèéàôÿò ãóð-
òàðìûøäû.
Äèëøàä, Ñÿáà õàíûìûí Ãÿòèáÿ èëÿ áàøëàäûüû éàõûí òàíûøëûüûíà ùå÷ äÿ
ðàçû äåéèëäè. ×öíêè îíóí Ýÿíúÿäÿ îëàí úàðèéÿëÿð àðàñûíäà ñþç ýÿçäèð-
äèéèíè áèð íå÷ÿ êÿðÿ åøèòìèøäè. Ñÿáà õàíûì Ãÿòèáÿäÿí àéðûëûá ýåòìÿê
èñòÿäèêäÿ Ãÿòèáÿ õàíûì èïÿê äÿñìàëà áàüëàíìûø éöç äèíàð ãûçûëû îíóí
ÿëèíÿ òàïøûðäû.
Áàü áîøàëìûøäû, ßìèð ãîúà âÿçèðèí ãîëóíäàí òóòóá áàüäà äîëàøäûüû
çàìàí âÿçèð Íèçàìèíèí ÷ûõûøûíà èøàðÿ åäÿðÿê:
— Äöøìÿí áþéöê äöøìÿíäèð, — äåäè. — Ãîðõìàç äöøìÿíäèð. Àüûëëû
äöøìÿíäèð.
88

ÌÖØÀÂÈÐß
ßìèð Èíàíúûí Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëû áàðÿñèíäÿ áóðàõäûüû ìöðàúèÿò-

íàìÿíè èôøà åòìÿê âÿ áó èñòèãëàëûí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó õàëãà àíëàò-
ìàã ö÷öí ýåíèø áèð ìöøàâèðÿ òÿøêèë åäèëìèøäè.
Ìöøàâèðÿäÿêè ìöõòÿëèô ôèêèðëÿðäÿí áèðèñè äÿ Ôÿõðÿääèíèí Àðàíûí
èñòèãëàëèééÿòèíè åëàí åòìÿê áàðÿñèíäÿêè òÿêëèôëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. Î,
ßìèð Èíàíú òÿðÿôèíäÿí áóðàõûëàí ìöðàúèÿòíàìÿ ìÿñÿëÿñèíÿ êå÷ÿðÿê
äåäè:
— Áó ìöðàúèÿòíàìÿ ùÿð íÿ ìÿãñÿäëÿ áóðàõûëûáäûðñà, îíóíëà èøèì
éîõäóð. Ëàêèí áó ýöí ìÿìëÿêÿòäÿ èñòèãëàëèééÿò åëàí åòìÿéèí âàõòû
éåòèøìèøäèð. Àðàí þëêÿñè þç áþéöêëöéö åòèáàðèëÿ Øèðâàí øàùëûüûíäàí ùå÷
äÿ êè÷èê äåéèë. Øèðâàíûí ýåíèøëÿíìÿéÿ èìêàíû éîõäóðñà, áèçèì áóíà
èìêàíûìûç âàðäûð. Áèç þç ñÿðùÿäèìèçè Àðàç, Êöð ÷àéëàðû ñàùèëëÿðèíèí î
áèðè òÿðÿôèíÿ äÿ êå÷èðÿ áèëÿðèê. Çàìàí åëÿ áèð çàìàíäûð êè, ôèêðèìèçÿ
ìàíåÿ òþðÿäÿ áèëÿúÿê äþâëÿòëÿðèí äÿ áàøû ãàðûøûãäûð. Áèç ñàáàùûí þçöíäÿ
ßìèð Èíàíúûí äà ãóëàüûíäàí òóòóá áóðàäàí õàðèú åäÿ áèëÿðèê.
Ôÿõðÿääèí óçóí-óçàäû äàíûøäû, ôèêèðëÿðè ìöøàâèðÿäÿ èøòèðàê åäÿí
àâàìëàð âÿ äöíéàýþðöøö äàð îëàíëàð òÿðÿôèíäÿí òÿãäèð åäèëäè, ùÿð êÿñ
áó èñòèãëàëèééÿò ìöíàñèáÿòèëÿ áèð-áèðèíèí ÿëèíè ñûõûá òÿáðèê åòäè. Ëàêèí
áó òÿáðèê âÿ áó àëãûøëàðà áàõìàéàðàã Ôÿõðÿääèíèí îðòàëûüà àòäûüû ôèêèð-
ëÿð ùàããûíäà ãÿðàð òÿêëèô åäÿí éîõ èäè. Ôÿõðÿääèí ÷ûõûëìàç áèð âÿçèé-
éÿòäÿ ãàëìûøäû. Íÿùàéÿò, î, ìöøàâèðÿ îòàüûíû áèð íå÷ÿ äÿôÿ î òÿðÿô áó
òÿðÿôÿ äîëàøàíäàí ñîíðà öçöíö Íèçàìèéÿ òóòóá ñîðóøäó:
— Èëéàñ, ñÿí äàíûøìàéàúàãñàíìû?
Íèçàìè þçöíö äöçÿëòäè, õûðäà âÿ éóìðó ýþçëÿðèíèí ãàïàãëàðûíû ãàë-
äûðäû, ãÿëèç ãàøëàðûíû ÷àòàðàã Ôÿõðÿääèíèí öçöíÿ áàõäû âÿ áèð íå÷ÿ
ñàíèéÿ ñöêóòäàí ñîíðà äåäè:
— Ìÿí ñÿíÿ éöç êÿðÿ äåìèøÿì êè, èíñàí þç øÿõñèíÿ àèä ìÿñÿëÿëÿðäÿ
íÿ ãÿäÿð åùòèéàòñûç îëóðñà îëñóí, éåíÿ äÿ öìóìè ìÿñÿëÿëÿðèí ìöçàêè-
ðÿñèíäÿ åùòèéàòëà ùÿðÿêÿò åòìÿëèäèð. Ñÿíèí òÿêëèô åòäèéèí èñòèãëàëèééÿò
ñþçö åëÿ áèð ñþçäöð êè, îíó áèð äÿãèãÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ åëàí åòìÿê îëàð,
ëàêèí ùÿéàòà êå÷èðìÿê îëìàç, ÷öíêè áóíóí ö÷öí ìþùêÿì áèð òÿøêèëà-
òûí îí èëëÿðúÿ ùàçûðëûã àïàðìàñû ëàçûìäûð. ßââÿëà, èñòèãëàëû ìöäàôèÿ ö÷öí
þëêÿíèí ðÿãèáëÿðèíÿ ãàðøû ìöòÿøÿêêèë âÿ ãöââÿòëè áèð îðäó ëàçûìäûð.
Òÿçÿ áèð ùþêóìÿò òÿøêèëè ö÷öí òÿúðöáÿëè âÿ ñèéàñÿòøöíàñ ùþêóìÿò
89

ÿðëÿðè ëàçûìäûð. Ñÿí Ôÿõðÿääèí, éàõøû áèëèðñÿí êè, ùèúðÿòèí 541-úè èëëÿ-
ðèíäÿí áàøëàéàðàã Øÿðãè òÿçÿäÿí áþëöøìÿê ö÷öí ãàíëû ìöùàðèáÿëÿð
ýåäèð. Áó áþëýöäÿ èøòèðàê ö÷öí âàõò èêÿí ùàçûðëàìàã ëàçûì èäè. Ùÿðýàù
Ôÿõðÿääèíëÿð õÿëèôÿíèí íöôóçäàí äöøìÿñèíè ÿñàñ òóòàðàã èñòèãëàëèééÿò
åëàí åòìÿê èñòÿéèðëÿðñÿ, òàìàìèëÿ éàíûëûðëàð. Õÿëèôÿíèí èòèðäèéè íöôóçó
áàøãàëàðû ÿëäÿ åòìèøäèð. Øÿðãèí òÿçÿäÿí áþëöøäöðöëìÿñè ìÿðÿêÿñèíäÿ
áåø ãöââÿòëè ùþêóìÿò ãàí òþêìÿêäÿäèð. Áó ùþêóìÿòëÿð éàëíûç Øÿðãè
äåéèë, Øÿðãäÿ ìþâúóä îëàí õÿëèôÿ íöôóçóíó äà àðàëûüà ãîéóá òÿãñèì
åäèðëÿð. Áèð òÿðÿôäÿí Ñîëòàí Ìàùìóä, Ñîëòàí Ìÿñóä èëÿ ÷àðïûøûð.
Õàðÿçì øàùëàðû Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè èëÿ Ðåé âÿ Èðàã öñòöíäÿ áèð-
áèðëÿðèíèí áîüàçûíû öçöðëÿð. Ìèñèðäÿ ôàòèìèëÿð ùþêóìÿòè ñöãóò åòìèø âÿ
îíëàðûí éåðèíäÿ äÿùøÿòëè áèð ùþêóìÿò òÿøêèë åäÿí ßééóáèëÿð, Ôÿðàò âÿ
Äÿúëÿ ñàùèëëÿðèíÿ ãÿäÿð àõûá ýÿëìÿêäÿäèðëÿð. Ùàçûðäà Øÿðãèí òÿãñè-
ìèíäÿ èøòèðàê åòìÿê ö÷öí ìöáàðèçÿ àïàðìàãäà îëàí áåø ùþêóìÿòèí
àëòûíúûñû îëìàã ëàçûì ýÿëèð. Áèçèì ÿëèìèçäÿ áåëÿ áèð èìêàí îëñàéäû, éàë-
íûç Àðàí èñòèãëàëèééÿòèíè äåéèë, öìóìèééÿòëÿ Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àçÿð-
áàéúàíûí èñòèãëàëèééÿòèíè åëàí åäÿðäèê. Ôÿõðÿääèíèí þçö áèëèð êè, ìÿí
øàèðÿì, ñèéàñÿò õàäèìè äåéèëÿì, ëàêèí ìÿñÿëÿ õàëãûí ìöãÿääÿðàòû öçÿ-
ðèíÿ ýÿëäèêäÿ ìÿí ñèéàñè áèð àäàì îëìàüû äà áàúàðàðàì. Áèç, Ôÿõ-
ðÿääèíèí ýþñòÿðäèéè õÿòòè-ùÿðÿêÿòëÿ èðÿëè ýåòñÿê, ôàðñ âÿ ÿðÿá úàùàíýèð-
ëÿðèíèí êå÷ìèøäÿ âÿ áóíäàí ñîíðà àïàðàúàãëàðû õÿòòè-ùÿðÿêÿòÿ êþìÿê
âåðìèø îëàúàüûã. Áèð äÿ õûðäà ùþêóìÿòëÿð òÿøêèë åòìÿê, Àçÿðáàéúàíû
ïàð÷àëàìàã, ýÿëÿúÿê ö÷öí äöøöíäöéöìöç áèðëèéè ýåðèéÿ àòìàã äåìÿê-
äèð. Áóíñóç äà õàëãëàðûìûç äèíëÿðÿ, ìÿçùÿáëÿðÿ, òÿðèãÿòëÿðÿ àéðûëìûø-
äûð. Áó êèìè òÿôðèãÿëÿð áèð äàùà äàâàì åäÿðñÿ, äöøìÿí ùÿð ïàð÷àíû áèð
áóúàãäà áàñûá éåéÿ áèëÿð. Òÿáèèäèð êè, áèç ìèí èëëÿðäÿí áÿðè éöç éåðÿ
ïàð÷àëàíìûø âàùèä èíñàí ãàðäàøëûüûíû òÿøêèë åäÿ áèëìÿéÿúÿéèê. ×öíêè
ÿñðëÿðèí òàðèõè äÿùøÿòëÿðè èíñàíëàðû áèð-áèðèëÿ óéóøà áèëÿúÿê âÿçèééÿòäÿí
òàìàìèëÿ óçàãëàøäûðìûøäûð. Áÿëêÿ äÿ ýÿëÿúÿéèí áþéöê äàùèëÿðè èíñàí
âÿ ôèêèð áèðëèéè ìÿñÿëÿñèíè ìåéäàíà àòûá ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíàúàãäûð.
Ëàêèí ùÿëÿëèê áèçäÿ î ãöââÿò, î ÿùàòÿ âÿ î ãÿäÿð äÿðèí òÿøêèëàò÷ûëûã
éîõäóð. Áóíóí ö÷öí áèç þçöìöçäÿ áó àúèçëèéè ùèññ åäÿðêÿí, ùå÷
îëìàçñà Úÿíóáè âÿ Øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãàðäàøëûüû ìÿñÿëÿñèíè
äöçÿëòìÿéÿ áàøëàéàã, ÷öíêè áóíà îíëàðûí ãîìèééÿòè äÿ èúàçÿ âåðèð.
È÷ÿðèìèçäÿ ÿðÿá âÿ Èðàí ìÿäÿíèééÿòè ñþçöíö òåç-òåç òÿêðàð åäÿíëÿð þç
ìèëëÿòèíèí, þç ãîìèééÿòèíèí ãÿäèì ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíè óíóäàí àäàì-
90

ëàðäûð. Áèç áó ãÿáèë àäàìëàðà éà àíëàãñûç, éàèíêè ÿúíÿáè ïóëóíà ñàòûëàí
àäàìëàð êèìè áàõûðûã. Ãàáàãúà öçöìö Ùàúèá èáí-Ìàëèêÿ òóòóá äåéè-
ðÿì, î þç ÷ûõûøûíäà “áèçÿ ÿðÿáëÿðëÿ ÿëáèð èøëÿìÿê ëàçûìäûð” — äåéèðäè.
Î áèëìÿëèäèð êè, ÿðÿáëÿð ùÿëÿ èíäè äÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí, äàùà à÷ûã
äåñÿê, Ìèäèéà õàëãûíûí ãóðäóüó ùþêóìÿòè ãóðà áèëìÿìèøëÿð. Ìÿí
þçöì äÿ ìöñÿëìàíàì, ùÿòòà ùÿãèãè ìöñÿëìàíàì, ëàêèí áóíó äåìÿëè-
éÿì êè, ÿðÿáëÿð áèçÿ éàëíûç äèí ýÿòèðäèëÿð, ìÿäÿíèééÿò ýÿòèðìÿäèëÿð.
Èðàí ìÿäÿíèééÿòè ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ, îíëàð äà ùÿíóç Ìèäèéà ìÿäÿ-
íèééÿòèíèí èðñèëÿ éàøàìàãäàäûðëàð.
ßëáÿòòÿ, äàíûøûëàí ñþçëÿðèí âÿ îðòàëûüà àòûëàí ìöõòÿëèô ôèêèðëÿðèí
ùàìûñûíà úàâàá âåðÿ áèëìÿäèì. Ìÿí àíúàã áóíó äåìÿê èñòÿðäèì êè,
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíëà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí áèðëèéè äöçÿëìÿäÿí, áó èêè
ìÿìëÿêÿòäÿ àçàäëûã àðçóñó åòìÿê äîüðó äåéèëäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèðèíúè
íþâáÿäÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òÿðèãÿò-÷ûõûøûíäà “áèçÿ ÿðÿáëÿðëÿ ÿëáèð
èøëÿìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí îíó éÿãèíëèêëÿ äåéÿ áèëÿðÿì êè, Ìèäèéà äþâëÿ-
òèíèí äàüûëìàñû ñÿáÿáëÿðèíè àõòàðìûø îëñàã, éåíÿ äÿ îíó ÿãèäÿëÿðèí âÿ
òÿðèãÿòëÿðèí òþðÿòäèéè èõòèëàôëàðäà òàïà áèëÿðèê.
ßââÿë èðàíëûëàð, ñîíðà äà ÿðÿáëÿð Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áèðëèéèíè
ïîçìàã ö÷öí úöðáÿúöð òÿðèãÿòëÿð éàðàòäûëàð. Ùàçûðäà òÿðèãÿò ìöáàðèçÿ-
ëÿðè úèääè áèð øÿêèë àëìàãäàäûð. Áóíóí ö÷öí äÿ Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Àçÿð-
áàéúàíû ßõè Ôÿððóõ Çÿíúàíèíèí ìåéäàíà àòäûüû ãàðäàøëûã òÿðèãÿòè ÿòðà-
ôûíà éûüìàëûéûã. ×öíêè áó òÿðèãÿò äèíè áèð òÿðèãÿò äåéèëäèð. Ùå÷ îëìàñà
áó òÿðèãÿòäÿ áèðëèê öíñöðëÿðè âàðäûð. Áóíóíëà äà áèç Úÿíóáóí âÿ Øèìà-
ëûí ãàðäàøëûã ÿñàñûíû ãîéà áèëÿðèê. Ùàçûðäà èñÿ ßìèð Èíàíúûí Øèðâàí
øàùëûüûíà ãàðøû àïàðäûüû òÿáëèüàòäà áèòÿðÿô ãàëìàëûéûã, ÷öíêè áó ìÿñÿ-
ëÿëÿðèí ùàìûñû áèð íå÷ÿ ýöíëöê þìðÿ ìàëèêäèð.
Ñþçëÿðèìèí áèð ÷îõó Ôÿõðÿääèíÿ àèääèð. Áèð äàùà îíà òàïøûðìàëûéàì
êè, åùòèéàòëû îëìàëûäûð, áèëÿêñ þç áàøûíû ÷îõ ñàäÿ áèð ìÿñÿëÿäÿí þòðö
ñûíäûðà áèëÿð. Áèçÿ Àðàíäà ùþêóìÿò ãóðìàã ëàçûì äåéèë, áèð êÿðÿ áèë-
ìÿê ëàçûìäûð êè, áþéöê äþâëÿòëÿðèí àðàñûíäà òÿøêèë åäèëìèø êè÷èê äþâ-
ëÿòëÿð ìöÿééÿí áèð ñèéàñÿòèí íÿòèúÿñèíäÿ éàðàäûëûð.
Ìöøàâèðÿ Íèçàìèíèí ôèêèðëÿðèíè òÿñäèã åòñÿ äÿ, Ôÿõðÿääèí éåíÿ äÿ
þç ôèêðèíäÿ ãàëäû. Íèçàìè ßìèð Èíàíúûí ñàðàéûíûí ÿòðàôûíäà ýèçëèí
ýþçÿò÷èëÿð ãîéìàüû âÿ îíóí õàðèúëÿ îëàí ÿëàãÿñèíè þéðÿíìÿéè òÿêëèô
åòäè. Áó òÿêëèôè áèð ñÿñëÿ ãÿáóë åòäèëÿð. Áó âÿçèôÿ Ôÿõðÿääèíÿ òàïøûðûëäû.
91

ÐßÍÀ
Èëéàñ, ÷àéûí êÿíàðûíäàêû ñþéöä êþòöéöíöí öñòöíäÿ îòóðóá ÷àéà

áàõûðäû. ×öíêè Õàíÿýàù êÿíäèíäÿí Ýÿíúÿéÿ ýÿëÿíëÿð ÷àéäàí êå÷èá
ýÿëìÿëè èäèëÿð. ×àéäà ñó î ãÿäÿð äÿ ÷îõ äåéèëäè. Ëàêèí Èëéàñûí íÿçÿ-
ðèíäÿ ÷àéäà áèð úîøãóíëóã âàð èäè, äàëüàëàð éåíÿ äÿ ãàðòàë êèìè ãàíàä
à÷àðàã áèð-áèðèíè òÿãèá åäèðäè. ×àé íÿ ãÿäÿð ñóñóç âÿ ñàêèò îëóðñà îëñóí,
Èëéàñ éåíÿ äÿ îíäàêû úîøãóíëóüó ùå÷ áèð çàìàí óíóäà áèëìèðäè, ÷öíêè
î, þç ñåâýèëèñè Ðÿíàíû ÷àéûí ÿí úîøãóí áèð ýöíöíäÿ ýþðìöø âÿ úîøãóí
áèð öðÿêëÿ äÿ ñåâìèø èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î, äàèìà ÷àéûí êÿíàðûíäà îòóð-
äóüó çàìàí ôèêðè êå÷ìèøëÿðÿ ãàéûäàðäû.
Øàèð, íå÷ÿ ýöíäÿí áÿðè Ðÿíàíûí ýþðöøÿ ýÿëìÿäèéèíè õàòûðëàéûá ÷àéà
áàõûðäû. ×àéûí î áèðè ñàùèëèíäÿ Õàíÿýàù êÿíäèíäÿí øÿùÿðÿ ýÿëÿíëÿð
éûüûí-éûüûí äóðóá ÷àéäàí íÿ úöð êå÷ìÿéè ôèêèðëÿøèðäèëÿð. Ùåéâàíû
îëàíëàð, ùåéâàíû îëìàéàí êÿíäëèëÿðèí øåéëÿðèíè ãóúàãëàðûíà àëûá ñóäàí
êå÷èðèðäèëÿð. Ñóéà éûõûëûá ãàëõàíëàðà, öñò-áàøû èñëàíàíëàðà ýöëÿíëÿð,
ùÿòòà ñóäàí þç øåéëÿðèíè êå÷èðÿ áèëìÿéÿíëÿðäÿí àüëàéàíëàð äà âàð èäè.
Êþðïö ÷îõ óçàãäà èäè. Áàçàð èñÿ ÷àéûí êþðïö îëìàéàí òÿðÿôèíÿ éàõûí
èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ êÿíäëèëÿðèí ùàìûñû øåéëÿðèíè àõøàì áàçàðûíäà ñàòìàã
ö÷öí êþðïöñöç éåðëÿðäÿí ÷àéû êå÷ìÿéÿ òÿëÿñèðäèëÿð.
Êå÷ìèø, Èëéàñûí ýþçö ãàðøûñûíäà úàíëàíäû:
×àéäàí ùåéâàíëû âÿ ùåéâàíñûçëàðûí ùàìûñû êå÷ìèøäè. Î òÿðÿôäÿ
éàëíûç ýÿíú áèð ãûç ãàëìûøäû, î þç øåéëÿðèíè ÷àéäàí êå÷èðÿ áèëìÿäèéèí-
äÿí ÿëàúñûç ãàëûá àüëàéûðäû. Ãûçûí áó àüûð âÿçèééÿòè Èëéàñà òîõóíäó, î
äÿðùàë ÷àéûí î áèðè ñàùèëèíÿ êå÷èá ãûçà äåäè:
— Àüëàìà! Ìÿí ñÿíèí øåéëÿðèíè ñóäàí êå÷èðìÿéÿ ýÿëìèøÿì.
Ãûç ýþçöíö éàøûíû ñèëÿðÿê Èëéàñà äåäè:
— Ñèçÿ çÿùìÿò îëìàçìû?!
— Áóðàäà ùå÷ áèð çÿùìÿò éîõäóð. Ùÿì äÿ ìÿí þçöì äÿ ñó èëÿ
ÿéëÿíìÿéè ñåâèðÿì.
— Ìÿíúÿ, áåëÿ äåéèë, ñèçè áó çÿùìÿòÿ þç ìÿðùÿìÿòèíèç ìÿúáóð
åäèð. Áèëìèðÿì, ñèç ùàìûíûí ùàããûíäàìû áåëÿ ìÿðùÿìÿòëèñèíèç?
— Ìÿðùÿìÿòëè îëìàã ùÿð êÿñ ö÷öí ëàçûìäûð. Ëàêèí áèð ÷îõëàðûíäà
ìÿðùÿìÿòè éàðàäà áèëÿúÿê õöñóñèééÿòëÿð éîõäóð.
Ãûç, Èëéàñûí íÿ äåäèéèíè àíëàìàäû, îíóí öçöíÿ ñóàëâåðèúè íÿçÿð-
ëÿðëÿ áàõäûüû çàìàí, Èëéàñ áóíó äÿðùàë ùèññ åòäè âÿ ôèêðèíè êÿíäëè ãûçà
èçàù åäÿðÿê äåäè:
92

— Èíñàíëàðäà þç ùÿìúèíñè îëàí èíñàíëàðà ãàðøû áèð èíñàíëûã ÿëàãÿñè
îëìàëûäûð. Èíñàíëàð áèð-áèðèíè ñåâìÿëèäèðëÿð. Áóíñóç éàøàìàã îëìàç.
Ùÿìúèíñèíÿ ãàðøû ñåâýè áÿñëÿéÿíëÿð âÿ èíñàíëàðûí ÷ÿòèíëèéÿ äöøäöéöíÿ
ãåéäñèç áàõà áèëìÿéÿíëÿð, èíñàíëàðûí ÿí éàõøûñû âÿ ìÿðùÿìÿòëèñèäèð.
Äåìÿê êè, ìÿðùÿìÿòè éàðàäàí øåé, âèúäàí âÿ èíñàôäûð. Êèìäÿ âèúäàí,
èíñàô âÿ þç ùÿìúèíñèíÿ ãàðøû ñåâýè âàðñà, î ìÿðùÿìÿòëèäèð.
Èëéàñ áó ñþçëÿðè ãûçëà áÿðàáÿð ÷àéû êå÷äèéè çàìàí äåéèðäè. ×àéû
êå÷äèëÿð. Ãûç ñàùèëäÿ äàéàíûá àéàããàáûëàðûíû ýåéäè, øåéëÿðèíè ýþòöðöá
ýåòìÿê èñòÿðêÿí, Èëéàñà òÿðÿô äþíÿðÿê:
— Ñèç áóðàäà òåç-òåçìè ýÿçèðñèíèç?
Èëéàñ:
— Ùàâà ìöñàèä îëäóüó çàìàí ùÿð àõøàì áó áàü÷àëàðäà, áó ìåøÿ-
ëÿðäÿ ýÿçèðÿì, — äåäè.
Ãûç òÿÿúúöáëÿ:
— ßúÿáà, ùÿð ýöí áó éåðÿ ýÿëìÿê ñèçè éîðìóðìó? — äåéÿ ñîðóø-
äóãäà, Èëéàñ äà:
— Õåéð, ýþçÿë ãûç éîðìóð. Ìàäàì êè, ìÿí áó éåðÿ éîðüóíëóüóìó
÷ûõàðìàã âÿ äèíúÿëìÿê ö÷öí ýÿëèðÿì, î çàìàí íÿ ö÷öí äÿ éîðóëóì,
— äåäè.
— Øÿùÿðäÿ àüûð èøäÿìè ÷àëûøûðñûíûç?
— Àüûð èøëÿðäÿ ÷àëûøìûðàì, ëàêèí àüûð èø èíñàíû ùå÷ áèð âàõò éîðìàç.
Èíñàíû éîðàí áàøãà øåéëÿðäèð.
— Ñèç îíëàðû ìÿíÿ äåéÿ áèëìÿçñèíèçìè?
— Íÿ ö÷öí äåéÿ áèëìÿðÿì? Ëàêèí ñÿí øÿùÿðäÿ éàøàìàñàí ìÿíèì
äåìÿéèìëÿ ùàìàí éîðóúó øåéëÿðè þéðÿíÿ áèëìÿçñÿí. Ýÿë ìÿí ñÿíèí
øåéëÿðèíÿ êþìÿê åäèì. Ñÿíè áàçàðûí éàõûíëûüûíà ãÿäÿð éîëà ñàëûì,
áèçèì åâèìèç äÿ î òÿðÿôäÿäèð.
Èëéàñ áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà ãûçûí áàçàðà ýÿòèðäèéè øåéëÿðè
ýþòöðöá îíóíëà áÿðàáÿð éîëà äöøäö. Ãûç éåíÿ äÿ éîëäà Èëéàñà ñóàë
âåðäè:
— Ñèç øÿùÿðäÿêè éîðóúó øåéëÿð ùàããûíäà ìÿíÿ äàíûøìàã èñòÿìèðñè-
íèçìè?
— Íÿ ö÷öí èñòÿìèðÿì? Øÿùÿðèí ùÿéàòû ÷îõ éîðóúóäóð. Øÿõñè ùÿéàò
öçÿðèíäÿ ãîïàí ýóðóëòóëàð, éåìÿê âÿ ãàçàíú öñòöíäÿêè âóðóøìàëàð, àë-
äàäàíëàðûí øàäëûüû, àëäàíàíëàðûí ýþç éàøû, ùàããûíû ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí
ìÿüëóáèééÿòè, ãàëèáëÿðèí áàéðàì òÿíòÿíÿëÿðè, äàùà à÷ûüû ÿçèëÿíëÿð âÿ
îíëàðà ýöëÿíëÿðèí àúû âÿ äÿùøÿòëè ýþðöíöøëÿðè òàìàìèëÿ ìÿíè éîðàí
93

èøëÿðäÿíäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ òåç-òåç áó òÿðÿôëÿðÿ ýÿëèá ãóëàãëàðûìà, ýþç-
ëÿðèìÿ âÿ ôèêðèìÿ äèíúëèê âåðìÿê èñòÿéèðÿì.
Ýÿíú ãûç áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà Èëéàñà ìöðàúèÿò åòäè:
— Ðèúà åäèðÿì, äóð áèð àç äèíúèíè àë, éîðóëäóí, áó àüûð øåéëÿðè äàøû-
ìàã áóíà àäÿò åòìÿéÿí øÿùÿð ýÿíúëÿðè ö÷öí ÷ÿòèíäèð. Áèç êÿíäëèéèê,
àüûðëûüà þéðÿíìèøèê.
Èëéàñ éåíÿ äÿ ôèêèðëè áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðÿðÿê äåäè:
— Äîüðóäóð. Øÿùÿðèí äàøûäûüû àüûðëûã áàøãà, êÿíäèí äàøûäûüû àüûðëûã
èñÿ áèð áàøãàäûð. Áóíëàðûí àðàñûíäà áþéöê áèð ôÿðã âàðäûð. Øÿùÿðèí äàøû-
äûüû àüûðëûãëàðûí áèð ÷îõó ùèññåäèëìÿç âÿ þë÷öëìÿç àüûðëûãëàðäûð. Áó
áàðÿäÿ äàíûøìàã ëàçûì îëñà, ñÿí áàçàðà éóáàíàðñàí.
Ãûç éåíÿ äÿ ñóàë âåðäè:
— Ñèç ñàáàù áóðàäà îëàúàãñûíûçìû?
— Îëàúàüàì. Ùÿð ýöí îëàúàüàì!
— Ìÿí äÿ ñàáàù ýÿëÿúÿéÿì.
— Ýÿë, éåíÿ äÿ ñÿíÿ êþìÿê åòìÿéÿ ùàçûðàì.
— Ìÿíèì àäûì Ðÿíàäûð. Êÿíäèìèç áóðàéà ÷îõ éàõûíäûð. Õàíÿýàù
êÿíäèíäÿíÿì. Áÿñ ñèçèí àäûíûç íÿäèð?
— Ìÿíèì àäûì Èëéàñäûð.
Ãûç ÿëèíè Èëéàñà óçàäûá âèäàëàøìàã èñòÿðêÿí, Èëéàñ äèêñèíäè âÿ êå÷-
ìèøèí øèðèí âÿ íÿøÿëè õàòèðÿëÿðèíäÿí àéðûëäû. Áèð äàùà ÷àéà áàõäû. Î
òÿðÿôëÿðäÿí, òà óçàãëàðäàí áåëÿ ýÿëÿí éîõ èäè.
Èëéàñ áèð äàùà ãÿëáèíäÿ:
— Î áóí ýöí äÿ ýÿëìÿäè, — äåäè, — ÿúÿáà, îíóí ýÿëìÿìÿñèíÿ
ñÿáÿá íÿäèð? Õàíÿýàù êÿíäèíäÿí áóðà ãÿäÿð îëàí áåø àääûì éîëó ýÿë-
ìÿê ÷ÿòèí èäèìè? Î êè ñîí ýöíëÿð ýþðöøäöéöìöç çàìàí õÿñòÿ äåéèëäè.
Îíóí ìÿíäÿí ÷ÿêèëèá ýåòìÿñèíèí áàøãà áèð ñÿáÿáè îëìàëûäûð. Ìÿí îíó
ùå÷ áèð çàìàí þç ñåâýèìÿ áàüëàìàã ö÷öí ìÿúáóð åòìÿìèøäèì, ùÿëÿ
ìÿí ýþðöø éåðèíÿ áèð àç ýåú ýÿëÿíäÿ î øèêàéÿòëÿíèðäè. Èíäè íåúÿ îëäó
êè, ö÷ ýöíäÿí áÿðè ìÿíèì òÿðÿôèìÿ öç ÷åâèðìèð?! Ìÿí îíóí áó ãÿäÿð
ëàãåéä áèð ãûç îëäóüóíà èíàíà áèëìèðÿì. Ùÿð ùàëäà áó èøè òÿùãèã åòìÿ-
ëèéÿì. Àòà-àíàñû ÷îõ ãîúàäûð. Áÿëêÿ äÿ îíëàðà áèð áÿäáÿõòëèê öç âåð-
ìèøäèð, åëÿ èñÿ, íÿ ö÷öí ìÿí þçöì îíó àðàéûá àõòàðìûðàì?
Áÿëêÿ äÿ ãûçûí àòà-àíàñû îíóí òåç-òåç ýþðöøÿ ýÿëìÿñèíÿ ìàíå
îëóð? Ëàêèí áóíà äà èíàíà áèëìèðÿì, ÷öíêè îíëàð ìÿíèìëÿ Ðÿíàíûí
àðàñûíäà áàøëàíìûø ñåâýèäÿí øàäëàíûðëàð, îíëàð äàèìà ìÿíè ýþðäöêëÿðè
çàìàí “èíäè áèçèì îüëóìóç äà âàð” äåéÿ ñåâèíèðäèëÿð. Áÿñ íåúÿ îëäó
94

êè, Ðÿíà ìÿíèì ýþðöøöìäÿí àéàã ÷ÿêäè? Ìÿíèì îíà ëàãåéä äåìÿéÿ
ùàããû éîõäóð, ÷öíêè ìÿíèì þçöì äÿ ëàãåéäÿì. Îíëàð êþìÿêñèç áèð
àèëÿäèð. Îüóëëàðû éîõ, èøëÿéÿ áèëÿí àèëÿ öçâëÿðè äÿ éîõäóð. Àèëÿíèí áöòöí
àüûðëûüû âÿ òÿñÿððöôàò èøëÿðèíè ñàùìàíà ñàëìàã âÿçèôÿñèíèí ùàìûñû òÿê
áèð ãûçûí þùäÿñèíäÿäèð.
Èëéàñ Õàíÿýàù êÿíäëèëÿðèíäÿí áèð íÿôÿð òàïàðàã ßùìÿä êèøèíèí
àèëÿñèíäÿí õÿáÿð òóòìàã èñòÿäè, îäóð êè, äöç-äîüðó ãÿáèðèñòàíûí éàíûíà
ýÿëäè. Õàíÿýàù êÿíäèíÿ ýåäÿíëÿðèí àíúàã áóðàäàí êå÷èá ýåòäèêëÿðèíè
áèëèðäè. Èëéàñ àíàñûíûí ãÿáðè öçÿðèíäÿ äÿ áèð àç îòóðäó âÿ ãÿáèð äàøûíû
ýþðäöéö çàìàí àíàñûíûí þëÿðêÿí âåðäèéè âÿñèééÿòëÿðè õàòûðëàäû. Ñàíêè
àíàñû îíó ãîëëàðû àðàñûíà àëàðàã:
— Ñÿíè ñåâìÿéÿí ãûç äöíéàíûí ýþçÿëè îëñà äà îíóíëà åâëÿíìÿ,
îüëóì! — äåéèðäè.
Èëéàñ àüëàäû, ýþçöíöí éàøûíäàí áèð íå÷ÿ ãÿòðÿ äÿ ãÿáðèí äàøûíà
äöøäö. Ãÿìëè áèð ùàëäà ãÿáðèí öçÿðèíäÿí ãàëõäû, ãÿáèðèñòàíäàí ÷ûõûá
Õàíÿýàù êÿíäèíÿ äîüðó éîë åëÿäè. Î éåíÿ äÿ êå÷ìèøëÿðèí õàòèðÿñèëÿ
ÿéëÿíèð, àüûð àääûìëàðëà éîë ýåäèð âÿ Ðÿíàéà éàçäûüû øåèðëÿðè ÿçáÿð-
ëÿéèðäè:
Íÿäèð áó ãÿìëè áàõûø ñÿíäÿ, ñåâýèëèì Ðÿíà,
Äîäàãëàðûíäà äóðàí áèð ñöêóòè-ïöð ìÿíà!
Íÿäÿí ãÿðèãè êÿäÿðäèð öçàðö ïöðõÿíäÿí?
Õÿçàíìû ùèññ åëÿäèí, åé íÿúèá ýöë, ìÿíäÿí?
Èëéàñ áó ìèñðàëàðû òÿêðàð åäÿ-åäÿ ýåòäèéè çàìàí áèðäÿí-áèðÿ ãûçëà-

ðûí ãÿùãÿùÿ ñÿñëÿðèíè åøèòäè, äèêñèíèá äàéàíäû, áàøûíû ãàëäûðûá áàõäûãäà
þçöíö Õàíÿýàù êÿíäèíèí àëòûíäàêû áóëàüûí áàøûíäà ýþðäö. Áóëàãäàí
ñÿùÿíýèíè äîëäóðóá ãàéûäàí, ñó àïàðìàüà ýÿëÿí, èíÿéèíè ÷þëäÿí ýÿòè-
ðÿí ãûç âÿ ãàäûíëàð òåç-òåç Èëéàñûí éàíûíäàí ýÿëèá êå÷èðäè. Àõøàì èäè,
öôöãëÿð êöñÿí áèð ãûçûí áàõûøû ãÿäÿð òóòãóí èäè. Àðòûã ýÿëèá-ýåäÿíëÿðè
ñå÷ìÿê, òàíûìàã îëìóðäó. Èëéàñ áèð ãÿäÿð ñþéöä àüàúûíà ñþéêÿíèá
äóðàíäàí ñîíðà éåíÿ þç-þçöíÿ äåäè:
— Áóðàäà äóðìàüûí íÿ ìÿíàñû âàðäûð?! Î ìÿíè ýþðìÿêäÿí õîø-
ëàíñàéäû, ýÿëèá ìÿíè òàïàðäû. Ìÿíèì áóðà ýÿëìÿéèìèí íÿ ÿùÿìèééÿòè
âàð èäè?
Èëéàñ áó äöøöíúÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ ñþéöä àüàúûíäàí àéðûëäû âÿ öçöíö
øÿùÿðÿ òÿðÿô ÷åâèðäè. Áó çàìàí áèð ãûç äà èíÿéèíè ãàáàüûíà ãàòûá åâÿ
àïàðûðäû. Îíóí áöòöí áîé-áóõóíó, éåðèøè, ýþðöíöøö Ðÿíàéà áÿíçÿéèð-
95

äè. Èëéàñ äÿðùàë äàéàíäû, î àðòûã ÿââÿëêè ôèêðèíäÿí äàøûíäû, ãûçà áèð äàùà
äèããÿòëÿ áàõäû, ãûçûí áàøûíäàêû àü èïÿê êÿëàüàéû àõøàì ãàðàíëûüûíà
áàõìàéàðàã îíóí Ðÿíà îëäóüóíó ñþéëÿéèðäè. Áóíà ýþðÿ ãåéðè-èõòèéàðè
îëàðàã Èëéàñûí àüçûíäàí áó ñþçëÿð ÷ûõäû:
— Îäóð, Ðÿíàäûð! Þçöäöð!
Èëéàñ áó ñþçëÿðè äåäè, àììà îíó ñÿñëÿìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäè. Ëàêèí
òÿõèð åòìÿê äÿ éàðàìàçäû: ãûç óçàãëàøûð âÿ àõøàì ãàðàíëûüûíûí è÷ÿðè-
ñèíäÿ èòèðäè. Éåíÿ äÿ îíóí àäûíû ÷ÿêìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäè âÿ éàâàøäàí
ñÿñëÿäè:
— Ñÿíñÿíìè?!
Ãûç äÿðùàë äàéàíäû, áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ áàõäû âÿ ñîíðà
åòèíàñûç áèð ñóðÿòäÿ úàâàá âåðäè:
— Áÿëè, ìÿíÿì! Íÿ èøèí âàð èäè?
Áó ñÿñ Èëéàñûí ãóëàãëàðûíà éîë òàïìàäàí áöòöí âàðëûüûíà âÿ ãàíûíà
ýèðäè. Ãûç äóðàí òÿðÿôÿ èðÿëèëÿäè, îíà éàõûíëàøäû, äèããÿòëÿ áàõäû. Òàíûäû,
î, Ðÿíà èäè, ëàêèí áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿââÿë ýþðäöéö Ðÿíàéà áÿíçÿ-
ìèðäè. ßââÿëëÿð îíó ýþðöðêÿí áîéíóíà ñàðûëàí, áàøûíû ñèíÿñèíÿ ñþéêÿ-
éèá íàçëàíàí, ÿëëÿðèíè ÿëèíÿ àëàí Ðÿíà äåéèëäè. Î ñàíêè ùå÷ òàíûìàäûüû
áèð àäàìûí ãàðøûñûíäà äóðóá úàâàá ýþçëÿéèðäè. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ùå÷
áèðèñè äàíûøìàäû, íÿùàéÿò, Ðÿíà èíÿéèí óçàãëàøäûüûíû ýþðöíúÿ Èëéàñà
ñóàë âåðäè:
— Äå ýþðöì, ñÿíèí áó òÿðÿôëÿðäÿ íÿéèí ãàëìûøäûð?
— Þçöí ôèêèð åëÿ, Ðÿíà, ìÿíèì ãÿëáèìèí áóðàäà ãàëäûüûíû áèëìèð-
ñÿíìè? Áóíó áèð äàùà ñîðóøìàüà íÿ ëöçóì âàðäûð?
— Ìÿí ùå÷ áèð øåé áèëìèðÿì, áèëìÿê äÿ èñòÿìèðÿì.
— Ñÿí ìÿíè áó óçóí ìöääÿòäÿ òàíûéà áèëìÿäèíìè? Ìÿíè þéðÿíÿ
áèëìÿäèíìè?
— Êèøèëÿðè þéðÿíäèì äåéÿí ãûçëàð àíúàã þçëÿðèíèí àëäàíäûüûíû
þéðÿíìèø îëóðëàð.
— Ñÿí áó úöð ñþçëÿðè áèð òÿðÿôäÿ ãîé ãàëñûí. Çÿííèìúÿ, áó úöð ñþç-
ëÿðè äàíûøìàüûí âàõòû êå÷èáäèð. Ýþðöíöð êè, ìÿíèì õÿáÿðèì îëìàäàí
áèð ùàäèñÿ öç âåðìèøäèð, éàõóä áèð ñþç åøèäèáñÿí, åëÿìè?
Ðÿíà ÷îõ ñàéìàç áèð ùàëäà:
— Ùàìûíûí åøèäèá áèëäèéè áèð øåéè ìÿíèì åøèòìÿéÿ ùàããûì éîõäóðìó?
— Ùàìûíûí áèëäèéè âÿ åøèòäèéè áèð ÷îõ ñþçëÿð âàðäûð êè, îíëàðà èíàí-
ìàã ìÿúáóðè äåéèëäèð. Ñÿí áèçèì èêèìèçÿ àèä îëàí ñþçëÿðè àíúàã ìÿí-
äÿí åøèò. Áèçèì ýÿëÿúÿéèìèç ùàããûíäàêû ùÿð áèð ìÿñÿëÿíè àíúàã èêèìèç
96

ùÿëë åäÿ áèëÿðèê. Èíäè ìÿí áèëäèì êè, íå÷ÿ ýöíäÿí áÿðè ìÿíäÿí öç
÷åâèðìÿéèíèí ñÿáÿáè íÿäèð.
— Ùÿðýàù ñÿíèí þç éàõûí àäàìëàðûí áèð ùÿãèãÿòè ìÿíÿ ñþéëÿìèø
îëóðñà íÿ äåéÿðñÿí? Èíàíìàüà ùàããûì âàð, éà éîõ?
— Ðÿíà, íÿ ö÷öí áåëÿ äöøöíöðñÿí? Ìÿíèì áó ìÿìëÿêÿòäÿ ñèçäÿí
áàøãà êèìèì âàðäûð? ßúÿáà, ìÿíèì êèìëèéèì ñÿíÿ âÿ àòàíà ìÿëóì
äåéèëäèðìè? Ìÿí ùå÷ äÿ ñÿíèí àðàëûã ñþçëÿðèíÿ åòèáàð åäÿúÿéèíÿ èíàí-
ìûðäûì. Ùÿðýàù ñÿí ùÿð éåòÿíèí ñþçöíÿ ãóëàã àññàí, î çàìàí ìÿí òÿê
ãàëìàüà ìÿúáóð îëàúàüàì.
— Èíäè àðòûã ñÿí òÿê äåéèëñÿí, ñÿí äàèìà ßìèðèí ñàðàéûíäà çèéàôÿò-
ëÿð âÿ èøðÿòëÿðäÿ âàõòûíû êå÷èðìÿêäÿñÿí.
Èëéàñ þç ñþçëÿðèíè äåéèá áèòèðÿ áèëìÿäè, îíëàð àðòûã Ðÿíàíûí ãàïûñûíà
éåòèøìèøäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ Èëéàñ ÿëèíè Ðÿíàéà òÿðÿô óçàäàðàã:
— Åëÿ èñÿ ñàëàìàò ãàë! — äåäè.
Ðÿíà äà îíóí ÿëèíè òóòóá:
— Ñÿí äÿ ñàëàìàò ãàë, — äåäè, ëàêèí îíóí ÿëèíè áóðàõìàäû.
Îíëàð äóðóá áèð-áèðèíÿ áàõûðäûëàð. Èëéàñ åâÿ ýèðìÿê èñòÿìèðäè.
×öíêè Ðÿíàíûí àòà-àíàñûíäàí óòàíûðäû.
Èíÿê ãàïûéà éåòèøÿðêÿí þç áàëàñûíû õÿáÿðäàð åòìÿê ö÷öí ìÿëÿäè.
Ðÿíàíûí àíàñû èíÿéè ãàðøûëàìàã ö÷öí äÿðùàë åâäÿí äèøàðû ÷ûõäû âÿ Ðÿíà
èëÿ Èëéàñûí äóðóá áèð-áèðèíÿ áàõäûãëàðûíû ýþðäö. Ãàäûí Èëéàñû ýþðöðêÿí
òÿÿúúöá åòäè, ÷öíêè áó áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, Èëéàñ àõøàì âàõòû Õàíÿýàù
êÿíäèíÿ ýÿëìèøäè.
Èëéàñ Ðÿíàíûí àíàñûíû ýþðöðêÿí:
— Ñàëàì! — äåéèá äóðäó.
Ãàäûí èñÿ:
— ßëåéêÿññÿëàì, êö÷ÿäÿ íÿ ö÷öí äóðìóñàí, ýÿë è÷ÿðè, ßùìÿä äÿ
ñÿíè ýþðìÿê èñòÿéèð, — äåäè.
Èëéàñ ôèêèðëè-ôèêèðëè àääûìëàéûá äàðâàçàäàí ùÿéÿòÿ ýèðäè. Ðÿíà äÿð-
ùàë ãîëëàðûíû ÷ûðìàéûá èíÿéè ñàüìàã ö÷öí ýåòäè. Èëéàñ, ßùìÿä êèøèíèí
îíó ýþðìÿê èñòÿìÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè âÿ úèääè áèð ìÿñÿëÿ îëäóüóíó
àíëàäû.
Øöáùÿñèçäè êè, ßùìÿä êèøè äÿ ãûçû Ðÿíà äåäèéè ñþçëÿðè äåéÿúÿêäè.
Èëéàñ è÷ÿðè ýèðäèéè çàìàí ßùìÿä êèøè íàìàç öñòöíäÿ èäè, áóíà ýþðÿ äÿ
Èëéàñ ñàëàì âåðìÿéÿðÿê àéàã öñòöíäÿ äóðóá ßùìÿä êèøèíèí íàìàçäàí
ãóðòàðìàñûíû ýþçëÿäè. ßùìÿä êèøè øàì íàìàçûíû áèòèðäè, Èëéàñ ñàëàì
âåðäè, ãîúà îíóí ñàëàìûíû àëàíäàí ñîíðà, éàíûíäà éåð ýþñòÿðèá:
97

— Îüëóì, ýÿë îòóð, õîø ýÿëèá, ñÿôà ýÿòèðìèñÿí, — äåäè.
Èëéàñ äà ðàçûëûã åòäè, áàøûíû àøàüû ñàëûá îòóðäó. ßùìÿä êèøè ñàíêè
ìöùöì áèð ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ äöøöíöðäö, òåç-òåç ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ
ñöðòöð, àðà-ñûðà ÿëèíè ñàããàëûíà âÿ áàøûíûí òÿïÿñèíÿ ÷ÿêèð âÿ ÿñÿáèëÿø-
ìÿìÿê ö÷öí òåç-òåç “ñöáùàíàëëàù” êÿëìÿñèíè òÿêðàð åäèðäè. Íÿùàéÿò,
Èëéàñûí öçöíÿ áàõàðàã áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðìÿêëÿ ñþçÿ áàøëàäû:
— Îüëóì, Èëéàñ, ìÿí åëÿ äöøöíöðäöì êè, ãîúà âàõòûìäà èêè õîø-
áÿõòëèéè áèðäÿí ãàçàíàúàüàì: ñÿí äÿ êèìñÿñèç áèð îüëàíñàí, áèçèì äÿ
îüóë þâëàäûìûç éîõäóð, âàð-éîõ òÿê áèð ãûçûìûç âàðäûð. Ñåâèíèðäèê,
äöøöíöðäöê êè, éóðäóìóç áîø ãàëìàéàúàãäûð. Ñÿí äÿ õîøáÿõò îëàúàã-
ñàí. Áèç äÿ ãîúà âàõòûìûçäà àéàüûìûçû ðàùàò óçàäûá þëÿúÿéèê. Õàòèð-
úÿì îëàúàüûã êè, éóðäóìóçäà áèð íÿôÿð ÷ûðàã éàíäûðàí âàðäûð. Àíúàã
áöòöí àðçóëàðûìûç áîøà ÷ûõäû. Ôÿëÿê áèç äöøöíÿí êèìè äöøöíìÿäè,
àðçóëàðûìûç ÿêñèíÿ íÿòèúÿ âåðäè. Ñÿíèíëÿ ãîùóìëóüóìóç áàø òóòìàäàí
áþéöê áèð áÿäáÿõòëèéÿ ðàñò ýÿëäèê. Íÿ åäÿê, áÿëêÿ äÿ ãèñìÿòèìèç áåëÿ
èìèø, ùÿð ùàëäà àõûðûìûç õåéèð îëìàäû.
Èëéàñ, ßùìÿä êèøèíèí äåäèêëÿðèíè àõûðà ãÿäÿð äèíëÿéÿ áèëìÿäè.
Ùÿéÿúàíëû âÿ òÿÿúúöáëö áèð ùàëäà ñîðóøäó:
— Ìÿí ñèçè áÿäáÿõò åäÿ áèëÿúÿê ùå÷ áèð ùÿðÿêÿò ýþñòÿðìÿäèì,
áÿëêÿ ñèç ÿñëè âÿ ÿñàñû îëìàéàí ñþçëÿð åøèäèáñèíèç. Ðèúà åäèðÿì, ìÿñÿ-
ëÿíè ëàçûìè ãÿäÿð òÿùãèã åäèí.
ßùìÿä êèøè Èëéàñûí áó ñþçöíäÿí ñîíðà ÿëèíè ãîéíóíà àïàðûá áèð
ìÿêòóá ÷ûõàðòäû âÿ:
— Àë îõó, ýþð áó øàéèÿëÿðÿ èíàíìàüà ùàããûì âàð, éà éîõ? — äåäè.
Èëéàñ ìÿêòóáó àëûá îõóäó, ìÿêòóáó ßìèð Èíàíúûí ãûçû Ãÿòèáÿ
èìçàëàìûøäû.
“ßùìÿä êèøè, áó ìÿêòóáó àëàíäàí áèð ùÿôòÿ ñîíðà Õàíÿýàù êÿí-
äèíäÿí êþ÷öá ýåòìÿëèñÿí. Áó ìöääÿòèí è÷ÿðèñèíäÿ êþ÷öá ýåòìÿñÿí
ñÿíè, àèëÿíè äÿ ùÿáñÿ àëäûðûá, ñöðýöí åòäèðÿúÿéÿì. Ñÿíèí ãûçûíà ùå÷ áèð
âàõò îüëàíëàðëà ýþðöøìÿê âÿ õàëãûí ÿõëàãûíû ïîçìàã èõòèéàðû âåðèëìÿ-
ìèøäèð.
Ãÿòèáÿ”.
Èëéàñ ìÿêòóáó îõóéóá ßùìÿä êèøèéÿ ãàéòàðäû. Ëàêèí íÿ úàâàá âå-

ðÿúÿéèíè áèëìÿäè. Àíúàã áèð êÿðÿ òèòðÿê ñÿñëÿ:
— ßìèí îëóí, íÿ ìÿí, íÿ äÿ Ðÿíà ÿõëàãñûçûã! — äåäè.
ßùìÿä êèøè úàâàáûíäà:
98

— Áèëèðÿì, îüëóì. Îíà ñþç âÿ øöáùÿ îëà áèëìÿç. Ëàêèí áèð ãûçëà
òàíûø îëäóüóí çàìàí ÿëèíäÿ èìêàí îëóá-îëìàäûüûíû äöøöíìÿëèñÿí.
Ìàäàì êè, ñÿí ßìèð êèìè áèð àäàìûí ãûçû èëÿ òàíûøñàí, îíëàðëà ÿëàãÿ-
äÿñÿí, îíëàðûí åâèíÿ ýåäèá ýÿëèðñÿí, îíóí ãûçû èëÿ éàçûøûðñàí, î çàìàí
èêèíúè áèð ãûçûí éàõàñûíû áóðàõìàëû èäèí. ßââÿëÿí áó éàçûã ãûçûí ýÿíú
ãÿëáèíè ùÿìèøÿëèê éàðàëàäûí, èêèíúè äÿ, ìÿíèì áó ãîúà âàõòûìäà äÿð-
áÿäÿð äöøìÿéèìÿ ñÿáÿá îëäóí. Þçöì ö÷öí áèð êàñûá êîìà äöçÿëòìèø-
äèì, áèð ïàð÷à ÿêèí éåðèì, áèð áàëàúà áàü÷àì äà âàð èäè. Èíäè èêè èíÿéè,
èêè íÿôÿð äÿ ãàäûí âÿ ãûçû ãàáàüûìà ãàòûá áóðàäàí ßëèáÿéëè êÿíäèíÿ
êþ÷ìÿëèéÿì, áÿëêÿ äÿ, îðàäà þçöìÿ áèð éóâà òàïäûì!
ßùìÿä êèøèíèí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà ñàíêè äöíéà ôûðëàíûá Èëéàñûí
áàøûíà äÿéäè. Î, ßùìÿä êèøèéÿ ñóàë âåðäè:
— Ãÿòèáÿ áó ìÿêòóáó ñèçÿ êèìèí âàñèòÿñèëÿ ýþíäÿðèáäèð?
— Ñÿíèí þç éàõûí àäàìûíëà: ßáöë-Öëàíûí úàðèéÿñè Ñÿáà õàíûìëà.
— Ìÿí ñèçè ÿìèí åäèðÿì êè, áó ìÿêòóáäàí ßìèð Èíàíú ãûçû Ãÿòèáÿ-
íèí õÿáÿðè éîõäóð, áóíó Ñÿáà õàíûìûí þçö äöçÿëäèáäèð.
ßùìÿä êèøè:
— Îëà áèëìÿç! — äåäèêäÿ, Èëéàñ:
— Îëà áèëÿð, ÷öíêè ßáöë-Öëàíûí àèëÿñèëÿ ìÿíèì ÿëàãÿì ïîçóëìóøäóð.
ßáöë-Öëà Øèðâàí øàùûíûí ñàðàéûíà êþ÷ÿíäÿí ñîíðà áèçèì ùàìûìûç îíà
íèôðÿò åòìèøèê, îíëàð áóíóí ñÿáÿáèíè ìÿíäÿ ýþðöðëÿð. Áóíà ýþðÿäèð êè,
ùàããûìäà ôèòíÿëÿð âÿ áþùòàíëàð òîõóéóá äöçÿëäèðëÿð. Ñèç ÿìèí îëóíóç êè,
Ãÿòèáÿíèí áó ìÿêòóáäàí õÿáÿðè éîõäóð. Áó éàçû îíóí éàçûñû äåéèë,
Ñÿáàíûí þç õÿòòèäèð. Ìÿêòóáó Ãÿòèáÿ éàçìûø îëñàéäû, þç íþêÿðè èëÿ ýþí-
äÿðÿðäè. Ñèç þç éåðèíèçäÿ ðàùàò îòóðóí. Èíäè î çàìàí äåéèë, ßìèðèí áó úöð
èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëìàüà âàõòû éîõäóð. Î, õàëã èëÿ ùåñàáëàøìàüà ìÿúáóð-
äóð. Íÿ îíëàð, íÿ äÿ ìÿí ãîùóìëóã ùàããûíäà äöøöíöðöê. Ìÿíèì îíëà-
ðûí åâèíÿ ýåäèá ýÿëìÿéèì áàøãà áèð ìÿãñÿä ö÷öíäöð. Áÿëêÿ äÿ, áóíóí
ñÿáÿáèíè ñèç ýÿëÿúÿêäÿ áèëÿúÿêñèíèç. Ùàçûðäà ßìèð þç ìþâãåéèíè ÿëèíäÿ
ñàõëàìàã ö÷öí éåðëè õàëãà éàëòàãëàíìàüà áàøëàìûøäûð.
Èëéàñûí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà ßùìÿä êèøèíèí ãÿëáè áèð àç ñàêèò îëäó,
àðâàäûíû îòàüà ÷àüûðûá, ìÿñÿëÿíè îíà äà àíëàòäû, ùÿð èêèñè áó õÿáÿðäÿí
ðàçû ãàëäûëàð, ëàêèí Ðÿíà îòàüà ýÿëìèðäè, óòàíûðäû. ßùìÿä êèøè îíó
ñÿñëÿäè:
— Ðÿíà, îòàüà ýÿë! Ãîíàüà ãàðøû åòèíàñûçëûã éàðàìàç! — äåäè.
Ðÿíà ÿëèíäÿ ñöôðÿ îòàüà ýèðäè âÿ øàì éåìÿéè ùàçûðëûüûíà áàøëàäû.
Èëéàñû äà øàì éåìÿéèíÿ ñàõëàäûëàð.
99

ÑßÁÀ ÕÀÍÛÌ
Ãÿòèáÿ, Ñÿáà õàíûìû ßáöë-Öëàíûí ãàäûíû Úàùàí Áàíóäàí àëìàã

ö÷öí î ãÿäÿð äÿ âàõò ñÿðô åòìÿäè. ×öíêè îíñóç äà ãîúà øàèðèí àèëÿñè ñþç
ýÿçäèðÿí âÿ ìàúÿðà÷ûëûüû ñåâÿí áó ôèòíÿêàð úàðèéÿíèí ÿëèíäÿí ãóðòàð-
ìàüà ÷àëûøûðäû. Ñÿáà õàíûìûí ôèòíÿëÿðè ñÿáÿáèíÿ Ýÿíúÿäÿ éàøàéàí
áöòöí çèéàëû àèëÿëÿð ßáöë-Öëàíûí àèëÿñèëÿ ÿëàãÿíè êÿñìèøäè.
Ñÿáà õàíûìûí ôèòíÿêàðëûüû î äÿðÿúÿéÿ ÷àòìûøäû êè, ùÿòòà áèð ÷îõ
ýÿíúëÿðäÿí ïóë âÿ ùÿäèééÿëÿð àëûá ßáöë-Öëàíûí êè÷èê ãûçû Ìàùòàá
õàíûìëà îíëàðû òàíûø åäÿúÿéèíè âÿäÿ åëÿìèøäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ Úàùàí Áàíó õàíûì Ãÿòèáÿíèí ýþíäÿðäèéè ö÷ ìèí
äèíàð ýöìöø ïóë ìöãàáèëèíäÿ Ñÿáà õàíûìû Ãÿòèáÿéÿ ùÿäèééÿ ýþíäÿð-
ìèøäè. Ñÿáà õàíûìûí Ãÿòèáÿéÿ îëàí áèðèíúè õèäìÿòè Íèçàìèíèí ñåâýèëèñè
Ðÿíàíûí àòàñûíà àïàðûá âåðäèéè ìÿêòóá èäè. Ìÿêòóáäàí ÿëäÿ åäèëÿí
ìöâÿôôÿãèééÿò Ãÿòèáÿíè þç ýÿëÿúÿéèíÿ èíàíäûðìûøäû, î áó ìöâÿôôÿ-
ãèééÿòè òÿùãèã åòìÿê ö÷öí ùÿð ýöí þç úàðèéÿëÿðèíäÿí áèðèñèíè Íèçàìè-
íèí Ðÿíà èëÿ ýþðöøäöéö éåðÿ ýþíäÿðèð âÿ Ðÿíàíûí ýþðöø ö÷öí ýÿëìÿ-
äèéèíè þéðÿíèð âÿ øàäëàíûðäû.
Àðòûã Ãÿòèáÿíèí éàíûíäà Ñÿáà õàíûìäàí àðòûã ùþðìÿòëè âÿ åòèìàä
åäèëÿúÿê áèð úàðèéÿ éîõ èäè. Î, äàèìà Ñÿáà õàíûìëà îòóðàð, îíóíëà
äÿðäëÿøÿð, îíóíëà ýÿçÿð âÿ îíóíëà äà éàòàðäû.
Ñÿáà õàíûì ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ Ãÿòèáÿíèí åøã âÿ ñåâäà ñÿðñÿìëÿ-
ìÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ñþùáÿòëÿðèíÿ úàâàá âåðÿðÿê äåéèðäè:
— Ìÿí þç ìþùòÿøÿì õàíûìûì Ãÿòèáÿíèí õàòèðè ö÷öí þç ìöãÿääÿñ
àðçóëàðûìäàí äà êå÷ÿ áèëÿðÿì. Ìÿí ãÿëáèìäÿ áÿñëÿäèéèì ãèéìÿòëè
úàâàùèðëÿðè áåëÿ õàíûìûí éîëóíäà ãóðáàí âåðìÿéÿ ùàçûðàì. Ìÿí î
áþéöê âÿ èíàäëû øàèðè Ðÿíà êèìè äÿéÿðñèç áèð ãûçûí ñåâýèñèíäÿí ãîïàðûá
õàíûìûí ñà÷ëàðû èëÿ êÿìÿíäÿ ñàëà áèëÿðÿì. Áó èøè áàøëàäûì. Ýþðäöéöì
èøëÿð ãÿëÿáÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäè, àðòûã ýÿíú õàíûì øàèðè þç ÿëèíäÿ ÿñèð ýþð-
ìÿéÿ ÿìèí îëà áèëÿð.
Ãÿòèáÿ ùèéëÿýÿð Ñÿáàíûí áó ãÿäÿð éàüëû âÿ øèðèí âÿäëÿðèíäÿí
ñåâèíäè âÿ éàòàüûíäàí ãàëõûá Ñÿáà õàíûìûí áîéíóíó ãóúàãëàäû, îíóí
öçöíäÿí þïäö âÿ áîéíóíäàêû ãèéìÿòëè èíúèíè ÷ûõàðûá Ñÿáà õàíûìûí
áîéíóíäàí àñäû. Ñÿáà õàíûì ñåâèíäèéèíäÿí ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû âÿ
Ãÿòèáÿéÿ äóà åäÿðÿê:
— Ìÿíäÿ áó ãÿäÿð åùñàíûí ÿâÿçè éîõäóð, — äåäè. — Àëëàù ñÿíè áÿëà-
äàí ñàõëàñûí, ñàüëûã îëóðñà, ñÿí ìÿíäÿí áèð ÷îõ øåéëÿð þéðÿíÿúÿêñÿí.
100

Ãÿòèáÿ, Ñÿáàíû þçö ö÷öí ýþéëÿðäÿí íàçèë îëìóø áèð íåìÿò ùåñàá
åäèðäè, ÷öíêè î, ìàúÿðàíû ñåâèð âÿ ìàúÿðà÷û úàðèéÿëÿðÿ òà óøàãëûãäàí
ùþðìÿò áÿñëÿéèðäè.
Ñÿáà õàíûì âàðëû âÿ äþâëÿòëè éåðÿ äöøäöéöíö âÿ Ôÿõðÿääèíäÿí
èíòèãàì àëà áèëÿúÿéèíè, Ãÿòèáÿ èñÿ áó ìàúÿðà÷ûíûí éàðäûìû íÿòèúÿñèíäÿ
Ðÿíàíû ìÿùâ åäèá ýÿíú øàèðÿ ñàùèáëÿíìÿéè äöøöíöðäö.
Ñÿáà õàíûì ýþçöíöí éàøûíû ñèëäèêäÿí ñîíðà:
— Ìÿí ùå÷ äÿ Äèëøàäûí áóðàäà áþéöê áèð ìþâãå òóòìàñûíäàí ðàçû
äåéèëÿì, — äåäè.
Ãÿòèáÿ úàâàáûíäà:
— Î áàðÿäÿ ùå÷ äÿ äöøöíìÿ! Îíóí ñàðàéäà ãàëìàñûíà èíàíìà,
àòàì îíó äà, Ñöñÿí õàíûìû äà õÿëèôÿ ö÷öí áÿñëÿìÿêäÿäèð, — äåäè.
— ßúÿáà, Äèëøàä Ôÿõðÿääèíÿ ÿðÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà àòàí îíó õÿëèôÿ
ùÿçðÿòëÿðèíÿ ýþíäÿðÿúÿêäèð?
Ãÿòèáÿ îíóí öçöíäÿí áèð äàùà þïÿðÿê àíëàòìàüà áàøëàäû:
— Àòàìûí õÿëèôÿéÿ éàçäûüû ìÿêòóáäà Ñöñÿíèí äÿ, Äèëøàäûí äà àäûíû
îõóìóøàì. Áóíà ýþðÿ äÿ Äèëøàäûí Ôÿõðÿääèíÿ ÿðÿ ýåäÿ áèëìÿéÿúÿ-
éèíÿ òàìàìèëÿ ÿìèíÿì.
Ñÿáà øàä áèð âÿçèééÿò àëàðàã:
— Åëÿ äÿ îëìàëûäûð. Ãÿëáè éàðàëàéàíëàðûí ãÿëáè éàðàëàíìàëûäûð,
— äåäè.
Ãÿòèáÿ ñîðóøäó:
— ßúÿáà, Ôÿõðÿääèí ñÿíèí ãÿëáèíè ñûíäûðìûøäûðìû?
— Î ìÿíèì ýÿíúëèéèìè ÿáÿäè îëàðàã çÿùÿðëÿìèøäèð. Î ìÿíèìëÿ
èëëÿðäÿí áÿðè ÿéëÿíäè. Ìÿíñèç øàä áèð íÿôÿñ àëìàéàúàüûíû ñþéëÿäè.
Äöíéàéà éàëíûç ìÿíè ýþðìÿê ö÷öí áàõäûüûíû òÿêðàð-òÿêðàð äàíûøäû. Î,
äàèìà ìÿíèì ýþçëÿðèìäÿí þïäöéö çàìàí äöíéà èøûüûíà àíúàã ìÿíèì
ýþçëÿðèìëÿ áàõäûüûíû äåéèðäè. Î ìÿíèì ãàðà ñà÷ëàðûìëà ÿéëÿíäèéè
çàìàí îíà çèíäàí êÿñèëÿí áó äöíéàéà àíúàã ìÿíèì ñà÷ëàðûìëà áàü-
ëàíäûüûíû èääèà åäèðäè. Î ìÿíè ýþðìÿê ö÷öí ýÿëäèéè çàìàí ßáöë-
Öëàíûí àñòàíàñûíû Êÿáÿ åâèíèí àñòàíàñû êèìè þïìÿéÿ ùàçûð èäè. Ìÿí äÿ
îíó ñåâèðäèì. Ìÿí ýöíäöçëÿðè îíó äöøöíöð, ýåúÿëÿðè èñÿ éóõóìäà
îíóíëà ÿéëÿíèðäèì. Áóíà ùàãëû èäèì, ÷öíêè áó åøãèí òàðèõè ÷îõ óçóí èäè.
Ìÿí ÷îõ äà òÿëÿñÿí ãûçëàðäàí äåéèëäèì. ×öíêè î ìÿíè þç åøãèíÿ èíàí-
äûðìûøäû. Ìÿí îíóí èêèöçëö åøãèíÿ àëäàíìàãäà ùàãëû èäèì, ÷öíêè åëÿ
áèð ãÿùðÿìàí, åëÿ áèð éàðàøûãëû ýÿíú ÷îõ àç ÿëÿ äöøÿðäè. Ìÿí þçöìö
äöíéàíûí ÿí ìÿøùóð áèð ãàäûíû áèëèð âÿ áó àðçóëàðëà ó÷óðäóì: îíóí
101

ýÿëÿúÿêäÿ ìÿøùóð áèð ãÿùðÿìàí îëàúàüûíà ùå÷ áèð êÿñ øöáùÿ åòìèð.
Ùÿòòà ìÿí îíóí åøãè âÿ ñåâýèñè ö÷öí áóðàäà îíäàí äà ëàéèãëè, éàðàøûãëû
áèð ýÿíúèí ÿòÿéèíè áóðàõäûì. Î èñÿ ìÿíè áèð äÿéÿðñèç, åëìñèç úàðèéÿéÿ
ñàòäû. Ìÿíèì åøãèìè îíóí åøãè èëÿ ÿâÿç åòäè. Àðòûã ìÿíèì ùå÷ áèð öìè-
äèì ãàëìàäû, öìèä åäÿúÿéèì áèð øåé âàðñà, î äà èíòèãàìäûð. Ëàêèí
áóðàäà ìÿíÿ áèð êþìÿê ëàçûìäûð.
Ãÿòèáÿ áèð àç äöøöíäö âÿ ìÿùçóí áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Ñÿíè àíëàéûðàì, äöøäöéöí âÿçèééÿò îëäóãúà àüûðäûð. Ñÿíè àíúàã
ìÿí äóéà áèëÿðÿì. Áèð ùèññ ìÿíÿ äåéèð êè, ìÿíè äÿ ýÿëÿúÿêäÿ ñÿíèí
àãèáÿòèí ýþçëÿéèð. Ýþðöíöð êè, ýÿëÿúÿêäÿ ìÿí äÿ þçöìÿ êþìÿê àõòàð-
ìàëû îëàúàüàì.
— Íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäûð, ùÿð íÿ èøèí îëñà, áóéóðà áèëÿðñÿí. Ãÿëáèí
áèð êÿñäÿí èíòèãàì òÿëÿá åäÿðñÿ, ñÿíèí éîëóíäà þëöìÿ ýåòìÿéÿ
ùàçûðàì.
— Ìÿí äÿ ñÿíÿ Ôÿõðÿääèíäÿí àëàúàüûí èíòèãàìäà êþìÿê åòìÿéÿ
ñþç âåðèðÿì. Ìÿíÿ èíàíà áèëÿðñÿí. Àõ, ùèéëÿýÿð ãûç! Ôÿõðÿääèíè ñåâ-
äèéèí ö÷öíìö øàèðè ìÿíÿ ýöçÿøòÿ ýåòäèí?
— Øàèðëèê áþéöê áèð âåðýèäèð. Ãÿùðÿìàíëûã èñÿ ìþúöçÿäèð. Áóíà
ýþðÿ äÿ Ôÿõðÿääèí ÷îõäàí áÿðè ìÿíèì ãÿëáèìÿ ýèðìÿê ö÷öí éîë àõòà-
ðûðäû. Èíäè èñÿ ìÿíèì ãÿëáèì îíóí ñåâýèñèíÿ à÷ûãäûð.
— Ìÿí Äèëøàäû ñàðàéäàí ÷ûõàðûá Áàüäàäà ýþíäÿðÿúÿéèìÿ ñþç âåðè-
ðÿì. Ôÿõðÿääèíëÿ ýþðöøöá ðàçûëàøìàã èñÿ ñÿíèí þç èøèíäèð. Ìÿí áóíóí
ö÷öí ùå÷ áèð ÷àðÿ åäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì, ÷öíêè Ôÿõðÿääèíëÿ ýþðöøöá
äàíûøìàã èìêàí õàðèúèíäÿäèð. Ìÿí þçöìö ðöñâàé åäÿ áèëìÿðÿì.
Ñÿáà õàíûì Ãÿòèáÿíèí áîéíóíó ãóúàãëàéûá þïäö:
— Ñÿí àíúàã ìÿíèìëÿ ðÿãàáÿò åäÿ áèëÿúÿê Äèëøàäû àðàëûãäàí ÷ûõàð-
ìàüû þùäÿíÿ ýþòöð. Ñîí ìÿñÿëÿ ùàããûíäà íÿ úöð ùÿðÿêÿò åòìÿéè
ìÿíèì þçöì áàúàðà áèëÿðÿì.
— Ôÿõðÿääèíëÿ ýþðöøÿúÿêñÿíìè?
— Éîõ, î ìÿíèì èëÿ ýþðöøìÿéÿ þçö ìÿúáóð îëàúàãäûð.
— Îíó ñÿí íÿ úöð ìÿúáóð åäÿúÿêñÿí?
— Ñÿí èúàçÿ âåðÿíäÿí ñîíðà, áóðàñû ÷îõ äà ÷ÿòèí äåéèë.
— Ìÿí ìàíå äåéèëÿì.
— Ìÿí Äèëøàäûí äèëèíäÿí îíà áèð ìÿêòóá ýþíäÿðÿúÿéÿì. Î ìÿê-
òóáäà Ñÿáà õàíûìëà ýþðöøìÿéè òàïøûðàúàüàì.
— Áó ôèêðè áÿéÿíèðÿì. Áó âàñèòÿ èëÿ ýþðöøÿ áèëÿðñÿí, àíúàã îíó þç
ñåâýèíÿ ðàçû åäÿ áèëìÿçñÿí, ÷öíêè î, Äèëøàäû ãÿëáÿí ñåâèð.
102

— Ãÿëáÿí ñåâäèéèíÿ èíàíûðàì. Ëàêèí ãÿëá ôèêðÿ ùàêèì äåéèë. Ãÿëáè
þçáàøûíà ãîéìàçëàð. Äèëøàä ýþçÿëäèðñÿ, ìÿí äÿ ýþçÿëÿì, åéíè çàìàíäà
ìÿí öðÿêëÿðëÿ îéíàìàüû äà áàúàðûðàì.
— Ìÿíèì ö÷öí áåëÿ áèð àäàì ëàçûìäûð. Ìÿí äàèìà ñÿíèíëÿ äîñò
îëàúàüàì. Ìÿí ùÿð éåðäÿ îëóðñàì, ñÿí äÿ ìÿíèì éàíûìäà îëìà-
ëûñàí.
×îõ óçóí äàíûøäûëàð. Ñÿáà õàíûì êàüûç âÿ ãÿëÿì ùàçûðëàéûá éàç-
ìàüà áàøëàäû. Ãÿòèáÿíè éóõó àïàðìûøäû. Áèð ãÿäÿð éàòûá àéûëäûãäàí
ñîíðà Ñÿáà õàíûìûí îòóðóá éåíÿ äÿ éàçäûüûíû ýþðöá ñîðóøäó:
— ßúÿáà, íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí áèð øåé éàçûðñàí êè, ñààòëàðëà ìÿøüóëñàí?
— Éàçìàã ÷îõ àñàíäûð. Ëàêèí äöøöíÿðÿê éàçìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Áèð
àç äà äàéàí, ñîíðà ìÿêòóáó ñÿíÿ îõóéàðàì. Ìÿíèì íÿ ãÿäÿð ôèòíÿ âÿ
ìþúöçÿêàð áèð ãûç îëäóüóìó ýþðÿðñÿí.
Ñÿáà õàíûì áó ñþçëÿðè äåéÿðÿê, áèð ãÿäÿð äÿ ìÿøüóë îëäó, ãÿëÿìè
éåðèíÿ ãîéóá Ãÿòèáÿéÿ òÿðÿô äþíäö âÿ äåäè:
— Èíäè åøèò, ýþð íÿ éàçìûøàì:
“Áó ìÿêòóá àäû Äèëøàä, þçö íàøàä îëàí áèð úàðèéÿäÿí ñåâýèñè âÿ
åøãè ìÿëóì îëìàéàí áèð ãÿùðÿìàíà éàçûëûð. Ìÿíÿ âÿôà âÿ ñÿäàãÿò
þéðÿòäèéèí ùàëäà, þçöí áóíóí ÿëåéùèíÿ èøëÿäèí. Ìÿíèì ãÿëáèìäÿí ýåðè
ýþòöðäöéöí úàâàùèðëÿðè áàøãàëàðûíûí áàøûíà ñÿïìÿéÿ áàøëàäûí. Ýþçö-
ìöçöí áÿáÿéèíäÿ, áèð-áèðèìèçèí ÷þùðÿñèíÿ áàõäûüûìûç çàìàí, ñÿíèí
ãÿëáèíè þéðÿíÿ áèëäèì. Ìÿí áàùàðûí ëàëÿëÿðè ãàðøûñûíäà åøãèí úàìûíû
è÷ìÿéÿ áàøëàéûðäûì, ëàêèí ìÿí ïèéàëÿíè äîëäóðìàäàí áàùàð ýÿëèá
êå÷äè. Ìÿí áÿçè ñþçëÿðè åøèòìÿìÿéÿ ÷àëûøûðàì. Îíëàð áèð êöëÿê êèìè
ýÿëèá êå÷èð, ëàêèí î êöëÿê ãÿëáèìäÿ éàíàí îäëàðû àëîâëàíäûðûð. Öðÿê
ñûíäû, îíó áèð äàùà ñîðóøìà, ãàíàäëàðû ñûíàí ãóøà áèð äàùà äàø àòìàã
ãÿùðÿìàíëàðà éàðàøìàç. Ìÿí ãÿëáèìè ñÿíÿ à÷ìàãäà âÿ þç ñåâýèìè
åëàí åòìÿêäÿ éàíûëìûøäûì. Àéðûëûã äÿðäèíäÿí õÿáÿðäàð îëìàéàí àäàì-
ëàðà ãÿëáèí ãàïûñûíû à÷ìàã îëìàçìûø. Äöíéàäà åøã áóíäàí èáàðÿò
èìèøñÿ, îíóíëà éàøàìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð. ßýÿð éàð ñÿíèí êèìè äàøãÿëáëè-
ëÿðäÿí èáàðÿòñÿ, îíóíëà äèðèëèê ìöìêöíäöðìö?!
Ñÿíÿ äåìÿê èñòÿäèéèì ÿñàñ ñþçëÿðèìè âÿ ñÿíäÿí ñÿíÿ åäÿúÿéèì
øèêàéÿòëÿðè áó ìÿêòóáäà éàçìàüà úÿñàðÿò åòìÿäèì. Ùÿðýàù íÿ äåìÿê
èñòÿäèéèìè áèëìÿê èñòÿñÿí, Ñÿáà õàíûìû òàïûá äàíûø âÿ íÿ äåéÿúÿéèìè
îíäàí ñîðóø.
Áÿäáÿõò Äèëøàä”.
103

Ñÿáà õàíûì ìÿêòóáó Ãÿòèáÿéÿ îõóäóãäàí ñîíðà áöêöá úèáèíÿ
ãîéäó:
— Ýþðöøäöéöì çàìàí îíà íÿ äåéÿúÿéèì ùàããûíäà äöøöíìÿê
ëàçûìäûð. Áó áàðÿäÿ õàíûìà àéðûúà äàíûøàðàì.
Îíëàð ùÿëÿ éàòìàìûøäûëàð êè, õàúÿ Ìöôèä ãàïûíû áàðìàüû èëÿ âóðóá
äåäè:
— Õàíûìëàð éàòìàëûäûðëàð. Ýåúÿäÿí ÷îõ êå÷èáäèð.
ÕßËÈÔßÍÈÍ ÌßÊÒÓÁÓ
“Äàìàä-ìöÿççÿì!
Çàìàíûí ùàäèñÿëÿðè õÿëèôåéè-ðóéè-çÿìèíèí àðçóëàðû öçðÿ ùÿëë
îëóíäó. Õÿëèôÿ íöôóçó ÿëåéùèíÿ öñéàí âÿ ãèéàì åäÿíëÿðèí ùàìûñû áèð-
áèðèíè ÿçèá ìÿüëóá åòäè. Îíëàð íÿòèúÿäÿ õÿëèôÿíèí ùèìàéÿñèíè ãÿáóë
åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð. Ýöí ÷ûõàí ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ äÿ áàø âåðÿí èõòè-
ëàô Àëëàù òÿðÿôèíäÿí êþìÿê îëóíìóø õÿëèôÿíèí ðÿé âÿ ôÿðìàíû èëÿ ùÿëë
îëóíäó.
ßìèðèí òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí äþðä ìÿêòóáó àëìûøàì. Ëàêèí áèð-
áèðèíè òÿãèá åäÿí ùàäèñÿëÿð äàìàä-ìöÿççÿìèí ìÿêòóáóíà ìöñáÿò
úàâàá âåðìÿéÿ èìêàí âåðìèðäè.
Áèð ùÿôòÿ áóíäàí ÿââÿë Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Áÿùðàì øàù ìöùàðè-
áÿñèíäÿí ãÿëÿáÿ èëÿ Ùÿìÿäàíà ýèðìèøäè. Î, áó ýöí õÿëèôÿíèí àéàãëà-
ðûíäàí þïìÿê ö÷öí Äàðöññÿëàìÿ1. ýÿëìèøäè. Áó ýöí îíóí àòàáÿéëèéèíè
âÿ ãàðäàøû Ãûçûë Àðñëàíûí Òÿáðèç ùþêóìÿòèíÿ íàìèçÿäëèéèíè, ßìèð-
ìöÿççÿìèí èñÿ Àðàí þëêÿñèíäÿêè ùþêìäàðëûüûíû òÿñäèã åòäèì. Øèðâàí
øàùëûüû èëÿ íÿ êèìè ÿëàãÿ ñàõëàìàüûí áàðÿñèíäÿ àéðûúà ìÿêòóá ýþíäÿ-
ðÿúÿéÿì. Øèðâàí øàùëûüûíûí òîõóíóëìàçëûüû ùàããûíäà Ñóëòàí Òîüðóë âÿ
îíóí Àòàáÿéè Ìÿùÿììÿääÿí òÿìèíàò àëûíìûøäûð.
Áèð äàùà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, èëëÿð óçóíó äàâàì åäÿí ùàäèñÿ-
ëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Áàüäàä õÿçèíÿñè òàìàìèëÿ áîøàëìûøäûð. Àðàíäàí
Äàðöññÿëàìûí Áåéòöëìàëûíà2 ýþíäÿðèëìÿéÿí äþðä èëëèê òÿõñèñàò ýþíäÿ-
ðèëìÿëèäèð.
Ìÿìëÿêÿòëÿðÿ òÿçÿ òÿéèí åäèëìèø àòàáÿéëÿðÿ, ÿìèðöëöìÿðàëàðà,
ñîëòàíëàðà âÿ ùþêìäàðëàðà ùÿäèééÿ âåðìÿê ö÷öí àü èðãÿ ìÿíñóá, éÿíè
__________
1
Ä à ð ö ñ ñ ÿ ë à ì — Áàüäàäûí àäûäûð.
2
Á å é ò ö ë ì à ë — õÿçèíÿ äåìÿêäèð.
104

ÿðÿá îëìàéàí úàðèéÿëÿð ëàçûìäûð. Õöñóñÿí õàñ ãóëàìëàðà áþéöê åùòè-
éàú âàðäûð. Ìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð ýþçÿë úàðèéÿëÿð âÿ ãóëàìëàð ýþíäÿ-
ðÿñÿí. Êå÷ÿí ìÿêòóáëàðûí áèðèñèíäÿ “ßìèðÿëìþìèíèí ö÷öí ñàðàéäà
Ñöñÿí âÿ Äèëøàä àäëû èêè ýþçÿë úàðèéÿ áÿñëÿéèðÿì” — äåéÿ éàçìûøäûí.
Îíëàðû ìöìêöí îëóðñà òÿúèëè ñóðÿòäÿ ýþíäÿðÿñÿí. Ñàðàéäà îëàí úàðèéÿ-
ëÿð ãîúàëäûüû ö÷öí ñÿôèðëÿð âÿ åë÷èëÿðèí ìÿúëèñëÿðèíäÿ õèäìÿò åòìÿéÿ
ëàéèã äåéèëäèðëÿð. Áàüäàääà ýþçÿë úàðèéÿëÿð éîõäóð. Ùÿòòà Ôÿíàùñûí
“Ãàäûí âÿ ãûçëàð äöíéàñû” àäëàíàí ìöÿññèñÿñèíäÿ äÿ õÿëèôÿéÿ ëàéèã
ãûçëàð âÿ ãóëàìëàð òàïûëìûð. ßââÿëúÿ âÿäÿ âåðäèéèí úàðèéÿëÿðè ýþíäÿð-
ìÿëèñÿí. Îíëàðû áóðàäà Ôÿíùàñûí òÿðáèéÿõàíàñûíäà ùàçûðëàòäûðûá ñàðàéà
àëìàã ìöìêöíäöð.
Áàãè Àëëàùûí ìÿðùÿìÿòè âÿ õÿëèôåéè-ðóéè-çÿìèíèí ùèìàéÿñè
äàìàä-ìöÿççÿìèí ùàããûíäà øàìèëäèð.
Äàðöññÿëàì. ßìèðÿëìþìèíèí õÿëèôÿ

Ìöñòÿðøèäáèëëàù”.
ßìèð Èíàíú ìÿêòóáó àëàí êèìè øàäëûüûíäàí íÿ åäÿúÿéèíè øàøûðäû.

Äÿðùàë âÿçèðè Òîõòàìûøû éàíûíà ÷àüûðûá ìÿêòóáó îíà îõóäó. Òîõòàìûø:
— ßìèðè òÿáðèê åäèðÿì. Áó õÿáÿð õóäàâÿíäè-àëÿìèí áþéöê áèð
ùÿðÿêÿòèäèð, — äåäè. — Ëàêèí ßìèð áó ìÿêòóáó ùå÷ áèð êÿñÿ ýþñòÿðìÿ-
ìÿëè âÿ äàíûøìàìàëûäûð. ×öíêè ìÿêòóáóí ìÿçìóíó Àðàí èñòèãëàëèééÿòè
ìÿñÿëÿñèíè êþëýÿäÿ áóðàõûð.
ßìèð Òîõòàìûøûí ñþçöíö òÿñäèã åòìÿêëÿ áÿðàáÿð ìÿêòóáà úàâàá
âåðìÿê ùàããûíäà îíóí ìÿñëÿùÿòèíè ñîðóøäó. Òîõòàìûø áóíóíëà äà
ðàçûëàøìàéàðàã äåäè:
— Úàâàá éàçìàã ìÿñëÿùÿò äåéèë, ÷öíêè éîëëàðûí ùàìûñû áèçÿ éàáàí÷û
îëàíëàðûí ÿëèíäÿäèð. Áèçèì õÿëèôÿéÿ ýþíäÿðÿúÿéèìèç ìÿêòóá áàøãàëàðû-
íûí ÿëèíÿ äöøÿ áèëÿð. Î çàìàí áöòöí òÿäáèðëÿðèìèç ÿêñ íÿòèúÿ âåðÿð.
ßìèð Òîõòàìûøûí íÿñèùÿòëÿðè èëÿ ðàçûëàøìàäû âÿ Òîõòàìûøà åòèðàç
åäÿðÿê äåäè:
— ßìèðÿëìþìèíèíèí ìÿêòóáóíó úàâàáñûç áóðàõìàã îíà ãàðøû
áþéöê ùÿãàðÿòäèð.
Òîõòàìûø éåíÿ äÿ áó ôèêèð èëÿ ðàçûëàøìàäû:
— Úàâàáûí òÿõèðÿ äöøìÿñè õÿëèôÿ ö÷öí òÿùãèð äåéèëäèð, ÷öíêè õÿëèôÿ-
íèí þçö äÿ Àçÿðáàéúàíûí íÿ âÿçèééÿòäÿ îëäóüóíó áèëèð. Áèð äÿ áóäóð
êè, õÿëèôÿéÿ ãóðó áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìÿéèí ùå÷ äÿ ìÿíàñû éîõäóð.
105

Õÿëèôÿíèí ìÿêòóáäà ýþñòÿðäèéè ìÿñÿëÿëÿðÿ úàâàá âåðìÿê ëàçûìäûð.
Ìÿìëÿêÿòèí áó âÿçèééÿòèëÿ õÿëèôÿéÿ ïóë ýþíäÿðìÿê àüûëñûçëûãäûð.
Ýÿíúÿäÿí Àðàç êÿíàðûíà ãÿäÿð îëàí òîðïàãëàðûí ùÿð ãàðûøû áèð àäàìûí
ÿëèíäÿäèð. Àòàáÿéëÿðèí ãîøóíó ìÿìëÿêÿòè èøüàë åäÿíäÿí âÿ éîëëàðäà
ÿìèí-àìàíëûã áàøëàíàíäàí ñîíðà úàðèéÿëÿðè äÿ, õÿçèíÿíè äÿ, ìÿêòóáó
äà ýþíäÿðÿ áèëÿðèê.
Ìÿêòóáóí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÿëèíÿ äöøÿðñÿ, ñÿíèí Àçÿðáàéúàí
èñòèãëàëèééÿòèíÿ õÿéàíÿò åòäèéèíè âÿ áþéöê áèð õàëãû àëäàòäûüûíû èôøà
åäÿðëÿð. Î çàìàí ùÿéàòûí äà òÿùëöêÿ àëòûíäà ãàëà áèëÿð. Õöñóñÿí õàëã
õÿëèôÿíèí àäûíû åøèòìÿê èñòÿìÿäèéè áèð çàìàíäà ñÿíèí õÿëèôÿ èëÿ ÿëà-
ãÿäÿ îëìàüûí áþéöê áèð ãîðõóíóí çÿìèíÿñèíè ãîéà áèëÿð. Èíäè äàùà î
âàõò äåéèë, õÿëèôÿ íöôóçóíó Ãóðàíà âÿ äèíÿ ÿñàñëàíäûðìàã èñòÿéÿíëÿð
þç-þçöíö àëäàäûð. Ùàçûðäà íöôóçó éàëíûç ãîøóí âÿ ãûëûíú âàñèòÿñèëÿ
ñàõëàìàã ìöìêöíäöð.
ßìèð Òîõòàìûøûí òÿäáèðëÿðèëÿ ðàçûëàøìàäû, î, õÿëèôÿíèí ìÿêòóáóíó
úàâàáñûç ãîéìàüû éåíÿ äÿ ßìèðÿëìþìèíèíÿ ãàðøû ÿäÿáñèçëèê ùåñàá
åòäè. Íÿùàéÿò, ìÿêòóáó éàçäûðäû.
“Áó ýöí Äàðöññÿëàìäàí õÿëèôåéè-ðóéè-çÿìèí, ßìèðÿëìþìèíèí ùÿç-
ðÿòëÿðèíèí ìöáàðÿê ìÿêòóáóíó àëûá ýþçëÿðèìèçÿ ñöðòìÿéÿ âÿ þïìÿéÿ
íàèë îëäóã. Õóäàâÿíäè-àëÿìÿ ùÿäñèç øöêöðëÿð åòäèê êè, ßìèðÿëìþìè-
íèí þç íþêÿðëÿðèíè éàäûíäàí ÷ûõàðìàìûøäûð. Ö÷ èëäÿí áÿðèäèð êè, Äàðöñ-
ñÿëàì èëÿ ÿëàãÿìèç êÿñèëìèøäè, ëàêèí ãÿëáÿí âÿ ðóùÿí ßìèðÿëìþìèíèí
ùÿçðÿòëÿðèíèí íöôóç âÿ èðàäÿñè èëÿ ñûõû áèð ñóðÿòäÿ áàüëû èäèê.
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí âÿçèééÿòè îëäóãúà ÷ÿòèí áèð øÿêèë àëûá. Õàëã
àðòûã éåðëè ùàêèìëÿðè òàíûìàã èñòÿìèð. ßìèðÿëìþìèíèí ùÿçðÿòëÿðèíÿ
ùàìûäàí ÿââÿë Øèðâàí øàùëûüû èëÿ Àðàí ùàâàëèñè àðàñûíäà ìþâúóä îëàí
ÿëàãÿ ùàããûíäà éàçìàüû ëàçûì áèëèðÿì.
Øèðâàí øàùëûüû Àðàí ùàâàëèñèíèí áàøñûçëûüûíäàí èñòèôàäÿ åäèá áó
þëêÿíè þç ìÿìëÿêÿòèíÿ èëùàã åòìÿê èñòÿäè. Áó ìÿãñÿäÿ ÿñàñÿí äÿ
Ýÿíúÿíèí íöôóçëó àäàìëàðûíû þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêèá áþéöê ùÿäèééÿëÿð,
õÿëÿòëÿð, åùñàíëàð âåðèð, ùÿòòà øàèð ßáöë-Öëà áåëÿ ùàçûðäà õàãàíûí ñàðà-
éûíäà éàøàéûð. ßìèðÿëìþìèíèíèí àúèç íþêÿðëÿðè Àðàí èëÿ Øèðâàíûí áèð-
ëÿøìÿñè èøèíè ýÿëÿúÿêäÿ õÿëèôÿ íöôóçóíà ãàðøû çÿðÿðëè ùåñàá åäèá áó
èëùàãà ÿíýÿë òþðÿòäèëÿð. Áó òÿøÿááöñöìöçÿ Àðàíäàêû Àçÿðáàéúàí
âÿòÿíïÿðâÿðëÿðè äÿ êþìÿê åòäè.
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà ùþêóìÿòÿ ãàðøû úèääè áèð öñéàí ùÿðÿêàòû ùèññ
îëóíóðäó. Àðàëûãäà ùþêóìÿòè ìÿìëÿêÿòäÿí õàðèú åòìÿê, ÿðÿá íöìà-
106

éÿíäÿëÿðèíè ñöðýöí åëÿìÿê âÿ ñàèð áó êèìè ôèêèðëÿð ýåíèøëÿíìÿêäÿ èäè.
Áèç èñÿ îíëàðà èñòèãëàëèééÿò âÿäÿñè âåðìÿêëÿ áó ôèêèðëÿðè îíëàðûí áàøûí-
äàí ÷ûõàðäûã. Ùÿðýàù ßìèðÿëìþìèíèí íþêÿðëÿðè áó òÿøÿááöñöíäÿ õÿëè-
ôÿíèí ìöãÿääÿñ èðàäÿñèíÿ ãàðøû áèð ýöíàù ìöðòÿêèá îëóáäóðñà, õÿëèôÿ
þç ìÿðùÿìÿòèëÿ íþêÿðëÿðèíè áàüûøëàñûí. Ùàçûðäà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà
õàëã ãàðäàøëûüû ìÿñÿëÿëÿðè îëäóãúà áþéöê äàèðÿäÿ èíêèøàô åäèð. Õàëãûí
çèéàëûëàðû, áàøäà øàèð Íèçàìè îëìàã öçðÿ Çÿíúàíëû ßõè Ôÿððóõóí ãàð-
äàøëàøäûðìà ÿãèäÿñèíè õàëã è÷ÿðèñèíÿ éàéûðëàð, îíëàð áóíóíëà ìöõòÿëèô
ÿãèäÿ âÿ ìöõòÿëèô òÿðèãÿòëÿð äàøûìàãäà îëàí õàëãû âàùèä áèð ÿãèäÿ ÿòðà-
ôûíäà úÿì åòìÿéè äöøöíöðëÿð. Áó ìÿñÿëÿ äàùà ãîðõóëó ìÿñÿëÿäèð.
Àçÿðáàéúàí õàëãû äèíÿ âÿ ùþêóìÿòÿ ãàðøû öñéàí åòìÿê èøèíÿ Áàáÿ-
êèí çàìàíûíäàí àëûøìûøäûð. Áó áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû ÿí ãîðõóëó
õàëãäûð. Áóíëàð ñîí èëëÿð äèíÿ, ìþâùóìàòà, öëÿìàéà âÿ ðóùàíèëÿðÿ áèð
ùþêóìÿò íöìàéÿíäÿñè äåìÿéÿ áàøëàéûáëàð. Ýÿíúÿ õÿòèáèíèí ÿëåéùèíÿ
áþéöê áèð öñéàí áàøëàíàúàãäû. Îíó ñöðýöí åòìÿê áÿùàíÿñèëÿ áèð ãÿäÿð
õÿðú âåðèá Êÿáÿ çèéàðÿòèíÿ ýþíäÿðäèì. ßìèðÿëìþìèíèí ùÿçðÿòëÿðèíèí
õàòèðè-øÿðèôè êÿäÿðëÿíñÿ áåëÿ, áèð ìÿñÿëÿíè äÿ ýèçëÿäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì.
Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíè ñàêèò åòìÿê ö÷öí “ÿðÿá íöôóçóíó þëêÿäÿí
òÿìèçëÿéèðèê” äåéÿ áèð íå÷ÿ íÿôÿð ÿðÿáè äÿ çàùèðäÿ Àçÿðáàéúàíäàí
÷ûõàðäûì. Îíëàðäàí áèðèñè äÿ êàòèáèì Ìöùàêèì èáí-Äàâóä èäè. Î, õÿëè-
ôåéè-ðóéè-çÿìèíèí ùöãóãóíà ãàðøû õÿéàíÿò ÿëè óçàäûá, ñàðàéäà õÿëèôÿ
ö÷öí òÿðáèéÿ åäèëÿí Äèëøàä àäëû ãûçà ñåâýè åëàí åäèðäè, áóíà ýþðÿ äÿ îíó
úÿçàëàíäûðûá, ñîíðà äà Àçÿðáàéúàíäàí õàðèú åòäèì. Áó òÿäáèðëÿðèìèç äÿ
÷îõ ýþçÿë íÿòèúÿ âåðäè...
Áåéòöëìàëà îëàí áîðúëàðûìûç ùàããûíäà äåìÿëèéÿì êè, ìàëèééÿ
âÿçèééÿòè ÷îõ àüûð áèð øÿêèë àëûá. ßùàëè ÷îõ äèêáàøäûð, áÿçÿí êÿíäëÿðäÿ
âÿ øÿùÿðëÿðäÿ îëàí âåðýè éûüàíëàðûìûçû ÿí ñàäÿ áèð êÿíäëè äþéöá ãîâóð.
Àäàìëàðûìûç àéëàðëà âåðýè éûüìàüà ýåäÿ áèëìèð. Âåðýè éûüàíëàðäàí áèð
÷îõóíóí áàøûíû éàðûá ýåðè ãàéòàðûðëàð.
Ùÿðýàù ßìèðÿëìþìèíèíèí ìöãÿääÿñ ìÿêòóáóíäà ýþñòÿðèëäèéè
êèìè éàõûíäà èøëÿð éîëóíà äöøÿðñÿ, âåðýèëÿðè òàìàìèëÿ áèð íå÷ÿ àéûí
è÷ÿðèñèíäÿ éûüûá áåéòöëìàëà îëàí áîðúëàðû ýþíäÿðÿ áèëÿðÿì.
Úàðèéÿëÿð âÿ ãóëàìëàð ýþíäÿðìÿê áàðÿñèíäÿ äÿ áèð íå÷ÿ ñþç éàç-
ìàã èñòÿéèðÿì. ßââÿëúÿ áóðàäà ãûç éûüìàã öñóëó âåðýè ÿñàñûíà òÿòáèã
îëóíóðäó. Î çàìàí ßìèðÿëìþìèíèí ùÿçðÿòëÿðèíÿ ëàéèã îëàí ãûçëàðû
ñèéàùû åäèá àòàëàðûíà ÷îõ àüûð âåðýèëÿð ãîéóðäóã. Îíëàð àüûð âåðýèíè
âåðÿ áèëìÿäèéè ö÷öí ãûçûíû ßìèðÿëìþìèíèí ùÿçðÿòëÿðèíÿ êÿíèç âåðìÿê
107

øÿðÿôèíÿ íàèë îëóðäó. Ëàêèí èíäè íÿèíêè àüûð âåðýè, ùÿòòà éöíýöë âåðýè äÿ
ãîéìàã ìöìêöí äåéèë.
Ùàçûðäà õÿëèôÿéÿ ëàéèã îëàí ãûðõ íÿôÿð ãûçûí ñèéàùûñû âàðäûð. Àðàëûã
ñàêèò îëàí êèìè îíëàðû éûüûá Ñöñÿí âÿ Äèëøàäëà áÿðàáÿð ßìèðÿëìþìèíè-
íèí ùöçóðóíà ýþíäÿðÿúÿéÿì. Ùÿëÿëèê Àçÿðáàéúàíäàí êÿíàðà ãûç ýþí-
äÿðìÿê ÷îõ ãîðõóëó áèð èøäèð. Õöñóñÿí Äèëøàäû øÿùÿðèí ÿí íöôóçëó
àäàìëàðûíäàí Ôÿõðÿääèí äÿ ñåâèð, ìÿí äÿ ìÿìëÿêÿòèí ìÿñëÿùÿòèíè
íÿçÿðÿ àëûá îíà ñþç âåðìèøÿì. ßìèðÿëìþìèíèí ùèìàéÿñè öñòöìöçäÿ
îëóðñà, òåç áèð çàìàíäà Ôÿõðÿääèí áàøãàëàðû èëÿ áÿðàáÿð àðàäàí ãàëäû-
ðûá, Äèëøàäû ùöçóðà ýþíäÿðÿúÿéÿì.
ßìèðÿëìþìèíèíèí ñàäèã ãóëó Èíàíú”.
Ìÿêòóáóí öñòöíö ìþùöðëÿéèá ßìèð Èíàíúûí íþêÿðëÿðèíäÿí Ùàúèáÿ

òàïøûðäûëàð. Ùàúèá ýåúÿ èêÿí ùå÷ áèð êÿñÿ áèëäèðìÿäÿí, Ãàðàáàüà, îðà-
äàí äà Àðàç ÷àéûíû êå÷èá Áàüäàäà ýåòìÿëè èäè.
ÕßËÈÔßÍÈÍ ÃÀÑÈÄÈ
ßìèðèí ãàïûñûíäà âóðóëàí ôÿíÿðëÿðèí è÷èíäÿêè ïèé ÷ûðàãëàðû ùÿëÿëèê

éàíûðäû. Ïèé ÷ûðàãëàðûíûí èøûãëàðû ãàïûäà ýÿçÿí ýþçÿò÷èíèí êþëýÿñèíè òÿø-
êèë åäÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð çÿèô èäè. Èøûüûí ÿùàòÿ åäÿúÿéè ìÿñàôÿ áèð
íå÷ÿ ãÿäÿìäÿí àðòûã äåéèëäè. Áèð-áèðèíÿ ðÿãèá êÿñèëÿí âÿ ñþíöê ïèëòÿ-
íèí áîçóìòðàã àëîâóíó ãóúàãëàìàã èñòÿéÿí ãûñãàíú ïÿðâàíÿëÿðèí ñîí
äÿñòÿëÿðè ãûðûëûð âÿ äÿëè áèð ñåâýèéÿ ãóðáàí âåðèëèðäè.
Ãàðîâóë, ÷èéíèíäÿ íèçÿ î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ ýÿçèð âÿ áÿçÿí íèçÿñèíÿ
ñþéêÿíÿðÿê ìöðýöëÿéèðäè. Ôÿõðÿääèí þç àäàìëàðû âàñèòÿñèëÿ ßìèðèí
ãàðîâóëëàðûíà ùèññ åòäèðìÿäÿí ñàðàéû âÿ ñàðàé áàü÷àñûíû ìöùàñèðÿéÿ
àëäûðìûøäû. Ôÿõðÿääèíèí þçö äÿ áèð íå÷ÿ éîëäàøû èëÿ áÿðàáÿð ñàðàéûí
áàü÷à ãàïûñûíû íÿçàðÿò àëòûíà àëìûøäû, ÷öíêè ýåúÿëÿðè ñàðàéëà îëàí ÿëàãÿ
àíúàã áàü÷à ãàïûñûíäàí èäè. Íÿäÿíñÿ áó ýåúÿ ßìèðèí ñàðàéûíäàí áèð
íÿôÿð äÿ îëñà äèøàðû ÷ûõìàìûøäû.
Ñÿùÿðÿ àç ãàëûðäû. Èøâÿêàð ãàäûíëàð êèìè öçöíöí áèð òÿðÿôèíè ýþñòÿ-
ðÿí àé äà ìàâè ùàâàäà ýÿçäèéè çàìàí ñó öçÿðèíäÿ öçÿí éàðûì÷ûã ãàð-
ïûç ãàáûüûíû òÿñâèð åäèðäè.
Àéûí çèéàñû îëäóãúà çÿèô èäè. ßòðàôûíäà äîëàøàí õûðäà óëäóçëàðûí èøû-
üûíà áåëÿ ãàëèá ýÿëÿ áèëìèðäè.
108

Àé ÷ûõàí êèìè Ìàùìóäëó âÿ ßáóáÿêð êÿíäèíèí êþïÿêëÿðè àüçûíû
ôÿçàéà òóòàðàã áèð àüûçäàí óëàøìàüà áàøëàäûëàð. ßìèðèí ñàðàéûíû ýöäÿí
ãàðîâóëëàð “ñÿùÿðäèð!” — äåéÿ ÷ÿêèëèá ýåòìÿê èñòÿðêÿí, ñàðàé ãàðîâóë-
÷óëàðû äà êþïÿêëÿðèí óëàøìàñûíû åøèäÿðÿê, ñÿêèéÿ ñþéêÿíèá éàòìûøäûëàð.
Ôÿõðÿääèí áàü÷à ãàïûñûíäàí àéðûëìàìûøäû. Áèð àç ñîíðà ßìèðèí áàü÷à
ãàïûñûíäà áàüëàíìûø êþïÿêëÿðèí äÿ ñÿñè åøèäèëäè. Áèð äÿãèãÿ êå÷ìÿäÿí
áàü÷à ãàïûñû à÷ûëäû, ãàïûäàí áèð íÿôÿð ÷ûõûá êþïÿéÿ éàíàøäû, êþïÿê èñÿ
îíó ýþðÿí êèìè ñÿñèíè êÿñÿðÿê éàëòàãëàíìàüà áàøëàäû.
Êþïÿê ñàêèò îëàíäàí ñîíðà ãàïûäàí èêèíúè áèð íÿôÿð ÷ûõûá äöç-
äîüðó ÷àé êÿíàðûíà äöøìÿéÿ áàøëàäû. Êþïÿéè ñàêèò åäÿí àäàì éåíÿ äÿ
áàü÷àéà ýèðèá, ãàïûíû áàüëàéàðàã ýåòäè.
Ôÿõðÿääèí éàíûíäàêû éîëäàøëàðû èëÿ áàü÷àäàí ÷ûõàðàã, ÷àéà òÿðÿô
äöøÿí àäàìû òÿãèá åòìÿéÿ áàøëàäû. Íàìÿëóì àäàì ÷àéû êå÷ìÿê ö÷öí
êþðïöéÿ éàíàøìàäû, ÷àéûí êÿíàðûíà äöøÿí êèìè ñîéóíóá ÷àéû êå÷äè.
Áó, îíó òÿãèá åäÿíëÿðèí øöáùÿëÿðèíè áèð äàùà àðòûðäû. Îíëàð äà ÷àéû
êå÷èá èêè ùèññÿéÿ àéðûëäûëàð; áèð ùèññÿñè Ìóñà äÿéèðìàíûíûí öñòöíäÿí
àøûá îíó ãàðøûëàìàã ö÷öí éîë áàøëàäû, î áèðè ùèññÿ èñÿ îíó òÿãèáëÿ
éîëóíà äàâàì åòäè.
Íàìÿëóì àäàìûí êå÷èá ýåòìÿñè ö÷öí àíúàã áèðúÿ éîë âàð èäè. Î,
Õàíÿýàù êÿíäèíèí àéàüûíäàêû ãÿáèðèñòàíûí ãÿðá òÿðÿôèíäÿí êå÷èá ýåò-
ìÿéÿ ìÿúáóð èäè.
Ôÿõðÿääèíèí àäàìëàðû Ìóñà äÿéèðìàíûíûí öñòöíäÿí àøûá íàìÿëóì
àäàìûí éîëóíó êÿñìèøäèëÿð.
Íàìÿëóì àäàì éåòèøäè, îíà ÷îõ äèããÿòëÿ áàõäûëàð, î ùå÷ äÿ ñàðàéäà
éàøàéàí àäàìà áÿíçÿìèðäè. Ùÿð ùàëäà ñàðàéäàí ÷ûõäûüû ö÷öí ãàðîâóë-
ëàð äà îíó ñàõëàìàëû âÿ éàíûíäà íÿ àïàðäûüûíû éîõëàìàëû èäèëÿð.
Øåéõ Ñàëåù ìÿãáÿðÿñèíèí éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí îíóí áàøûíà áèð ïàëàç
àòûá ìÿãáÿðÿíèí è÷èíÿ ýÿòèðäèëÿð. Îíó àðõàäàí òÿãèá åäÿíëÿð äÿ ýÿëèá
éåòèøäè. Íàìÿëóì àäàìû ñîí êþéíÿéèíÿ ãÿäÿð ñîéóíäóðäóëàð âÿ
éàíûíäà îëàí øåéëÿðè ýþòöðöá éîëà äöøäöëÿð.
Ùàúèá, òàìàìèëÿ áèð òóìàí-êþéíÿêäÿ ãàéûäûá ßìèðèí ñàðàéûíà
ýÿëäèéè âàõò ùÿëÿ èøûãëàíìàìûøäû. Î, áàü÷à ãàïûñûíà éàíàøà áèëìÿäè,
÷öíêè ãàïûäà áàüëàíàí ñÿðò êþïÿê îíó éûðòûá äàüûäà áèëÿðäè. Î, ñàðàé
ãàïûñûíà éàíàøûá ìöðýöëÿìÿêäÿ îëàí ãàðîâóëó îéàòäû âÿ:
— Òåç ìÿíè è÷ÿðè áóðàõ, ìÿíè áó ùàëäà ýþðìÿñèíëÿð! — äåäè.
Ãàðîâóë îíó áàøûíäàí àéàüûíà ãÿäÿð ýþçäÿí êå÷èðäè. Ýþçëÿðèíè
îâóá îíà äèããÿòëÿ áàõäû âÿ àçÿðáàéúàíúà ñîðóøäó:
109

— Íÿ èñòÿéèðñÿí, áó íÿ ùàëäûð?
Ùàúèá ãàðîâóëóí ÿðÿáúÿ áèëìÿäèéèíè ýþðöíúÿ, ÷îõ ùÿéÿúàíëû áèð
ñóðÿòäÿ:
— ßíÿëöðéàí, ÿíÿë Ùàúèá èáí-Òàùèð! — äåäè. Ãàðîâóë éåíÿ äÿ áèð
øåé àíëàìàéàðàã ñàêèò-ñàêèò áàõìàüà áàøëàäû. Áó ñöêóò áèð íå÷ÿ
äÿãèãÿ ÷ÿêäè, íÿùàéÿò, ãàðîâóë íÿ äöøöíäöñÿ ãàïûíû âóðóá ãàðîâóëáà-
øûíû ÷àüûðäû, ãàðîâóëáàøû ÿðÿá îëäóüó ö÷öí Ùàúèáëÿ äàíûøäû, ìÿñÿëÿíè
àéäûí åòäè âÿ Ùàúèáè è÷ÿðè àëäû.
ßìèð ùÿëÿ éàòàüûíäàí ãàëõìàìûøäû; î, ýåúÿêè ñÿðõîøëóüóí õóìàð-
ëûüû àëòûíäà íàçëàíûðäû. Ýþçÿë úàðèéÿëÿð éàòàã îòàüûíà ýèðèá ùÿð ýöíêö
âÿçèôÿëÿðèíÿ áàøëàìûøäûëàð.
ßââÿëúÿ Çÿðèôÿ èëÿ Ùöìåéðà àäëû èêè ýþçÿë úàðèéÿíèí áèðèñè ßìèðèí
ñàüûíäà, èêèíúèñè èñÿ ñîëóíäà îòóðóá, îíóí àéàãëàðûíû âÿ ãûë÷àñûíûí
éóìøàãëàðûíû îâóð âÿ îíó íàçëàíäûðûðäûëàð.
Çÿðèôÿ èëÿ Ùöìåéðà âÿçèôÿëÿðèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà Ñàíèùÿ èëÿ Ýöë-
íàð àäëû úàðèéÿëÿð ßìèðèí éàòàüûíà éàíàøàðàã îíóí ùàìàì ëèáàñûíû
ýåéèíäèðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áó ÷îõ óçóí ÷ÿêìÿäè. ßìèð éàòàã îòàüûíäàí
äÿùëèçÿ ÷ûõàíäàí ñîíðà îíó ýþçëÿìÿêäÿ îëàí îí ñÿêêèç íÿôÿð ýþçÿë âÿ
ýÿíú úàðèéÿ îíó àðàëûüà àëûá ÷èìäèðìÿéÿ ýþòöðäöëÿð. Îí ñÿêêèç úàðèéÿ
ßìèðè áèð ñààòûí çÿðôèíäÿ ÷èìäèðèá ãóðòàðäû. Éåíÿ äÿ Ñàíèùÿ èëÿ Ýöëíàð
ùàìàìà ýèðèá ßìèðèí íàìàç ïàëòàðëàðûíû âåðäèëÿð âÿ ýåéèíäèðèá íàìàç
îòàüûíà ýÿòèðäèëÿð. ßìèð íàìàçà áàøëàìàã èñòÿðêÿí ýÿíú âÿ ýþçÿë úàðè-
éÿëÿð ÷ÿêèëèá ýåòäèëÿð. Áóíëàð ýåòäèêäÿí ñîíðà Ùÿéàò õàòóí àäëû ãîúà
áèð ãàäûí è÷ÿðè ýèðèá ñÿúúàäÿíè õàë÷àíûí öñòöíÿ âÿ Íèáèðÿ õàòóí ýÿëèá
úàíàìàçû ñÿúúàäÿíèí öñòöíÿ à÷äû, ßìèð ñÿùÿð íàìàçûíà áàøëàäû.
Ñÿùÿð íàìàçû éàðûì ñààò ÷ÿêäè. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà Øåéõ Ùàäè
Öëãàðè ÿëèíäÿ Ãóðàí íàìàç îòàüûíà ýèðèá ßìèðÿ éàñèí ñóðÿñèíè îõóäó.
Áèð ñààòäàí ñîíðà Ùÿéàò õàòóíëà Íèáèðÿ õàòóí è÷ÿðè ýèðèá úàíàìàçû âÿ
ñÿúúàäÿíè éûüäûëàð.
Ñöôðÿ õèäìÿò÷èëÿðè è÷ÿðè ýèðèá ñöôðÿíè ßìèð îòóðäóüó äþøÿéèí ãàð-
øûñûíäà ñàëäûëàð. Áó àíäà ãûðõ áåø íÿôÿð ýþçÿë úàðèéÿ îòàüà ýèðäè âÿ
ÿëâàí éåìÿêëÿðè ñöôðÿíèí öçÿðèíÿ äþøÿìÿéÿ áàøëàäû. Ñàãèëÿð ÿëëÿðèíäÿ
ïèéàëÿëÿð äàõèë îëäó, èêè íÿôÿð ãóëàì ðÿòëè1 ýÿòèðèá ñöôðÿíèí îðòàñûíäà
ãîéäó. Áóíëàðûí äàëûíúà äà, øÿðàá÷ûëàð è÷ÿðè ýèðèá àüûçëàðû éàøûë èïÿêëÿðëÿ
ñàðûíìûø øöøÿëÿðè à÷ûá ðÿòëèí è÷èíÿ òþêìÿéÿ áàøëàäûëàð.
__________
1
Øÿðàá òþêöëÿí áþéöê âàçëàðà äåéèëèð.
110

ßìèð ñöôðÿéÿ ÿëèíè óçàòìûðäû, î áÿçè ãîíàãëàðû ýþçëÿéèðäè. ßìèðèí
âÿçèðè Òîõòàìûø âÿ ãîøóí êîìàíäàíëàðûíäàí Ùöñàìÿääèí è÷ÿðè ýèðäè-
ëÿð, îíëàð ñöôðÿéÿ îòóðóíúà ßìèð “áèñìèëëàù” äåäè âÿ ñÿùÿð éåìÿéè
áàøëàíäû. Ìóñèãè÷èëÿð, îíëàðûí äàëûíúà äà ðÿããàñÿëÿð îòàüà äàõèë îëäó-
ëàð. Ñàãèëÿð ýöìöø ñèíèëÿðäÿ äöçöëìöø çÿðèô ïèéàëÿëÿðëÿ ðÿòëÿ éàíàøäû-
ëàð. Øÿðàá÷û ÿëèíäÿ ýöìöø àáýÿðäÿí ïèéàëÿëÿðè äîëäóðäóüó çàìàí ÷àë-
üû÷ûëàð èøÿ áàøëàäû. ßìèðèí îí íÿôÿðäÿí èáàðÿò ðÿããàñÿñè äÿ áèð àíäà
éåðèíäÿí ñû÷ðàéàðàã, ßìèðÿ òÿçèì åòäèëÿð âÿ ðÿãñÿ áàøëàäûëàð. Ðÿããà-
ñÿëÿðèí ýþñòÿðÿúÿéè áÿäèè èíúÿëèêëÿð ßìèðèí ÿëèíäÿêè ïèéàëÿñè èëÿ ùÿìà-
ùÿíý îëìàìûøäû êè, õèäìÿò÷è è÷ÿðè ýèðèá ñÿñëÿíäè: — Ùàúèá! Ùàúèá.
Ùÿð øåé îëäóüó éåðèíäÿ ãàëäû. Ïèéàëÿëÿð, ðÿããàñÿëÿð, ñàãèëÿð, øÿðàá-
÷ûëàð, ñöôðÿéÿ éåìÿê ýÿòèðÿí úàðèéÿëÿð — ùÿð øåé, ùÿð øåé ñöêóòà áöðöíäö.
Àíúàã ãîúà âÿçèð Òîõòàìûø õèäìÿò÷èéÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Ýåò, Ùàúèáè áóðà ÷àüûð! — äåäè.
Ñîíðà ßìèð äÿ úàðèéÿëÿðÿ ÿìð åòäè:
— Ñöôðÿíè éûüûøäûðûí, ùàìûíûç äà áóðàäàí ýåäèí! — Îòàã áîøàëäû, ùå÷
áèð êÿñ ãàëìàäû. Òîõòàìûø ßìèðÿ òÿðÿô äþíöá ãÿìýèí âÿ íÿñèùÿòâåðèúè
áèð ùàëäà äåäè:
— Áó èø áèð ùàäèñÿñèç äåéèëäèð. Ìÿí ßìèðÿ äåäèì êè, ìÿêòóáà úàâàá
éàçìàã ìÿñëÿùÿò äåéèë. Ùÿð èøäÿ îëäóüó êèìè èíäè äÿ ìÿíèì äåäèêëÿ-
ðèìè åøèòìÿäèí. Ùàçûðêû âÿçèééÿòèí íÿ ãÿäÿð ãîðõóëó îëäóüóíó íÿçÿðÿ
àëìàã ëàçûì èäè.
Ùàúèá è÷ÿðè ýèðäè, î ÷ûëïàã èäè, àíúàã öñòöíÿ áèð ÿáà ñàëìûøäû. ßìèð
îíà ñóàë âåðäè:
— Áó íÿ ùàäèñÿäèð?
Ùàúèá òèòðÿê áèð ñÿñëÿ äåäè:
— ×îõ øöêöð åäèðÿì êè, ìÿíèì þçöìö þëäöðìÿäèëÿð. Ìÿí ùÿëÿ øÿ-
ùÿðäÿí î ãÿäÿð äÿ óçàãëàøìàìûøäûì, êè÷èê áèð êÿíäèí àëòûíäàêû ãÿáè-
ðèñòàíäàí êå÷èá, áþéöê áèð ìÿãáÿðÿéÿ éàõûíëàøûðäûì. Áèðäÿí áàøûìà
áèð ïàëàç àòûëûá ìÿãáÿðÿéÿ òÿðÿô ýÿòèðèëäèéèìè ýþðäöì.
ßìèð òÿëÿñèê ñîðóøäó:
— Ìÿêòóáó àëìàäûëàð êè?!
— Áöòöí ùàäèñÿëÿð ùÿìÿí ìÿêòóáó ìÿíäÿí àëìàã ö÷öí ãóðóëìà-
éûáäûðìû?
Òîõòàìûø éåíÿ äÿ áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðèá þç-þçöíÿ äåäè:
— Áöòöí ìÿìëÿêÿò ýþç îëóá áèçè òÿãèá åäèð, áèç èñÿ ñàðàéûí è÷ÿðè-
ñèíÿ ñîõóëóá, êîð-êîðàíÿ áèð ñóðÿòäÿ èø òóòóðóã.
111

ßìèð äÿ òÿÿññöôåäèúè âÿ àúèçëÿøìèø áèð ùàëäà ÿëèíè äèçèíÿ ÷ûðïàðàã
äåäè:
— Çÿìàíÿíèí èøèíÿ áàõûí, âàõòèëÿ ìÿíèì ùÿð áèð ùÿðÿêÿòèì Àðàí
ìÿìëÿêÿòèíäÿ áèð ùàäèñÿ êèìè ùÿð éåðÿ âÿ ùÿð êÿñÿ òÿñèð éåòèðèðäè, èíäè
èñÿ áåø-àëòû íÿôÿð àäû-ñàíû ìÿëóì îëìàéàí àäàì ùÿð ýöí ìÿíÿ ãàðøû
áèð ùàäèñÿ éàðàäûð.
Òîõòàìûø ßìèðÿ öðÿê âåðÿðÿê:
— Øàøûðìàüà âÿ áàø èòèðìÿéÿ äÿéìÿç, ùàäèñÿëÿðÿ ãàðøû ùàäèñÿëÿð
ãîéìàã ëàçûìäûð. Èø-èøäÿí êå÷èáäèð.
ßìèð Ùàúèáÿ ñóàë âåðäè:
— Ñÿí ùÿìÿí àäàìëàðû ñÿñèíäÿí òàíûéà áèëÿðñÿíìè?
— Áÿëè, òàíûéà áèëÿðÿì!
— Îíëàð ñÿíè äàíûøäûðäûëàðìû?
— Õåéð, äàíûøäûðìàäûëàð.
— Áÿñ ñÿí îíëàðûí ñÿñèíè ùàðàäàí åøèòäèí?
— Þç àðàëàðûíäà äàíûøûðäûëàð.
— Íÿ äàíûøûðäûëàð?
— ßðÿáúÿ äàíûøûðäûëàð. Áÿçèñè ìÿíè þëäöðìÿéè òÿêëèô åäèðäè, áÿçèëÿðè
èñÿ éàðàìàç, áóíóí íÿ òÿãñèðè âàðäûð? — äåéÿ ìàíå îëóðäó.
Òîõòàìûø:
— Áó äà áèð ùèéëÿäèð! — äåäè. — Ýÿíúÿ êèìè éåðäÿ ÿðÿáëÿð ýåúÿ âàõòû
áàøûíû åâèíäÿí äèøàðû ÷ûõàðà áèëìÿç. Îíëàðûí øÿùÿðèí àëòûíäà ãàñèäè
ãàðÿò åòìÿñèíÿ êèì èíàíà áèëÿð? Ùàäèñÿ òÿøêèë åäèëìèø áèð ùàäèñÿäèð.
Éåðëèëÿðèí èøèäèð. Áóðàäà ÿðÿáúÿ äàíûøàí éöçëÿðúÿ éåðëè âàðäûð. Ùÿð
äèëäÿ äàíûøûðëàð-äàíûøñûíëàð, éåíÿ äÿ ñÿñëÿðèíäÿí òàíûìàã ìöìêöíäöð.
Øöáùÿëè àäàìëàðûí ñèéàùûñûíû òóòìàã, îíëàðû áàøãà áèð èø ö÷öí ÷àüûðûá
äàíûøäûðìàã âÿ äàíûøäûðàí çàìàíäà Ùàúèáè ïÿðäÿíèí äàëûíäà ãîéìàã
ëàçûìäûð.
ßìèð Òîõòàìûøûí ôèêðèíÿ ãàðøû àúû áèð òÿáÿññöìëÿ äåäè:
— Øöáùÿëè àäàìëàðû ñèéàùûéà àëìàã âÿ îíëàðûí øöáùÿëè îëäóãëàðûíû
òÿéèí åòìÿê î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äåéèëäèð. Ëàêèí áóíóíëà áèç íÿ åäÿ áèëÿ-
ðèê? Êèìÿ ýöúöìöç ÷àòàð? Òóòàã êè, Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèí øöáùÿëè
àäàìëàðäûð. Áóýöíêö âÿçèééÿòëÿ ÿëèìèçäÿí íÿ ýÿëÿð?
— Áóíëàðû òÿéèí åòìÿê èíäè ö÷öí äÿ ëàçûì îëìàñà, ýÿëÿúÿê ö÷öí
ëàçûìäûð, ÷öíêè çàìàí äàèìà áó ÿéðè ìÿùâÿðèí öçÿðèíäÿ äàâàì åäÿ
áèëìÿç. Áó ýöí ýöúöìöç éîõäóðñà, ñàáàù îëàúàãäûð. Ùÿëÿëèê õàðèúè
äöøìÿíëÿðèìèçëÿ ìöäàðÿ åòìÿëèéèê. Ëàêèí è÷ÿðèäÿêè äöøìÿíëÿðè àçàä
112

áóðàõìàã îëìàç. Áóðàäàí åøèéÿ õÿáÿð àïàðàíëàð âàðäûð. Áó äà áèçèì þç
ñÿùâëÿðèìèçäèð, ÷öíêè úàðèéÿëÿðèí Ôÿõðÿääèí âÿ ñàèð áó êèìè àäàìëàðëà
ÿëàãÿ ñàõëàìàñûíà áèçèì þçöìöç èìêàí âåðäèê.
ßìèð þçöíö äöçÿëäèá:
— Äîüðóäóð, — äåäè âÿ õàúÿ Ìöôèäè ÷àüûðûá ôÿðìàí âåðäè: — Áóíäàí
ñîíðà Äèëøàäûí Ôÿõðÿääèíëÿ ÿëàãÿäÿ îëäóüóíó åøèäÿðñÿì, ñÿíè ãàòûð
ãóéðóüóíà áàüëàòäûðûá Ýÿíúÿ êö÷ÿëÿðèíäÿ ñöðöòäöðÿúÿéÿì. Î, áóðà-
äàí ðÿää åäèëÿíÿ ãÿäÿð ùå÷ áèð éåðÿ áóðàõûëìàìàëûäûð. Åøèòäèíìè? Îíó
ùÿáñäÿ ñàõëàðñàí. Àíúàã þç îòàüûíäà ñàõëàìàëûñàí. Éåìÿéèíÿ äÿ,
ýåéèíìÿéèíÿ äÿ äèããÿò ýþñòÿð, îíóí ÷ÿêèñè áèð îâãèéÿ1 àçàëñà, ýþçÿëëè-
éèíäÿí áèð èéíÿíèí ýþçö ãÿäÿð òÿüéèð òàïñà ìöãÿññèðñÿí. Î õÿëèôÿéÿ
ýþíäÿðèëÿúÿêäèð.
ÔßÕÐßÄÄÈÍ Âß ÑßÁÀ
Äèëøàäûí ùÿáñÿ àëûíìàñû õÿáÿðè ùÿð êÿñäÿí àðòûã Ñÿáà õàíûìû øàä-
ëàíäûðäû. Ôÿõðÿääèí Äèëøàäûí òÿðÿôèíäÿí âÿ Ñÿáà õàíûìûí ÿëè èëÿ éàçûë-
ìûø ñàõòà ìÿêòóáó íå÷ÿ ýöíäö êè, àëìûøäû. Ìÿêòóáäà “Ñÿáà õàíûìëà
ýþðöøöá òÿôñèëàòû îíäàí ñîðóø” éàçûëìàñû Ôÿõðÿääèíè ùåéðÿòÿ ýÿòèðìèøäè.
Î, Äèëøàäûí ÿòðàôûíäà áÿäáÿõò áèð ùàäèñÿ îéíàíûëäûüûíû éÿãèí åòäèéèí-
äÿí, Ñÿáà õàíûìëà ÷îõ òåç ýþðöøìÿéÿ òÿëÿñèðäè. Ñÿáà õàíûì áóíó ùèññ
åòäèéè ö÷öí Ôÿõðÿääèíèí ýþçöíÿ ýþðöíìöð âÿ îíóí ýþðöø ö÷öí ìàðàã
âÿ ùÿéÿúàíûíûí àðòìàñûíà ÷àëûøûðäû. Ëàêèí Äèëøàä ùÿáñÿ àëûíàíäàí
ñîíðà Ôÿõðÿääèíëÿ ýþðöøìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëè áèð ôöðñÿò ÿëÿ êå÷äèéèíè
àíëàäû âÿ áó ìÿãñÿäëÿ àõøàì ÷àüû áöòöí çèíÿòëÿðèíè öñòöíÿ òàõàðàã
ñàðàéäàí ÷ûõäû. Ôÿõðÿääèíèí ÷èíàðëàðûí êþëýÿñèëÿ êå÷ÿðÿê, ñàðàé ãàïû-
ñûíà áàõäûüûíû ýþðäö âÿ åòèíà åòìÿäÿí êå÷èá ýåòäè.
Íå÷ÿ ýöíëÿðäÿí áÿðè Ñÿáà õàíûìû ýþðìÿê ö÷öí áöòöí âàõòûíû ñÿðô
åäÿí Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìû äÿðùàë òàíûäû. Î, Ñÿáà õàíûìû áèð íå÷ÿ
êÿðÿ ýþðìöø, ùÿòòà îíóí ñåâýèéÿ äàèð òÿëÿáëÿðèíè äÿ åøèòìèøäè. Áóíà
ýþðÿ äÿ Ñÿáà õàíûìû èçëÿìÿéÿ áàøëàäû. ×îõ óçóí-óçàäû âÿ äîëàøûã
êö÷ÿëÿðäÿí êå÷èá ýåòäèëÿð. Ôÿõðÿääèí úöìÿ àõøàìû îëäóüóíó áèëìèðäè,
áóíà ýþðÿ äÿ Ñÿáàíûí áó ãÿäÿð óçóí éîëëàðû ýåòìÿñèíÿ ùå÷ áèð ìÿíà
âåðÿ áèëìèðäè. Íÿùàéÿò, îíëàð ãÿáèðèñòàíà ýÿëäèëÿð. Ñÿáà õàíûì Øåéõ
__________
1
Î â ã è é ÿ — ÷ÿêè àäûäûð.
113

Ñàëåùèí ìÿãáÿðÿñèíÿ ýèðèá, çèéàðÿòíàìÿ îõóìàüà áàøëàäû. Ôÿõðÿääèí
äÿ îíóíëà éàí-éàíà äóðìóøäó.
Çèéàðÿòíàìÿ áèòäèêäÿí ñîíðà Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìà ñóàë âåðäè:
— Ñÿáà õàíûì, ñÿí áó ìÿãáÿðÿíèí çèéàðÿòèíÿ òåç-òåçìè ýÿëèðñÿí?
Ñÿáà õàíûì òÿÿúúöáëÿ äþíöá Ôÿõðÿääèíÿ áàõäû, ñàíêè îíó òàìà-
ìèëÿ ýþðìÿìèøäè, áóíà ýþðÿ äÿ:
— Ôÿõðÿääèí, ñÿí ÷îõäàíìû áóðàäà èäèí? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Ñÿí çèéàðÿòíàìÿíè áàøëàéàí äÿãèãÿäÿí áóðàäà èäèì. Çèéàðÿòíà-
ìÿíè ìÿíèì ö÷öí äÿ îõóäóí?
— Ìÿí ñÿíèíëÿ áóðàäà ýþðöøìÿéè ùå÷ äÿ ñåâìèðÿì. Äîñòóí äîñò èëÿ
ãÿáèðèñòàíäà ýþðöøìÿñè õîøáÿõòëèê öìèäëÿðè âåðìèð.
— Ìÿí äàèìà ñÿíèí õîøáÿõò îëìàíû èñòÿéèðäèì. Õîøáÿõò îëäóüóíó
åøèòäèì.
— Ùàíñû õîøáÿõòëèéèìè åøèòìèñÿí?
— ßìèðèí úàðèéÿñè îëìàã øÿðÿôèíè ìÿíèìñÿéÿí áèð ãûç, þçöíö õîø-
áÿõò ùåñàá åòìÿçìè? Àíúàã ñÿíèí ãÿäÿð ýþçÿë áèð úàðèéÿíèí åâäÿí
÷ûõìàñûíà Úàùàíáàíó õàíûìûí íÿ úöð ðàçû îëäóüóíó òÿñÿââöðÿ ýÿòèðÿ
áèëìèðÿì.
— Òÿñÿââöðÿ ýÿòèðÿ áèëìÿäèéèíèí ñÿáÿáè ßáöë-Öëàíûí àèëÿñèíäÿ áàø
âåðÿí ùàäèñÿíè áèëìÿäèéèíäÿíäèð.
— Íÿ îëìóøäóð êè?
— Ìàùòàá õàíûìëà Íèçàìèíèí åâëÿíìÿê ùàäèñÿñèíè åøèòìÿäèíìè?
— Åøèòäèì. Íèçàìè Ìàùòàá õàíûìûí èçäèâàúûíäàí áîéóí ãà÷ûðìàäûìû?
— Ãà÷ûðäû. Ëàêèí ßáöë-Öëàíûí àèëÿñè Íèçàìèíèí Ìàùòàá õàíûìû
ñåâìÿìÿñèíèí ñÿáÿáèíè ìÿíäÿ ýþðäöëÿð. Çÿíëÿðè äÿ äîüðó èäè, ÷öíêè
ìÿí Íèçàìè êèìè ýÿíú áèð øàèðèí àõìàã âÿ àäè áèð ãûçà åâëÿíìÿñèíÿ
ðàçû îëà áèëìÿçäèì. Íÿùàéÿò, ßìèð Èíàíú õÿëèôÿéÿ ýþçÿë úàðèéÿëÿð
ùÿäèééÿ ýþíäÿðìÿê èñòÿäèéè ö÷öí ìÿíè äÿ ßáöë-Öëàíûí àèëÿñèíäÿí
àüûð áèð ãèéìÿòÿ àëäû. Áóíóíëà äà ìÿí èêè õîøáÿõòëèéÿ áèðäÿí íàèë
îëäóì: î ãèëö-ãàëëû àèëÿäÿí ãóðòàðäûì, ùÿì äÿ õÿëèôÿ ñàðàéëàðûíäà
ùÿéàò êå÷èðìÿê øÿðÿôèíÿ íàèë îëäóì. Ãîé ìÿíäÿí ýþçÿëëÿðèíè àõòàðàí-
ëàð äà þç ùåñàáûíû àïàðñûíëàð.
Ôÿõðÿääèí îíóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè àíëàéûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ îíóí
ãÿëáèíè ÿëÿ àëìàã ö÷öí äåäè:
— Åëÿ äöøöíìÿ, Ñÿáà õàíûì. Ñÿíèí ýþçÿë âÿ ñåâèìëè áèð ãûç îëäó-
üóíó ùå÷ êÿñ èíêàð åòìÿç. Ùÿðýàù ñÿí ýþçÿë îëìàñàéäûí, áþéöê øàèð
ßáöë-Öëà ñÿíè þç åâèíäÿ ñàõëàìàçäû.
114

Ôÿõðÿääèí îíó áàøãà áèð ìÿãñÿäëÿ ýþðìÿê èñòÿäèéèíäÿí, ñþùáÿòè
ÿñêè ñåâýèëÿðèí öçÿðèíÿ êå÷èðìÿê èñòÿìÿäè. Ñÿáà õàíûì èñÿ îëäóãúà
åùòèéàòëà äàâðàíûð, Äèëøàä áàðÿñèíäÿ áèð êÿëìÿ äÿ îëñà äàíûøìûðäû. Î
ÿââÿëúÿ Ôÿõðÿääèíèí ñþùáÿò à÷ìàñûíû ýþçëÿéèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ýåò-
ìÿéÿ ùàçûðëàøàðàã:
— Ìÿíè áàüûøëà, ñÿíèíëÿ âàõò êå÷èðìÿê, ìÿíúÿ, ùÿð øåéäÿí ãèéìÿò-
ëèäèð, ëàêèí ßìèðèí ãûçû áèð ñààò äà îëñà ìÿíñèç ñàðàéäà ãàëìàüû ñåâìèð.
Ñÿáà õàíûì áóíó äåéÿðÿê àéðûëìàã èòÿðêÿí Ôÿõðÿääèí îíó äàéàí-
äûðûá äåäè:
— Ìÿí Äèëøàääàí áèð ìÿêòóá àëìûøàì. Ìÿêòóá îëäóãúà àíëàøûëìàç
áèð ìÿêòóáäóð. Ëàêèí Äèëøàä ìÿñÿëÿíèí òÿôñèëàòûíû þéðÿíìÿê ö÷öí
ñÿíÿ ìöðàúèÿò åòìÿéè òàïøûðìûøäûð.
Ñÿáà õàíûì ìÿçÿììÿòåäèúè áèð òþâð àëàðàã áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðèá
äåäè:
— Ìÿíèì áàøûìà ýÿòèðäèêëÿðèíäÿí î áÿäáÿõòèí äÿ áàøûíà ýÿòèðäèí?
Ôÿõðÿääèí ùåéðÿòëè áèð âÿçèééÿòëÿ:
— ßúÿáà, ìÿí îíà ãàðøû íÿ êèìè áèð ôÿíàëûã åòäèì êè, — äåéÿ ñîðóøäó.
Ñÿáà õàíûì:
— Ìÿíÿ ãàðøû íÿ êèìè ôÿíàëûã åòìèøäèíñÿ, Äèëøàä ö÷öí äÿ îíó
åòäèí! — äåäè.
— Ôÿíàëûüûí áèð àäû îëìàçìû?
— Íÿ ö÷öí äÿ îëìàñûí? Èëëÿð óçóíó áèð àäàìëà ÿéëÿíÿðÿê, ñîíðà
îíó ðÿää åòìÿê âÿ áàøëû-áàøûíà áóðàõìàã ôÿíàëûã äåéèëìè?
— Îíó êèì äåéèð êè? Ìÿí îíó ðóùóì ãÿäÿð ñåâäèéèì áèð ùàëäà ðÿää
åäÿ áèëÿðÿììè?!
— Ãÿùðÿìàíñàí, ëàêèí ãàäûíëàð ùàããûíäàêû ðÿôòàðûí ÿí àäè ðÿùìñèç
âÿ ÿäÿáñèç êèøèëÿðèí ðÿôòàðûíäàí ôÿðãëè äåéèë. Éàçûã ãûçà ýþíäÿðäèéèí
ìÿêòóá áèð ãÿùðÿìàíûí èøèäèðìè?
Ôÿõðÿääèí ùÿéÿúàíëà ñîðóøäó:
— Ùàíñû ìÿêòóá?
— Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ãàáàã Äèëøàäà éàçäûüûí ìÿêòóá. “Äèëøàä,
ìÿíäÿí ñåâýè ýþçëÿìÿ!” — äåéÿ éàçäûüûí ìÿêòóá. Íÿ îëóá, ýþçÿë Äèë-
øàä ãîúàëäûìû? Éà ñÿíÿ áèð õÿéàíÿòäÿ áóëóíäóìó? Éîõ! Ñÿí äåñÿí äÿ
ìÿí èíàíìàðàì, ÷öíêè Äèëøàäûí ìÿñóìëóüó áöòöí ñàðàéäà ìÿëóìäóð.
— Ìÿí îíà ìÿêòóá ýþíäÿðìÿìèøÿì, áó êþêöíäÿí áþùòàíäûð. Î,
ýÿðÿê áóíà èíàíìàñûí.
115

— Ñÿí Äèëøàäû ñåâäèéèí âÿ îíóíëà ýþðöøäöéöí çàìàí ìÿíÿ äÿ
íÿñèùÿò âåðèá äåéèðäèí êè, “Ñÿí ýÿðÿê éàëàí øàéèÿëÿðÿ èíàíìàéàñàí”.
Àõûðäà íåúÿ îëäó? Íÿ ö÷öí úàâàá âåðìèðñÿí? Ìÿí ñÿíÿ íÿ éàìàíëûã
åòäèì? Ìÿí ÷èðêèíìè èäèì, ÿõëàãñûçìû èäèì?
Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìûí úàâàáûíû âåðÿ áèëìÿäè, îíó áóðàõäûüûíûí
ñÿáÿáèíè äåéèá àúûãëàíäûðìàã èñòÿìÿäè, ÷öíêè áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ ùå÷
áèð çàìàí îíà: “Ìÿí ñÿíè ÿõëàãûí ïîçüóí îëäóüó ö÷öí, ñþç ýÿçäèðÿí
âÿ ìàúÿðà÷û îëäóüóí ö÷öí áóðàõäûì” äåéÿ áèëìÿçäè. Àíúàã éåíÿ äÿ
áàéàã äåäèêëÿðèíè òÿêðàð åòäè:
— Ìÿí îíà åëÿ áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìÿìèøÿì. Î ùàìàí ìÿêòóáó
ìÿíÿ ýþíäÿðñèí.
— Ìÿíèì îíëàðûí ùå÷ áèðèñèëÿ èøèì éîõäóð, àíúàã ãûç àüëàéà-àüëàéà
ñÿíÿ áó ñèôàðèøëÿðè ýþíäÿðèáäèð: ÿââÿëà, î äåéèð êè, “Ìÿí ñÿíÿ ùå÷ áèð
õÿéàíÿò åòìÿäèéèì ö÷öí áåëÿ ìÿêòóáóí ýþíäÿðèëìÿñè éåðñèçäèð. Þç
ãÿëáèíè ñÿíÿ âåðìèø áèð ãûçà ãàðøû áó úöð ðÿôòàð õÿéàíÿòäèð. Åéáè íÿäèð?
Îíäà ñåâìèøäèì, èíäè èñÿ óíóòìàüà ÷àëûøûðàì”.
Ôÿõðÿääèí:
— Ñöáùàíàëëàù, íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð õÿéàíÿò! Î ìÿêòóáó êèì éàç-
ìûø îëàð? Ìÿíúÿ, ùå÷ áèð ìÿêòóá îíà ýþíäÿðèëìÿìèøäèð. Î, ìÿíäÿí
óçàãëàøìàã ö÷öí ìÿêòóáó áÿùàíÿ åòìèøäèð. Ùÿðýàù îíóí ôèêðè áóäóðñà,
à÷ûã éàçìàëûäûð.
Ôÿõðÿääèí áó ìþâçó öçÿðèíäÿ ÷îõ óçóí äàíûøäû. Ñÿáà õàíûì èñÿ
ùå÷ áèð ãÿòè éîë ýþñòÿðìÿäè. Íÿùàéÿò, Ôÿõðÿääèí éàëâàðûúû áèð ñóðÿòäÿ:
—Ñÿáà õàíûì, ùÿð íÿ îëóáñà êå÷èáäèð. Èíäè èñÿ ñÿíäÿí áèð ðèúàì âàðäûð.
Ñÿáà åòèíàñûç áèð òþâð àëàðàã ñîðóøäó:
— Ðèúàí íÿäèð?
— Ìÿíèì ìÿêòóáóìó Äèëøàäà éåòèðÿñÿí.
— Ìÿíèì ñàðàéà ýåòäèéèìèí òàðèõè î ãÿäÿð äÿ óçóí äåéèë. Ùÿðýàù
ßìèð ìÿíèì ñàðàéà ìÿêòóá àïàðàúàüûìû áèëÿðñÿ, îíäà ìÿíèì ôÿðéà-
äûìà êèìëÿð ÷àòà áèëÿð?
— Ìÿêòóá óçóí áèð ìÿêòóá îëìàéàúàãäûð. Áèð ïàð÷à êàüûç öçÿðèíäÿ
éàçûëàí áèð íå÷ÿ êÿëìÿäÿí èáàðÿò îëàúàãäûð.
— Ñÿíÿ èíàíà áèëìèðÿì, ýåäèá áàøãàëàðûíà õÿáÿð âåðÿðñÿí, íÿùàéÿò,
ßìèðèí ãóëàüûíà éåòèøÿð.
Ôÿõðÿääèí áöòöí ìöãÿääÿñëÿðÿ, ñÿäàãÿòÿ, âèúäàíà àíä è÷ÿíäÿí
ñîíðà Ñÿáà õàíûì ìÿêòóáó àïàðìàüà ðàçû îëäó. Ôÿõðÿääèí áèð ÷îõ
òÿøÿêêöðäÿí ñîíðà áó ìÿçìóíäà áèð ìÿêòóá éàçûá âåðäè:
116

“Ìÿíèì ðóùóì Äèëøàä!
“Éàçäûüûí ìÿêòóá éåòèøäè. Ñèôàðèøëÿðèíè àëäûì. Ñÿíÿ ýþíäÿðèëÿí
ìÿêòóáà èíàíìà, òÿôñèëÿí éàç, ýþðöì îðàäà íÿ åøèäèáñÿí. Ìÿí ùå÷ áèð
çàìàí ñÿíè àòìàéàúàüàì.
Ôÿõðÿääèí”.
Ñÿáà õàíûì ìÿêòóáó àëûá úèáèíÿ ãîéäóãäà, þç ãÿëáèíäÿ äåéèðäè:

— Áóíà èíòèãàì äåéÿðëÿð. Ìÿí áó ìÿêòóáó ßìèðèí ãàáàüûíà ãîéóá
ñàðàéäà îëàí ñèðëÿðèí Äèëøàä òÿðÿôèíäÿí Ôÿõðÿääèíÿ õÿáÿð âåðèëäèéèíè
èñáàò åäÿðÿì.
ÑÅÂÝÈ ÔßËÑßÔßÑÈ ÉÅÐÈÍß ÙßÉÀÒ ÔßËÑßÔßÑÈ
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíëÿ áèð éåðäÿ ÷àüûðäûüû ìöøàâèðÿíè áèòèðèá êö÷ÿéÿ

÷ûõìûøäû. Î, éåíÿ Ôÿõðÿääèíèí åùòèéàòñûç ãÿäÿìëÿð àòàúàüûíäàí ãîðõóð
âÿ îíà ãÿòè ýþñòÿðèøëÿð âåðèðäè.
— Õÿëèôÿéÿ ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáóí áàðÿñèíäÿ ìÿñÿëÿ ãàëäûðìàã
ëàçûì äåéèë. Áèç ÿââÿëäÿí äÿ ßìèðèí îéíàäûüû áó îéóíëàðäàí õÿáÿðäà-
ðûã. Àòàáÿé ùþêóìÿòèíèí ñèìàñû áÿëëè îëàíà ãÿäÿð ßìèð Èíàíúûí ìÿñÿ-
ëÿñèíè òÿõèðÿ ñàëìàã ëàçûìäûð.
Ôÿõðÿääèí Íèçàìèíè þç åâèíÿ ãÿäÿð ìöøàéèÿò èäè; îíëàð ãàïûäà
õàúÿ Ìöôèäèí äóðäóüóíó ýþðäöëÿð. Õàúÿ Ìöôèä äÿðùàë áèð ìÿêòóá
÷ûõàðûá Íèçàìèéÿ óçàòäû âÿ Íèçàìèäÿí úàâàá ýþçëÿìÿê ö÷öí áîéíóíó
÷èéíèíÿ ãîéóá äóðäó. Ìÿêòóá ÷îõ ãûñà èäè:
“Ìþùòÿðÿì øàèð, éàçäûüûì øåèð ùàããûíäà ìÿñëÿùÿò âÿ ýþñòÿðèø âåð-
ìÿê ö÷öí ýöíîðòà àçàíû ìÿíèì éàíûìà ýÿëìÿéèíè ðèúà åäèðÿì.
Ãÿòèáÿ”.
Íèçàìè äàùà åâèíÿ ýèðìÿê èñòÿìÿäè, ÷öíêè ýöíîðòàäàí áèð àç äà

êå÷èðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ õàúÿ Ìöôèäÿ òÿðÿô äþíöá:
—Ýåäèí, ìÿí ýÿëÿðÿì! — äåäè.
Ìöôèä ýåòäè. Íèçàìè ìÿêòóáó úèáèíÿ ãîéóá:
— Ùå÷ áèëìèðÿì áó ìàúÿðà÷û ãûçûí ÿëèíäÿí éàõàìû íÿ úöð ãóðòàðûì,
— äåäè.
117

Ôÿõðÿääèí:
— Áèç ñàðàéà éîë òàïìàã ö÷öí áàøûìûçû ñûíäûðûðûã, ñÿí îðà ýåòìÿê-
äÿí íÿ ö÷öí áîéóí ãà÷ûðûðñàí? — äåäè. — Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿââÿë
Äèëøàäà áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìÿê ö÷öí èêè ñààò Ñÿáà õàíûìà éàëâàðìû-
øàì. Ëàêèí îíëàðûí þçëÿðè ñÿíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèá ÷àüûðûð, ñÿí èñÿ ýåò-
ìÿê èñòÿìèðñÿí.
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíäÿí áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà àúûãëû áèð ñóðÿòäÿ
îíà ñóàë âåðäè:
— Ñÿáà õàíûìëà ìÿêòóáìó ýþíäÿðäèí?
— Åëÿ áèð øåé éàçìàìûøàì. Ìÿêòóáóíó àëäûüûìû âÿ ýþíäÿðäèéè
ñèôàðèøëÿðèí éåòèøäèéèíè õÿáÿð âåðìèøÿì.
— Ìÿí ñÿíÿ òàïøûðäûì êè, ñÿíèí àäûíà ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáà åòèáàð
åòìÿ. Ìÿí áèëèðäèì êè, î ìÿêòóá Ñÿáà õàíûìûí ìàúÿðàñûäûð. Ñÿí íÿ
ö÷öí î ÿõëàãñûçëà ýþðöøöá þç ñèðëÿðèíè îíóí ÿëèíÿ âåðäèí? Ñÿí èíäèéÿ
ãÿäÿð Ñÿáà õàíûìû òàíûìàäûíìû? Îíóíëà ñåâýè åëàí åòäèéèí çàìàí
áàøûíà íÿ êèìè îéóíëàð à÷äûüûíû óíóòäóíìó? Èíäè î ñÿíèí ìÿêòóáóíó
àïàðûá ßìèðèí ãàáàüûíà ãîéàúàã, îíóíëà äà Äèëøàäûí ñàðàéäàí ñÿíÿ
ìÿêòóáëàð ýþíäÿðäèéèíè èñáàò åäÿúÿêäèð. Ñÿíèí òÿäáèðñèçëèéèí âÿ åùòè-
éàòñûçëûüûí öçöíäÿí áÿäáÿõò ãûç äà ßìèðèí àüûð úÿçàëàðûíû ÷ÿêìÿéÿ
ìÿúáóð îëàúàãäûð. Ñÿíèí áó ùÿðÿêÿòèí õÿëèôÿíèí ãàñèäè Ùàúèáèí ñîéóë-
ìàñû ìÿñóëèééÿòèíè þç þùäÿíÿ ýþòöðìÿê êèìèäèð.
Ôÿõðÿääèí úàâàá âåðÿ áèëìÿäè; î þç õÿòàñûíû àíëàäû, íÿùàéÿò, áàøûíû
ãàëäûðûá éàâàøäàí äåäè:
— Ùÿðýàù Ñÿáà ìÿíè àëäàòìûø îëñà, ìÿí îíó ìÿùâ åäÿðÿì.
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíèí úàâàáûíäà:
— Þëäöðìÿê áóðàõûëìûø õÿòàíû èñëàù åòìÿê äåéèëäèð. Ôÿõðÿääèí, ñÿí
áèð êÿðÿ îíó áèëìÿëèñÿí êè, ãÿùðÿìàíëûüû òÿøêèë åäÿí öíñöðëÿðèí áàøëû-
úàñû òÿäáèð âÿ äöøöíúÿäèð. Òÿäáèðè îëìàéàí ãÿùðÿìàí þç áàøûíû ÷îõ òåç
ñûíäûðà áèëÿð. Áó ãÿäÿð òÿäáèðñèçëèêëÿ áèð õàëãûí ìöãÿääÿðàòûíû ÿëÿ
àëìàã áþéöê ìÿñóëèééÿòñèçëèêäèð. Ñÿí áèð éàõøû äöøöí, ìàúÿðà÷ûëûüû
éöç êÿðÿ èìòàùàíäàí ÷ûõìûø Ñÿáà õàíûìà êèì èíàíà áèëÿð? Áóíäàí
ñîíðà íÿ öìóìè, íÿ äÿ õöñóñè èøëÿðèí ùàããûíäà ìÿíäÿí ìÿñëÿùÿò
èñòÿìÿ, ÷öíêè ñÿí ìÿñëÿùÿòëÿðè ãèéìÿòëÿíäèðìèðñÿí.
Íèçàìè áó ñþçëÿðè äåéèá Ôÿõðÿääèíäÿí àéðûëäû. Áèð ãÿäÿð éîë
ýåäÿíäÿí ñîíðà äþíöá ýåðèéÿ áàõäû, Ôÿõðÿääèíèí îëäóüó éåðäÿ äàéà-
íûá ôèêðÿ ýåòäèéèíè ýþðÿðÿê, þç-þçöíö ìÿçÿììÿò åòäè:
118

— Ìÿí îíóíëà ÷îõ èòè äàíûøäûì, ùàëáóêè î ìÿíèì ñÿìèìè äîñòóì-
äóð. Î ñåâäèéè àäàìûí éîëóíäà þëöìÿ ýåäÿí áèð ýÿíúäèð. Îíó éàëíûç
áóðàõìàìàëûéàì. Îíóí àëíûíäà éîðóëìàç âÿ äöøìÿíÿ àðõà ÷åâèðìÿç
áèð ãÿùðÿìàíëûüûí ìöæäÿëÿðèíè îõóéóðàì. Î àñëàí öðÿêëèíè íÿ ö÷öí
èíúèòäèì? Áÿçÿí ùÿãèãè ñåâýèëÿð àüûëëû âÿ òÿäáèðëè àäàìëàðû áåëÿ òÿäáèð-
ñèçëèéÿ âÿ åùòèéàòñûçëûüà ìÿúáóð åòìÿçìè?
Íèçàìè ßìèð Èíàíúûí ñàðàé ãàïûñûíà éåòèøèíúÿéÿ ãÿäÿð Ôÿõðÿääèí
áàðÿñèíäÿ äöøöíöð âÿ îíóí ãÿëáèíè ñûíäûðäûüû ö÷öí ïåøìàí÷ûëûã ÷ÿêèðäè.
Ãÿòèáÿ õàíûì øàèðè þç áàü÷àñûíäà ãÿáóë åòäè. Íèçàìè ùîâóçóí
éàíûíà ýÿëäèéè çàìàí Ãÿòèáÿ ùîâóçóí êÿíàðûíäà ñàëûíìûø èïÿê õàë÷à-
íûí öçÿðèíäÿêè éóìøàã áèð äþøÿéèí öñòöíäÿ îòóðìóøäó. Î, éàíûíäàêû
êàüûçà íÿ èñÿ éàçûðäû. Íèçàìèíè ýþðÿí êèìè éàøûë àòëàñäàí òèêèëìèø
äîíóíó éûüûøäûðûá àéàüà ãàëõäû. Àü âÿ êè÷èê àéàãëàðûíû òîïóüóíà áàü-
ëàíìûø çöìðöä õàë-õàëëàðûí ãûçûë çÿíý ïàðàëàðû ñÿñëÿíìÿéÿ áàøëàäû.
Ãÿòèáÿ þç éàíûíäà ñàëûíìûø äþøÿéè ýþñòÿðèá:
— Îòóðóí, ìþùòÿðÿì øàèð! — äåäè.
Øàèð îòóðäó, Ãÿòèáÿ èñÿ îíäàí ñîíðà þç äþøÿéèíèí öñòöíäÿ îòóðäó
âÿ ÿëàâÿ åòäè:
— Ðàùàòñûç åòäèéèì ö÷öí öçð èñòÿéèðÿì. Ìàäàì êè, ìÿí áèð øàèðëÿ
òàíûøàì, áó òàíûøëûãäàí äà èñòèôàäÿ åòìÿëè âÿ þç øåèðëÿðèì ùàããûíäà
ìÿñëÿùÿò àëìàëûéàì. Ìÿí øàèðëÿ òàíûø îëìàìûøäàí ÿââÿë øåèð éàçìàãëà
ìÿøüóë èäèì, ëàêèí øàèðëÿ áàøëàäûüûì òàíûøëûã ìÿíèì áó èñòÿéèìÿ äàùà
àðòûã òÿêàí âåðìèø îëäó. Íå÷ÿ ýöíäöð êè, áèð ÿñÿðèí öçÿðèíäÿ èøëÿéèðÿì.
Áó ýöí ùàìàí ÿñÿðè øàèðÿ ýþñòÿðìÿê èñòÿäèì. Áó ýöí ùÿì íàùàð éåìÿ-
éèíè áèðëèêäÿ éåéÿð, ùÿì äÿ éàçäûüûì øåèðëÿðëÿ òàíûø îëàðñûíûç.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà øàèðèí úàâàáûíà èìêàí âåðìÿäè,
äÿðùàë þç øåèðëÿðèíè õàë÷àíûí öñòöíäÿí ýþòöðöá:
— Øàèð èúàçÿ âåðèðñÿ, øåðëÿðèìäÿí áèð íå÷ÿñèíè îõóéàðàì, — äåäè.
Íèçàìè èñÿ:
— Áóéóðóá îõóéóí! — äåäè.
Àñóäÿ äèëè áóäè âÿ õîø øàä ìÿðà

Ýÿç ãÿì íÿôÿñè íÿéàìÿäö éàä ìÿðà
Éåê ðóç áÿáàçàðó ãÿçà áóýçÿøòÿì
Ìà âÿãÿéè èí ÷èíèí äÿð èôäà ìÿðà.1
__________
1
Àñóäÿ âÿ øàä ãÿëáèì âàð èäè. Áèð íÿôÿñ äÿ îëñà ãÿì âÿ ãöññÿ éàäûìà ýÿëìÿçäè.
Áèðúÿ ýöí ãÿçàíûí áàçàðûíäàí êå÷ìÿê èëÿ áó ùàäèñÿëÿð áàøûìà ýÿëäè.
119

***
Åé ñÿðâè õóðàìàí ñÿðö ñàìàí, êèéè?

Âåé ãèáëåéè úàí äèëáÿðö úàíàíó, êèéè?
Àëÿì áÿòÿìàøàéè òî áÿð õàñòÿ ÿíä,
Àõèð òî ÿçèí ìèéàíÿ õàùàíó êèéè?!1
Íèçàìè Ãÿòèáÿíèí éàçäûüû ðöáàèëÿðè äèããÿòëÿ åøèäÿíäÿí ñîíðà:

— ×îõ òÿÿññöô åäèðÿì êè, ñèç ðöáàè âÿçíèíèí ñÿíÿòêàðû ñàéûëàí
Ìÿùñÿòè õàíûìû ýþðìÿäèíèç. Ñèç îíäàí ÷îõ øåé þéðÿíÿ áèëÿðäèíèç,
— äåäè.
Ãÿòèáÿ äÿ úàâàáûíäà:
— Ñÿíè èíàíäûðûðàì, Ìÿùñÿòè õàíûì ýÿëÿí êèìè îíäàí ùÿì øåèð,
ùÿì äÿ ìóñèãè äÿðñè àëàúàüàì. Áóíó ìÿí Áàüäàääà äÿðñ îõóäóüóì
çàìàí àðçóëàéûðäûì, — äåäè.
— Ìÿäÿíè ãàäûí ö÷öí ìóñèãè åëìèíè áèëìÿê áèðèíúè ìÿñÿëÿäèð. Øåèð
éàçìàã èñÿ ãèéìÿòñèç áèð íåìÿòäèð. Ñèçèí ñÿíÿòêàð áèð øàèð âÿ ìÿøùóð
áèð ìóñèãè÷è îëìàüûíûçû àðçó åäèðÿì.
Íèçàìè äàíûøäûüû çàìàí Ãÿòèáÿ ðöáàèëÿðÿ áàõûá äöøöíöðäö. Íèçàìè
èñÿ Ãÿòèáÿíèí îíó øåèðëÿðè ýþñòÿðìÿê ö÷öí éîõ, áàøãà áèð ìÿãñÿä ö÷öí
äÿâÿò åòäèéèíè ôèêèðëÿøèðäè. Íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ þç ãàðà âÿ úàäóýÿð ýþçëÿ-
ðèíè Íèçàìèéÿ òÿðÿô ÷åâèðèá äåäè:
— Ìÿíèì ãÿëáèìè îõóéà áèëñÿéäèí, àíúàã î çàìàí øàèðëÿðè, õöñóñÿí
Íèçàìèíè íÿ ãÿäÿð äÿðèí âÿ ñÿìèìè ñóðÿòäÿ ñåâäèéèìè áèëÿðäèí. Ìÿí
áó ñåâýèìëÿ ùÿð êÿñèí øàèð âÿ ùÿð ãûçûí øåèð ìàðàãëûñû îëìàñûíû àðçó
åäèðÿì. Áó áèð øÿðÿôäèð. Ëàêèí áó ãÿäÿð áþéöê áèð øÿðÿôÿ íàèë îëìàã
÷ÿòèíäèð.
Øàèð îíóí áó ýþçÿë àðçóëàðûíû òÿáðèê åäÿðÿê äåäè:
— Äöíéà áèð ìöñàáèãÿäÿí èáàðÿòäèð. Ñàíêè òÿáèÿò èíñàíëàðû áóíóí
ö÷öí äÿ ùÿéàò ñÿùíÿñèíÿ àòìûøäûð. Èíñàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ñÿíÿòêàð
îëìàéàí âÿ ãàëèáèééÿò àðçóñó äàøûìàéàí ùå÷ áèð êÿñ éîõäóð. Ùÿòòà
àüûëñûçëàðäà, ìÿúíóíëàðäà áåëÿ öñòöíëöê äöøöíúÿëÿðè âàðäûð. Ãîë ãöâ-
âÿòèíÿ ìàëèê îëàí ïÿùëÿâàíëàðäà, öðÿê âÿ úÿñàðÿòÿ ìàëèê îëàí ãÿùðÿ-
__________
1
Åé éåðèìÿêäÿ îëàí ñÿðâ, äå ýþðöì ñÿí êèìèíñÿí? Åé úàíûí ãèáëÿñè, ñÿí êèìèí
ãÿëáèíè âóðàí âÿ úàíûíà ñàùèáëÿíÿíñÿí?
Áöòöí õàëã ñÿíèí òàìàøàíà ÷ûõûáäûð, äå ýþðöì òàìàøàéà ÷ûõàíëàð àðàñûíäàí êèìè
èíòèõàá åäÿúÿêñÿí?
120

ìàíëàðäà, àç âÿ éà ÷îõ ñÿðìàéÿéÿ ìàëèê òàúèðëÿðäÿ, áóíëàðûí ùàìûñûí-
äàí ñîíðà àçàäïÿðâÿð èíñàíëàðäà äà áåëÿ áèð äöøöíúÿ, éÿíè öñòöí îëìàã
äöøöíúÿñè âàðäûð. Áóíëàðûí ùÿð áèðèñè àðçó äàøûäûãëàðû âÿ àðçóëàðûíà íàèë
îëìàã ö÷öí ÷àëûøìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ áèð ñÿíÿòêàð ùåñàá îëóíóð. Äåäè-
éèì îäóð êè, àðçó ãÿëÿáÿíèí çÿìèíÿñèäèð. Ùÿðýàù Ãÿòèáÿ õàíûì áèð
ìóñèãè ñÿíÿòêàðû, éàõóä áèð øàèð âÿ ÿäèá îëìàã àðçóñóíó äàøûéûðñà, áó
ãÿëÿáÿíèí áàøëàíüûúûäûð. Ëàêèí áèçèì áóðàäà ñàéäûãëàðûìûçäàí áàøãà
àäàìëàð äà âàðäûð. Ëàêèí î úöð øÿõñèééÿòëÿðè òÿáèÿò ÷îõ àç-àç éàðàäûð.
Áó êèìè èíñàíëàð íÿ ãîë ãöââÿòè, íÿ äÿ úÿñàðÿò èøëÿäÿí ïÿùëÿâàí âÿ
ãÿùðÿìàíëàð äåéèë. Îíëàð ñÿíÿò âÿ ãÿëÿáÿíè òèúàðÿò âÿ êÿñáêàðëûãëàðäà
éîõ, ôèêèð, äöøöíúÿ âÿ øöóð ãöââÿòèíäÿ àðàìàãäàäûðëàð. Áóíëàð ÿøéàíûí
òÿáèÿò âÿ ùÿãèãÿòèíè àðàìàüà ÷àëûøûðëàð. Ñèç íÿ ãÿäÿð øåèð âÿ ìóñèãèíè
ñåâèðñèíèçñÿ, ùèêìÿò äîñòëàðû äà ÿøéàíûí íÿëèéèíè òÿéèí åòìÿéè âÿ éàøà-
äûüû àëÿìè þéðÿíìÿéè ñåâèð. Áó ãÿáèë èíñàíëàð — äöíéàéà ýþçö þðòöëö
ýÿëèá, ýþçö à÷ûã éàøàìàã èñòÿéÿíëÿð, ìÿíúÿ, èíñàíëàðûí ÿí äèããÿòëèñè âÿ
ñÿíÿòêàðû îëàðàã, íÿ øàèð, íÿ éàçû÷û, íÿ òàúèð, íÿ ïÿùëÿâàí âÿ ãÿùðÿ-
ìàíëàðäûð. Äöíéàíûí ÿí ìÿøùóð àäàìëàðû áèçèì áó âàðëûüûìûçû ùÿää-
çàòûíäà þéðÿíÿíëÿð, èíñàíëàðûí äöøöíúÿ âÿ çåùèíëÿðèíè àâàðà÷ûëûãäàí
ãóðòàðà áèëÿí âÿ áÿøÿðèééÿòÿ ùÿãèãè éîëó ýþñòÿðÿíëÿðäèð.
Ãÿòèáÿ øàèðèí ñþùáÿòëÿðèíäÿí ìàðàãëàíäû, î øàèðè éàëíûç ìèñðàëàðû,
ãàôèéÿëÿðè áèð-áèðèíÿ óéüóí äöçÿí ñàäÿ áèð øàèð êèìè éîõ, ýÿíú áèð àëèì
êèìè òàíûìàüà áàøëàäû. Î þçöíö äöçÿëòäè, àëíûíà áàüëàäûüû éàøûë èïÿê
äÿñìàëûí äöéöíëÿðèíè ñàùìàíà ñàëàðàã äåäè:
— Ìÿí ôÿëñÿôÿíè ùå÷ äÿ ñåâìÿçäèì. Áó ñþç ìÿíèì ñàâàäñûç
àüçûìà éàðàøìàñà áåëÿ äåìÿëèéÿì êè, ôÿëñÿôÿ áÿçÿí èíñàíëàðû áÿäáèí-
ëèéÿ äöøöðÿ áèëÿð. Èíñàíûí øöóðóíäà àâàðà÷ûëûã äîüà áèëÿð.
Äîüðóñó áóäóð êè, ìÿí ñÿíè áóðàéà áàøãà áèð ìÿãñÿä ö÷öí ÷àüûð-
ìûøäûì. Ëàêèí ñþùáÿòëÿðèìèç åëìè áèð øÿêèë àëäûüûíäàí ÿââÿëêè ñþùáÿò-
ëÿðèìèçè àõûðà äà ãîéà áèëÿðèê. Ìÿíúÿ, áóíà ñÿí äÿ åòèðàç åòìÿçñÿí.
Íèçàìè ãûçûí åëìè ñþùáÿòëÿðëÿ ìàðàãëàíäûüûíû ýþðöá îíóí ñàäÿ áèð
ãûç îëìàäûüûíû òÿéèí åòäèéèíäÿí:
— Ùå÷ áèð åòèðàçûì éîõäóð, — äåäè. — Äöíéàäà åëÿ àäàìëàð äà âàð-
äûð êè, îíëàð éàëíûç åëìè ñþùáÿòëÿðäÿí ìÿíÿâè ãèäàëàð àëûðëàð.
Ãÿòèáÿ ñþùáÿòèíè äàâàì åòäèðÿðÿê äåäè:
— Áèëèðñÿí, ìþùòÿðÿì øàèð! Ìÿí Áàüäàä ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ôÿëñÿôÿ
äÿðñëÿðèíè äèããÿòëÿ êå÷ìèøÿì. Ëàêèí ôÿëñÿôÿäÿí êèôàéÿòåäèúè áèð ãÿíàÿò
àëà áèëìÿìèøÿì, ÷öíêè ôÿëñÿôÿ àëèìëÿðè äÿ þç àðàëàðûíäà ãÿòè áèð ôèêðÿ
121

ýÿëÿ áèëìÿìèøëÿð. Áèð ÷îõëàðû áöòöí ôèêèðëÿðèí ÿñàñ ìÿíøÿéèíè ùèññëÿðäÿ
ýþðöð, áÿçèëÿðè äÿ ìàääÿäÿí áàøãà áèð ùÿãèãÿòèí ìþâúóä îëìàäûüû
ôèêèðëÿðèíè ìåéäàíà àòûð, äàùà áàøãàëàðû ùÿãèãÿòÿ âàñèë îëìàäàí áöòöí
ñÿðô åäèëÿí òÿëàøëàðû ìÿíôÿÿòñèç ýþðöð, ôèêðèíäÿ òàìàìÿí öìèäñèçëèéÿ
äöøöð âÿ òÿäãèãàò âàñèòÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ôèêðè ãöââÿëÿðè òàìàìèëÿ
êèôàéÿòñèç ùåñàá åäèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ôèëîñîôëàðäàí áèð ÷îõó èëùàìà
ãàïûëàðàã, áó ñàéÿäÿ äÿ Àëëàù èëÿ äîüðóäàí-äîüðóéà ìöíàñèáÿò ÿëäÿ
åäèëìÿñèíÿ èíàíìûøäûð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ òÿáèè ÿøéàíû þéðÿíÿ áèëìÿéÿí-
ëÿð, èëàùè âÿ íàìöòÿíàùè éàõóä úþâùÿð-âàùèä äåéèëÿí Àëëàùû þéðÿí-
ìÿéÿ âÿ îíóí íÿëèéèíè òÿùãèã åòìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð. Áåëÿ ãàðûøûã ôèêèðëÿ-
ðèí áàòàãëûüûíäà ãóðäàëàíàí âÿ áàøûíû ñûíäûðàí àëèìëÿð ãÿòè ôèêèð ÿëäÿ
åäÿ áèëìÿäèéè áèð çàìàíäà ìÿíèì êèìè àúèç áèð òÿëÿáÿ íÿ åäÿ áèëÿðäè?
Áó ãÿäÿð äîëàøûã ôèêèðëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿí èíòèõàá åòäèéèì éåýàíÿ áèð ôèêèð
âàðäûðñà, î äà þëöì âÿ àõèðÿò èøëÿðèíèí ìöÿììà øÿêëèíäÿ ãàëìàñû âÿ
ìöÿééÿí åäèëìÿìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Ôèëîñîôëàð ìÿíèì áó ôèêðèìè
þçëÿðè ö÷öí òÿùãèð ùåñàá åòìÿñèíëÿð. Îíëàð ùÿéàò äåäèéèìèç ñÿðáÿñò áèð
ôÿàëèééÿòèí áèð àíäà äàéàíìàñû âÿ ùÿðÿêÿòäÿí äöøìÿñè ñÿáÿáëÿðèíè
áèçÿ ýþñòÿðÿ áèëìÿäèëÿð. Äöíéàíû èëëÿðäÿí áÿðè àíëàøûëìàç âÿ ùÿëëåäèë-
ìÿç ôÿëñÿôÿ òàïìàúàëàðûíûí ÷óõóðëàðûíäà öçäöðÿí ùèêìÿò õàäèìëÿðè
øöóðóí, ùÿðÿêÿòèí, ÿëùàñèë øÿõñèééÿò âÿ ìÿíÿâèééàòûí áèð àíäà éîõ
îëóá ýåòìÿñè ñÿáÿáëÿðèíè àç äà îëñà õàëãà ñþéëÿéÿ áèëìÿäèëÿð. Âöúó-
äóìóçäà éàðàíàí ÿçÿìÿòëÿð, àðçóëàð, ÿìÿëëÿð, ñåâýèëÿð, ùÿòòà äÿðèí
íèôðÿòëÿð áåëÿ íÿ ö÷öí áèðäÿí-áèðÿ ùå÷ îëóð? Íÿ ö÷öí äÿ ùèêìÿò÷èëÿð,
ôÿëñÿôÿ÷èëÿð ùÿéàò äåäèéèìèç áó ìÿíàëû âàðëûüûí íÿ îëäóüóíó øÿðù åäÿ
áèëìÿäèëÿð?! Ìÿíúÿ, òÿùãèãàò âÿ òÿäãèãàò ö÷öí ýþòöðäöêëÿðè éîë äîüðó
äåéèëäè.
Íèçàìè áàü÷àéà ýèðäèéè çàìàí òåç ÷ûõìàüà òÿëÿñèðäè, úÿííÿò êèìè
áàü÷à îíóí ö÷öí úÿùÿííÿìäÿí äàùà ÿçàáëû èäè. Áóíóí áàøëûúà ñÿáÿá-
ëÿðèíäÿí áèðèñè ßìèðèí ñàðàéûíà ýÿëèá-ýåäÿíëÿðÿ ÿùàëèíèí éàõøû íÿçÿð-
ëÿðëÿ áàõìàìàñû èäè. Øàèðèí íèôðÿòèíÿ ñÿáÿá îëàí úÿùÿòëÿðäÿí áèðèñè äÿ
Ðÿíàíûí áó ÿëàãÿäÿí ðàçû ãàëìàìàñû èäè. Ñÿáà õàíûì ñàðàéäà îëäóüó
ö÷öí áþùòàí âÿ èôòèðàëàðû ýåíèøëÿíäèðÿ áèëÿðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Íèçàìè
ÿââÿëúÿ áàü÷àäàí ÷ûõûá ýåòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ëàêèí Ãÿòèáÿíèí åëìè ñþù-
áÿòëÿðÿ áàøëàìàñû øàèðè ìÿøüóë åòäè. ßðÿá, òöðê âÿ ðóì ãàíûíäàí éîüó-
ðóëìóø áó ýþçÿëèí àäè áèð ãûç îëìàìàñû øàèðäÿ äÿðèí áèð ìàðàã îéàí-
äûðäû, î, ñþùáÿòèí äàâàì åòìÿñèíÿ ÷àëûøäû.
Íèçàìè Ãÿòèáÿíè äèíëÿäèêäÿí ñîíðà:
122

— Ôèêèðëÿðèíèçèí áÿçèëÿðè èëÿ ðàçûëàøà áèëÿðÿì, — äåäè, — ëàêèí ñþùáÿ-
òèíèçäÿ ðàçû îëà áèëìÿäèéèì úÿùÿòëÿð äÿ âàðäûð. Ìÿí î ôèêèðëÿðèíèçäÿí
áèð ãÿíàÿò àëà áèëìÿäèì. ßââÿëúÿ, ñèçèí ðàçû ãàëà áèëìÿäèéèíèç, äàùà
à÷ûüû, ñèçèí ö÷öí ìöÿììà øÿêëèíäÿ ãàëàí úÿùÿòëÿðäÿí áàøëàéàã: ñèç
äåéèðñèíèç êè, ÿýÿð ùÿéàò ùå÷ îëàúàãñà, áèçèì áó ãÿäÿð àðçóëàðûìûç,
ÿìÿë âÿ öìèäëÿðèìèç âÿ áóíëàð ö÷öí òÿëàøûìûç íÿ ö÷öíäöð? Ñèçèí ôèê-
ðèíèçè éîðàí áóíëàð äåéèëäèðìè?
Ãÿòèáÿ áèð àù ÷ÿêÿðÿê:
— Áÿëè, áóíëàðäûð. Ëàêèí áóíëàðäàí áàøãà ìÿíèì ùÿëë åäÿ áèëìÿäè-
éèì ìöÿììàëàð äà âàðäûð.
— Ñèçè äöøöíäöðÿí áöòöí ìöÿììàëàðû þéðÿíèá ñàéìàã ö÷öí ãÿëáÿ
ýèðìÿê ëàçûìäûð.
Ãÿòèáÿ áèð äàùà àù ÷ÿêÿðÿê:
— Ñÿí ìÿíèì ãÿëáèìÿ éîë òàïà áèëìèñÿí. Ëàêèí ôÿëñÿôÿ ìöÿììà-
ëàðûíû ùÿëë åòìÿê ö÷öí éîõ...
Íèçàìè áóíó åøèäÿðêÿí ãûçûí ùàíñû ïÿðäÿäÿ ÷àëìàã èñòÿäèéèíè äÿð-
ùàë ùèññ åäÿðÿê úàâàá âåðäè:
— Ýÿëèí áèç åëìè ñþùáÿòëÿðè äàâàì åòäèðÿê:
— Íÿ ñþçöì îëà áèëÿð? Áóéóðóí, ôÿëñÿôÿ ìöÿììàëàðûíû ùÿëë åò-
ìÿéÿ ÷àëûøàã, áÿëêÿ, áó âàñèòÿ èëÿ ìÿíèì äÿ àðçóëàðûì ìöÿììà øÿê-
ëèíäÿí ÷ûõà áèëñèí. Øàèð, ñÿí ìÿíÿ î ðóù äåäèéèí øåéèí ãàðàíëûãëàðûíû
èøûãëàíäûðà áèëìÿéÿúÿêñÿí, áèç èêèìèç äÿ áó éîëäà ñàâàäñûçûã. Ìÿíÿ äå
ýþðöì, èíñàíèééÿò, ÿäàëÿò, ùÿãèãÿò, äèðèëèê, ìÿíÿâèééàò ùàìûñû éàëàí-
äûðìû? Äå ýþðöì, ìþùòÿðÿì øàèð, äöíéàäà âöúóäó äîüðó îëàí øåé
íÿäèð? Áèçè ãîðõóäàí àõèðÿò õÿéàëû, áèð ðàùÿòèí íÿøÿëÿðèíè äîüóðàí
úÿííÿò, äèðè èêÿí èíñàíûí ÿñàáûíû þëäöðÿí úÿùÿííÿì âàðäûðìû? Äå
ýþðöì, ýÿíú øàèð, îíëàðû êèìëÿð ýåäèá ýÿçäè? Îíëàðûí âàðëûã õÿáÿðèíè
áèçÿ êèìëÿð ýÿòèðäè? Ùÿðýàù ùÿð øåé áîø, ãóðó áèð äöøöíúÿäÿí èáàðÿò-
äèðñÿ, áó ìåéë, áó ìàðàã ùàðàäàí äîüóð? Ùÿòòà ðóù äåäèéèìèç øåé
ìöÿììà äåéèëìè?
Ãÿòèáÿ áóíëàðû ÷îõ ìÿùçóí áèð ùàëäà øàèðäÿí ñîðóøäó. Ñåâýèéÿ
öìèä áàüëàìàéàí ãûçûí áÿäáèíëèêëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ÷àïàëàäûüûíû øàèð ÷îõ
òåç ùèññ åòäè âÿ îíóí “ðóù äåäèéèìèç øåé ìöÿììàäàí èáàðÿò äåéèëìè?”
ñóàëûíà úàâàá âåðäè:
— Ùÿìèí ñèçè éîðàí ìöÿììàëàð, ñèçèí ùÿëë åäÿ áèëìÿäèéèíèç òàï-
ìàúàëàðûí ùàìûñû ñèçèí ðóù äåäèéèíèç øåéèí ãàðàíëûãëàðûíäàí äîüìàãäà-
äûð. Ôèëîñîôëàðû, õöñóñÿí Øÿðã ôèëîñîôëàðûíû àâàðà÷ûëûã ñÿùíÿñèíäÿ éîðàí
123

ìöÿììàëàðûí ÿñàñûíû äà ùÿìèí ðóù ìÿñÿëÿñè òÿøêèë åäèð. Ýþçÿë ãûç ôÿë-
ñÿôÿíèí áó ãÿäÿð äÿðèíëèéèíÿ ýåòìÿìÿëèäèð. Öìèäñèçëèéè âÿ áÿäáèíëèéè
äÿ äîüóðàí ùàìàí ðóù ìÿñÿëÿñèäèð.
Ãÿòèáÿ éåíÿ äÿ ñóàë âåðäè:
— Ñÿíè äÿ éîðàí áó ìÿñÿëÿ äåéèëìè?
— Õåéð, áó êèìè ìÿñÿëÿëÿð ìÿíè íÿ ìÿøüóë åäèð, íÿ äÿ ôèêðèìè éîð-
ìàüû áàúàðûð. Ìÿíè äèíëÿéèí, ùÿðýàù âàõòûíûç âàðñà, áó êèìè ôÿëñÿôÿëÿð
ùàããûíäà ìÿí äÿ þç ôèêðèìè à÷ûã ñþéëÿéèì.
Ãÿòèáÿ òÿëÿñèê áèð ùàëäà:
— Ðèúà åäèðÿì! Ðèúà åäèðÿì! Ìÿíÿ áóýöíêö ýþðöø áèð ñåâýèäÿí
àëûíàí íÿøÿäÿí äàùà àðòûã çþâã âåðäè. Áèëìèðÿì, áó êèìè ýþðöøëÿð
äàâàì åäÿ áèëÿúÿêäèðìè?
— Î, âÿçèééÿòäÿí àñûëûäûð. Ìÿí äÿ ýþçÿë ãûçûí ôèêèðëÿðèíäÿí çþâã
àëäûì. Áóíà ýþðÿ äÿ äàíûøìàüà èúàçÿ èñòÿäèì. Ìÿíúÿ, ùÿð øåéäÿí
ÿââÿë ýþçÿë ãûçûí ôèêðèíè àëò-öñò åäÿí éåýàíÿ áèð ìÿñÿëÿ âàðäûðñà, î äà
þëöì ìÿñÿëÿñèäèð. Áåëÿ äåéèëìè?
— Ùÿãèãÿòäÿ äÿ áåëÿäèð!
— Ñèç äåäèíèç êè: “Þëöì íÿäèð êè, áöòöí óúàëûãëàðû ìÿùâ åäèð?!”. Áó
ñóàëû ñèçèí ãàðøûíûçäà ãîéàí ùàìàí þëöìö äöøöíìÿêäèð. Èíñàíëàð
þëöìö äöøöíÿ-äöøöíÿ áó ãÿäÿð ìþâçóëàðû âÿ ãàðìàãàðûøûã îëàí ùÿéàò
ôÿëñÿôÿëÿðèíèí ôþùðöñòöíö äöçÿëäèðëÿð. Äîüðóäóð, áó âàðëûãäà ýþðäöéö-
ìöç øåéëÿð úöðáÿúöð âÿ ðÿíýàðÿíýäèð. Êàèíàòäà ýþðäöéöìöç øåéëÿðäÿ
ùÿðú-ìÿðúëèê âàðäûð, ùÿòòà ÿøéàíûí úèíñè äÿ, øÿêëè äÿ ìöõòÿëèôäèð. ßøéà
î ãÿäÿð ùåñàáñûç âÿ î ãÿäÿð ÿùàòÿåäèëìÿçäèð êè, îíó ñàéìàã âÿ ÿùàòÿ
åòìÿê ìöìêöí äåéèë, èíäèéÿ ãÿäÿð îíó ùå÷ áèð êÿñ þë÷ÿ áèëìÿìèøäèð.
Çàùèðäÿ áàõûëäûüû çàìàí ÿøéà áèð-áèðèíÿ áÿíçÿìÿéÿí áèð ÷îõ öíñöð-
ëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áèç áóíëàðûí òÿê-òÿê àäëàð âåðìÿéÿðÿê áèð êÿëìÿ èëÿ
îíà òÿáèÿò äåéèðèê. Ëàêèí ñèçèí âÿ ìÿíèì êèìè àäàìëàð îíà áàõàíäà
îðàäà áèð àùÿíý âÿ áÿíçÿéèø ýþðÿ áèëìèð. Ëàêèí åëì âÿ òÿúðöáÿìèç àðò-
äûãúà áèð-áèðèíÿ áÿíçÿìÿéÿí áèð éûüûí ÿøéàíûí àðàñûíäà ñûõû áèð ìöíà-
ñèáÿò îëäóüóíó ýþðÿ áèëèðèê. Áèð-áèðèíÿ áÿíçÿìÿéÿí ìöõòÿëèô ðÿíý,
ìöõòÿëèô øÿêèëëè ÿøéàéà áó ìöíàñèáÿòè âåðÿí ùàìàí òÿáèÿò äåäèéèìèç
øåéäèð.
Áÿäáèíëÿðèí — “Ùÿéàò ùå÷ëèêäèð” — äåéÿ ìåéäàíà àòäûãëàðû ôèêèð
òàìàìèëÿ éàíëûø áèð ôèêèðäÿí èáðÿòäèð. ×öíêè ùÿéàò äåäèéèìèç øåé òÿê áèð
øÿõñèééÿòèí ùÿéàòû éîõ, ãîéíóíäà éàøàäûüûìûç òÿáèÿòèí ùÿéàòû äåìÿê-
äèð. Äöíéàéà íàìöòÿíàùè äåéÿíëÿð äÿ éàíûëûðëàð. Íÿùàéÿòñèç ùå÷ áèð
124

øåé éîõäóð. Ëàêèí áèç éîðóëóá àõûðà ãÿäÿð ýåäÿ áèëìÿäèéèìèç éîëëàðà
íÿùàéÿòñèç äåìÿéÿ àäÿò åòìèøèê. Áèëìèðÿì, ýþçÿë ãûç ìÿíèì áó ôèêèð-
ëÿðèì èëÿ ðàçûëàøûðìû?
Ãÿòèáÿ íàðàçû áèð íÿçÿðëÿ Íèçàìèéÿ áàõûá áåëÿ äåäè:
— Ãèñìÿí ðàçûëàøäûì. Ãèñìÿí äÿ ðàçûëàøäûì. ßøéàíûí àðàñûíäà áèð
ìöíàñèáÿò îëäóüóíà èíàíà áèëìÿäèì. Ùÿðýàù ùÿéàò òÿáèÿòäÿí èáàðÿò-
äèðñÿ, ùÿðýàù ÿøéàíûí àðàñûíäà áèð ìöíàñèáÿò âàðäûðñà, íÿ ö÷öí òÿáèÿ-
òèí ìÿùñóëó îëàí èíñàíëàðûí ùå÷ áèðèñèíäÿ ôèêèð áèðëèéè, çþâã, ìàðàã áèð-
ëèéè, èõòèñàñ âÿ ÿãèäÿ áèðëèéè éîõäóð?! Íÿ ö÷öí áèð-áèðèëÿ ìöíàñèáÿòäÿ
îëàí ÿøéàíûí òÿñèðèíäÿ éàøàéàí èíñàíëàð áèð-áèðèíÿ ãàðøû ìÿíôè âÿçèé-
éÿò àëìàãäàäûð?!
Íèçàìè áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðÿðÿê ýöëäö:
— Áó ìöÿììà î ãÿäÿð àñàí áèð ìöÿììàäûð êè, îíó áèçèì êèìè
ñàâàäñûçëàð äà ùÿëë åäÿ áèëÿð. Áó áàðÿäÿ äÿðèí áèð äöøöíúÿ äÿ ëàçûì
äåéèë. Òÿáèÿò àíúàã ùÿð øåéèí èøàðÿòèíè âåðèð, îíà ÿñàñ ìÿíàíû âåðÿí
áèçèê. ßãèäÿ âÿ ôèêèðëÿðèí ìöõòÿëèô îëìàñû ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ î äà
èúòèìàè ìöùèòäÿí, áÿçÿí ùþêóìÿò âÿ äèí ãóðóëóøóíäàí àñûëûäûð. Èõòèñàñ
âÿ ìàðàãëàðûí áÿðàáÿð îëìàñû äà ìöùèòèí òÿáèè âÿ èãòèñàäè åùòèéàúëàðûí-
äàí àñûëûäûð. Òÿáèáÿ åùòèéàúû ÷îõ îëàí ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ èíñàíûí òÿáèáëèéÿ
îëàí ìàðàüû ùÿð øåéäÿí àðòûãäûð. Åëÿ äÿ äÿìèð÷èëèê, õàððàòëûã, äÿðçèëèê
âÿ áàøìàã÷ûëûãäûð. Íÿ øàèðëèê, íÿ éàçû÷ûëûã, íÿ ùèêìÿò âÿ íÿ äÿ ôÿëñÿ-
ôÿ÷èëèê èíñàíà òÿáèÿòèí áþëýöñöíäÿí éîõ, ìöùèòèí åùòèéàúûíäàí âåðèëÿí
áèð èõòèñàñäûð. Ëàêèí áóíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áèð èíñàí áàúàðàí
èøè î áèðè èíñàí äà þç òÿëàøû íÿòèúÿñèíäÿ áàúàðà áèëÿð. Áóíóí êèìè ñåâýè
äÿ áèð òÿñàäöôöí íÿòèúÿñèäèð. Áóðàäà äà õàðèúè áèð ãöââÿòèí òÿñèðè
éîõäóð. Áó ýöí áèð òÿñàäöôöí íÿòèúÿñèíäÿ ñèçè ñåâÿí èíñàí, ñàáàù,
áàøãà áèð òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ áàøãàñûíû ñåâÿ áèëÿð. Èíäè ýþçÿë ãûç äåñèí
ýþðöì ñþçëÿðèìäÿí ãÿíàÿòëÿíäèìè?!
Ãÿòèáÿ ìþâçóíó äÿéèøÿðÿê äåäè:
— Èíäè êè, øàèð ìÿíè ýþçÿë ãûç äåéÿ ñÿñëÿéèð, åëÿ èñÿ íÿ ö÷öí ìÿíÿ
î úöð öðÿê ñûõûúû áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìèøäèð?!
Íèçàìè ôèêðÿ ýåòäè, ÷öíêè î, Ãÿòèáÿéÿ ùå÷ áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìÿ-
ìèøäè. Äÿðùàë Ñÿáà õàíûì òÿðÿôèíäÿí òÿçÿ áèð ìàúÿðà éàðàäûëäûüûíû
àíëàäû âÿ þçöíÿ àëäûðìàéàðàã úàâàá âåðäè:
— Áÿçÿí èíñàí áèðèñèíÿ ìÿêòóá éàçäûüû çàìàí ìöõòÿëèô ùèññëÿðèí
òÿñèðèíÿ äÿ äöøÿ áèëÿð. Áÿçÿí ôèêèðëÿð ìþâçóëàðà òÿñèð éåòèðèð. Øåèðäÿ äÿ
áåëÿ ùàëëàðà òÿñàäöô åäèðÿì. ×îõ çàìàí éàçìàã èñòÿìÿäèéèì ìþâçó-
125

ëàð ñåâèìëè ìþâçóëàðû ñöðöá àðàëûãäàí ÷ûõàðûð. Ìÿí áóíäàí ñîíðà ùÿð
éàçäûüûì ìÿêòóáó, éàõóä ùÿð áèð ãàðàëàäûüûì ÿñÿðè áèð íå÷ÿ ýöí ñàõ-
ëàéûá ñîíðà îõóìàüû âÿ ýþíäÿðìÿéè ãÿðàðà àëìûøàì.
Ãÿòèáÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè, àíúàã ÿëèíè àïàðûá êèòàáûí àðàñûíäàí áèð
ìÿêòóá ÷ûõàðûá Íèçàìèéÿ âåðäè:
— Àë, îõó. Ýþðöíöð êè, áó ìÿêòóáó èêèíúè êÿðÿ îõóìàäàí ýþíäÿð-
ìèøñÿí.
Íèçàìè ìÿêòóáó àëûá îõóäó:
“Ýþçÿë ãûç!
Ñèç ìÿíè Ýÿíúÿíèí ÿééàø ýÿíúëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿéèí. Ìÿí
ýöíäÿ áèð ýÿíúè ñåâÿí ãûçëàðû ñåâÿ áèëìÿðÿì.
Èëéàñ”.
Íèçàìè ìÿêòóáóí Ñÿáà õàíûì òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèëìÿñèíÿ ùå÷ äÿ

øöáùÿ åòìèðäè. Î, Ñÿáà õàíûìûí ìàúÿðàñûç éàøàéà áèëìÿéÿúÿéèíè áèëèðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ îíó Ãÿòèáÿíèí ýþçöíäÿ ãàðàëàìàã ö÷öí äåäè:
— Ìÿí ùå÷ äÿ òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðÿ áèëìèðÿì: áó ìÿêòóá ñèçÿ éàçûë-
ìàäûüû ùàëäà íÿ ö÷öí ýÿòèðèá ñèçÿ âåðèáëÿð. Áÿëêÿ äÿ, áó áèð ñÿùâ îëà-
ðàã ñèçèí ÿëèíèçÿ äöøöáäöð.
Ãÿòèáÿ ñàíêè éàòìûøäû, àéûëäû âÿ þç-þçöíÿ:
— Ìÿíèì òàëåéèìÿ áàõ. Ùÿäèééÿëÿð, õÿëÿòëÿð è÷ÿðèñèíÿ ãÿðã åòäèéèì
áèð úàðèéÿ äÿ ðóùóìó çÿùÿðëÿìÿéÿ áàøëàìûøäûð.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äåäèêäÿí ñîíðà Íèçàìèéÿ éàëâàðûúû áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Ðèúà åäèðÿì, áó ìÿêòóáó êèìÿ éàçäûüûíû ñþéëÿ! Ñþéëÿ, ìÿíè
øöáùÿäÿí ãóðòàð.
— Îíó ñèç òàíûéà-òàíûéà íÿ ö÷öí ìÿíäÿí ñîðóøóðñóíóç? Áó ìàúÿðà
ñèçäÿí äàùà àðòûã ãûçûë àëìàã ö÷öí äöçÿëäèëÿí áèð ìàúÿðàäûð.
Ãÿòèáÿ:
— Èíäè àíëàäûì, — äåäè, — ìÿêòóáóí ìÿíè òàìàìèëÿ òÿáèè ùàëäàí ÷û-
õàðìûøäû, ÷öíêè ìÿí ýöíäÿ áèð ýÿíúè ñåâÿí ãûçëàðäàí äåéèëäèì. Áó
ìÿñÿëÿíè òÿùãèã åòìÿê ö÷öí ñÿíè ÷àüûðìûøäûì. Èíäèéÿ ãÿäÿð åòäèéèìèç
ñþùáÿòëÿðèí ùàìûñû áó ìÿñÿëÿéÿ ýèðèø àõòàðìàã ö÷öí èäè. Ñÿíÿ ñþé-
ëÿìÿê ö÷öí áèð ÷îõ ñþçëÿð ÿçáÿðëÿìèøäèì. Ëàêèí ñÿíè ýþðÿí êèìè
îíëàðû óíóòäóì. ×öíêè äåéÿúÿéèì ñþçëÿðèí ìþâçóñó ñÿíèí þçöíäÿí
èáàðÿò èäè.
126

Ãÿòèáÿ ñåâýè äàñòàíëàðûíû î ãÿäÿð äÿ óçàäà áèëìÿäè. ×öíêè ßìèð âÿ
ãàäûíû Ñàôèéÿ õàòóí íàùàð éåìÿéè ö÷öí áàü÷àéà ýÿëèðäèëÿð. Íèçàìè
áóíëàðû ýþðäöéö çàìàí ãàëõûá ýåòìÿê èñòÿäè, ëàêèí íÿ ßìèð, íÿ äÿ
Ñàôèéÿ õàòóí ðàçû îëäó. Ùÿòòà ßìèð Íèçàìèíèí ãîëóíäàí òóòóá äåäè:
— Ãÿòèáÿíèí ÿçèç âÿ ìþùòÿðÿì ãîíàüû ùÿì áèçèì ö÷öí, ùÿì äÿ
áöòöí Àðàí õàëãû ö÷öí ÿçèçäèð. Ñèç þëêÿíèí èôòèõàðûñûíûç. Øåðèíèçäÿí
àëäûüûìûç íÿøÿëÿðè þçöìöç ö÷öí õîøáÿõòëèê ùåñàá åäèðèê.
Ñàôèéÿ õàòóí äà þç íþâáÿñèíäÿ øàèðÿ éàíàøûá äåéèðäè:
— Ãÿòèáÿ ñèçèí ÷îõ ìàðàãëû áèð øåðèíèçè ùÿð çàìàí ìÿíÿ îõóéóð. Î
ìèñðàëàðûí ùÿð áèðèñèíäÿ ñèçèí áþéöêëöéöíöç íÿçÿðÿ ÷àðïûð.
“Î ýþçÿë, èíúÿ, ñåâýèëÿðäÿí øÿí,

Áèð ÷è÷ÿêäèð äîüóëäó øÿáíÿìäÿí”.
Íÿ ãÿäÿð çÿíýèí, íÿ ãÿäÿð äÿ ìàðàãëûäûð.
ÃÛÑÃÀÍÚËÛÃ
ßìèð Èíàíú ñöïÿùñàëàð1 Ùöñàìÿääèíè éàíûíà ÷àüûðûá äàíûøûð âÿ äå-

éèðäè:
— Ìÿí ìÿìëÿêÿòè ñèçèí ÿëèíèçÿ òàïøûðäûüûì çàìàí èøëÿðèí èíàíûëìûø
àäàìëàð ÿëèíäÿ îëäóüóíà èíàíûðäûì. Ëàêèí ìÿíèì öìèäëÿðèì òàìàìèëÿ
áîøà ÷ûõäû. Èíäè èêè ùÿôòÿäÿí àðòûãäûð êè, õÿëèôÿéÿ ýþíäÿðèëÿí ãàñèä
ãàðÿò îëóíìóøäóð. Ëàêèí ñèç ùå÷ áèð òÿøÿááöñ åòìÿìèøñèíèç. Ùàúèáäÿí
àëûíàí ìÿêòóáóí êèìèí ÿëèíäÿ îëìàñûíû òÿéèí åäÿ áèëìÿìèøñèíèç.
Ìÿíèì ùàçûðäà ñèçè ôÿàëèééÿòñèçëèêäÿ òÿãñèðëÿíäèðìÿéÿ ùàããûì âàðäûð.
Ìÿí þçöì ãàïàíûá ñàðàé è÷ÿðèñèíäÿ ãàëìûøàì, àäàìëàðûì èñÿ åøèêäÿ
þç êåôèíäÿäèð. Ìÿìëÿêÿòèí òàìàìèëÿ öñéàí÷û õàëã ÿëèíäÿ ãàëìàñûíûí
ãåéäèíÿ ãàëàí éîõäóð. Ñèçèí ôÿàëèééÿòñèçëèéèíèç íÿòèúÿñèíäÿ Ýÿíúÿíèí
áèð íå÷ÿ àääûìëûüûíäà õÿëèôÿíèí ãàñèäèíè òóòóá ñîéóíäóðóðëàð. Õÿëèôÿ-
íèí ìÿêòóáó äöøìÿí ÿëèíÿ êå÷ÿíäÿí áÿðè éåíÿ äÿ ùÿð òÿðÿôäÿ ìÿíèì
âÿ õÿëèôÿíèí ÿëåéùèíÿ îëàí äåäè-ãîäóëàð àðòìûøäûð. Áó úöð ìÿìëÿêÿò
èäàðÿ åòìÿê îëìàç, ýåäèá éàõøû áèð äöøöí. Àðàí øÿùÿðëÿðèíèí ùàìûñûíäà
þçáàøûíàëûã ùþêì ñöðöð, ùàçûðäà Êÿøòàñèôè, Ìàùìóäàáàä, Áàúåðÿâàí,
__________
1
Ñ ö ï ÿ ù ñ à ë à ð — ãîøóí áàø÷ûñû, ñÿðêÿðäÿ äåìÿêäèð.
127

Áÿðçÿíä øÿùÿðëÿðè òàìàìèëÿ þçöíö ñÿðáÿñò ùåñàá åäèð. ßúÿáà, ñèç
øÿùÿðëÿðäÿí, êÿíäëÿðäÿí äþéöëöá ãîâóëàí ìÿìóðëàðûí äàüûëìûø áàøëà-
ðûíû, ãàðàëìûø âÿ ãàí÷ûð îëìóø öçëÿðèíè, àüàú âÿ êþòÿêëÿ ñûíäûðûëàí
ãàáûðüàëàðûíû ýþðäöéöíöç çàìàí óòàíìûðñûíûçìû?
ßìèð, Ùöñàìÿääèíè î êè, ëàçûìäûð äàíëàäû, òÿùãèðåäèúè ñþçëÿðëÿ
ñþéäö; íÿùàéÿò, Ùöñàìÿääèí äÿ èúàçÿ èñòÿéèá äàíûøäû:
— ßìèðèí áóéóðäóãëàðûíûí ùàìûñû äîüðóäóð. Ìÿìëÿêÿòäÿ áàøñûç-
ëûã ùþêì ñöðìÿêäÿäèð. Øÿùÿðëÿðäÿ, êÿíäëÿðäÿ ìÿìóðëàðûí äþéöëöá
ãîâóëäóüóíó äà ýþðìÿêäÿéèê. Ëàêèí áóíëàðûí ùàìûñû ö÷öí áèçè òÿã-
ñèðëÿíäèðìÿê ãèñìÿí ùàãñûçëûã, ãèñìÿí äÿ âÿçèééÿòäÿí õÿáÿðäàð
îëìàìàãäûð. Åøèêäÿ áàø âåðÿí ôèòíÿëÿðèí çÿìèíÿñè ñàðàé è÷ÿðèñèíäÿí
ãîéóëìàñàéäû, áèç ôèòíÿ÷èëÿðè ÷îõäàí áÿðè ÿëäÿ åäÿðÿê úÿçàëàíäû-
ðàðäûã.
ßìèð àúûãëàíäû âÿ îòóðäóüó éåðäÿí ãàëõûá ñîðóøäó:
— Ôèòíÿëÿðèí çÿìèíÿñè ñàðàé è÷ÿðèñèíäÿíìè äîüóëóð?
— Áÿëè, ñàðàé è÷ÿðèñèíäÿí äîüóëóð. Áèð ùàëäà êè, Ôÿõðÿääèíëÿð éàõûí
ýöíëÿðÿ ãÿäÿð áöòöí âàõòûíû ñàðàéäàêû úàðèéÿëÿðëÿ êå÷èðèðäè, áèð ùàëäà
êè, ßìèð Äèëøàäû Ôÿõðÿääèíëÿðÿ âÿäÿ âåðèá ùÿð ýöí þç éàíûíà ÷àüûðûð-
äû, î çàìàí áèç ôèòíÿ÷èëÿðè âÿ ãàðÿò÷èëÿðè ùàíñû òÿäáèðëÿðëÿ ÿëäÿ åäÿ
áèëÿðäèê? Áèð çàìàíäà êè, ßìèðèí ÿçÿìÿòëè ãûçû Ãÿòèáÿ õàíûì éîõñóë
áèð øàèðëÿ ÿëàãÿ ñàõëàéûð, îíà ÿðÿ ýåòìÿê èñòÿéèð, áèð çàìàíäà êè, ßìèð
ùÿçðÿòëÿðèíèí þçö âÿ ìþùòÿðÿì õàíûìû äà ùàìàí øàèðëÿ áèð ñöôðÿäÿ
íàùàð ìåéëè áóéóðóðëàð, î çàìàí åøèêäÿ îëàíëàð íÿ èø ýþðÿ áèëÿð? Áèç
ôèòíÿ÷èëÿðè òóòóá ùÿáñÿ àëìàã èñòÿñÿê, ÿââÿëúÿ, ßìèðèí ñàðàéûíäàí áàø-
ëàìàëûéûã. Õÿëèôÿéÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèëìÿñè õÿáÿðèíè ñàðàéäàí Ôÿõÿððÿ-
äèíÿ õÿáÿð âåðìÿñÿéäèëÿð, õÿëèôÿíèí ãàñèäèíÿ áåëÿ áèð ðöñâàéåäèúè
ôÿëàêÿò öç âåðìÿçäè.
ßìèð òÿÿúúöáëÿ ñóàë âåðäè:
— Ñàðàéäàí õÿáÿð âåðìÿñÿéäèëÿð?
— Áÿëè, ñàðàéäàí Ôÿõðÿääèíÿ áó áàðÿäÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèáëÿð.
— Îíó ñÿí ñöáóò åäÿ áèëìÿçñÿí, þçöíö òÿìèçÿ ÷ûõàðìàã ö÷öí áàø-
ãàëàðûíà ÷èðêàá ñÿïìÿ.
— ßìèð ùÿçðÿòëÿðè þç íþêÿðëÿðèíÿ èíàíìàëûäûðëàð.
Ùöñàìÿääèí áóíó äåéÿðÿê ÿëèíè ãîéíóíà àïàðäû âÿ áèð êàüûç ÷ûõà-
ðûá ßìèðÿ óçàòäû:
— Áóéóðóí, îõóéóí!
ßìèð êàüûçû àëûá óúàäàí îõóäó:
128

“Ìÿíèì ðóùóì Äèëøàä!
Éàçäûüûí ìÿêòóá éåòèøäè. Ñèôàðèøëÿðèíè äÿ àëäûì. Ñÿíÿ ýþíäÿðèëÿí
ìÿêòóáà èíàíìà! Òÿôñèëÿí éàç ýþðöì, îðàäà íÿ åøèäèáñÿí? Ìÿí ùå÷
áèð çàìàí ñÿíè àòìàéàúàüàì.
Ôÿõðÿääèí”.
ßìèð Ùöñàìÿääèíÿ ñóàë âåðäè:
— Áó ìÿêòóá ñÿíèí ÿëèíÿ ùàðàäàí äöøäö?
— Ìÿêòóáó Ãÿòèáÿ õàíûìûí úàðèéÿñè Ñÿáà ýÿòèðèáäèð.
— Ñÿíèí ÿëèíÿ íÿ ö÷öí äöøöá?
— Ñÿáà õàíûì ßìèðÿ îëàí ñÿäàãÿòèíè ýþñòÿðìÿê èñòÿìèøäèð. Ìÿê-
òóáó ñèçÿ òÿãäèì åòìÿê ö÷öí ìÿíÿ âåðìèøäèð. Èíäè ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíèí
þçö áèçèì âÿçèééÿòèìèçè ìöùàêèìÿ åòñèí. Åøèêäÿêè íþêÿðëÿðèíèç íÿ åäÿ
áèëÿðäè? Áöòöí ôèòíÿ âÿ ôÿñàäëàðûí ñÿáÿáè ùàìàí Ôÿõðÿääèí âÿ îíóí
éîëäàøû Íèçàìèäèð. Îíëàðûí þçëÿðè áèð êÿðÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíà
ìöðàúèÿò åäèá: “Ñàêèò îëóí!” — äåñÿéäè, ìÿìëÿêÿòäÿ áèð íÿôÿð áåëÿ
úûíãûðûíû ÷ÿêìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿçäè.
ßìèð Ùöñàìÿääèíèí ñþç àðàñûíäà áàøãà áèð ñþç äåìÿê èñòÿäèéèíè âÿ
îíóí ãûñãàíäûüûíû äÿðùàë ùèññ åòäè.
— Àüëûíû áàøûíà éûü, ÿðÿ ýåòìÿê ãóðó áèð ñþçëÿ îëìàç. Áèçèì ãûçû-
ìûç ÿðÿ ýåòäèéè çàìàí Áàüäàäûí âÿ õÿëèôÿíèí õÿáÿðè îëìàëûäûð. Áóíëà-
ðûí ùàìûñû ìÿíèì àïàðäûüûì ìöÿééÿí áèð ñèéàñÿòèí íÿòèúÿñèäèð. Ñÿí
áèëèðñÿí êè, Äèëøàäûí äà, Ãÿòèáÿíèí äÿ ìÿñÿëÿñè ùÿëë åäèëìèøäèð. Äèëøàä
éàõûíäà õÿëèôÿ ö÷öí ùÿäèééÿ ýþíäÿðèëÿúÿê, Ãÿòèáÿ èñÿ õîøáÿõòëèéèíè
ñÿíèíëÿ ãóðàúàãäûð. Îíà ÿìèí îëà áèëÿðñÿí. Ôÿõðÿääèí àðòûã Äèëøàäû
ýþðÿ áèëìÿéÿúÿêäèð. Äèëøàäû áó ìÿêòóáäàí ãàáàã ùÿáñ åòäèðìèøÿì.
Ñÿíèí þçöí áèëèðñÿí êè, áèçÿ êþìÿê ýÿëÿúÿê éåð éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ
ãîøóí ýöúö âÿ úÿçà ãàíóíëàðû èøëÿäÿ áèëìèðèê. Èíäè éåýàíÿ áèð ÷àðÿ
âàðñà î äà ìöäàðà åòìÿê âÿ âàõò ãàçàíìàãäàí èáàðÿòäèð. Ýåò èøëÿðèíÿ
äèããÿòëÿ áàõ, úàðèéÿì Ñÿáà õàíûìû éàíûìà ýþíäÿð.
Ùöñàìÿääèí áàø åíäèðèá ýåòäè. ßìèð èñÿ îíóí äàëûíúà àúû-àúû ýöëÿ-
ðÿê äåäè:
— Àõìàã âÿ õÿéàëïÿðÿñò àäàì, ìÿí ãûçûìû ùÿð ñÿíèí êèìè ñàäÿ áèð
ñÿðêÿðäÿéÿ âåðìÿê èñòÿñÿéäèì, Ôÿõðÿääèí êèìè áèð ãÿùðÿìàíà âåðèá
þç ùàêèìèééÿòèìè äÿ îíóí âàñèòÿñèëÿ ìþùêÿì åäÿ áèëÿðäèì. Ëàêèí
ìÿí áèð ìÿìëÿêÿòèí ùþêìäàðûíà ëàéèã îëàí ãûçûìû ùÿð êö÷ÿ àäàìûíà
ÿðÿ âåðìÿðÿì.
129

Ñÿáà õàíûì òîâóç ãóøó êèìè áÿçÿêëè áèð ùàëäà è÷ÿðè ýèðäè, î úöðáÿ-
úöð ìàúÿðàëàðëà ÿëäÿ åòäèéè ãèéìÿòëè äàøëàðûíû, èíúè âÿ ìÿðúàíëàðûíû
öñòöíÿ òþêìöøäö. ßìèð Ñÿáà õàíûìû áèðèíúè êÿðÿ èäè êè, ýþðöðäö. ßìèð
îíóí åíëè àü ÷þùðÿñèíÿ, ãàðà âÿ ìÿüðóð ýþçëÿðèíÿ, èêè ýöë éàðïàüû êèìè
áèð-áèðèíèí öñòöíÿ äöøÿí äîäàãëàðûíà, àëìàçëàð è÷ÿðèñèíäÿ øÿôÿãëÿíÿí
èíúÿ ÿëëÿðèíÿ, éàøûë çöìðöääÿí õàë-õàë òàõìûø çÿðèô òîïóãëàðûíà áàõ-
äûãúà ãàíû ãàéíàäû âÿ þç-þçöíÿ:
— Íÿ ãÿäÿð çÿíýèí áèð ýþçÿëëèéÿ ìàëèêäèð, — äåäè, ãàëõûá äþøÿéèí
öñòöíäÿ þçöíö äöçÿëòäè âÿ:
— Èðÿëè ýÿë, ýþçÿë ãûç! — äåéÿ îíóí ÿëèíäÿí òóòóá þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêäè.
Çàòÿí Ñÿáà õàíûì ßìèðèí ùöçóðóíà äÿâÿò îëóíäóüó âàõò ùÿìèí áó
àðçóíó äàøûéûðäû, áóíóí ö÷öí äÿ áÿçÿíìèø âÿ çÿíýèí äàøëàðûíû öçÿðèíÿ
òþêìöøäö. Ñÿáà õàíûì ßìèðèí áó ãÿäÿð äÿðèí ìÿùÿááÿòèíè ýþðäöéö
âÿ àðçóñóíà ÷àòäûüû çàìàí þçöíö ñàðàé úàðèéÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ áèðèíúè
õîøáÿõò ùåñàá åäèðäè, ÷öíêè ßìèð àíúàã íàäèð âÿ ôþâãÿëàäÿ ýþçÿëëèéÿ
ìàëèê îëàí úàðèéÿëÿðëÿ ÿëàãÿäÿ îëàðäû.
Õàúÿ Ìöôèä ÿëèíäÿ àôòàáà-ëÿéÿí ßìèðèí îòàüûíà ýèðäèéè çàìàí
ñàðàé úàðèéÿëÿðè Ñÿáà õàíûìûí áþéöê áèð øÿðÿôÿ íàèë îëäóüóíó éÿãèí
åäèð âÿ äÿùëèçëÿðäÿ ýÿçèá Ñÿáà õàíûìûí ßìèðèí îòàüûíäàí ÷ûõàúàüûíû
ýöäöðäöëÿð.
Õàúÿ Ìöôèä âÿçèôÿñèíè áèòèðèá àôòàáà-ëÿéÿíëÿ áÿðàáÿð åøèéÿ ÷ûõäûüû
çàìàí ßìèð Èíàíú áèð äàùà Ñÿáà õàíûìûí äîäàãëàðûíäàí þïÿðÿê
äåéèðäè:
— Ñÿí ìÿíèì úàðèéÿëÿðèìèí è÷èíäÿ ÿí ñåâèìëè âÿ ýþçÿë áèð ãûçñàí.
Áóíäàí ñîíðà áó êèìè øÿðÿôëÿðÿ òåç-òåç íàèë îëàúàãñàí. ßëÿ ýÿòèðäèéèí
ìÿêòóáëà ìÿíÿ áþéöê áèð õèäìÿò ýþñòÿðäèí, ùÿð ýöí ýþðöá âÿ þéðÿí-
äèêëÿðèíè ýÿëèá ìÿíÿ ìÿëóì åäÿðñÿí. Ñÿíèí ö÷öí ÿëàùèääÿ áèð áèíà
ùàçûðëàíìàñûíà ÿìð åäÿúÿéÿì, ñÿíÿ êÿíèçëÿð, ãóëàìëàð âÿ õèäìÿò÷è-
ëÿð ùÿäèééÿ âåðÿúÿê, ñÿíèí ö÷öí áàøãà áèð ñàðàé äöçÿëäÿúÿéÿì.
ßìèðèí áó ñþçöíäÿí ñîíðà Ñÿáà õàíûì þçöíÿ ìÿõñóñ áèð ñÿíÿò-
êàðëûãëà ãîëóíó ýþçëÿðèíÿ ùàéèë åäÿðÿê ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû âÿ òóòãóí
áèð ñÿñëÿ äåäè:
— ßìèð ùÿçðÿòëÿðè þç ùÿãèð úàðèéÿñèíè áàøãà áèð áèíàéà àòìàãëà þç
çèéàðÿòèíäÿí óçàãëàøäûðûð. Ìÿí èñÿ ùÿð ñààò ÿìèðè ýþðìÿê âÿ îíóí
øÿðÿôèíÿ íàèë îëìàã èñòÿéèðÿì.
ßìèð áèð äàùà îíóí äîäàãëàðûíäàí þïÿðÿê:
130

— ßìèí îë, íÿ ãÿäÿð êè, áó ýþçÿëëèê ñÿíèíëÿ âàðäûð, ßìèðèí ùöçó-
ðóíäà ãàçàíìûø îëäóüóí øÿðàôÿò äÿ ñÿíèíëÿ âàðäûð. Ëàêèí ñÿí áèëèðñÿí
êè, ñàðàé ùÿéàòûíûí è÷ÿðèñèíäÿ ùÿð øåéäÿí àðòûã ùÿñÿäëÿð, ôèòíÿëÿð, äåäè-
ãîäóëàð âàðäûð. Ñÿíè áóíëàðäàí ãóðòàðìàã ö÷öí áàøãà áèð áèíàäà ðàùàò
éàøàòìàüû äöøöíöðäöì. Þçöì èñÿ äàèìà ñÿíèí õàðèãöëàäÿ îëàí òÿáèÿ-
òèíèí òàìàøàñûíà ÷îõ òåç-òåç ýÿëÿúÿéÿì.
Ñÿáà õàíûì ßìèðèí äåäèêëÿðèíäÿí éåíÿ äÿ ðàçû ãàëìàäû, ÷öíêè î,
ìàúÿðàñûç, äåäè-ãîäóñóç, ôèòíÿ âÿ ôÿñàäñûç éàøàéà áèëìÿçäè. Î ýþçÿë
îëäóüó ãÿäÿð äÿ ìàúÿðà÷û âÿ èôòèðà÷û èäè; î, áèð ýöí äÿ îëñà, áþùòàí âÿ
èôòèðà òîõóìàäàí éàøàéà áèëìÿç.
ßìèð èñÿ îíó ñàðàéäà ñàõëàìàüû èìêàí õàðèúèíäÿ áèëèðäè, ÷öíêè áó
ùàäèñÿäÿí ñîíðà ãàäûíû Ñàôèéÿ õàòóíóí äà ìÿñÿëÿéÿ ìöäàõèëÿ åäÿúÿéè
âÿ ßìèðäÿí íàðàçû ãàëàúàüû øöáùÿñèç èäè. Õöñóñÿí Ñÿáà õàíûìäàí
äàùà ÿââÿë ßìèðèí Ñÿáà õàíûìà âåðäèéè “øÿðÿôÿ” íàèë îëìóø áàøãà
úàðèéÿëÿð äÿ âàð èäè. Îíëàð ùå÷ áèð âàõò Ñÿáà õàíûìûí ßìèðèí ñàðàéûíà
äöíÿí ýÿëäèéèíÿ áàõìàéàðàã, áó ýöí áþéöê øÿðÿô ãàçàíäûüûíà ñîéóã-
ãàíëûëûãëà áàõà áèëìÿéÿúÿêäèëÿð. Ëàêèí áó úöð ôèêèðëÿð Ñÿáà õàíûìû ùå÷
äÿ ãîðõóòìóðäó, î ùÿð íåúÿ îëóðñà, ñàðàéäà éàøàìàüû âÿ öñòöí áèð àä
äàøûìàüû äöøöíöðäö. Î áèëèðäè êè, ßìèðèí õöñóñè áèíàëàðäà éàøàéàí
úàðèéÿëÿðè ùÿáñõàíà ùÿéàòû êå÷èðèðëÿð. Î, ñàðàéûí ãèëö-ãàëëû âÿ ìàúÿðà-
ëàðëà äîëó îëàí ùÿéàòûíû õöñóñè áèíàëàðà, ãóëàìëàðà, úàðèéÿëÿðÿ, êÿíèç-
ëÿðÿ äÿéèøìÿê èñòÿìèðäè.
Ñÿáà õàíûì ùÿëÿ ßáöë-Öëàíûí åâèíäÿ éàøàäûüû âàõò ãèëö-ãàëëû âÿ
ìàúÿðàëàð è÷èíäÿí ñöçöëöá ÷ûõàí ùÿéàòà þéðÿíìèøäè. Î, ßáöë-Öëàíûí
þçö âÿ ãàäûíû Úàùàíáàíó õàíûìûí õÿáÿðè îëìàäàí îíëàðûí êè÷èê ãûçëàðû
Ìàùòàá õàíûìû áèð íå÷ÿñèíÿ íèøàíëàíäûðûá ùàìûñûíäàí çÿùìÿò ùàããû
àëìûøäû. Åéíè çàìàíäà Ìàùòàá õàíûìûí þçö äÿ Ñÿáà õàíûìûí ìàúÿðà-
ñûíäàí õÿáÿð òóòìàìûøäû.
Ñÿáà õàíûì ßìèðèí ñàðàéûíà ýÿëäèéè çàìàí þçö ö÷öí ùÿì øþùðÿò,
ùÿì äÿ áþéöê ñÿðâÿò ãàçàíìàüû äöøöíöðäö. Î, ßìèðèí ãûçû Ãÿòèáÿíè
äÿ ßáöë-Öëàíûí ãûçû Ìàùòàá õàíûì êèìè èñòÿäèéè àäàìëàðà ýþñòÿðìÿê
âÿ èñòÿäèéèíè àëìàã ôèêðèíäÿ èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ îíóí ö÷öí ñàðàéäà éàøà-
ìàã õöñóñè áèð áèíàäà éàøàìàãäàí ÿëâåðèøëè èäè.
Õöñóñÿí ßìèð òÿðÿôèíäÿí ñåâèëäèéèíè âÿ “øÿðÿôÿ” íàèë îëäóüóíó
ýþðöíúÿ, îíóí øþùðÿò âÿ ñÿðâÿò ÿëäÿ åòìÿê àðçóëàðû éåíè áèð ãöââÿòëÿ
àëîâëàíìàüà áàøëàäû.
131

Ëàêèí òÿçÿ áèíàéà êþ÷öðöëìÿê ìÿñÿëÿñè Ñÿáà õàíûìû ÷ûõûëìàç áèð
÷ÿð÷èâÿ è÷ÿðèñèíÿ ñàëìûøäû. Îíó àíúàã Ãÿòèáÿ áó ìÿíýÿíÿäÿí ÷ûõàðà
áèëÿúÿê èäè. Ëàêèí îíà öìèä áàüëàéà áèëìèðäè, ÷öíêè Íèçàìèíèí àäûíäàí
Ãÿòèáÿéÿ éàëàí ìÿêòóá ýÿòèðäèéè ýöíäÿí áÿðè Ãÿòèáÿíèí ýþçöíäÿí
äöøìöøäö.
Ñÿáà õàíûì áó àúû äöøöíúÿíèí òÿñèðè àëòûíäà èëàí êèìè ãûâðûëûðäû.
Ëàêèí éåíÿ äÿ þç ãÿëáèíäÿ:
— Ãÿòèáÿíè àëäàòìàã, ÷îõ äà ÷ÿòèí äåéèë. Ãÿëáèíè áèð ñåâýèéÿ âåðÿí
ãûçëàð þç àüûëëàðûíû äà âåðèðëÿð. Àüûëñûçëàðû èñÿ àëäàòìàã àñàíäûð — äåäè.
Ñÿáà õàíûì ßìèðÿ áàø åíäèðèá îòàãäàí ÷ûõäûüû çàìàí ßìèð äÿ
îíóí áîé-áóõóíóíó íÿçÿðäÿí êå÷èðÿðÿê äàëûíúà þç-þçöíÿ äåéèðäè:
— Êèøèëÿð øÿùâÿòëÿðèíèí, ãàäûíëàð èñÿ ãóðó øþùðÿòèí ÿñèðèäèðëÿð. Ìÿí
éöçëÿðúÿ áÿäáÿõòèí úÿðýÿñèíÿ áèðèñèíè äÿ ÿëàâÿ åòäèì; ìÿíèì ÿëàãÿäÿ
îëäóüóì úàðèéÿëÿð ãàäûíûì òÿðÿôèíäÿí áèð úèíàéÿòêàð êèìè òÿãèá îëó-
íóðëàð.
Ñÿáà õàíûì ßìèðèí îòàüûíäàí óçóí âÿ ýåíèø äÿùëèçÿ ÷ûõäû. Î, ãèé-
ìÿòëè õàë÷àëàðûí öçÿðèíäÿí ìÿüðóð ãÿäÿìëÿðëÿ êå÷äèéè çàìàí îðàäà
ãÿðèáÿ áèð ìÿíçÿðÿéÿ òÿñàäöô åòäè. Î àíúàã äÿùëèçäÿ éåðèäèéè çàìàí
ùÿðÿì ùÿéàòûíûí áÿçè øÿêèëëÿðèíè ýþðìÿéÿ áàøëàäû. Ùÿðÿìäÿ âÿ ñàðàé-
äà éàøàéàí úàðèéÿëÿðèí ùàìûñû áàøûíû ãàïûíûí àðàñûíäàí ÷ûõàðûá Ñÿáà
õàíûìà áàõûðäûëàð. Î, äÿùëèçèí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿí îíà çèëëÿíìèø ýþçëÿ-
ðèí ìöøàéèÿòè àëòûíäà þòöá êå÷èðäè.
Úàðèéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè èñÿ äÿùëèçäÿ ýÿçèð âÿ þç àðàëàðûíäà íÿ èñÿ
äàíûøûá ýöëöøöðäöëÿð. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ Ñÿáà õàíûìäàí äàùà ÿââÿë
ßìèðèí “øÿðÿôèíÿ” íàèë îëìóø èêè ýþçÿë úàðèéÿ äÿ âàð èäè êè, îíëàðäàí
áèðèñè ÿðÿá ãûçû Çÿáéàí, èêèíúèñè èñÿ Èñôàùàíäàí àëûíìûø Ýöëïåéêÿð
õàíûì èäè.
Ñÿáà õàíûì äÿùëèçèí éàðûñûíû ýåòìèøäè êè, áèðäÿí-áèðÿ ýóðóëòóëó áèð
ãÿùãÿùÿ ñÿñè åøèòäè. Ýöëÿíëÿð ãàïûëàðûí àðàñûíäàí áàõàí úàðèéÿëÿð èäè.
Áó ãÿùãÿùÿëÿð Ñÿáà õàíûìû éåðèíäÿí òÿðïÿäÿ áèëìÿäè, ÷öíêè áó
ãÿùãÿùÿëÿðèí áèð ùÿñÿä íÿòèúÿñèíäÿ äîüóëäóüóíó áèëèðäè, î áó ãÿùãÿ-
ùÿëÿðè åøèòäèêäÿ, þçöíäÿ áèð öñòöíëöê ùèññè äóéóð âÿ ãöðóðóíó äàùà äà
àðòûðûðäû.
Äÿùëèçèí éàðûñûíäà Ýöëïåéêÿð õàíûì ñàüäàí, Çÿáéàí õàíûì ñîëäàí
Ñÿáà õàíûìà éàõûíëàøäûëàð. ßââÿëúÿ Çÿáéàí õàíûì îíà ñóàë âåðäè:
— Õàíûì “øÿðÿôÿ” íàèë îëà áèëäèìè?
132

Ñÿáà õàíûì úàâàá âåðìÿäè, ìÿüðóð-ìÿüðóð îíëàðûí öçöíÿ áàõàðàã
êå÷èá ýåòìÿê èñòÿäèêäÿ, Ýöëïåéêÿð õàíûì îíà ñóàë âåðäè:
— Áþéöê õàíûì “øÿðàôÿòÿ” íàèë îëäóìó?
Ñÿáà õàíûì îíóí ñþçöíö úàâàáñûç áóðàõìàéàðàã:
— Øÿðÿôè àíúàã øÿðÿôëè îëàíëàð ãàçàíà áèëÿðëÿð, — äåäè. Áó çàìàí
ãûçëàðûí áèðèñè Ñÿáà õàíûìûí ñàü, î áèðèñè èñÿ ñîë ÿëèíäÿí òóòóá î áèðè
ÿëÿðèëÿ äÿ îíóí íàçèê ÷þùðÿñèíè úûðìàãëàìàüà âÿ äèäìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Îíóí áîéíóíäà âÿ áàøûíäà îëàí çèíÿòëÿðè ãûðûá éåðÿ òþêäöëÿð. Öñòöí-
äÿêè ãèéìÿòëè âÿ ãóìàø ëèáàñëàðû úûðûá äàüûòäûëàð. Îíëàð Ñÿáà õàíûìûí
öçöíö äèäèá úûðìàãëàäûãúà ãàïûëàðûí àðàñûíäàí áàõàí úàðèéÿëÿð äÿ áèð
ÿëèíè î áèðè ÿëèíÿ âóðóá:
— Áèð äÿ! Áèð äÿ! Åëÿ ùà... Åëÿ ùà!.. — äåéèðäèëÿð.
Ñÿáà õàíûìûí ãûøãûðòûñûíà áöòöí ñàðàé õàëãû äÿùëèçÿ éûüûëäû. Ãûøãûðòû
ñÿñèíÿ ßìèðèí ãàäûíû Ñàôèéÿ õàòóí âÿ ãûçû Ãÿòèáÿ äÿ äÿùëèçÿ ýÿëäèëÿð.
Ñÿáà õàíûìûí éàíàãëàðû âÿ äîäàãëàðû úûðûëìûøäû. Ýþçëÿðèíè âÿ ýþç áÿ-
áÿêëÿðèíè úûðìàãëàìûøäûëàð. Áèð íå÷ÿ ãóëàì âÿ õàúÿ Ìöôèä Ñÿáà
õàíûìû úàðèéÿëÿðèí ÿëèíäÿí àëûá àïàðäûüû çàìàí áåëÿ éåíÿ îíëàð Ñÿáà
õàíûìäàí ÿë ýþòöðìÿéÿðÿê, âóðóðäóëàð. Àéûëòìàã âÿ éàðàëàðûíû áàüëà-
ìàã ö÷öí ùÿêèìèí éàíûíà àïàðäûëàð. Çÿáéàí õàíûìëà Ýöëïåéêÿð
õàíûìû äà ùÿðÿì ùÿáñõàíàñûíà àïàðäûëàð.
Áó ãÿäÿð ðöñâàé÷ûëûãäàí âÿ ÷ûüûð-áàüûðäàí ñîíðà ßìèð éåíÿ äÿ
ãàäûíû Ñàôèéÿ õàòóí âÿ ãûçû Ãÿòèáÿíèí éàíûíäà áÿðàÿò ãàçàíäû. Ñàôèéÿ
õàòóí ßìèðèí îòàüûíà ýèðèá àúûãëàíäû:
— Ñÿí áó ðöñâàé÷ûëûãäàí íÿ çàìàí ÿë ýþòöðÿúÿêñÿí?
ßìèð äÿ:
— Ìÿñÿëÿíè ëàéèãèíúÿ þéðÿíìÿê ëàçûìäûð, — äåäè.
— Ùàíñû ìÿñÿëÿíè?
— Íàìóñëó úàðèéÿ áþéöê áèð õÿéàíÿòèí öñòöíö à÷ûáäûð. Äèëøàä
ñàðàéäà îëàí áöòöí ñèðëÿðè éàçûá Ôÿõðÿääèíÿ ýþíäÿðèðìèø. Àë îõó, ýþð
Ôÿõðÿääèí îíà þç ìÿêòóáóíäà íÿ éàçûð.
ßìèð ìÿêòóáó ÷ûõàðûá Ñàôèéÿ õàòóíà âåðäè âÿ ÿëàâÿ åòäè:
— Íàìóñëó ãûç ìÿêòóáó ìÿíÿ òÿãäèì åòìÿê ö÷öí éàíûìà ýÿë-
ìèøäè. Îíó áóðàäà ñàõëàéûá ìöÿééÿí òàïøûðûãëàð âåðèðäèì.
Ãÿòèáÿ áóíó åøèäÿíäÿí ñîíðà àüëàäû:
— Éàçûã âÿ áÿäáÿõò úàðèéÿì, — äåéÿðÿê îíó éîõëàìàã ö÷öí
ùÿêèìõàíàéà ãà÷äû.
133

ÙßÉßÚÀÍ
Õÿëèôÿéÿ ýþíäÿðèëÿðêÿí Ôÿõðÿääèí òÿðÿôèíäÿí ÿëäÿ åäèëÿí ìÿêòó-

áóí ñóðÿòè ÷ûõàðûëûá äèâàðëàðà éàïûøäûðûëäûãäàí ñîíðà êÿíäëÿðäÿ, øÿùÿð-
ëÿðäÿ ßìèðÿ ãàðøû òÿçÿ ÷ûõûøëàðûí õÿáÿðè ýÿëèðäè.
ßìèð áàøûíû èòèðäè, þç âÿçèðè Òîõòàìûøû ùöçóðóíà ÷àüûðûá ñîðóøäó:
— Äèâàðëàðà éàïûøäûðûëàí ìÿêòóá ùàããûíäà íÿ êèìè òÿäáèðëÿð ýþðäöí?
Âÿçèð ßìèðèí ùÿéÿúàíûíû éàòûðìàã ö÷öí äåäè:
— ßìèð ÿìèí îëìàëûäûð êè, òÿùëöêÿíèí ãàðøûñû àëûíìûøäûð.
ßìèð òÿÿúúöáëÿ, èíàíìàéàúàã áèð âÿçèééÿò àëàðàã ñîðóøäó:
— Áó ãÿäÿð áþéöê òÿùëöêÿíèí ãàðøûñû íÿ êèìè âàñèòÿëÿðëÿ àëûíà
áèëÿð? Ýþðöíöð êè, ñÿí éåíÿ äÿ ìÿíè åøèêäÿêè ùàäèñÿëÿðÿ ãàðøû èüôàë
åäèðñÿí. Õàëãûí ìÿíÿ ãàðøû éàüäûðäûüû ëÿíÿòëÿðèíè äóà âÿ ñÿíà øÿêëèíäÿ
ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðñàí1.
Òîõòàìûø éåíÿ äÿ õÿëèôÿíèí ìöãÿääÿñ íàìèíÿ àíä è÷ÿðÿê ßìèðè
èüôàë åòìÿéÿúÿéèíè ñþéëÿéèðäè. ßìèð èñÿ òÿùëöêÿíèí ãàðøûñûíûí íÿ âàñèòÿ
èëÿ àëûíäûüûíû ñîðóøóðäó. Âÿçèð ßìèðèí òÿëàø âÿ ùÿéÿúàíûíû ñþíäöðìÿê
ö÷öí ÿëèíè ãîéíóíà óçàäûá áèð êàüûç ÷ûõàðàðàã ßìèðÿ âåðäè âÿ:
— Àðàí ÿùàëèñèíÿ áó ìÿçìóíäà áèð ìöðàúèÿòíàìÿ áóðàõûëìûøäûð,
— äåäè.
ßìèð ìöðàúèÿòíàìÿíè àëûá îõóäó:
“Àðàí ÿùàëèñèíÿ:
Áó ýöíëÿðäÿ Àðàíäà äöçÿëìèø ýèçëèí áèð òÿøêèëàò òÿðÿôèíäÿí Àçÿð-
áàéúàí èñòèãëàëèééÿòèíÿ ãàðøû õÿéàíÿò ÿëè óçàíìûøäûð. ßëäÿ åäèëÿí
ìöâÿññÿã ìÿëóìàòà ýþðÿ áó òÿøêèëàò èø áàøûíäàí ãîâóëìóø ôàðñëàð âÿ
ÿðÿáëÿð òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèëìèøäèð. Òÿøêèëàòûí áàøûíäà ßìèðèí ñàáèã
êàòèáè Ìöùàêèì èáí-Äàâóä äóðóð. Ùàìàí õàèí, ùþêóìÿòèí õöñóñè
ìþùöðöíö äÿ þçö èëÿ áÿðàáÿð ýþòöðöá ýèçëÿíìèøäèð. Ùÿìèí áó òÿøêèëàò
õàëãûí íèôðÿòèíè ßìèð ùþêóìÿòèíÿ ãàðøû ÷åâèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýèçëèí
ìÿêòóáëàð äöçÿëäèá ùþêóìÿòäÿí îüóðëàäûãëàðû ìþùöðëÿ ìþùöðëÿéèð.
Áóíà ýþðÿ äÿ ùþêóìÿò Àçÿðáàéúàí âÿ õöñóñÿí Àðàí ÿùàëèñèíÿ ìö-
__________
1
Àúëûãäàí âÿ ìÿìóðëàðûí çöëìöíäÿí úàíà äîéìóø Àçÿðáàéúàí õàëãû ßìèðèí
ñàðàéûíûí ãàðøûñûíà ýÿëèá îíà ëÿíÿòëÿð éàüäûðûá ãûøãûðäûãëàðû çàìàí ßìèð Òîõòàìûøû
éàíûíà ÷àüûðûá åøèêäÿ íÿ êèìè ùàäèñÿ áàø âåðäèéèíè ñîðóøäóãäà Òîõòàìûø: “ßëùÿìäö-
ëèëëàù ìÿìëÿêÿò ÿìèí-àìàíëûãäûð. ×îõ óúóçëóã âÿ áîëëóãäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ õàëã ßìè-
ðèí ãàïûñûíà éûüûøûá îíóí þìöð âÿ äþâëÿòèíÿ äóà åäèð”, — äåìèøäè.
134

ðàúèÿò åäèá ùÿãèãÿòè àíëàòìàüû þçöíÿ áîðú áèëèð. Øÿáàí àéûíûí 25-äÿí
åòèáàðÿí ùþêóìÿòèí ìþùöðö èëÿ áóðàõûëàí ìÿêòóá âÿ âÿñèãÿëÿðèí ùà-
ìûñû åòèáàðäàí ñàãèòäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ßìèð áöòöí íàìóñëó ðÿèééÿòëÿðÿ
ìöðàúèÿò åäèá äåéèð: “Ùÿð êÿñ ñàáèã êàòèá Ìöùàêèì èáí-Äàâóäóí áà-
øûíû ýÿòèðÿðñÿ, ùþêóìÿòäÿí ìèí ãûçûë ùÿäèééÿ àëàúàãäûð”.
ßìèð ìöðàúèÿòíàìÿíè îõóéóá, òÿøÿêêöð èçùàðåäèúè áèð ñÿñëÿ äåäè:

— Öðÿéèì ãèñìÿí ñàêèò îëäó. Ñÿíè áóðà áàøãà áèð ìÿñÿëÿ ö÷öí äÿ
÷àüûðìûøäûì. Ìÿùñÿòè õàíûìûí áþéöê áèð òÿíòÿíÿ èëÿ øÿùÿðÿ ýÿòèðèë-
ìÿñè äÿ õàëãûí àëîâëàíìàãäà îëàí íèôðÿòëÿðèíÿ ñó ñÿïÿ áèëÿð. Îíóí
ãàôèëÿñè áó ýöí Èñôàùàí êÿíäèíäÿ1 îëàúàãäûð. Ñÿíÿ òàïøûðûðàì, õàëãûí
ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíìàã ö÷öí áþéöê áèð èñòèãáàë òÿíòÿíÿñè äöçÿëäÿðñÿí.
Ùþêóìÿòÿ ìÿõñóñ òàõò-ðÿâàíëàðû áÿçÿäèá ÿëëè íÿôÿð àòëû èëÿ èñòèãáàëà
ýþíäÿðÿðñÿí. Ãóëàìëàð, úàðèéÿëÿð, áàéðàì ëèáàñëàðûíû ýåéèá èñòèãáàëà
ýåòìÿëèäèð. Øÿùÿðèí ÿí ýþðêÿìëè éåðèíäÿ îíóí ö÷öí áèð áèíà ùàçûð
åòäèðìÿê ëàçûìäûð. Áóðàñû áåëÿ... Èíäè äå ýþðöì õÿëèôÿíè âÿçèééÿòäÿí
õÿáÿðäàð åäÿê, éà éîõ? Áÿëêÿ äÿ, õÿëèôÿ áó ùàäèñÿëÿðäÿí õÿáÿð òóòäó,
îíäà áèç íÿ úàâàá âåðÿ áèëÿðèê?
Òîõòàìûø éåíÿ äÿ áàøû òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ýöëäö âÿ äåäè:
— Ùÿðýàù Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíÿ éàçäûüûìûç áó ìöðàúèÿòíàìÿéÿ
èêèúÿ íÿôÿð èíàíàí îëñà, îíóí áèðèíúèñè õÿëèôÿ îëàúàãäûð. Õÿëèôÿëÿðèí
þçëÿðè íÿ ãÿäÿð ìöãÿääÿñ âÿ óúà îëñàëàð äà, àüûë âÿ äöøöíúÿëÿðè äÿ î
ãÿäÿð ýþäÿêäèð.
ßìèð äÿ Òîõòàìûøûí ñþçöíö òÿñäèã åäÿðÿê ÿìð âåðäè:
— Ìÿíèì àüëûìà áåëÿ áèð òÿäáèð äÿ ýÿëèð. Áèð ÿìðíàìÿ éàçûá
øÿùÿðëÿðÿ ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð. ßìðíàìÿäÿ ÿùàëèéÿ õÿáÿð âåðìÿëèñÿí
êè, áóíäàí ÿââÿë ìÿìëÿêÿòäÿí õàðèúÿ ñöðýöí åäèëÿíëÿðèí ùàìûñûíà
ÿôâè-öìóìè âåðèëèð. Ùÿð êÿñ þç âÿòÿíèíÿ ãàéûäà áèëÿð, èñòèãáàëäàí ñîíðà
ùå÷ áèð êÿñ ñöðýöíäÿ ãàëìàìàëûäûð.
Òîõòàìûø áó ôèêðÿ ðàçûëûã âåðìÿéÿðÿê äåäè:
— ßìèð ùÿçðÿòëÿðè áó ôèêðèí íÿòèúÿñèíäÿ íàäèíúëÿðèí àðòìàñûíà
÷àëûøìûø îëàúàãäûð.
ßìèð èñÿ îíóí áó ñþçëÿðèíÿ úàâàá âåðèá:
— Íàäèíúëÿð øÿùÿðèí è÷èíäÿäèð, ýþçöìöçöí ãàáàüûíäàäûð. Ñöðýöíäÿ
îëàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè èñÿ íàäèíúëÿðèí ýþçöíö ãîðõóòìàã ö÷öí ñöðýöí
__________
1
È ñ ô à ù à í ê ÿ í ä è — Ãàðàáàü èëÿ Ýÿíúÿ àðàñûíäà áþéöê áèð êÿíä èìèø.
135

åäèëìèøäèð. Ñÿí ìÿíè åøèò, áó òÿøÿááöñëÿð õàëãà âåðäèéèìèç èñòèãëàëûí
äîüðó îëìàäûüû áàðÿñèíäÿêè øöáùÿëÿðè äàüûäàð. Ôöðñÿò ÿëèìèçÿ êå÷ÿí-
äÿí ñîíðà ñöðýöíäÿí ýÿëÿíëÿðè éåíÿ äÿ ùÿáñÿ àëà áèëÿðèê, ëàêèí áó äÿôÿ
ñöðýöíÿ äåéèë, áàøãà áèð éåðÿ ýþíäÿðÿðèê.
Î êè ãàëäû Äèëøàäûí ìÿñÿëÿñèíÿ, çÿííèìúÿ, Ôÿõðÿääèíè èøòèáàùÿ
ñàëìàìàã ö÷öí Äèëøàäû ùÿáñäÿí àçàä åòìÿëèéèê.
Âÿçèð áèð àç ôèêèð åäÿíäÿí ñîíðà áàøûíû ãàëäûðûá ÷îõ éàâàø áèð
ñóðÿòäÿ ïû÷ûëäàäû:
— Äèëøàäëà Ôÿõðÿääèíèí éàçûøìàñû èøèíäÿí øöáùÿëÿíèðÿì. Áóðàäà
áàøãà áèð ÿëèí èøòèðàê åòäèéèíè çÿíí åäèðÿì. Áó áàðÿäÿ äÿðèí äöøöíìÿê
ëàçûìäûð. Áó èøäÿ èøëÿéÿí ö÷öíúö ÿëèí ñàùèáè ñàðàé è÷ÿðèñèíäÿäèð. Îíóí
ñîí çàìàíëàð ßìèð òÿðÿôèíäÿí øÿðÿôÿ íàèë îëìóø Ñÿáà õàíûì îëäóüóí-
äàí øöáùÿëÿíèðÿì. Îíóí áàðÿñèíäÿ éûüäûüûì ìÿëóìàò ìÿíèì áó ôèêèð-
ëÿðèìè äîüðóëäóð.
ßìèð òÿÿúúöáëÿ:
— Èíàíà áèëìèðÿì, — äåäèêäÿ, âÿçèð þç ôèêðèíè áèð äàùà à÷ûã äåäè:
— Ñèçÿ ýÿòèðèëÿí ìÿêòóáóí Ôÿõðÿääèí òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüû øöáùÿ-
ñèçäèð. Ëàêèí Äèëøàäûí Ôÿõðÿääèíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðìÿñè øöáùÿ àëòûíäà-
äûð. Ñèçÿ ñóàë âåðèðÿì, íÿ ö÷öí Ôÿõðÿääèí Äèëøàäà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó
Ñÿáà õàíûìëà ýþíäÿðäè?
Ìÿêòóáäà éàçûëûð êè: “Éàçäûüûí ìÿêòóá éåòèøäè. Ñèôàðèøëÿðèíè äÿ
àëäûì. Ñÿí òÿôñèëÿí éàç ýþðöì, îðàäà íÿ åøèäèáñÿí? Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí
ñÿíè àòìàéàúàüàì”.
Èíäè áóðàäàí ìÿëóì îëóð êè, ñèôàðèøëÿðè àïàðàí ùàìàí Ñÿáà õàíûì-
äûð. Áó áèð. Èêèíúè äÿ, Ôÿõðÿääèíèí Äèëøàäà éàçäûüû “òÿôñèëÿí éàç ýþðöì,
îðàäà íÿ åøèäèáñÿí? ñþçëÿðè äÿ Äèëøàäà Ôÿõðÿääèíèí äèëèíäÿí äöçÿëäèë-
ìèø áèð ìÿêòóá îëäóüóíó íèøàí âåðèð. Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, ùÿðýàù áåëÿ
áèð ìÿêòóá äöçÿëäèëìèøäèðñÿ, éåíÿ äÿ Ñÿáà õàíûìûí òÿðÿôèíäÿí äöçÿë-
ìèøäèð.
Ö÷öíúöñö äÿ áóäóð êè, Ñÿáà õàíûìëà Ôÿõðÿääèíèí Øåéõ Ñàëåù
ìÿãáÿðÿñèíäÿ ñààòëàðúà äàíûøäûãëàðûíû ýþðöá ìÿíÿ õÿáÿð ýÿòèðìèøëÿð.
Äþðäöíúöñö äÿ, Ñÿáà õàíûìûí Ôÿõðÿääèíëÿ êå÷ìèøäÿ ñåâýè ÿëàãÿ-
ëÿðè áÿñëÿäèêëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. Áöòöí áó ìàúÿðà Ñÿáà õàíû-
ìûí Ôÿõðÿääèíäÿí èíòèãàì àëìàã ôèêèðëÿðèíäÿí äîüìóøäóð. ßìèð ùÿç-
ðÿòëÿðè ãîúà âÿçèðèí ìÿñëÿùÿòëÿðèíè åøèòìÿëè âÿ Ñÿáà õàíûìûí éàõàñûíû
áóðàõìàëûäûð. Ùÿðýàù îíóí ÿõëàãû äöçýöí îëñàéäû, î ãÿäÿð õàðèãöëàäÿ
áèð ýþçÿëëèéÿ ìàëèê îëàí ãûçû, ö÷ ìèí äèðùÿì ýöìöø ïóëà âåðìÿçäèëÿð.
136

ßìèð áèð àç äöøöíÿíäÿí ñîíðà:
— Î ãûç éîíóëìàìûø áèð àëìàç ïàð÷àñûäûð, — äåäè.
Òîõòàìûø ßìèðÿ òÿçèì åäèá ýåäÿíäÿí ñîíðà, ßìèð õàúÿ Ìöôèäè
÷àüûðûá Äèëøàäûí ùöçóðà ýÿòèðèëìÿñèíè ÿìð åòäè.
Õàúÿ Ìöôèä Äèëøàäû ßìèðèí ùöçóðóíà ýÿòèðäè, ëàêèí îíó ßìèðèí
îòàüûíäà éàëíûç áóðàõìàäû. ×öíêè ßìèð áÿçÿí õÿëèôÿ ö÷öí àëûíàí úàðè-
éÿëÿðÿ äÿ òÿúàâöç åäÿð âÿ íÿòèúÿäÿ “ãûç õÿñòÿëèêäÿí þëäö” — äåéÿ
õÿëèôÿéÿ ìÿëóìàò âåðÿðäè.
Äèëøàä ÷îõ çÿèô èäè. Öçö, ñÿùÿð à÷ûëàðàã àõøàì âàõòû ñîëìàüà áàø-
ëàéàí ýöë éàðïàüû êèìè òÿáèè ðÿíýèíè èòèðìèøäè. Î, àéàã öñòöíäÿ äóðà áèë-
ìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ßìèð îíó òåç áóðàõìàã ö÷öí ãûñà ñóàëëàð âåðèðäè:
— Ñÿí Ôÿõðÿääèíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðìèøäèíìè?
— Ìÿí ùå÷ âàõò âÿ ùå÷ êÿñÿ ìÿêòóá ýþíäÿðìÿìèøÿì.
— Î ñÿíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðìèøäèðìè?
— Ýþíäÿðìÿìèøäèð.
— Ñÿí îíà ñèôàðèø ýþíäÿðìèøäèíìè?
— ßìèðèí áàøûíà àíä è÷ÿðÿì êè, íÿ ìÿêòóá, íÿ äÿ ñèôàðèø ýþíäÿðìè-
øÿì. Ùÿðýàù áåëÿ ùàäèñÿ âàðäûðñà, ìÿíèì ÿëåéùèìÿ äöçÿëÿí èôòèðàäûð.
— Ìÿí ñÿíè ùÿáñäÿí àçàä åòìÿéè ÿìð åòìèøÿì, ñàáàù ãûçûì Ãÿòèáÿ
èëÿ òàõò-ðÿâàíà îòóðóá øàèðÿ Ìÿùñÿòè õàíûìûí èñòèãáàëûíà ýåäÿúÿêñÿí.
ßìèð áóíëàðû äåäèêäÿí ñîíðà õàúÿ Ìöôèäÿ:
— Áóíóí áöòöí çèíÿòëÿðèíè þçöíÿ ãàéòàð! — äåäè.
ÈÑÒÈÃÁÀË
Ìÿùñÿòè õàíûìû èñòèãáàë åäÿí äÿñòÿëÿðèí áèð áàøû Èñôàùàí êÿíäèíäÿ,

î áèð áàøû èñÿ Ýÿíúÿíèí éàõûíëûüûíäàêû Õàíÿýàù êÿíäèíäÿ äàéàíìûøäû.
Ýÿíúÿ øÿùÿðè áåëÿ áèð òÿíòÿíÿëè èñòèãáàë ìÿðàñèìèíè àíúàã ùèúðÿòèí 511-úè
èëëÿðèíäÿ, Ñîëòàí Ñÿíúÿð áèðèíúè êÿðÿ Ýÿíúÿéÿ ýÿëäèéè ýöí ýþðìöøäö.
Èñòèãáàë åäÿíëÿð áèð íå÷ÿ äÿñòÿëÿðÿ àéðûëìûøäû, áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ
íÿçÿðè-äèããÿòè úÿëá åäÿ áèëÿúÿê äÿñòÿ, éàëíûç øàèðëÿðèí, éàçû÷ûëàðûí,
îõóéàí âÿ ÷àëàíëàðûí, öìóìèééÿòëÿ èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðèíèí äÿñòÿñè èäè.
Èñòèãáàëà ýåäÿí êèøèëÿðèí ùàìûñû àòëû èäè. ßí ãàáàãäà àòëû äÿñòÿëÿðè-
íèí þíöíäÿ øàèð Íèçàìè âÿ îíóí óøàãëûã âÿ ýÿíúëèê éîëäàøû Ôÿõðÿääèí
ýåäèðäè. Áàéðàã âÿ òóü éîõ èäè, ëàêèí ñèëàùëû äÿñòÿëÿð ñÿôÿðÿ ÷ûõìûø áèð
îðäóíó àíäûðûðäû.
137

Ãàäûíëàðûí èñòèãáàë÷û ãàôèëÿñè òàõò-ðÿâàí âÿ êÿúàâÿëÿðäÿ ýåäèð âÿ
ùÿð êÿñèí íÿçÿðèíè þçöíÿ úÿëá åäèðäè.
Õàëãûí íÿçÿðèíè úÿëá åäÿí ÿí ìàðàãëû äÿñòÿ Ìÿùñÿòè õàíûìûí
øàýèðäëÿðè òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèëìèø äÿñòÿ èäè. Áó äÿñòÿäÿ ýåäÿíëÿð þç
ìóñèãè àëÿòëÿðèíè äÿ éàíëàðûíúà ýþòöðìöøäöëÿð. Óä, êàìàí÷à, äÿô âÿ
ñàèðÿ ýþòöðÿíëÿðëÿ áÿðàáÿð Ìÿùñÿòè õàíûìûí ðöáàèëÿðèíè ÿçáÿðëÿéèá
îõóéàíëàð äà òåç-òåç ýþçÿ ÷àðïûðäû. Àò âÿ êÿúàâÿ èëÿ èñòèãáàëà ýåäÿí-
ëÿðäÿí áàøãà ïèéàäà ýåäÿíëÿð äÿ âàð èäè. Éîëóí èêè òÿðÿôèíäÿ ýåäÿí
ýÿëèí âÿ ãûçëàðûí äÿñòÿëÿðè äöçëÿðè ëàëÿ çÿìèñè êèìè ãûçàðòìûøäû.
Èñòèãáàëà ýåäÿíëÿð éàëíûç ýÿíúÿëèëÿðäÿí èáàðÿò äåéèëäè, Òèôëèñèí
àëòûíäàí áàøëàéàðàã Øÿìêèð, Éóðò, Àüñèâàí÷àé1, Éàì âÿ ñàèð êÿíäëÿðèí
úàìààòû äà òÿíòÿíÿëè èñòèãáàëäà èøòèðàê åäèðäè. Ëàêèí ùþêóìÿò òÿðÿôèí-
äÿí äöçÿëìèø èñòèãáàë äÿñòÿñè íÿ ãÿäÿð òÿíòÿíÿëè îëóðñà îëñóí äÿñòÿëÿ-
ðèí äàëûíúà ýåäèðäè. Ùöñàìÿääèí ÿòðàôûíäà áèð äÿñòÿ ùþêóìÿò àòëûñû
îëàðàã ùþêóìÿòèí äöçÿëòäèéè èñòèãáàë÷û äÿñòÿíè èäàðÿ åäèð âÿ õàëãûí
Ìÿùñÿòè õàíûìà ãàðøû ýþñòÿðäèéè áó ìÿùÿááÿòèí ùþêóìÿòÿ ãàðøû áèð
íöìàéèø îëäóüóíó äöøöíöðäö. Î, Ìÿùñÿòè õàíûìûí Ýÿíúÿéÿ ãàéûòìàñû
ö÷öí ùþêóìÿòèí âåðäèéè ãÿðàðû áþéöê âÿ ñèéàñè áèð ñÿùâ ùåñàá åäèðäè.
×öíêè áó èñòèãáàë õàëãû ùþêóìÿò äöøìÿíëÿðèíèí ÿòðàôûíäà ñÿôÿðáÿð
åäèðäè. Ýÿíúÿ øÿùÿðè òàìàìèëÿ áîøàëìûøäû. Øÿùÿðäÿ ãàëàíëàð éàëíûç ðó-
ùàíèëÿð âÿ îíëàðûí ìöðèäëÿðè èäè. Ýÿíúÿäÿ ãàëàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè âàõ-
òèëÿ Ìÿùñÿòè õàíûìûí Ýÿíúÿäÿí êþ÷öðöëìÿñèíäÿ èøòèðàê åäÿíëÿð, îíà
äàø àòàíëàð âÿ òöïöðÿíëÿð èäè. Áåëÿëÿðè ñöáù íàìàçûíû ÿäà åòìÿê ö÷öí
Ñÿíúÿð âÿ Ñÿëúóã úàìåëÿðèíÿ ýåäèá ýöíîðòà àçàíûíà ãÿäÿð ìÿñúèääÿí
êÿíàðà ÷ûõìàìûøäû. Îíëàð êàôèðëèéèí ãàðàíëûüûíà áöðöíìöø äöíéàíûí
èøûãëûüà ÷ûõìàñû ö÷öí Àëëàùà éàëâàðûð âÿ àüëàéûðäûëàð.
Çàùèðäÿ ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí òÿãèá åäèëÿí ìöðèäëÿð èñÿ åâëÿðèíÿ
ãàïàíàðàã áó òÿíòÿíÿíèí ýóðóëòóëàðûíû åøèòìÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Äÿñòÿëÿð èðÿëèëÿéèðäè. Ùÿð êÿñ èðÿëè êå÷ÿðÿê Ôÿõðÿääèí âÿ Íèçàìèíè
ýþðìÿéÿ úàí àòûðäû, äàíûøûãëàð àíúàã áó èêè ñèìàíûí ÿòðàôûíäà ýåäèðäè.
Ùÿð êÿñèí àüçûíäàí áó ñþçëÿðè åøèòìÿê îëóðäó:
— Áèðèñèíèí êÿñêèí øåðè, î áèðèñèíèí èñÿ êÿñêèí ãûëûíúû âàðäûð.
— Áèðèñèíÿ ìöùàðèáÿ ìåéäàíûíäà, î áèðèñèíÿ èñÿ ÿäèá âÿ éàçû÷ûëàð,
øàèðëÿð âÿ àëèìëÿð ìÿúëèñèíäÿ òàìàøà åäÿñÿí.
Ýÿíúÿíèí áàçàð-äöêàíû òàìàìèëÿ áàüëàíìûøäû. Ìÿëèêøàù ìåéäà-
íûíûí ÿòðàôûíäàêû ùöúðÿëÿð, ùÿòòà Ìÿñóäèééÿ êàðâàíñàðàñûíäàêû àëûø-
__________
1
À ü ñ è â à í ÷ à é — ùàçûðêû Àüñòàôàäûð.
138

âåðèø÷èëÿð äÿ èñòèãáàë äÿñòÿñèíäÿäèð, ÷öíêè áó äÿñòÿíèí áàøûíäà õàëãûí
ñåâäèéè Íèçàìè âÿ Àðàí ìöëêöíöí ãÿùðÿìàíû Ôÿõðÿääèí ýåäèð.
— Ìÿí áóíëàðëà áÿðàáÿð þëöìÿ ýåäÿðÿì, ÷öíêè áóíëàð þçëÿðè ö÷öí
éîõ, õàëã ö÷öí úàíëàðûíäàí êå÷ÿí àäàìëàðäûð.
— Îíëàðûí õàëã ö÷öí úàíëàðûíäàí êå÷ìÿñè êèôàéÿò äåéèë, õàëã äà
áóíëàðûí éîëóíäà úàíûíäàí êå÷ìÿëèäèð.
Ùþêóìÿò âÿ ÿéàíëàðûí àèëÿñèíÿ ìÿíñóá îëàí òàõò-ðÿâàíëàð ùàìû-
äàí äàëäà, ùþêóìÿò àòëûëàðûíûí ìöùàôèçÿñè àëòûíäà ýåäèðäè. È÷ÿðèñèíäÿ
äÿáäÿáÿëè õàíûìëàð ÿéëÿøÿí òàõò-ðÿâàí âÿ êÿúàâÿëÿðèí èïÿê ïÿðäÿëÿðè
ýàù ãàëõûá, ýàù äà þðòöëöðäö, îðàäàêûëàð áó òÿíòÿíÿéÿ òàìàøà åòìÿê
èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèãáàë÷û ýÿíúëÿðäÿí äÿ áèð ÷îõó îðàäà îòóðàí ãûçëàðû
âÿ õàíûìëàðû ýþðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ãÿòèáÿ ÿéëÿøÿí òàõò-ðÿâàíûí éàíûíà
ñöðöá Ãÿòèáÿ èëÿ äàíûøìàã èñòÿäè. Ãÿòèáÿ ïÿðäÿíè þðòìÿê èñòÿðêÿí,
Ùöñàìÿääèí:
— Áèð ñóàëûì âàðäûð. Ðèúà åäèðÿì, ïÿðäÿíè ñàëìà! — äåäèêäÿ Ãÿòèáÿ
äàéàíäû.
— Äå ýþðöì, íÿ ñóàëûí âàðäûð?
— Ñèç éåíÿ äÿ ùÿð ýöí ìåøÿéÿ ýåäèðñèíèçìè?
— Ùÿð ýöí éîõ, ëàçûì îëäóüó çàìàí.
— Ùàìàí ñþéöä êþòöéöíöí öñòöíäÿ îòóðìàüà äàâàì åäèðñèíèçìè?
Ãÿòèáÿ ñîí ñóàëäàí ýöëäöéö çàìàí Ùöñàìÿääèí àúûãëàíäû:
— Áó ñóàëäà ýöëìÿëè íÿ âàðäûð?
— Áó ñóàëûí ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð ýöëìÿëèäèð. Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè,
ìÿíè ìàðàãëàíäûðàí ùàìàí ñþéöä êþòöéöäöðìö? Ìÿí ùàìàí êþòöéö
éîõ, îíóí öñòöíäÿ éàðàäûëàí áÿäèè áèð äöíéàíû ñåâèðÿì. Î äöíéàíû
éàðàäàí õàëèãè ñåâèðÿì. ßúÿáà, ñàüëàì ùèññåäèúè áèð ãÿëáÿ ìàëèê îëàí
ùÿð áèð èíñàí î áÿäèè àëÿìëÿ ìàðàãëàíìàçìû? Îíäàí àëäûüû ìÿíÿâè
ãèäàëàðû þç ãàíûíà áóðàõìàçìû?
— Éåòÿð-éåòÿð, áó êèìè ñÿðñÿðèéàíà ôèêèðëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíóç
áþéöê àèëÿíèí øÿðÿôè ö÷öí áèð ëÿêÿ äåéèëäèðìè?
— Ùöñàìÿääèí, ÷îõ òÿÿññöô åäèðÿì êè, ìÿíèì áó ñåâýèì áèðòÿðÿô-
ëèäèð. Î ìÿíèì ñåâýèìÿ ìöñáÿò áèð úàâàá âåðñÿéäè, äöíéàäà áèð êÿñÿ
ìÿëóì îëìàéàí áèçèì àèëÿìèçè áöòöí þëêÿëÿð òàíûéàúàãäû, àíúàã î
çàìàí áèçÿ øÿðÿôëè áèð àèëÿ äåìÿê îëàúàãäû.
— Áó òÿáèè áèð ùàëäûð. Î ñÿíè ñåâìÿäèéè ö÷öí äÿ ñÿí îíó ñåâèðñÿí.
Ãûçëàðäà áó õàñèééÿò áèð õÿñòÿëèêäèð. Ùÿìèí áó õÿñòÿëèê íÿòèúÿñèíäÿ
ãûçëàð ùÿãàðÿòÿ áîéóí ÿéèð, èççÿòè-íÿôñèíè âÿ øÿðÿôèíè óäóçóð.
139

Ãÿòèáÿ éàíûãëû áèð ùàëäà äåäè:
— Çÿíí åäèðÿì êè, ñÿíÿ ãÿòè úàâàá âåðìÿéèìèí çàìàíû ýÿëìèøäèð.
Áèð êÿðÿ îíó áèëìÿëèñÿí êè, ñÿíÿ áÿñëÿäèéèì åùòèðàì ñÿíèí àòàìëà îëàí
ñûõû ÿëàãÿíèí ñÿáÿáèíÿäèð. ßêñ ñóðÿòäÿ ñÿíèí ãàáàëûãëàðûíû ùå÷ áèð çàìàí
ùÿçì åäÿ áèëìÿçäèì. Ñÿí åëÿ äöøöíìÿ êè, áó åùòèðàì ñÿíèíëÿ àèëÿ ãóð-
ìàã äöøöíúÿñèíÿ êþìÿê åäÿ áèëÿð. Ãûçëàð ñåâäèéè ö÷öí õÿñòÿ ùåñàá
îëóíìóð, ñÿëàùèééÿòëè âÿ ìÿøùóð àäàìëàðû ñåâìÿê, éöêñÿêëèéÿ ÷àòìàã
ö÷öí àòûëàí áèðèíúè àääûìäûð. Ùÿãàðÿò âÿ øÿðÿôñèçëèê, ãàäûíûí èñòåùçàëû
ýöëöøëÿðèíè ñåâýè íèøàíÿëÿðè êèìè òÿáèð åòìÿê èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí èøëÿðè
ÿëäÿ åòìÿê âÿ õÿéàëïÿðÿñòëèê åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Ñÿí î øàèðè ÷îõ äà
ùÿãèð ùåñàá åòìÿ; î, ýÿíúäèð, ôÿãÿò áèçèì êèìè ýÿíúëÿðäÿí äåéèë. Î,
ýÿíúäèð, ëàêèí áèð àëèì ãÿäÿð éàøëûäûð. Ñÿí îíóíëà îòóðóá äàíûøìàìûøñàí,
îíóí ñèìàñûíäà ñÿíèí âÿ ìÿíèì øöóðóìóí ÿùàòÿ åäÿ áèëìÿäèéè áèð ÿçÿ-
ìÿò âàðäûð. Îíóí ùÿéàòà àèä äöøöíúÿñè, îíóí òÿáèÿòÿ äàèð íÿçÿðèééÿëÿðè,
îíóí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè þë÷öëìÿéÿúÿê ãÿäÿð áþéöêäöð. Îíóí òÿáèÿòèíäÿêè
êöáàðëûã, îíóí áàøûíäà âÿ ôèêðèíäÿ éåð òóòàí ÿéèëìÿçëèê äöíéàíûí ùå÷ áèð
ãÿùðÿìàí âÿ ùå÷ áèð ùþêìðàíûíäà îëà áèëìÿç. Î ñàäÿ áèð øàèð äåéèë, î
ùÿéàò òÿúðöáÿëÿðèíè äÿðê åòìèø îëàí âÿ èíñàíëàðûí ðóùóíó îõóéà áèëÿí áèð
ðóùèééàò÷û ãÿäÿð ìàùèðäèð. Ñÿíÿ ýÿëäèêäÿ ñàäÿ, ñàâàäñûç, êå÷ìèøè
óíóäàí, ýÿëÿúÿéè õàòûðëàìàéàí áèð àäàìñàí. Ñÿí áèð ÿñýÿðñÿí, òÿê áèð
ãûëûíúûí âàðäûð. Î êèìè ãûëûíúëàð èñÿ áèð ùþêìäàðûí êþëýÿñèíäÿ èøëÿäèéè
çàìàí èíñàíà àä ãàçàíäûðà áèëÿð. ßêñ òÿãäèðäÿ î ñàäÿ áèð äÿìèðäèð. Î ïàñ
àëàð, ãàðàëàð, êîðëàøàð, äÿìèðëèê ãèéìÿòèíè äÿ èòèðÿ áèëÿð. Ëàêèí ñÿíèí
ùÿãèð ñàéäûüûí ýÿíú øàèðèí éàðàòäûüû øåèðëÿð õàëãûí äèëèíäÿ ÿçáÿðëÿíäèéè
âÿ îõóíäóüó ö÷öí ýåòäèêúÿ ñåéãÿëëÿíèð âÿ ïàðëàéûð. Áóíóí ö÷öí äÿ
ñÿíèí î øàèðÿ ÿäàâÿò áÿñëÿìÿéèí àðòûãäûð. ×öíêè î ýÿíú ùå÷ áèð âàõò
ìÿíÿ ñåâýè åëàí åòìÿìèøäèð. Áèð äÿ áóäóð êè, ÿáÿñ éåðÿ ìÿíèì ñåâýèìÿ
ìàíå îëóðñàí. Î øàèð ìÿíè ðÿää åòñÿ áåëÿ, ñÿí ìÿíèì ñåâýèìëÿ õîøáÿõò
îëà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Ùÿëÿëèê î ìÿíè ñþçëÿðè âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèëÿ òÿùãèð
åòìèøäèð. Î, ìÿíèì ãÿëáèìè ñûíäûðìàìûøäûð. Ñÿíèí îíó úÿçàëàíäûðìàã
ôèêðèí äÿ áîø ôèêèðäèð, ÷öíêè îíóí àðõàñûíäà Àðàí ìÿìëÿêÿòèíèí ìÿøùóð
ãÿùðÿìàíû Ôÿõðÿääèí äóðìàãäàäûð. Áÿëêÿ äÿ, áèð ýöí ýÿëÿúÿêäèð êè,
ìÿíèì þçöì î øàèðè úÿçàëàíäûðìàüà ìÿúáóð îëàúàüàì, î çàìàí ìÿíèì
áó ôèêðèìÿ êþìÿê åòìÿê èñòÿñÿí, òÿøÿêêöð åäèðÿì. Ëàêèí ùàçûðäà îíó
òÿùãèð åòìÿê, ìÿíè òÿùãèð åòìÿê êèìèäèð. Ñÿíÿ áèð êÿðÿ äåìèøÿì, éåíÿ
äÿ äåéèðÿì: ãÿëáèí ùàíñû áèð ãûçû ñåâèðñÿ, ìÿíäÿí ýèçëÿòìÿ. Ñåâäèéèí
ùàðàäà âÿ êèìèí ÿëèíäÿ îëóðñà, ÿëÿ ýÿòèðìÿéè þùäÿìÿ ýþòöðöðÿì.
140

Ùöñàìÿääèí þç òþâðöíö äÿéèøÿðÿê:
— Ìÿíè þç ñþçëÿðèíèçëÿ òÿùãèð åòìÿéèí. Ìÿí õÿéàëïÿðÿñò âÿ èñòåù-
çàëû ýöëöøëÿðÿ ñåâýè ìÿíàñû âåðÿí àäàìëàðäàí äà äåéèëÿì. Ìÿí ñèçèí
þç ñåâýè èøàðÿñè âåðÿí ùÿðÿêÿòëÿðèíèçÿ âÿ ßìèðèí ìÿíÿ âåðäèéè âÿäëÿðÿ
ÿñàñÿí þç ñåâýèìè åëàí åòìèøäèì. Ìÿí ñèçèí åùòèðàìûíûçà äà ìþùòàú
äåéèëÿì. Ñèçäÿí ìÿíè åâëÿíäèðìÿéè äÿ ðèúà åòìèðÿì. Ìÿíè Ôÿõðÿä-
äèíëÿ ãîðõóòìàéûí. Ùÿðýàù ìÿí î øàèðè ìÿùâ åòìÿê èñòÿñÿì, Ôÿõðÿä-
äèíëÿðè ùåñàáà àëìàðàì. Ñàüëûã îëóðñà, êèìèí àäëû-ñàíëû ãÿùðÿìàí
îëäóüóíó ýþðÿðñèíèç. Ùÿëÿëèê Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòè Ùöñàìÿääèíè
òàíûéàí ãÿäÿð Ôÿõðÿääèíè òàíûìàìûøäûð.
Ãÿòèáÿ åòèäàëûíû ïîçìàéàðàã Ùöñàìÿääèíèí úàâàáûíû âåðäè:
— Ìÿí ñÿíèí ãÿùðÿìàíëûüûíû ÿëèíäÿí àëìàã âÿ èíêàð åòìÿê èñòÿìè-
ðÿì, ëàêèí ñÿíÿ äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, áèð ãÿùðÿìàí àëûíìàç áèð ãàëàíû
ôÿòù åäÿ áèëÿðñÿ äÿ, áèð ãÿëáè ôÿòù åäÿ áèëìÿç. Õöñóñÿí áèð ãûçûí, ùÿòòà
ñÿíè ñåâìÿéÿí áèð ãûçûí ãÿëáèíè... Ùÿëÿëèê ñÿíèí ãÿùðÿìàíëûã òàðèõèíèí
ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ãàëàëàð ôÿòù åòìÿê ùàäèñÿëÿðè äÿ ãåéä îëóíìàìûøäûð.
Àüëûíû áàøûíà éûü, Ñÿáà õàíûìûí äåäèéèíÿ ýþðÿ øàèðèí ñåâäèéè Ðÿíàíû
ñÿí äÿ ñåâèðìèøñÿí. Ìÿí Ñÿáà õàíûìû áó èøèí öñòöíÿ ñàëàðàì. Î ãûç
ùÿð øåéè áàúàðàð, ãûçûí àòà-àíàñûíû äà ðàçû åäÿð.
Ùöñàìÿääèí åòèðàçëà äåäè:
— Éîõ, Ãÿòèáÿ, ñèç áåëÿ ìÿñëÿùÿòëÿðè ìÿíÿ âåðìÿéèí, ñèç áó õèä-
ìÿòè ìÿíèì õàòèðèì ö÷öí äåéèë, øàèðè ñåâýèëèñèíäÿí àéûðûá þç ñåâýèíèçÿ
áàüëàìàã ö÷öí ìÿíÿ òÿêëèô åäèðñèíèç. Ñèç ìÿíè èíêàð åòñÿíèç áåëÿ éåíÿ
äÿ ìÿíäÿ ãÿùðÿìàíëûüà ìÿõñóñ áèð äöøöíúÿ âàðäûð. Ùÿðýàù øàèð ãûçû
ñåâèðñÿ, ãîé ñåâñèí, ìÿí áàøãàñûíûí ñåâýèñèíÿ ìàíå îëìàã èñòÿìèðÿì.
Þç ñåâýèìè áàøãà ñåâýèëÿðÿ äÿéèøìÿê èñòÿìèðÿì. Ñÿáà õàíûìûí èø
äöçÿëòìÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ, îíóí íÿ îéóí îéíàìàã èñòÿäèéè ìÿíèì ö÷öí
àéäûíäûð. Î ÿââÿëúÿ ßáöë-Öëàíûí ãûçû Ìàùòàá õàíûìäàí ìÿíÿ ìÿêòóá
àïàðûá ýÿòèðèðäè. Íÿùàéÿò, ìÿêòóáëàðûí þçö òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèéèíè
áèëäèì, áóíäàí ÿëè öçöëäöêäÿí ñîíðà þçö ìÿíÿ ñåâýè åëàí åòìÿéÿ áàø-
ëàäû âÿ Ìàùòàá õàíûì ìÿñÿëÿñèíäÿ ìÿíäÿí ÿëäÿ åòäèéè ùÿäèééÿëÿðè
þçöìÿ ãàéòàðìàã èñòÿäè. Ëàêèí ìÿí îíà äåäèì êè, Ãÿòèáÿíè ñåâèðÿì,
î çàìàí î ñèçèí áàðÿíèçäÿ äÿ ìÿíÿ öìèäëÿð âåðäè, ìÿí äÿ îíà èíàí-
äûì, ÷öíêè ñèçèí þç ùÿðÿêÿòëÿðèíèç äÿ ìÿíÿ ùàãã ãàçàíäûðûðäû. Ñîíðà-
ëàð î ñèçèí éàíûíûçà ýÿëÿíäÿí ñîíðà ìÿíÿ Ðÿíàíû òÿðèôëÿìÿéÿ áàøëàäû,
ùÿòòà î ãûçäàí ìÿíÿ ìÿêòóáëàð äà ýÿòèðäè, àíúàã ìÿí äàùà îíà èíàí-
ìàäûì, ÷öíêè ñîí îéóíëàðûí Ãÿòèáÿ òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë îëóíäóüóíó áèëèð-
141

äèì. Äèëøàäûí áÿäáÿõòëèéèíÿ äÿ ñÿáÿá ñèçèí Ñÿáà õàíûì îëäó. Ôÿõðÿä-
äèíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðÿðÿê îíó èüôàë åäèá, Äèëøàäà ìÿêòóá ýÿòèðìÿê
ìàúÿðàñû äà îíóí èøèäèð. Ëàêèí î, áó îüëàíû î ãûçëà, î ãûçû áó îüëàíëà
áèðëÿøäèðìÿê èñòÿðêÿí, þçö ßìèð ùÿçðÿòëÿðè èëÿ áèðëÿøäè, þçö ßìèðèí
ùÿðÿìëÿðè úÿðýÿñèíÿ äàõèë îëäó.
Ãÿòèáÿ îíà àúûãëà ãûøãûðäû:
— Êÿñ ñÿñèíè! Áó ñþçö áèð äÿ äàíûøìà, éîõñà àíàì åøèäèá þçöíö
þëäöðÿð. Ìÿíèì àòàì õÿëèôÿíèí äàìàäûäûð, Ñÿáà êèìè úàðèéÿëÿðè þç
øÿðÿôèíÿ íàèë åòìÿç. Ñÿí àíúàã þç ñåâýè äöøöíúÿëÿðèíè áóðàõäûãäàí
ñîíðà ìÿíèì ìÿðùÿìÿò âÿ ìöêàôàòûìà íàèë îëà áèëÿúÿêñÿí. Ñÿí ìÿí-
äÿí óìäóüóí ñåâýèéÿ íàèë îëà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Áó êèìè ôèêèðëÿð, áèçèì
òàíûøëûã âÿ äîñòëóüóìóçó äà ìÿùâ åäÿ áèëÿð. Ìÿíèì áèð òÿðÿôèì ÿðÿá-
äèð. ßðÿá ãûçûíûí ñþçö áèð îëàð. Ñÿíÿ áèð êÿðÿ “éîõ” äåìèøÿì, éåíÿ äÿ
äåéèðÿì: éîõ!
Ùöñàìÿääèí äÿ ãÿòè îëàðàã äåäè:
— Ìÿí äÿ ñèçÿ äåéèðÿì: íÿ áàáàíûç õÿëèôÿäÿí, íÿ äÿ àòàíûçäàí
ãîðõóðàì. Ñèçÿ åëàí åäèðÿì: éåääè ïàäøàùûí áèðèñèíäÿí áîøàíûá î áèðè-
ñèíÿ ýåòñÿíèç äÿ, ñèçè õîøáÿõò îëìàüà ãîéìàéàúàüàì. Ãÿòèáÿ, ñèç áó
ñþçöìö óíóòìàéûí, ñèç ìÿíèì îëìàñàíûç äà, ùå÷ êÿñèí äÿ îëìàéàúàã-
ñûíûç, ñèçèí õîøáÿõòëèéèíèç ìÿíÿ ãèñìÿò îëìàçñà, áÿäáÿõòëèéèíèç
ìÿíèì ÿëèìëÿ îëìàëûäûð.
Ãÿòèáÿ áóíóí úàâàáûíäà:
— Ùå÷ êÿñèí ÿëèíäÿ îëìàñàì áåëÿ, ñÿíèí ÿëèíäÿ äÿ îëìàéàúàüàì;
ýÿë èêèìèç äÿ þç èãáàëûìûçû ñûíàéàã, — äåäèêäÿ, Ùöñàìÿääèí äÿ:
— Åéáè éîõäóð, ýÿëèí ñûíàéàã, — äåéÿðÿê àòûí áàøûíû ÷åâèðäè. Ãÿòèáÿ
äÿ òàõò-ðÿâàíûí èïÿê ïÿðäÿñèíè ñàëäû.
***
Ôÿõðÿääèí Äèëøàäûí òàõò-ðÿâàíëà Ìÿùñÿòè õàíûìûí èñòèãáàëûíà ýåò-

äèéèíè åøèäèá ñåâèíäè. Îíóíëà ÷îõäàí ýþðöøìÿìèøäè. Ñÿáà õàíûìûí
äöçÿëòäèéè ìàúÿðàíû àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí þçö Äèëøàäëà äàíûøìàã èñòÿ-
éèðäè. Íèçàìèäÿí àéðûëûá ýåðèëÿäè. Àòûí áàøûíû òàõò-ðÿâàíëàð ýåäÿí
òÿðÿôÿ ÷åâèðèá Äèëøàäûí òàõò-ðÿâàíûíû àõòàðûðäû. ßí ýåðèäÿ ýåäÿí òàõò-
ðÿâàíûí àáû àòëàñ ïÿðäÿñè ãàëõäû, îðàäàí áèð ÿë åøèéÿ ÷ûõûá éàõûíà ýÿë-
ìÿê èøàðÿñè âåðèíúÿ, Ôÿõðÿääèí ùÿìÿí ÿëè ãîëáàüûíäàí òàíûäû âÿ àòûíû
èðÿëè ñöðäö.
142

Äèëøàä ïÿíúÿðÿäÿí Ôÿõðÿääèíè ýþðöíúÿ àüëàäû âÿ:
— Àù, Ôÿõðÿääèí! Ñÿí ìÿíèì ö÷öí íÿ èøëÿäèí?! — äåäè.
Ôÿõðÿääèí îíóí úàâàáûíäà äåäè:
— Þçöíö ÿëÿ àë, ìÿíèì ðóùóì, âàõò àçäûð, ìÿñÿëÿíè àéäûí åòìÿê
ëàçûìäûð. Ñÿí îíó áèë êè, î ìÿêòóáó ñÿíÿ ìÿí éàçìûøàì.
— Ùàíñû ìÿêòóáó?
— Ìÿíÿ ýþíäÿðäèéèí ìÿêòóáà úàâàá îëàðàã éàçäûüûì ìÿêòóáó.
— Ìÿí ùå÷ âàõò ñÿíäÿí ìÿêòóá àëìàìûøàì. Ñÿíÿ ìÿêòóá äà ýþí-
äÿðìÿìèøÿì.
— Ñÿí Ñÿáà õàíûìëà ìÿíÿ ñèôàðèø ýþíäÿðìÿìèøäèí?
— Ìÿí Ñÿáà õàíûìà ùå÷ áèð ñþç äåìÿìèøÿì, ñÿíÿ äÿ ñèôàðèø ýþí-
äÿðìÿìèøÿì. Ñÿí íÿ ôèêèðëÿ îíà èíàíûá ìÿêòóá âåðäèí? Ùàìàí ìÿê-
òóáó ýÿòèðèá ßìèðÿ âåðäèëÿð. Íå÷ÿ ìöääÿòäèð êè, ùÿáñäÿéÿì. Î ùÿéà-
ñûç úàðèéÿ ìÿíè ìÿùâ åòäè. Ñÿí îíóí ñåâýèñèíè ðÿää åòäèéèí ö÷öí, î,
ñÿíèí èíòèãàìûíû ìÿíäÿí àëäû.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Ôÿõðÿääèíèí äàìàðëàðûíäà ãàí ãàéíàìàüà âÿ
áåéíè àëîâëàíìàüà áàøëàäû, åéíè çàìàíäà àüûëñûç âÿ ñàäÿ áèð ùÿðÿêÿò-
äÿ áóëóíäóüó ö÷öí óòàíìàüà âÿ þç-þçöíÿ íèôðÿò åòìÿéÿ áàøëàäû.
Î, éàëíûç ãûñà áèð úöìëÿ èëÿ:
— Ìÿíè áàüûøëà, Äèëøàä, — äåäè, — ùÿð íÿ îëóáñà êå÷èáäèð, èíäè àðòûã
êÿäÿðëÿðèí âÿ àéðûëûãëàðûí ñîíó éåòèøìèøäèð.
Äèëøàä àù ÷ÿêäè:
— Àù, Ôÿõðÿääèí, ñÿí éåíÿ äÿ àëäàíûðñàí. Êÿäÿðëÿð âÿ àéðûëûãëàð
àíúàã èíäè-èíäè áàøëàíûð. ßìèð ôöðñÿò ÿëäÿ åäÿí êèìè ìÿíè õÿëèôÿéÿ
ýþíäÿðÿúÿêäèð, ñÿí áóíó àíëàéà-àíëàéà ùÿì ìÿíè, ùÿì äÿ þçöíö èüôàë
åäèðñÿí.
— Ñÿí ßìèðèí áèð äÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíàúàüûíà èíàíìà. Ùþêó-
ìÿò Åëäÿíèç îüëàíëàðûíûí ÿëèíäÿ ìþùêÿì îëñà áåëÿ ßìèð Èíàíúûí
ùþêóìÿò áàøûíäà ãàëàúàüûíà èíàíìûðàì. Îíëàð ùþêóìÿòëÿðèíèí ýÿëÿ-
úÿéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí èø áàøûíà þç àäàìëàðûíû ãîéìàüà ÷àëûøàúàã-
ëàð. Ñÿëúóã øàùçàäÿëÿðè, äþâëÿòëÿðèíèí ñöãóò åòäèéèíÿ áàõìàéàðàã, Êèð-
ìàíäà, Èðàãäà, ùÿòòà Ìóñèëäÿ áåëÿ ùþêóìÿò äöçÿëòìÿéÿ áàøëàéûáëàð.
Áóíà ýþðÿ äÿ Åëäÿíèç îüëàíëàðû åùòèéàòëà ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ ìÿúáóðäóð-
ëàð. Îíëàð ñÿëúóãëàð äþâðöíäÿí Àçÿðáàéúàíäà ùþêóìÿò ñöðÿí àäàì-
ëàðû, ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, èø áàøûíäà ãîéìàçëàð. Ùàçûðäà Øÿðã þëêÿëÿ-
ðèíäÿ áàø âåðÿí ñèéàñè ùàäèñÿëÿð äÿ áèçÿ õîøáÿõòëèê öìèäè âåðèð. ×öíêè
õÿëèôÿ ñÿíè ÿëäÿ åäÿíÿ ãÿäÿð éàøàéà áèëìÿéÿúÿêäèð.
143

Äèëøàä éåíÿ äÿ Ôÿõðÿääèíèí âåðäèéè öìèäëÿðÿ èíàíà áèëìÿäè âÿ:
— Ôÿõðÿääèí, õîøáÿõòëèê ö÷öí ùàäèñÿëÿðäÿí öìèä ýþçëÿìÿê ñàäÿ-
ëèêäèð, — äåäè. — Ìÿíè ýþçëÿìÿêäÿ îëàí áÿäáÿõòëèê ÷îõ éàõûíäûð. Ùÿð-
ýàù ìÿíÿ íèúàò âåðìÿê ôèêðèí âàðñà, ìÿíè ñàðàéäàí ýþòöðöá áèð òÿðÿôÿ
ãà÷ûð. Áèëÿêñ âàõò êå÷èð.
— ßìèí îë, áèçèì áÿäáÿõòëèéèìèçÿ ñÿáÿá îëìàã èñòÿéÿíëÿð õîøáÿõò
îëìàéàúàãëàð. Ìÿí áó õîøáÿõòëèéè îíëàðûí ãÿáèðëÿðè öçÿðèíäÿ ãóðàúà-
üàì, ìÿí ñÿíè ñàðàéäàí áèð îüðó êèìè éîõ, áèð ãÿùðÿìàí êèìè àçàä
åäèá Áèëÿãàíà ýþíäÿðÿúÿéÿì. Ñÿí þç àòà-àíàíû ýþðöá, áöòöí êÿäÿðëÿ-
ðèíè óíóäàúàãñàí. Äèëøàä, éàëíûç ñÿí äåéèëñÿí, ìÿí ñàðàéûí î ìÿíùóñ
ùàñàðûíû éûõûá éöçëÿðúÿ áÿäáÿõòè îðàäàí ãóðòàðàúàüàì. Ñÿí ìÿíÿ èíàí.
Î ùàñàðû, î òÿíòÿíÿëè, ôÿãÿò çöëì âÿ ñèòÿìëÿðëÿ äîëó îëàí ñàðàéû éûõûá
éåðèíäÿ ãÿáèðèñòàí éàðàòìàñàì, ìÿí Ôÿõðÿääèí äåéèëÿì. Ìÿí ñÿíÿ
íèúàò âåðìÿêëÿ éöçëÿðúÿ áÿçÿêëè âÿ ãèéìÿòëè äàøëàðà äîíàòûëìûø ÿñèðëÿ-
ðèí áîéíóíäàêû þ ýþçÿýþðöíìÿç çÿíúèðëÿðè äÿ ãûðàúàüàì. Àíúàã ñÿí
áóíó áèð êèìñÿéÿ äàíûøìà, ñàðàé õàëãû ÿñèð îëñà äà, ýþçÿýþðöíìÿç
ñèòÿìëÿðèí àëòûíäà ÿçèëìÿêëÿ áÿðàáÿð éåíÿ äÿ ãîðõóëó õàëãäûð, ÷öíêè
îðàäà ðàùàò éàøàìàã ö÷öí áàøãàñûíûí ðàùÿòèíè ÿëèíäÿí àëìàüà ìÿú-
áóðäóðëàð. Îðàäàêû õîøáÿõòëèê ÿí èéðÿíú áèð áÿäáÿõòëèéèí öçÿðèíäÿ
ãóðóëóáäóð.
Äèëøàä Ôÿõðÿääèíèí áó ñþçëÿðèíè òÿñäèã åäÿðÿê äåäè:
— Äîüðóäóð, Ôÿõðÿääèí. Îðàäà ãûñãàíúëûã âÿ èíòèãàì ôèòíÿëÿðèíäÿí
áàøãà ùå÷ áèð øåé éîõäóð. Õöñóñÿí ßìèð òÿðÿôèíäÿí ñåâèëÿí úàðèéÿëÿð
ßìèðèí áàø ùÿðÿìè Ñàôèéÿ õàòóí òÿðÿôèíäÿí òÿùãèð åäèëèðëÿð. Ñÿí îíó áèë
êè, úàðèéÿëÿðèí ñàðàéäà åøèòäèéè ñþéöøëÿðè äöíéàíûí ÿí ÿäÿáñèç âÿ
ÿõëàãñûçëàðûíûí àüçûíäàí äà åøèäÿ áèëìÿçñÿí. Ìÿíè áàüûøëà, Ôÿõðÿääèí,
ñàðàéäà ôàùèøÿ îëìàéàíëàð áåëÿ ôàùèøÿ ùÿéàòû êå÷èðèðëÿð. Îíëàð ßìèðèí
øÿùâÿòèíè úîøäóðìàã âÿ “øÿðÿôÿ” íàèë îëìàã ö÷öí úöðáÿúöð îéóíëàð
äöøöíìÿéÿ ìÿúáóðäóðëàð. Áóðàäà éàëòàã îëìàìàã äà ÷ÿòèíäèð. Õàúÿ
Ìöôèääÿí áàøëàéàðàã ÿí àäè áèð õèäìÿò÷èéÿ ãÿäÿð ùàìûíûí úàðèéÿëÿð
öçÿðèíäÿ ùþêìö âàðäûð. ×öíêè îíëàðûí ßìèðÿ àïàðäûüû õÿáÿðëÿð àíúàã
þçëÿðèíèí äöøöíöá òîõóäóãëàðû õÿáÿðäèð. Ñàðàéäà ñþç ýÿçäèðìÿéÿí,
éàëàí÷û îëìàéàí, áèð-áèðèíè ñàòìàéàíëàðûí éàøàìàñû ìöìêöí äåéèë.
Ñàôèéÿ õàòóí ìÿíè ÿðèíÿ ãûñãàíäûüû ö÷öí, þç õöñóñè õàúÿñè Çöððÿñè1
ìÿíèì öçÿðèìäÿ ýþçÿò÷è ãîéìóøäóð. Î, ÷îõ èéðÿíú áèð ÿðÿáäèð, îíó
__________
1
Ç ö ð ð ÿ ñ — èêèáàøëû ìÿíàñûíäàäûð.
144

ùÿð äÿôÿ ýþðäöêäÿ áàéûëìàã äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëèðÿì. Èíäè þçöí äöøöí ýþð
ìÿí íÿ ãÿäÿð èéðÿíú áèð àäàìûí èðàäÿñèíäÿí àñûëûéàì. Ñÿí ìÿíèì áó
ùÿéàòûìà àúûéûá îíó äÿéèøäèðìÿñÿí, ìÿíèì èíòèùàð åòìÿêäÿí áàøãà
áèð ÷àðÿì ãàëìàéàúàãäûð.
Ôÿõðÿääèí éåíÿ äÿ Äèëøàäà öìèäëÿð âÿ âÿäëÿð âåðèá àéðûëäû, ÷öíêè
äàëäàí ýÿëÿí îëäóãúà òÿíòÿíÿëè áèð òàõò-ðÿâàí éåòèøìÿê öçðÿ èäè. Áó
òàõò-ðÿâàíû äþðä íÿôÿð àòëû ýÿòèðèðäè. Ñîíðàäàí ìÿëóì îëäó êè, áó òàõò-
ðÿâàíäà Ñÿáà õàíûì ýÿëèðìèø, îíó ìöøàéèÿò åäÿí àòëûëàð èñÿ ßìèðèí õàñ
àòëûëàðû èäè; áóíóíëà äà ùÿð êÿñ Ñÿáà õàíûìëà ßìèðèí àðàñûíäà ãûðûëìàç
áèð ÿëàãÿíèí ìþâúóä îëäóüóíó òÿéèí åòäè. Ñàðàéäàí èñòèãáàëà ýÿëÿíëÿ-
ðèí ÷îõó Ñÿáà õàíûìûí éåíÿ äÿ òÿçÿ áèð ìàúÿðàéà ùàçûðëàíäûüûíû äöøö-
íöð âÿ ãîðõóðäó.
Ïÿíúÿðÿ à÷ûã îëäóüóíäàí Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìû òàíûäû. Ñÿáà
õàíûì îíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè, ÷öíêè îíóí Äèëøàä èëÿ ýþðöøäöéöíö
ýþðöá ìàúÿðàíûí èôøà åäèëäèéèíè àíëàéûðäû.
Ñÿáà õàíûì áóíóí ö÷öí äÿ òàõò-ðÿâàíûíû Äèëøàäûí îòóðäóüó òàõò-
ðÿâàíûí äàëûíúà ñöðöá, îíóí êèìëÿðëÿ äàíûøäûüûíû òÿãèá åäèðäè. Î, Ôÿõ-
ðÿääèíèí àòûíûí áàøûíû ýþðöíúÿ ãîðõóñóíäàí áÿäÿíèíäÿêè äàìàðëàð áåëÿ
÷ÿêèøìÿéÿ áàøëàäû. ×öíêè î, èôøà åäèëìèø õÿéàíÿòèí Ôÿõðÿääèí òÿðÿôèí-
äÿí ÿôâ åäèëìÿéÿúÿéèíè áèëèðäè. Î, Ôÿõðÿääèíÿ ãàðøû òóòäóüó åòèíàñûç
âÿçèééÿòèíè äàâàì åòäèðÿ áèëìÿäè. Àòëûëàðäàí áèðèñèíè Ôÿõðÿääèíè ÷àüûð-
ìàã ö÷öí ýþíäÿðäè, ëàêèí Ôÿõðÿääèí îíóí äÿâÿòèíÿ åòèíà åòìÿäè.
Íèçàìèíèí áàøûíäà ýåäÿí èñòèãáàë äÿñòÿñè “ßëè áóëàüû” àäëû ÷åøìÿ-
íèí éàíûíäà Ìÿùñÿòè õàíûìûí êàðâàíû èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëäè. Ãàáàãúà
Íèçàìè èëÿ Ôÿõðÿääèí àòëàðûíäàí äöøäöëÿð. Áèð àíäà Ìÿùñÿòè õàíûìûí
îòóðäóüó òàõò-ðÿâàíû éöçëÿðúÿ øàèðëÿð, éàçû÷ûëàð, ìóñèãè÷èëÿð, øåèð âÿ
ìóñèãè ùÿâÿñêàðëàðû àðàëûüà àëäû. òàõò-ðÿâàí Ìÿùñÿòè õàíûìûí øàýèðäëÿ-
ðèíèí âÿ äîñòëàðûíûí ýÿòèðäèéè ýöë äÿñòÿëÿðèíèí è÷èíäÿ ãàëäû. òàõò-ðÿâàí
äàéàíäûüû âàõò èñòèãáàë÷ûëàð îíó ìóñèãè òÿðÿííöìëÿðè èëÿ ñàëàìëàäûëàð.
Ôÿõðÿääèí èëÿ Íèçàìè îíóí ãîëóíäàí òóòóá òàõò-ðÿâàíäàí äöøöðäöëÿð.
Ìÿùñÿòè õàíûì ãîëëàðûíû Íèçàìèíèí âÿ Ôÿõðÿääèíèí áîéíóíà ñàëûá
îíëàðû þïäö âÿ:
— Ìÿíèì äöíéàäà áóíäàí øàä áèð ýöíöì îëìàìûøäûð, — äåäè âÿ
ùÿéÿúàíäàí ñÿñè òóòóëäó. Áèð àçäàí ñîíðà éåíÿ äÿ ñþçöíö äàâàì åòäè-
ðèá äåäè:
— Äàèìà þëöìëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûð âÿ öñòöìÿ ýÿëÿí ÿúÿëè ãàïûìäàí
ãàéòàðûðäûì, ÷öíêè ìÿí áèð àí äà îëñà þç âÿòÿíèìäÿ àçàä áèð íÿôÿñ
145

àëìàã âÿ äîñòëàðûìëà äàíûøûá, ýþðöøöá þëìÿê èñòÿéèðäèì. Áó àðçóì éå-
ðèíÿ éåòäè, èíäè þëñÿì äÿ äÿðäèì éîõäóð.
Ìöúèðÿääèí Ìÿùñÿòè õàíûìà ÷îõ äèããÿòëÿ áàõûðäû; ÷öíêè ùþêóìÿò
îíó Ýÿíúÿäÿí ñöðýöí åòäèéè çàìàí ñà÷ëàðûíäà àü òöêëÿð ÷îõ àç èäè. Èíäè
èñÿ îíóí ñà÷ëàðû òàìàìèëÿ àüàðìûøäû. Ãàðà èïÿê äîíóíóí öçÿðèíÿ òþ-
êöëìöø àü âÿ òÿìèç ñà÷ëàðû áó ãîúà øàèðÿíèí ýþçÿëëèéèíäÿ éåíè âÿ ýÿíú
áèð ìÿíçÿðÿ à÷ûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Ìöúèðÿääèí îíà éàçäûüû øåðèíäÿ äå-
éèðäè:
Áó øóõ íÿâÿä ñàëÿäÿ ùàëÿò éåíÿ ãàëìûø,

Ýåéñóéè-ñÿôèäèíäÿ òÿðàâÿò éåíÿ ãàëìûø.1
Ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí èñòèãáàëà ýÿëÿí äÿñòÿ éåòèøäè. Ùöñàìÿääèí

àòûíäàí äöøöá Ãÿòèáÿíèí òàõò-ðÿâàíûíà éàíàøäû. Ãóëàìëàð äÿðùàë ïèëëÿ-
êÿíè ãîéäóëàð, Ùöñàìÿääèí òàõò-ðÿâàíûí ãàïûñûíû à÷àðàã Ãÿòèáÿíè
åíäèðÿðêÿí, òàõò-ðÿâàíûí ÿòðàôûíà éûüûøàíëàð, èïÿê âÿ ãèéìÿòëè õàë÷à-
ëàðëà áÿçÿíìèø áèð ãÿôÿñèí è÷èíäÿí áÿçÿêëè áèð òîâóç ãóøóíóí åíäèðèë-
äèéèíè çÿíí åäèðäèëÿð. Ãÿòèáÿ òàõò-ðÿâàíäàí àéàüûíû éåðÿ ãîéäóüó
çàìàí îíó éöçëÿðúÿ êÿíèç âÿ úàðèéÿ àðàëûüà àëäû. Ãÿòèáÿ Ìÿùñÿòè
õàíûì äóðàí éåðÿ ãÿäÿð êÿíèçëÿðèí âÿ úàðèéÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ ýÿëäè. Áèð
íå÷ÿ ãÿäÿì ãàëìûø îíëàðäàí àéðûëûá Ìÿùñÿòè õàíûìà éàíàøäû.
ßââÿëúÿ áàø ÿéèá òÿçèì åòäè, ñîíðà äà ÿëèíäÿí þïöá ýåðè ÷ÿêèëäè âÿ
îíóí Ýÿíúÿéÿ ãàéûòìàñûíû òÿáðèê åäÿðÿê äåäè:
— Ñèçè àçàä âÿ äîüìà âÿòÿíèìèçÿ ãàéûòìàüûíûç ìöíàñèáÿòèëÿ òÿá-
ðèê åäèðÿì. Àòàìûí âÿ àíàìûí òÿðÿôèíäÿí ñèçÿ ñÿìèìè ñàëàì âåðìÿê
ö÷öí âÿêèë åäèëìèøÿì. Åéíè çàìàíäà, ñèçèí âÿòÿíÿ ãàéûòìàüûíûç ìö-
íàñèáÿòèëÿ áöòöí Àðàí õàëãûíû òÿáðèê åäèðÿì. Áó ýöí, ìóñèãè âÿ øåèð
ùÿâÿñêàðëàðûíûí òàðèõè áèð áàéðàìûäûð. Ìÿí þçöì äÿ ãÿëáÿí âÿ ðóùÿí
áó áàéðàìäà èøòèðàê åòäèéèìÿ ôÿõð åäèðÿì.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà Ìÿùñÿòè õàíûìûí ÿëèíè áèð äàùà
þïäö âÿ ýåðè ÷ÿêèëìÿê èñòÿðêÿí, áþéöê øàèðÿ îíóí àëíûíäàí þïÿðÿê
ðàçûëûã èçùàð åòäè.
Ãÿòèáÿ ýåðè ÷ÿêèëèá Ôÿõðÿääèíëÿ Íèçàìèíèí éàíûíà ýÿëäè âÿ îíëàðû
äà òÿáðèê åäÿðÿê äåäè:
__________
1
Ìÿùñÿòè õàíûìûí ùÿéàòû, ìöàñèðè îëäóüó Ñîëòàí Ñÿíúÿð âÿ Þìÿð Õÿééàìûí
ùÿéàò òàðèõè èëÿ þë÷öëäöéö çàìàí éöç èëÿ ãÿäÿð éàøàäûüû òÿõìèí åäèëìÿêäÿäèð (Ìöÿëëèô).
146

— Áó áàéðàìû ùàìûäàí àðòûã ñèç àëãûøëàìàëûñûíûç. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí
ñèçè õöñóñè îëàðàã òÿáðèê åäèðÿì. Áó áàéðàì ìÿäÿíè õàëãûí äà áàéðà-
ìûäûð. Áèð ìÿìëÿêÿòäÿ ùÿð øåé ùÿääèíäÿí àðòûã îëà áèëÿð, ëàêèí äÿéÿðëè
àäàìëàðûí ñàéû ùå÷ áèð âàõò åùòèéàú âÿ ùÿéàòûí òÿëÿá åòäèéè ãÿäÿð îëìà-
ìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñèç âÿ áèç áöòöí âàðëûüûìûçëà ÷àëûøûá áþéöê ñÿíÿò-
êàðûí äàùà óçóí èëëÿð éàøàìàñûíû òÿìèí åòìÿëèéèê.
Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèí Ãÿòèáÿíèí ýþñòÿðäèéè áó ìÿùÿááÿòèí íÿ
ãÿäÿð ñÿìèìè îëäóüóíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéÿðÿê îíà òÿøÿêêöð åëàí
åòäèëÿð. Äÿñòÿëÿð Ýÿíúÿéÿ òÿðÿô ùÿðÿêÿò åòìÿëè èäè. Áöòöí Ýÿíúÿ âÿ
Øÿìêèð ÿùàëèñè éîëëàðäà äóðóá Ìÿùñÿòè õàíûìû ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Ìÿù-
ñÿòè õàíûìûí ãîëóíäàí òóòóá òàõò-ðÿâàíà ãàëäûðäûëàð.
Ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí èñòèãáàë ö÷öí ýåäÿí äÿñòÿéÿ áàø÷ûëûã åäÿí
Ùöñàìÿääèí, Ìÿùñÿòè õàíûìûí ãàôèëÿñèíè ßìèð êö÷ÿñèíÿ äîüðó àïàð-
ìàã èñòÿðêÿí, Ìÿùñÿòè õàíûì ðàçû ãàëìàéàðàã äåäè:
— Ðèúà åäèðÿì, éåíÿ äÿ ìÿíè äîüóëäóüóì, áþéöäöéöì âÿ þéðÿí-
äèéèì ìÿùÿëëÿéÿ àïàðûí! Èíúÿñÿíÿò èø÷èëÿðè éàøàéàí ìÿùÿëëÿéÿ, äàùà
à÷ûüû Õÿðàáàò ìÿùÿëëÿñèíÿ àïàðûí, ìÿíè àíúàã î ìÿùÿëëÿäÿ éàøàìàã
øàä åäÿ áèëÿð.
Íèçàìè Ìÿùñÿòè õàíûìûí ãóëàüûíà íÿ èñÿ éàâàøäàí äåäè. Î ñààò
Ìÿùñÿòè õàíûìûí öçöíö áèð êÿäÿð áöðöäö. Îíóí òþâðö äÿéèøäè. Íèçà-
ìèäÿí åøèòäèéè ñþçëÿð áèð äàùà îíóí ãóëàãëàðûíäà òÿêðàð îëóíäó:
— Àðòûã Õÿðàáàò ìÿùÿëëÿñè éîõäóð, ñèçè Ýÿíúÿäÿí ñöðýöí åäÿí
çàìàí õÿòèáèí âÿ ßìèð Èíàíúûí ÿìðè èëÿ ìöðèäëÿð Õÿðàáàò ìÿùÿëëÿñèíè
ñþêöá éåð èëÿ éåêñàí åòäèëÿð.
Íÿ Ìÿùñÿòè õàíûìûí þçö, íÿ äÿ Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèí ùþêóìÿòèí
äöçÿëòäèéè áèíàäà ìÿíçèë åòìÿê òÿðÿôäàðû èäèëÿð. Îíëàð ùþêóìÿòèí áó
òÿøÿááöñöíÿ ìöâÿããÿòè áèð îéóí êèìè ìÿíà âåðèðäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ
îíëàð Ìÿùñÿòè õàíûìà Íèçàìèíèí åâèíè ìÿíçèë åòìÿéè ãÿðàðà àëìûøäû-
ëàð. Âàõò èêÿí ùàçûðëûã ýþðöëìöøäö. Ìÿùñÿòè õàíûìà õèäìÿò ö÷öí Ôÿõ-
ðÿääèíèí åâèíäÿí õèäìÿò÷èëÿð âÿ úàðèéÿëÿð òÿéèí åäèëìèøäè.
Ìÿùñÿòè õàíûìû èñòèãáàë åäÿí äÿñòÿëÿð Íèçàìèíèí åâèíèí ãàïûñûíäà
äóðäóëàð. Ôÿõðÿääèí èëÿ Íèçàìè ãîúà øàèðÿíèí ãîëóíäàí òóòóá òàõò-
ðÿâàíäàí äöøöðäöëÿð. Î, âèäàëàøàðêÿí äåäè:
— Çÿíí åäèðÿì êè, áó ýþðöø ñîí ýþðöøöìöç îëìàéàúàãäûð. Áþéöê
ñÿíÿòêàðûí çèéàðÿòèíÿ òåç-òåç íàèë îëà áèëÿúÿéèê.
Ìÿùñÿòè õàíûì èñòèãáàë÷ûëàðëà âèäàëàøûá ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðäèéè
çàìàí, ùÿéÿòäÿ îíó õèäìÿò÷èëÿð âÿ úàðèéÿëÿð ãàðøûëàäû.
147

Íèçàìè èñÿ øàä áèð ñóðÿòäÿ íÿôÿñ àëàðàã þç-þçöíÿ:
— Íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð ñÿàäÿò, — äåäè. — Áþéöê ñÿíÿòêàðûí õèäìÿ-
òèíäÿ îëìàã âÿ þëöíúÿéÿ ãÿäÿð îíó þç äîüìà àíàìûç êèìè ñåâìÿê
ñÿàäÿòè áèçÿ íÿñèá îëäó...
Áóíäàí ñîíðà Ôÿõðÿääèíèí àíàñû âÿ Íèçàìèíèí éàõûí ãîíøóëàðû
Ìÿùñÿòè õàíûìû àðàëûüà àëûá îíó þç îòàüûíà àïàðäûëàð.
“ÔßÐÌÀÍ-ÙÖÌÀÉÓÍ”
Áÿùðàì øàùëà Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿëÿð

áèòìèøäè. Êèðìàí øÿùÿðè àëòûíäà áàüëàíàí ìöãàâèëÿ èëÿ Êèðìàí ìÿì-
ëÿêÿòèíèí áþéöê áèð ùèññÿñè Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòèíÿ èëùàã îëóíìóø âÿ
Òîüðóëóí ñÿëòÿíÿòè áèð äàùà ìþùêÿìëÿíäèðèëìèøäè.
Ôàðñ þëêÿëÿðèíäÿ ìÿøüóë îëàí îðäóëàð ïàéòàõòà ãàéûòìûø âÿ îðàäàí
äà þëêÿ äàõèëèíäÿ ìþâúóä îëàí áàøûïîçóãëóüó òÿñâèéÿ åòìÿê ö÷öí
ëàçûìè éåðëÿðÿ ýþíäÿðèëìèøäè.
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà äà ÿðÿá, ôàðñ âÿ èðàãëûëàðäàí èáàðÿò áþéöê áèð
îðäó ýÿëìèøäè. Õöñóñÿí Àðàíûí ïàéòàõòû îëàí Ýÿíúÿ øÿùÿðèíÿ Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿäèí õàñ àëàéëàðûíäàí èáàðÿò áþéöê áèð ãöââÿ ýÿëìèøäè.
Áó ãîøóíóí ýÿëìÿñè, îíóí èíçèáàòè èøëÿðÿ áàøëàìàñû Àòàáÿéëÿðèí
òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèëìèø òÿçÿ ãàíóíëàðûí åëàí åäèëìÿñè, âåðýèëÿðè âåð-
ìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðàí êÿíäëÿðÿ ýþíäÿðèëÿí âåðýè ìÿìóðëàðûíûí ãîøóí
äÿñòÿëÿðè èëÿ ýåòìÿëÿðè, ýÿëÿúÿêäÿ íÿ êèìè ùàäèñÿëÿð âöúóäà ýÿëÿúÿ-
éèíè àéäûíëàøäûðìûøäû.
Áóíñóç äà ßìèð Èíàíúûí âàõò ãàçàíìàã ö÷öí Àçÿðáàéúàí õàëãûíà
âåðäèéè èñòèãëàë âÿäÿëÿðèíèí ìöíäÿðèúÿñè ìÿëóì èäè, ÷öíêè çàùèðäÿ Øèð-
âàí øàùû ßáöëìöçÿôôÿðÿ ãàðøû ãîéóëàí òÿáëèüàò èøëÿðèíèí Øèðâàí øàùû èëÿ
ßìèð Èíàíú àðàñûíäà ìöøòÿðÿê äöçÿëäèéèíÿ äàèð âÿñèãÿëÿð äÿ ÿëäÿ åäèë-
ìèøäè. Àðàíà ýÿòèðèëÿí ãîøóí äÿñòÿëÿðèíäÿí áàøãà, Øèðâàí øàùûíûí èõòè-
éàðûíà äà õàëèñ ôàðñëàðäàí èáàðÿò áþéöê áèð äÿñòÿ ãîøóí ýÿëìèøäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ýþðäöéö áó òÿäáèðëÿðèí ìöíäÿðèúÿñè äÿ áÿëëè èäè.
Øèìàëè Àçÿðáàéúàí, Àòàáÿéèí ãîéäóüó òÿçÿ ãàíóíëàðû ãÿáóë åòìÿäèéè
çàìàí Øèðâàí øàùëûüûíäà éåðëÿøÿí ãîøóíëàð Øèðâàíûí þç õöñóñè ãöââÿ-
ñèëÿ áèðëèêäÿ Øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðû àðõàäàí âóðàúàãäû. Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿä èëÿ Øèðâàí øàùû ßáöëìöçÿôôÿð àðàñûíäà ùÿðáè èòòèôàã áàü-
ëàíäûüû õÿáÿðëÿðè äÿ àðàëûãäà ýÿçèðäè.
148

Íÿùàéÿò, øàéèÿ øÿêëèíäÿ äîëàøàí õÿáÿðëÿð áèð ùÿãèãÿò êèìè ýþðöí-
ìÿéÿ áàøëàäû.
Ýöíÿø ùÿëÿ áèð úèäà áîéó ãàëõìàìûøäû, øÿùÿð õàëãû éåðèíäÿí òÿçÿ-
òÿçÿ ãàëõûðäû, ùþêóìÿòèí úàð÷ûëàðû êö÷ÿëÿðè äîëàøûá áó ñþçëÿðè ãûøãûðûðäû:
“Ñÿëúóã úàìåñèíÿ éûüûøûí!
Õÿëèôÿíèí ôÿðìàíû îõóíàúàãäûð, ùåé...”
Úöìÿ ýöíö èäè. Ìÿëèêøàù ìåéäàíû Ýÿíúÿ ÿùàëèñè èëÿ äîëìóøäó.
Úöìÿ áàçàðûíäà èøòèðàê åòìÿê ö÷öí Äåùè, Ïöñÿðàí, Õóðñÿíÿê, Èñôàùàí,
Éóðò, Ðóä, Àãñóâàí âÿ Éàì êÿíäëÿðèíäÿí ýÿëÿíëÿð äÿ Ìÿëèêøàù ìåé-
äàíûíà éûüûøàðàã õÿëèôÿäÿí ýÿëÿí ôÿðìàíûí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüó èëÿ
ìàðàãëàíûðäû. Àðàíà ãîøóí ýÿëäèéèíè ýþðÿðêÿí “èñòèãëàëû ìöäàôèÿ ö÷öí
ýÿëèáäèð” — äåéÿí ñàäÿ öðÿêëèëÿð, èíäè äÿ “Õÿëèôÿ èñòèãëàëûìûçû òÿñäèã
åòäèéè ö÷öí ôÿðìàí ýþíäÿðèáäèð” — äåìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Ìÿñúèääÿ
áîø éåð éîõ èäè, ãûðõ ñöòóíëó, ýåíèø ìÿñúèäèí ãàäûíëàð áþëìÿñèíäÿ äÿ
ìèíëÿðúÿ àäàì éåðëÿøìèøäè. Ìÿñÿëÿíèí ùÿãèãÿòèíè áèëÿíëÿð äÿ, áèëìÿ-
éÿíëÿð äÿ ôÿðìàíû åøèòìÿéÿ òÿëÿñèðäèëÿð. Ýÿíúÿ âÿ çèéàëûëàðû äà ìÿñ-
úèääÿ èäè.
Ôÿõðÿääèí âÿ Íèçàìè ùàìûäàí ÿââÿë ìÿñúèäèí ÿéàí âÿ çèéàëûëàðà
ìÿõñóñ áþëìÿñèíäÿ îòóðóá ßìèðèí ÿéàí âÿ Ýÿíúÿ ãàçûñûíûí èíòèçàðûíû
÷ÿêèðäèëÿð.
Ôÿõðÿääèí Íèçàìèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûá:
— Ùÿðýàù ìÿñúèääÿ áèçäÿí áèÿò àëìàã èñòÿéÿðëÿðñÿ, òÿêëèôèìèç
íÿäèð? — äåéÿ ñîðóøäóãäà, Íèçàìè:
— Áàõûá ýþðÿê, ôÿðìàíäà íÿ éàçûëûð, î çàìàí òÿêëèôèìèç àéäûíëàøàð,
— äåäè.
ßìèð Èíàíú âÿ Ýÿíúÿ õÿòèáè, ßìèðèí ãîúà âÿçèðè Òîõòàìûøëà áÿðà-
áÿð ìÿñúèäÿ ýèðäèëÿð. ßìèð âÿ âÿçèðè Òîõòàìûø ùþêóìÿòÿ ìÿõñóñ áþë-
ìÿäÿ îòóðäóëàð, õÿòèá èñÿ áèðáàø õàëãûí úÿðýÿëÿðèíè éàðûá ìèíáÿðÿ
÷ûõäû. Ãûñà áèð õöòáÿ îõóäó. Õöòáÿíè Õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàù, Ñîëòàí
Òîüðóë âÿ îíóí àòàáÿéè Úàùàí Ïÿùëÿâàí Ìÿùÿììÿäèí àäëàðû èëÿ áàø-
ëàéûá îíëàðûí àäëàðû èëÿ äÿ áèòèðäè.
Õÿòèá õöòáÿñèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà, Ùöñàìÿääèí ÿëèíäÿ öñòöíÿ éàøûë
àòëàñäàí þðòöê ÷ÿêèëìèø ýöìöø ñèíè ìèíáÿðÿ éàõûíëàøäû. Õÿòèá ÿëèíè
óçàäûá ñèíèíèí öñòöíäÿí þðòöéö ýþòöðÿðÿê:
— Àëëàùöìÿñÿëëè ÿëà-Ìÿùÿììÿä âÿ àëè-Ìÿùÿììÿä! — äåäè,
áóíóí äàëûñûíúà äà ìÿñúèääÿí éöêñÿëÿí ñàëàâàò ñÿñè Ìÿëèê ìåéäàíûíà
ÿêñ åòìÿéÿ áàøëàäû.
149

Ìåéäàíäà éûüûëàí õàëãäàí äà ñàëàâàò ýóðóëòóëàðû åøèäèëäè. Íÿùàéÿò,
õÿòèá àéàã öñòöíäÿ äóðóá “ñàëàâàò” êÿëìÿñèíè òÿêðàð åäÿíëÿðèí éåðÿ
îòóðìàñûíû ÿìð åòäè. Õÿòèá ÿðÿáúÿ éàçûëìûø ôÿðìàíû îõóìàüà áàøëàäû.
Ñîíðà äà ßìèðèí ãîúà âÿçèðè àéàüà ãàëõûá ôÿðìàíû ãûñà áèð ñóðÿòäÿ éåðëè
äèëÿ òÿðúöìÿ åòäè:
“Àëëàù-òÿáàðÿê-òààëàíûí áþéöê èðàäÿñè âÿ ïåéüÿìáÿð-çèøÿíèìèçèí
ùèìàéÿñè, èñëàì ìèëëÿòè âÿ èñëàì ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí ùèìàéÿ èøëÿðèíè õÿëè-
ôÿëÿðÿ ùÿâàëÿ åäèáäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç, äèíè-èñëàìûí ìöäàôèÿñè,
Ãóðàíè-øÿðèôèí ùþêìëÿðèíèí áöòöí äöíéàäà íÿøð åäèëìÿñè, èñëàì þëêÿ-
ëÿðèíèí ÿìèí-àìàíëûüû, ìÿìëÿêÿòëÿðèí àáàä åäèëìÿñè èøèíè ñÿëàùèééÿò-
äàð îëàí ñîëòàíëàðûí þùäÿñèíÿ òàïøûðìàëûéûã. Äöíéà ñÿëòÿíÿòèíè Ìÿëèê-
øàùûí õÿëÿôè îëàí Ñîëòàí Òîüðóëà, îíóí àòàáÿéè Úàùàí Ïÿùëÿâàí
Ìÿùÿììÿäÿ òàïøûðìàüû ãÿðàðà àëäûì.
Áöòöí Èðàã, Ôàðñ âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíà òàïøûðûëûð êè, ßìèðÿëìþìè-
íèíèí åòèìàäûíû ãàçàíìûø, Ñîëòàí Òîüðóëà âÿ Åëäÿíèçèí äÿéàíÿòëè õÿëÿôè
îëàí Úàùàí Ïÿùëÿâàí Ìÿùÿììÿäÿ áèëàâàñèòÿ áèÿò åòñèí. Ùÿìÿäàí
ñàáèãäÿ îëäóüó êèìè Òîüðóë ñÿëòÿíÿòèíèí ïàéòàõòûäûð. Àçÿðáàéúàí
ùþêóìÿòè, Òÿáðèç ïàéòàõò îëìàã øÿðòèëÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãàðäàøû
Ãûçûë Àðñëàíà òàïøûðûëûð. Øèðâàí õàãàíû ßáöëìöçÿôôÿð Øèðâàí øàùû òÿñäèã
îëóíóð. Àðàí þëêÿñèíèí èäàðÿñè Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ òàáå îëìàã øÿðòè
èëÿ ßìèð Èíàíúà ùÿâàëÿ îëóíóð”.
Òîõòàìûø ôÿðìàíû îõóäóãäàí ñîíðà îíó ÿëèíäÿ éóõàðû ãàëäûðûá
ìÿñúèääÿ îòóðàíëàðà äåäè:
— Ôÿðìàíû ßìèðÿëìþìèíèí õÿëèôÿéè-ðóéè-çÿìèí Ìöñòÿðøèäáèëëàù
ùÿçðÿòëÿðèíèí þçö èìçà åäèá âÿ õèëàôÿò ìþùöðö èëÿ ìþùöðëÿìèøäèð.
Âÿçèð áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà ôÿðìàíû éåíÿ äÿ ýöìöø ñèíèíèí
è÷èíÿ ãîéäó âÿ éàøûë àòëàñû öçÿðèíÿ ÷ÿêÿðÿê ßìèðèí ãàðøûñûíà ýÿòèðäè.
ßìèð àéàüà ãàëõäû, ÷öíêè õÿëèôÿíèí òÿêëèô åòäèéè áèÿòè ãÿáóë åäÿíëÿð
áèð-áèð ýÿëèá ôÿðìàíû þïìÿëè âÿ ßìèðÿ áèÿò åäèá êå÷ìÿëè èäèëÿð.
ßí ÿââÿë õÿòèá âÿ ßìèð äèâàíõàíàñûíûí ìÿñóë õèäìÿò÷èëÿðè áèð-áèð
ýÿëèá ôÿðìàíû þïöá êå÷äèëÿð. Ëàêèí ìÿñúèäÿ éûüûëàí úàìààòûí ýþçö
Ôÿõðÿääèíäÿ, Íèçàìèäÿ âÿ ñàèðëÿðäÿ èäè. Ùå÷ êÿñ éåðèíäÿí ùÿðÿêÿò
åäèá ôÿðìàíû þïìÿéÿ âÿ “áèÿò åäèðÿì” äåìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèðäè.
Òîõòàìûø äÿðùàë âÿçèééÿòèí àüûð îëäóüóíó ùèññ åäÿðÿê ÿéàíëàðà
ìöðàúèÿò åòäè:
— Õàëã þç ðÿùáÿðëÿðèíèí õÿëèôÿ íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ áèÿòèíè ýþçëÿéèð.
Àüàëàð áóéóðóá áèÿò åòñèíëÿð.
150

Éåíÿ äÿ ùå÷ êÿñäÿí ñÿñ ÷ûõìàäû.
Ôÿõðÿääèí Íèçàìèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûá ñîðóøäó:
— Òÿêëèôèíèç íÿäèð?
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíÿ úàâàá âåðìÿäÿí ÿââÿë Òîõòàìûøûí úàâàáûíû
âåðèá äåäè:
— Áèç ÿðÿá îëìàñàã äà, ÿðÿáúÿíè áèð ÿðÿá êèìè áèëèðèê. Áèç áóíó áèë-
ìÿéÿ ìÿúáóð èäèê. Õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðèíèí ýþíäÿðäèéè ôÿðìàíûí ìÿç-
ìóíó áóðàäà õàëãäàí Òîüðóëà âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ áèÿò éûüìàüà
èúàçÿ âåðìèð.
Íèçàìèíèí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà ìÿñúèääÿ òàìàìèëÿ òÿçÿ áèð
âÿçèééÿò òþðÿìèø îëäó. Îí ìèíëÿðúÿ àäàì ÿëèíè ãóëàüûíûí äàëûñûíà
ñöïÿð åäèá, ìèíáÿðèí éàõûíûíäà ýåäÿí ñþùáÿòëÿðè åøèòìÿéÿ òÿëÿñèðäè.
Òîõòàìûø Íèçàìèíèí ñþçöíÿ úàâàá âåðèá äåäè:
— Ìÿí úàâàí øàèðèí ñþçëÿðèíÿ ÷îõ òÿÿúúöá åäèðÿì, îíóí õàëãûí
øöóðóíäà øöáùÿ éàðàòìàã ö÷öí ìåéäàíà àòäûüû áó ÿñàññûç ôèêðèíèí
ìÿíàñûíû àíëàìûðàì. ßââÿëà, ôÿðìàíäà áèÿò åäèëìÿñè ñþçëÿðè ÷îõ à÷ûã-
úàñûíà ãåéä åäèëìèøäèð. Èêèíúèñè äÿ, àüñàããàëëàð, éàø âÿ ñÿðâÿò úÿùÿòúÿ
éöêñÿêäÿ äóðàí àüàëàð îòóðàí éåðäÿ ùÿéàò ìåéäàíûíà òÿçÿ àòûëàí áèð
ýÿíúèí öëÿìà âÿ ÿéàíëàð ùöçóðóíäà äèëèóçóíëóã åòìÿñè ÿäÿáñèçëèêäèð.
Òîõòàìûø áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà ìÿñúèä õàëãûíäàí:
“Äîüðóäóð, äîüðóäóð, âÿçèð ÷îõ äîüðó áóéóðóð!” êèìè ñÿñëÿðèí
éöêñÿëÿúÿéèíè öìèä åäèðäè. Ëàêèí ìÿñúèääÿ îòóðàíëàðäàí úûíãûðûíû
÷ÿêÿí áåëÿ îëìàäû. Àíúàã Ôÿõðÿääèí àéàüà ãàëõûá äàíûøäû:
— Ìÿí þç ñþçöìëÿ íÿ ÿéàíëàðû, íÿ äÿ þçöìöçäÿí éàøëûëàðû òÿùãèð
åòìÿê èñòÿìèðÿì. Ëàêèí áóíó äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, Àçÿðáàéúàíäà
ìþâúóä îëàí áóýöíêö éöêñÿê ìÿäÿíèééÿò âÿ áöòöí Øÿðãäÿ þçöíö òà-
íûòäûðìûø îëàí øåèð âÿ ìóñèãè ñÿíÿòè, âÿçèð úÿíàáëàðûíûí ýþñòÿðäèéè ãî-
úàëàðà äåéèë, ùàçûðêû Àçÿðáàéúàí ýÿíúëèéèíÿ ìèííÿòäàðäûð. Âÿçèð úÿ-
íàáëàðû ñàü-ñîëóíà ýþç ýÿçäèðäèéè çàìàí ýÿíú Íèçàìèíè, ýÿíú Ìöúè-
ðÿääèíè, Èççÿääèíè âÿ ñàèðëÿðè ýþðÿúÿêäèð.
Éàøëûëàðà âÿ þçöìöçäÿí ãîúàëàðà îëàí ùþðìÿò âÿ ïÿðÿñòèøèìèçè ùå÷
êÿñ èíêàð åäÿ áèëìÿç. Ëàêèí áóíó ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, îíëàðûí
ôèêèðëÿðèíèí ìÿùñóëó îëàí áó èúòèìàè ùÿéàòûí þçö äÿ ãîúàëìûø âÿ ýåâ-
øÿíìèøäèð. Éåíè èúòèìàè ùÿéàò, éåíè ìÿäÿíè ãóðóëóø ýÿíú ÿëëÿðëÿ òÿøêèë
åäèëìÿêäÿäèð. Ýÿíúëÿð ãîúàëàðäàí ñîíðà äîüóëäóãëàðû ö÷öí îíëàðûí
ùÿéàò âÿ äöíéàýþðöøëÿðè äÿ ýÿíúäèð. Çÿíí åäèðÿì þç éåðèíè ýÿíú íÿñëÿ
òàïøûðìûø îëàí ãîúà àòàëàðûìûç äà áóíó òÿñäèã åäÿð.
151

Ìÿñúèääÿí ñÿñëÿð óúàëäû:
— Éàøàñûí Ôÿõðÿääèí! Éàøàñûí ýÿíú ôèêèðëÿð!
ßìèð, Òîõòàìûøûí ãóëàüûíà íÿ èñÿ ïû÷ûëäàéàíäàí ñîíðà î ÷îõ ìö-
ëàéèì áèð òþâð àëàðàã:
— Áèç ùå÷ áèð çàìàí ùàçûðêû ìÿäÿíèééÿòèí ýÿíú íÿñëÿ ìèííÿòäàð
îëìàñû ùÿãèãÿòèíè èíêàð åäÿ áèëìÿðèê. Ëàêèí ýÿíúëÿðèí äÿ õàëãû èüôàë
åòìÿñè âÿ õÿëèôÿíèí ôÿðìàíûíû òÿùðèô åòìÿñè ìÿäÿíèééÿòñèçëèêäèð.
Íèçàìè áèð äàùà àéàüà ãàëõûá ìÿñúèä õàëãûíà ìöðàúèÿò åäèá äåäè:
— Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí ùÿãèãÿòè òÿùðèô åòìÿìèøÿì, áèëÿêñ, òÿùðèô÷è-
ëÿðèí äöøìÿíè îëìóøàì. Ùÿðýàù âÿçèð úÿíàáëàðû áó ñþçëÿðèìè þçö ö÷öí
òÿùãèð ùåñàá åòìÿçñÿ, î çàìàí úÿñàðÿòëÿ äåéÿ áèëÿðÿì êè, õÿëèôÿ ùÿç-
ðÿòëÿðèíèí ôÿðìàíûíû òÿùðèô åäÿí úÿíàá âÿçèðèí þçöäöð. Õÿëèôÿ þç ôÿð-
ìàíûíäà íÿ äåéèð? Éàõøû ãóëàã âåðèí, î áàðÿäÿ ñèçÿ èçàùàò âåðèì.
Õÿëèôÿ ôÿðìàíûíäà ùÿð êÿñèí àíëàéà áèëÿúÿéè áèð ñóðÿòäÿ äåéèð:
“Áöòöí Èðàã, Ôàðñ âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíà òàïøûðûëûð êè, ßìèðÿëìþ-
ìèíèí åòèìàäûíû ãàçàíìûø Ñîëòàí Òîüðóëà âÿ Åëäÿíèçèí äÿéàíÿòëè õÿëèôè
îëàí Úàùàí Ïÿùëÿâàí Ìÿùÿììÿäÿ áèëàâàñèòÿ áèÿò åòñèíëÿð”.
Áèëàâàñèòÿ ñþçö íÿ äåìÿêäèð? Éÿíè áàøãàñûíûí âàñèòÿñèëÿ äåéèë,
øÿõñÿí îíëàðûí þçöíÿ áèÿò åòñèíëÿð.
Íèçàìè áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà öçöíö õÿòèáÿ òóòóá ÿëàâÿ åòäè:
— Çÿíí åäèðÿì êè, áó ùÿãèãÿòè õÿòèá úÿíàáëàðûíûí þçö äÿ èíêàð
åòìÿç.
Õÿòèá ÷ûõûëìàç áèð âÿçèééÿòäÿ ãàëäû, ëàêèí áåëÿ à÷ûã áèð ùÿãèãÿòè äÿ
èíêàð åäÿ áèëìÿçäè, áóíà ýþðÿ äÿ õÿòèá àéàüà ãàëõàðàã öçöíö ìÿñúèä-
äÿêèëÿðÿ òóòóá óúàäàí:
— Ýÿíú øàèðèí äåäèéè äîüðóäóð! — äåäèêäÿ õàëã äÿñòÿëÿðëÿ ãàëõûá,
ìÿñúèääÿí ÷ûõäû.
Íèçàìè èëÿ Ôÿõðÿääèí äÿ þç éîëäàøëàðû èëÿ áÿðàáÿð ßìèðëÿ âèäàëà-
øûá àéðûëäûëàð.
***
Îòàãäà Íèçàìè èëÿ þçöíäÿí áàøãà ùå÷ áèð êÿñ éîõ èäè, áóíà ýþðÿ äÿ
Ôÿõðÿääèí öñéàí áàðÿñèíäÿêè ôèêðèíè à÷ûã ñþéëÿìÿê ö÷öí ôöðñÿò ÿëäÿ
åòäè âÿ Íèçàìèéÿ ñóàë âåðäè:
— Äîüðóñó, ìÿí ñÿíèí áÿçè ùÿðÿêÿòëÿðèí áàðÿñèíäÿ øöáùÿëÿíèðÿì,
ìÿíèì áóíà ùàããûì âàð, éà éîõ?
152

— ßââÿëúÿ, ùàíñû ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ øöáùÿëÿíäèéèíè à÷ûã äåìÿëè,
ñîíðà øöáùÿëÿíìÿéÿ ùàãëû îëóá-îëìàäûüûíû ñîðóøìàëûñàí.
— Ìÿí äàèìà öñéàí ôèêðèíè ìåéäàíà àòäûüûì çàìàí ìÿíè ñÿáðÿ,
ñàêèòëèéÿ äÿâÿò åäèðñÿí. ßúÿáà, ñÿáðèí âÿ ñàêèòëèéèí áèð íÿùàéÿòè îëìà-
éàúàãäûðìû?
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíèí öçöíÿ àúûãëû áàõäû, Ôÿõðÿääèí Íèçàìèäÿí áó
úöð áàõûøû áèðèíúè êÿðÿ ýþðäöéöíäÿí, äÿðùàë ñÿùâ åòäèéèíè àíëàäû âÿ
ñÿùâèíè äöçÿëòìÿéÿ ÷àëûøàðàã ÿëàâÿ åòäè:
— Èëéàñ, ñÿí åëÿ áèëìÿ êè, ìÿí ñÿíè ôÿàëèééÿòñèçëèêäÿ, öñéàí âÿ
àçàäëûã òÿðÿôäàðû îëìàìàãäà òþùìÿòëÿíäèðìÿê èñòÿäèì.
— Ìÿí ñÿíè àíëàéûðàì. Áàøãà úöð äÿ äöøöíìöðÿì. Ëàêèí äàèìà
ñÿíè ñÿáðÿ âÿ ñöêóòà äÿâÿò åòäèéèì êèìè áàøãà òþâñèéÿëÿð äÿ âåð-
ìèøÿì. Ìàäàì êè, ùàìàí òþâñèéÿëÿðèí ùå÷ áèðèñè éåðèíÿ éåòèðèëìÿ-
ìèøäèð, î çàìàí öñéàí áàðÿñèíäÿ îëàí ôèêèðëÿðèí ùå÷ áèðèñèíÿ øÿðèê
äåéèëÿì.
Ôÿõðÿääèí éåíÿ äÿ ñîðóøäó:
— Ùàíñû òþâñèéÿëÿðè äåéèðñÿí? Ùå÷ äÿ õàòûðûìà ýÿëìèð.
— Ñÿíÿ äÿ, áàøãàëàðûíà äà, öñéàíäàí ñþùáÿò à÷ûëäûüû çàìàí äåìè-
øÿì êè, õàëãû öñéàíà ùàçûðëàìàã ëàçûìäûð. Ùÿðýàù öñéàíäà ñÿí âÿ ìÿí,
áèð äÿ áèçèìëÿ ùÿìôèêèð îëàí áåø-îí íÿôÿð èøòèðàê åäÿúÿêäèðñÿ, áó
ýöíöí þçöíäÿ ãûëûíúëàðûìûçû ÿëèìèçÿ àëûá öñéàíà áàøëàìàã îëàð, ëàêèí
áåëÿ öñéàíûí ÷îõ ìÿíàñûç áèð ñîíó îëàð âÿ ùàãëû îëàðàã ñîíðà ùÿð êÿñ
äåéÿð êè, þç òÿäáèðñèçëèêëÿðè âÿ àõìàã ùÿðÿêÿòëÿðè öçöíäÿí þçëÿðè äÿ
ìÿùâ îëäó, áàøãàëàðûíû äà þëöìÿ âåðäèëÿð. Ìÿí áóíó èñòÿìèðÿì, ìÿí
èñòÿéèðÿì êè, ìèí èë áóíäàí ñîíðà äà áèð íÿôÿð Ýÿíúÿ öñéàíûíûí òàðèõèíè
îõóäóüó çàìàí äåñèí êè, “öñéàí îëäóãúà àüûëëû, äöøöíúÿëè âÿ òÿäáèðëè
áèð ñóðÿòäÿ òÿøêèë åäèëìèø öñéàí èäè. Îðàäà éàëíûç øÿùÿð õàëãû äåéèë,
áöòöí êÿíäèñòàí äà èøòèðàê åòìèøäè”. Ìÿíèì âåðäèéèì òþâñèéÿëÿð áóäàí
èáàðÿòäèð. Áèç áóíà ùàçûðëàíìàëûéûã. Ùàçûðäà Ýÿíúÿäÿí êÿíäëèëÿðè
ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëûá áèéàðà ýþíäÿðèðëÿð. Êÿíäëèëÿð èñÿ ùå÷ åòèðàç åòìÿäÿí
áàøûíû àøàüû ñàëûá ýåäèðëÿð. Îíëàð åëÿ áèëèðëÿð êè, ùÿéàòäà áó äà áèð
ãàíóíäóð. Ëàêèí ùå÷ áèð êÿñ îíëàðû áàøà ñàëìàã èñòÿìèð, ùå÷ êÿñ îíëàðà
éàíàøûá äåìèð êè, áèéàðà ýåòìÿê àíúàã öìóìè èøëÿðäÿ ëàçûìäûð. Õàëã
àíúàã õàëã ö÷öí èøëÿìÿëèäèð. Ìÿñÿëÿí, êþðïöëÿðè äöçÿëòìÿê, éîëëàðû
äöçÿëòìÿê, ñåë àïàðìûø àðõëàðû áÿðïà åòìÿê ö÷öí õàëãûí áèéàðà ýåòìÿ-
ñèíèí ùåé åéáè éîõäóð. Ëàêèí ìèíëÿðúÿ àçÿðáàéúàíëûíû ãàì÷û âÿ àüàú
ýöúöíÿ ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëàðàã òÿçÿ Àòàáÿéÿ ìàëèêàíÿ äöçÿëòìÿê, êÿíä-
153

ëÿð, áàçàðëàð1 òèêìÿê ãàíóíñóçëóã, çöëì âÿ èíñàôñûçëûãäûð êè, áóíó äà
õàëãà àíëàòìàã ëàçûìäûð. ßââÿëúÿ õàëãûí øöóðóíäà öñéàí ôèêèðëÿðèíè
äîüóðìàã, ñîíðà èñÿ îíà òÿêàí âåðìÿê âÿ òÿøêèëàò è÷ÿðèñèíÿ àëìàã ëà-
çûìäûð. Ôÿõðÿääèí ìÿíè ëàçûìûíúà àíëàìàëûäûð. Ìÿí ñÿíèí úÿñàðÿòèíè,
ãÿùðÿìàíëûüûíû ãèéìÿòëÿíäèðèðÿì. Áóíà ýþðÿ äÿ õûðäà âÿ äöøöíöëìÿ-
ìèø ùàäèñÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ òÿëÿô îëìàíû èñòÿìèðÿì. ×îõ ãûñà äåìÿê
ëàçûìäûð. Õàëã íÿ ö÷öí öñéàí åòäèéèíè âÿ íÿ ö÷öí äÿ þëöìÿ ýåòäèéèíè
áèëìÿëèäèð. Áèç áóíó èêè èë áóíäàí ÿââÿëêè öñéàíëàðäà òÿúðöáÿäÿí êåèð-
ìèøèê. Î çàìàí êÿíäëèäÿí “íÿ ö÷öí öñéàí åäèðñÿí?” — äåéÿ ñîðóøàíäà
“úàìààò åäèðäè, ìÿí äÿ åòäèì” — äåìèøäè.
Öñéàíäà ìöíäÿðèúÿ îëìàëûäûð. Ìöíäÿðèúÿñèç öñéàíëà òÿñàäöôè
ùàäèñÿëÿðèí ùå÷ áèð ôÿðãè éîõäóð. Õàëãûí ðóùóíäàêû õöñóñèééÿòëÿðè äÿ
íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. Òÿçÿ ùþêóìÿò åëàí îëóíäóüó çàìàí õàëãûí
ðóùóíäà ìþâúóä îëàí ùþêóìÿò ÿëåéùäàðëûüû þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðÿ
áèëÿð. ×öíêè õàëãûí õàñèééÿòè òÿçÿ øåéëÿ ìàðàãëàíìàãäûð. Õàëã ùÿëÿ
òÿçÿ ùþêóìÿòäÿí þç èñòÿäèêëÿðèíè ýþçëÿéÿúÿê âÿ îíäàí òÿçÿ ùÿéàò
óìàúàãäûð. Ùþêóìÿò äÿ þç íþâáÿñèíäÿ õàëãûí ðóùóíó îõøàéàúàã âÿ
îíó èíàíäûðìàã ö÷öí éöç ôàèç éîë òàïûíúàéà ãÿäÿð þçöíö éàõøû àïàðà-
úàãäûð. Áèç, î òÿðÿô áó òÿðÿôäÿ ùþêóìÿòÿ ãàðøû ãîéóëàí íèôðÿòëÿðÿ àðõà
âåðÿ áèëìÿðèê. Áó íàðàçûëûã éàëíûç êþùíÿ õàíÿäàíà ãàðøû èäè. Òÿçÿ ùþ-
êóìÿò ýÿëäèéè çàìàí íàðàçûëàðûí ñàéû àçàëàúàãäûð. Àçÿðáàéúàíäà ìþâ-
úóä îëàí áàøûïîçóãëóüó éàðàäàíëàð õÿëèôÿ òÿðÿôäàðëàðû èäè. ×öíêè õÿëè-
ôÿëÿð ñÿëúóã ùþêìäàðëàðûíûí íöôóçó òÿñèðèíäÿí ãóðòàðìàüà ÷àëûøûðäûëàð.
Õàëãû ñÿëúóã õàíÿäàíûíà ãàðøû ãàëäûðìàãëà îíëàðûí ñöãóòóíó èñòÿéèðäè-
ëÿð. Èíäèñÿ îíëàð àðòûã áóíà íàèë îëäóãëàðûíäàí áàøûïîçóãëóüóí òÿñâè-
éÿñè ö÷öí ÷àëûøàúàãëàð. Áàøûïîçóãëóüóí èêèíúè ñÿáÿáè äÿ Õàðÿçìøàùëà-
ðûí âÿ èðàíëûëàðûí Àçÿðáàéúàí äàõèëèíäÿ àïàðäûüû òÿáëèüàòäûð. Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿäèí Áÿùðàì øàù öçÿðèíäÿêè ãÿëÿáÿñè âÿ Õàðÿçì ùöäóäëà-
ðûíà ýþíäÿðäèéè ãöââÿòëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ ìÿìëÿêÿò äàõèëèíäÿ îëàí
ÿúíÿáè òÿáëèüàòûíà äà íÿùàéÿò âåðèëÿúÿêäèð.
Õûðäà ÷ûõûøëàðûí òÿðÿôäàðû äåéèëÿì. ßââÿëà, áó ÷ûõûøëàð ùþêóìÿòè
àéûã ñàëûð, îíóí áþéöê öñéàíëàðû áîüìàã ö÷öí ùàçûðëàíìàñûíà ñÿáÿá
îëóð. Èêèíúèñè äÿ, íÿùàéÿòñèç ÷ûõûøëàð Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíè ïîçóð.
Êÿíäèí âÿ øÿùÿðèí èôëàñ åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ùàçûðêû ìÿäÿíèééÿòè
__________
1
Ùÿìÿäàí èëÿ Ñîëòàíèééÿ àðàñûíäà Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Áàçàð÷à èëÿ áÿðàáÿð áèð äÿ
áþéöê êÿíä òèêäèðìèøäèð (Ùÿìäóëëà èáí Ìöñòîôè Ãÿçâèíèíèí úîüðàôèéàñûíäàí).
154

ïîçìàã âÿ áó èíêèøàôû äàéàíäûðìàã áèçèì ö÷öí áþéöê áèð ìÿüëóáèé-
éÿòäèð. Áó ìÿäÿíèééÿòÿ õèäìÿò åäÿí âÿ áóíóí äöøìÿíëÿðèíÿãàðøû
ìöáàðèçÿ àïàðàí ùÿð ùàíñû áèð ùþêóìÿò îëóðñà — áèçèì þç ùþêóìÿòè-
ìèçäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ áèç îíóí äöøìÿíèéèê.
Ôÿõðÿääèí Íèçàìèéÿ åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
— Éåíÿ äÿ áèð øåé àíëàìàäûì, ÷öíêè öñéàí åäèá-åòìÿìÿê áàðÿ-
ñèíäÿ ãÿòè áèð ñþç äåìÿäèí. “Ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ õèäìÿò åäÿí âÿ îíóí
äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí ùÿð ùàíñû áèð ùþêóìÿò îëóðñà, î
áèçèì þç ùþêóìÿòèìèçäèð” ñþçëÿðè èëÿ íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè àíëàìàäûì.
— Áóðàäà ýèçëèí âÿ àíëàøûëìàéàúàã ùå÷ áèð øåé éîõäóð. Öñéàí ö÷öí
ñèëàù ùàçûðëàìàãäàí ÿââÿë õàëãûí ÿùâàë-ðóùèééÿñèíè ùàçûðëàìàã ëàçûì-
äûð. Ùþêóìÿò ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ, áó äà àéäûíäûð. Òÿçÿ õàíÿäàí
ÿðÿá-ôàðñ íöôóçóíó Àçÿðáàéúàíäàí ãîâìàã ö÷öí áèçèìëÿ ÿëáèð èøëÿ-
ìÿëèäèð. ×öíêè ôàðñëàðëà ÿðÿáëÿð áèðèíúè íþâáÿäÿ áèçèì äèëèìèçè ÿëèìèç-
äÿí àëìàüà ÷àëûøûðëàð. Îíëàð ÷îõ éàõøû áèëèðëÿð êè, àíà äèëè îëìàéàí áèð
õàëãûí ìèëëè ìÿäÿíèééÿòè äÿ îëà áèëìÿç. Òÿçÿ õàíÿäàí êþùíÿ õàíÿ-
äàíäàí èðñ ãàëàí úàñóñëàðû, éàëòàãëàðû, þç õàëãûíû ñàòàíëàðû ÿòðàôûíà éûüûá
îíëàðà èñòèíàä åòìÿìÿëèäèð. Ùþêóìÿò àíúàã õàëãûí àðçó âÿ èðàäÿñèíÿ
èñòèíàä åòìÿëèäèð. ßýÿð áåëÿ îëìàçñà, ÿýÿð òÿçÿ õàíÿäàí êþùíÿ õàíÿ-
äàíûí èðñëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðñÿ, î çàìàí ìÿí îíóí ÿëåéùèíÿ îëàúà-
üàì. Òÿçÿ õàíÿäàí Ýÿíúÿ ùàêèìèíè Àðàíäàí ýþòöðìÿçñÿ, ìÿí áöòöí
âàðëûüûìëà ÷àëûøûá îíà ãàðøû õàëã öñéàíûíû ãîéàúàüàì.
Ôÿõðÿääèí áó ñþçäÿ ãàëõûá Íèçàìèíè þïäö âÿ:
— Ìÿí ñÿùÿðäÿí áÿðè ñÿíäÿí áó ñþçëÿðè ýþçëÿéèðäèì, — äåäè.
Áó ñþùáÿòëÿðäÿí ñîíðà Ôÿõðÿääèí ßìèð Èíàíúà ãàðøû äöçÿëòìÿê
èñòÿäèéè öñéàíûí íÿäÿí èáàðÿò îëàúàüû âÿ íÿ úöð áàøëàíàúàüû ùàããûíäà
äàíûøäû. Î ùÿëÿ ñþçöíö áèòèðìÿìèøäè êè, ãàïû âóðóëäó âÿ ñîíðà ßìèð
Èíàíúûí ñÿðêÿðäÿñè Ùöñàìÿääèí äþðä íÿôÿð ñèëàùëû íþêÿðëÿ áÿðàáÿð
îòàüà äàõèë îëäó.
— Ñàëàì ÿëåéêöì! — äåéÿ áàø ÿéäè âÿ ÿëàâÿ åòäè: — Èúàçÿ âåðñÿé-
äèíèç ñèçèíëÿ áÿçè ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà äàíûøàðäûì. Ëàêèí øàèðè ðàùàòñûç
åäÿúÿéèìÿ ÿââÿëúÿäÿí öçð èñòÿéèðÿì. — Áóíó äåéÿðÿê Ùöñàìÿääèí
Ôÿõðÿääèíèí öçöíÿ áàõäû, ùå÷ øöáùÿ éîõ èäè êè, îíóí øàèðëÿ íÿçàêÿò
äàèðÿñèíäÿ äàíûøìàñûíûí ñÿáÿáè Ôÿõðÿääèíèí îðàäà îëìàñû èäè. Ôÿõ-
ðÿääèí èñÿ îíà ùå÷ äÿ åòèíà åòìèðäè. Ëàêèí Íèçàìè îíóí úàâàáûíû âåðÿ-
ðÿê äåäè:
155

— ßéëÿøèí, ñèç ìÿíèì áó ùÿãèð åâèìÿ õîø ýÿëèá ñÿôà ýÿòèðèáñèíèç.
Ùöñàìÿääèí îòóðäó âÿ íþêÿðëÿðèíÿ òÿðÿô äþíÿðÿê:
— Ñèç ùÿéÿòäÿ äóðóá ìÿíè ýþçëÿéèí, — äåäè.
Ùöñàìÿääèí îòóðóá øàèðèí åâèíè âÿ åâèíäÿêè éîõñóë øåéëÿðè ýþçäÿí
êå÷èðèðäè.
ßìèð Èíàíúûí ãûçû Ãÿòèáÿíè þçöíÿ ìÿôòóí åäÿí øàèðèí âàð-äþâëÿòè
áèð íå÷ÿ êþùíÿëìèø ïàëàç, áèð äÿñò éîðüàí-äþøÿê, êèòàáëàð, êàüûçëàð,
éåìÿê ö÷öí ãàáëàðäàí èáàðÿò èäè. Ñàðû ñàìàíëà ñóâàíìûø îëàí ïàë÷ûã
äèâàðëû îòàãëàðûí áèðèíäÿ áþéöê øàèðÿ Ìÿùñÿòè õàíûì? î áèðèíäÿ èñÿ øàè-
ðèí þçö éàøàéûðäû.
Ùöñàìÿääèí îòàãëàðû ëàçûìûíúà íÿçÿðäÿí êå÷èðÿíäÿí ñîíðà Íèçà-
ìèéÿ òÿðÿô äþíöá:
— Ñèç ìÿíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðìèøñèíèçìè? — äåäèêäÿ Íèçàìè òÿÿúúöáëÿ:
— Ìÿí ñèçÿ ùå÷ áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìÿìèøÿì. Ñèç áèð ãîøóí ñÿðäàðû,
ìÿíñÿ éîõñóë áèð øàèð, áèçèì àðàìûçäà íÿ êèìè ìÿêòóáëàøìà îëà áèëÿð?
Ùöñàìÿääèí ÿëèíè ãîéíóíà àòûá áèð ìÿêòóá ÷ûõàðòäû:
— Àëûá îõóéóí, áó ìÿêòóáó ìÿíÿ éàçàí ñèç äåéèëñèíèçìè?
Íèçàìè ìÿêòóáó àëûá îõóäó:
“Ìþùòÿðÿì Ùöñàìÿääèí!
Ñèçèí Àðàíäàêû øþùðÿò âÿ øöúàÿòèíèç ìÿíÿ ìÿëóìäóð. Ëàêèí ñåâýè
âÿ ìÿùÿááÿò èøëÿðèíäÿ íÿ øþùðÿò, íÿ äÿ øöúàÿò áèð èø ýþðÿð. Ìÿí ñèçè
õÿáÿðäàð åäèðÿì: ßìèð Èíàíúûí ãûçû Ãÿòèáÿíèí éàõàñûíäàí ÿë ýþòöðö-
íöç. Áàøãàñûíûí èãáàëûíà øÿðèê îëìàã ãÿùðÿìàíëàðà âÿ øþùðÿòëè àäàì-
ëàðà éàðàìàç. Äîüðóäóð, ìÿí éîõñóë áèð øàèðÿì, ëàêèí õîøóìà ýÿëìÿ-
éÿí àäàìëà ìöáàðèçÿ åòìÿéè äÿ áàúàðàðàì”.
Íèçàìè ìÿêòóáó îõóéóá ýöëäö âÿ Ôÿõðÿääèíÿ äåäè:

— Ùå÷ àíëàìûðàì, ßáöë-Öëàíûí áó ùÿéàñûç úàðèéÿñè ìÿíäÿí íÿ
èñòÿéèð?
Ñîíðà î, Ùöñàìÿääèíÿ úàâàá âåðèá äåäè:
— Ìþùòÿðÿì Ùöñàìÿääèí, ñèçäÿí öçð èñòÿéèðÿì, Ñÿáà õàíûì ñèçè
ðàùàòñûç åäèáäèð. Ùÿðýàù áó ìÿêòóáó ìÿí ñèçÿ éàçìûø îëñàéäûì, íÿ
ãîðõàðäûì, íÿ äÿ öçð èñòÿðäèì. Î ùÿéàñûç áåëÿ áèð ìÿêòóá äà Ãÿòèáÿ
õàíûìûí äèëèíäÿí ìÿíèì ýÿëÿúÿê ùÿéàò éîëäàøûìûí àäûíà ýþíäÿðèáäèð.
Èíäè áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äÿ ìÿíèì Ãÿòèáÿ èëÿ îëàí ÿëàãÿìäÿí äàíûøàã. Ñèç
àüûëëû àäàìñûíûç, ÷îõ äà ýÿíú äåéèëñèíèç âÿ éàõøû áèð äöøöíöí, áöòöí
âàðû ïàë÷ûã åâäÿí âÿ áó åâäÿêèëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áèð øàèð Ãÿòèáÿ êèìè
156

çÿíýèí áèð ãûçëà åâëÿíìÿê õÿéàëûíà äöøÿðìè? Î ìÿíèì íÿéèìÿ ëàçûì-
äûð? ßúÿáà, ñèç ìÿíè î ãÿäÿð íàìóññóç, î ãÿäÿð øÿðÿôñèçìè ùåñàá åäèð-
ñèíèç? Ìÿí Ãÿòèáÿéÿ åâëÿíèá ßìèð Èíàíúûí ñöôðÿñèíèí áàøûíäàìû ñöëÿ-
íÿúÿéÿì?! Ñèç êè, î ãûçûí äÿëè ñåâýèñèíè áèëèðñèíèç. Ýþðöðñöíöç êè, ìÿí
îíäàí ãà÷ûðàì, ýþðöðñöíöç êè, î ìÿíÿ ðàùàòëûã âåðìèð. Ìåøÿäÿ, áàüäà,
êö÷ÿäÿ, ìåéäàíäà — ùàðàäà ýþðöðñÿ ìÿíè åâèíÿ äÿâÿò åäèð. Íÿ åäèì?
Ìÿí øàèðÿì, áèð ýÿíúèí öìèäëÿðèíè ãûðìàüûí ÿí áþéöê áèð ýöíàù îëäó-
üóíó àíëàéûðàì. Ùÿì äÿ Ñÿáà êèìèëÿðèí ôèòíÿ-ôÿñàäûíäàí ãîðõóðàì.
×öíêè Ñÿáà õàíûì êèìè ñàðàé úàðèéÿëÿðè áåëÿ áèð ìÿñÿëÿíè ÷ûðàãëà àõòà-
ðûðëàð. Îíëàð áó êèìè ùàäèñÿëÿðè àëûø-âåðèø øÿêëèíÿ ãîéóá ïóë ãàçàíûðëàð.
Ñèç Ùöñàìÿääèí, Ñÿáà õàíûìû òàíûìûðñûíûçìû? Îíóí ßáöë-Öëàíûí ãûçû
Ìàùòàá õàíûìû áèð âàõòäà ñÿêêèç íÿôÿðÿ íèøàíëàäûá ùàìûñûíäàí ùÿäèééÿ
âÿ çÿùìÿò ùàããû àëäûüûíû åøèòìÿìèøñèíèçìè?
— Áóíëàðûí ùàìûñûíû áèëèðÿì, — äåäè âÿ ÿëàâÿ åòäè: — äåìÿê êè, ñèç
ìÿíèì ñåâýèìÿ ìàíåÿ òþðÿòìÿéÿúÿêñèíèç?
— Èíàíûí, Ãÿòèáÿ ýþçÿëäèð, åëìëè, áèëèêëèäèð, øþùðÿòëèäèð. Ëàêèí áóí-
ëàðûí ùå÷ áèðèñè ìÿíèì ö÷öí äåéèë. Ñèçÿ áèð øàèð êèìè ñþç âåðèðÿì, ìÿí
îíó ñåâìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí àíúàã èêè êÿðÿ îíóí ÿëèíè ñûõìûøàì. Áóíó äà
ìÿíäÿí þç íÿçàêÿòèì òÿëÿá åòìèøäèð. Êèì áèëèð, áÿëêÿ òÿñàäöô îëóðñà
áèð äàùà îíóí ÿëèíè ñûõìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëàðàì. Ëàêèí áóíó
ñåâýè ùèññëÿðè êèìè ìÿíà åòìÿéèí.
Ôÿõðÿääèí ìÿíèì óøàãëûã éîëäàøûìäûð. Î ìÿíè þçöì ãÿäÿð òàíû-
éûð, î áèëèð êè, Ãÿòèáÿíèí ñåâýèñè íÿ ãÿëáèìÿ, íÿ äÿ âèúäàíûìà éåðëÿøèð.
Ùöñàìÿääèí Íèçàìèíèí ÿëèíè ñûõàðàã äåäè:
— Ìÿí âèúäàíëû áèð çàòûí åâèíäÿ îòóðäóüóì ö÷öí âèúäàíëà äà äàíûø-
ìàëûéàì. Ñèçèí áó ãÿäÿð àëèúÿíàáëûüûíûçà áèð õèäìÿò åòìÿê èñòÿéèðÿì.
Ñèç þç ñåâýèëè Ðÿíàíûçû òåç áèð çàìàíäà åâèíèçÿ ýÿòèðèí, ÷öíêè Ãÿòèáÿ
ñèçè îíóí ñåâýèñèíäÿí àçàä åòìÿê ö÷öí Ðÿíàíû äà Áàüäàäà ýþíäÿðèëÿ-
úÿê ãûçëàðûí ñèéàùûñûíà ñàëìûøäûð. Çÿíí åäèðÿì êè, ñèç îíó åâèíèçÿ ýÿòè-
ðÿíäÿí ñîíðà, ßìèð ÿðÿ ýåòìèø áèð ãûçû ÿðèíäÿí àëàðàã Áàüäàäà ýþí-
äÿðìÿêäÿí óòàíàð...
Ñîíðà î, Ôÿõðÿääèíÿ òÿðÿô äþíäö:
— Ýÿíú áèð ãÿùðÿìàí îëäóüóí ö÷öí ñÿíè äÿ ñåâèðÿì, — äåäè.
— ßìèðäÿí àéûã îë, Äèëøàä äà ñÿíèí äåéèë. Ðèúà åäèðÿì, äàíûøäûãëàðûìûç
áóðàäà ãàëñûí.
Ñîíðà Ùöñàìÿääèí àéàüà ãàëõàðàã, Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèíëÿ âèäà-
ëàøûá, îòàãäàí ÷ûõäû.
157

ØÀÈÐÈÍ ÑÎÍ ÑÞÇÖ
Àõøàì ÷àüû èäè. Ýöíÿøèí èñòèëèéè àõøàì êöëÿêëÿðè ãàðøûñûíäà ìÿü-

ëóá îëàðàã, ýåò-ýåäÿ òÿñèðèíè èòèðèðäè. Ñÿéàùÿò âàõòû êå÷èðäè, ÷àé êÿíà-
ðûíà ñÿéàùÿò ö÷öí ýÿëÿíëÿð ÷ÿêèëèá ýåäèðäè. Øàèð äÿ ãàëõûá ÷àéûí êÿíàðû
èëÿ øÿðãÿ äîüðó äþíäö. Ìóñà äÿéèðìàíûíûí ÿòðàôûíäàêû ñþéöäëöêäÿí
ãàëõûá Ñÿíúÿð ìåéäàíûíà òÿðÿô ýåòäè. Áó çàìàí îíó àðõàäàí áèð íÿôÿð
ñÿñëÿäè:
— Ìþùòÿðÿì øàèð, áèð àç àéàã ñàõëàéûí.
Øàèð äþíöá àðõàñûíà áàõäûãäà Ãÿòèáÿíèí ãîúà áàüáàíû Ñàëèìèí ýÿë-
äèéèíè ýþðöá äàéàíäû.
Ñàëèì áàøû òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ Íèçàìèéÿ éàõûíëàøàðàã äåäè:
— Áàüûøëàéûí, ñèçè ðàùàòñûç åäÿúÿéÿì.
Íèçàìè ýöëöìñÿéÿðÿê äåäè:
— Ñèç ãîúà êèøèñèíèç, áèëèðñèíèç êè, Àëëàù áÿíäÿëÿðèíè ðàùàòñûç åòìÿê
ýöíàùäûð.
Ñàëèì áàø åíäèðèá:
— Ìÿíè áó ñàâàá èëÿ ãîë-áîéóí îëàí ýöíàùà ìÿúáóð åäÿí âàðäûð,
— äåäè. — Ñèç îíó òàíûéûðñûíûç. Õàíûì îðàäà îòóðóá ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð.
— Ùàðàäà?
— Ùÿìèøÿêè éåðäÿ.
— Íåúÿ éÿíè ùÿìèøÿêè éåðäÿ?
— Äàèìà ñèçèí îòóðóá éàçû éàçäûüûíûç î ñþéöä êþòöéöíöí éàíûíäà.
— Õàíûìûíûç ìÿíèì ìåøÿäÿ îëäóüóìó ùàðàäàí áèëäè?
— Õàíûì ùÿð ýöí ñèçè òÿãèá åäèð, ùÿòòà ñèç ýåäÿíäÿí ñîíðà îðàäà
äóðóá ñèçè õàòûðëàéûð. Äöíÿí õàíûì îðàäà äóðóá ñèçèí éîëäàøëàðûíûçëà
øåèð îõóäóüóíóçó åøèäèðäè. Î ñèçèí Ðÿíà èëÿ ýþðöøäöéöíöçö äÿ ýþðäö.
Áóíà ýþðÿ äÿ ñèçè õÿáÿðäàð åäèðÿì: î ÷îõ àúûãëûäûð. Áèð àç åùòèéàòëû
îëóí. Îíóí ãÿëáèíè ÿëÿ àëûí, ùÿéÿúàíûíû ñàêèò åòìÿéÿ ÷àëûøûí. Î ñèçèí
Ðÿíàíûçû äà ìÿùâ åäÿð.
Øàèð Ãÿòèáÿíèí áàüáàíûíà ãóëàã àñà-àñà ýåäèðäè. Ãÿòèáÿíèí áó
ñåâýè ìàúÿðàñûíäàí éàõàñûíû íÿ âÿúùëÿ ãóðòàðàúàüû áàðÿñèíäÿ äöøö-
íöðäö. Ðÿíàéà ãàðøû äöçÿëÿí ñóè-ãÿñä Íèçàìèíè ùÿð øåéäÿí àðòûã äöøöí-
äöðöðäö. Ãÿòèáÿ îòóðàí éåðÿ áèð íå÷ÿ ãÿäÿì ãàëìûø ãîúà áàüáàí
äàéàíäû. Íèçàìè èñÿ Ãÿòèáÿéÿ äîüðó èðÿëèëÿäè. Ãûç øàèðè ýþðäöéö çàìàí
áöòöí âöúóäó òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû. Øàèð áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, Ãÿòèáÿíè áó
âÿçèééÿòäÿ ýþðöðäö. Ãûç àéàüà ãàëõûá áèð íå÷ÿ ãÿäÿì èðÿëèëÿäè, ëàêèí
158

âöúóäóíäà áàø âåðÿí çÿëçÿëÿ îíóí ãÿäÿì àòìàñûíà ìàíå îëäó, äàéà-
íûá òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû.
Ãÿòèáÿ éàëíûç éåðèìÿê äåéèë. Íèçàìèéÿ ñàëàì âåðìÿéÿ âÿ äàíûø-
ìàüà áåëÿ úÿñàðÿò åòìèðäè. ×öíêè î þç ñåâýèñèíèí öìèäñèçëèéÿ òÿñàäöô
åòäèéèíè éÿãèí åäèðäè. Î áèëèðäè êè, áèðòÿðÿôëè ñåâýè ùå÷ áèð çàìàí ìöâÿô-
ôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿç. Îíóí ñàëàì âåðìÿìÿñèíÿ âÿ äàíûøìàìàñûíà
ñÿáÿá Íèçàìèíèí äèëèíäÿí ÷ûõà áèëÿúÿê “éîõ, ñåâìèðÿì” êÿëìÿëÿðèíè
åøèòìÿêäÿí ãîðõìàñû èäè. Ëàêèí î þç õàðèãöëàäÿ ýþçÿëëèéèíäÿí öìèäèíè
êÿñìÿìèøäè. Íèçàìè êèìè øàèðèí áó ãÿäÿð éöêñÿê áèð ýþçÿëëèéÿ õîð áàõ-
ìàéàúàüûíà èíàíûðäû. Î, þç ãÿëáèíäÿ äåéèðäè: “ßðÿá, òöðê âÿ ðóì ãàíûí-
äàí éàðàäûëàí áó ìþúöçÿ ýÿíú øàèðèí ãÿëáèíè ÿñèð åäÿ áèëÿð”. Î åëÿ äöøö-
íöðäö êè, äöíéàíûí ãÿëáèíè ÷ûðïûíäûðàí áó ýþçëÿð ýÿíú øàèðèí äÿ ãÿëáèíè
÷ûðïûíäûðà áèëÿúÿêäèð. Ãÿòèáÿ åëÿ ôèêèð åäèðäè êè, øåèð, ïàéûç íàðû êèìè òèò-
ðÿéÿí äþøëÿð, ýöë éàðïàüûíà èñòåùçà éàüäûðàí äîäàãëàð, ýöëöìñÿð ãàðà
ýþçëÿð âÿ ñàèðÿ ýþçÿëëèêëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëäóüó ö÷öí øàèð äÿ áó èëùàì
ìÿíáÿéèíè ÿëèíäÿí áóðàõìàéàúàãäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿ áàø þðòöñöíö
ýþòöðöá áèð íå÷ÿ ãÿäÿì äàùà øàèðÿ òÿðÿô èðÿëèëÿäè, äàø-ãàøà, èíúèëÿðÿ,
èïÿêëÿðÿ áöðöíìöø áó ýþçÿë, úàíëû áèð õÿçèíÿ êèìè øàèðÿ éàõûíëàøäû.
Ãÿòèáÿ þç ýþçÿëëèéè, þç ÿçÿìÿòè âÿ äÿáäÿáÿñè èëÿ ùÿðÿêÿò åäèá
øàèðÿ äîüðó ýÿëäèéè çàìàí, Íèçàìè äÿ öñòöíÿ áèð êàáóñ âÿ áèð ãîðõó-
íóí éàõûíëàøäûüûíû ùèññ åäèð âÿ íÿ âÿúùëÿ þç ãÿëáèíÿ ùàêèì îëà áèëÿ-
úÿéè áàðÿñèíäÿ äöøöíöðäö. Ëàêèí î áó ãîðõóíó þçöíäÿí ðÿää åòìÿê
ö÷öí î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäè, áèð àí êå÷ìÿäÿí ñàíêè Ðÿíà ýÿëèá
îíóíëà Ãÿòèáÿíèí àðàñûíäà ùàéèë îëóá äóðäó, øàèð ýþçëÿðèíè à÷äûüû
çàìàí àðòûã Ãÿòèáÿéÿ äåéèë, Ðÿíàéà áàõûðäû.
Íèçàìè Ùöñàìÿääèíëÿ îëàí ñþùáÿòèí Ãÿòèáÿéÿ éåòèøäèéèíè éÿãèí
åäèðäè. Ãûçûí áöòöí áàõûø âÿ äóðóøó äà áóíó ýþñòÿðèðäè. Ùå÷ øöáùÿ éîõ
èäè êè, Ãÿòèáÿ áó ýöí Íèçàìèäÿí ãÿòè úàâàá àëìàüà ýÿëìèøäè. Áó èñÿ
øàèð ö÷öí ùÿð áèð ìÿñÿëÿäÿí ÷ÿòèí èäè.
Íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ ãàðà ýþçëÿðèíèí ãàïàãëàðûíû áþéöê áèð òÿðÿääöäëÿ
ãàëäûðûá øàèðèí öçöíÿ áàõäû, éàâàøäàí:
— Àõøàìûí õåéèð îëñóí! — äåäè âÿ ÿëèíè Íèçàìèéÿ óçàòäû.
Øàèð, ãûçûí ÿëèíè ÿëèíÿ àëäûüû çàìàí îíóí êöëÿê ãàðøûñûíäà òèòðÿéÿí
èíúÿ áèð øàõÿ êèìè òèòðÿäèéèíè ùèññ åòäè. Áóíà ýþðÿ äÿ óòàíà-óòàíà ãûçûí
ñàëàìûíûí úàâàáûíû âåðìÿéÿ ìÿúáóð îëäó:
— ßëåéêÿññàëàì, ìþùòÿðÿì ãûç, ìÿí áó ÿëèí äàèìà õîøáÿõò îëìà-
ñûíû èñòÿéèðÿì, — äåäè.
159

Ãûç ÿëèíè Íèçàìèíèí ÿëèíäÿí ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäè, î áóíóíëà þç ñåâ-
ýèñèíè øàèðèí ãÿëáèíÿ àøûëàìàüû äöøöíöðäö. Åéíè çàìàíäà øàèðèí: “Ìÿí
áó ÿëèí äàèìà õîøáÿõò îëìàñûíû èñòÿéèðÿì” äåäèéèíÿ ãàðøû úàâàá ùàçûð-
ëàéûðäû. Ëàêèí áó ÷îõ äà àñàí äåéèëäè, ÷öíêè î ãàðøûñûíäà äóðàí øàèðèí
áèð ãàëà ãÿäÿð ñàðñûëìàç îëäóüóíó àíëàéûðäû. Áóíà ýþðÿ îíóí àðçó
ãàíàäëàðû ãûðûëûð, î éöêñÿê àëÿìëÿðÿ ó÷ìàã èñòÿðêÿí þçöíö éåíèëìÿç âÿ
ñåâýèñèíäÿ èíàäëû îëàí áèð ýÿíúèí ãàðøûñûíäà ýþðöðäö. Ãÿòèáÿ áó ôÿòùå-
äèëìÿç ãàëàéà ñàùèáëÿíìÿê èñòÿðêÿí, þçöíäÿ áèð àúèçëèê ùèññ åäèðäè;
÷öíêè î, Íèçàìèíèí ãàäûí ýþçÿëëèéè ãàðøûñûíäà ñàðñûëìàç îëäóüóíó áèð
íå÷ÿ êÿðÿ ñûíàã åòìèøäè.
Ëàêèí, áóíà áàõìàéàðàã î, ñîí ãöââÿòèíè ìåéäàíà ãîéìóøäó. Î
ùÿì ýþçÿë èäè, ùÿì äÿ ýþçÿëëèéèíäÿí áèð ñèëàù êèìè èñòèôàäÿ åäèðäè: ÿëèíè
øàèðèí ÿëèíäÿí ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäè, áöòöí íàç, ãÿìçÿ, óòàíìàã, ãûñãàí-
ìàã, ðÿíý âåðèá ðÿíý àëìàã, ùÿòòà ýþç éàøëàðû àõûòìàüû... Ùàìûñûíû òÿú-
ðöáÿäÿí êå÷èðèðäè. Íÿùàéÿò, î, þçöíö ÿëÿ àëàðàã øàèðÿ ñóàë âåðäè:
— Ñþéëÿ, øàèð, ñþéëÿ! Ñÿí áó ÿë ñàùèáèíè õîøáÿõò åòìÿê ö÷öí ãÿòè áèð
ñþç äåéÿ áèëÿúÿêñÿíìè?!
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà, éåíÿ äÿ óòàíäû, áàøûíû àøàüû
ñàëûá, ýöëÿáÿòèí íàõûøëû áàøìàãëàðûíà áàõìàüà áàøëàäû. Î, àõøàìûí
êÿñêèí ñÿðèíëèêëÿðèíÿ áàõìàéàðàã òÿðëÿìèøäè, ùÿð èêè òÿðÿôäÿí éàíàãëà-
ðûíà äöøÿí ãàðà ñà÷ëàðû éàüûøäà éåíè ÷ûõìûø éàñÿìÿíëÿðè õàòûðëàäûðäû.
Øàèðèí âÿçèééÿòè èñÿ ÷ûõûëìàç âÿ àüûð èäè. Î þç-þçöíÿ äöøöíöð âÿ
äåéèðäè:
— Áó äöíéàäà ñåâýè õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìóø áèð ãûçà “éîõ, ñåâìèðÿì”
äåìÿêäÿí äàùà ÷ÿòèí áèð øåé òÿñÿââöð åòìÿê îëàðìû? “Ñåâìèðÿì”
ñþçö äÿëèúÿñèíÿ ñåâÿí áèð ãûçà çÿùÿð è÷èðìÿê ãÿäÿð ãîðõóëó äåéèëìè?
Áó ñþç ãûç ãÿëáè ö÷öí ñàüàëìàç áèð éàðà äåéèëìè? Áó êÿëìÿ Ãÿòèáÿ
êèìè ìÿüðóð âÿ ýþçÿëëèéèíÿ èíàíàíëàð ö÷öí äÿ óíóäóëìàç áèð òÿùãèð
èäè. ßúÿáà, ùÿéàòäàêû áöòöí èíúÿ ùèññëÿðè þçöíäÿ ìÿðêÿçëÿøäèðÿí ãÿë-
áèí íÿ êèìè áèð ìàääÿ îëäóüóíó òÿáèáëÿðäÿí, ôèëîñîôëàðäàí äàùà éàõøû
þéðÿíÿí áèð øàèð ñåâýèñèíè åëàí åäÿí áèð ãûçû íÿ êèìè áèð âèúäàíëà ðÿää
åäÿ áèëÿð?!
Øàèð äöøöíöð, ãûçà äåìÿê ö÷öí ñàêèòåäèúè áèð úàâàá àõòàðûðäû: î
úàâàá “éîõ” êÿëìÿñèëÿ “áÿëè” êÿëìÿñèíè èôàäÿ åòìÿéÿúÿê îðòà áèð
êÿëìÿ îëìàëû èäè.
Ãÿòèáÿ äÿ äöøöíöðäö, î äà þç ãÿëáèíäÿ Íèçàìèíèí âåðÿúÿéè úàâàáû
þë÷öá áè÷èðäè. Î, ôèêðèíäÿ ýàù øàèðèí áþéöê ÿñÿðëÿðèíèí èëùàìû êèìè òÿ-
160

úÿññöì åäèð, îíóíëà ìÿñóä áèð ùÿéàò ãóðóá éöêñÿêëÿðÿ ãàëõûð, ýàù
öìèäñèçëèéÿ åíÿðÿê òÿùãèð âÿ ùÿñðÿòëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ÷àïàëàéûðäû. Úàâàá
âåðìÿê èñòÿéÿí âÿ úàâàá àëìàã èíòèçàðûíû ÷ÿêÿíëÿð áèð êÿðÿ áàøëàðûíû
ãàëäûðûá, áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõäûëàð, ÷öíêè ñöêóò âÿ èíòèçàð àäè ÷ÿð÷èâÿ-
ñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõûðäû.
Øàèð ãûçûí èêèíúè êÿðÿ ñóàë âåðìÿñèíÿ èìêàí áóðàõìàìàã ö÷öí
ñöêóòó ïîçàðàã äåäè:
— Ìþùòÿðÿì ãûç ìöùöì áèð úÿùÿòè óíóòìàìàëûäûð. Àéàã öñòÿ ýþðöø
âÿ àéàãöñòö äàíûøûãëàð ÿáÿäè áèð ñÿàäÿòèí òÿøêèëè ö÷öí ÷îõ àçäûð. Àèëÿ
ãóðìàã èíñàíëàðûí ùÿéàòûíäà ìöùöì áèð ùàäèñÿäèð. Áó ùàäèñÿ òÿñàäöôè
îëìàéàðàã òÿáèèäèð. Áó êèìè çÿðóðè ùàäèñÿëÿðÿ ãàðøû åùòèéàòëû âÿ äöøöí-
úÿëè îëìàã ëàçûìäûð. Ùÿéàòû áèð-áèðèíÿ àøûëàìàã ö÷öí õàñèééÿò áèðèíúè
øÿðòäèð. Õàñèééÿòëÿðèí áèð-áèðèëÿ áàðûøìàìàñû, åéíè çàìàíäà îíëàðûí áèð
àèëÿ òÿøêèëè ìöíàñèáÿòè èëÿ áèð-áèðèëÿ äàèìà ãàðøû-ãàðøûéà äóðìàñû, áÿçÿí
èêè çèää ãöââÿíèí òÿñàäöôöíäÿí àëûíàúàã ìÿíôè íÿòèúÿëÿðè äîüóðìóø
îëóð. Ýþçÿë ãûçà áóíó äà äåìÿëèéÿì êè, íÿ ãûçëàð, íÿ äÿ îüëàíëàð áèð-
áèðëÿðèíè ñåâäèêëÿðè çàìàí ãÿëáèí èõòèéàðûíû êÿìÿíäÿ ñàëûá ýþçëÿðèí
ñÿðÿíúàìûíà âåðìÿìÿëèäèðëÿð. Ñåâýèíè ãÿëáÿ àøûëàéàí ýþçëÿðäèð. Ýþçëÿð
áÿçÿí ãÿëáè àëäàäà áèëÿð. Áèç äàèìà ÷àëûøàðàã ãÿëáèí, ýþçöí âÿ àüëûí
âÿçèôÿëÿðèíè äöçýöí áèð ñóðÿòäÿ òÿãñèì åòìÿëèéèê. Èíñàí áó ö÷ öíñöðöí
äîüðó áèð ñóðÿòäÿ ôÿàëèééÿò èúðà åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ õîøáÿõò îëà áèëÿð. Áó
úÿùÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëàðàã áèçèì èêèìèç äÿ áó öíñöðöí áèð-áèðèíÿ òÿúàâöç
åòìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìÿëèéèê. ×öíêè ýÿíúëèê çàìàíûíäà èíñàíëàðûí
ýþçëÿðè èëÿ öðÿêëÿðè áèðëÿøèá àüëûí ãàðøûñûíäà ùàãã-ùåñàá âåðìÿêäÿí
áîéóí ãà÷ûðûð âÿ þçáàøûíà èøëÿìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áóíóí ö÷öí äÿ àëèì
àäàìëàð äåéèð êè, èíñàíëàð ýÿíúëèê çàìàíû àüûë èëÿ ùèññèééàòà ôÿðã ãîéà
áèëìÿçëÿð. Ùÿéàò ñÿùíÿñèíÿ àòûëìàã, äöíéàíû äàùà òåç þéðÿíìÿéÿ úàí
àòìàã, èúòèìàè ìöùèòèí ãàíóíëàðûíû ìÿíèìñÿìÿê ö÷öí òÿëÿñìÿê ýÿíú-
ëèéèí ÿí ñåâèìëè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðèñèäèð. Ëàêèí àèëÿ ùÿéàòû ãóðìàã
èøèíäÿ òÿëÿñìÿê ùÿéàò ãàíóíëàðûíû òÿùðèô åòìÿêäèð.
Áÿçÿí ýÿíúëÿð þç ñÿàäÿòëÿðèíè ãóðìàã ö÷öí áÿøÿðè ìöíàñèáÿòëÿðè
óíóäóð. Îíëàð áèð ÷îõ ùàäèñÿëÿðäÿ þç ñÿàäÿòëÿðèíè áàøãàëàðûíûí áÿä-
áÿõòëèéè öçÿðèíäÿ ãóðìàã èñòÿéèðëÿð. Áó úöð ýÿíúëÿð ñåâýè õÿñòÿëÿðèäèð.
Îíëàð þç àüûçëàðûíûí øèðèí îëìàñû ö÷öí áàøãàëàðûíà çÿùÿð è÷èðìÿê èñòÿ-
éèðëÿð. Ýþçÿë Ãÿòèáÿäÿí áèð ðèúàì âàðäûð: áó áàðÿäÿ áèð ãÿäÿð äÿ ôèêèð-
ëÿøÿê. Éåíÿ äÿ ýþðöøöá äàíûøàã. Ñèç åëÿ áèëìÿéèí êè, áó äöíéà ñèçèí
ýþçöíöç ýþðäöéö êèìè ìàíåÿñèç áèð äöçÿíýàùäûð. ßêñèíÿ, äöíéà ÷îõ
161

åíèø-éîõóøëóäóð. Ùÿéàò äîëàøûã éîëëàð, êå÷èëìÿç úûüûðëàð, ãîðõóëó
ýÿäèêëÿð, ó÷óðóìëàð âÿ ÷àëà-÷óõóðëàð àðàñûíäà ãóðóëìóøäóð. Áó ãÿäÿð
òÿùëöêÿëè éîëëàðû êå÷ìÿê ö÷öí òàïìàã èñòÿäèéèìèç éîëäàøû, ëàçûìè äèã-
ãÿòëÿ, àüûë âÿ äöøöíúÿ èëÿ þéðÿíìÿëèéèê. ßëâåðèøëè îëìàéàí ùÿéàò âÿ
éîë éîëäàøû èíñàíû ó÷óðóìëàð, ÷àëà-÷óõóðëàð ãàðøûñûíäà éàëíûç ãîéóá
ãà÷à áèëÿð, áóíó áèð ÷îõëàðûíûí ùÿéàòûíäà ýþðìöøöê. Ùÿð øåéäÿí ñîíðà
áèç ìåøÿ òîðïàüûíäàí ýþéÿðìèø ýþáÿëÿê äåéèëèê; Àëëàù þç éåðèíäÿ
ãàëñûí, àòà-àíàëàðûìûç áèçèì éàðàäàíëàðûìûçäûð. Îíëàðà éàíàøìàã,
îíëàðûí ìÿñëÿùÿòëÿðèíè àëìàã, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ëàçûìäûð.
Ãÿòèáÿ áó ñþçäÿ áàøûíû ãàëäûðûá éàëâàðûúû áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Øàèð, ìÿíÿ èíàí, íÿ àòàì, íÿ äÿ àíàì ìÿíèì õîøáÿõòëèéèìÿ
ìàíå îëà áèëÿð. Ñÿí þçöí áèëèðñÿí êè, îíëàð áó èøäÿí õÿáÿðäàðäûðëàð.
Íèçàìè ÷îõ ýþçÿëúÿñèíÿ áèëèðäè êè, î, Ãÿòèáÿíèí ñåâýèñèíÿ ðàçûëûã
âåðñÿ áåëÿ, áó ùàäèñÿ éåíÿ äÿ áàø òóòìàéàúàãäûð, ÷öíêè ßìèð Èíàíú
õàëãà ðÿùáÿðëèê åäÿí øÿõñèééÿòëÿðèí ùÿð áèðèñèíè áèð âàñèòÿ èëÿ àëäàòìàüà
âÿ áóíóíëà äà ñàáèã íöôóçóíó ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
ßìèð Èíàíú Ãÿòèáÿíèí Íèçàìèéÿ ùöñí-ðÿüáÿò ýþñòÿðìÿñèíÿ éîë
âåðìÿêëÿ áÿðàáÿð, îíó Ùöñàìÿääèíÿ äÿ âÿä åäèðäè; Äèëøàäû Áàüäàäà
ýþíäÿðìÿéÿ ùàçûðëàíäûüû ùàëäà Ôÿõðÿääèíèí äÿ áàøûíû àëäàäûð âÿ Äèë-
øàäûí Ôÿõðÿääèíëÿ îëàí òàíûøëûüûíà ìàíåÿ òþðÿòìèðäè.
Ëàêèí Ãÿòèáÿ àòàñûíûí áó ñèéàñÿòèíäÿí õÿáÿðäàð äåéèëäè, áóíà ýþðÿ
äÿ øàèðè, àòà-àíàñû òÿðÿôèíäÿí ìàíåÿ òþðÿäèëìÿéÿúÿéèíÿ èíàíäûðûðäû.
Ãÿòèáÿ òèòðÿê âÿ ùÿéÿúàíëû áèð ñÿñëÿ:
— Ìÿí áó ýöí øàèðäÿí ãÿòè úàâàá àëìàã ãÿðàðûíà ýÿëìèøÿì, — äåäèê-
äÿ Íèçàìè äÿðèí áèð ôèêðÿ ãÿðã îëäó. Áóíóí ö÷öí Ãÿòèáÿ ñîðóøäó:
— Íÿéè äöøöíöðñÿí?
— Áèð ãÿëáè òèêìÿê ö÷öí áàøãà áèð ãÿëáè éûõìàüûí ìöìêöí îëóá-
îëìàìàñûíû äöøöíöðÿì. Òÿáèÿò áèð ãÿëáèí èêè òÿðÿôÿ áþëöíìÿñè èìêà-
íûíû éàðàòñàéäû, ìÿí ùå÷ äÿ âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêìÿçäèì.
Ãÿòèáÿ øàèðèí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè äÿðùàë ùèññ åäÿðÿê ñþéëÿäè:
— Áèð ãÿëáèí èêè òÿðÿôÿ áþëöíìÿñèíÿ ùàíñû ãûç ðàçû îëà áèëÿð?!
— Ìÿí ÷îõ òÿÿññöô åäèðÿì êè, ýÿíúëÿðäÿí áèð ÷îõóíóí ãÿëáè þçöíäÿ
îëìàäûüû çàìàí, ýþçÿë ãûçëàð îíëàðûí ãÿëáèíè òÿëÿá åäèðëÿð. Íÿ åäÿñÿí,
ãÿëá åëÿ áèð øåé äåéèë êè, áèðèíèí ÿëèíäÿí àëûá, î áèðèñèíÿ âåðÿñÿí.
— Äîüðóñóíó ñþéëÿ, ñÿí ãÿëáèíè ìÿíÿ âåðìÿéÿúÿêñÿíìè?
— Áèðèñèíÿ äîüðó äåìÿê ö÷öí áàøãàñûíà éàëàí äåìÿéÿ ìÿúáóðñàí.
Ëàêèí ìÿí áóíó âèúäàíûìà ñûüûøäûðà áèëìèðÿì. Äîüðóñó áóäóð.
162

— Ìÿí ñÿíè ýþçÿë, éàðàøûãëû áèð ýÿíú îëäóüóí êèìè, ñÿíÿòêàð áèð øàèð
îëäóüóí ö÷öí äÿ ñåâäèì.
— Çÿííèìúÿ, éîõñóë áèð øàèðÿ áó ãÿäÿð áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðìÿê
éåðñèçäèð. Ìÿíÿ âåðäèéèíèç áó ãÿäÿð ÿùÿìèééÿò, ýþñòÿðäèéèíèç ñÿìèìè
ùþðìÿòëÿð ìÿíè äàùà äà ðàùàòñûç åäèð. Þçöíöç ñþéëÿéèí! Ìÿíÿ ãàðøû áó
ãÿäÿð ñåâýè âÿ åùòèðàì áÿñëÿéÿí áèð ãûçû ìÿí íåúÿ àëäàäà áèëÿðÿì?
Ãÿòèáÿ Íèçàìèíèí ÿëèíè éåíÿ äÿ ÿëèíÿ àëäû âÿ äåäè:
— Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, î íÿôèñ øåðëÿðèí èëùàìû ìÿíäÿí àëûíñûí. Ñÿíèí
èëùàì äÿíèçèíäÿí ÷ûõàí íàäèð èíúèëÿð, áèð êÿíäëè ãûçûíûí áîéíóíäàí éîõ,
Ãÿòèáÿíèí áîéíóíäàí àñûëñûí. Äàùà äîüðóñó, ñÿíèí áöòöí Øÿðãäÿ
ãàçàíà áèëÿúÿéèí øþùðÿòèí øÿðèêè îëìàã èñòÿéèðÿì. Ìÿí ñÿíèí éàðàòäûüûí
õÿçèíÿíèí äèâàðëàðû ñàðû ñàìàíëà ñóâàíìûø ïàë÷ûã îòàãëàðäà ÷öðöìÿñèíè
èñòÿìèðÿì. Ìÿí ñÿíè äàõìàëàðäàí, ùÿãèð îòàãëàðäàí ÷ûõàðûá àëè ñàðàéëàð,
êàøàíÿëÿð, ìàëèêàíÿëÿð, òÿíòÿíÿ âÿ äÿáäÿáÿëÿð ñàùèáè åòìÿê õÿéàëûíäà-
éàì. Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, áöòöí Øÿðãäÿ ìÿøùóð îëàí íÿúèá Ãÿòèáÿíèí
äöíéàñû ñÿíèíëÿ áèð äàùà øÿðÿôëÿíñèí. Ñÿí áóíäàí ñîíðà õÿëèôÿ áàáàìûí
— ìöãÿääÿñ Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí øàèðè ñèôÿòèëÿ Áàüäàä äöíéàñûíû ÿëÿ
àëàúàã, òàðèõèí ìÿøùóð øàèðè ßáö Íÿââàñ âÿ ßáöëÿòàùèéÿëÿðèí ÿëäÿ åòìèø
îëäóüó øÿðÿôè ãàçàíàúàãñàí. Áóíäàí ñîíðà ñÿíèí øåðëÿðèíè ëàë, êàð ìåøÿ-
ëÿð éîõ, áÿíè Àááàñ õÿëèôÿëÿðèíèí òÿíòÿíÿëè ñàðàéëàðû åøèäÿúÿêäèð.
Ãÿòèáÿ çÿíýèíëèêëÿðäÿí, ñàðàéëàð âÿ ìàëèêàíÿëÿðäÿí äàíûøäûüû
çàìàí Íèçàìè äöøöíöð âÿ õÿôèô-õÿôèô ýöëöðäö. Ëàêèí Ãÿòèáÿíèí îíó
òåç-òåç éîõñóë äåéÿ òÿêðàð åòìÿñè, õöñóñÿí îíóí åâèíèí ôÿãèðëèéèíäÿí
äàíûøìàñû, ùÿòòà Ðÿíàíûí àäûíû ÷ÿêäèéè çàìàí “áèð êÿíäëè ãûçû” äåéÿ
îíó òÿùãèð åëÿìÿñè Íèçàìèíèí àúûüûíà ýÿëäè âÿ îíà áó ìÿçìóíäà áèð
øåèð îõóäó:
“Ôÿãèð áÿõòÿâÿðÿì, øàèðÿì, çÿáÿðäÿñòÿì,
Úàùàí êèìèíñÿ ãîé îëñóí, ìÿí îíäà ñÿðáÿñòÿì.
Ùÿãèãÿò ÿùëèéÿì, ùÿð åéáäÿí ìöáÿððàéàì.
ßýÿð äàüûëñà áó äöíéà, ìÿí àéðû äöíéàéàì.
***
ßýÿð ùÿéàò ö÷öí àëÿì ùÿéàòà éàëâàðñà,
Äàüûëñà, éàíñà áÿøÿð, êàèíàòà éàëâàðñà,
Ôÿãÿò ìÿí þëñÿì, ÿçèëñÿì äÿ èúçÿ èäë à÷ìàì,
Ãÿçà ýÿëèðñÿ äÿ, ýÿëñèí, ìöáàðèçÿì, ãà÷ìàì”.
163

Ãÿòèáÿ äÿðùàë øàèðèí àúûãëàíäûüûíû ùèññ åäÿðÿê îíó ñàêèò åòìÿéÿ
÷àëûøäû:
— Ñÿí ìÿíèì ñþçëÿðèìÿ ÿáÿñ éåðÿ ìÿíôè ìÿíà âåðèðñÿí; ìÿí ñÿíè
éöêñÿëòìÿê èñòÿðêÿí òÿùãèð åòìÿê èñòÿìÿäèì. Íÿ åäèì? Ìàäàì êè,
ñÿí ìÿíè ðÿää åòìÿê ö÷öí áÿùàíÿ àõòàðûðñàí, î çàìàí ìÿíèì äåäèê-
ëÿðèìè òÿùðèô åäÿ áèëÿðñÿí. Ùÿì äÿ êè, øàèðñÿí, éàðàäûúûñàí...
Ãÿòèáÿ éàðûì ñààòäàí àðòûã äàíûøäû. Ñåâýè äàñòàíëàðûíû úöðáÿúöð
ãàôèéÿëÿð âÿ ìÿçìóíëàðäà îõóäó, î àüëàäû, ýöëäö, íàçëàíäû, àúûãëàíäû,
éåíÿ äÿ øàèðäÿí ìöñáÿò áèð úàâàá àëà áèëìÿäè. Íÿùàéÿò, ÿëèíè Íèçàìè-
íèí ÿëèíäÿí ÷ÿêÿðÿê, ýþç éàøëàðû èëÿ àéðûëìàã èñòÿðêÿí, Íèçàìèäÿí áó
ñþçëÿðè åøèòäè:
— Ãûçëàðäà áàø âåðÿí áó êèìè ùàëëàð êå÷èúè ùàëëàðäàíäûð. Îíëàð
ñöðÿòëÿ ñåâäèéè âÿ äöøöíìÿäÿí èíñàíà áàüëàíäûãëàðû êèìè, ñöðÿòëÿ,
äöøöíìÿäÿí èíñàíäàí àéðûëàð âÿ óíóäàðëàð.
Íèçàìè àéðûëûá ýåòäè. Ãÿòèáÿ èñÿ îëäóüó éåðèíäÿ ãóðóéóá ãàëìûøäû.
Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà î ãàéûäûá ñþéöä êþòöéöíöí öñòöíäÿ îòóðäó,
äöøöíìÿéÿ, áåéíè ãûçìàüà âÿ äöøöíúÿëÿðè àëîâëàíìàüà áàøëàäû. Ñåâ-
ýèñè áþéöê áèð èíòèãàì ùèññèëÿ àëîâëàíûð, áó ãÿäÿð àë÷àëìàñûíà ãàðøû
þçþçöíÿ íèôðÿò åäèðäè.
Ùöñàìÿääèí óçàãäà äàéàíûá, Ãÿòèáÿ èëÿ Íèçàìè àðàñûíäà ýåäÿí
ñþùáÿòëÿðÿ ãóëàã àñûðäû. Î, Ãÿòèáÿíèí éàëâàðûøëàðûí Íèçàìèíèí îíà âåð-
äèéè úàâàáû åøèäèð âÿ öìèäëÿðè éåíèäÿí úàíëàíûðäû. Ùöñàìÿääèí, Íèçà-
ìèíèí àèëÿ òÿøêèëè áàðÿñèíäÿêè ôèêèðëÿðèíÿ õöñóñè ãèéìÿò âåðäèéè ö÷öí
þç-þçöíÿ áåëÿ äöøöíöðäö:
— Øàèð äîüðó äåéèð. Áèð ãÿëáè áèðèñèíäÿí àëûá î áèðèñèíÿ âåðìÿê ÷îõ
÷ÿòèíäèð.
Ëàêèí áó ôèêèð Ùöñàìÿääèíè òàìàìèëÿ ãàíå ñàëìûðäû, ÷öíêè î þçö
äÿëèúÿñèíÿ ñåâèð âÿ áöòöí áó ôÿëñÿôÿ îíó òÿìèí åòìèðäè.
Ùÿð ùàëäà î, Íèçàìèäÿí ðàçû èäè. Áèð íå÷ÿ ýöí ÿââÿë Íèçàìèíèí
âåðäèéè ñþçëÿðäÿí îíóí ñÿìèìè îëäóüóíó ùèññ åòìèøäè.
Î øàä áèð ùàëäà Ãÿòèáÿíèí éàíûíà ýÿëäè, àäÿòè öçðÿ ãûçà áàø ÿéèá:
— Àõøàìûíûç õåéèð îëñóí! — äåäè.
Ãÿòèáÿ úàâàáûíäà:
— ×îõ ðàçûéàì! Ýåò õÿáÿð âåð ãóëàìëàð òàõòûìû áóðà ýÿòèðñèíëÿð,
— äåäè.
— Ìåøÿíèí ñûõ éåðèäèð. Àüàúëàðûí øàõÿëÿðè òàõòûí ÷èéèíäÿ àïàðûëìàñûíà
èìêàí âåðìÿç. Éàõøû îëàðäû êè, áèð íå÷ÿ ãÿäÿì ñþùáÿò åäÿ-åäÿ ýåäÿéäèê.
164

Ãÿòèáÿ àéàüà ãàëõäûãäà Ùöñàìÿääèí îíà äåäè:
— Ìÿí çÿíí åäèðÿì êè, õàíûìûí áóýöíêö ñÿéàùÿòè ùÿìèí áó ñþéöä
êþòöéö èëÿ ÿáÿäè îëàðàã âèäàëàøìàã ö÷öí èäè.
Ãÿòèáÿ úÿëä îíà òÿðÿô äþíöá:
— Ñÿí þçöíö áèð ãÿùðÿìàí ùåñàá åäèðñÿí, — äåäè. — Ëàêèí éàðàëàí-
ìûø áèð àäàìà éàðà âóðìàã ìÿðäëèê âÿ ãÿùðÿìàíëûãäàí óçàã áèð èøäèð.
— Ìÿí ñèçÿ éàðà âóðìàã èñòÿìÿäèì. Àíúàã ñèçèí ñÿùâëÿðèíèçèí íÿ
êèìè áèð íÿòèúÿ âåðäèéèíè ñèçÿ àíëàòìàã èñòÿäèì. Øàèð ÷îõ ýþçÿë äåäè.
Òÿáèÿò áèð ãÿëáèí èêè òÿðÿôÿ áþëöíìÿñè èìêàíûíû éàðàòìàìûøäûð.
— Ìÿíèì ö÷öí ôÿëñÿôÿ äàíûøìà, òÿáèÿòèí èìêàí âåðìÿäèéè ùå÷ áèð
øåé éîõäóð, ùÿð øåéè èíñàí éàðàäûð.
— Ñèç ìÿíèì íÿñèùÿòëÿðèìÿ èíàíñàéäûíûç, áóýöíêö ýþðöøö òÿøêèë
åòìÿçäèíèç. Øàèð äÿ ñèçè áó ãÿäÿð à÷ûãúàñûíà ðÿää åëÿìÿçäè. Èíäè ìÿíÿ
äåéèí ýþðöì éåíÿäÿìè îíó ñåâÿúÿêñèíèç?
— Õåéð, ñåâìÿéÿúÿéÿì, èíàíûí, èíäè î ìÿíèì äöøìÿíèìäèð. Ìÿí
îíà þç Ðÿíàñû èëÿ õîøáÿõò éàøàìàüà èìêàí âåðìÿéÿúÿéÿì. Ùÿòòà ìöì-
êöí îëàðñà, îíó ìÿùâ åòäèðèá þëäöðÿúÿéÿì. Ëàêèí îíóí ãÿáðèíäÿ îòóðóá
þëÿíÿ ãÿäÿð àüëàéàúàüàì. Ìÿí íÿ ñåâýèíè, íÿ äÿ òÿùãèðè óíóäàúàüàì.
Ñÿí äÿ ìÿíèì éàõàìäàí ÿë ÷ÿê. Ìÿí áàáàìûí ìöãÿääÿñ ðèäàñûíà àíä
è÷èðÿì, ùå÷ áèð êÿñÿ ñåâèìëè ãàäûí îëìàéàúàüàì. Îíóíëà éàøàéà áèëìÿ-
äèì, ùå÷ áèð êèìñÿ èëÿ äÿ éàøàéà áèëìÿéÿúÿéÿì, ÷öíêè èíñàí þìðöíäÿ
àíúàã áèð êÿðÿ ñåâÿ áèëÿð. Ìÿí áóíäàí ñîíðà ùÿð êÿñÿ áàõñàì, îíó
ãóúàãëàäûüûìû ùèññ åäÿúÿéÿì. Ùÿð êÿñëÿ îëñàì, ñàíêè îíóíëà îëàúàüàì.
Èíäè ñÿí äÿ ìÿíäÿí óçàãëàø, ÷öíêè ìÿí íÿ ñÿíèí, íÿ äÿ îíóí äåéèëÿì.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí áó ñþçëÿðèíÿ èñòåùçà èëÿ ýöëäö:
— Éöêñÿêëèéè àøàüûëàðäà àðàéàí àäàìëàð þçöíö äàèìà àøàüûëàðäà
ýþðìÿëèäèð, — äåäè.
Ãÿòèáÿ áóíóí úàâàáûíû âåðìÿéÿ èìêàí òàïìàäû, ÷öíêè ãóëàìëàð îíóí
òàõòûíû èðÿëè ýÿòèðìèøäè. Î, áèð ñààò áóíäàí ÿââÿë áó òàõòûí öçÿðèíÿ îòóðóá
áþéöê áèð öìèäëÿ ìåøÿéÿ ýÿëäèéè ùàëäà, èíäè öìèäñèç âÿ òÿùãèð îëóíìóø
áèð ñóðÿòäÿ òàõòà îòóðóá ìåøÿäÿí ÷ûõûðäû. ßëâàí èïÿêëÿð âÿ çÿðçèâÿðëÿ
áÿçÿíìèø òàõò Ãÿòèáÿ ö÷öí ãîðõóëó áèð òàáóòóí ãÿíàÿòèíè âåðèðäè.
Êÿíèçëÿð âÿ úàðèéÿëÿð òàõò ãàáàüûíäà ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäöéö çàìàí,
Ãÿòèáÿ ãÿëáäÿí àüëàéûð âÿ àúûëàð è÷èíäÿ ãûâðûëûðäû.
Î, ìåøÿäÿí ÷ûõäû. Ëàêèí áó ñîí ýåäèø äåéèëäè. Î ñîíðà ùÿð ýöí
éåíÿ äÿ ìåøÿéÿ ýÿëèð âÿ ùàìàí ñþéöä êþòöéöíöí öñòöíäÿ îòóðóá
äöøöíöð âÿ êå÷ÿí ýöíëÿðè õàòûðëàéûðäû.
165

ÃÛÇÛË ÀÐÑËÀÍ
Åëäÿíèç îüëàíëàðû Àçÿðáàéúàíû èäàðÿ åòìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð.

Úÿíóá-ãÿðáè Àçÿðáàéúàíäàêû èòàÿòñèçëèê, Ìàðàüà ùàêèìè Ãàðà Ñöíýÿ-
ðèí ìÿüëóáèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ òÿñâèéÿ îëóíìóøäó. Ãûçûë Àðñëàí Òÿá-
ðèçäÿ îòóðóá Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëäóüó çàìàí,
éåðëè ùàêèìëÿð éåðëÿðèí âÿçèééÿòè áàðÿñèíäÿ ùþêìäàðà áèð ÷îõ ÿñàññûç
ìÿêòóáëàð ýþíäÿðèðäè. Îíëàð þç ìþâãåëÿðèíäÿ ãàëìàã ö÷öí ìÿìëÿ-
êÿòäÿ ìþâúóä îëàí íàðàçûëûãëàðûí ñÿáÿáèíè ýèçëÿäèðäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ
Íèçàìè Ãûçûë Àðñëàíäàí øåèð âÿ ÿäÿáèééàòà äàèð àëäûüû ìÿêòóáóí úàâà-
áûíäà ìÿìëÿêÿòèí âÿçèééÿòèíè éàçìûø âÿ íàðàçûëûãëàðûí ñÿáÿáèíè ãèñ-
ìÿí àéäûíëàøäûðìûøäû.
Íèçàìè þç ìÿêòóáóíäà ìÿìëÿêÿòäÿ ìþâúóä îëàí öñéàíëàðûí
éàðàðñûç îëàí ùþêóìÿò öñóë-èäàðÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàäûëäûüûíû âÿ ìÿì-
ëÿêÿòèí èñëàùàòà ìþùòàú îëäóüóíó, õàëãûí åòèìàäûíû èòèðìèø éåðëè ùàêèì-
ëÿðèí èñÿ äÿéèøèëìÿñè ëöçóìóíó ãåéä åòìèøäè.
Ìÿêòóáäà ãåéä åäèëÿí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèñè äÿ ìèëëè ìÿäÿíèé-
éÿòèí òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿá ìöáàùèñÿëÿðè òÿùëöêÿñèíÿ ìÿðóç ãàëìàñû âÿ
ìÿäÿíè âàñèòÿëÿðèí éåðëè ùàêèìëÿð òÿðÿôèíäÿí äàüûäûëìàñû èøëÿðèíäÿí
Ìÿêòóáà úàâàá éîõ èäè, áèð ÷îõëàðû ìÿêòóáäà “öñóë-èäàðÿéÿ òîõóí-
ìàã ëàçûì äåéèëäè, ùþêìäàðà ìÿñëÿùÿò âåðìÿê åùòèéàòñûçëûãäûð”
— äåéÿ öçäÿ äÿ îëìàñà, äàëäà Íèçàìèíè òÿíãèä åäèðäè. Ìÿêòóá éàçûëäûüû
çàìàí Íèçàìèéÿ ìÿñëÿùÿò âåðÿí âÿ éàçûëàí ìÿñÿëÿëÿðÿ òÿðÿôäàðëûüûíû
åëàí åäÿíëÿð, èíäè “áèçèì ÿñëà õÿáÿðèìèç éîõäóð, ãîé þçö äÿ úàâàáûíû
âåðñèí”, — äåéÿ ùÿð éåðäÿ äàíûøûðäûëàð. Íèçàìèíèí ÿòðàôûíäà éàëíûç Ôÿõ-
ðÿääèí ãàëìûøäû, î äàèìà Íèçàìèéÿ äåäè-ãîäóëàð ùàããûíäà ñþùáÿò
à÷äûüû çàìàí äåéèðäè:
— Áèç áó ìÿêòóáó ýþíäÿðìÿêäÿ ùå÷ õÿòà èøëÿìÿìèøèê. Ãûçûë Àðñ-
ëàí áó ìÿìëÿêÿòè ñåâèðñÿ, áèçè òÿãäèð åòìÿëèäèð. Ìÿêòóáäà, ìÿìëÿêÿò
âÿ ùþêóìÿòèí ñÿàäÿòèíäÿí áàøãà áèð øåé òÿëÿá åòìÿìèøèê. ßýÿð ùþêì-
äàðûí áóíäàí àúûüû ýÿëèðñÿ, ãîé ýÿëñèí. Áèç ìÿìëÿêÿòèí âÿ õàëãûí âÿ-
çèééÿòèíè ùå÷ áèð çàìàí ýèçëÿòìÿìÿëèéèê. Ìÿí ìÿêòóáäà ýþñòÿðèëÿí
ìÿñÿëÿëÿðèí ùàìûñûíà øÿðèêÿì. Ñÿí ìÿíè òàíûéûðñàí, Ôÿõðÿääèí ñÿíè
ùå÷ áèð çàìàí éàëíûç áóðàõìàéàúàãäûð.
Áó êèìè ìÿñÿëÿëÿð Íèçàìè èëÿ Ôÿõðÿääèí àðàñûíäà òåç-òåç äàíûøû-
ëûðäû, íÿùàéÿò, ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Ôÿõðÿääèí Ìÿùñÿòè õàíûìûí êåôèíè
166

ñîðóøìàã ö÷öí Íèçàìèíèí åâèíÿ ýÿëäèéè çàìàí øàèðè ùÿääèíäÿí àðòûã
øàä ýþðäö. Ìÿùñÿòè õàíûìûí õÿñòÿëèéè äÿ ñàíêè ñÿùùÿòÿ öç ãîéìóøäó.
Ðÿíà èëÿ Íèçàìè îíó òÿìèç ùàâà àëìàã ö÷öí ùÿéÿòÿ ÷ûõàðìûøäûëàð.
Ìÿùñÿòè õàíûì Ðÿíà ö÷öí òÿçÿ ôèêèðëÿøäèéè ðöáàèëÿðè îõóéóðäó.
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíè ýþðäöéö çàìàí:
— Áèð àç äà éóáàíñàéäûí, äàëûíúà àäàì ýþíäÿðÿúÿêäèì, — äåäè.
Ôÿõðÿääèí øàä áèð õÿáÿð ýÿëäèéèíè àíëàäû. Î ÿââÿëúÿ ýÿëèá Ìÿùñÿòè
õàíûìûí ÿëèíäÿí þïäö, Ðÿíàíûí êåôèíè ñîðóøäó, ñîíðà Íèçàìèéÿ òÿðÿô
äþíöá:
— Ýþçëÿðèí ìÿíÿ áþéöê áèð øàäëûüûí õÿáÿðèíè âåðèð, — äåäè.
Íèçàìè ãîëòóüóíäàí áþéöê áèð äÿôòÿð ùÿúìèíäÿ áèð ìÿêòóá ÷ûõà-
ðûá Ôÿõðÿääèíÿ âåðäè:
— Àë, îõó, ãîé ìöùàôèçÿêàðëàð, ãîðõàãëàð ÿìèí îëñóíëàð êè, Íèçà-
ìèíèí éàçäûüû ìÿêòóáëàðäàí ùå÷ áèð êÿñ çÿðÿð ÷ÿêìÿç.
Îíëàð ìÿêòóáó îõóìàã ö÷öí Ìÿùñÿòè õàíûìû äà ýþòöðöá îòàüà
ýÿëäèëÿð. Ôÿõðÿääèí ÿëëÿðè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ìÿêòóáó îõóìàüà áàøëàäû:
“Ìþùòÿðÿì øàèð!
Ìÿêòóáóíóçó àëûá ýþçëÿðèìÿ âÿ äîäàãëàðûìà ñöðòäöì. Áèð øàèðè
ýþðìöø âÿ îíóíëà öç-öçÿ îòóðóá ñþùáÿò åòìèø ãÿäÿð ñåâèíäèì. Ìÿê-
òóáóí úàâàáû òÿõèðÿ äöøäö. Áóíó áèð åòèíàñûçëûã êèìè ìÿíà åòìÿéèí.
Ùÿð ùàëäà áó òÿõèð ñèçè äöøöíäöðìÿìèø äåéèë. Ìÿìëÿêÿòèí âÿçèééÿòèíÿ
âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíÿ àèä éàçäûüûíûç áó ìÿêòó-
áóí, äþâëÿò ãóðóëóøó íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí áþéöê áèð ÿùÿìèééÿòè âàðäûð.
Ñèçèí áàøûíûçà àíä è÷èðÿì, ìÿêòóáóíóç ìÿíèì áöòöí âàðëûüûìû òèòðÿòäè.
Ìÿêòóáäà ýþñòÿðäèéèíèç ìÿñÿëÿëÿðèí ùàìûñû ñàíêè èêè ãÿëáèí, èêè
äöøöíúÿíèí ìÿùñóëóäóð. Øàèð áèëìÿëèäèð êè, î ãÿäÿð äöøöíúÿëè, î ãÿäÿð
ìÿäÿíè ñóðÿòäÿ éàçûëìûø ìÿêòóáà úàâàá âåðìÿê ö÷öí òÿëÿñìÿê
îëìàçäû. Ìÿí ñèçèí ùþêóìÿò ãóðóëóøóíà àèä ôèêèðëÿðèíèçè ÷îõ äèããÿòëÿ
îõóäóì. Çàòÿí, ñÿëúóã ùþêìäàðëàðûíäàí ìöÿééÿí âÿ ìþùêÿì áèð
ùþêóìÿò ãóðóëóøó îëìàìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð õàëãëàðûí ìÿäÿíè
âÿ èúòèìàè âÿçèééÿòëÿðè èëÿ ùåñàáëàøà áèëìÿçäèëÿð. Àçÿðáàéúàíëûëàð ñÿë-
úóã ùþêìäàðëàðû ãàðøûñûíäà ìèëëè ìöãÿääÿðàò ìÿñÿëÿñèíè ãîéà áèëìÿç-
äèëÿð. Ùÿðýàù ùþêìäàðëàð áó ùöãóãó Àçÿðáàéúàí õàëãûíà âåðìÿê
èñòÿñÿ áåëÿ, áóíó áàúàðìàçäûëàð. ×öíêè ñÿëúóã õàíÿäàíûíûí ìöÿññèñè
Òîüðóë áÿé þç ãàðäàøû Èáðàùèì Éÿíàëû Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòèíÿ
ùàêèì òÿéèí åòäèéè çàìàí îíà ìöÿééÿí áèð ùþêóìÿò ãóðóëóøó èëÿ èø
167

àïàðìàñûíû ýþñòÿðìÿìèøäè. Î çàìàí Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòèíäÿí ôàðñ
âÿ ÿðÿá íöôóçóíó ãîâìàã ìÿñÿëÿñè äÿ ãîéóëà áèëìÿçäè; ÷öíêè Ãàèì
Áèÿìðóëëàù Òîüðóë áÿéèí ùþêóìÿòèíè òÿñäèã åòäèéè çàìàí (ùèúðè 430),
Ùèáÿòóëëàù àäëû áèð ÿðÿáè äÿ ìöàâèí, äàùà à÷ûüû, íÿçàðÿò÷è ñèôÿòèëÿ îíóí
éàíûíà ãîøìóøäó. Áóíà ýþðÿ äÿ íÿ Àçÿðáàéúàí, íÿ Õàðÿçì, íÿ äÿ
Èðàã âÿ ßúÿìäÿ ìèëëè äèë âÿ ìÿäÿíèééÿò, ìèëëè ìöãÿääÿðàò ìÿñÿëÿñè
ãîéóëà áèëìÿçäè.
Òîüðóë áÿéèí Ãàèì Áèÿìðóëëàù èëÿ àïàðäûüû ìöäàðÿ ñèéàñÿòè ìÿì-
ëÿêÿòëÿðäÿ õÿëèôÿ íöôóçóíóí äàâàì åòìÿñèíÿ èìêàí éàðàòäû. Ùÿëÿ î,
ãàðäàøû Äàâóäóí Àðñëàí õàòóí àäëû ãûçûíû Ãàèì Áèÿìðóëëàùà âåðèá, þçö
èñÿ Ãàèì Áèÿìðóëëàùûí ãûçû Ñåéèäÿ èëÿ åâëÿíìÿêëÿ áàøãà þëêÿëÿðëÿ áèð-
ëèêäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè âÿ èúòèìàè âÿçèééÿòèíè àüûðëàøäûðäû. Ñèç ìÿê-
òóáóíóçäà Òîüðóëäàí Àëï Àðñëàíûí Àçÿðáàéúàíäàêû èñëàùàòûíà èøàðÿ
åäèðñèíèç. Äîüðóäóð, ìÿí îíóí èñëàùàò èøëÿðèëÿ ÷îõ ìàðàãëà òàíûø îëäóì.
Ëàêèí ùÿð áèð èñëàùàò âÿ éàõóä ùÿð áèð ìÿäÿíè òÿøÿááöñ, ùþêóìÿò ãóðó-
ëóøóíà èñòèíàä åòìÿëèäèð. Ãóðóëóø ìÿäÿíèééÿòÿ ìöñàèäÿ âåðìÿçñÿ,
ãóðóëóø èñëàùàòà èìêàí éàðàòìàçñà, èñëàùàò ùå÷ áèð ìöñáÿò íÿòèúÿ âåðÿ
áèëìÿç.
Òîüðóëäàí ñîíðà áþéöê âÿ úàùàíýèð áèð ùþêóìÿò òÿøêèë åòìèø îëàí
Àëï Àðñëàíäà äà ìöÿééÿí âÿ ÿñàñëû áèð ùþêóìÿò öñóë-èäàðÿñè éîõ èäè
(ùèúðè 455). Î, Éÿìÿíäÿí Îãñóñÿ ãÿäÿð ýåíèø áèð ìÿìëÿêÿòÿ ùþêì-
ðàí îëäóüó ùàëäà, ìÿìëÿêÿòè þç àèëÿ öçâëÿðè àðàñûíäà òÿãñèì åòìÿñè âÿ
éåðëÿðäÿ îëàí ùàêèìëÿðèí áèð ìÿðêÿçÿ òàáå îëìàìàñû, Àëï Àðñëàíûí
äöøöíäöéö èñëàùàòûí ùÿéàòà êå÷ìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿçäè. Ëàêèí ìÿí
áåëÿ äöøöíìöðÿì. Áèç öìóììÿìëÿêÿò ìèãéàñûíäà âàùèä áèð öñóë-
èäàðÿ âÿ ìöÿééÿí ùþêóìÿò ãóðóëóøó òÿòáèãèíÿ ìöâÿôôÿã îëìàñàã äà,
éåðëÿðèí ñèéàñè âÿ èúòèìàè âÿçèééÿòèíÿ èñòèíàäÿí ùÿð éåð ö÷öí àéðû-àéðû
öñóë-èäàðÿ òÿøêèëè áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿëèéèê. Ìÿí áó áàðÿäÿ øàèðè ÿìèí
åäèðÿì. Ùÿðýàù Òîüðóë áóíà ðàçûëûã âåðìÿñÿ áåëÿ, áèç Àçÿðáàéúàí àòà-
áÿéè îëäóüóìóç ö÷öí Àçÿðáàéúàíäà ìöÿééÿí áèð ùþêóìÿò ãóðóëóøó
òÿòáèã åòìÿëèéèê. Àçÿðáàéúàí õàëãû áèçè þç ùþêóìÿòè êèìè òàíûìàçñà,
ìöäàôèÿ åòìÿç.
Ñèç ìÿêòóáóíóçäà, Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëàí òÿðèãÿò ìöáàðèçÿ-
ëÿðèíÿ èøàðÿ åäèðñèíèç. Áó ìÿñÿëÿ ìÿíè äÿ äöøöíäöðöð. Áèçèì ÷ÿòèíëèê-
ëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿìèç ìÿñÿëÿñè âÿ áóíäàí èáàðÿòäèð. Áó ýöíëÿðäÿ Èñôà-
ùàíäà áàøëàìûø ñöííè-øèÿ âóðóøìàëàðû éóõàðûäàêû èääèàìû òÿñäèã åäèð.
Âóðóøìàëàðà íèùàéÿò âåðìÿê ö÷öí åëìè éîëëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿ-
168

äèì. ×öíêè áó öñéàíûí áàøãà þëêÿëÿðÿ ñèðàéÿò åòìÿñè åùòèìàëû ìÿíè
ãîðõóòäó. Áóíà ýþðÿ äÿ ñöííè-øèÿ âóðóøìàëàðûíû ãàíëà áîüìàã ìÿú-
áóðèééÿòèíäÿ ãàëäûì. Ëàêèí ñèçèí ìÿêòóáóíóçó àëäûüûì çàìàí òÿúèëè
ñóðÿòäÿ Áàüäàä õÿëèôÿñè Ìöñòÿðøèäáèëëàùà ìÿêòóá ýþíäÿðèá Áàáÿê
öñéàíûíà äàèð âÿñèãÿëÿðè èñòÿäèì. Áóíà ýþðÿ äÿ âÿñèãÿëÿð ÿëäÿ åäèëìÿ-
äÿí âÿ áóíëàðëà òàíûø îëìàäàí òÿðèãÿòëÿðèí ìÿùâ åäèëìÿñèíÿ àèä ôèêðèìè
ñèçÿ éàçà áèëìÿäèì.
Éàçûëàðû ýþíäÿðèáëÿð, íå÷ÿ ýöíäöð êè, îíëàðû îõóéóðàì, Áàáÿê
öñéàíûíûí ìöíäÿðèúÿñèíè, îíóí èíêèøàô éîëëàðûíû âÿ öñéàíûí ìÿüëóá
åäèëìÿñè ñÿáÿáëÿðèíè þéðÿíèðÿì. Âÿñèãÿëÿðäÿí àëäûüûì ãÿíàÿò áóäóð:
Èñòÿð Ìÿìóí õÿëèôÿíèí, èñòÿðñÿ îíäàí äà ñîíðà Ìþòÿñèì õÿëèôÿíèí
êàòèáëÿðè Áàáÿê öñéàíûíûí úÿðÿéàíû âÿ îíóí èíêèøàôû éîëëàðûíû éàçàðêÿí
äèíè ùèññèééàòà ãàïûëûá, ùÿãèãÿòè òàìàìèëÿ òÿùðèô åäèáëÿð.
Ëàêèí ìÿí Áàáÿê öñéàíûíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðÿí
áöòöí öñéàíëàðûí òàðèõèíè îõóéóðêÿí áó öñéàíëàðûí ùàìûñûíäà Áàáÿê
öñéàíûíäà ìþâúóä îëàí öíñöðëÿðèí îëäóüóíó ýþðöðÿì.
Õÿëèôÿ êèòàáõàíàëàðûíäà ñàõëàíàí áó éàçûëàð íÿ ãÿäÿð òÿùðèô åäèë-
ìèøäèðñÿ, éåíÿ äÿ Áàáÿê öñéàíûíûí ìöíäÿðèúÿñèíè òàìàìèëÿ þðòìÿéÿ
ìöâÿôôÿã îëà áèëìÿìèøëÿð. Éàçûëàðûí ùÿð áèð ñÿùèôÿñèíäÿ Áàáÿêèí ÿñàñ
ôèêèðëÿðè ïàðëàìàãäàäûð. Áàáÿê õàëãëàðûí áèðëèéèíè éàðàòìàã ö÷öí äèíÿ,
òÿðèãÿòÿ âÿ ìþâùóìàòà ùöúóì åòìÿêäÿí áàøãà áèð éîë èíòèõàá åäÿ áèë-
ìÿìèøäèð.
Áàüäàääàí ýÿòèðèëÿí âÿñèãÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ ÷îõ ãèéìÿòëè âÿ òàðèõè
âÿñèãÿëÿð äÿ âàðäûð êè, îíëàð áèðèíúè Ìÿìóí õÿëèôÿíèí éàçûëàðûäûð. Áó
ÿëéàçìàëàðûíûí ìöùöì áèð ãèñìè Ìÿìóíóí Áàáÿê öñéàíûíà äàèð éàç-
äûüû õöëàñÿëÿðèäèð. Ìÿìóíóí õöëàñÿëÿðèíäÿ Áàáÿê öñéàíûíäàêû ñÿùâ-
ëÿðèí ñÿáÿáëÿðè àéäûíëàøäûðûëûð. Åéíè çàìàíäà, Ìÿìóí áÿíè Àááàñ
õÿëèôÿëÿðèíèí õÿéàíÿòëÿðèíè ñàéàðàã éàçûð êè, îíëàð õàëãû åëì âÿ ìÿäÿ-
íèééÿòëÿ äåéèë, äèí, ìÿçùÿá, òÿðèãÿò âÿ ìþâùóìàò âàñèòÿñèëÿ êîð åäèá
þçëÿðèíÿ áàüëàìàã èñòÿéèðäèëÿð.
Ìÿìóí äåéèð êè, õàëãû ñàüëàì áèð ùþêóìÿò ãóðóëóøó èëÿ áèðëÿøäèð-
ìÿê ÿâÿçèíÿ äèíëÿ áèðëÿøäèðìÿê òÿøÿááöñö õÿëèôÿëÿðèí ÿí áþéöê õÿòà-
ëàðûíäàíäûð.
Ìÿìóí äåéèð êè, “ßðÿá âÿ éÿùóäè àëèìëÿðèíèí èñëàì äèíèíÿ óéüóí-
ëàøäûðäûãëàðû äèí ôÿëñÿôÿëÿðèíè, õÿëèôÿëÿð áöòöí èñëàì äöíéàñûíà éàé-
ìàüà âÿ íÿøð åòìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ èñëàì õàëãûíäà äèíè
äöøöíúÿ, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè äöøöíúÿëÿðÿ ãàëèá ýÿëìèøäèð”.
169

Ìÿìóí þç õöëàñÿëÿðèíäÿ Áàáÿê öñéàíûíà ñÿáÿáèééÿò âåðÿí úÿùÿò-
ëÿðè àéäûíëàøäûðàðàã äåéèð êè, “Éóíàíûñòàíäà îëäóüó êèìè èñëàì ìÿìëÿ-
êÿòëÿðèíäÿ äÿ ìèëëè ìÿäÿíèééÿò éåðèíäÿ äèí ìÿäÿíèééÿòè ãóðìàã ôèêðè
ìåéäàíà àòûëäû. Þëêÿëÿðè Ùÿñÿáàíèééÿ òÿðèãÿòè éîëó èëÿ éóíàí Èñêÿíäÿ-
ðèééÿ ìÿêòÿáèíèí ìÿùñóëó îëàí òÿñÿââöôöí äÿðèí ÷óõóðëàðûíà ñàëäûëàð”.
Áÿíè Àááàñ õÿëèôÿëÿðèíèí ùþêóìÿò ãóðóëóøóíó òÿíãèä åäÿí áó ùóø-
éàð âÿ àüûëëû õÿëèôÿ äåéèð êè, “õÿëèôÿëÿð èëàùèééàò-èñëàìèééÿò ôÿëñÿôÿñèíè
Éóíàíûñòàíäàí àëûá ÿðÿá äöíéàñûíà éàéäûãëàðû êèìè, îíó Èðàí âÿ Àçÿð-
áàéúàí õàëãëàðûíà äà åéíè øÿêèëäÿ éåäèðìÿéÿ ÷àëûøäûëàð. Îíëàð õàëãûí
ÿùâàëè-ðóùèééÿñèëÿ ùåñàáëàøìàéàðàã, ìÿäÿëÿðèí áó àüûð âÿ öðÿê áóëàí-
äûðûúû ãèäàíû ùÿçì åäèá-åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíè éîõëàìàäûëàð.
Áó ñÿáÿáëÿ äÿ Áàáÿê âÿ îíóí ÿòðàôûíäàêû çèéàëûëàð Èñëàì äèíèíèí
äîüóðäóüó éöçëÿðúÿ òÿðèãÿòèí Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä ôèêèð ñÿðáÿñòëè-
éèíÿ ÿíýÿë òþðÿòìÿñèíÿ ñîéóããàíëûëûãëà áàõà áèëìÿäèëÿð. Ùå÷ øöáùÿ
éîõäóð êè, îíëàð ìÿçùÿá èõòèëàôëàðûíûí ìÿäÿíè äöøöíúÿéÿ äöøìÿí
îëäóüóíó áèçäÿí äàùà ÿââÿë äÿðê åäÿ áèëìèøëÿðäè. Ìÿìóí õÿëèôÿ þëêÿ-
ëÿðèíè òÿáÿãÿëÿðÿ âÿ ìÿäÿíè ñÿâèééÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí ìöÿééÿí ùèññÿëÿðÿ
àéûðäûüû çàìàí, Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí âÿçèééÿòèíÿ òîõóíà-
ðàã õöëàñÿëÿðèíäÿ áåëÿ éàçûð:
“Õöñóñÿí Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòè ãÿäðèééÿ, úÿáðèééÿ âÿ ìþòÿçèëÿ
òÿðèãÿò âÿ ìÿùçÿáëÿðèíèí úþâëÿíýàùû êÿñèëäè1. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí
Áàáÿêèí öñéàíûíäàí õÿáÿð òóòäóüóì çàìàí ãÿëáÿí ñåâèíäèì, ëàêèí áó
öñéàí èíêèøàô åòäèêäÿí ñîíðà áàáÿê÷èëÿðèí áóðàõäûãëàðû áþéöê ñÿùâëÿð
ìÿíè äöøöíäöðìÿéÿ áàøëàäû. Áàáÿê âÿ îíóí ÿòðàôûíäàêûëàð ìöáàðèçÿíè
òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿá ÿëåéùèíÿ äåéèë, äèí ÿëåéùèíÿ áàøëàäûëàð. Ùàëáóêè
îíëàð áèð òÿðèãÿòè î áèðè òÿðèãÿòèí êþìÿéè íÿòèúÿñèíäÿ ìÿùâ åäÿ áèëÿð-
äèëÿð. Öñéàí, äèíè âÿ íÿçÿðè ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëìàëû èäè. Ëàêèí
Áàáÿê áóíó ãûëûíú âÿ ãîøóí ãöââÿòè ÿñàñûíäà ãóðìàã èñòÿäè. Áàáÿê÷è-
ëÿð ùÿð áèð òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿáèí þçöíÿ ìÿõñóñ ôÿëñÿôÿñè îëäóüóíó âÿ
áó ôÿëñÿôÿëÿðèí õàëãûí øöóðóíäà êþê ñàëäûüûíû íÿçÿðÿ àëìàäûëàð. Áóíà
ìÿí ÷îõ òÿÿññöô åòäèì. ×öíêè òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿáëÿð òÿñâèéÿ îëóíäóüó
çàìàí äèí áèð ùþêóìÿò ãóðóëóøó øÿêëèíäÿ ãàëàúàãäû âÿ àüëû áàøûíäà
îëàí õÿëèôÿëÿð îíóí ìÿäÿíèééÿò ö÷öí ÿëâåðèøëè îëìàéàí òÿðÿôëÿðèíè òÿä-
ðèúè áèð ñóðÿòäÿ ìåéäàíäàí ÷ûõàðà áèëÿúÿêäèëÿð.
__________
1
Ìÿùÿììÿä Øÿùÿðñòàíèíèí “Ìèëÿë âÿ Íÿùë” àäëû ÿñÿðè; ãàçè Èççÿäèíèí “Ìÿâà-
ãóô” àäëû ÿñÿðè.
170

Ìÿí åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, î çàìàí Áàáÿêèí ÿòðàôûíäà îíóí ÿñàñ
ìÿãñÿäèíè ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿúÿê, òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿáëÿðè åëìè ñóðÿòäÿ
ðÿää åäÿ áèëÿúÿê àëèìëÿð îëìàäûüûíäàí, î ãàëèáèééÿòè àíúàã ñèëàùäà
àðàìàüà áàøëàìûøäû. Øöáùÿñèçäèð êè, áåëÿ áèð ìöáàðèçÿäÿ ñèëàù òÿêáà-
øûíà ãàëèá ýÿëÿ áèëìÿçäè”.
Ìþùòÿðÿì øàèð, áó ãÿäÿð òàðèõè âÿ àúû òÿúðöáÿëÿðè íÿçÿðÿ àëäûüûìûç
çàìàí, èñëàùàò äåäèéèìèç èøëÿðäÿ ÷îõ åùòèéàòëû îëìàëûéûã. Áàõûíûç
Ìÿìóí õöëàñÿëÿðè Áàáÿêèí ñÿùâëÿðè ùàããûíäà íÿ äåéèð?!
“Áàáÿê öñéàíûíûí ìÿüëóáèééÿò ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðèñè äÿ îíóí äèíÿ
ãàðøû öñéàí øÿêëèíäÿ ÷ûõàðàã ñèéàñè áèð öñéàí øÿêëè àëìàñûíäàäûð. Ùÿð-
ýàù èíäè äÿ îëìàñà, ýÿëÿúÿêäÿ î ìÿüëóá åäèëÿúÿêäèð. Áàáÿê åëÿ äöøö-
íöð êè, õÿëèôÿëÿð äèíè âÿ òÿðèãÿòè îëäóüó êèìè ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð,
áóíà ýþðÿ äÿ ñèëàùûíû äèí ÿëåéùèíÿ ÷åâèðäèéè çàìàíäà õÿëèôÿ ùþêóìÿòè
öçÿðèíÿ äÿ ÷åâèðìèøäèð. Ìÿí ÿââÿëúÿ áó öñéàíû òÿáðèê åòäèéèì ùàëäà,
èíäè îíóíëà ìöáàðèçÿéÿ ãÿðàð âåðìèøÿì”.
Ìþùòÿðÿì øàèð, áó ñÿáÿáëÿ äÿ ìÿí ìÿêòóáóíóçäà èøàðÿ åòäèéèíèç
èñëàùàò ìÿñÿëÿñèíÿ ÷îõ äèããÿòëÿ éàíàøìàã èñòÿéèðÿì. Éàçäûãëàðûíûçûí
ùàìûñûíû òàðèõèí ìÿùÿê äàøûíäàí êå÷èðèá úàâàá âåðìÿê èñòÿäèì. Áó ñÿ-
áÿáëÿ äÿ Áàáÿê öñéàíû òàðèõèíè òàìàìèëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûì
ýÿëäè. Ìÿí Ìÿìóí õÿëèôÿíèí, þç âàõòûíûí àüûëëû áèð èñëàùàò÷ûñû îëäóüóíà
èíàíûðàì. Î èêèíúè êÿðÿ õèëàôÿòè ÿëèíÿ àëäûüû çàìàí1 äèí, òÿðèãÿò âÿ
ìÿçùÿá ìÿñÿëÿëÿðèíè áèð äàùà íÿçÿðäÿí êå÷èðèá èñëàù åòìÿê èñòÿäè.
Ñèçèí þçöíöçÿ äÿ ìÿëóì îëäóüó öçðÿ Ìÿìóí Ãóðàí ùþêìëÿðèíèí
èñëàì õàëãû ö÷öí ìÿúáóðè ãàíóí îëìàäûüû ìÿñÿëÿñèíè ìåéäàíà àòìûø-
äû. Ëàêèí Ìÿìóíóí áó ýþçÿë ôèêðè èñëàì þëêÿëÿðèíäÿ èêè çèää ùÿðÿêÿ-
òèí éàðàäûëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Îíëàðäàí áèðèñè äèí÷èëÿðèí âÿ òÿðèãÿò
ìöÿññèñÿëÿðèíèí Ìÿìóíà ãàðøû äöøìÿíàíÿ ùÿðÿêÿòèíäÿí, èêèíúèñè äÿ
Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíûí äÿðèí áèð èôðàòà ãàïûëàðàã äèí âÿ ùþêóìÿòÿ
ãàðøû öñéàí åòìÿëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. Áó ùÿðÿêÿòëÿðèí ùÿð èêèñè Ìÿìó-
íóí èñëàùàò ôèêèðëÿðèíè áîüäó, ìÿñÿëÿíè íÿòèúÿñèç áóðàõäû.
Èíäè Àçÿðáàéúàíû òÿçÿäÿí ãóðìàã èøèíäÿ áó òÿúðöáÿëÿð áèð ðÿùáÿð
îëìàëûäûð. Ñèçèí èñëàùàò ö÷öí ýþñòÿðäèéèíèç òÿêëèôëÿðè Àòàáÿé Ìÿùÿì-
ìÿäÿ éàçàúàüàì. Çÿíí åäèðÿì êè, ÿëàùÿçðÿò Ñóëòàí Òîüðóë äà áóíà
ìàíåÿ ýþñòÿðìÿç.
__________
1
ÛÕ ÿñð ìèëàäûí 15-úè èëèíäÿ.
171

Ñîíðà, Ýÿíúÿ ùàêèìè ßìèð Èíàíúûí ìÿñÿëÿñèíÿ àèä éàçäûüûíûç
ñÿòèðëÿðäÿ äåéèðñèíèç êè: “Ìÿí, éîëäàøûì âÿ áèð äÿ áþéöê øàèðÿ Ìÿùñÿòè
õàíûìäàí èáàðÿò îëàí ö÷ íÿôÿð, áèð èíÿéèí ñöäö èëÿ ýþçÿë áèð ñóðÿòäÿ
éàøàäûüûìûç ùàëäà, ßìèð Èíàíú áöòöí Àðàí ìÿìëÿêÿòèíè áèð èíÿê êèìè
ñàüûá éåéèðñÿ äÿ éåíÿ äÿ äîéìóð”.
Ìþùòÿðÿì øàèð, ùÿðýàù ßìèð Èíàíúëàð áèð èíÿéèí ñöäö èëÿ êèôàéÿò-
ëÿíñÿéäèëÿð, î çàìàí îíëàð äà Íèçàìè îëàðäûëàð, äàùà îíëàðà ßìèð Èíàíú
äåìÿçäèëÿð.
Ìÿêòóáóíóçëà áÿðàáÿð ýþíäÿðäèéèíèç áÿçè ÿñÿðëÿðèíèçè àëäûì.
Îðàäà äèããÿòèìè úÿëá åäÿí ïàð÷àëàðäàí áèðèñè äÿ Ñîëòàí Ñÿíúÿðëÿ ãîúà
ãàäûíûí ùåêàéÿñè îëäó. Äîüðóäàí äà áó áàëàúà ùåêàéÿíèç ýþíäÿðäèéè-
íèç ìÿêòóáóí ìöíäÿðèúÿñèëÿ óéüóíäóð. Ùÿãèãÿòäÿ äÿ ñÿëúóãëàð Àçÿð-
áàéúàí ìÿìëÿêÿòèíè, ãîúà ãàäûíûí äåäèéè êèìè, àüûð âÿ ÷ûõûëìàç áèð
âÿçèééÿòÿ ñàëäûëàð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíû àáàä áèð ìÿìëÿêÿò øÿêëèíÿ
ñàëìàã ö÷öí ñèçèí êèìè çèéàëû àäàìëàðûí úèääè êþìÿéè ëàçûìäûð. Ìþù-
òÿðÿì øàèð! Ñèç ÿùàëèíè àíëàòìàëûñûíûç êè, ùàçûðäà ùþêóìÿòÿ ãàðøû öñéàí
ãàëäûðìàã âÿ öñóë-èäàðÿíè òàìàìèëÿ ðÿää åòìÿê Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿ-
êÿòè ö÷öí áþéöê áèð òÿùëöêÿ éàðàäà áèëÿð. ×öíêè ìÿìëÿêÿòèí ãîíøóëà-
ðûíäà ìÿìëÿêÿòÿ ãàðøû áþéöê áèð ñóè-ãÿñä ùàçûðëàíûð.
Éåíÿ äÿ ñèçäÿí ìÿêòóá ýþçëÿéèðÿì. Íÿñèáèì îëóðñà, ýþðöøöá ÿëè-
íèçè þïìÿê ñÿàäÿòèíÿ íàèë îëàðàì. Ùÿëÿëèê óçàãäàí ñàëàì ýþíäÿðèðÿì.
Òÿáðèç, Ãûçûë Àðñëàí”.
Ìÿêòóá îõóíäóãäàí ñîíðà Ôÿõðÿääèí øàä áèð òþâð àëàðàã äåäè:

— Ìÿêòóá îëäóãúà ãÿíàÿòáÿõø áèð ìÿêòóáäóð.
Íèçàìè èñÿ ôèêèðëè áèð ñóðÿòäÿ ìÿêòóáó áöêöá éàçû ùåéáÿñèíÿ ãî-
éàðêÿí:
— Ìÿêòóá î ãÿäÿð äÿ ñÿìèìè äåéèëäèð, — äåäè.
Ôÿõðÿääèí òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
Íÿ ö÷öí? Ãåéðè-ñÿìèìèëèê áóíóí ùàðàñûíäàäûð?
— Áó ìÿêòóá àíúàã ñèéàñÿò âÿ äöíéàýþðöøö úÿùÿòúÿ ñàâàäñûç
àäàìëàðûí ýþçöíö þðòÿ áèëÿð. Ãûçûë Àðñëàí Áàáÿê öñéàíûíäàí äàíûøäûüû
âàõò äåéèð êè: “Ìÿí, Áàáÿê öñéàíûíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðÿí
áöòöí öñéàíëàðûí òàðèõèíè îõóéóðêÿí, áó öñéàíëàðûí ùàìûñûíäà Áàáÿê
öñéàíûíäà ìþâúóä îëàí öíñöðëÿðèí îëäóüóíó ýþðöðÿì”.
172

Ãûçûë Àðñëàí áóðàäà éà Áàáÿê öñéàíûíûí ùàíñû öíñöðëÿðäÿí ìöðÿê-
êÿá îëäóüóíó áèëìèð, éàèíêè Áàáÿêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðÿí
öñéàíëàðûí ìöíäÿðèúÿñèëÿ òàíûø äåéèëäèð. Îíóí, Ìÿìóíóí õöëàñÿëÿðèí-
äÿí àëûá áèçÿ ìÿñëÿùÿò ö÷öí ýþñòÿðäèéè ïàð÷àëàð èñÿ éà òÿùðèô îëóíìóø
âÿ éàõóä äà áàøãà áèð ìÿãñÿä äàøûìàãäà îëàí ìöÿééÿí àäàìëàðûí
ôèêðèäèð, ÷öíêè Áàáÿê öñéàíû áöòöí ìàùèééÿòè èëÿ èñëàì äèíè ÿëåéùèíÿ
áàøëàíìûøäû. Øöáùÿñèçäèð êè, õÿëèôÿëèê èñëàì äèíè ÿñàñûíäà ãóðóëäóüó
ö÷öí, õÿëèôÿëÿð áó äèíè ìöäàôèÿ åòìÿéÿ áàøëàéàúàãäû.
Ãûçûë Àðñëàíûí Ìÿìóíäàí àëàðàã áèçÿ àøûëàìàã èñòÿäèéè éàíëûø
ôèêèðëÿðèí áèðèñè äÿ Áàáÿêèí äèíÿ ãàðøû éîõ, òÿðèãÿòëÿðÿ ãàðøû öñéàí
åòìÿñèíèí çÿðóðè îëäóüóíó èñáàòà ãàëõûøìàñûäûð. Áó íÿ ãÿäÿð ýöëöíú áèð
ñÿùâäèð. Áàáÿê òÿðèãÿòëÿðÿ ãàðøû åëìè âÿ ôÿëñÿôè ìöáàðèçÿ à÷äûüû çàìàí
òÿðèãÿò ìöáàùèñÿëÿðè áèð äàùà àëîâëàíìàüà áàøëàéàúàãäû. Ëàêèí äèíèí
ÿñàñûíà ãàðøû ãîéóëàí öñéàí ÿí äîüðó áèð éîë èäè, ÷öíêè äöíéàäà áèð
òÿðèãÿò éîõäóð êè, î, äèíÿ èñòèíàä åòìÿñèí, äèíèí éûõûëìàñû áöòöí òÿðè-
ãÿòëÿðèí éûõûëìàñû äåìÿêäèð. Ãûçûë Àðñëàí ìÿêòóáóíäà Áàáÿê öñéàíû-
íûí ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ ÷åâðèëäèéè ö÷öí ìÿüëóá îëà áèëäèéèíè ýþñòÿð-
ìÿêëÿ áèçè ãîðõóòìàã èñòÿìèøäèð.
Ìÿêòóáäà ìÿíè ãÿíàÿòëÿíäèðÿúÿê áèð úÿùÿò âàðäûð êè, î äà Ãûçûë
Àðñëàíûí “Àçÿðáàéúàíëûëàð áèçè þç ùþêóìÿòëÿðè êèìè òàíûìàçñà,
ìöäàôèÿ åòìÿç” äåìÿñèäèð. Îíëàð àüûëëû âÿ ñèéàñÿò áèëÿí àäàìëàð
îëàðñà, àíúàã éóõàðûäàêû èääèàëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðäèêäÿí ñîíðà Àçÿð-
áàéúàí ùþêóìÿòè ùåñàá åäèëÿúÿêëÿð.
Áèçèì òÿáèè ùöäóäëàðûìûç òàìàìèëÿ Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðèíèí ÿëèí-
äÿäèð. Çÿííèìúÿ, îíëàð Øèðâàí øàùëûüû ìÿñÿëÿñèíè òÿñâèéÿ åäÿ áèëÿðëÿð.
Ãûçûë Àðñëàíûí ìèëëè ìÿäÿíèééÿò áàðÿñèíäÿ ãîéäóüó ìÿñÿëÿëÿð äÿ ÿñàñ
ìÿñÿëÿäèð. Ìöÿééÿí âÿ ìþùêÿì áèð ãóðóëóøëà èäàðÿ åäèëìÿéÿí âÿ áèð
ìÿðêÿç ÿòðàôûíäà éûüûëìàéàí êè÷èê-êè÷èê ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ èñëàùàò àïàð-
ìàã îëìàç. Ãûçûë Àðñëàíûí ñÿëúóãèëÿðèí ùþêóìÿò ãóðóëóøëàðû áàðÿñèí-
äÿêè ôèêèðëÿðè òàìàìèëÿ äîüðóäóð.
Ùÿð ùàëäà ìÿí èêèíúè ìÿêòóáóìäà, îíóí áÿçè ñÿùâëÿðèíè ãåéä
åäÿúÿéÿì, çÿíí åäèðÿì êè, î áóíäàí èíúèìÿç.
Ôÿõðÿääèí äÿ:
— Áöòöí ôèêèðëÿðèíëÿ ðàçûëàøûðàì! — äåäè.
173

ÑÖËÅÉÌÀÍÈ
Îí äþðä ýåúÿëèê àé, áó ãàðà õÿéàíÿòè ýþðìÿìÿê ö÷öí áàøûíû ãàðà

áóëóäëàðûí éîðüàíûíà ÷ÿêèá ýèçëÿíìÿê èñòÿéèðäè.
Ìàâè ôÿçàíûí ùîâóçóíäà ÷èìÿí óëäóçëàð äà ãàðà ãÿòèôÿëÿðÿ áöðö-
íÿðÿê þç éàòàüûíà ÷ÿêèëèðäè. Äàèìà ïÿíúÿðÿëÿðè äþéìÿéÿ àäÿò åäÿí
Ýÿíúÿ êöëÿêëÿðè øÿùÿð õàëãûíû áó ãàðà ùàäèñÿäÿí õÿáÿðäàð åòìÿìÿê
ö÷öí þç øèääÿòèíè äàéàíäûðìûøäû. Ýåúÿ îëäóãúà ñàêèò âÿ äóðüóí èäè. Ùÿð
øåéäÿ áèð ñöêóò ùèññ åäèëèðäè. Ñàíêè áöòöí òÿáèÿò ßìèð Èíàíúäàí ñöêóò
ÿìðèíè àëìûøäû. Ñàðàé äà éàòìûøäû. Íÿ ùÿéÿòäÿ, íÿ äÿ äÿùëèçäÿ úûíãû-
ðûíû ÷ÿêÿí âàð èäè. Úàðèéÿëÿð îòàãëàðûíûí ÷ûðàãëàðûíû ñþíäöðìöøäöëÿð.
Óçóí âÿ ýåíèø äÿùëèçèí áàø òÿðÿôèíäÿ éàíàí ïèé ÷ûðàüû äà ñþíöðäö.
Ëàêèí õàúÿ Ìöôèä àäÿòè öçðÿ îüðó ïèøèêëÿð êèìè äîëàøûá, ñàðàé õàëãû
éàòàí îòàãëàðûí ãàïûñûíû ãîõóëàéûðäû. Î, Äèëøàäûí îòàüûíûí ãàïûñûíäà
äóðäó, îíóí îòàüûíûí à÷àðûíû ÿëèíäÿêè áàøãà à÷àðëàðûí è÷ÿðèñèíäÿí àñòà-
àñòà òàïìàã èñòÿðêÿí Äèëøàä îéàíäû, òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû, ÷öíêè ýåúÿíèí
áó âàõòûíäà õàúÿ Ìöôèä ùå÷ áèð çàìàí êþíöëà÷àí áèð õÿáÿð ýÿòèðìÿç-
äè. Áó âàõò úàðèéÿëÿð éà èñòèíòàã åäèëìÿéÿ, éà úÿçà âåðèëìÿéÿ, éà äà
ßìèð ñÿðõîø îëäóüó çàìàí îíó ÿéëÿíäèðìÿéÿ àïàðûëûðäû.
Õàúÿ Ìöôèä îòàüà ýèðÿðêÿí Äèëøàä úåéðàí êèìè öðêÿðÿê îòàüûí
áóúàüûíà ãûñûëäû. Î, ãàðàíëûã îòàãäà òèòðÿéÿðÿê õàúÿ Ìöôèäèí íÿ ö÷öí
ýÿëäèéèíè áèëìÿéÿ òÿëÿñèðäè.
Õàúÿ Ìöôèä øàìû éàíäûðûá Äèëøàäûí áóúàüà ãûñûëäûüûíû ýþðÿðêÿí
àäÿòè öçðÿ ýöëäö. Î, ýþçÿë úàðèéÿëÿðèí áó âÿçèééÿòèíäÿí äàèìà ëÿççÿò
àëûðäû, ùÿòòà úàðèéÿëÿð úÿçàëàíäûüû çàìàí òþêäöêëÿðè ýþç éàøûíäàí î
íÿøÿëÿíÿðäè. Áóíóí ö÷öí äÿ èñòÿäèéè çàìàí èñòÿäèéè úàðèéÿëÿðèí ùàãñûç
âÿ òÿãñèðñèç úÿçàëàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð âÿ ðóùè áèð ëÿççÿò àëûðäû. Äèëøàäû
ãîðõóäàí äà ùÿìèí áó ìÿñÿëÿ èäè.
Õàúÿ Ìöôèä èðÿëè ýÿëäè, ÿëèíè óçàäûá Äèëøàäûí à÷ûã ñà÷ëàðûíû ñûüàëëà-
ìàã èñòÿäèêäÿ ãûçûí ÿíäàìû òèòðÿäè, ÿòè ÷èì÷ÿøäè. Õàúÿ Ìöôèä áó íÿâà-
çèø âÿ áó ýöëöøëÿðè Äèëøàäûí ùÿéÿúàíûíû ùå÷ äÿ àçàëòìàäû. ×öíêè õàúÿ
Ìöôèä úàðèéÿëÿðè äþéäöðìÿéÿ âÿ úÿçàëàíäûðìàüà äà áåëÿ ýöëÿðöçëÿ
àïàðûðäû. Èíäè Äèëøàä îíóí áó ñàõòà íÿâàçèøëÿðèíè ýþðÿðêÿí úÿçàëàíäûð-
ìàã ö÷öí àïàðûëàúàüûíà øöáùÿ åòìèðäè. Õàúÿ Ìöôèä ùÿð íÿ åäèðñÿ åòñèí,
Äèëøàä éåíÿ äÿ îíóí àüçûíà áàõûð âÿ ÿìðèíèí èíòèçàðûíû ÷ÿêèðäè. Î, ãîð-
õóñóíäàí øÿêèë êèìè ãóðóéóá äèâàðà éàïûøìûøäû.
174

Ëàêèí õàúÿ Ìöôèä ãûçûí ùÿéÿúàí âÿ èíòèçàðûíû íÿçÿðÿ àëìàéàðàã,
÷îõ ëàãåéä ùÿðÿêÿò åäèðäè, ÷öíêè áåëÿ ùàëëàðäà úàðèéÿëÿðè èíòèçàðäà ãîé-
ìàã þçö äÿ áèð úÿçà èäè.
Õàúÿ Ìöôèä ÿëèíäÿ øàì, áèð øåé èòèðìèø àäàìëàð êèìè, Äèëøàäûí îòà-
üûíû ýÿçäè, ãûçûí ïàëòàðëàðûíû, çèíÿò øåéëÿðèíè ýþçäÿí êå÷èðäè, ùÿð øåéèí
éåðèíäÿ îëóá-îëìàìàñûíû éîõëàäû. Àäÿòÿí ýþçÿë úàðèéÿëÿðÿ âåðèëÿí
ãèéìÿòëè ïàëòàðëàðû, ãèéìÿòëè äàø-ãàøëàðû òåç-òåç éîõëàéûðäûëàð êè, îíëàð
áàøãà áèð êÿñÿ âåðèëìÿñèí. Øåéëÿðèí ùàìûñû þç éåðèíäÿ èäè. Õàúÿ Ìöôèä
îíëàðûí ùàìûñûíû Äèëøàäûí éàòàúàüû èëÿ éàíàøû äóðàí êöðñöíöí öñòöíÿ
éûüûá, Äèëøàäà áàõäû, éåíÿ äÿ ýöëìÿéÿ âÿ îíóí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàìàüà
áàøëàäû. Äèëøàäûí áàüðû ÷àòëàìàã äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëìèøäè; î ãûøãûðìàã
èñòÿéèðäè. Íÿùàéÿò, õàúÿ Ìöôèäèí äîäàãëàðû ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè. ×îõ éàâàø-
äàí, ùÿòòà åøèäèëìÿç áèð òÿðçäÿ äåäè:
— Ãîðõìà, ýþòöð íÿ äåéèðÿìñÿ éàç!
Äèëøàä áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, õàúÿ Ìöôèäèí äèëèíäÿí “ãîðõìà” ñþçöíö
åøèäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ õàúÿ Ìöôèäèí áó ñþçö îíóí ùÿéÿúàíûíû äåéèë,
òÿÿúúöá âÿ ùåéðÿòèíè àðòûðäû. Îíà ýþðÿ êè, õàúÿ Ìöôèä áöòöí þìðöíäÿ
ùå÷ áèð êÿñèí ùÿéÿúàíûíûí ñàêèò îëìàñûíà èìêàí âåðìÿçäè, î, äàèìà
úàðèéÿëÿðè ãîðõó âÿ ùÿéÿúàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ éàøàòìàüû ñåâÿðäè. Î, ýþçÿë
úàðèéÿëÿðèí öðÿê ÷ûðïûíòûñû è÷ÿðèñèíäÿ ãûâðûëäûãëàðûíû ùèññ åäÿðêÿí, äàèìà
ðóùÿí, ãÿëáÿí øàäëàíàðäû. Õöñóñÿí î, úàðèéÿëÿðèí ýþçÿë îëàíëàðûíû ùå÷
äÿ ñåâìÿçäè, áóíà ýþðÿ äÿ îíóí úÿçàñûíà äö÷àð îëàíëàðûí ùàìûñû ýþçÿë
úàðèéÿëÿð èäè. Îíóí þçö õàúÿ îëäóüó ö÷öí ãàäûíëàðà íèôðÿò åäèðäè.
Ãàäûíëàð îíóí áèðèíúè äöøìÿíè èäè. Î, þçöíöí ìÿùðóì îëäóüó áèð
íåìÿòèí ìÿùâèíè âÿ áàøãàëàðûíà ãèñìÿò îëìàìàñûíû èñòÿéèðäè. Äèëøàäû
Ìöôèäèí “ãîðõìà” äåìÿñè äåéèë, ýåúÿäÿí ÷îõ êå÷äèéè ö÷öí ßìèðèí
éàíûíà ýåòìÿìÿê ÿìíèééÿòè ñàêèò åäèðäè, ÷öíêè ßìèðèí ùöçóðóíà èñòèí-
òàãà ýåòìÿê âÿ éà èøýÿíúÿ âåðèëìÿê ö÷öí àïàðûëìàã çàìàíû êå÷ìèøäè.
ßìèðèí þçö äÿ, ñàðàé õàëãû äà ñÿðõîø îëóá ÷îõäàí ùÿðÿ þç éàòàüûíà
÷ÿêèëìèøäè. ßìèðèí ðÿãñ âÿ øÿðàá ñàëîíóíóí ÷èë÷ûðàãëàðû äà ñþíäöðöë-
ìöøäö. Áóíà ýþðÿ äÿ èøýÿíúÿ âåðèëìÿê ö÷öí àïàðûëìàéàúàüû Äèëøàäû
ñåâèíäèðèðäè. ×öíêè ßìèð úàðèéÿëÿðè úÿçàëàíäûðäûüû çàìàí ðÿããàñÿëÿð
ðÿãñ åäÿð, ñàãèëÿð øÿðàá ïàéëàð, õàíÿíäÿ ãûçëàð îõóéàð, ìöãÿññèð úàðèéÿ
èñÿ ßìèðèí îòóðäóüó êöðñöíöí àéàãëàðûíà àòûëûá äþéöëÿðäè. ßìèð èñÿ
÷àëüû òÿðÿííöìëÿðèíÿ ùÿìàùÿíý îëàí î àüëàéûø âÿ éàëâàðûø ñÿñëÿðèíäÿí
íÿøÿ àëàðäû. Äèëøàäû èñÿ ýþðöíöð, áàøãà áèð ùàäèñÿ ýþçëÿéèðäè.
175

Õàúÿ Ìöôèä áèð äàùà èðÿëè ýÿëèá ÿëëÿðèíè îíóí ñà÷ëàðûíäà ýÿçäèðÿðÿê:
— Îòóð, îòóð, àüûëñûç âÿ âÿùøè úåéðàí, — äåäè. — Ýþçÿë îëäóüóí ãÿäÿð
äÿ àüûëñûçñàí. Áó äà òÿáèèäèð. Òÿáèÿòäÿ áÿðàáÿð îëàí ùå÷ áèð øåé éîõäóð.
Î áèð øåéè èíñàíà àðòûã âåðÿíäÿ, î áèðè øåéè àçàëäûð. Ëàêèí èíñàíäà
ýþçÿëëèê éåðèíÿ àüûë îëñàéäû, áàøû ñÿíèíêè êèìè áÿëà ÷ÿêìÿçäè. Ñÿíèí
àüûëûí àçëûüû áèð ÷îõ àúû òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà äà ýþçöíöí à÷ûëìàñûíà
èìêàí âåðìÿäè. Áó äà òÿáèèäèð, ýþçÿë ãûçëàð þç çàùèðè ýþçÿëëèêëÿðèíÿ
ýöâÿíÿðÿê àüëûí âÿ ôÿðàñÿòèí ýþçÿëëèéèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿçëÿð. Ñÿí
äÿ åëÿëÿðèíäÿíñÿí. Ñÿíèí òÿãñèðèí ýþçÿëëèéèíäÿí áèð íå÷ÿ ãàò áþéöêäöð.
×öíêè þç âÿëèéöëíåìÿòèíÿ õÿéàíÿò åòäèí. Ñÿí áó ùÿðÿêÿòèíëÿ þçöíö ÿí
éàðàìàç áèð ãûç êèìè ýþñòÿðäèí. Õÿëèôÿíèí ãàäûíû Ñàôèéÿ õàòóíóí íàìó-
ñóíó ëÿêÿëÿìÿê âÿ îíó ßìèðèí ýþçöíäÿí ñàëìàã èñòÿäèí. Ñÿí, Ôÿõ-
ðÿääèíèí ýþñòÿðèøè èëÿ ßìèðèí êàòèáè Ìöùàêèì èáí-Äàâóäóí ìþùöðöíö
ãÿëÿìäàíûíäàí îüóðëàéûá, þç õàíûìûí Ñàôèéÿíèí îòàüûíà àòäûí. Áó èø
ñÿíèí èøèí èäè. Ñÿí áó õÿéàíÿòèíëÿ õÿëèôÿ èëÿ ßìèð ùÿçðÿòëÿðè àðàñûíäà
èõòèëàô ÷ûõàðìàã èñòÿéèðäèí. ßìèðè äÿ, îíóí ãàäûíûíû äà áÿäáÿõò åäèð-
äèí. Ñÿí áèð äÿ êèøèëÿðèí ñåâèðÿì äåìÿëÿðèíÿ àëäàíìà, îíëàð àç áèð
ìÿíôÿÿòäÿí þòðö áàøãàñûíûí âàðëûüûíû ñàòà áèëÿðëÿð. Ôÿõðÿääèíèí ñîí
ùÿðÿêÿòè äÿ áóíó ýþñòÿðäè. Èíäè äå ýþðöì, áöòöí áó òÿãñèðëÿðèí úÿçàñû
íÿäèð? Ñÿí áèëèðñÿí êè, áó úöð èøëÿðè ö÷öí Òÿðõàí õàíûìû ÷óâàëà ñàëûá
ùîâóçà àòäûëàð. Ñÿíèí þç ýþçöíöí ãàáàüûíäà Ëàìèÿ õàíûì êèìè ýþçÿë
áèð ãûçû Ìÿðúàí êèìè èéðÿíú áèð ãàðà ãóëóí îòàüûíà àòäûëàð. Ùàëáóêè
ñÿíèí òÿãñèðèí îíëàðûí òÿãñèðèíäÿí áèð íå÷ÿ ãàò àðòûã èäè. Ñÿí ýÿðÿê
Ýöëÿíäàì êèìè ýþçÿë áèð úàðèéÿíèí éàíàãëàðûíà äàü áàñûëäûüûíû éàäûí-
äàí ÷ûõàðìàéàéäûí. Ëàêèí ñÿí íÿ ãÿäÿð êè, þç áÿäáÿõòëèéèíÿ ÷àëûøûðñàí,
õîøáÿõòëèê éåíÿ äÿ èíàä ýþñòÿðèá, ñÿíèí éàíûíäàí ÷ÿêèëìèð. Áÿõòèí ñÿíè
äàèìà ÿôâåäèëìÿç ýöíàùëàðûí úÿçàñûíäàí àçàä åäèð.
Õàúÿ Ìóôèä ÷îõ äàíûøäû, éîðóëäó, íÿùàéÿò, ñàü ÿëèíè áåëèíÿ ãîéóá
êöðñöëÿðèí áèðèíèí öçÿðèíÿ îòóðäó. Äèëøàä èñÿ ñöêóòäàí èñòèôàäÿ åäèá
äàíûøäû:
— Ìÿíÿ úÿçà âåðèëäèéè çàìàí, ùÿáñÿ àëûíäûüûì çàìàí äåìèøÿì,
éåíÿ äÿ äåéèðÿì. Ìÿíèì áó èøëÿðèí ùå÷ áèðèñèíäÿí õÿáÿðèì éîõäóð.
ßáÿñ éåðÿ ìÿíè âÿ Ôÿõðÿääèíè áóíóí ö÷öí òÿãñèðëÿíäèðèðñèíèç.
Õàúÿ Ìöôèä áàøû àøàüû îëäóüó ùàëäà àëòäàí éóõàðû ýþçëÿðèíè ãàëäû-
ðûá Äèëøàäà áàõäû âÿ äåäè:
— Àé øåéòàí áàëàñû, øåéòàí! Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí ñàðàéäàêûëàðûí
ùàìûñûíû áåø áàðìàüûì êèìè òàíûéûðàì. Úàðèéÿëÿðèí áàøûíäà íÿ ãÿäÿð
176

òöê îëäóüóíó áåëÿ áèëèðÿì. Áóíëàðûí ùàìûñû êå÷èá ýåäèáäèð. Ñÿí
Çöáåéðÿ âÿ Òàùèðÿ êèìè áóçëó ùîâóçà ñàëûíûá äþéöëìÿäèí, ÷öíêè ñÿí
õîøáÿõò èäèí. Èíäè äÿ õîøáÿõòñÿí. ×öíêè ßìèð ñÿíè Ôÿõðÿääèíÿ âåðìÿê
ö÷öí ðàçû îëóáäóð, ìÿí äÿ áó ìÿñÿëÿíè ñÿíèíëÿ äàíûøìàã ö÷öí ýåúÿ-
íèí áó çàìàíû éàíûíà ýÿëìèøÿì.
Äèëøàä øàäëûüûíäàí ãûøãûðìàã èñòÿäè. Ñåâèíäèéèíäÿí ùþíêöð-ùþíêöð
àüëàäû, õàúÿ Ìöôèä èñÿ:
— Îòóð, äåäèêëÿðèìè éàç! Ýåúÿ êå÷èð, îòàãëàðû ýÿçìÿê âÿ éîõëàìàã
ëàçûìäûð, — äåäè.
— Íÿ éàçûì?
— ßìèðèí áó èçäèâàúà ðèçà âåðìÿñèíè Ôÿõðÿääèíÿ õÿáÿð âåðìÿëèñÿí.
— Áó ìÿêòóáó éàçìàã ìÿíèì ö÷öí áèð ãîðõó âÿ áèð òÿùëöêÿ òÿøêèë
åòìÿçìè?
— Áóíó ñÿíÿ õàúÿ Ìöôèä äåéèð. Áóðàäà íÿ ãîðõó âàð, íÿ òÿùëöêÿ.
Ýþòöð, éàç!
— Ãÿëÿìäàí âÿ êàüûç éîõäóð.
— Áóéóð, ìÿí ýÿòèðìèøÿì.
Õàúÿ Ìöôèä úèáèíäÿí ãÿëÿìäàí âÿ êàüûçû ÷ûõàðûá Äèëøàäà âåðäè.
Äèëøàä õàúÿ Ìöôèäèí äåäèêëÿðèíè éàçûá áèòèðäè, õàúÿ Ìöôèä èñÿ:
— Îõó, ýþðöì, íÿ éàçäûí! — äåéÿ ÿìð âåðäè.
Äèëøàä îõóäó:
“ßçèç âÿ ìþùòÿðÿì Ôÿõðÿääèí!

Áèëÿðÿê âÿ áèëìÿéÿðÿê áóðàõäûüûì ñÿùâëÿðÿ áàõìàéàðàã, ßìèð
ùÿçðÿòëÿðè éåíÿ äÿ ìÿíèì õîøáÿõòëèéèìÿ ìàíå îëìàã èñòÿìÿäè. ßìèð
äÿ, îíóí ìþùòÿðÿì ùÿðÿìè Ñàôèéÿ õàòóí äà ìÿíèì ýöíàùëàðûìû þç
íÿúèá âÿ ìöãÿääÿñ öðÿêëÿðè èëÿ áàüûøëàäûëàð. ßìèðèí âåðäèéè ÿìðÿ ýþðÿ
Ðàìàçàí àéû ÷ûõàí êèìè áèçèì õåéèð èøèìèç áàø òóòàúàãäûð. Ìÿêòóáó
ñÿíÿ ùàçûðëûã ýþðìÿê ö÷öí éàçûðàì. Äåìÿê, èéèðìè ýöíëöê áèð ìöä-
äÿòäÿí ñîíðà, áèçèì ùÿéàòûìûç áèðëÿøÿúÿêäèð. Ñÿíè òÿáðèê åäèðÿì, ñÿí
äÿ ìÿíè òÿáðèê åäÿ áèëÿðñÿí.
Ñÿíèí Äèëøàäûí”.
Õàúÿ Ìöôèä ìÿêòóáó àëûá áöêäö âÿ ýöëÿ-ýöëÿ úèáèíÿ ãîéäó. Äèë-

øàä ùÿð áèð ÿçèééÿò âÿ èøýÿíúÿíèí áèòäèéèíè çÿíí åäèðäè. Î, ñåâèíäèéèí-
äÿí õàúÿ Ìöôèäèí ÿëëÿðèíè þïöð âÿ àéàãëàðûíà äöøìÿê èñòÿéèðäè. Ëàêèí
177

áó øàäëûüûí ìöääÿòè áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí àðòûã îëìàäû. Õàúÿ Ìöôèä
àéàüà äóðäóüó çàìàí:
— Ýåúÿ êå÷èð, èíäè ùàçûðëàíìàã ëàçûìäûð, — äåäèêäÿ, Äèëøàä òÿÿú-
úöáëÿ ñîðóøäó:
— Íÿ ö÷öí èíäèäÿí ùàçûðëàíìàã? Ùàçûðëàíìàã ö÷öí ÿëèìèçäÿ îëàí
èéèðìè ýöíëöê èìêàí êèôàéÿò äåéèëìè?!
— Áó ùàçûðëûã áàøãà ùàçûðëûãäûð. Èíäè äÿ ñÿíÿ áàøãà áèð õîøáÿõòëèéèí
ìöæäÿñèíè âåðÿúÿéÿì.
— Ùàíñû õîøáÿõòëèéèí?
— ßìèð ùÿçðÿòëÿðè ñÿíè þç ãàéûíàòàñû Ìöñòÿðøèäáèëëàùà ùÿäèééÿ
ýþíäÿðèð. Ñÿíè úÿçàëàðäàí ãóðòàðàí ñÿáÿáëÿð äÿ áóíäàí èáàðÿò èäè. Äóð,
ùàçûðëàí, êþ÷ìÿê âàõòûíà ÷îõ àç ãàëûð.
Äèëøàä áó õÿáÿðäÿí òèòðÿéèá îòóðäó, àüëàéà-àüëàéà äåäè:
— Áó õÿáÿð ìÿíÿ âåðèëÿúÿê úÿçàëàðäàí äàùà äÿùøÿòëèäèð. Ðèúà
åäèðÿì, ìÿíÿ ðÿùì åäèí, ìÿíè ìÿùâ åòìÿéèí, áó ñÿôÿðè áèð âÿ òÿõèðÿ
ñàëûí.
— Ùå÷ äÿ ìöìêöí äåéèë, Áàüäàäà ýþíäÿðèëÿí áèð ñÿí äåéèëñÿí,
Ñöñÿí äÿ ýåäèð. Ãûðõ íÿôÿð áàøãà úàðèéÿ äÿ ýþíäÿðèëèð. ßìèð ìÿñÿëÿ-
íèí òÿõèðÿ ñàëûíìàñûíà èúàçÿ âåðìÿìèøäèð.
— Áÿñ ìÿêòóáó íÿ ö÷öí éàçäûðäûí? Âèúäàíñûç, øåéòàí, ùàðàìçàäÿ...
Õàúÿ Ìöôèä áó ñþéöøäÿí ýöëÿðÿê äåäè:
— Áó äöíéà áåëÿäèð. Ìÿëàèêÿëÿð âÿ ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè éàøàìàã
éåðäÿêèëÿðÿ íÿñèá îëà áèëìÿç. Éåðäÿ àíúàã áèçèì êèìèëÿð éàøàéà áèëÿð.
Ëàêèí øåéòàí îëìàäàí õîøáÿõò éàøàìàã ùÿëÿëèê éåð ÿùëèíÿ íÿñèá îëà
áèëìÿìèøäèð. Âèúäàíñûç äåéÿ ìÿíè ñþéìÿêäÿ ùàãëûñàí, àíúàã îíó áèë-
ìÿëèñÿí êè, âèúäàí äà, ðóù äà, ãàí äà ùàìûñû àüàíûí õèäìÿòèíäÿäèð.
Âèúäàí ýþñòÿðèøèëÿ éàøàìàã áèð àäàì Àëëàù ãÿäÿð ãöââÿòÿ ìàëèê
îëìàëûäûð. Âèúäàí äàøûìàã, òàáå îëàíëàð ö÷öí ìöìêöí äåéèë. ßìèð áåëÿ
ÿìèð åäèð. Îíóí ãàðøûñûíäà ÿéèëÿí çàùèðäÿ ìÿíèì áàøûì èñÿ, áàòèíäÿ
ìÿíèì âèúäàíûìäûð. Ëàêèí áó âèúäàí ùÿð êÿñÿ éàìàíëûã åòñÿ äÿ, ñÿíèí
ùàããûíäà éàõøûëûã åäèð. Åëÿ êè, ñÿíèí òÿìèç áÿòíèíäÿí äöíéàéà úàùàíû
èäàðÿ åäÿúÿê õÿëèôÿëÿð ýÿëÿúÿê, î çàìàí ìÿíèì íÿ ãÿäÿð ñÿíÿ ìåùðè-
áàí îëäóüóìó éÿãèí åäÿúÿê âÿ ìÿíÿ äóà-õåéèð âåðÿúÿêñÿí. ßìèðÿë-
ìþìèíèí õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè ñÿíèí áó íàð ìÿìÿëÿðèíëÿ ÿéëÿíäèéè çàìàí
ñÿí õàúÿ Ìöôèäè õàòûðëàéàúàãñàí, ÷öíêè îíëàð ìÿíèì íÿçàðÿòèì àëòûíäà
áÿñëÿíìèøäèð. Ìÿí ñÿíèí èíúÿ äîäàãëàðûíûí ãàðà ãóëëàðûí äîäàãëàðûíäà
÷åéíÿíìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìèøÿì, ñÿí î äîäàãëàðû õÿëèôÿíèí äîäàã-
178

ëàðûíäà ýþðäöéöí çàìàí áó ôÿãèðÿ äóà åäÿúÿêñÿí. Ùÿëÿ ãþí÷ÿ èêÿí
ñÿíèí ýöëöíö äÿðìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Ýöë îëäóüóí çàìàí ßìèð ùÿçðÿòëÿðè
ñÿíè øÿðÿôëÿíäèðìÿê èñòÿéèðäè. Ìÿí ìàíå îëäóì, ÷öíêè ñÿíèí ýöëöíö
àäè àäàìëàð äÿðÿ áèëìÿçäè, áó ãèéìÿòëè ýöëö õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè þç òàúûíà
òàõìàëû èäè. Ñÿí íèéÿ äÿ øàä îëìàéàñàí?! Ùàçûðäà èãáàë þç íèúàò ÿëèíè
óçàäûá ñÿíè êÿäÿðëÿðèí, èøýÿíúÿ âÿ úÿçàëàðûí ïÿíúÿñèíäÿí ãîïàðàðàã,
ìöãÿääÿñ áèð ùÿéàòûí ãîéíóíà âÿ õÿëèôÿíèí íóðàíè ãóúàüûíà äîüðó
àïàðûð; î ãóúàãäà ùÿì äöíéàíûí, ùÿì äÿ àõèðÿòèí ñÿàäÿòè âàðäûð. Èíäè
÷îõ äàíûøìàã âàõòû äåéèë, äóð, ùàçûðëàø, ìÿí áèð àçäàí ñîíðà ãàéûäàúà-
üàì. Ëàçûì îëàí øåéëÿðèíè áèð éåðÿ éûü. Áàøãà úöð äöøöíìÿê éåðñèçäèð.
Èíñàí ùàäèñÿëÿðèí íþêÿðèäèð, ùàäèñÿëÿðñÿ ãÿçà âÿ ãÿäÿðäèð, îíäàí
áîéóí ãà÷ûðìàã îëìàç. Ñÿí ùÿëÿëèê ùÿéàòû àíëàìûðñàí, àíúàã áèðèíúè
îëàðàã õÿëèôÿíèí ùÿðÿìèíÿ äàõèë îëäóüóí çàìàí ñÿíèí ùÿéàòûí áàøëàíà-
úàãäûð. Õÿëèôÿíèí øÿðÿôèíÿ íàèë îëàðàã ãàäûíëûã äþâðöíÿ ãÿäÿì ãîé-
äóãäàí âÿ ñÿäÿôäÿí ñàô îëàí áÿòíèíÿ èíñàí øÿáíÿìè äöøäöêäÿí ñîíðà
äöíéàéà íàäèð äöðëÿð, èíúèëÿð àòäûüûí çàìàí ãîúà õàúÿíèí âåðäèéè þéöä
âÿ íÿñèùÿòëÿðèí ãèéìÿòèíè áèëÿúÿêñÿí. Ñåâýè éàëàí áèð êÿëìÿäèð. Î,
ýÿíúëèê äþâðöíäÿêè äÿëèëèéèí èáòèäàè áèð øÿêëèäèð.
Õàúÿ Ìöôèä ýåäÿíäÿí ñîíðà Äèëøàä äÿùøÿòèíäÿí äÿëè îëìàã äÿðÿ-
úÿñèíÿ ÷àòûðäû. Áó õÿáÿðè Ôÿõðÿääèíÿ íÿ âàñèòÿ èëÿ éåòèðÿúÿéèíè äöøö-
íöðäöñÿ, áèð ÷àðÿ òàïà áèëìèðäè. Äèëøàä àüëàéûð âÿ ãÿëáèíäÿ Ôÿõðÿääèíÿ
àúûãëàíûá äåéèðäè: “Ñÿí ìÿíè äîüðóäàí äà ñåâñÿéäèí, èíäèéÿ ãÿäÿð
áóðàäàí àëûá àïàðàðäûí, ýþðöíöð, õàúÿ Ìöôèäèí äåäèêëÿðè òàìàìèëÿ
äîüðóäóð. Ñÿí ìÿíè ñåâñÿéäèí, ìÿí áó ýåúÿêè ùàäèñÿíèí ãàðøûñûíäà
òèð-òèð òèòðÿìÿçäèì”.
Äèëøàä áóíëàðû äöøöíÿðêÿí õàúÿ Ìöôèä ÿëèíäÿ áèð áàüëàìà è÷ÿðè
ýèðäè, îíó êöðñöíöí öñòöíäÿ ãîéóá äåäè:
— Áóíëàð ñÿíèí éîë ïàëòàðëàðûíäûð. Áó úàâàùèðàòû, áó èíúèëÿðè, áó
àëìàçëàðû äà õÿëèôÿ ùöçóðóíà ýåòäèéèí çàìàí öñòöíÿ òàõìàëûñàí.
Õàúÿ Ìöôèä Äèëøàäà ñîéóíóá éîë ïàëòàðëàðûíû ýåéèíìÿê ö÷öí
èìêàí âåðäè, ãàïûíû þðòöá äÿùëèçÿ ÷ûõäû. Äèëøàä ñîéóíóá éîë ïàëòàðëàðûíû
ýåéäèéè äÿãèãÿëÿðäÿ, éåíÿ Ôÿõðÿääèíè õÿáÿðäàð åòìÿê áàðÿñèíäÿ
äöøöíöðäö. Ýåéèíäè, Ôÿõðÿääèíèí éàäèýàð âåðäèéè ýÿðäÿíáÿíäè áèð äÿñ-
ìàëà áöêöá ãîéíóíà ãîéäó.
Õàúÿ Ìöôèä îòàüà ýèðèá, îíóí øåéëÿðèíè áàüëàéàðàã ýþòöðäö âÿ äåäè:
— Èíäè äàëûìúà ýÿë, áóðàäà þçöíö éàõøû àïàðìàäûíñà, õÿëèôÿ ñàðà-
éûíäà éàõøû àïàð. Áàüäàäû Ýÿíúÿ ùåñàá åòìÿ, îðàäà ùÿéàò òàìàìèëÿ
179

áàøãàäûð. Îðàäà ýþçÿëëèê íÿ ãÿäÿð ãèéìÿòëèäèðñÿ, àüûë âÿ ôÿðàñÿò äÿ
ãèéìÿòëèäèð. Ñÿíäÿí äàùà ýþçÿë øÿêèëëÿðè ðÿññàìëàð ÷ÿêÿ áèëÿð. Ñÿí
ùÿðýàù õÿëèôÿíèí ãÿëáèíè ÿëÿ àëà áèëñÿí, áöòöí Áàüäàäû ÿëèíÿ àëìûø îëà-
úàãñàí. Ëàêèí þçýÿíèí ñþçöíÿ áàõñàí, ýþçö äàüûíûã îëñàí, õÿëèôÿéÿ
ìÿõñóñ úàâàùèðè áàøãàëàðûíûí áîéíóíà ñàëìàã èñòÿñÿí, ñÿàäÿòèíè ùÿìè-
øÿëèê èòèðÿúÿêñÿí.
Õàúÿ Ìöôèä îòàãäàí äÿùëèçÿ ÷ûõäû. Ñàðàéäàí êö÷ÿ ãàïûñûíà ýÿëÿíÿ
ãÿäÿð Äèëøàäà áó íÿñèùÿòëÿðè âåðèðäè. Êö÷ÿéÿ ÷ûõäûãëàðû çàìàí Äèëøàä
ãàïûäà áèð íå÷ÿ òàõò-ðÿâàíûí äàéàíäûüûíû ýþðäö. Òàõò-ðÿâàíëàðû ñèëàùëû
ãóëàìëàð âÿ àòëûëàð àðàëûüà àëìûøäû, ÷öíêè ßìèð Èíàíú Ôÿõðÿääèíèí Äèë-
øàäû ãà÷ûðìàüà ùàçûðëàøäûüûíû åøèòìèøäè.
Õàúÿ Ìöôèä Äèëøàäûí øåéëÿðèíè áèðèíúè òàõò-ðÿâàíà ãîéäó, ñîíðà
ãûçûí ãîëóíäàí òóòóá òàõò-ðÿâàíûí ïèëëÿëÿðèíäÿí éóõàðû ãàëäûðäû. Òàõò-
ðÿâàí èïÿê ïÿðäÿ âÿ íÿôèñ õàë÷àëàðëà áÿçÿíìèøäè. Äèëøàä îðàäà èêè äÿñò
éîðüàí-äþøÿéèí ãîéóëäóüóíó ýþðöá Ìöôèäÿ ñóàë âåðäè:
— Áóðàäà êèì ýåäÿúÿêäèð?
— Áóðàäà áèð ñÿí, áèð äÿ ñÿíÿ õèäìÿò åòìÿê ö÷öí ìÿøøàòÿ1 ýåäÿ-
úÿêäèð.
Áèð àçäàí ñîíðà ìÿøøàòÿ äÿ òàõò-ðÿâàíà ÷ûõäû. Õàúÿ Ìöôèä ìÿøøà-
òÿéÿ ìöðàúèÿò åäèá òàïøûðûã âåðäè:
— ßìèð ùÿçðÿòëÿðè áó ãûçû ñÿíÿ òàïøûðûð. Áóíà ÷îõ úèääè äèããÿò âåð-
ìÿëèñÿí. Áóíóí éåìÿéè, è÷ìÿéè âÿ áöòöí åùòèéàúëàðû þç âàõòûíäà éåð-
áÿéåð åäèëìÿëèäèð.
Ìöôèä áó ñþçëÿðè äåéèá òàõò-ðÿâàíäàí äöøäö.
Òàõò-ðÿâàíëàð éîëà äöøäö. Áöòöí øÿùÿð éàòìûø, àé èñÿ Êÿïÿçèí
àðõàñûíà ÷ÿêèëìèøäè. Êö÷ÿëÿðäÿêè ãàðîâóëëàðûí ùÿðÿñè áèð áóúàüà ãûñû-
ëûá ìöðýöëÿéèðäè. Ùÿð åùòèìàëà ãàðøû òàõò-ðÿâàíëàðûí ïÿðäÿëÿðè ñàëûí-
ìûøäû. Ëàêèí Äèëøàä òàõò-ðÿâàíëàðûí ÿòðàôûíäà ýåäÿí àòëûëàðà ùèññ åòäèð-
ìÿäÿí, ïÿðäÿíèí éàíûíû ãàëäûðûá ùàíñû êö÷ÿ èëÿ ýåòäèéèíè þéðÿíìÿéÿ
÷àëûøûðäû.
Òàõò-ðÿâàíëàðûí êàðâàíû Ìÿñóäèééÿ àäëû õÿðàáÿ êàðâàíñàðàíûí
ãàðøûñûíäàí êå÷èðäè. Ýÿíúÿ ñÿôèëëÿðè âÿ øÿùÿð äèëÿí÷èëÿðè éàí-éàíà äö-
çöëÿðÿê, äèâàðëàðûí äèáèíäÿ éàòìûøäûëàð. Äèëøàä áó éåðäÿí êå÷ÿðêÿí
__________
1
Ì ÿ ø ø à ò ÿ — áÿçÿê âÿ òóàëåò èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàí ãàäûíäûð. Øÿðãèí êöáàð âÿ
àðèñòîêðàò àèëÿëÿðèíäÿ õàíûìëàðû áÿçÿìÿê ö÷öí áÿçÿê÷è ãàäûíëàð ñàõëàìàã àäÿò èäè.
Ùÿðÿìõàíàëàðäà ùÿð ãàäûíûí þç áÿçÿê÷èñè îëìàëû èäè.
180

Ôÿõðÿääèíèí îíà éàäèýàð âåðäèéè ñöëåéìàíèíè1 äÿñìàëûí è÷ÿðèñèíäÿ
äèëÿí÷èëÿðèí öñòöíÿ àòäû. Ãÿëáè ãèñìÿí ñàêèò îëäó, ÷öíêè ãèéìÿòëè øåéè
áþëöøäöðìÿê ö÷öí äèëÿí÷èëÿðèí àðàñûíäà èõòèëàô ÷ûõàúàã âÿ áåëÿ áèð ãèé-
ìÿòëè øåéèí äèëÿí÷èëÿðèí ÿëèíÿ íÿ âàñèòÿ èëÿ äöøäöéö ÿòðàôà éàéûëàúàãäû.
Ñöëåéìàíèíèí öçÿðèíäÿ “Ôÿõðÿääèíäÿí ñåâýèëè Äèëøàäà éàäèýàð”
ñþçëÿðè éàçûëìûøäû.
ÀÐÀÍ2
Ýÿíúÿ øÿùÿðèíäÿ áþéöê áèð ùÿéÿúàí âàð èäè. Àçÿðáàéúàíäà ìþâ-

úóä îëàí èòàÿòñèçëèéè ëÿüâ åòìÿê ö÷öí ýþíäÿðèëÿí Èðàã âÿ ôàðñ ãîøóíóí-
äàí 5 ìèí íÿôÿð äÿ Àðàí þëêÿñèíäÿ éåðëÿøäèðèëìèøäè. Àòàáÿé Ìÿùÿì-
ìÿä òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí áó äÿñòÿ ßìèð Èíàíúûí ýþñòÿðèøè èëÿ ùÿðÿêÿò
åäèð, âàõòèëÿ âåðýèäÿí áîéóí ãà÷ûðàí êÿíäëèëÿðè úÿçàëàíäûðûð âÿ ãàðÿò
åäèðäè. Ùÿáñëÿðèí âÿ ñöðýöíëÿðèí ñàéû-ùåñàáû éîõ èäè. Ìèíáÿðëÿðäÿ
õÿëèôÿ Òîüðóë âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä àäûíà õöòáÿ îõóòäóðìàìàã
öñòöíäÿ öñéàí÷û êÿíäëèëÿðè ãûðûá ìÿùâ åäèðäèëÿð. Ëàêèí Ýÿíúÿ øÿùÿ-
ðèíäÿ ìþâúóä îëàí èòàÿòñèçëèéè òÿñâèéÿ åòìÿê ìöìêöí îëìàìûøäû;
÷öíêè Ýÿíúÿ çèéàëûëàðû âÿ îðàäà òîïëàíìûø õàëã ðÿùáÿðëÿðè, þçëÿðèíèí
éåðëè ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí àëäàäûëäûüûíû éÿãèí åäèíúÿ, àúûãëàíìûø âÿ
èòàÿòñèçëèéÿ áàøëàìûøäûëàð.
Âàõòèëÿ, — ñöðýöí åäèëìèøäèð — äåéÿ øþùðÿò òàïàí Ýÿíúÿ õÿòèáè
Ìÿêêÿäÿí ãàéûäûá øÿùÿðÿ ýÿëìèøäè. Õàëãûí èíòèãàìûíäàí ãîðõóá Øèð-
âàíøàùëàðûí ùèìàéÿñèíÿ ïÿíàù àïàðàí ìöðèäëÿð Ýÿíúÿéÿ éûüûøûá, ÿëëÿ-
ðèíäÿ àüàú, äÿñòÿëÿðëÿ êö÷ÿëÿðè ýÿçèð âÿ ãàáàãëàðûíà êå÷ÿíëÿðè äþéöá
òÿùãèð åäèðäèëÿð. Àëèìëÿð, øàèðëÿð, èíúÿñÿíÿò èø÷èëÿðè úàìààò ýÿçÿí éåð-
ëÿðÿ, ìÿñúèäëÿðÿ âÿ ñÿéàùÿò éåðëÿðèíÿ ýåòìÿêäÿí ìÿùðóì åäèëìèøäè-
ëÿð. Ìöðèäëÿð Ìÿùñÿòè õàíûìûí Ýÿíúÿäÿí êþ÷öðöëìÿñè ö÷öí éåíÿ äÿ
ßìèð Èíàíúà ìöðàúèÿò åòìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Ëàêèí ßìèð Èíàíú Àçÿð-
áàéúàí ùþêìäàðû Ãûçûë Àðñëàíûí øåèð âÿ ÿäÿáèééàòà ãèéìÿò ãîéäóüóíó,
Ìÿùñÿòè âÿ Íèçàìèéÿ ùþðìÿò áÿñëÿäèéèíè åøèäèíúÿ õÿòèáÿ ìÿñÿëÿíè
__________
1
Øÿðã ÿôñàíÿëÿðèíäÿ Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí ñÿáà ìÿëÿêÿñè Áèëãåéñ ö÷öí ùÿäèé-
éÿ ýþíäÿðäèéè ãèéìÿòëè áîéóíáàüûíà Ñöëåéìàíè àäû âåðèëìèøäè.
2
Ìÿøùóð úîüðàôèéà àëèìè Ãÿçâèíè “Íöçùÿòëãëóá” àäëû ÿñÿðèíäÿ éàçûð êè, Àçÿðáàé-
úàíäà Àðàí äåéèëÿí ìÿìëÿêÿò Øÿðãäÿ èêèíúè Áåéíÿííÿùðåéíäèð. Àçÿðáàéúàíäà Àðàç
÷àéû èëÿ Êöð ÷àéûíûí àðàñûíäàêû øÿùÿðëÿð Àðàí øÿùÿðëÿðèäèð. Ìÿðêÿçè Ýÿíúÿ øÿùÿðèäèð.
181

àíëàòäû, ìöðèäëÿðèí áó òÿúàâöçöíÿ èìêàí âåðÿ áèëìÿéÿúÿéèíè õàòûðëàòäû.
Õÿòèáèí Ýÿíúÿéÿ ãàéûòìàñèëÿ õàëãûí ùþêóìÿòÿ ãàðøû áÿñëÿäèéè íèôðÿòèí
àëîâëàðû áèð äàùà àðòìûø îëäó. ßìèð Ýÿíúÿäÿ òÿçÿ áèð öñéàí ÷ûõìàñûíà
èìêàí âåðìÿìÿê âÿ áèÿò àëìàã ö÷öí Ýÿíúÿ õàëãûíà ðÿùáÿðëèê åäÿí-
ëÿðè ìÿñúèäÿ äÿâÿò åòìèøäè. Î, õàëãû ùÿì ãîðõóòìàã, ùÿì äÿ òÿçÿ
õàíÿäàíà èòàÿò åòäèðìÿê ö÷öí íÿñèùÿò âåðìÿê èñòÿéèðäè. Ìÿñúèäÿ Ôÿõ-
ðÿääèí äÿ äÿâÿò åäèëìèøäè. Äèëøàäûí îíà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóá îíóí
ßìèðÿ ãàðøû ìþâúóä îëàí øöáùÿëÿðèíè àçàëòìûøäû. Î, ìÿêòóáóí Äèëøàä
òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíà èíàíûðäû. Ìÿêòóá Äèëøàäûí þç õÿòòèëÿ éàçûëìûøäû.
Ôÿõðÿääèí ßìèðèí ÷àüûðäûüû ìöøàâèðÿäÿ èøòèðàê åòñÿéäè, ßìèðèí ÿëåé-
ùèíÿ ÷ûõûø åòìÿìÿëè èäè. Îíóí ÷ûõûøû ùÿð ùàëäà Äèëøàäûí âÿçèééÿòèíè
àüûðëàøäûðàúàã, áÿëêÿ äÿ, ßìèð îíëàðûí èçäèâàúûíà âåðäèéè ðàçûëûüû ýåðè
ýþòöðÿúÿê èäè. Ôÿõðÿääèí áóíëàðû äöøöíöðäö.
Î, Äèëøàäà îëàí ñåâýè âÿ äóéüóëàðûíû íÿ ãÿäÿð ñÿôÿðáÿð åäèðñÿ-
åòñèí, ßìèð Èíàíúûí áó ñåâýèéÿ âåðäèéè èìêàíëàðû íÿ ãÿäÿð ãèéìÿòëÿí-
äèðèðñÿ ãèéìÿòëÿíäèðñèí, éåíÿ äÿ ßìèð Èíàíúûí âÿ îíóí Àòàáÿéè
Ìÿùÿììÿäèí Àçÿðáàéúàíäàêû ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ áàðûøà áèëìèðäè. Î, õàëã
àçàäëûüûíûí ÿðÿá ìèçðàãëàðû, ôàðñ âÿ Èðàã ãûëûíúëàðû àëòûíäà ìÿùâ åäèë-
ìÿñèíÿ ñîéóããàíëûëûãëà áàõà áèëìèðäè. Î, áó âÿçèééÿò ãàðøûñûíäà àúèç-
ëÿøìèøäè. Ãÿùðÿìàíëûüûíà áàõìàéàðàã éàçûã âÿ ùÿéàòûí áöòöí èìêàí-
ëàðûíû óäóçìóø àäàìëàð êèìè íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè. ßìèðèí ÿëåéùèíÿ
ùÿðÿêÿò åòìÿê ôèêðèíè ãÿðàðëàøäûðäûüû çàìàí ñàíêè Äèëøàä ýÿëèá ýþçö-
íöí ãàðøûñûíäà äóðóð:
— Ôÿõðÿääèí, þçöíö ÿëÿ àë, ßìèð þç ñþçöíö ýåðè ýþòöðÿðñÿ, ìÿí
ìÿùâ îëàðàì, — äåéèðäè.
Ëàêèí Äèëøàäûí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàéûá, ôèêðèíäÿ: “Äèëøàä, ìÿíÿ èíàí,
ñÿíèí ñåâýèí ìÿíÿ ùÿð øåéäÿí àðòûãäûð”, äåìÿê èñòÿäèéè çàìàí, äèëÿí÷è
ùàëûíà ýÿòèðèëÿí ìèíëÿðúÿ àèëÿëÿðèí ãûç âÿ ãàäûíëàðû Ôÿõðÿääèíèí ýþçö-
íöí þíöíäÿ òÿúÿññöì åäèð âÿ õàëãûí êöðÿéèíäÿ ñÿñëÿíìÿêäÿ îëàí
ãàì÷û âÿ ìèçðàã ñÿñëÿðè Äèëøàäûí éàëâàðûø ñÿñëÿðèíè þðòöðäö.
Íèçàìè, ìÿñúèäÿ áÿðàáÿð ýåòìÿê ö÷öí Ôÿõðÿääèíèí éàíûíà ýÿëäè.
Î, Ôÿõðÿääèíè þç òÿáèè ùàëûíäà ýþðìÿéÿðÿê ñîðóøäó:
— Ñÿíè òÿáèè ùàëûíäà ýþðìöðÿì.
— Äîüðóäóð, ôèêèðëèéÿì.
— Íÿéèí ôèêðèíè åäèðñÿí?
— Õîøáÿõòëèéèìèç áàø òóòóð.
— Ùàíñû õîøáÿõòëèéèíèç?
182

— Äèëøàä èëÿ îëàí õîøáÿõòëèéèìèç.
— Èçäèâàú ìÿñÿëÿñèíèìè äåéèðñÿí?
— Áÿëè, îíó äåéèðÿì. Ñÿíúÿ, î, ñàäÿ áèð õîøáÿõòëèêìèäèð?
— Áàø òóòàðñà, áþéöê õîøáÿõòëèêäèð.
— Îíà ìÿí äÿ èíàíìûðäûì. Ëàêèí èíäè èíàíûðàì.
— Òÿçÿ õÿáÿðìè âàð?
— Âàð, ÷îõ äà ýþçÿë õÿáÿð!
— Àéûã îë êè, áó õÿáÿð Ñÿáà õàíûì ýÿòèðÿí õÿáÿðëÿðäÿí îëìàñûí.
— Éîõ, áó õÿáÿð äåéèë, Äèëøàäûí þçöíöí éàçäûüû ìÿêòóáäóð. Ýèçëèí
áèð ñþç éîõäóð, àëûá îõóéà áèëÿðñÿí.
Ôÿõðÿääèí úèáèíäÿí Äèëøàäûí ìÿêòóáóíó ÷ûõàðûá èíàíäûðûúû áèð òþâð
èëÿ Íèçàìèéÿ óçàòäû. Íèçàìè ìÿêòóáó àëûá ÷îõ äèããÿòëÿ îõóäó, ìÿêòóáó
ÿëèíäÿ ñàõëàéàðàã ãàøëàðûíû ãîøàëàøäûðäû âÿ áèð àç ôèêèð åòäèêäÿí ñîíðà:
— Ìÿêòóá Äèëøàä òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûøäûð, áóíà øöáùÿ éîõäóð. Ëàêèí
áó ìÿêòóá áèð ñÿáÿáñèç äåéèë.
— Ñÿáÿá îäóð êè, ßìèð áóíóíëà ìÿíè õÿáÿðäàð åòìÿê èñòÿìèøäèð.
Áó äà êè, ùàçûðëûã ýþðìÿê ö÷öíäöð.
— Éîõ, Ôÿõðÿääèí, èíàíà áèëìèðÿì. Ìÿí ñÿíè áó ãÿäÿð äÿ àâàì âÿ
ñàäÿ áèëìèðäèì. Ñÿí ßìèð Èíàíúû òàíûìûðñàíìû? Îíóí õÿëèôÿéÿ éàçäûüû
ìÿêòóáó îõóìàäûíìû? Âàõò ãàçàíìàã ö÷öí Äèëøàäû ñÿíÿ âÿäÿ âåðäè-
éèíè áàøà äöøìöðñÿíìè? Íåúÿ îëóð êè, ßìèð Èíàíú ìþâãåéèíè ìþùêÿì
åòäèéè âÿ àðõàñûíäà ùÿäñèç-ùåñàáñûç áèð ãîøóí äóðäóüó çàìàí ùå÷ áèð
òÿçéèã îëìàäàí þçö ìÿêòóá ýþíäÿðèá, Äèëøàäû ñÿíÿ âåðèð? Ìÿí áóíó
áèð ùèéëÿ ùåñàá åäèðÿì, ìÿíÿ èíàí, áó ìÿêòóá áþéöê áèð ùàäèñÿ èëÿ ÿëà-
ãÿäàðäûð. Ìÿí èñòÿðäèì êè, äîñòóì ãûëûíú âÿ ìèçðàã ãÿùðÿìàíû îëäóüó
êèìè, òÿäáèð âÿ äöøöíúÿ ãÿùðÿìàíû äà îëàéäû! Þçöíö øàøûðìà, ìÿí åëÿ
áèëèðÿì êè, Äèëøàä Ýÿíúÿäÿ äåéèëäèð. Ìÿêòóá èñÿ ñÿíè èüôàë åòìÿê
ö÷öíäöð.
— Äèëøàä ìÿíè èüôàë åòìÿêìè èñòÿéèð?! Áóíà êèì èíàíà áèëÿð?!
— Ñÿíè Äèëøàä èüôàë åòìÿê èñòÿìÿç, áèëÿêñ îíó èüôàë åäèá áó ìÿê-
òóáó éàçäûðàðëàð.
Ôÿõðÿääèí ôèêðÿ ãÿðã îëäó, áó ôèêðèí òÿñèðè èëÿ äÿ àüçûíäàí áó ñþç-
ëÿð ÷ûõäû:
— Ýåäÿúÿéÿì äÿ, áèëäèéèìè äàíûøàúàüàì äà — äåäèêäÿ Íèçàìè äÿð-
ùàë îíóí íÿ áàðÿäÿ äöøöíäöéöíö àíëàäû âÿ ýöëÿðÿê äåäè:
— Õàëã ñóñäóüó çàìàí ñÿíèí äàíûøìàüûí ñöêóòó ïîçàð, õàëãûí ôèê-
ðèíÿ òÿêàí âåðÿð, ëàêèí ðÿùáÿðëÿð ñóñäóüó çàìàí õàëã äöøìÿíèí ùàãëû
183

îëäóüó ãÿíàÿòèíÿ ýÿëÿðÿê, ðÿùáÿðëÿðè àòà äà áèëÿð. Úÿáùÿäÿ ãûëûíúà,
ìÿúëèñäÿ ýþçÿë âÿ äÿéÿðëè íèòãÿ ìàëèê îëàíëàð ãÿùðÿìàíäûð. Áèçúÿ,
õàëãûí ýÿëÿúÿéè âÿ ìöãÿääÿðàòû íÿ ãÿäÿð äÿéÿðñèç âÿ éîõñóë îëóðñà
îëñóí, î éåíÿ òÿê áèð øÿõñèí çÿíýèí ìöãÿääÿðàòûíäàí äÿéÿðëè âÿ ãèé-
ìÿòëèäèð. Ùàëáóêè áó êèìè èúëàñëàðäà áöòöí Øÿðãäÿ íöìóíÿâè âÿ éöê-
ñÿê áèð ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìöãÿääÿðàòû ùÿëë
åäèëèð. Áèçèì ìÿäÿíèééÿòèìèçè ñþíìöø âÿ ýåðè ãàëìûø ôàðñ âÿ ÿðÿá
ìÿäÿíèééÿòèëÿ áèð ãàáà éåðëÿøäèðìÿê èñòÿéÿíëÿðëÿ à÷ûã äàíûøìàã
ëàçûìäûð. Áèç èðÿëèäÿéèê, áèçè áèð äàùà ýåðè ãàéòàðûá ÿðÿá ìÿäÿíèééÿòè-
íèí ãàáûüûíà ñîõìàã èñòÿéÿíëÿð ñÿùâ åäèðëÿð. Áóíó îíëàðà àíëàòìàã
ëàçûìäûð Áó èñÿ à÷ûã äàíûøìàãëà ìöìêöíäöð. ßðÿáëÿð áèçÿ äèí ýÿòèð-
äèëÿð, ãÿáóë åòäèê, òÿðèãÿòëÿð, ìÿçùÿáëÿð ýÿòèðäèëÿð, ãÿáóë åòäèê, ëàêèí
äèëëÿðèíè, ìÿäÿíèééÿòëÿðèíè ãÿáóë åòìÿéÿúÿéèê, ÷öíêè áèçèì ìÿäÿíèé-
éÿòèìèç þç äèëèìèçèí ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäóð. Áèç òÿðèãÿòëÿðè âÿ îíëàðûí
äîüóðäóüó òöêÿíìÿç ìþâùóìàòû àíúàã ìÿäÿíèééÿòèìèçèí âàñèòÿñèëÿ
òÿñâèéÿ åòìÿëèéèê. Äöøìÿíëÿðèìèç áèçè èðàíëûëàðëà ìöãàéèñÿ åòìÿìÿëè-
äèð. Îíëàð èñòèëà÷û Èñêÿíäÿðè ïåéüÿìáÿð äåéèá ýþéëÿðÿ ãàëäûðäûãëàðû
ùàëäà, áèç áóíóí ÿêñèíÿ îëàðàã ÿðÿáëÿðëÿ äþðä éöç èëäÿí áÿðèäèð âóðó-
øóðóã âÿ ìöùàðèáÿìèç èíäè äÿ äàâàì åäèð. Ìÿí ÿìèíÿì êè, íÿùàéÿò,
ãàëèá äÿ ýÿëÿúÿéèê. Äóð àéàüà, âàõòäûð, ìÿñúèäÿ ýåòìÿê ëàçûìäûð.
Áöòöí Àðàí þëêÿñèíèí ýþçö áèçèì àüçûìûçäàäûð. Ãàëõ, äåéèðÿì, ãàëõ!
Íèçàìèíèí íÿñèùÿòëÿðè Ôÿõðÿääèíèí ãàíûíäà ùå÷ áèð çàìàí äóéìà-
äûüû áèð úîøãóíëóã éàðàòäû. Øàä âÿ ãöââÿòëè áèð öðÿêëÿ åâäÿí ÷ûõûá ìÿñ-
úèäÿ ýÿëäèëÿð.
Ìÿñúèääÿ ÿùàëè ÿëèíäÿí éåð éîõ èäè. Àðàí øÿùÿðëÿðèíèí ùàìûñûíäàí
íöìàéÿíäÿëÿð ýÿëìèøäè. Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèí ìÿñúèäÿ äàõèë îëäóüó
çàìàí, ùàìû àéàüà ãàëõäû. Øàèðÿ âÿ ãÿùðÿìàíà ãàðøû áó åùòèðàì ùþêó-
ìÿòÿ ãàðøû à÷ûã áèð íöìàéèø øÿêëèíè àëäû. Ýÿíúÿ ãàçèñè ßìèð Èíàíúûí
òàïøûðûüûíà ýþðÿ ìèíáÿðÿ ÷ûõäû. Õÿëèôÿíèí, Òîüðóëóí âÿ Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿäèí àäûíà óçóí áèð õöòáÿ îõóäó. Ñîíðà äà úàìààòû õÿëèôÿíèí,
Òîüðóëóí âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí èòàÿòèíÿ ÷àüûðäû. Õöòáÿñèíäÿ
ùþêìäàðûí ÿäàëÿòèíäÿí, Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí àáàäëûüûíäàí äàíû-
øàíäàí ñîíðà öñéàí ìÿñÿëÿëÿðèíÿ êå÷ÿðÿê äåäè:
— Áÿçè ãóëäóðëàð, ãà÷àãëàð âÿ ñîéüóí÷óëàð ùþêóìÿòÿ éàüû îëäóãëàðû
ö÷öí, Àëëàù áÿíäÿëÿðèíèí ðàùÿòèíè ïîçóðëàð. “Òÿçÿ ãàíóí âåðèí!” äåéèá
ãûøãûðàíëàð þç ñþçëÿðèíè à÷ûãäàí äåìÿê èñòÿìèðëÿð. Îíëàð “Òÿçÿ ãàíóí
âåðèí” äåéÿíäÿ êþùíÿ ãàíóíóí ëÿüâ åäèëìÿñèíè èñòÿéèðëÿð. Áóðàñû
184

áöòöí Àðàí õàëãûíà ìÿëóìäóð êè, ïåéüÿìáÿð-çèøàíèí òÿòáèã åòäèéè
ãàíóíëàðäûð. Ëàêèí àâàì õàëã îíëàðûí “òÿçÿ ãàíóí” ñþçö èëÿ íÿ äåìÿê
èñòÿäèéèíè áèëìèð. Ùÿðýàù áèëñÿéäèëÿð, îíëàðûí ñþçëÿðèíÿ áàõìàçäûëàð,
îíëàðû äþéöá õàëã àðàñûíäàí ÷ûõàðàðäûëàð. Ëàêèí íÿ îëóáñà êå÷èá ýåäèá-
äèð. Èíäè õÿëèôÿíèí âÿ Àòàáÿéèí ìÿðùÿìÿòè Àðàí õàëãûíà øàìèë îëóáäóð.
Õÿëèôÿ áöòöí ýöíàùêàðëàðû áàüûøëàìûø âÿ øÿùÿðëÿðäÿ ñàêèòëèéè áÿðïà
åòìÿê ö÷öí þç ãîøóíëàðûíû ýþíäÿðìèøäèð.
Ãàçèäÿí ñîíðà ßìèðèí þçö äÿ, âÿçèðè Òîõòàìûø äà äàíûøäûëàð. Äàíû-
øûãëàð ìþâçó âÿ ìöíäÿðèúÿ åòèáàðèëÿ áèð-áèðèíäÿí î ãÿäÿð äÿ ôÿðãëè
äåéèëäè.
Ðÿñìè øÿõñëÿðèí äàíûøûãëàðû áèòäèêäÿí ñîíðà ÿìèð éåíÿ äÿ Àðàí
íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ìöðàúèÿòëÿ Ñîëòàí Òîüðóëà âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ
áèÿò åòìÿê ìÿñÿëÿñèíè ãîéäó. Ëàêèí áèÿò åòìÿê ö÷öí íÿ éåðèíäÿí òÿð-
ïÿíÿí, íÿ äÿ äàíûøìàã èñòÿéÿí éîõ èäè.
Ôÿõðÿääèí äàíûøìàã ö÷öí èúàçÿ èñòÿäèêäÿ ßìèð ÷îõ ìÿìíóíèé-
éÿòëÿ îíà ñþç âåðäè, ÷öíêè ßìèð Äèëøàä òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóá-
ëà Ôÿõðÿääèíèí ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ îëàí ôèêðèíè äÿéèøäèéèíè çÿíí åäèðäè.
Ôÿõðÿääèí àéàüà ãàëõûá ìèíáÿðèí éàíûíà ýåòäè âÿ äàíûøìàüà áàø-
ëàäû:
— Áóðàäà äàíûøûëàí ìÿñÿëÿëÿðèí ùàìûñûíà àéðû-àéðûëûãäà úàâàá âåð-
ìÿê ëàçûì äåéèë, ÷öíêè ùÿð êÿñ åéíè áèð ìÿñÿëÿ ùàããûíäà äàíûøäû.
Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, äàíûøàíëàðûí ùàìûñû èëùàìûíû áèð ìÿíáÿäÿí àëìûø-
äûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí äàíûøàí úÿíàáëàðûí ÷îõ ìöÿììàëû îëàí ôèêèðëÿ-
ðèíè ãèñìÿí èçàù åòìÿéÿ ÷àëûøàúàüàì. Çÿííèìúÿ, áó èçàùàòäàí ñîíðà
òÿçÿ õàíÿäàíà áèÿò åòìÿê ìÿñÿëÿñè âÿ áóíóí ùàíñû øÿðòëÿ ìöìêöí
îëàúàüû þç-þçöíÿ ùÿëë åäèëÿúÿêäèð.
ßââÿëà, áóíó äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, õÿëèôÿíèí ôÿðìàíû ýÿëäèéè çàìàí
áèçèì áèÿòäÿí áîéóí ãà÷ûðìàüûìûçûí ñÿáÿáè âàð èäè. ×öíêè áèÿò åòìÿê
ãàéèáàíÿ øÿêèëäÿ äîüðó îëìàçäû, õàëã áèÿò åòäèéè çàòû ýþðöá òàíûìàëû
èäè. Ùàçûðäà èñÿ ìÿñÿëÿ àéäûíäûð. Ùþêìäàðûí þçöíö ýþðìÿñÿê áåëÿ,
áèÿò ìÿñÿëÿñèíè ìöçàêèðÿéÿ ãîéà áèëÿðèê. ×öíêè òÿçÿ õàíÿäàí áó áèð
íå÷ÿ àéûí ÿðçèíäÿ þç ñèìàñûíû ýþñòÿðìèøäèð.
Ìÿí Àðàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí áóðà òîïëàíìûø íöìàéÿíäÿëÿðÿ
ìöðàúèÿò åäÿðÿê îíëàðà ñóàë âåðèðÿì:
— Áèçÿ íÿ êèìè ùþêìäàð, íÿ êèìè áèð öñóë-èäàðÿ ëàçûìäûð?
Ôÿõðÿääèíèí áó ñóàëûíà ùå÷ êÿñ úàâàá âåðìÿäè. Ôÿõðÿääèí þç íèò-
ãèíè äàâàì åòäèðèá äåäè:
185

— Úàâàá âåðÿí éîõäóðñà, ìÿí âåðäèéèì ñóàëûí úàâàáûíû þçöì âåðÿ
áèëÿðÿì. Áèçÿ íÿ êèìè áèð ùþêìäàð âÿ íÿ êèìè áèð öñóë-èäàðÿ
ëàçûìäûð?!
Àçÿðáàéúàí õàëãû þç òàðèõèíè áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð êöò âÿ ñàâàäñûç
õàëã äåéèëäèð. Áèçèì ìÿäÿíèééÿò âÿ òàðèõèìèçèí èíêèøàô äþâðöíÿ àèä
îëàí âÿñèãÿëÿð, èñòèëà÷û ÿðÿáëÿð âÿ úàùàíýèð èðàíëûëàðûí âóðäóüó çÿðáÿ-
ëÿðÿ áàõìàéàðàã òàìàìèëÿ àðàäàí ãàëäûðûëìàìûøäûð.
Úàùàíýèðëÿðèí ãûëûíú, ìèçðàã, îõ âÿ íèçÿëÿðëÿ òàáå åäÿ áèëìÿäèêëÿðè
áó þëêÿ, õàðèúè þëêÿëÿðè þç ñÿíàéå ìÿùñóëëàðû èëÿ äîéóðàí âÿ äöíéàíûí
ùÿð òÿðÿôèíäÿí òàúèðëÿð úÿëá åäÿí ìÿäÿíè þëêÿ îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí
øÿùÿðëÿðè âàõòèëÿ äöíéà òèúàðÿòèíèí áèòìÿç áèð àíáàðû âÿçèôÿñèíè äàøû-
ìûøäûð.
Áàúåðÿâàí-Êÿøòàñôè1, Ìÿùìóäàáàä, Áÿðçÿíä êèìè áþéöê òèúàðÿò
áàçàðëàðû úàùàíýèðëÿðèí àò òÿïèêëÿðè àëòûíäà ñöðòöëöá éåðëÿ éåêñàí îëäó.
Àðòûã Ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿí Ãàðà äÿíèç âàñèòÿñèëÿ Ãàðàáàü, Ýÿíúÿ âÿ
Øàìàõûéà ýÿëÿí òàúèðëÿðèí ÿâÿçèíÿ, úÿíóáäàí ÿëè ãûëûíúëû ÿðÿáëÿð âÿ
ôàðñëàð ýÿëìÿéÿ áàøëàäû. Áèç àçÿðáàéúàíëûëàð þç åâèìèçäÿ ðàùàò éàøà-
ìàã ÿâÿçèíÿ äþðä ÿñðäÿí áÿðè ÿðÿáëÿð, ôàðñëàð, ñÿëúóãèëÿð âÿ ñàèðÿëÿðëÿ
þëöì-äèðèì ìöùàðèáÿñè àïàðûðûã. Ùàçûðäà áèçÿ åëÿ áèð ùþêóìÿò ëàçûì-
äûð êè, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àðçóëàðûíû ùÿéàò êå÷èðñèí âÿ õàëãûí þç âÿòÿ-
íèíäÿ ðàùàò éàøàìàñû ö÷öí èìêàí éàðàòñûí. Ùàçûðêû õàíÿäàí èø áàøûíà
êå÷äèéè ýöíäÿí áÿðè õàëãûí àðçóëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿúÿê ùå÷ áèð
òÿøÿááöñ åòìÿäè. Áèç éåíÿ äÿ êÿíäëÿðÿ âÿ øÿùÿðëÿðÿ úÿçà äÿñòÿëÿðèíèí
ýþíäÿðèëäèéèíè ýþðäöê, éåíÿ äÿ ùàìàí ãàì÷ûëàðûí âÿ ùàìàí àüàúëàðûí
ñÿñèíè åøèòäèê.
Áóðàäà ãàçè úÿíàáëàðû Àçÿðáàéúàí öñéàí÷ûëàðûíû ãóëäóð, ãà÷àã âÿ
éîëêÿñÿí äåéÿ àäëàíäûðäû. Ìÿíúÿ, úÿíàá ãàçè þç ôèêðèíè ìöãÿääÿì âÿ
ìöÿõõÿð äåäè. Î, éîëêÿñÿíëÿð âÿ ãóëäóðëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðàí öñéàí-
÷ûëàð äåìÿê ÿâÿçèíÿ, éîëêÿñÿí âÿ ãóëäóð öñéàí÷ûëàð — äåäè.
Ìÿí çÿíí åäèðÿì êè, òÿçÿ õàíÿäàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí íÿ óüðóí-
äà ìöáàðèçÿ àïàðäûüûíû òÿéèí åòäèêäÿí âÿ õàëãûí ñåâìÿäèéè ùàêèìëÿðè
Àçÿðáàéúàíäàí ðÿää åòäèêäÿí ñîíðà áèÿò ìÿñÿëÿñèíè Àçÿðáàéúàí õàë-
ãûíûí ãàðøûñûíäà ãîéà áèëÿð. Áèç áþéöê áèð ìÿäÿíèééÿòè ñàõëàìàã,
Àçÿðáàéúàíû àçàä áèð ìÿìëÿêÿò êèìè éàøàòìàã, ñÿíÿòèí âÿ ÿäÿáèééà-
òûí áîüóëìàñûíà èìêàí âåðìÿìÿê ö÷öí ÿëèìèçäÿí ýÿëäèéè ãÿäÿð ÷àëûø-
__________
1
Ãÿçâèíè, úèëä 1.
186

ìàëûéûã. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, õàëãûí íÿ èñòÿäèéèíè ìÿðêÿçè ùþêóìÿòÿ
äîüðó áèð ñóðÿòäÿ éåòèðñÿëÿð, áèð äàùà ãûëûíúëàðûìûçû ãûíûíäàí ÷ûõàðìàüà
åùòèéàú ãàëìàç.
Ôÿõðÿääèí ñþçöíö áèòèðäèêäÿí ñîíðà Íèçàìè ßìèð Èíàíúà ìöðàúèÿò
åäèá äàíûøìàã èñòÿäè. ßìèð Èíàíú îíóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè ÷îõ ýþçÿë
áèëèðäè, îíóí ùþêóìÿò ëåùèíÿ áèð êÿëìÿ äÿ îëñà ñþéëÿìÿéÿúÿéèíè áèëèðäè.
Ëàêèí îíà ñþç âåðìÿìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäè, ÷öíêè Ôÿõðÿääèíèí ÷ûõûøû
õàëãû îíñóç äà ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ ùàçûðëàìûøäû. Áóíà ýþðÿ äÿ ßìèð
èñòÿð-èñòÿìÿç Íèçàìèéÿ ñþç âåðäè. Íèçàìè ñþçöíö áó ìèñðàëàðëà
áàøëàäû:
Ýÿð ìÿëèê, èíÿñò äÿð èí ðóçèýàð,

Ìÿí áÿ òþ âèðàíÿ äÿùÿì ñÿä ùÿçàð.1
“Ñåë äöíéàíû òóòóáäóð. Àüûëëû àäàìëàð ñåë ýÿëäèéè çàìàí åâèíäÿí

äèøàðû ÷ûõìàç. Ìÿí áó âÿçèééÿòè ýþðäöéöì çàìàí ãàïûìû òàìàìèëÿ
áàüëàéûá áèð òÿðÿôÿ ÷ûõìàã èñòÿìèðÿì. Ëàêèí áóíó ìÿí áàúàðìûðàì,
÷öíêè ìÿíèì ãàïûì ùÿð êÿñèí öçöíÿ à÷ûã îëìàëûäûð. Ëàêèí ùàâà îëäóã-
úà êöëÿêëèäèð”2.
Ùþêóìÿò âÿ õàíÿäàí äÿéèøìÿñèëÿ ìÿìëÿêÿò ÿùëè áèð øÿðòëÿ áàðûøà
áèëÿð. Î øÿðò — öñóëè-èäàðÿíèí äÿéèøìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Ãàì÷ûíû áóíóí
ÿëèíäÿí àëûá áàøãàñûíûí ÿëèíÿ òàïøûðìàã õàëãûí ùÿéàòûíäà òÿçÿëèê òþðÿäÿ
áèëìÿç. Ùÿðýàù þçöíö áèçÿ ùþêìäàð ñàéàíëàð áèçèì ö÷öí éöêñÿê áèð
ìÿäÿíèééÿò ýÿòèðÿ áèëìèðñÿ, î çàìàí áèçèì ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ äÿ
òîõóíìàìàëûäûðëàð.
Ìÿí ÷îõ òÿÿúúöá åäèðÿì êè, áó ýöí éåíÿ äÿ áèÿò àëìàã ìÿñÿëÿñè
ìåéäàíà àòûëìûøäûð. Áèç ÿëèìèçè êèìëÿðÿ óçàòìàëûéûã?! Ùàíñû ÿëëÿðè
þïöá áèÿò åòìÿëèéèê?! Áèç ùå÷ âàõò äîäàãëàðûìûçû ãàðäàøëàðûìûçûí
ãàíûíà áàòûðìàã èñòÿìèðèê, ÷öíêè áèÿò ö÷öí þïÿúÿéèìèç ÿëëÿð Àçÿðáàé-
úàí õàëãûíûí ãàíû èëÿ áîéàíìûøäûð. Î ÿëëÿð ãàíäàí ãóðóìàéûð, ÷öíêè ùÿð
ýöí òÿçÿ ãàíëàð òþêöðëÿð. Áó ãàíëàðû äàéàíäûðìàã âÿ áóýöíêö õÿéà-
íÿòëÿðè óíóòäóðìàã ö÷öí áèðèíúè íþâáÿäÿ õÿéàíÿòèí áàøûíäà äóðàíëàðû
úÿçàëàíäûðìàã ëàçûìäûð. Õàëãûí ðóùóíà, ÿçÿìÿòèíÿ, ìÿäÿíèééÿò âÿ
éöêñÿëèøèíÿ óéüóí áèð öñóë-èäàðÿ éàðàäûëìàäàí õàëãûí åòèìàäûíû
ãàçàíìàã îëìàç.
__________
1
ßýÿð ðóçèýàðûí ïàäøàùû áóäóðñà, ìÿí ñÿíÿ éöç ìèíëÿðúÿ õàðàáà âåðÿ áèëÿðÿì.
2
“Èñêÿíäÿðíàìÿ”äÿí
187

Íèçàìè óçóí íèòãäÿí ñîíðà îòóðäó. ßìèð, Ôÿõðÿääèí âÿ Íèçàìèéÿ
úàâàá âåðìÿê èñòÿäèñÿ äÿ, ôöðñÿò òàïà áèëìÿäè; ÷öíêè áèÿò åòìÿìÿê
ö÷öí õàëãûí ÷îõ ùèññÿñè ìÿñúèäè áóðàõûá Ìÿëèêøàù ìåéäàíûíà ÷ûõ-
ìûøäû.
ØßÐßÔËÈ ÀÈËß
Ìÿùñÿòè õàíûì õÿñòÿëèê éàòàüûíäà èäè. Íå÷ÿ ýöíäö êè, ñöôðÿ áàøûíà
ýÿëÿ áèëìèðäè.
Íàùàð âàõòû èäè, Ðÿíà ñöôðÿíè à÷ûá Íèçàìèíè íàùàð éåìÿéèíÿ ÷àüûð-
äû. Íèçàìè éåíÿ äÿ ñÿëèãÿ èëÿ ãÿëÿì âÿ êàüûçûíû éûüûøäûðûá éàíûíäàêû
ùåéáÿéÿ ãîéäó âÿ ïèëëÿêÿíëÿðäÿí ãàëõûá ñöôðÿ áàøûíà ýÿëäè. Ñöôðÿ
îëäóãúà éîõñóë èäè. Îðàäà ñöääÿí âÿ àðïà ÷þðÿéèíäÿí áàøãà ùå÷ áèð øåé
éîõ èäè. Íèçàìè îòóðäó, íàùàð éåìÿéèíÿ áàøëàðêÿí Ðÿíà îíà ñóàë âåðäè:
— Ìÿí ÷îõäàíäûð êè, áèð øåéè ñÿíäÿí ñîðóøìàã èñòÿéèðäèì, àììà
úÿñàðÿò åòìèðäèì, áèëìèðÿì ñÿí î ñóàëà úàâàá âåðìÿê èñòÿéÿúÿêñÿíìè?!
— Íÿ ö÷öí úÿñàðÿò åòìèðäèí?! Ìÿíèì ñÿíäÿí áàøãà þçýÿ áèð ñèðð
éîëäàøûì âàðäûðìû?! Äàíûø, óòàíìà, áèëìÿäèéèí øåéëÿðèí ùàìûñûíû
ìÿíäÿí ñîðóø.
Ðÿíà Íèçàìèíèí ñþçëÿðèíäÿí úÿñàðÿò àëàðàã ñþçÿ áàøëàäû:
— Ìÿí ùÿð éåðäÿ åøèäèðÿì êè, Íèçàìè Ýÿíúÿ øàèðëÿðèíèí ùàìûñûí-
äàí ãöââÿòëèäèð âÿ ñÿíÿòêàð øàèðäèð. Ëàêèí íÿäÿíñÿ ñÿí îíëàðûí ùàìû-
ñûíäàí éîõñóë âÿ ôÿãèð áèð ùÿéàò êå÷èðìÿêäÿñÿí. ßáöë-Öëàíûí äþâëÿ-
òèíÿ, úÿëàëûíà áàõ. Ãàïûñûíäàêû ãóëàìëàðûí, úàðèéÿëÿðèí âÿ íþêÿðëÿðèí
ñàéû-ùåñàáû éîõäóð. Îíóí àðâàäû Úàùàíáàíó âÿ ãûçû Ìàùòàá õàíûì
êö÷ÿéÿ ÷ûõäûãëàðû çàìàí õàëã åëÿ áèëèð êè, ßìèðèí ãàäûíû Ñàôèéÿ õàòóí-
äóð ýÿëèð.
Ùÿëÿ Ôÿëÿêè øàèðè äåìèðÿì. Îíóí äà äþâëÿò âÿ ñÿðâÿòèíèí ñàéû
éîõäóð. Îíëàðûí òþâëÿëÿðèíäÿ ìÿìëÿêÿòèí ÿí úèíñ àòëàðû áàüëàíûáäûð.
Ùÿãàéèã òÿõÿëëöñëö øàèðè î ãÿäÿð ýþéÿ ãàëäûðûáëàð êè, íÿùàéÿò, Øèðâàí
õàãàíû îíà þç àäûíû âåðìèøäèð. Ùàçûðäà õàëã ùÿð éåðäÿ Õàãàíèíèí ùþð-
ìÿò âÿ äþâëÿòèíäÿí äàíûøûð. Î øàèðëÿð ùàìûñû ñöðöëÿðÿ, èëõûëàðà ìàëèê
îëäóüó ùàëäà, ñÿíèí ýöìàíûí àíúàã àðûã áèð èíÿéÿ ýÿëèð. Îíëàð ìàëèêà-
íÿëÿðÿ, áàüëàðà, óúà âÿ òÿíòÿíÿëè ñàðàéëàðà ìàëèêäèðëÿð. Áèç èñÿ ïàë÷ûã
âÿ ñóâàãëû áèð äàìûí ñàùèáèéèê. Ìÿí àíúàã áóíëàðûí ñÿáÿáèíè áèëìÿê
èñòÿðäèì. Ëàêèí ìÿí ñÿíäÿí ÷îõ õàùèø åäèðÿì êè, ìÿíèì áó ñóàëûìà
188

áàøãà ìÿíà âåðìÿ, åëÿ äöøöíìÿ êè, ìÿí áó éîõñóë ùÿéàòûìûçäàí øèêà-
éÿòëÿíèðÿì. ×öíêè ìÿí áó åâÿ ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë äÿ áó åâè âÿ áó
åâèí ñàùèáèíè ÷îõ éàõøû òàíûéûðäûì. Éóõàðûäà ñàéäûãëàðûìûí ùå÷ áèðèñè
ìÿíÿ çàëûì äåéèë, ìÿí àòàìûí åâèíäÿ äÿ áåëÿ áèð ùÿéàò êå÷èðèðäèì.
Íèçàìè éåìÿéÿ áàøëàìàìûøäû, Ðÿíàíûí äàíûøûãëàðûíû äèããÿòëÿ äèí-
ëÿéèðäè. ×öíêè Ðÿíà îíóí åâèíÿ ýÿëäèéè ýöíäÿí áÿðè, îíóíëà áó ãÿäÿð
úèääè äàíûøìàìûøäû. Î, ÿëèíè óçàäûá Ðÿíàíûí ýþçëÿðè öçÿðèíÿ äöøÿí
òöêëÿðè áàðìàãëàðû èëÿ éóõàðû äàðàäû âÿ äåäè:
— Ìÿíèì ðóùóì âÿ ìÿíèì øàäëûüûì Ðÿíà! Âåðäèéèí ñóàëëàðûí
úàâàáû ÷îõ ñàäÿäèð. Øàùëàð âÿ ùþêìäàðëàð õÿëÿòëÿðèí êèìëÿðÿ âåðèëìÿñè
ö÷öí ÷îõ äöøöíöðëÿð. Ñÿí ùþêìäàðûí ùöçóðóíäà äóðóá áàøûíû ÿéìÿ-
ñÿí, äàëäàí ÷èéíèíÿ õÿëÿò ñàëìàçëàð. Èíäè ìÿíÿ úàâàá âåð ýþðöì, Ðÿíà,
ñÿí ìÿíèì áàøûìûí ùÿð áèð ãàòèë, àë÷àã ùþêìäàðûí ãàáàüûíäà ÿéèëìÿ-
ñèíÿ ðàçû îëà áèëÿðñÿíìè?
Ðÿíà àüëàäû, ýþçëÿðèíèí éàøû ãàðøûñûíäà ãîéóëàí ãóðóìóø àðïà
÷þðÿéèíè èñëàòìàüà áàøëàäû âÿ òóòãóí áèð ñÿñëÿ äåäè:
— Ñÿíèí áàøûíà àíä è÷èðÿì, ìÿí î áàøûí ÿéèëìÿñèíÿ ðàçû äåéèëÿì.
Ìÿíèì ïÿðÿñòèøëÿðèìÿ ñÿáÿá îëàí éåýàíÿ áèð øåé âàðñà, î äà ñÿíèí
áàøûíûí ÿéèëìÿçëèéèäèð.
Íèçàìè îíóí ýþçëÿðèíèí éàøûíû ñèëÿðÿê àëíûíäàí þïäö âÿ ñþçöíö
äàâàì åòäèðäè:
— Î õÿëÿòëÿðèí ðÿíýè áèð ÷îõëàðûíû àëäàäûð. Ëàêèí î õÿëÿòëÿðèí êÿêëèê
îâëàéàí îâ÷óëàðûí ýÿçäèðäèéè “äàëâà1”ëàðäàí ùå÷ áèð ôÿðãè éîõäóð. Øàù-
ëàð âÿ õàãàíëàð, úàù-úàëàë âÿ äÿáäÿáÿ äöøêöíö îëàíëàðû ùàìàí õÿëÿò-
ëÿðëÿ îâëàéûðëàð. Î êèìè õÿëÿòëÿð øÿðÿô âÿ âèúäàíû äÿôí åòìÿê ö÷öí áèð
êÿôÿí âÿçèôÿñèíè ýþðöð. Øàèðëÿðèí ÿëëÿðèíäÿ îëàí ìàëèêàíÿëÿð, áàü-áàü-
÷àëàð, õàíÿýàùëàð, ãóëàìëàð, êÿíèçëÿð âÿ úàðèéÿëÿð, ïóë ìöãàáèëèíäÿ
àëûíìàìûøäûð. ßìèðëÿð, øàùëàð, ùÿòòà õÿëèôÿëÿðèí þçö äÿ éóõàðûäà àäëà-
ðûíû ñàéäûüûì øåéëÿðè øÿðÿô, èççÿò-íÿôñ, íàìóñ âÿ âèúäàí ìöãàáèëèíäÿ
âåðèðëÿð. Ëàéèãñèç âÿ õàèí ùþêìäàðëàðû òÿðèô åäÿí øàèðëÿð ñàðàéëàðûí
çèíÿòëè ñöòóíëàðû àëòûíäà áÿñëÿíÿí òîðàòàíëàðûí âÿçèôÿñèíè áèòèðèðëÿð.
Þçëÿðèíèí éàçäûãëàðû ìÿäùíàìÿëÿðëÿ àâàì õàëãûí øöóðóíó àëäàäûá
îâëàéàðàã õàãàíëàðûí âÿ õÿëèôÿëÿðèí ïÿíúÿðÿñèíÿ òàïøûðûðëàð. Îíëàð
__________
1
Ä à ë â à — ÿëâàí âÿ õûðäà-õûðäà êÿñèëìèø ïàð÷àëàðäàí äöçÿëìèø áèð ïÿðäÿäèð.
Îâ÷óëàð êÿêëèê îâëàüûíäà îíó à÷ûá àðõàñûíäà îòóðóð, êÿêëèêëÿð ÿëâàí ïÿðäÿíèí áàøûíà
éûüûøàí çàìàí îâëàìàüà áàøëàéûðëàð.
189

éàçàí ìÿäùíàìÿëÿð äÿ Àçÿðáàéúàí êÿíäëèñèíè ãûðûá ìÿùâ åäÿí ñèëàù-
ëàðûí úÿðýÿñèíäÿ èøëÿíèð, ãàðÿò âÿ òàëàíëàðäà, ùàãñûçëûã âÿ õÿéàíÿòëÿðäÿ
îíëàðûí ãÿëÿìëÿðè äÿ èøòèðàê åäèð. Ìÿíèì ýþçÿë âÿ ñÿìèìè Ðÿíàì, èíäè
ÿñðèìèç åëÿ áèð ÿñðäèð êè, àíúàã ùþêìäàðëàðûí ãàðøûñûíäà ãóë êèìè
ÿéèëÿíëÿð ãóë âÿ úàðèéÿëÿð ñàùèáè îëóðëàð. Ëàêèí àüûëëû âÿ øÿðÿôëè áàøëàð
õàëãûí õàèíëÿðè âÿ õàëãûí äöøìÿíëÿðè ãàðøûñûíäà ÿéèëìÿç. Î áàøëàð éàë-
íûç õàëãûí ÿìÿë âÿ àðçóëàðû âÿ ìÿìëÿêÿò õàëãûíûí èðàäÿñè ãàðøûñûíäà
ÿéèëÿ áèëÿð. Ìÿí áó áàøû ùÿìÿí ýöíÿ ñàõëàìûøàì. Ùÿãàéèã òÿõÿëëö-
ñöíö àëìàãëà øàäëàíìàìàëûäûð. Ùÿãàéèã òÿõÿëëöñö äàøûéàí ßôçÿëÿääèí,
õàãàíäàí Õàãàíè òÿõÿëëöñöíö àëìàãëà øàäëàíìàìàëûäûð. Àðòûã î,
Ùÿãàéèã òÿõÿëëöñöíö äàøûäûüû çàìàíà ãàéûòìàã èñòÿñÿ áåëÿ, áàúàðà áèë-
ìÿéÿúÿê. ×öíêè ñàðàéäàí õàëãûí è÷ÿðèñèíÿ àü áèð öçëÿ ãàéûòìàã ÷îõ
÷ÿòèíäèð. Ñàðàéûí áèð ãàïûñû äà çèíäàíà âÿ ùÿáñõàíàéà à÷ûëûð. Ýþçÿë
Ðÿíàì! Áàõ, ßáöë-Öëà, Õàãàíè áèð-áèðèíè íÿ ãÿäÿð ðöñâàé÷û áèð ñóðÿòäÿ
ùÿúâ åäèðëÿð. Úàðèéÿ âÿ êÿíèç äöøêöíëÿðè ñàðàéäà áèðèíúèëèê ãàçàíìàã
ö÷öí áèð-áèðèíèí áîüàçûíû öçìÿêäÿäèð. Õàãàíèíèí ãàéûíàòàñû ßáöë-Öëà
þç ýÿíú äàìàäûíû êö÷ÿ ñþéöøëÿðè èëÿ ñþéöð. ×öíêè áèðèíúè ñàðàéà ýèðìèø,
èêèíúè èñÿ ñàðàéäàí ÷ûõàðûëìûøäûð. Ýþçÿë Ðÿíà! Ýÿë áó àðïà ÷þðÿéèëÿ áèð
êàñà ñöäÿ ãÿíàÿò åäèá áó ãÿäÿð èéðÿíú ãèéëö-ãàëûí è÷ÿðèñèíÿ ýèðìÿéÿê.
Ñÿí ìÿíèì ñÿíÿòèìèí õàãàíëàð âÿ ñîëòàíëàð õèäìÿòèíäÿ äóðóá ðÿçèë áèð
âÿçèééÿò àëìàñûíà ðàçû îëìà.
Íèçàìè áó ñîí ñþçëÿðè äåäèéè çàìàí Ðÿíà ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû âÿ:
— Ìÿíÿ èíàí, Èëéàñ! Ìÿí ùå÷ âàõò ñÿíèí àë÷àëìàüûíà ðàçû äåéèëÿì,
— äåäèêäÿ, Ìÿùñÿòè õàíûì äà þç îòàüûíäàí ÷ûõûá íàùàð ñöôðÿñè áàøûíà
ýÿëèðäè. Î, Ðÿíàíûí àüëàäûüûíû ýþðäöéö çàìàí òÿÿúúöáëÿ Íèçàìèéÿ
ñóàë âåðäè:
— Áó íÿ äåìÿêäèð, Èëéàñ?! Ìÿí ùå÷ ýöìàí åòìÿçäèì êè, ñÿí áó
òåçëèêëÿ Ðÿíàíû àüëàäà áèëÿúÿê áèð ùÿðÿêÿò åäÿúÿêñÿí.
Ìÿùñÿòè õàíûì ýÿëäèéè çàìàí Íèçàìè âÿ Ðÿíà àéàüà ãàëõìûøäû.
Ìÿùñÿòè õàíûì Ðÿíàíûí áàøûíû êþêñöíÿ àëàðàã:
— Åéáè éîõäóð, àèëÿ ùÿéàòûíäà øöáùÿëÿð âÿ äåéèøìÿëÿð äÿ îëà áèëÿð.
Ìÿí ñèçèí èêèíèçÿ äÿ ãóëàã àñûá èõòèëàôëû áèð ìÿñÿëÿ âàðñà ùÿëë åäÿðÿì,
— äåäè. — Áèð âàõò ìÿí äÿ ÷îõ àüëàìûøàì. Áÿçÿí ñÿáÿáñèç, áÿçÿí äÿ
øöáùÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ àüëàäûüûì îëìóøäóð. Ùÿòòà áèð ýöí éàçäûüûì èêè
ðöáàè î ãÿäÿð ìöâÿôôÿãèééÿòëè èäè êè, ìÿí ñåâèíäèéèìäÿí àüëàäûì.
Ýÿíú ÿðèì ßìèð ßùìÿä è÷ÿðè ýèðèá ìÿíè àüëàð ýþðÿðêÿí, î äà þçöíö
ñàõëàéà áèëìÿéÿðÿê ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû. Ëàêèí èíäè ìÿí òÿÿúúöá
190

åäèðÿì êè, Ðÿíà êèìè áèð ãàäûí àüëàäûüû ùàëäà, Èëéàñ êèìè áèð øàèð íÿ
ö÷öí àüëàìûð?!
Ìÿùñÿòè õàíûì Ðÿíàíûí âÿ Íèçàìèíèí àëíûíäàí þïÿðÿê:
— Îòóðóí, áÿçÿí êÿäÿðëÿðè éóìàã ö÷öí ýþç éàøëàðû äà ëàçûì îëóð,
— äåäè.
Ðÿíà úàâàáûíäà:
— Ìÿí áèð äàùà áó úöð ñóàëëàðû âåðìÿìÿéÿ ñþç âåðèðÿì, — äåäèêäÿ,
Íèçàìè Ðÿíàíûí àüëàìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèíè ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð Ìÿù-
ñÿòè õàíûìà äàíûøäû âÿ ÿëàâÿ åòäè:
— Ìÿí þçöì Ðÿíàíûí áó êèìè ñóàëëàð âåðìÿñèíäÿí ìàðàãëàíûðàì.
×öíêè î, àíúàã áó âàñèòëÿ èëÿ ìÿíèì éîõñóëëóüóìóí ñÿáÿáèíè áèëÿð.
Ìÿùñÿòè õàíûì Íèçàìèéÿ íÿñèùÿò âåðÿðÿê äåäè:
— Ñÿí éîõñóë äåéèëñÿí. ×öíêè, âèúäàíúà éîõñóë îëìàãäàíñà, ìÿè-
øÿòúÿ éîõñóë îëìàã äàùà éàõøûäûð.
Ôÿõðÿääèí ãàïûíû à÷ûá îòàüà äàõèë îëäó. Ñàëàì âåðäèêäÿí ñîíðà
Ìÿùñÿòè õàíûìûí ÿëèíè þïöá îòóðäó. Ðÿíà ãàëõûá îíóí ö÷öí äÿ éåìÿê
ýÿòèðäè. Ëàêèí Ôÿõðÿääèí éåìÿéÿ åòèíà åòìÿäè. Ðÿíà îíóí áó åòèíàñûç-
ëûüûíäàí íàðàçû ãàëàðàã:
— Íÿ ö÷öí éåìèðñÿí? Åòèíàñûçëûüûíà ñÿáÿá ñöôðÿìèçèí éîõñóëëóüó-
äóðìó? — äåäèêäÿ Ôÿõðÿääèí äÿ:
— Ðÿíà õàíûì, þç âèúäàíûìà àíä è÷èðÿì êè, åòèíàñûçëûüûì ñöôðÿíè-
çèí éîõñóëëóüóíäàí äåéèë; ÷öíêè áó ñöôðÿíèí áàøûíäà èêè áþéöê äöíéà
äèç ÷þêöá îòóðìóøäóð. Ôÿõðÿääèí êèìäèð êè, áó ñöôðÿéÿ åòèíàñûç
áàõñûí?! Ñèçèí ùàìûíûçûí øÿðÿôèíÿ àíä è÷èðÿì, äöíÿí íàùàðäàí áÿðè
áîüàçûìäàí áèð ãÿòðÿ ñó äà ýåòìÿìèøäèð.
Íèçàìè îíà ñóàë âåðäè:
— Ñÿôÿðäÿ îëäóüóí ö÷öíìö?
— Õåéð, ñÿôÿðäÿ äåéèëäèì, ñÿôÿðäÿ îëàíûí áàðÿñèíäÿ äöøöíöðäöì.
Áÿõò ùå÷ çàìàí ìÿíèì öçöìÿ ýöëìÿäè. Èãáàëûì ìÿíè àëäàòäûãúà
àíëàäûì âÿ íÿùàéÿò, àéûëàðêÿí áèð öìèäñèçëèêëÿ ãàðøû-ãàðøûéà äóðäóì.
Ìÿùñÿòè õàíûì îíóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè äÿðùàë àíëàéàðàã ñóàë
âåðäè:
— Äèëøàääàíìû áèð õÿáÿð àëäûí?
Ôÿõðÿääèí ãÿìýèí áèð ùàëäà:
— Áÿëè, Äèëøàääàí õÿáÿð àëäûì. Ëàêèí î àðòûã éîõäóð, àíúàã îíóí
àäû äèëèìäÿ ãàëìûøäûð. Áèëìèðÿì, îíó óíóäà áèëÿúÿéÿììè?! Áó äà
ìÿíèì ö÷öí áèð êÿäÿð îëäó.
191

Íèçàìè òÿÿúúöáëÿ îíóí öçöíÿ áàõûá ñîðóøäó:
— ßúÿáà, ñÿí îíóí áóðàäàí ýåú-òåç àïàðûëàúàüûíû áèëìèðäèíìè?!
Áóíó ñÿíÿ Ùöñàìÿääèí õÿáÿð âåðìÿìèøäèìè? Äèëøàäûí àäûíäàí ñÿíÿ
ìÿêòóá ýÿëäèéè çàìàí áóíóí êþëýÿñèíäÿ áèð õÿéàíÿòèí ýèçëÿíäèéèíè
ñÿíÿ òÿêðàð-òÿêðàð ñþéëÿìÿìèøäèììè?!
— Ëàêèí ùàðà àïàðûëäûüûíû áèëìèðÿì.
— Áàüäàääàí áàøãà ùàðà àïàðà áèëÿðëÿð? Õÿëèôÿéÿ ýþíäÿðèëÿí ìÿê-
òóá þç ÿëèíäÿ äåéèëäèðìè?
— Øöáùÿñèçäèð êè, ãûç áóðàäà äåéèë, î áóðàäà îëñàéäû, îíóí ãèéìÿòëè
áîéóíáàüûñû êîðëàðûí âÿ äèëÿí÷èëÿðèí ÿëèíÿ äöøìÿçäè.
— Ùàíñû áîéóíáàüû?
— Ìÿíèì Äèëøàäà ùÿäèééÿ âåðäèéèì áîéóíáàüû.
Ôÿõðÿääèí áóíó äåéÿðÿê áîéóíáàüûíû ÷ûõàðûá Íèçàìèíèí éàíûíà
ãîéäó âÿ:
— Áóäóð, àäûì äà öñòöíäÿ éàçûëìûøäûð. Áèð íå÷ÿ ýåúÿ áóíäàí ÿââÿë
Ìÿñóäèééÿ êàðâàíñàðàñûíûí ãàáàüûíäàí êå÷ÿí òàõò-ðÿâàíëàðûí áèðèñèí-
äÿí áîéóíáàüûíû áèð äÿñìàëà áàüëû îëàðàã êîðëàðûí, äèëÿí÷èëÿðèí öñòöíÿ
àòìûøëàð. Êîðëàð âÿ äèëÿí÷èëÿð áîéóíáàüûíû áþëöøìÿê ö÷öí áàðûøà áèë-
ìÿìèøëÿð, íÿùàéÿò, ñàòìàã ö÷öí çÿðýÿð Ãÿâàìÿääèíèí éàíûíà ýÿòèð-
äèêäÿ, î, áîéóíáàüûíû òàíûìûøäûð, ÷öíêè ìÿí áó ùÿäèééÿíè îíóí þçöíÿ
ñèôàðèø âåðìèøäèì.
Ðÿíà âÿ Ìÿùñÿòè õàíûì áó õÿáÿðäÿí êÿäÿðëÿíäèëÿð. Íèçàìè èñÿ
îíà òÿñÿëëè âåðäè:
— ßââÿëúÿ èíñàí ñÿùâ áóðàõìàìàüà ÷àëûøìàëûäûð. Ëàêèí ñÿùâè
áóðàõäûãäàí ñîíðà þçöíö èòèðìÿìÿëèäèð. ×öíêè ÷àøãûíëûã èêèíúè áèð
ñÿùâÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Ñÿí ùå÷ áèð çàìàí éîëäàø, àðêàäàø âÿ ãîùóì-
ãàðäàø ìÿñëÿùÿòèíè åøèòìèðñÿí. Ñÿíè ìÿüëóá åäÿí îëàðñà, àíúàã áó
êèìè íþãñàíëàðûí ñÿáÿáèíÿ ìÿüëóá åäÿúÿêäèð. Äöíéàäà ùå÷ áèð âàõò
òÿêáàøûíà èø ýþðÿíëÿð ãàëèá ýÿëÿ áèëìÿìèøäèð. Äöíéàäà þçöíö ùàêèì-
ìöòëÿã ñàéàí ïàäøàùëàð áåëÿ òÿêáàøûíà èø ýþðìÿìèøäèð. Îíëàð äà
âÿçèðëÿðèí ìÿñëÿùÿòèíè åøèòìèøäèð. Ñÿíÿ éöç êÿðÿ äåäèì êè, î ãûçûí
âàñèòÿñèëÿ ãîðõóëó òÿøÿááöñëÿðÿ áàøëàìà. Ñÿíèí òóòäóüóí èøëÿð àíúàã
áó úöð íÿòèúÿ âåðÿ áèëÿðäè. Ùÿðýàù ñÿí îíó ñåâìèðäèí, ùÿðýàù ñÿí îíó
éàëàí ñåâýèíëÿ àëäàäàðàã ßìèð Èíàíúà ãàðøû àïàðäûüûí ìöáàðèçÿäÿ àëÿò
åòìÿê èñòÿéèðäèíñÿ, êÿäÿðëÿíìÿéÿ ùå÷ áèð åùòèéàú éîõäóð. Ëàêèí ñÿí
îíó ñåâÿ-ñåâÿ áó ãîðõóëó ìÿñÿëÿéÿ úÿëá åòäèéèí ö÷öí êÿäÿðëÿíìÿëè-
192

ñÿí. ×öíêè ñÿí îíóí äþéöëìÿñèíÿ, ùÿáñ åäèëìÿñèíÿ, úöðáÿúöð èøýÿí-
úÿëÿð ýþðìÿñèíÿ, íÿùàéÿò, áóðàäàí ñöðÿòëÿ àïàðûëìàñûíà ñÿáÿá îëäóí!
Áó òÿøÿááöñäÿí íÿ êèìè ôàéäàëàð ÿëäÿ åòäèí? Ìöùàêèì Èáí-Äàâóäó
äþéäöðìÿêäÿí áàøãà íÿ ãàçàíäûí? Ñÿí áóíóíëà ùå÷ áèð òÿãñèðè
îëìàéàí áèð ãÿëáè òÿùãèð åòäèí. ßìèðèí ãàäûíû îëàíäà íÿ îëàð?! Î áèçÿ
íÿ åòìèøäè?! Áóíëàðûí ùàìûñû êå÷èáäèð. Áó ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ áóðàõû-
ëàí ñÿùâè äöçÿëòìÿê ìöìêöí äåéèë, ýÿëÿúÿê ùàããûíäà äöøöíìÿê
ëàçûìäûð.
Ôÿõðÿääèí áó íÿñèùÿòëÿðÿ úàâàá îëàðàã:
— Äîüðóäóð, Èëéàñ, ìÿíèì ñÿùâëÿðèì ÷îõ áþéöêäöð. Ùàçûðäà íÿ
åòìÿëèéÿì? Äèëøàäû ãóðòàðìàã ö÷öí íÿ êèìè ÷àðÿ äöøöíÿ áèëÿðÿì?
Áóðàäàí ÷ûõûá Áàüäàäàìû ýåäèì? Ýåäèá íÿ åäÿúÿéÿì?! Îðàñû Ýÿíúÿ
äåéèë êè, ìèíëÿðúÿ òàíûøûì îëñóí, — äåäèêäÿ, Íèçàìè:
— Ñÿáèð åòìÿëèñÿí. Äöíéàíûí ïåøÿñè ùàäèñÿëÿð äîüìàãäûð. Ýþðöð-
ñÿí êè, âÿçèééÿò òåç-òåç äÿéèøèð. Õöñóñÿí áèçèì âÿòÿíèìèç ùå÷ áèð
çàìàí ùàäèñÿñèç éàøàìàéûá, éåíÿ äÿ éàøàéà áèëìÿéÿúÿêäèð, ÷öíêè
ìþâãåéèìèç áåëÿäèð. Ùå÷ áèð òÿðÿôÿ ùÿðÿêÿò åòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðìö-
ðÿì. Ìÿíÿ ãóëàã àñ! Þçöíö ÿëÿ àë! Áó ùàäèñÿ ñÿíèí ìÿòàíÿòèíè àðòûð-
ìàëûäûð. Ùàäèñÿëÿðèí ñöçýÿúèíäÿí ñöçöëöá ÷ûõàí àäàìëàð äöíéàäà ãàëèá
éàøàéà áèëÿð. Ñÿí áó ùàäèñÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ þçöí ö÷öí ìöÿééÿí éàøà-
ìàã éîëóíó òÿéèí åäÿ áèëÿúÿêñÿí. Äèëøàäûí áóðàäàí àïàðûëìàñûíà îíó
òàìàìèëÿ èòèðìèø êèìè ìÿíà âåðìÿ. Î, áóðàäà îëàíäà äà ñÿíèí ÿëèíäÿ
äåéèëäè, èíäè äÿ ñÿíèí ñÿðÿíúàìûíäà äåéèë, âÿçèééÿò ùå÷ äÿ äÿéèøìÿ-
ìèøäèð. Ñÿíÿ âåðèëÿí òÿê-òöê ýþðöø èìêàíëàðû äà ìöÿééÿí áèð ñèéàñÿòèí
íÿòèúÿñè èäè. Èíäè ñèéàñè âÿçèééÿò òàìàìèëÿ ßìèðèí íÿôèíÿ îëàðàã
äÿéèøäè, àðòûã îíóí ãûçûíäàí âÿ úàðèéÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ åùòèéàú
éîõäóð. Ëàêèí áó ùÿìèøÿëèê äåéèë, áèç îíó éåíÿ äÿ äèç ÷þêäöðÿúÿéèê.
Ëàêèí ñÿíÿ éåíÿ äÿ òàïøûðûðàì ßìèð Èíàíúà ãàðøû ÿëàãÿíè äÿéèøäèðìÿ-
ìÿëèñÿí. Áèçèì õûðäà òÿøÿááöñëÿðèìèç, îíóí áþéöê òÿøÿááöñ åòìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëàð, îíó àéûã ñàëà áèëÿð. Äèëøàäûí ãóðòóëóøó áàðÿñèíäÿ äÿðèí
äöøöíìÿê, ôàéäàëû òÿäáèðëÿð ýþðìÿê ëàçûìäûð. Èíäè èñÿ Ðÿíà õàíûìûí
ãÿëáèíè ñûíäûðìà, áóéóð, áèçèìëÿ íàùàð åëÿ.
Ôÿõðÿääèí ñöôðÿéÿ ÿëèíè óçàäûðêÿí:
— Íÿ ãÿäÿð øÿðÿôëè áèð àèëÿäèð, — äåäè.
193

ÂÀÙÈÄ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ
Ãûçûë Àðñëàí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí áÿçè ùèññÿëÿðèíè ýÿçäèêäÿí ñîíðà

ìÿìëÿêÿòèí âÿçèééÿòè áàðÿñèíäÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ óçóí áèð
ìÿðóçÿ ìÿêòóáó ýþíäÿðìèøäè. Î, ìÿêòóáó éàçûðäû:
“Öñéàíëàðûí ÿñàñ ñÿáÿáè öñóë-èäàðÿíèí êþùíÿëìÿñè âÿ ãàíóíëàðûí

ãàáàëûüûäûð. Ìÿìëÿêÿòèí õàëãû èêè ùèññÿéÿ àéðûëìûøäûð. Àúèçëÿð, ÿçèëÿí-
ëÿð ìöùàúèðÿòäÿäèðëÿð. Ãîëóíäà âÿ ãÿëáèíäÿ ãöââÿò ùèññ åäÿíëÿð èñÿ
öñéàí úÿáùÿñèíäÿäèð. Ñÿëúóãèëÿð Àçÿðáàéúàíäà ùþêóìÿò ãóðäóãëàðû
éöç èëèí ìöääÿòèíäÿ èñëàìûí çöùóðóíäàí áÿðè ÿðÿáëÿðèí ãóðäóãëàðû
öñóë-èäàðÿäÿí èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. Ùàçûðêû âÿçèééÿòäÿ ïåøÿêàðëàðû
øÿùÿðÿ, êÿíäëèíè èñÿ òîðïàüà òÿùêèì åòìÿê èìêàí õàðèúèíäÿäèð. Ñÿëúó-
ãèëÿð äþâðöíäÿ âÿ ùàçûðêû ùþêóìÿòèí èø áàøûíà êå÷äèéè áèðèíúè èëëÿðäÿ
éåðëè ùàêèìëÿð õàëãûí åòèìàäûíû òàìàìèëÿ èòèðìèøäèð.
Éåðëè ùàêèìëÿð òîðïàã ñàùèáëÿðèíÿ àçàä ùÿðÿêÿò èõòèéàðûíû âåðìèø-
äèð. Îíëàð Îñìàí õÿëèôÿ âàõòûíäàí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ÿøð1 ãàíóíëàðûíà
êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê, êÿíäëèëÿðäÿí èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð áÿùÿð òÿëÿá åäèðëÿð.
Áóíà ýþðÿ äÿ êÿíäëèéÿ òîðïàã ÿêìÿê ãàçàíú âåðìèð. Îíëàðûí áèð ùèñ-
ñÿñè øÿùÿðÿ ãà÷ûð, áèð ùèññÿñè äÿ öñéàíà ãîøóëóð.
Ìÿìëÿêÿòäÿ ìöÿééÿí òîðïàã ãàíóíó îëìàäûüûíäàí ùÿð áèð ìöë-
êÿäàðûí þçöíÿ ýþðÿ òîðïàã ãàíóíó âàðäûð.
Øÿùÿð ïåøÿêàðëàðûíäàí àëûíàí âåðýèëÿðèí ùÿää-ùåñàáû éîõäóð.
×öíêè ïåøÿêàðëàðäàí àëûíàí âåðýèëÿð ùþêóìÿò õÿçèíÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð
îëìàéàí âåðýèëÿð úÿðýÿñèíÿ ñàëûíìûøäûð. Áóíóí ö÷öí âåðýèëÿðèí ìèãäà-
ðûíû éåðëè ùàêèìëÿð òÿéèí åäèð. Áó ãÿðàðëà äà ïåøÿêàðëàðäàí àëûíàúàã
âåðýèíèí ìèãäàðû éåðëè ùàêèìèí èëëèê ìÿñàðèôèíèí ìèãäàðûíäàí àñûëûäûð.
Èñðàô÷û âÿ òÿíòÿíÿ äöøêöíö îëàí ùàêèìëÿð ïåøÿêàðëàðäàí àëûíàúàã
âåðýèíè èëäÿ áèð êÿðÿ äåéèë, áèð íå÷ÿ êÿðÿ òÿòáèã åäèðëÿð. Áÿçÿí éåðëè
ùàêèìëÿðèí ìÿòáÿõ ìÿñàðèôèíè þäÿìÿê ö÷öí áèð øÿùÿðèí ñÿíàéå âåðýèñè
êèôàéÿò åòìèð.
Áåëÿ áèð ñîéüóí÷óëóüóí íÿòèúÿñèíäÿ øÿùÿð ñÿíàéåñè ìÿùâ îëóð,
ïåøÿêàðëàð èøèíè äàéàíäûðìàüà ìÿúáóð îëóðëàð.
Ìÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí äàüëûã òÿðÿôëÿðèíè ýÿçäèéèì çàìàí
ÿùàëèäÿí áèð ÷îõ ÿðèçÿëÿð àëäûì. Îíëàðäàí ÿùÿìèééÿòëè îëàíëàðûíû àéû-
__________
1
ß ø ð — éÿíè îíäà áèð. Êÿíäëè îí ïóä òàõûëäàí áèð ïóä âåðýè âåðìÿëè èäè.
194

ðûá Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðèíÿ ýþíäÿðäèì. ×îõ àúû âÿ åéíè çàìàíäà ùþêóìÿò
ãóðóëóøó íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ãîðõóëó ìÿñÿëÿëÿðÿ òÿñàäöô åòäèì. Áó
ìÿñÿëÿëÿð: ÿùàëèíè ìÿðêÿçè ùþêóìÿòëÿ ÿëàãÿëÿíäèðÿúÿê âàñèòÿëÿðèí
îëìàìàñû âÿ ùþêóìÿòèí èñòèíàä åäÿ áèëÿúÿéè âàñèòÿëÿðèí éîõëóüóíäàí
èáàðÿòäèð.
Ðÿèééÿò éåðëè ùàêèìäÿí áàøãà áèð ùþêóìÿò òàíûìûð, ÷öíêè èäàðÿ
åòäèêëÿðè þëêÿíèí áöòöí èõòèéàðû ùàêèìëÿðèí ÿëèíäÿäèð. Àñäûðìàã, êÿñ-
äèðìÿê, êþ÷öðìÿê âÿ ñàèð èõòèéàðëàðûí ùàìûñû îíëàðà òàïøûðûëìûøäûð.
Âåðýè èøëÿðèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðäèéèì çàìàí áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëäèì êè,
âåðýè èøëÿðè ñÿëúóãèëÿð äþâðöíäÿ áóíäàí äàùà ìöíòÿçÿì, äàùà ÿëâåðèøëè
èìèø. ×öíêè î çàìàí ðÿèééÿò ö÷ õÿçèíÿéÿ âåðýè âåðìÿê ìÿúáóðèééÿ-
òèíäÿ äåéèëäè. Ñÿíúÿð øàùûí þëäöéö ýöíäÿí áÿðè Àçÿðáàéúàí éöç êÿðÿ
ÿëäÿí-ÿëÿ êå÷ìèøäèð. Ðÿèééÿò òàìàìèëÿ âåðýè âåðìÿê ãöââÿòèíè èòèð-
ìèøäèð. Öìèä åäèðÿì êè, Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðè ìÿíèì áó ñÿìèìè îëàí
ìÿêòóáóìó íÿçÿðÿ àëûá Àçÿðáàéúàíûí áèð íå÷ÿ èë âåðýèëÿðäÿí àçàä
îëóíìàñûíà ÿìð âÿ ôÿðìàí ñàäèð åäÿúÿêäèð.
Âåðýèëÿð áàüûøëàíäûãäàí ñîíðà ìÿðêÿçè ùþêóìÿòäÿ áó ìöääÿòäÿ
âåðýè èøëÿðèíè íèçàìà ñàëìàã âÿ îíó ìÿðêÿçëÿøäèðìÿê ö÷öí ùàçûðëûã
àïàðìàëûäûð. Éåðè ýÿëìèøêÿí Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðèíèí òàïøûðûüû öçðÿ ÿëäÿ
åäèëÿí ìÿëóìàòû äà ýþíäÿðèðÿì.
Áèç ðÿèééÿòïÿðâÿðëèê íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí áó õàëãû òÿøêèë åäÿ áèëÿð-
ñÿê, áó ãöââÿòè ùÿð ùàíñû áþéöê áèð äöøìÿíèí ãàðøûñûíà ÷ûõàðà áèëÿðèê.
Àçÿðáàéúàíûí ìþâãåéè âÿ ÿùàëèñèíèí ìöùàðèá îëìàñû Àòàáÿé ùþêóìÿ-
òèíèí ìþùêÿì åäèëìÿñè ö÷öí ÿñàñ áèð âàñèòÿ îëà áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ
ìÿí ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè òÿøêèë åòìÿê òÿêëèôèíè ìåéäàíà
ñöðìÿêäÿ þçöìö ùàãëû ùåñàá åäèðÿì. Ìÿìëÿêÿòè þç õàëãûíûí ÿëèíÿ
âåðìÿê ëàçûìäûð. Áóðàäà ùþêóìÿò èäàðÿ åäÿ áèëÿúÿê êèøèëÿð àç äåéèë-
äèð. Ëàêèí ùàíñû þëêÿíèí ùàêèìèíè ñîðóøóðñàí “ßáö ôèëàí, ÿáö ôèëàí”
äåéÿ úàâàá âåðèðëÿð. Éåðëè õàëã îíëàðà áèð ùàêèì êèìè éîõ, áèð ñîéüóí÷ó
êèìè áàõûð.
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìÿäÿíè ñÿâèééÿñè ÿðÿáëÿð âÿ ôàðñëàðà íèñáÿòëÿ
îëäóãúà èðÿëèäÿäèð. Îíëàðû ÿðÿá âÿ ôàðñ ùàêèìëÿðèíèí èòàÿòèíÿ ìÿúáóð
åòìÿê, ÿðÿáëÿð äþâðöíäÿí ãàëàí ãàíóíëàðûí èáòèäàè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éåð-
ëÿøäèðìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè ÿúíÿáè ùàêèìèééÿ-
òèíÿ ãàðøû öñéàíëàð ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäóð. Áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã áèç
Àçÿðáàéúàí õàëãûíà îíëàðûí þç ùþêóìÿòè êèìè, ùÿòòà äîüìà ùþêóìÿòè
êèìè ýþðöíÿí áèð ùþêóìÿò òÿøêèë åòìÿëè âÿ Àòàáÿé þëêÿëÿðè ö÷öí òÿçÿ
195

ãàíóíëàð äöçÿëäèéè âàõò Àçÿðáàéúàíûí õöñóñèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëìàëûéûã.
Ôàðñ âÿ Èðàãäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿúÿê ãàíóíëàðû Àçÿðáàéúàíäà ùÿéàòà
êå÷èðìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. ×öíêè áèð õàëãûí è÷ÿðèñèíäÿ ãàíóíëàð òÿòáèã
åäèëÿí çàìàí þëêÿíèí ìþâãåéèíè, òàðèõèíè, ÿùàëèñèíèí ÿùâàë-ðóùèééÿñèíè
íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð.
ßñàñ íþãñàíëàðäàí áèðèñè äÿ ñÿëúóãèëÿð äþâðöíäÿí ãàëàí ùàêèìëÿ-
ðèí ùÿëÿ äÿ èø áàøûíäà ãàëìàëàðûäûð. ×öíêè êþùíÿ àäàìëàðûí ùþêóìÿò
áàøûíäà ãàëìàñû òÿçÿ èøëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ÷ÿòèíëèê òþðÿäÿ
áèëÿð. Âåðýè ãàíóíëàðû äÿéèøèëäèéè çàìàí âàðèäàòûí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿ-
ñèíè âÿ áóíóíëà éåðëÿðÿ òÿéèí îëóíàí ùàêèìëÿðèí äþâëÿò õÿçèíÿñèíäÿí
ìààø àëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòìàã ëàçûìäûð. Áåëÿ îëóðñà éåðëè ùàêèìëÿð
äþâëÿò õÿçèíÿñèíÿ âåðýè àëìàã áÿùàíÿñèëÿ ðÿèééÿòè ñîéà áèëìÿçëÿð.
Àíúàã áåëÿëèêëÿ ìÿìëÿêÿòäÿ âàùèä âåðýè öñóëóíó ùÿéàòà êå÷èðìÿê
îëàð.
Ìÿí íå÷ÿ àéäàí áÿðèäèð êè, éåðëè ùàêèìëÿðèí ìöõòÿëèô àäëàðëà êÿíä-
ëèëÿðäÿí àëäûãëàðû ìöõòÿëèô âåðýèëÿðèí ìèãäàðû èëÿ òàíûø îëóðàì. Áó ìèã-
äàð ùàêèìëÿðèí ùþêóìÿò õÿçèíÿñèíÿ ýþíäÿðäèéè âåðýèíèí ìèãäàðûíäàí
äîããóç êÿðÿ àðòûãäûð. Áåëÿëèêëÿ, ùàêèìëÿð õàëãäàí àëäûãëàðû âåðýèíèí áèð
ôàèçèíè ùþêóìÿòÿ, äîããóç ôàèçèíè èñÿ þç úèáëÿðèíÿ ãîéóáëàð.
Àçÿðáàéúàí, ñÿëúóãèëÿð äþâðöíäÿ áöòöí äèýÿð ìÿìëÿêÿòëÿðÿ íèñ-
áÿòÿí ÿí áþéöê âåðýè âåðìèø áèð þëêÿäèð. Ùàëáóêè ùþêóìÿò õÿçèíÿñèíÿ
éåòèøÿí áó âåðýè ðÿèééÿòäÿí àëûíàí âåðýèëÿðèí îíäà áèðèäèð1. Úÿðèìÿ âÿ
ðöøâÿòëÿð áóðà äàõèë äåéèëäèð. ×öíêè áóíëàð ùàêèìëÿðèí þç õöñóñè èøëÿðè
îëäóüó ö÷öí áèçèì ùåñàáà àëìàüûìûç ìöìêöí äåéèë. Ðöøâÿòèí âÿ
ãàðÿòèí áó ãÿäÿð ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá öìóìè úÿçà ãàíóíëàðû âÿ
ùþêóìÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíèí îëìàìàñûäûð. Éåðëè ùàêèì úÿðèìÿíè ìöÿé-
éÿí áèð þë÷ö èëÿ àëìàã ö÷öí áèð éåðäÿí ýþñòÿðèø àëìûð, úÿðèìÿ âÿ úÿçà
ìèãäàðûíû ùàêèìèí þçö òÿéèí åäèð. Øÿðèÿò ìÿùêÿìÿëÿðè ùàêèìëÿðèí
ÿëèíäÿ àëÿò îëóá ãàëûð. Áÿçÿí áóíëàð ùþêóìÿòäÿí àëäûãëàðû ýþñòÿðèø
öçÿðèíÿ èøëÿéèðëÿð.
Ùàêèìëÿðèí ýÿëèð ìÿíáÿëÿðèíäÿí áèðèñè äÿ ÿðÿáëÿð âàõòûíäàí ãàëàí
äèéÿ, éÿíè ãàí áàùàñû ìÿñÿëÿñèäèð. Àäàì þëäöðÿíëÿðÿ úÿçà âåðèëìèð,
÷öíêè ãàòèëëÿð ãàíûí áàùàñûíû âåðèá ýöíàùëàðûíû òÿìèçëÿéèðëÿð. Áóíó äà
_________________
1
Ùÿìäóëëà èáí Ìóñòîôè Ãÿçâèíè ùèúðÿòèí 740-úû èëèíäÿ éàçûð êè, ñÿëúóãèëÿð äþâ-
ðöíäÿ Àçÿðáàéúàí þëêÿñèíèí ýÿëèðè áèçèì çàìàíûí îí ìèí òöìÿíè èäè. Áóíóí öçÿðèíÿ,
Ãûçûë Àðñëàí äåäèéè êèìè, äîããóç êÿðÿ äÿ ÿëàâÿ åäèëñÿ, éöç ìèí òöìÿí ãûçûëà ÷àòûð.
196

ùàêèìëÿð âÿ éåðëè ðóùàíèëÿð òÿãäèð åäèð, ÷öíêè ãàòèëäÿí àëûíûá þëö ñàùè-
áèíÿ âåðèëÿúÿê ãàí áàùàñûíäàí ùàêèìèí âÿ øÿðèÿò ìîëëàñûíûí äà ìöÿé-
éÿí ýÿëèðè âàðäûð. Èíñàí ãûðüûíûíûí ãàáàüûíû àëìàã ö÷öí àäàì þëäöðÿí-
ëÿðè úÿçàëàíäûðìàã âÿ ãàí áàùàñû âåðèëìÿñè èøèíè ãàíóíäàí êÿíàð ùåñàá
åòìÿê ëàçûìäûð. Áÿçÿí þëÿíèí âÿðÿñÿëÿðèíÿ âåðèëìÿê ö÷öí ãàòèëäÿí
àëûíàí ãàí áàùàñû éåðëè ùàêèìèí âÿ îíóíëà ÿëáèð èøëÿéÿí ðóùàíèëÿðèí
úèáèíÿ òþêöëöð.
ßùàëèíèí íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëàí ãàíóíñóçëóüóí áèðèñè äÿ áóäóð êè,
àèëÿëÿðèí òîõóíóëìàçëûüû òÿìèí åäèëìÿìèøäèð.
Ùþêóìÿò èøëÿðèíèí þç ìÿùâÿðè öçÿðèíäÿ ýåäÿ áèëìÿìÿñèíèí áèð ñÿ-
áÿáè äÿ ðóùàíèëÿðèí ùþêóìÿò èøëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ åòìÿñèäèð. Ùÿëÿ ÿðÿá-
ëÿð çàìàíûíäàí èíäèéÿ ãÿäÿð èñëàì þëêÿëÿðèíäÿ ùþêóìÿòëÿ ðóùàíèíèí
âÿçèôÿñè àéûðä îëóíìàìûøäûð. Áó ùàäèñÿ èñëàì þëêÿëÿðèíäÿ äÿùøÿòëè áèð
õÿñòÿëèê êèìè ýåòäèêúÿ äÿðèíëÿøèð. Íÿ ãÿäÿð êè, ðóùàíèëÿð òàìàìèëÿ ùþ-
êóìÿò èøëÿðèíè þç ÿëëÿðèíÿ àëìàìûøäûð, áó õÿñòÿëèéèí ãàðøûñûíû àëìàã ëà-
çûìäûð. ßëáÿòòÿ, ìÿí ðóùàíèëÿðèí òàìàìèëÿ ùþêóìÿòäÿí àéðûëìàñûíû
òÿêëèô åòìèðÿì. ×öíêè Ãóðàíûí ÿñàñ ãàíóí ýþòöðöëäöéö áèð ìÿìëÿêÿò-
äÿ ðóùàíèëÿðè ùþêóìÿòèí èäàðÿ èøëÿðèíäÿí óçàãëàøäûðìàã ìöìêöí
îëìàç. Ùþêóìÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ðóùàíèëÿðäÿí íöìàéÿíäÿ ñàõëàìàã
ÿâÿçèíäÿ ðóùàíèëÿðäÿí òÿøêèë åäèëÿí ìÿùêÿìÿëÿðäÿ ùþêóìÿòäÿí íö-
ìàéÿíäÿ ÷àüûðûëûð. Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðèíèí èúàçÿñè îëñàéäû, ðóùàíèëÿðèí
âÿçèôÿñèíè òÿéèí åòìÿéÿ ÷àëûøàðäûì.
Ãàðøûìûçäà äóðàí ÷ÿòèí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèñè äÿ òÿðèãÿòëÿðëÿ àïàðà-
úàüûìûç ìöáàðèçÿ ìÿñÿëÿñèäèð. Àçÿðáàéúàíû òÿçÿäÿí ãóðìàã, õàëãûí
øöóðóíó éåíèäÿí ìÿäÿíè-ìààðèô ñàùÿñèíÿ ÷åâèðìÿê ö÷öí áèðèíúè íþâ-
áÿäÿ òÿðèãÿòëÿðè êþêöíäÿí ëÿüâ åòìÿëèéèê. Áóíó äà ãåéä åòìÿëèéÿì êè,
áöòöí òÿðèãÿò÷èëèéèí âÿ ìöðèä÷èëèéèí éóâàñû Øèðâàí øàùëûüûäûð. Àçÿðáàé-
úàíà òÿðèãÿò ìöáàùèñÿëÿðè, ìÿçùÿá âóðóøìàëàðû äàèìà Øèðâàí âàñèòÿ-
ñèëÿ ýÿëìÿêäÿäèð.
ßðÿá âÿ ôàðñëàð éåðëè õàëãûí ìÿäÿíè âÿ ñèéàñè øöóðëàðûíû ÷öðöòìÿê
ö÷öí îíëàðà òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿá õÿñòÿëèêëÿðèíè àøûëàìûøëàð. Òÿðèãÿòëÿð,
äèíëÿð, ìÿçùÿáëÿð, úöðáÿúöð ÿãèäÿëÿð Àçÿðáàéúàíäà ìÿäÿíè ãàíóíëà-
ðûí ÿëåéùèíÿ îëàðàã àèëÿ ïîçüóíëóüó òþðÿäèð. Ãàäûíëàðûí ùÿéàòûíäà òÿò-
áèã åäèëÿí ñèüÿ âÿ ìöòÿ ãàíóíëàðû ýÿëÿúÿê ñàüëàì àèëÿ òÿøêèëè ö÷öí
ìöùöì áèð ãîðõó òÿøêèë åäèð.
Ýöðúöñòàí ñÿôÿðè áàðÿñèíäÿ ÿëàùÿçðÿò Òîüðóëóí ôèêðèíÿ øÿðèê îëà
áèëìèðÿì. Ýöðúöñòàíäà âàùèä áèð õàëã éàøàìàãäàäûð. Áó õàëãëà ñÿìèìè
197

äîñòëóã ÿëàãÿñè éàðàòìàã ìÿìëÿêÿòèí èøüàëûíäàí äàùà ìÿíôÿÿòëè îëàð.
Âÿùäÿò òÿøêèë åäÿí áèð õàëãû ÿñèðëèêäÿ ñàõëàìàã âÿ éàáàí÷û áèð íöôóçà
áàüëàìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Áèç Ýöðúöñòàíû àòàáÿéëÿð ìÿìëÿêÿòèíÿ èëùàã
åòäèêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí ãîíøóñóíäà òàðèõè áèð èõòèëàôà ñÿáÿá îëà
áèëÿðèê. Áóíäàí äà ÿëàâÿ, Ýöðúöñòàí ñÿôÿðèíèí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ãóðòàð-
ìàñû ö÷öí ëàçûì îëàí öíñöðëÿð ìþâúóä äåéèëäèð. Ýöðúöñòàí õàëãûíû áèðè
äèýÿðèíèí ÿëåéùèíÿ ãàëäûðìàã âÿ éàáàí÷û ùþêóìÿòèí ìþâãåéèíè ìþù-
êÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí äÿ ùå÷ áèð âàñèòÿ éîõäóð. Ýöðúöëÿð âàùèä áèð ìèë-
ëÿò êèìè áèçèì äîñòóìóç äà îëà áèëÿð, áèð äöøìÿí êèìè ãàðøûìûçà ÷ûõ-
ìàüû äà áàúàðàðëàð. Ýöðúöëÿðèí äÿ àçÿðáàéúàíëûëàð êèìè ìèëëè àçàäëûã
äóéüóëàðû óçóí èëëÿðèí ùàäèñÿëÿðèíÿ òÿñëèì îëìàìûøäûð. Ùÿð ùàëäà áèç
öçöìöçö Îðòà Àñèéàéà òÿðÿô ÷åâèðìÿëèéèê, îðàäà áèçèì ãÿëÿáÿìèçè
òÿìèí åäÿ áèëÿúÿê öíñöðëÿð ÷îõäóð. Õàðÿçì øàùû êèìè ðÿãèáèìèçè àçàä
áóðàõàðàã ãîøóíëàðûìûçû ðÿãèá îëìàéàí þëêÿëÿðÿ ñàëäûðìàã ùþêìäàð-
ëûã íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ãÿáóë åäèëÿúÿê òÿäáèð äåéèëäèð. Àçÿðáàéúàí
ãûðõ èë ùå÷ áèð ðÿãèá ùèññ åòìÿäÿí ñÿëúóãèëÿðèí ÿëèíäÿ éàøàäû èñÿ äÿ
îíëàð áèð íå÷ÿ úàìå, ìåéäàí âÿ êö÷ÿéÿ þç àäëàðûíû âåðìÿêäÿí áàøãà
áèð èø ýþðìÿäèëÿð. Áèç èñÿ áåëÿ îëìàìàëûéûã. Ùÿðýàù Ãàðà äÿíèç ýöðúö-
ëÿðèí ÿëèíäÿäèðñÿ, Õÿçÿð äÿíèçè äÿ áèçèì ÿëèìèçäÿäèð. Áèç Õÿçÿð äÿíè-
çèíè Ýöðúöñòàí òàúèðëÿðèíÿ à÷ûã åëàí åòñÿê, îíëàð äà Ãàðà äÿíèçè áèçèì
òèúàðÿòèí öçöíÿ à÷ûã åäÿðëÿð.
Ùÿëÿëèê áó ãÿäÿð. Áþéöê âÿ ìþùòÿðÿì ãàðäàøûì ÿëàùÿçðÿò Àòàáÿ-
éèí ñÿùùÿòèíè âÿ ãàëèáèééÿòèíè èñòÿéèðÿì”.
ÀÒÀÁßÉ ÌßÙßÌÌßÄ
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿêòóáóíó Êèðìàíäàí Ùÿìÿ-

äàíà ãàéûòäûüûíûí èêèíúè ýöíöíäÿ àëäû. Î, ìÿìëÿêÿòèí âÿçèééÿòèíè ÷îõ
äà éàõøû ùèññ åòìèðäè. Áàüäàääàí ýÿëÿí õÿáÿðëÿð õÿëèôÿíèí òÿçÿ áèð
ãöââÿòÿ èñòèíàä åòìÿéÿ ùàçûðëàíäûüûíû áèëäèðèðäè. ßééóáèëÿðèí Ìèñèðäÿ
áþéöê áèð ñÿëòÿíÿò ãóðìóø ôàòèìèëÿðÿ ãàëèá ýÿëìÿñè õÿëèôÿäÿ òÿçÿ áèð
ðóù îéàíäûðìûøäû. Î, õèëàôÿòè òöðêëÿðèí òÿñèðèíäÿí ãóðòàðûá ÿééóáèëÿðèí
íöôóçóíà òàïøûðìàã èñòÿéèðäè.
Õÿëèôÿíèí Àòàáÿé þëêÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ äîëàøàí òÿáëèüàò÷ûëàðû ÿééóáè-
ëÿðèí ëåùèíÿ îëàðàã ýåíèø òÿáëèüàò àïàðûðäû. Ìóñèëäÿ, Õàðÿçì øàùëàðûíûí
ñÿðùÿä øÿùÿðëÿðèíäÿ àòàáÿéëÿðÿ ãàðøû ñóè-ãÿñä ùàçûðëàíûðäû.
198

Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä áåëÿ áèð çàìàíäà Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿêòóáóíó
àëäû, ìÿêòóáäà ãîéóëàí ìÿñÿëÿëÿðäÿí Àòàáÿéèí òöêëÿðè ãàáàðäû âÿ
äÿðùàë ãûñà áèð ìÿêòóá éàçûá òÿúèëè ãàñèäëÿ Òÿáðèçÿ ýþíäÿðäè:
ßçèç âÿ ìþùòÿðÿì ùþêìäàð!
Ìÿêòóáóíó àëäûì. Ýþñòÿðäèéèí ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ éàõûíäàí äà-
íûøìàã ëàçûìäûð. Ìÿêòóáóìó àëàí êèìè áèð íå÷ÿ ýöíëöéÿ Ùÿìÿäàíà
ýÿëìÿëèñÿí.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä.
Ãûçûë Àðñëàí ìÿêòóáó àëàí êèìè Ùÿìÿäàíà ùÿðÿêÿò åòäè. Î, Àòà-
áÿé Ìÿùÿììÿäèí ìÿêòóáëà ðàçûëàøìàéàúàüûíû áèëèðäè, ëàêèí þç ÿãèäÿ-
ñèíäÿ ìþùêÿì äóðìàüû âÿ Àçÿðáàéúàíäà ëàçûìè èñëàùàòûí òÿòáèã åäèë-
ìÿñè ìÿñÿëÿñèíè áèð äàùà øèôàùè îëàðàã Àòàáÿé Ìÿùÿììÿääÿí òÿëÿá
åòìÿéè ãÿðàðà àëìûøäû.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ãûçûë Àðñëàíûí þçöíöí òÿçÿ òèêäèðäèéè “Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿä Ðöáàòè” àäëû ìàëèêàíÿñèíäÿ ãÿáóë åòäè. Ãûçûë Àðñëàíûí øÿ-
ðÿôèíÿ âåðèëÿí òÿíòÿíÿëè çèéàôÿò áèòäèêäÿí ñîíðà Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä
Ãûçûë Àðñëàíû þç õöñóñè îòàüûíà ÷àüûðûá:
— Îòóð, ãàðäàøûì! — äåäè âÿ ýöëÿðÿê ñþçöíÿ äàâàì åòäè: — Ìÿêòó-
áóí î ãÿäÿð ãîðõóëó ìÿêòóáäóð êè, îíó ùÿéàòà òÿòáèã äåéèë, ÿëÿ àëûá
îõóìàã áåëÿ ãîðõóëóäóð. Ùÿð íÿ îëóðñà îëñóí, ìÿêòóáó ÿââÿëäÿí àõûðà
ãÿäÿð îõóäóì. Éàçäûãëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìöìêöí îëñàéäû, ãàðäà-
øûí äà áóíà ðàçû îëàðäû. Ëàêèí ùàçûðêû âÿçèééÿò âÿ ùàçûðêû øÿðàèò äàõè-
ëèíäÿ åëÿ ÷ÿòèí àðçóëàðû ìåéäàíà àòìàã, äöíéàäà îòóðóá úÿííÿò ö÷öí
äöøöíìÿê äåìÿêäèð. ßçèç ãàðäàøûì, ìÿìëÿêÿòèìèçèí, ùöäóäëàðûíäà
áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð áèçèì äàõèëè èñëàùàò ùàããûíäà äöøöíìÿéèìèçÿ
èìêàí âåðìèð. Ìÿí áèëèðÿì êè, ñÿí ìÿìëÿêÿòèí äöøäöéö áó ãÿäÿð àüûð
âÿçèééÿòÿ ñîéóããàíëûëûãëà ìÿêòóáóíäà èñëàùàò äåéÿ ýþñòÿðäèéèí ÿí
õûðäà áèð ìÿñÿëÿíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê èñòÿñÿí, âÿçèééÿò äàùà äà àüûðëà-
øàúàãäûð. Ñÿí áèëèðñÿí êè, õÿëèôÿ þç ñèéàñè âÿ ðóùàíè íöôóçóíó èòèðìèø-
äèð. Äàùà à÷ûüû, õÿëèôÿëèê þç äþâðöíö éàøàìûøäûð. Âàõòèëÿ îíóí ìÿì-
ëÿêÿòëÿðÿ òÿéèí åòäèéè ÿí àäè ùàêèìëÿð áåëÿ þçö ö÷öí òàõò-òàú ùàçûð åò-
äèðìèøäèð. Õÿëèôÿ ùàçûðäà àíúàã áóíëàðû áèð-áèðèíèí ÿëåéùèíÿ ãàëäûð-
ìàãëà áàøûíû äîëàíäûðûð. Ëàêèí ìÿìëÿêÿòÿ ñàùèáëÿíìÿê öçÿðèíäÿ áèð-
áèðèíè áîüìàãäà îëàí ùþêìäàðëàð Áàüäàä ÷óõóðëàðûíà äöøöá ãîõóìàã-
ëà õÿëèôÿ àäëàíàí áó äèðè ìåéèòè áàñäûðìàüà úöðÿò åòìèð, éàõóä áóíó èñ-
òÿìèð, ÷öíêè ùÿð êÿñ áèð-áèðèíäÿí ãÿñá åäÿúÿéè ìÿìëÿêÿòèí ãÿáàëÿñèíè
199

õÿëèôÿíèí ìþùöðö èëÿ ðÿñìèééÿòÿ ñàëìàüà ÷àëûøûð. Õÿëèôÿëÿðèí þçëÿðè èñÿ
áåëÿ àëûø-âåðèøëÿðè ýþéäÿ àõòàðûðëàð. Îíëàð øÿùâÿòïÿðÿñò, ñÿðõîø àäàì-
ëàðäûð. Ùÿð úöð ñàçèøÿ ýåäÿ áèëÿðëÿð.
ßëäÿ åòäèéèì ìÿëóìàòà ýþðÿ õÿëèôÿ íå÷ÿ ìöääÿòäÿí áÿðè Ñÿëà-
ùÿääèí ßééóáè èëÿ õÿëâÿòè ìöçàêèðÿ àïàðûð. Õÿëèôÿ ñÿðõîø äà îëñà Ñÿëà-
ùÿääèíèí áþéöê áèð íöôóçà ìàëèê îëäóüóíó áèëìÿìèø äåéèëäèð. Î áó
ýöí Èðàãäà, Ìóñèë âÿ áàøãà éåðëÿðäÿ èøÿ áàøëàðñà, áöòöí êöðëäÿðè áèçèì
ÿëåéùèìèçÿ ãàëäûðà áèëÿð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ õÿëèôÿ ùöãóãóíóí àçàë-
ìàñû, òÿðèãÿò ìÿñÿëÿëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ìÿñÿëÿñèíè ãîéìàã
ìÿìëÿêÿòè áèêÿðÿëèê ùÿðú-ìÿðúÿ äöøöðìÿê êèìèäèð.
Ìÿìëÿêÿòäÿ òÿçÿ âåðýè öñóëóíó òÿòáèã åòäèêäÿ éöç ìèíëÿðúÿ ìöô-
òÿõîðà ìààø âåðìÿê, îíëàð ö÷öí ìàëèééÿ èäàðÿñè äöçÿëòìÿê ëàçûìäûð.
Ùàçûðêû öñóë äàèðÿñèíäÿ ùÿð ùàêèìäÿí ìöÿééÿí âåðýè àëìàãëà äà ùþêó-
ìÿòè èäàðÿ åäÿ áèëÿðèê. Åëÿ äÿ òîðïàã ãàíóíëàðûäûð. Òîðïàã ãàíóíëàðû äÿ-
éèøäèéè çàìàí áöòöí ìöëêÿäàðëàð áèçèì ÿëåéùèìèçÿ öñéàí ãàëäûðà áèëÿð.
Ìÿùêÿìÿëÿðäÿ ðóùàíèëÿðèí íöôóçóíó àçàëòìàã ôèêðèíè áèð êÿðÿëèê
áóðàõ. Áó éîë åëÿ ãîðõóëó áèð éîëäóð êè, Ìÿìóí êèìè áàúàðûãëû áèð õÿ-
ëèôÿ áó éîëóí éàðûñûíäàí ãàéûäûá ãà÷äû.
Ñÿí ìÿêòóáóíäà ýþñòÿðäèéèí ìÿñÿëÿëÿðèí ùàíñû áèðèñèíè ùÿéàòà êå-
÷èðñÿí ðÿãèáëÿðèìèç äÿðùàë îíäàí èñòèôàäÿ åäÿúÿêäèð. Ñÿí Øÿðãäÿ òÿêôèð
îëóíìàã ÷èðêàáûíûí íÿ ãÿäÿð çÿðÿðëè îëäóüóíó áèëìèðñÿí. Áèð êÿðÿ ðó-
ùàíèëÿð âÿ õÿëèôÿ áèçè äèíäÿí êÿíàð ùåñàá åäÿðñÿ ùå÷ áèð ãöââÿò áèçèì
ìþâãåéèìèçè ñàõëàéà áèëìÿç.
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áèð íå÷ÿ èëëèê âåðýèñèíè áàüûøëàìàã ìÿñÿëÿ-
ñèíÿ åòèðàçûì éîõäóð, ÿëâåðèøëè áèð çàìàíäà áó áàðÿäÿ òÿøÿááöñ åäÿðèê.
Êþùíÿ ùàêèìëÿðèí ìÿñÿëÿñè òÿäðèúèëèê òÿëÿá åäÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð.
Îíëàðûí ùÿð áèðèñèíèí ìèíëÿðúÿ íöôóç ñàùèáè òÿðÿôäàðëàðû âàðäûð.
Ýöðúöñòàí ìÿñÿëÿñè åëÿ äÿ ãîðõóëó áèð ìÿñÿëÿ äåéèëäèð. Î ìÿñÿëÿ
ùÿëë îëóíäóüó çàìàí Øèðâàí ìÿñÿëÿñè äÿ ùÿëë îëóíàð. ×öíêè Ýöðúöñòàí
áèçèì ÿëèìèçäÿ îëäóãäàí ñîíðà Øèðâàí øàùëàðûíûí èñòèíàä åäÿ áèëÿúÿéè
áèð éåð ãàëìûð. Îðòà Àñèéàäàí áèçÿ ãîðõó éîõäóð. ×öíêè Îðòà Àñèéà
ùþêìäàðëàðûíûí è÷ÿðèñèíäÿ îëàí áîüóøìàëàð áèçèì ö÷öí áþéöê ãÿëÿáÿ-
ëÿðèí ìöæäÿñèíè âåðèð.
Ñÿíèí ìÿêòóáóíó îõóäóãäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíû ëàçûìè ãÿäÿð ñÿ-
éàùÿò åòìÿê âÿ þéðÿíìÿê ãÿðàðûíà ýÿëìèøÿì. Áÿëêÿ äÿ ñÿéàùÿòèìäÿí
ñîíðà, ìÿêòóáóíäàêû ìÿñÿëÿëÿðäÿí áÿçèëÿðèíè áèð äàùà ìöçàêèðÿéÿ
ãîéàðûã.
200

Ëàêèí ñÿíÿ áèð äàùà òàïøûðûðàì, õÿëèôÿ ùÿð íÿ îëóðñà îëñóí îíóí ðè-
çàñûíû ÿëäÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Îíà ýþíäÿðèëÿí úàðèéÿëÿðè ñàõëàìàã ëàçûì
äåéèëäè, ýåòìÿëÿðèíÿ èúàçÿ âåðìÿêëÿ ÷îõ éàõøû èø ýþðäöí.
Øèðâàí øàùëûüû èëÿ ìöäàðà åòìÿê ëàçûìäûð. Þçöí áèëèðñÿí êè, õÿëèôÿ
øàùëûüûí ëÿüâ åäèëìÿñè òÿêëèôèíè ðÿää åòäè.
Ôàðñëàð âÿ ÿðÿáëÿðèí èø áàøûíäàí ýþòöðöëìÿñèíè òÿäðèúè áèð ñóðÿòäÿ ùÿ-
éàòà êå÷èðìÿñÿê, êöòëÿâè ãîâóëóøëàð Áàüäàääà éàõøû òÿñèð áàüûøëàìàç.
Èðàíëûëàð âÿ ÿðÿáëÿð áèð çàìàí ùàêèì îëäóãëàðû ö÷öí äèëëÿðè äÿ ùà-
êèì äèë îëóá ãàëìûøäûð. Èíäèñÿ ìÿìëÿêÿòäÿ ùàêèì ñÿíñÿí, ñÿíèí äèëèí
äÿ ùàêèì äèë îëìàëûäûð. Ñÿíÿ òàïøûðûðàì, õÿëÿòëÿðèí Àçÿðáàéúàí äèëèí-
äÿ äàíûøàíëàðûí ÷èéíèíÿ ñàëûíìàëûäûð.
Ñÿí ìÿêòóáóíäà ìöùöì áèð ìÿñÿëÿíè ãåéä åòìÿéè éàäûíäàí ÷û-
õàðìûðñàí. Î ìÿñÿëÿ, ÿðÿá âÿ ôàðñëàðûí ÿëèíäÿêè óúñóç-áóúàãñûç òîð-
ïàãëàð âÿ ìàëèêàíÿëÿð ìÿñÿëÿñèäèð. Îíëàð þëêÿëÿðè èøüàë åòäèêëÿðè çàìàí
ñóëó, áÿðÿêÿòëè, ãèéìÿòëè éåðëÿðè þç àðàëàðûíäà áþëöøìöøëÿð. Éåðëèëÿðäÿí
áèð ÷îõ êÿíäëÿð âÿ ìàëèêàíÿëÿð, ðöáàòëàð, ïÿíÿéèðëÿð âÿ áàçàð÷àëàðû
çîðëàéûá ÿëëÿðèíÿ êå÷èðìèøëÿð. Áó éåðëÿðè òÿäðèúè ñóðÿòäÿ õàëèñÿ1 òîðïàüû
øÿêëèíÿ ñàëìàëûñàí. Áóíó ÿðÿá âÿ ôàðñëàðûí ÿëèíäÿ îëàí ìàëèêàíÿëÿðèí
ãîíøóñóíäà îëàí éåðëè ìöëêÿäàðëàðûí âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿðñÿí.
Ãîíøó êÿíäëèëÿð èñòÿðñÿ îíëàð ìàëèêàíÿëÿðèíäÿí ìÿùñóë àëà áèëìÿäèéè
ö÷öí ñàòìàüà ìÿúáóðèééÿò ùèññ åäÿð âÿ àç áèð ãèéìÿòÿ îëñà äà, ñàòûá
ýåäÿ áèëÿðëÿð.
Ìÿêòóáóíäà éàçûëàí áàøãà ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà òÿê-òÿê äàíûøìàã
èñòÿìèðÿì. Áóíà ýþðÿ äÿ ãÿòè îëàðàã òàïøûðûðàì:
Ùÿð ùàíñû áèð ãàíóí Ãóðàíäàí àëûíìûøñà, îíà òîõóìàìàëûñàí.
“Ãàí áàùàñû” âÿ ñàèðëÿð äÿ áóðà äàõèëäèð.
ÔÈÒÐ ÁÀÉÐÀÌÛ
Ýÿíúÿ ùàêèìèíèí öðÿéè èêè ùèññ èëÿ ÷ûðïûíûðäû, áèðèñè øàäëûüûíäàí,

èêèíúèñè èñÿ ãîðõóñóíäàí èäè. Áèð òÿðÿôäÿí Áàüäàä õÿëèôÿñè ýþíäÿðèëÿí
ãûçëàðûí éåòèøìÿñèíè ßìèðÿ éàçûá ðàçûëûã âåðìèøäè. Õÿëèôÿ õöñóñè îëàðàã
Äèëøàäûí ýþçÿëëèéèíäÿí øàäëàíäûüûíû ãåéä åòìèøäè.
_________________
1
Õ à ë è ñ ÿ — ìöëêÿäàðëàðà ìÿõñóñ îëìàéàðàã ùþêóìÿòÿ ìÿõñóñ îëàí òîðïàãëàðäûð.
201

Ëàêèí ßìèðèí àëäûüû èêèíúè õÿáÿð îíóí ãîðõóñóíà ñÿáÿá îëìóøäó.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí Àçÿðáàéúàí ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõìàñû õÿáÿðè ýÿëÿí-
äÿí áÿðè ßìèð þç ìöãÿääÿðàòûíûí íÿ úöð ùÿëë åäèëÿúÿéè áàðÿñèíäÿ äö-
øöíöðäö. Î áèëèðäè êè, Àòàáÿé àéàüûíû Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ñÿðùÿäèíÿ
ãîéàí êèìè îíà ìèíëÿðúÿ ÿðèçÿ âåðèëÿúÿêäè. ×öíêè î, õàëãûí ùàçûðëûã
ýþðäöéöíö ÷îõ éàõøû áèëèðäè.
ßìèð þçö äÿ ùàçûðëûüà áàøëàìûøäû. Î ãûçûë êèñÿëÿðèíèí àüçûíû à÷ûá
þçöíÿ òÿðÿôäàð òàïìàã óüðóíäà õÿðúëÿéèðäè. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ âå-
ðèëÿúÿê øèêàéÿò ìÿêòóáëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ ìèíëÿðúÿ ðàçûëûã ìÿêòóáëàðû äà
ùàçûðëàíûðäû. Ìÿääàùëàðà1 èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð ïóë âÿ õÿëÿò âåðèëèðäè. Àä-
ëàðû éàçû÷ûëàð âÿ øàèðëÿð úÿðýÿñèíäÿ îëìàéàíëàð áåëÿ ßìèðèí éàíûíà ýÿ-
òèðèëèá ìÿäùíàìÿ éàçìàëàðû òàïøûðûëûð âÿ íÿ çàìàí âÿ ùàðäà îõóéàúàã-
ëàðû òÿéèí åäèëèðäè.
Õÿòèáëÿðÿ, ãàçèëÿðÿ ìöÿééÿí âÿçèôÿ òàïøûðûëûðäû. ßìèðÿ ãàðøû äöø-
ìÿí ùÿðÿêÿòäÿ áóëóíàíëàð áèð-áèð ñèéàùûéà àëûíûðäû.
ßìèðèí ãîúà âÿçèðè ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûá èôòèðà, áþùòàí, ôèòíÿ éàðàò-
ìàã ö÷öí áþéöê áèð òÿøêèëàò äöçÿëòìèøäè.
Àòàáÿéè èñòèãáàë åòìÿê ö÷öí äöçÿëÿí äÿñòÿ òàìàìèëÿ ßìèðèí òÿðÿ-
ôèíäÿí äÿñòóðöëÿìÿë àëìûø ìöÿééÿí àäàìëàðäàí èáàðÿò èäè. Õàíÿýàù
êÿíäèíäÿí ßìèðèí ñàðàéûíà ãÿäÿð îëàí éîëóí ùÿð èêè òÿðÿôè ãîøóíëàð òÿ-
ðÿôèíäÿí ìöùàñèðÿéÿ àëûíàúàã âÿ ìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð ùå÷ áèð êÿñèí
Àòàáÿéÿ éàõûí ýÿëìÿñèíÿ èìêàí âåðèëìÿéÿúÿê èäè.
Øÿùÿðèí äèëÿí÷èëÿðè ùÿáñÿ àëûíûá óçàã êÿíäëÿðÿ ñöðýöí åäèëìèøäè. Øÿ-
ùÿðèí õàðàáàëàðû òÿìèçëÿíèð âÿ õàðàáàëûãëàðû Àòàáÿéÿ ýþñòÿðìÿìÿê ö÷öí
îíó àáàä êö÷ÿëÿðäÿí äîëàíäûðûá ñàðàéà ýÿòèðìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.
Åéíè çàìàíäà, Ôÿõðÿääèí äÿ Àòàáÿéèí Àçÿðáàéúàí ñÿéàùÿòèíÿ
÷ûõìàñûíäàí áþéöê öìèäëÿð ýþçëÿéèðäè. Îíóí ôèêðèíúÿ, Àòàáÿé Øèìàëè
Àçÿðáàéúàíäà, õöñóñÿí Àðàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ îëàí õàðàáàëûãëàðû ýþð-
äöéö çàìàí èñëàùàò èøëÿðèíÿ áàøëàéàúàã âÿ ìöãÿññèðëÿðè úÿçàëàíäûðàúàã
èäè. Áó ôèêèðëÿ äÿ Ôÿõðÿääèí õàëã àðàñûíäà ýåíèø òÿáëèüàò èøèíÿ áàøëàìûø-
äû. Î, ãûçëàðû úàðèéÿëèéÿ àëûíàíëàð èëÿ åâè âÿ ÿìëàêû ßìèð òÿðÿôèíäÿí ãàðÿò
åäèëÿíëÿðäÿí èáàðÿò áþéöê áèð èñòèãáàë äÿñòÿñè òÿøêèëèíÿ áàøëàìûøäû.
Ôÿõðÿääèí çÿðÿðäèäÿ êÿíäëèëÿðè âÿ ßìèðèí àäàìëàðû òÿðÿôèíäÿí
ìàëëàðû àëûíàí òàúèðëÿðèí ùàìûñûíû Ýÿíúÿéÿ ÷àüûðìûøäû.
_________________
1
Òÿðèôíàìÿ éàçàíëàð.
202

Ôÿõðÿääèí áó òÿøÿááöñëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðäèéè çàìàí Íè-
çàìè äåéèðäè:
— Ìÿí áó òÿøÿááöñëÿðèí ùå÷ áèðèñèíèí ÿëåéùèíÿ äåéèëÿì. Ëàêèí
áèçèì þëêÿìèçèí äöøäöéö áó âÿçèééÿòè áèð ïàð÷à êàüûç öçÿðèíäÿ âåðè-
ëÿí î ÿðèçÿëÿð ùå÷ áèð çàìàí äöçÿëäÿ áèëìÿéÿúÿê.
ßðèçÿëÿðëÿ õàëãû äöøäöéö àüûð âÿçèééÿòäÿí õèëàñ åòìÿê òàðèõ áîéó
ùå÷ áèð ìöñáÿò íÿòèúÿ âåðìÿìèøäèð âÿ èíäè äÿ âåðìÿéÿúÿêäèð. Ùþêì-
äàðëàðû äèç ÷þêäöðÿúÿê éåýàíÿ áèð ãöââÿ îëìóøñà âÿ âàðñà, î éàëíûç
õàëãûí áèðëèéèäèð.
Áó ýöíäÿí åòèáàðÿí áöòöí õàëãûí áèðëèéèíè éàðàòìàüà ÷àëûø. Õàëãû þç
øÿõñè ìàëûíû èñòÿìÿéÿ éîõ, ìÿìëÿêÿòèí ùöãóãóíó òÿëÿá åòìÿéÿ þéðÿò.
Ñÿàäÿò âÿ àçàäëûã àíúàã áóíóíëà ãàçàíûëûð. Ëàêèí ÿââÿëäÿ äåäèéèì
êèìè éåíÿ äÿ òÿêðàð åäèðÿì: õûðäà ÷ûõûøëàðûí òÿðÿôäàðû äåéèëÿì. Ýÿëÿ-
úÿê öñéàíûìûç ùþêóìÿòè ãîðõóòìàã ìÿãñÿäèëÿ éîõ, ìÿùâ åòìÿê
ìÿãñÿäèëÿ äöçÿëäèëìÿëèäèð.
Õûðäà ÷ûõûøëàðäà áóëóíìàã èñÿ, äöøìÿíè âàõòûíäàí ãàáàã äóéóã
ñàëà áèëÿð. Ýþçëÿéÿê, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ýÿíúÿéÿ ýÿëñèí, øöáùÿñèç
êè, î áóðàäà áèð íå÷ÿ ýöí äåéèë, ùÿôòÿëÿðëÿ ãàëàúàãäûð. Îíóí ßìèðèí
åâèíäÿ ìÿíçèë åäÿúÿéè äÿ øöáùÿñèçäèð. ×öíêè èíäèäÿí îðàäà ùàçûðëûã
àïàðûëûð. Ìÿëóìäóð êè, Àòàáÿéèí áó ñÿéàùÿòè âÿ õöñóñèëÿ Ýÿíúÿíè çè-
éàðÿò åòìÿê èñòÿäèéè ßìèðÿ õÿáÿð âåðèëìèøäèð. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí
áèð ãàäûíû âàðäûð. Àììà Àòàáÿé ùÿðÿìè ö÷öí áèð-èêè ãàäûí êèôàéÿò
äåéèë, ßìèðèí ãûçû èñÿ ùÿì ýþçÿëäèð, ùÿì äÿ õÿëèôÿíèí íÿâÿñèäèð. Èíäè
ìÿíè àíëàäûíìû?
Ôÿõðÿääèí ýöëÿðÿê:
— Áÿëè, àíëàäûì, — äåäè.
Íèçàìè ñþçöíö äàâàì åòäèðäè:
— Èíäè êè, ìÿíèì ôèêðèìè àíëàäûí, áèð íÿñèùÿòèìè äÿ éàäûíäàí ÷ûõàð-
ìà. Ùàçûðäà ñÿí ßìèðèí ÿëåéùèíÿ à÷ûãäàí-à÷ûüà òÿáëèüàò àïàðûðñàí.
ßìèð áó òÿáëèüàòà áàøãà áèð ðÿíý âåðìÿêëÿ ñÿíè ùÿáñÿ àëà áèëÿð. “Àòà-
áÿé ùÿçðÿòëÿðèíÿ ñóè-ãÿñä ùàçûðëàéûðñàí” — äåéÿ ñÿíè òÿãñèðëÿíäèðÿð.
Áó áàðÿäÿ áèð àç àéûã îëìàüûí éàõøûäûð.
Ôÿõðÿääèí Íèçàìèíèí áó ôèêðè èëÿ äÿ øÿðèê îëäó, åùòèéàòëà äîëàíàúà-
üûíà âÿ ßìèðèí àäàìëàðûíà ýþðöíìÿéÿúÿéèíÿ ñþç âåðäè.
203

***
Ðàìàçàí àéûíûí 29-úó ýöíö èäè. Èôòàð à÷ûëäûãäàí ñîíðà ßìèð øÿùÿð-
äÿ âÿ ìöÿééÿí àäàìëàð ÿòðàôûíäà ÷àëûøàí õÿôèééÿëÿðè ãÿáóë åòäè. Ýÿ-
òèðèëÿí õÿáÿðëÿðèí ÿñàñûíû Ôÿõðÿääèíèí ßìèðÿ ãàðøû ùàçûðëàäûüû äöøìÿ-
íàíÿ ùÿðÿêÿò òÿøêèë åäèðäè. ßìèð ÷îõ ðàùàòñûç èäè. Ìÿðúàíû ýþíäÿðèá
Òîõòàìûøû éàíûíà ÷àüûðäû. Õÿôèééÿëÿð ýÿòèðäèêëÿðè õÿáÿðëÿðè Òîõòàìûø
ö÷öí äÿ òÿôñèëÿí äàíûøäûëàð. Î, áèð àç ôèêðÿ ýåòäè. Ñîíðà äåäè:
— Ùÿáñ åòìÿê îëìàç. ×öíêè î òÿê äåéèëäèð. Åéíè çàìàíäà îíó àçàä
äà áóðàõìàã îëìàç, îíëàð Àòàáÿéèí ãûëûüûíà ýèðÿ áèëÿðëÿð. Áó ýöí ðà-
ìàçàí àéûíûí 29-úó ýöíöäöð. Î, áèçèì ýþíäÿðäèéèìèç ìÿêòóáó àëìà-
ìûø äåéèë. Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, î, Äèëøàäûí áóðàäàí àïàðûëäûüûíû äà
áèëìèð. Ùÿðýàù îíó ñàðàéà ýÿòèðìÿê ìöìêöí îëñàéäû, áóðàäà öñòöíÿ
áþùòàí àòàðàã ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè îëìàäàí îíó ñàðàéäà ùÿáñÿ àëàðäûã.
Áó òÿäáèð ßìèðèí õîøóíà ýÿëäè âÿ î ÿëàâÿ åòäè:
— Î, Äèëøàäûí àïàðûëäûüûíû áèëñÿéäè, èíäèéÿ ãÿäÿð áèð òÿøÿááöñ
åäÿðäè. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, î, ðàìàçàí àéûíûí ÷ûõìàñûíà ìöíòÿçèðäèð.
×öíêè èçäèâàúûí àíúàã ðàìàçàí àéûíäàí ñîíðà áàø òóòàúàüûíû õÿáÿð
âåðìèøäèê. Áóíà ýþðÿ äÿ, èçäèâàú ìÿñÿëÿñèíè ìöçàêèðÿ åòìÿê ö÷öí
îíó ñàðàéà äÿâÿò åòìÿëèéèê.
Òîõòàìûø áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðÿðÿê:
— Áèëèðÿì, î áèçÿ èíàíûá ñàðàéà ýÿëÿúÿêäèðìè? — äåäèêäÿ, ßìèð:
— Áÿëêÿ Ñÿáà õàíûì áó áàðÿäÿ äÿéÿðëè áèð ôèêèð ñþéëÿéÿ áèëÿð?! —
äåéÿ ñîðóøäó.
Ìÿðúàíû ýþíäÿðèá Ñÿáàíû ÷àüûðäûëàð. Ñÿáà õàíûì äàèìà ýåúÿíèí áó
âàõòû “øÿðÿôÿ” íàèë îëìàã ö÷öí ßìèðèí ùöçóðóíà ÷àüûðûëûðäû. Ìÿðúàíûí
ýÿëèøèíäÿí ñåâèíäè âÿ:
— Ýåò, ýÿëèðÿì, — äåäè.
Ìÿðúàí ýåäÿíäÿí ñîíðà, Ñÿáà õàíûì ñöðÿòëÿ ãàëõûá ÷èìäè. Àü äÿñ-
ìàëû ÿòèðëÿ èñëàäûá áÿäÿíèíè áàøäàí àéàüà éóäó. Àëìàç âÿ çöìðöääÿí
äöçÿëìèø ìÿìÿäàíëàðûíû òàõäû, íàçèê èïÿêäÿí òèêèëìèø éàòàã êþéíÿéè-
íèí öñòöíäÿí ìÿúëèñ ïàëòàðëàðûíû ýåéäè, áöòöí ãèéìÿòëè äàøëàðûíû öçÿðèíÿ
òþêöá ýöçýöíöí ãàðøûñûíäà äàéàíäû. Ýöçýöäÿ ýþç áÿáÿêëÿðèíèí ùÿðÿ-
êÿòèíè áèð íå÷ÿ êÿðÿ èìòàùàíäàí êå÷èðäè, áàõûøëàðûíû éîõëàäû, ãàøëàðûíû î
òÿðÿô áó òÿðÿôÿ äàðòàðàã ìöÿééÿí áèð âÿçèééÿò àëäû. Ñîíðà äà ßìèðèí
éàíûíäà äàíûøàúàüû íàçëû èôàäÿëÿðè ÿçáÿðëÿìÿéÿ áàøëàäû. Áó ùàëäà äÿù-
ëèçäÿ ýÿçìÿêäÿ îëàí õàúÿ Ìöôèä Ñÿáà õàíûìûí îòàüûíäàí ñÿñ ýÿëäè-
204

éèíè åøèòäè âÿ îòàãäà êèøè òàéôàñû îëäóüóíó çÿíí åäÿðÿê äÿðùàë ãàïûíû
à÷ûá è÷ÿðè ñîõóëäó, Ñÿáà õàíûìûí ýöçýöíöí ãàðøûñûíäà äóðóá äàíûøäû-
üûíû âÿ ÿçèëèá-áöçöëäöéöíö ýþðöíúÿ ýöëÿðÿê äåäè:
— Ñèç êèøèëÿðèí øåéòàíëàðûñûíûç. Ñèç îíëàðû àëäàäûðñûíûç, îíëàð äà áóíó
àíëàéà-àíëàéà ñèçÿ àëäàíûðëàð.
Ñÿáà õàíûì äà óòàíàðàã ýöëäö:
— Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí àëäàòìàüû, ùÿì äÿ éàõøû àëäàòìàüû þéðÿíèðÿì,
— äåäè âÿ õàúÿ Ìöôèäèí ãàáàüûíà äöøöá óçóí äÿùëèçäÿí íàçëàíà-íàç-
ëàíà óçàãëàøäû. Ãàïûíû à÷ûá ßìèðèí îòàüûíà ýèðäè. Äöøöíäöêëÿðèíèí ÿê-
ñèíè ýþðöíúÿ ñàëàì âåðèá ãàïûíûí éàíûíäà äàéàíäû âÿ úàðèéÿëèêäÿí òÿëÿá
åäèëÿúÿê áèð òþâð àëàðàã äîíóá äóðäó. Ýÿëÿðêÿí î, ßìèðèí îòàãäà òÿê îë-
äóüóíó âÿ ãàïûíû à÷àí êèìè îíóí ãîëëàðû àðàñûíà àòûëàúàüûíû äöøöíöðäö.
Èíäè î, ñàêèò äàéàíìûøäû. ßìèð áàøûíû ãàëäûðûá Ñÿáà õàíûìà äåäè:
— Ãîúà âÿçèð èúàçÿ âåðèð, ýÿë îðàäà îòóð, âÿçèðèí ñÿíÿ áÿçè òàïøûðûã-
ëàðû âàðäûð.
Ñÿáà õàíûì îòóðäó, îòàãäà îëàíëàðûí ùàìûñûíà ýåòìÿê èúàçÿñè âå-
ðèëäè. Îòàãäà ßìèð, ãîúà âÿçèð, áèð äÿ Ñÿáà õàíûì ãàëìûøäû. Òîõòàìûø
Ñÿáà õàíûìà ìöðàúèÿò åäèá, éàâàøäàí ñþéëÿäè:
— Ñÿí åëÿ áèëìÿ êè, ãàäûíëûã ýþçÿë îëìàãëà òàìàìëàíûð. Ýþçÿëëèéè
úàíëàíäûðàí ùÿðÿêÿòäèð. Áó ùÿðÿêÿò îëìàçñà, ðÿññàìëàð ñèçäÿí äÿ
ýþçÿë ãàäûíëàð éàðàäà áèëÿðëÿð. Ãàäûíû àüûëëû êèøèëÿðÿ ñåâäèðÿí ÿñàñ úÿ-
ùÿò îíóí ýþçÿëëèéè äåéèë, þçöíö ñåâäèðìÿéè áàúàðìàñûäûð. Ñÿí áóíó áà-
úàðûðñàí, ùÿðýàù áàúàðìàñàéäûí, ßìèð ùÿçðÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí “øÿðÿôÿ”
íàèë îëà áèëìÿçäèí. Ìÿíèì äåäèéèì áó ùÿãèãÿòè ßìèðäÿí äÿ ñîðóøñàí
äåéÿúÿêäèð êè:
“Ñÿáà õàíûì íÿ ãÿäÿð ýþçÿëäèðñÿ, áèð î ãÿäÿð äÿ þçöíö ñåâäèðìÿéè
áàúàðûð âÿ ßìèðèí øÿðÿôèíè ãèéìÿòëÿíäèðäèéè ö÷öí áþéöê ñèðëÿðèí öñòöíö
à÷à áèëìèøäèð”.
Ùàçûðäà ßìèð þç ýþçÿë úàðèéÿñèíÿ òÿçÿ âÿ ìöãÿääÿñ áèð âÿçèôÿ
òàïøûðìàã èñòÿéèð, î âÿçèôÿ, Ôÿõðÿääèíÿ àèääèð.
Ñÿáà õàíûì Ôÿõðÿääèíèí àäûíû åøèäÿðêÿí êå÷ìèøëÿðè áèð àíäà ýÿëèá
ýþçöíöí þíöíäÿí êå÷äè. Î ýàù þçöíö Ôÿõðÿääèíèí ãîëëàðû àðàñûíäà ýþðöð,
ýàù äà äîäàãëàðûíû Ôÿõðÿääèíèí äîäàãëàðûíà éàïûøäûðûá: “Ìÿí ñÿíèí ãîë-
ëàðûí àðàñûíäà îëäóüóì ö÷öí äöíéàíûí ÿí õîøáÿõò ãàäûíûéàì” — äåéèðäè.
Ñÿáà õàíûì äöøöíöð, âöñàëûíäàí ýöëöð, àéðûëûüûíäàí ýþç éàøëàðû
àõûäûð, íÿùàéÿò, Ôÿõðÿääèíèí ÿëëÿðèíè þç ñà÷ëàðûíäà ùèññ åäèðêÿí øàä áèð
íÿôÿñ àëûðäû. Ëàêèí áèðäÿí-áèðÿ Ôÿõðÿääèíèí ñîí äåäèéè:
205

“Ýåò Ñÿáà, áèð äÿ ìÿíÿ éàõûí ýÿëìÿ, ìÿí ýöíäÿ áèðèíè ñåâÿí ãûç-
ëàðû ñåâÿ áèëìÿðÿì!” úöìëÿëÿðèíè õàòûðëàäûüû çàìàí äèêñèíèð âÿ ãÿëáèí-
äÿ ýèçëÿíÿí èíòèãàì äóéüóëàðû úîøóðäó. Ñÿáà õàíûì ùÿìèí ôèêðèí òÿñèðè
èëÿ áàøûíû ãàëäûðûá:
— Ùÿð úöð âÿçèôÿ òàïøûðìûø îëñàíûç, éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ùàçûðàì — äåäè.
Òîõòàìûø áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà ìÿãñÿäèíè à÷ûá ñþéëÿäè:
— Ôÿõðÿääèí áèçÿ ñàðàéäà ëàçûìäûð. Îíó áóðà ýÿòèðìÿéè áàúàðàð-
ñàíìû?
Ñÿáà õàíûì Òîõòàìûøà áåëÿ áèð ñóàë âåðäè:
— Ôÿõðÿääèí ñèçÿ ýöíäöç ëàçûìäûð, éàèíêè ýåúÿ?
— Õåéð, îíóí ñàðàéà ýÿëìÿñèíè ùå÷ áèð êÿñ áèëìÿìÿëèäèð. ßëáÿòòÿ,
áåëÿ îëàí òÿãäèðäÿ, ýåúÿ ýÿòèðèëìÿñè ëàçûìäûð.
Ñÿáà õàíûì áèð àù ÷ÿêÿðÿê:
— Î, Äèëøàäûí àïàðûëäûüûíû áèëìÿñÿéäè, áó âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðìÿê
î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí îëìàçäû, — äåäè.
ßìèð äÿ, Òîõòàìûø äà àíä è÷ÿðÿê:
— Áó ìÿñÿëÿ ýèçëèíäÿ ñàõëàíìûøäûð, ùå÷ áèð êÿñèí õÿáÿðè éîõäóð, —
äåäèêäÿ, Ñÿáà õàíûì ýöëöìñÿéÿðÿê äåäè:
— Äîüðóäóð, ëàêèí Äèëøàäûí áîéóíáàüûñûíûí äèëÿí÷èëÿð ÿëèíÿ äöø-
ìÿñè, íÿòèúÿäÿ îíóí çÿðýÿðëÿð âàñèòÿñèëÿ Ôÿõðÿääèíÿ éåòèøìÿñè, Äèëøà-
äûí áóðàäàí àïàðûëäûüû ö÷öí áþéöê áèð ñöáóòäóð. Ôÿõðÿääèí áóíó àíëà-
ìàéàúàã ãÿäÿð óøàã äåéèëäèð.
Ñÿáà õàíûìûí áó ñþçöíäÿí ñîíðà ßìèð ùÿéÿúàíëà ñîðóøäó:
— Ñÿí áó õÿáÿðè êèìäÿí åøèòäèí?
— Áó õÿáÿðè Íèçàìèíèí åâèíäÿí þéðÿíìèøÿì.
— Ñÿí Íèçàìèíèí åâèíÿ ýåäèá-ýÿëèðñÿíìè?
— Õåéð, ìÿí þçöì ýåäÿ áèëìèðÿì. Íèçàìè þçö äÿ áóíà éîë
âåðìÿç. Èêè íÿôÿð äèëÿí÷è ãàäûí âàðäûð. Îíëàðà áþéöê åùñàíëàð âåðèðÿì.
Îíëàðû Íèçàìèíèí åâèíÿ åùñàí èñòÿìÿê ö÷öí ýþíäÿðèðÿì. Áó õÿáÿðè
îíëàð ìÿíèì ö÷öí ýÿòèðäèëÿð. Ýÿëÿúÿêäÿ îíëàðûí âàñèòÿñèëÿ äàùà áþéöê
èøëÿð ýþðÿúÿéÿì.
Òîõòàìûø äà, ßìèð äÿ áèð ñÿñëÿ:
— Àôÿðèí ñÿíÿ, Ñÿáà õàíûì! — äåäèëÿð.
Ñÿáà èñÿ ñþçöíö äàâàì åòäèðèá:
— Ñàáàùà ôèòð áàéðàìûäûð, — äåäè. — Úàùàíáàíó õàíûìûí åâèíäÿ
áþéöê çèéàôÿò âàðäûð. Ùÿðýàù Íèçàìè âÿ Ðÿíà îðàäà îëìàñà äà Ôÿõ-
ðÿääèíèí îðàäà èøòèðàê åäÿúÿéè øöáùÿñèçäèð. Ìÿí, ßáöë-Öëàíûí òÿøêèë
206

åòäèéè ôèòð áàéðàìû çèéàôÿòèíäÿ áèð äàùà áàõòûìû ñûíàðàì. Áÿëêÿ äÿ ìö-
âÿôôÿãèééÿò ãàçàíäûì. Ùÿð ùàëäà ìÿñÿëÿäÿ ÷ÿòèíëèê âàðäûð. ×öíêè
Ôÿõðÿääèí ìÿíèì ÿëèìäÿí áèð íå÷ÿ çÿðáÿ éåìèøäèð. ×àðÿ éîõäóð.
ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíèí ÿìðè úàí ãèéìÿòèíÿ îëñà äà éåðèíÿ éåòèðèëìÿëèäèð.
Ùÿðýàù î ãÿùðÿìàíäûðñà, ìÿí äÿ Ñÿáà õàíûìàì. Ìÿí îíó áó îòàãäà
ßìèðèí ãàðøûñûíäà äèç ÷þêöá éàëâàðìàüà ìÿúáóð åäÿúÿéÿì.
Òîõòàìûø Ñÿáà õàíûìûí úÿñàðÿòèíäÿí ìÿìíóí ãàëäû, îíà õåéèð-
äóà âåðèá ýåòäè.
Õàúÿ Ìöôèä ãàïûíûí äàëûíäà äóðóá Ñÿáà õàíûìûí ßìèðèí îòàüûíäàí
÷ûõìàñûíà ìöíòÿçèð èäè. Íÿùàéÿò, ñöùóð1 âàõòûíà áèð àç ãàëìûø Ñÿáà
õàíûì ßìèðèí îòàüûíäàí ÷ûõäû. Õàúÿ Ìöôèä îíó ýþðÿðêÿí:
— Ýþçÿë õàíûìûí “øÿðÿôÿ” íàèë îëäóüóíó òÿáðèê åäèðÿì! — äåäè âÿ
ãàáàüà äöøöá îíó îòàüûíà éîëà ñàëäû. Áèð àçäàí ñîíðà êÿíèçëÿð âÿ õà-
ðèéÿëÿï ÿëëÿðèíäÿ áîü÷à ßìèðè ÷èìäèðìÿê ö÷öí ùàìàìà àïàðäûëàð.
ßìèð ñàáàù ðàìàçàíûí ñîí ýöíöíö îðóú òóòàúàãäû.
***
Ðàìàçàí àéûíûí 30-äà àõøàì ãàðàíëûüû äöøÿíäÿ ö÷ íÿôÿð øàùèä õÿ-

òèáèí ùöçóðóíà ýÿëèá øÿââàë àéûíû ýþðäöêëÿðèíÿ èãðàð åòìèøäèëÿð. Àéûí
áèðèíäÿ ýöíäöç ñààò 2-äÿ ßìèðèí ãàïûñûíäà äóðàí òàõò-ðÿâàí ñàðàéäàí
ùþðìÿòëè áèð àäàìûí ÷ûõàúàüûíû áèëäèðèðäè. Îðóúóíó òÿçÿúÿ ñûíäûðàíëàð
ßìèðèí ãàïûñûíäàí äèøàðû ÷ûõàúàã áó “íàìÿùðÿì” ãàäûíà áàõìàìàã-
äàí ÷îõ äà ÷ÿêèíìèðäèëÿð. Áèð ÷îõëàðû “ßìèðèí ãûçû Ãÿòèáÿ õàíûì òàõò-
ðÿâàíà ìèíÿúÿêäèð” — äåéÿ þçëÿðè ö÷öí ÿëâåðèøëè ìþâãåëÿð òóòìàüà òÿ-
ëÿñèðäè. ×öíêè Ãÿòèáÿ áàøãà ùÿðÿì ãûçëàðû êèìè öçöíö þðòìÿç âÿ êö÷ÿ
õàëãûíà ýþðöíìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿçäè. Î, òàõò-ðÿâàíäà ýåòäèéè çàìàíëàð-
äà äà ïÿðäÿëÿðèí ñàëûíìàñûíà èúàçÿ âåðìÿçäè.
Òàõò-ðÿâàí ùÿðÿêÿò åòìÿìèøäè. ßòðàô êö÷ÿëÿð âÿ äþíýÿëÿð õàëã èëÿ
äîëìóøäó. Ëàêèí áó úöð ùàäèñÿëÿðè òåç-òåç ýþðÿíëÿð áóýöíêö òàõò-ðÿ-
âàíà ÿùÿìèééÿò âåðìèðäèëÿð, ÷öíêè òàõò-ðÿâàíëàð ßìèðèí ãàäûíûíû
éàõóä ãûçûíû áèð òÿðÿôÿ àïàðäûüû çàìàí ÿòðàô êö÷ÿëÿðèí ùàìûñûíäà ãî-
ðóã2 åëàí îëóíóðäó.
_________________
1
Ñ ö ù ó ð — îáàøäàí âàõòû äåìÿêäèð.
2
Ã î ð ó ã — ãîðóíìà äåìÿêäèð. Ùÿðÿì êö÷ÿéÿ ÷ûõäûüû çàìàí úàìààòûí êö÷ÿëÿðÿ
÷ûõìàüà èõòèéàðû îëìàçäû.
207

Õàúÿ Ìöôèä ñàðàéûí ãàïûñûíäàí ÷ûõäû, îíóí äàëûíúà äà èêè íÿôÿð
êÿíèç âÿ èêè íÿôÿð ãàðà çÿíúè ãóëóí ìöøàéèÿòèëÿ áèð ãàäûí ÷ûõäû. Ãàäûí
çèíÿòëÿðèíèí öçÿðèíÿ íàçèê âÿ ãàðà áèð èïÿê ñàëìûøäû. Î þçöíö õàëãà áèë-
äèðìÿìÿê ö÷öí ÷þùðÿñèíè áÿðê-áÿðê ýèçëÿäèðäè, ÷öíêè õàëã îíóí àäè áèð
úàðèéÿ îëäóüóíó áèëñÿéäè, îíóí ìèíäèéè òàõò-ðÿâàíûí äàëûñûíúà ãàôèëÿ
òÿøêèë åòìÿçäè. Ëàêèí, áóíà áàõìàéàðàã, àäàìëàðûí áèð ÷îõó áèëèðäè êè,
úàðèéÿëÿðäÿí ùÿð ùàíñû áèðèñè ßìèðèí “øÿôÿðèíÿ” íàèë îëóðñà, îíà òàõò-
ðÿâàíëà ýåòìÿéÿ èúàçÿ âåðèëèð. Òàõò-ðÿâàíûí äàëûñûíäàí íÿðäèâàíû ýþ-
òöðöá éåðÿ ãîéäóëàð. Õàúÿ Ìöôèä Ñÿáà õàíûìûí ãîëóíäàí òóòóá òàõò-
ðÿâàíà ÷ûõàðäû. Ñîíðà êÿíèçëÿð äÿ òàõò-ðÿâàíà ÷ûõäûëàð. Ãóëàìëàð èñÿ
íÿðäèâàíû éûüûá òàõò-ðÿâàíûí äàëûñûíà áàüëàäûëàð. Ñîíðà ãóëàìëàð ùÿð
áèðèñè áèð àòûí úèëîâóíäàí òóòóá ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäûëàð. Êö÷ÿ õàëãû òàõò-
ðÿâàíûí äàëûíúà äÿñòÿëÿðëÿ ýåäèðäè, ëàêèí òàõò-ðÿâàíûí ïÿðäÿëÿðè áèð
êÿðÿ äÿ îëñà ãàëäûðûëìàäû. Êö÷ÿ úàìààòû Ñÿáà õàíûìûí òàõò-ðÿâàíûíû
ßáöë-Öëàíûí ãàïûñûíà ãÿäÿð ìöøàéèÿò åòäè.
Ñÿáà õàíûì áó ýöí þç êþùíÿ àüàñû ßáöë-Öëàíûí åâèíÿ áèð úàðèéÿ
êèìè éîõ, áèð õàíûì òÿíòÿíÿñèëÿ äàõèë îëóðäó. ×öíêè ßáöë-Öëàíûí àèëÿñè
îíóí ßìèð òÿðÿôèíäÿí øÿðÿôëÿíäèéèíè âÿ ùÿðÿì íàìèçÿäè îëäóüóíó áèë-
ìÿìèø äåéèëäè. Õöñóñÿí ßáöë-Öëàíûí êè÷èê ãûçû Ìàùòàá õàíûì Ñÿáà
õàíûìëà ùÿð êÿñäÿí àðòûã ìàðàãëàíûðäû, ÷öíêè î, àíúàã Ñÿáà õàíûìûí
âàñèòÿñèëÿ çÿíýèí âÿ ìÿøùóð áèð àäàìà ÿðÿ ýåäÿúÿéèíè äöøöíöðäö.
ßáöë-Öëàíûí çèéàôÿòèíäÿ Ôÿëÿêè, Ìöúèðÿääèí âÿ áèð íå÷ÿ äàùà áàøãà
øàèð âÿ ÿäèá èøòèðàê åäèðäè. Íèçàìè âÿ îíóí ãàäûíû Ðÿíà èñÿ Ìÿùñÿòè
õàíûì õÿñòÿ îëäóüóíà ýþðÿ îíó åâäÿ òÿê ãîéóá ýÿëÿ áèëìÿìèøäèëÿð.
Ôÿõðÿääèí ùàìûäàí ñîíðà ýÿëäè. Î, Ñÿáà õàíûìûí áó çèéàôÿòäÿ èøòè-
ðàê åäÿúÿéèíè áèëìèðäè, ÿêñ òÿãäèðäÿ î çèéàôÿòÿ ýÿëìÿêäÿí áîéóöí ãà-
÷ûðàðäû. Ëàêèí î, è÷ÿðè ýèðÿðêÿí Ñÿáà õàíûìû ýþðöá Äèëøàäû õàòûðëàäû âÿ
îíäàí Äèëøàä ùàããûíäà áèð õÿáÿð áèëìÿê èñòÿäè. Àììà äÿðùàë îíó äà-
íûøäûðìàìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè, ÷öíêè îíóí Äèëøàäûí àäûíäàí éàëàí ñèôàðèø
ýÿòèðìÿñè âÿ îíäàí ìÿêòóá àëûá ßìèðÿ òÿãäèì åòìÿñè, íÿòèúÿäÿ Äèëøà-
äûí ùÿáñÿ àëûíûá úÿçàëàíäûðûëìàñû Ôÿõðÿääèíèí éàäûíäàí ÷ûõìàìûøäû.
Ëàêèí Ôÿõðÿääèí þç ãÿðàðûíäà äóðà áèëìÿéÿúÿêäè. Ñÿáà õàíûìû
ýþðöá äàíûøìàìàã ùå÷ áèð êÿñÿ ìöìêöí äåéèëäè. Îíóí äàèìà “ìÿí
äàøû äàíûøäûðàðàì” äåìÿñè ùå÷ äÿ ÿñàññûç äåéèëäè.
Ôÿõðÿääèí Ñÿáàíûí úÿçáëÿðèíè ðÿää åòìÿê ö÷öí Ìöúèðÿääèí èëÿ
áàøëàäûüû ñþùáÿòè óçàòìàüà ÷àëûøûðäû. Ñÿáà õàíûì âÿ Ìàùòàá õàíûì áèð
íå÷ÿ áàøãà ãûç âÿ úàðèéÿëÿðëÿ òåç-òåç Ìöúèðÿääèí èëÿ Ôÿõðÿääèíèí éà-
208

íûíäàí î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ êå÷èð âÿ àðàëûüà åøãÿ, ìÿùÿááÿòÿ äàèð ñþç àòûð-
äûëàð. ×öíêè çèéàôÿòäÿ îëàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ éàëíûç Ôÿõðÿääèíëÿ Ìöúè-
ðÿääèí ñóáàé èäèëÿð.
Ñÿáà õàíûì Ôÿõðÿääèíèí éàíûíäàí êå÷äèéè çàìàí áó ñþçëÿðè äåéèðäè:
— Ìÿí áèð ìÿùÿááÿòèí ñÿðõîøóéàì, øÿðàá âåðèí. Ìÿíè ýþòöðöá àòÿ-
øèí è÷ÿðèñèíÿ àòûí, ëàêèí áó éàíàí ÿéðèìÿ ñó âåðèí, øèêàéÿò åòñÿì äÿ,
àúûãëàíñàì äà ìÿíèì èøèì îíóíëàäûð. Ãîé úàâàá âåðñèí.
Ãûçëàð Ìöúèðÿääèíÿ âÿ Ôÿõðÿääèíÿ áàõûá ýöëäöëÿð, Ìöúèðÿääèí èñÿ
Ôÿõðÿääèíè äöìñöêëÿéèá:
— Àë ýÿëäè, Ôÿõðÿääèí, Ñÿáà õàíûìûí èøè ñÿíèíëÿäèð, — äåäè.
Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìà ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè. Íÿùàéÿò, Ñÿáà õàíûì
éåíÿ äÿ ãûçëàðëà ãàéûäûá Ôÿõðÿääèí âÿ Ìöúèðÿääèí îòóðàí êöðñöíöí
éàíûíäà äàéàíàðàã ñþùáÿòÿ áàøëàäû. Î ñàíêè Ìàùòàá õàíûìà àèä îëàí
áèð êèíàéÿäÿí äàíûøûðäû:
— Ìÿí î ãÿäÿð äÿ ñàäÿ àäàìëàðäàí äåéèëÿì êè, þç íèøàíÿëÿðèìè ãà-
ñèäèí ÿëèíÿ òàïøûðûì, ãàñèä èñÿ þç ìÿãñÿäèíäÿí þòðö âåðäèéèì íèøàíÿ-
ëÿðè ÿëèíäÿ áÿùàíÿ àëÿòè ãàéûðñûí — äåäèêäÿ Ôÿõðÿääèí òÿêàí éåäè, ñþù-
áÿòèíè øàøûðäû, ÷öíêè î, Ñÿáà õàíûìûí íÿ äåäèéèíè áèëèðäè. Î áèð íå÷ÿ
êÿðÿ àüëûíû äîëäóðóá Ñÿáà õàíûìû äàíûøäûðìàã èñòÿäè, ëàêèí äàíûøäûð-
ìàìàã ö÷öí þçöíÿ ñþç âåðäèéèíè õàòûðëàéàðàã, äèíìÿäè. Ìöúèðÿääèí
èñÿ áóíó ùèññ åäÿðÿê:
— ßéëÿíìÿéèí íÿ çÿðÿðè âàðäûð? Øåéòàí äà îëñà ìàðàãëû øåéòàíäûð.
×àüûðûá áèð ãÿäÿð äàíûøäûðñàã íÿ îëàð?! — äåäèêäÿ Ôÿõðÿääèí äÿ:
— Øåéòàíäàí äàùà èéðÿíú áèð àä òàïûëñàéäû, îíó éàíûìûçà ùàìàí
àäëà ÷àüûðàðäûã. Áÿëêÿ äÿ ìÿí øàèð îëìàäûüûìäàí, ýþçÿëëÿðè ñèçèí
ãÿäÿð äóéìàã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê äåéèëÿì. Ëàêèí áóíóí áàðÿñèíäÿ
ÿëäÿ åòäèéèì ãÿíàÿò ìÿíèì ö÷öí ùÿð øåéäÿí áþéöêäöð. Áó øåéòàí ùÿð
áàðÿäÿ ýþçÿëäèð, éåýàíÿ áèð åéáè âàðñà, î äà áóíóí øåéòàíëûüûäûð. Ìÿí
áóíó ùå÷ áèð çàìàí ÿëèìäÿí áóðàõìàçäûì. Ö÷ ìèí äèðùÿì î ãÿäÿð äÿ
áþéöê áèð ïóë äåéèëäè, î ïóëó âåðñÿéäèì, Úàùàíáàíó áÿéèì áóíó ìÿíÿ
ýöçÿøòÿ ýåäÿðäè. Ëàêèí áó äöíéà ýþçÿëèíè ãèéìÿòäÿí äöøöðÿí îíóí
øåéòàíëûüûäûð. Áóíäàí ýþðäöéöì éàìàíëûüûí áèðúÿ ôàèçèíè ùÿð êÿñäÿí
ýþðñÿéäèì, èíäèéÿ ãÿäÿð îíó ìÿùâ åòìèøäèì. Áèð íå÷ÿ êÿðÿ áóíó
ìÿùâ åòìÿéÿ ãàëõìûøàì, ôöðñÿò äÿ äöøöá, ëàêèí òÿáèÿòèí áó ýþçÿë ìÿ-
øÿëèíè ñþíäöðìÿê èñòÿìÿìèøÿì, ÷öíêè áóíóí ýþçÿëëèéèíè ýþðöá øåéòàí-
ëûüûíû òàíûìàéàíëàð ìÿíÿ ëÿíÿò îõóéàúàãäûëàð. Îíóí èíäèéÿ ãÿäÿð äèðè
ãàëìàñûíûí ñÿáÿáè äÿ áóäóð.
209

Ñÿáà õàíûì ö÷öíúö êÿðÿ Ôÿõðÿääèíèí þíöíäÿí êå÷äèéè çàìàí àðòûã
þç ýþçÿëëèéèíè òÿðèô åäèðäè:
— Äåéèðëÿð êè, ýöë òèêàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿí ýþéÿðìÿêäÿäèð. Èíäè êè,
áåëÿäèð, íÿ ö÷öí ýöë îëàí ìÿúëèñÿ òèêàíëàðû áóðàõûðëàð? Ìÿí äåäèéèì
àäàìûí ÷þùðÿñè äàèìà ýþçöìöí þíöíäÿäèð. Ìÿíÿ ãèéìÿò ãîéìàéàí-
ëàð, ìÿíèì ýþçÿëëèéèìè èãðàð åòìÿéÿíëÿð äÿ ùàãëûäûð. ×öíêè ìÿíèì
ìóñèãèäÿí íÿøÿäàð îëàí ñÿñèì, ãÿìýèíëÿðèí ãóëàüûíäà áàéãóø ñÿñèí-
äÿí äàùà ãÿìëèäèð. Ãÿìýèíëèéèí øÿðáÿòèíè äàäàí àäàìëàðûí äèìàüûíäà
øÿêÿðèí øÿùäè áåëÿ èëàíûí çÿùÿðèíäÿí äÿ àúûäûð. Ìÿíèì áàõûøëàðûì ñöá-
ùöí íÿñèìèíäÿí òÿìèç îëñà áåëÿ, éàðàëû öðÿêëÿð ö÷öí ÿãðÿáèí íèøèíäÿí
çÿðÿðëèäèð. Áó òÿáèè áèð ùàëäûð; ãÿìëè, êÿäÿðëè àäàìëàðûí ýþçöíäÿ ÿí
ãèéìÿòëè úàâàùèð, àäè áèð äàøäàí äàøà àë÷àãäûð. Ëàêèí áóðàäà íÿ ñÿùÿð
íÿñèìèíèí, íÿ øÿêÿð øÿùäèíèí, íÿ äÿ ìÿíèì íÿøÿäàð ñÿñèìèí âÿ àëìàç
êèìè øÿôÿãëÿíÿí ýþç áÿáÿêëÿðèìèí áèð çÿððÿ äÿ îëñà íþãñàíû éîõäóð.
Ìÿíèì øèðèí ñþçëÿðèì þçöíö èòèðìèø àäàìëàðûí àéàüû àëòûíäà ãàëàí
çÿùÿðëè òèêàíëàð ìèñàëûíäàäûð. Ìÿíèì êþëýÿì ñàüëàì ôèêèðëè àäàìëàðà
òÿçÿ áèð úàí áàüûøëàñà äà, õÿñòÿ àäàìëàð ö÷öí àüûð áèð éöêäÿí èáàðÿòäèð.
Áèð âàõò âàð èäè êè, îíñóç àüëàéà-àüëàéà éóõóéà ýåòäèéèì ö÷öí éó-
õóäà ýþðÿðäèì êè, ìÿíè ñó àïàðûð. Íÿ åòìÿëè? “Åøã-åøã” äåéÿ áèð àäà-
ìûí àäûíû ÿçáÿðëÿéÿðäèì, ëàêèí åøãÿ äöøÿíäÿí ñîíðà îíóí íÿ îëäóüóíó
àíëàäûì. “Éàð-éàð” äåéÿðÿê ñåâèíèðêÿí îíóí êèì îëäóüóíó áèëäèì.
ßýÿð åøã áó èñÿ, êèìÿ ëàçûìäûð? ßýÿð éàð ìÿí ýþðäöêëÿðèì èñÿ, îíëàðëà
êèì éàøàéà áèëÿðäè?
Ëàêèí áó äöíéàäàí êàìûíû àëìàéàí áèð òÿê ìÿí äåéèëÿì. ×îõëàðû
õÿéàëûí òÿñÿââöðÿ ýÿòèðÿ áèëìÿäèéè óúà àëÿìëÿðÿ ó÷ìàã èñòÿäèëÿð, ëàêèí
ãàíàäëàðûíäà ãöââÿò ùèññ åòìÿéÿðÿê ó÷à áèëìÿäèëÿð.
Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìûí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà ñàêèò îòóðìàüû áà-
úàðìàäû. ×öíêè Ñÿáà õàíûìûí ñîí ñþçëÿðè, Ôÿõðÿääèíèí Äèëøàäû ñåâäè-
éèíÿ âÿ àðçóñóíà éåòèøÿ áèëìÿäèéèíÿ èøàðÿò èäè. Áóíà ýþðÿ Ôÿõðÿääèí
àðòûã äàâàì åòìÿéÿðÿê îíà úàâàá âåðäè:
— Ãàíàäëàðûìäà ãöââÿò ùèññ åäèðÿì. Èñòÿäèéèì óúàëûãëàðû ôÿòù
åòìÿê ö÷öí ãöäðÿòèì âàðäûð, ëàêèí ùàìàí óúàëûãëàðûí ãàðøûñûíäà ãàðà
ãàíàäëàðûíû à÷ûá éöêñÿëèøèìÿ ìàíå îëàí øåéòàíëàðà ðàñò ýÿëèðÿì.
Ñÿáà õàíûì èðÿëè ýÿëäè. Ôÿõðÿääèíëÿ äàíûøìàã ö÷öí áÿùàíÿ ÿëäÿ
åòäè âÿ àúûãëû áèð òþâð àëàðàã äåäè:
— Ôÿõðÿääèí, ñÿíè ìÿíÿ âÿ Äèëøàäà åòäèéèí ùàãñûçëûãëàð ñÿáÿáèíÿ
ñþéìÿëèéÿì âÿ ìÿçÿììÿò åòìÿëèéÿì. ßúÿáà ñÿí ìÿíäÿí ùàíñû òÿã-
ñèðèìèí ñÿáÿáèíÿ êöñäöí?
210

Ôÿõðÿääèí áàøãàëàðûíûí éàíûíäà ñþùáÿò à÷ìàã èñòÿìÿäèéèíäÿí,
îíëàð áàü÷àéà äöøäöëÿð. Ôÿõðÿääèí:
— Ñÿíèí þçöí ñþéëÿìÿéÿ ëàéèã èêÿí áàøãàñûíû ñþéëÿìÿéÿ ùàããûí
âàðäûðìû?! — äåäè. — Ñÿí ìÿíÿ âÿ Äèëøàäà íÿ éàìàíëûã ãàëäû êè, åòìÿ-
äèí?! Ìÿíè âÿ îíó ìÿùâ åäÿí ñÿí îëìàäûíìû?
— Ãûç ÿñëà ìÿùâ îëìàìûøäûð. Ñÿíèí ìÿùâ îëäóüóíóí ñÿáÿáè èñÿ þç
õàñèééÿòèíäèð. Áåùèøòäÿí ùóðèíè, ìÿëÿéè éåðÿ åíäèðèá ñÿíèí ñÿðÿíúà-
ìûíà âåðñÿëÿð áåëÿ, éåíÿ äÿ ñÿí éàøàìàüû áàúàðìàéàúàãñàí. ×öíêè
ñÿíäÿ áèð ãûçûí ãÿëáèíè ÿéëÿíäèðÿúÿê äèë éîõäóð. Î øåéëÿðè êè, ãûç ñÿí-
äÿí òÿëÿá åòìÿëèäèð, îíó ñÿí ãûçäàí òÿëÿá åäèðñÿí. ßúÿáà, ìÿíäÿí ñîí
äÿôÿ êöñìÿéèíèí ñÿáÿáè íÿ èäè?
— Ñÿí íÿ ö÷öí ìÿíÿ Äèëøàääàí éàëàí ñèôàðèø ýÿòèðäèí? Íÿ ö÷öí
ìÿäÿí àëäûüûí ìÿêòóáó ßìèðÿ âåðèá ãûçûí úÿçàëàíìàñûíà ñÿáÿá
îëäóí?!
— Î ìÿêòóá ñÿáÿáèíÿ ìÿíèì þçöì àçìû úÿçàëàíäûì? Ìàäàì êè,
ìÿñÿëÿíèí ÿñàñûíäàí õÿáÿðäàð äåéèëñÿí, éåðñèç òÿíãèäëÿðèíè äÿ ãîé
ãàëñûí. Íÿ Äèëøàäûí, íÿ äÿ ìÿíèì áó èøëÿðäÿí õÿáÿðèìèç éîõ èäè.
ßââÿëà, ñÿíèí äèëèíäÿí ìÿêòóá äöçÿëäèá Äèëøàäà âåðÿí Ìÿðúàíäûð.
Îíó äà þéðÿäÿí Ñöñÿíäèð. Ìÿíèì òÿãñèðèì íÿäèð?! Ìàäàì êè, ñÿí ùÿð
ãûçà áèð úöð ñþç âåðèð âÿ ùàìûíû ñåâìÿê èñòÿéèðñÿí, îíëàðûí áèð-áèðèíè
ãûñãàíìàüà âÿ ìàúÿðà éàðàòìàüà ùàãëàðû âàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ñöñÿí
ñÿíèí òÿðÿôèíäÿí äöçÿëòäèéè ìÿêòóáó Äèëøàäà âåðèá îíóí ãÿëáèíè ñÿí-
äÿí èéðÿíäèðìÿê èñòÿìèøäè. Ìÿíèì Äèëøàääàí, ñÿíÿ ñèôàðèø ýÿòèðìÿ-
éèìÿ ýÿëäèêäÿ, î äà ìÿíèì èøèìäèð, î ñèôàðèøäÿí Äèëøàäûí õÿáÿðè éîõ
èäè. Ìÿí î ñèôàðèøèí âàñèòÿñèëÿ ñÿíäÿí áèð ìÿêòóá àëûá îíà àïàðìàã âÿ
Ñöñÿíèí éàçäûüû ìÿêòóáóí ñàðàéäà äöçÿëäèéèíè Äèëøàäà èñáàò åòìÿê èñ-
òÿéèðäèì. Äàùà à÷ûüû, Äèëøàäûí êÿäÿðëÿðèíè òÿñêèí åòìÿéè äöøöíöðäöì.
ßúÿáà, áåëÿ áèð òÿøÿááöñ ñÿíèí ôèêðèíúÿ, áèð õÿéàíÿòäèðìè?!
Ãàëäû êè, ìÿíèì âàñèòÿìëÿ Äèëøàäà ýþíäÿðäèéèí ìÿêòóáóí ßìèðèí
ÿëèíÿ äöøìÿñè òàìàìèëÿ äîüðóäóð. Ëàêèí ñÿí áóíó áèëìÿëè èäèí êè,
ìÿêòóá íÿ âàñèòÿ èëÿ ßìèðèí ÿëèíÿ äöøìöøäöð.
Ôÿõðÿääèí àúûãëû:
— Ìÿí ùàðàäàí áèëÿðäèì? Ìÿí êè, ñàðàéäà éàøàìûðàì, — äåäèêäÿ,
Ñÿáà õàíûì úÿëä úàâàá âåðäè:
— Èíäè êè, áèëìèðñÿí, îíäà ìÿíè ÷àüûðûá äåìÿëè èäèí êè, íÿ ö÷öí
ìÿíÿ õÿéàíÿò åòäèí? Î çàìàí ìÿí äÿ ìÿñÿëÿíè à÷ûá áàøäàí àéàüà
ãÿäÿð ñÿíÿ äàíûøàðäûì. Ìÿí ñÿíäÿí ìÿêòóá àëäûüûì âÿ Äèëøàäà àïàð-
ìàã èñòÿäèéèì ýöí, Ñöñÿíèí òàïøûðûüû èëÿ Ìÿðúàí ìÿíè ýöäöðìöø. Ìÿí
211

ñÿíèíëÿ Øåéõ Ñàëåù ìÿãáÿðÿñèíäÿ óçóí-óçàäû äàíûøäûüûì çàìàí,
Ìÿðúàí ñþçëÿðèìèçèí áèð ÷îõóíó åøèäèáìèø. Ìÿí ñÿíäÿí ìÿêòóáó àëûá
ñàðàéà ýèðäèéèì çàìàí ìÿíè áèð áàø õàúÿ Ìöôèäèí îòàüûíà àïàðäûëàð.
Öñòöìö àõòàðûá ñÿíèí ìÿêòóáóíó òàïäûëàð. Áóíäàí ñîíðà áàøûìà íÿëÿð
ýÿòèðèëäèéèíè äàíûøìàã èñòÿìèðÿì. Àíúàã áîüàçûìäà âÿ ýþçöìöí öñ-
òöíäÿêè éàðà éåðëÿðèíÿ áàõà áèëÿðñÿí.
Ñÿáà õàíûì áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà èïÿê ÷àðãàòûíû êÿíàðà àòàðàã
áîéíóíäàêû éàðà éåðëÿðèíè ýþñòÿðäè. Ôÿõðÿääèí èñÿ ãèñìÿí Ñÿáà õàíûìà
èíàíìàüà áàøëàðêÿí, Ñÿáà áóíó ùèññ åäÿðÿê ñþçöíö äàâàì åòäèðäè:
— Ìÿí î éàõøûëûãëàðû íÿ ñÿíèí, íÿ äÿ Äèëøàäûí õàòèðèíÿ åòìèðäèì.
Ìÿíèì õàñèééÿòèìè éàõøû áèëèðñÿí, ìÿí ùå÷ âàõò äèíú îòóðà áèëìèðÿì.
Ñöñÿíèí áó èøëÿðèíè èôøà åòìÿê èñòÿðêÿí, þçöìö úÿçàéà ýèðèôòàð åòäèì.
Éàçûã Äèëøàä äà ÿçèééÿò ÷ÿêäè. Åéáè éîõäóð, ùàìûñû êå÷èá ýåäèáäèð.
Äèëøàä äà ñàüäûð, ñÿí äÿ ñàüñàí. Õåéèð èøèíèçèí áàø òóòìàñûíà äà àç
ãàëûð. Áèð øèðèíëèê éöç àúûëûãëàðû óíóòäóðà áèëÿð.
Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìûí áó ñþçëÿðèíäÿí àúûãëàíàðàã äåäè:
— Ìÿíÿ èñòåùçà åäèðñÿíìè?
— Ñÿíÿ èñòåùçà åòìÿéÿ ùàããûì âàðäûð. Íÿ ö÷öí ãûçà âåðäèéèí ùÿ-
äèééÿíè ýåðè ãàéòàðìûðñàí?
— Ùàíñû ùÿäèééÿíè?!
Ñÿáà õàíûì ìÿçÿììÿòåäèúè áèð òþâð àëàðàã ñîðóøäó:
— Àù, Ôÿõðÿääèí, áöòöí Ýÿíúÿíèí áèëäèéè áèð ìÿñÿëÿíè ìÿíäÿí íÿ
ö÷öí ýèçëÿäèðñÿí?
— Ùàíñû ìÿñÿëÿíè?!
— Áîéóíáàüû ìÿñÿëÿñèíè. Ñöñÿíèí Äèëøàääàí îüóðëàòäûðûá Ìÿñó-
äèééÿ ãàáàüûíäàêû äèëÿí÷èëÿðèí è÷ÿðèñèíÿ àòäûðäûüû áîéóíáàüû ìÿñÿëÿ-
ñèíè... Èíäè íÿ ö÷öí ñÿí îíó ãûçûí þçöíÿ ýþíäÿðìèðñÿí?! Ñàäÿ áèð áî-
éóíáàüû Äèëøàääàí ãèéìÿòëèäèðìè?!
Ôÿõðÿääèí äöøöíúÿ äÿíèçëÿðèíÿ ãÿðã îëäó. Äèëøàäûí Áàüäàäà ýþí-
äÿðèëìÿäèéèíè, ñàðàéäà éàøàäûüûíû éÿãèí åòäè âÿ Ñÿáà õàíûìà ìö-
ðàúèÿòëÿ:
— Áó õÿáÿð ñÿíÿ ãàðøû îëàí ìÿíôè ôèêèðëÿðèìèí ùàìûñûíû äàüûòäû.
Èíäè ìÿíÿ äå ýþðöì, Äèëøàä ìÿíèì ùàããûìäà íÿ äöøöíöð?
— Ñÿí íÿéè ýþçëÿéèðñÿíñÿ, Äèëøàä äà îíó ýþçëÿéèð. Ðàìàçàí àéû
ãóðòàðäû. ßìèð äÿ þç ñþçöíö ýåðè ýþòöðìÿìèøäèð. Áó áàðÿäÿ Äèëøàäà
õÿáÿð âåðèëìèøäèð. Ñÿíèí þçöíÿ äÿ õÿáÿð âåðìÿê ö÷öí ñÿíè ñàðàéà
äÿâÿò åëÿéÿúÿêëÿð. Áÿëêÿ äÿ ñàáàù ñÿíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðäèëÿð, î çàìàí
212

ñàðàéà ýÿëÿðñÿí. ßìèð ñèçÿ èçäèâàúûí øÿðòëÿðèíè õÿáÿð âåðÿð, òîé ùàçûð-
ëûüûíà áàøëàðñûíûç. Èíäè äå ýþðöì ìÿíäÿí ðàçû ãàëäûíìû?!
— Éåðäÿí ýþéÿ ãÿäÿð ðàçûéàì. Ìÿí éàçûã Äèëøàäû Ýÿíúÿäÿí ýåò-
ìèø áèëèðäèì.
— Ñÿí ßìèð ùàããûíäà ÷îõ èôòèðà ýåòìÿ, î ñÿíÿ âåðäèéè ñþçö ùå÷ áèð
âÿúùëÿ ýåðè ýþòöðìÿç. Èíàíìûðñàíñà, ýÿë áó àõøàì ñàðàéà ýåäÿê, Äèë-
øàäû ýþðÿíäÿí ñîíðà ñþçëÿðèìÿ èíàí.
— Éîõ, ñÿíÿ èíàíûðàì. ßìèðèí èúàçÿñè îëìàäàí ñàðàéà ýåòìÿðÿì.
— Áó äà ýþçÿë ôèêèðäèð. Ãîé ñàáàù ßìèðèí þç äÿñò-õÿòòèëÿ éàçûëìûø
ìÿêòóáó àëûá ýÿòèðèì. Àíúàã áèëìèðÿì ùàðàäà ýþðöøÿê.
— Áèëìèðÿì. Ñÿíèí ö÷öí ùàðà ÿëâåðèøëèäèð?
— Åëÿ éåð îëñóí êè, áèçèì ýþðöøäöéöìöçö áèð êèìñÿ ýþðìÿñèí.
— Îíäà ýÿðÿê àõøàì ãàðàíëûüûíäà îëñóí. Àõøàì âàõòû ÷àé êÿíàðûíà
ýÿëÿðñÿí. Îðàäà áèð àç òÿõèð åòäèêäÿí ñîíðà Ìóñà äÿéèðìàíûíûí éàíûí-
äàêû ñþéöäëöêäÿ ýþðöøÿðèê.
Áóíà Ñÿáà õàíûì ðàçû îëäó, âèäàëàøûá àéðûëäûëàð.
ËÅÉËÈ Âß ÌßÚÍÓÍ ÄÀÑÒÀÍÛ

Øèðâàí õàãàíû òÿðÿôèíäÿí Ýÿíúÿéÿ áèð ùåéÿò ýÿëìèøäè. Àòàáÿé Ìÿ-
ùÿììÿäèí Ýÿíúÿ ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõìàñûíû åøèäÿí Øèðâàí õàãàíû Àòàáÿéè
èñòèãáàë åòìÿê ö÷öí àïàðûëàúàã ùàçûðëûãäà èøòèðàê åòìÿê àðçóñóíó èðÿëè
ñöðìöøäö. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿëÿ Àòàáÿé Òÿáðèçäÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà
ùÿðÿêÿò åòìÿìèøäÿí ÿââÿë Øèðâàí õàãàíû áàøäà Íÿúìÿääèí îëìàã
öçðÿ Ýÿíúÿéÿ áþéöê áèð ùåéÿò ýþíäÿðìèøäè êè, áóíóíëà äà õàãàí Àòà-
áÿéÿ ãàðøû áÿñëÿäèéè äîñòëóã äóéüóëàðûíû íöìàéèø åòäèðìÿê èñòÿéèðäè.
Ùåéÿòèí ñÿäðè Íÿúìÿääèí Ýÿíúÿéÿ ýÿëäèéèíèí èêèíúè ýöíö, Íèçàìèéÿ
áåëÿ áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìèøäè:
“Ìþùòÿðÿì âÿ ñÿíÿòêàð øàèð!
Øèðâàíäàí Ýÿíúÿéÿ îëàí áó ãûñà ñÿôÿðèìèçäÿ èêè áþéöê çàòûí çèéà-
ðÿòèíÿ íàèë îëìàãëà øÿðÿô âÿ ñÿàäÿò ÿëäÿ åäÿúÿéèê. Îíëàðäàí áèðèíúèñè
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ùÿçðÿòëÿðèíèí çèéàðÿòè, èêèíúèñè èñÿ ìþùòÿðÿì øàè-
ðèí çèéàðÿòèäèð. Ìþùòÿðÿì øàèð èúàçÿ âåðñÿéäè, õàãàíûí ñèôàðèøëÿðèíè éå-
ðèíÿ éåòèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýþðöøÿð âÿ ñÿàäÿòÿ íàèë îëàðäûã.
Øèðâàí øàùû òÿðÿôèíäÿí ýÿëìèø ùåéÿòèí ñÿäðè
Íÿúìÿääèí”.
213

Íèçàìè ìÿêòóáó àëàíäàí ñîíðà îíëàðûí ãÿáóëó ö÷öí ìöÿééÿí âàõò
òÿéèí åëÿäè. Åéíè çàìàíäà, åâèí ñàùìàíà ñàëûíìàñû ö÷öí Ðÿíàéà òàï-
øûðûã âåðäè. Ùåéÿòèí ãÿáóëóíäà èøòèðàê åòìÿê ö÷öí áÿçè ëàçûìëû àäàì-
ëàðûíà âÿ äîñòëàðûíà äà õÿáÿð ýþíäÿðäè. Áóíëàðûí úÿðýÿñèíäÿ Ôÿõðÿääèí
äÿ âàð èäè.
Ôÿõðÿääèí äÿâÿò åäèëäèéè âàõòäàí áèð íå÷ÿ ñààò èðÿëè ýÿëèá ùåéÿòèí
ãÿáóëó çàìàíûíäà ëàçûì îëàúàã øåéëÿðèí ùàçûð åäèëìÿñèíäÿ èøòèðàê
åòìÿê èñòÿäè. ×àòìàéàí øåéëÿðèí þç åâëÿðèíäÿí ýÿòèðèëìÿñèíÿ ÿìð
âåðäè, áàçàðäàí ïóë èëÿ àëûíàúàã øåéëÿðè àëäûðûá ùàçûð åòäèðäè. Ðÿíà âÿ
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíèí êþìÿéèíäÿí ùÿääèíäÿí çèéàäÿ ðàçû ãàëäûëàð.
Íèçàìè âÿ Ðÿíà Ôÿõðÿääèíÿ äèããÿòëÿ áàõäûãëàðû çàìàí îíäà êå÷-
ìèø êÿäÿðëÿðäÿí áèð çÿððÿ äÿ îëñà íèøàíÿ ýþðìÿäèëÿð. Î, Äèëøàä ýåäÿí-
äÿí áÿðè áèð ýöí äÿ îëñà øàä öçëÿ Íèçàìèíèí âÿ Ðÿíàíûí öçöíÿ áàõìà-
ìûøäû. Áó ýöí èñÿ ýöëöð, äàíûøûð âÿ øàäëûã åäèðäè. Íèçàìè îíäà áèð õÿáÿð
îëäóüóíó äÿðùàë ùèññ åòäè âÿ ñîðóøäó:
— Áó øàäëûüûí ñÿáÿáèíè äåñÿéäèí, äîñòëàðûí äà øàäëàíàðäû.
Ôÿõðÿääèí øàä áèð öðÿêëÿ Íèçàìèíèí ÿëèíè ñûõäû:
— Áó øàäëûã ýÿëÿúÿê áèð áÿõòèéàðëûüûí áàøëàíüûúûäûð. Àíúàã äöíÿí
ìÿíÿ ìÿëóì îëìóøäóð êè, Äèëøàä Áàüäàäà ýþíäÿðèëìÿìèøäèð. Ñàðàé-
äàäûð.
Íèçàìè òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Áó õÿáÿðè ñÿíÿ ýÿòèðÿí êèìäèð?
Ôÿõðÿääèí ßáöë-Öëàíûí çèéàôÿòèíäÿ îëäóüóíó, îðàäà Ñÿáà èëÿ ýþ-
ðöøäöéöíö âÿ àðàëûãäà ýåäÿí ñþùáÿòëÿðè òàìàìèëÿ Íèçàìè ö÷öí äàíûøäû
âÿ:
— Áó àõøàì î, ßìèðèí ìÿêòóáóíó ýÿòèðÿúÿê âÿ ìÿí îíóíëà áÿðà-
áÿð ñàðàéà ýåäÿúÿéÿì, — äåäèêäÿ Íèçàìè äÿ:
— Îíóíëà ñàðàéà äåéèë, éà þëöìÿ, éàèíêè ùÿáñõàíàéà ýåäÿúÿêñÿí, —
äåéÿ úàâàá âåðäè. — Éåíÿ äÿ ñÿí àëäàíäûí. Ëàêèí ìÿíè äÿðäÿ ñàëàí áèð
úÿùÿò âàðñà, î äà ìÿñÿëÿíè ãàáàãúàäàí ýÿëèá ìÿíÿ õÿáÿð âåðìÿìÿ-
éèíäÿí èáàðÿòäèð. Ñÿí èíäè íÿ êèìè áèð çàìàí îëäóüóíó áèëèðñÿíìè?!
ßìèð Àòàáÿéèí ýÿëìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ þç ìþâãåéèíäÿí ÿìèí äåéèë. Î,
Àòàáÿéÿ øèêàéÿò âåðÿíëÿðèí òÿøêèëè èøèíäÿ ÷àëûøàíëàðûí ùÿð íÿ áàùàñûíà
îëóðñà îëñóí õàëãûí àðàñûíäàí ýþòöðìÿëèäèð. Îíëàðûí áèðèíúèñè ìÿíèì
ãÿùðÿìàí, ëàêèí àâàì äîñòóì Ôÿõðÿääèíäèð. Ñÿáàíûí ñîí ìàúÿðàñû ñà-
ðàéäà ñÿíè ìÿùâ åòäèðìÿê ö÷öíäöð. Äèëøàä èñÿ ÷îõäàí Áàüäàääàäûð.
— Îëà áèëìÿç!
214

— Îëà áèëÿð! Ñÿí ìÿíÿ èíàí. Ñÿáà õàíûì òÿçÿ, ëàêèí îëäóãúà ãîð-
õóëó áèð õÿéàíÿò ùàçûðëàìàã èñòÿéèð. Áóíà èíàíìûðñàíñà, àë ìÿêòóáó
îõó! Ãûçûë Àðñëàí ÿñèð àïàðûëàí ãûçëàðûí àäûíû âÿ éåðëÿðèíè ìÿíÿ ýþí-
äÿðäèéè ñîí ìÿêòóáóíäà ãåéä åòìèøäèð.
Ôÿõðÿääèí ìÿêòóáó àëûá áàõäû âÿ Íèçàìèíèí äåäèêëÿðèíè òÿñäèã åòäè.
— Î ùÿéàñûçû ìÿùâ åäÿúÿéÿì. Î ñàü ãàëäûãúà ìàúÿðàëàð òþðÿòìÿéÿ
÷àëûøàúàãäûð, — äåäèêäÿ éåíÿ äÿ Íèçàìè:
— Áèð àç åùòèéàòëû îëìàëûñàí, — äåäè.
Ñþç áóíóíëà áèòäè, ÷öíêè ùåéÿòèí ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðäèëÿð.
Ôÿõðÿääèí âÿ áàøãàëàðû ãîíàãëàðû ùÿéÿòäÿ èñòèãáàë åäèá îòàüà ýÿòèð-
äèëÿð. Íèçàìèíèí þçö èñÿ ùåéÿòè åâèí ãàïûñûíäà ãàðøûëàéûá:
— Øàèðèí áó éîõñóë åâèíÿ øÿðàôÿò âÿ ñÿàäÿò ýÿòèðäèíèç. Õîø ýÿëäèíèç,
ñÿôà ýÿòèðäèíèç, — äåäè âÿ ÿéëÿøìÿëÿðè ö÷öí éåð ýþñòÿðäè. Íÿúìÿääèí
âÿ ùåéÿò öçâëÿðè îòóðäóëàð. Íèçàìè ñþçÿ áàøëàéàðàã:
— Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðèíèí Ýÿíúÿéÿ ýÿëìÿñè õÿáÿðè áèçÿ, õàãàí ùÿç-
ðÿòëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèëÿ ýþðöøìÿê øÿðÿôèíÿ íàèë îëìàã èìêàíû
âåðäè, — äåäèêäÿ, Íÿúìÿääèí äÿ:
— Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðèíèí Ýÿíúÿéÿ ýÿëìÿê õÿáÿðèíäÿí ÿââÿë äÿ
õàãàí ùÿçðÿòëÿðè ñèçèí ùöçóðóíóçà áèð ùåéÿò ýþíäÿðìÿéè äöøöíöðäö, —
äåäè. — Áó ñÿôÿðèìèçäÿ õàãàí ùÿçðÿòëÿðè Ýÿíúÿäÿí ãèéìÿòëè áèð úàâà-
ùèð àïàðìàã ö÷öí áèçÿ òàïøûðûã âåðìèøäèð.
Íèçàìè ÷îõ ãûñà úöìëÿëÿðëÿ úàâàá âåðèá äåäè:
— Õàãàí ùÿçðÿòëÿðèíèí øàèðÿ áó ãÿäÿð áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðäèéèíÿ
òÿøÿêêöð åäèðÿì.
— Õàãàí ùÿçðÿòëÿðè þç ñÿìèìè ðèúàñûíû éåòèðìÿê ö÷öí áèçè ìþùòÿ-
ðÿì øàèðèí éàíûíà ýþíäÿðìèøäèð. Õàãàíûí ìöáàðÿê ðÿéè áóíà ÿëàãÿ òóò-
ìóøäóð êè, ìþùòÿðÿì øàèð Ëåéëè èëÿ Ìÿúíóíóí ìöàøèãÿñèíè áèð äàñòàí
øÿêëèíäÿ éàçñûí.
— Õàãàí ùÿçðÿòëÿðèíèí àðçóëàðûíà ÿìÿë åòìÿéÿ ùàçûðàì.
— Ëàêèí, õàãàí ùÿçðÿòëÿðèíèí àðçóñó áóäóð êè, ìþùòÿðÿì øàèð éàç-
äûüû äàñòàíû Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçìàñûí, îíó éöêñÿê òÿáÿãÿéÿ ìÿí-
ñóá áèð äèëäÿ, ôàðñ äèëèíäÿ éàçñûí. ×öíêè õàãàí ùÿçðÿòëÿðè Àçÿðáàéúàí
äèëè èëÿ òàíûø äåéèë, î àíúàã ôàðñ äèëèíäÿ äàíûøûá îõóéà áèëèð. Øöáùÿñèç-
äèð êè, ñèç õàãàíûí íÿ êèìè äèë âÿ íÿ êèìè áèð øåèðëÿ ìàðàãëàíäûüûíû áèç-
äÿí éàõøû áèëèðñèíèç.
Íèçàìè ìÿúëèñäÿ èøòèðàê åäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ùÿéÿúàíûíû ùèññ
åäÿðÿê, ìöíàãèøÿ ÷ûõìàñûíà èìêàí âåðìÿìÿê ö÷öí äåäè:
215

— Ìÿí õàãàíûí ôèêðèíè ÷îõ ýþçÿë àíëàéûðàì. Øöáùÿñèçäèð êè, õàãàí
ôàðñ äèëèíèí éöêñÿê òÿáÿãÿéÿ ìÿíñóá áèð äèë îëäóüóíó ãåéä åòìÿêäÿ
÷îõ ùàãëûäûð. Î éöêñÿê òÿáÿãÿéÿ ìÿíñóá áèð äèë äåéÿðêÿí ñàðàé õàë-
ãûíû íÿçÿðäÿ òóòìóøäóð. Õàãàí ñàðàé õàëãûíû, þç ùÿçðÿòëÿðè äÿ äàõèë
îëìàã øÿðòèëÿ, éöêñÿê òÿáÿãÿ ùåñàá åäèð. Áó òàìàìèëÿ äîüðóäóð. Ñàðàé
õàëãû áàøãà áèð òÿáÿãÿ, ñàðàé õàðèúèíäÿêèëÿð èñÿ òàìàìèëÿ áàøãà áèð òÿ-
áÿãÿäèð. Ñèçÿ äÿ, áèçÿ äÿ ìÿëóìäóð êè, Øèðâàí ñàðàéûíäà éàøàéàíëàð äà,
õàãàíûí þçö äÿ àçÿðáàéúàíúà äàíûøà áèëìèðëÿð. Áÿëêÿ, áåëÿ äÿ ìÿñëÿ-
ùÿòäèð. Áóíëàðûí ùàìûñû èëÿ áÿðàáÿð, ìÿí Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí äàñòàíûíû
áàøãà áèð íþãòåéè-íÿçÿðäÿí äÿ ôàðñ äèëèíäè éàçìàãëà ìàðàãëàíûðàì.
×öíêè áó çàìàíà ãÿäÿð ôàðñ îõóúóëàðû äàñòàí øÿêëèíäÿ ùå÷ áèð ÿäÿáèé-
éàò ýþðìÿìèøëÿð. Ôèðäîâñèíèí ÿñÿðè áþéöê áèð äàñòàí îëìàãäàí ãàáàã
áèð òàðèõ ÿñÿðè ñàéûëà áèëÿð. Îðàäà îëàí ìöàøèãÿëÿð áÿäèè îëñà áåëÿ, òàì
áèð ñåâýè ìàúÿðàñû ãÿíàÿòèíè âåðìèð.
Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, õàãàí ùÿçðÿòëÿðè ôàðñ äèëèíäÿ éàçàí øàèðëÿðÿ
ýþñòÿðèø âÿ ðÿùáÿð îëìàã öçðÿ áèðèíúè îëàðàã ôàðñ äèëèíäÿ äàñòàí éàçûë-
ìàñûíû ìÿíÿ ùÿâàëÿ åòìèøäèð.
Ìÿúëèñäÿ îëàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÷þùðÿñèíäÿêè ãûðìûçûëûüûí ÷ÿêèë-
ìÿñè øöáùÿëÿðèí ñþíìÿñèíè ùèññ åòäèðèðäè. Áóíó Íÿúìÿääèí äÿ ùèññ
åäèðäè, î áó ñèôàðèøèí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìèëëè øÿðÿôèíÿ òîõóíàúàüûíû áèë-
ìÿìèø äåéèëäè. Ëàêèí î, Íèçàìèíèí âåðäèéè èçàùàòëà øöáùÿ âÿ íèôðÿòëÿ-
ðèí ñþíäöéöíö ùèññ åäÿðÿê øàäëàíäû âÿ õàãàíûí èêèíúè ñèôàðèøèíè øàèðÿ
áèëäèðäè:
— Õàãàí ùÿçðÿòëÿðè ñèçèí ìàëèê îëäóüóíóç ÿçÿìÿòèí éîõñóë áèð áè-
íàéà éåðëÿøÿ áèëìÿéÿúÿéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã øàèðèí Øèðâàí ñàðàéûíà êþ÷ö-
ðöëìÿñèíÿ ÿìð âåðìèøäèð. Øàèðè îðàäà ñÿàäÿòëÿð, ñÿðâÿòëÿð âÿ õÿëÿòëÿð
ýþçëÿìÿêäÿäèð. Ñèçèí ðÿâàí òÿáèíèç îðàäà äàùà äà ýåíèøëÿíÿúÿê, ñèç
àíúàã îðàäà úàùàíøöìóë áèð øàèð äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòàúàãñûíûç. Ñèç, àíúàã
ñàðàé è÷ÿðèñèíäÿ éàçäûüûíûç ÿñÿðëÿðëÿ äöíéàéà þç ýöíÿøèíèçè ñàëà áèëÿ-
úÿêñèíèç.
Ñèç ñàðàéäà áöòöí òÿáèè åùòèéàúëàðûí òÿñèðèíäÿí ÷ûõìàãëà áöòöí ôèê-
ðèíèçè øåèð éàðàäûúûëûüûíà âåðÿ áèëÿúÿêñèíèç.
Áþéöê øàèðèí áó ãÿäÿð ãèëó-ãàë è÷ÿðèñèíäÿ êå÷ÿí ýöíëÿðè ñàêèò áèð
ùÿéàòûí ãóúàüûíäà õàðèãÿëÿð, ìþúöçÿëÿð äîëó øåèðëÿð éàðàòìàüà ñÿðô
îëóíàúàãäûð.
Ìÿíúÿ, øåèð ýöëÿð âÿ ñÿàäÿòëè áèð ùÿéàòûí ãóúàüûíäàí äîüìàëûäûð. Øàèð
õàëãà ãîøóëàðàã ýöíëÿðèí ñèéàñè ùàäèñÿëÿðè èëÿ âàõòûíû êå÷èðìÿìÿëèäèð.
216

Ìÿúëèñäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðäÿí áèð ÷îõó åëÿ áèëèðäè êè, Íèçàìè õàãàíûí
áó äÿâÿòèíè ãÿáóë åäèá Ýÿíúÿäÿí Øèðâàí øàùûíûí ñàðàéûíà êþ÷ÿúÿêäèð.
Ìÿúëèñäÿêèëÿð ñÿáèðñèç áèð èíòèçàðëà øàèðèí Íÿúìÿääèíÿ âåðÿúÿéè úàâàáû
ýþçëÿéèðäè. Íÿùàéÿò, Íèçàìè ýöëÿð áèð öçëÿ úàâàá âåðäè:
— Øöáùÿñèçäèð êè, õàãàí ùÿçðÿòëÿðè ìÿíè éöêñÿëòìÿê ö÷öí þç ñàðà-
éûíà äÿâÿò åòìÿêäÿäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿøÿêêöð åòìÿéÿ âÿ õàãàí ùÿç-
ðÿòëÿðèíÿ óçóí þìöðëÿð âÿ òöêÿíìÿç äþâëÿòëÿð äèëÿìÿéÿ áîðúëóéàì.
ßââÿëúÿ Íÿúìÿääèí úÿíàáëàðû ìÿíèì åâèìèí éîõñóëëóüóíà èøàðÿ åäèá
äåäè êè:
“Õàãàí ùÿçðÿòëÿðè ñèçèí ìàëèê îëäóüóíóç ÿçÿìÿòèí éîõñóë áèð áè-
íàéà éåðëÿøÿ áèëìÿéÿúÿéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã øàèðèí Øèðâàí ñàðàéûíà êþ÷ö-
ðöëìÿñèíÿ ÿìð âåðìèøäèð”.
Ùÿðýàù ìÿíèì êèìè éîõñóë øàèðäÿ ãèéìÿò âÿ ÿçÿìÿò âàðäûðñà,
ùÿìèí ÿçÿìÿò áó éîõñóë åâäÿ äîüóëìóøäóð. Áó ïàë÷ûã äèâàðëàð ùÿìèí
ÿçÿìÿòèí áåøèéèäèð. Áó ÿçÿìÿòè ùÿìèí áåøèêäÿ áþéöäÿðÿê äöíéàëàðà
òàíûòäûðàíà ãÿäÿð áó åâäÿí àéðûëìàéàúàüàì.
Äîüðóäàí äà, ìÿíäÿ áèð ÿçÿìÿò âàðäûðñà, î ìÿíèì äåéèë, Àçÿð-
áàéúàí õàëãûíûíäûð, ÷öíêè ìÿí áó ìÿìëÿêÿòèí îüëóéàì. Äîüðóäóð,
ìÿíè õàãàíûí ñàðàéûíäà õÿëÿòëÿð ýþçëÿéèð. Áó ñàéäûãëàðûíûç ñÿðâÿò âÿ
õÿëÿò ìàðàãëàíàíëàð ö÷öí ÷îõ ãèéìÿòëèäèð. Ëàêèí áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè
øàèð ìÿäÿñèíèí ùÿçì åäÿúÿéè ãèäàëàð äåéèëäèð.
Ñèç äåéèðñèíèç êè, ìÿíèì òÿáèì Øèðâàí øàùûíûí ñàðàéûíäà äàùà ýåíèø-
ëÿíÿúÿêäèð. Ëàêèí ýåíèø êöòëÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿí àéðûëûá ñàðàéëàðûí óúà
ùàñàðëàðû äàõèëèíÿ ãàïàíàí áèð òÿáèí ýåíèøëÿíÿ áèëÿúÿéèíÿ ùå÷ äÿ èíàíà
áèëìèðÿì. Øàèð þç èëùàì ìÿíáÿëÿðèíäÿí àéðûëäûüû çàìàí, êöòëÿëÿðèí è÷ÿ-
ðèñèíäÿí ÷ûõûá äþðä äèâàðûí è÷ÿðèñèíäÿ íàçëàíäûüû âÿ ìöðýöëÿäèéè çàìàí
îíóí òÿáè íÿ âàñèòÿ èëÿ ýåíèøëÿíÿ áèëÿð?! Î, ùàðàäàí èëùàì àëà áèëÿð?!
Úàùàíøöìóë øàèð îëìàã ö÷öí úàùàíûí ùàäèñÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿí ñöçö-
ëöá ÷ûõìàã ëàçûìäûð. Áèð øàèðèí òÿáè íÿ ãÿäÿð èøûãëû îëóðñà îëñóí, ñàðàé
è÷ÿðèñèíäÿí áèð ýöíÿø êèìè äöíéàéà èøûã ñàëà áèëìÿç. Áÿçÿí ñàðàé è÷ÿ-
ðèñèíäÿí äîüàí ýöíÿøëÿð ýåíèø òÿáÿãÿëÿðè èøûãëàíäûðìàã ãàáèëèééÿòèí-
äÿí ìÿùðóì îëóð. ×öíêè úàìààò þç àðàñûíäàí äîüàí ýöíÿøè ñåâèð.
×îáàíëàð ýöíÿøè ÷è÷ÿêëè âÿ éàøûë ìåøÿëÿðèí àðõàñûíäàí ýþçëÿéèð, ýÿìè-
÷èëÿð ýöíÿøèí áèð-áèðèíè òÿãèá åäÿí äàëüàëàðûí àðõàñûíäà àõòàðûð, êÿíä-
ëèëÿðèìèç èñÿ ýöíÿøè éàøûë äöçëÿðèí âÿ ÷ÿìÿíëÿðèí öçÿðèíäÿ éöêñÿëÿð-
êÿí ýþðöð âÿ øàäëàíûðëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñàðàé äèâàðëàðû äàëûñûíäàí ÷ûõàí
ýöíÿø áèçèì õàëãûìûçû ùå÷ áèð çàìàí èñèäÿ áèëìÿç.
217

Úÿíàá Íÿúìÿääèí áóéóðäó êè, “Ñèç ñàðàéäà áöòöí òÿáèè åùòèéàúëà-
ðûí òÿñèðèíäÿí ÷ûõäûüûíûç ö÷öí áöòöí ôèêèðëÿðèíèçè øåèð éàðàäûúûëûüûíà
âåðÿ áèëÿúÿêñèíèç”. Ëàêèí áèëìèðÿì êè, õàëãûìûí åùòèéàúëàðûíû ýþðìÿ-
äèéèì, î åùòèéàúäàí äîüàí äÿðäëÿðè îíëàðëà áÿðàáÿð áþëöøäöðìÿäèéèì,
åùòèéàú ãàçàíûíäà áó õàëãëà áèðëèêäÿ ãàéíàìàäûüûì çàìàí ìÿí éàðà-
äûúûëûã ö÷öí ìþâçó âÿ èëùàìû ùàðàäàí àëàúàüàì?!
Øàèðëÿðèí ñàðàé õàðèúèíäÿ îëìàñû õàãàíëàð ö÷öí ñàðàé è÷ÿðèñèíäÿ îë-
ìàëàðûíäàí äàùà ÿëâåðèøëèäèð. ×öíêè øàèð ñàðàé è÷ÿðèñèíäÿ ýþðäöêëÿðèíè
éàçàðñà âÿ îíó ýåíèø òÿáÿãÿëÿð àðàñûíà éàéàðñà, áó õàãàíëàðûí íöôóçó-
íóí àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð. Ëàêèí õàëã àðàñûíäà éàøàìàãëà öìóìè
äÿðäëÿðè éàçûá õàãàíà áèëäèðìÿê, ùÿì õàëã ö÷öí, ùÿì äÿ õàãàí ìÿì-
ëÿêÿòèíèí àáàäëûüû ö÷öí ÿëâåðèøëè îëàð.
Äîüðóäóð, ñàðàéäà ðàùàò éàøàéûá ìþúöçÿëÿð, áÿðúÿñòÿ øåèðëÿð éàðàò-
ìàã ìöìêöíäöð. Ëàêèí ùàìàí áÿðúÿñòÿ âÿ ìþúöçÿ äåäèéèíèç øåèðëÿð
õàãàíûí áóéóðäóüó êèìè éöêñÿê òÿáÿãÿíèí ðóùóíó îõøàéà áèëÿð.
Ìÿíúÿ, ñàðàéûí õàðèúèíäÿ îëàí àçàäëûã, ñàðàé è÷ÿðèñèíäÿ îëàí àçàä-
ëûãäàí äàùà éöêñÿêäèð. Áèð äÿ êè ìÿí óøàãëûãäàí ùàçûðêû ìÿèøÿòÿ þé-
ðÿíìèøÿì. Ìÿíèì ö÷öí ñàðàé ùÿéàòû, àçàäëûüûíû èòèðìèø áèð ãóøúóüàçûí
ãûçûë ãÿôÿñäÿí àëäûüû íÿøÿäÿí ùå÷ äÿ éöêñÿê îëà áèëìÿç.
Õàãàí ùÿçðÿòëÿðèíÿ ñàëàì éåòèðèá ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí ÿðç åäÿðñèíèç
êè, ùÿðýàù Øèðâàí õàãàíû Àçÿðáàéúàí äèëèíè þéðÿíìÿéÿ òÿíÿççöë åòìÿ-
ìèøëÿðñÿ, áèç ÿêñèíÿ, ùÿì ôàðñúà äàíûøà áèëèð, ùÿì äÿ ôàðñúà øåèð éàç-
ìàüû äà áàúàðûðûã. Ñàüëûã îëóðñà, Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí äàñòàíûíû éàçûá áè-
òèðäèéèì çàìàí áèð äàùà ýþðöøÿðèê.
Óçóí ñààòëàð äàâàì åäÿí áó ñþùáÿòëÿð ÿñíàñûíäà ñÿðèí âÿ ÿòèðëè
øÿðáÿò è÷èëèðäè.
Íÿúìÿääèí âÿ ùåéÿò öçâëÿðè áó ãÿäÿð ñÿìèìè ãÿáóëäàí ðàçû ãàëà-
ðàã âèäàëàøûá ýåòäèëÿð.
Ôÿõðÿääèí ãàëõûá Íèçàìèíèí öçöíäÿí þïÿðÿê äåäè:
— Ñÿíèí äèëèí, ñÿíèí èôàäÿí ìÿíèì ãûëûíúûìäàí äà êÿñêèíäèð.
Àõøàì èäè, Ôÿõðÿääèíèí Ñÿáà õàíûìäàí ßìèðèí ìÿêòóáóíó àëìàã
âÿ ñàðàéà ýåòìÿê ö÷öí ñþç âåðäèéè âàõò ýÿëèá ÷àòìûøäû. Î ãàëõûá ýåò-
ìÿê èñòÿäèêäÿ Íèçàìè îíà áèð äàùà òàïøûðäû:
— Åùòèéàòëû îë! Î ãûç ÷îõ ùèéëÿýÿðäèð. Êèì áèëèð, áÿëêÿ ñÿíè Ìóñà
äÿéèðìàíûíûí éàíûíäà ìÿùâ åòäèðÿúÿêäèð.
Ôÿõðÿääèí áèð äàùà:
— Îíó áàúàðà áèëìÿçëÿð, — äåéÿ âèäàëàøûá ýåòäè.
218

***
ßìèð íàùàð éåìÿéèíäÿí ñîíðà ñÿðõîø èäè. Î, Ñÿáà õàíûìû ãÿáóë
åòìÿê, Ôÿõðÿääèíÿ ýþíäÿðèëÿúÿê ìÿêòóáó éàçìàã âÿ Ñÿáà õàíûìà
òàïøûðûã âåðìÿê ö÷öí ðÿããàñÿëÿðè ÷îõ òåç áóðàõìûøäû.
Ñÿáà õàíûì àõøàìà áèð àç ãàëìûø õàúÿ Ìöôèäèí ýÿòèðäèéè ñèôàðèøÿ ýþðÿ
ßìèðèí îòàüûíà äÿâÿò îëóíäó. Î, òÿçÿ òèêäèðäèéè ëèáàñëàðûíû âÿ éàíëàðûíà
èíúè âÿ çöìðöä äöçöëìöø êþéíÿéèíè ýåéäè, öçÿðèíäÿ àëìàç úûããàëàð âó-
ðóëìóø ãûçûë àðàã÷ûíû áàøûíà ãîéäó. Éàãóòäàí, çÿáÿðúÿääÿí äöçÿëäèëìèø
òåëáàñàí, ýþâáàñàíëàðû ñà÷ëàðûíà òàõäû, ãèéìÿòëè äàøëàðû, áîéóíáàüûëàðû öñ-
òöíÿ äöçäö, àü âÿ èíúÿ òîïóãëàðûíà çöìðöäëö õàëõàëëàðûíû òàõäû, áþéöê áèð
òÿíòÿíÿ èëÿ ßìèðèí îòàüûíà äàõèë îëäó. Ãûðõ øàìëû àâèçÿëÿðèí øÿôÿãè Ñÿáà
õàíûìûí öçÿðèíäÿêè ãèéìÿòëè äàøëàðà äöøäöéö çàìàí ñàíêè ßìèðèí ãàðøûñûí-
äà áàùàð ôÿçàñûíûí ãþâñö-ãöçåùèíäÿí ïàëòàð ýåéìèø áèð ýÿëèí äóðìóøäó.
ßìèð ùå÷ áèð çàìàí Ñÿáà õàíûìû áó ýþçÿëëèêäÿ ýþðìÿìèøäè. Î
ãàëõûá Ñÿáà õàíûìû ãîëëàðû àðàñûíà àëàðàã þïäö âÿ äåäè:
— Ñÿí íÿ ãÿäÿð ýþçÿëñÿí! Ñÿíäÿí èëùàì àëàí áèð ãÿëáèí øåèð ìÿí-
áÿéè îëìàìàñû ãàáèëäèðìè?!
Ñÿáà õàíûì ßìèðèí ãóúàüûíäà íàçëàíäûüû çàìàí:
— Åëÿäèð, ìÿíèì àüàì! Åëÿäèð, ìÿíèì âàðëûüûìûí ùàêèìè, åëÿäèð! —
äåäè. — Ãîúà øàèð ßáöë-Öëà ìÿíè ÿáÿñ éåðÿ èéèðìè ìèí äèðùÿì ãûçûëà àë-
ìàìûøäû. Î äàèìà áèð øåèð ìþâçóñó öçÿðèíäÿ èøëÿäèéè çàìàí ìÿíè éàíûíà
÷àüûðûá ÿéëÿøäèðÿð âÿ ôèêèðëÿøäèêúÿ ìÿíèì öçöìÿ áàõûð âÿ éåíÿ äÿ éàçàðäû.
Î ìÿíè àëäûüû çàìàí áèðèíúè ýöí éàçäûüû øåðèíèí ìÿçìóíó éàäûì-
äàäûð. Íÿ ýþçÿë äÿ éàçìûøäû. Î äåéèðäè: “Ñÿáà, ñÿí îíó áèë êè, ìÿí ñÿíè
þç ýþç áÿáÿéèì êèìè ýþçëÿðèìäÿ ýèçëÿäÿúÿéÿì. Ñÿíè íàìÿùðÿìëÿðÿ
ýþñòÿðìÿéÿúÿéÿì. Ñÿíè ýþçöìöí éàøëàðèëÿ áþéöäÿúÿéÿì. Ñÿíèí
ìîçóí ãàìÿòèí, ñÿðâ àüàúûíà áÿíçÿñÿ áåëÿ, ýöëëÿð âÿ ÷è÷ÿêëÿðëÿ áÿçÿ-
íÿúÿêäèð. Ëàêèí ãîðõóðàì êè, áèð ýöí ýþç éàøëàðû êèìè ìÿíèì ýþçëÿ-
ðèìäÿí ÷ûõûá ãà÷àñàí”.
ßìèð áó ñþçëÿðè åøèòäèêäÿí ñîíðà îíó ãóúàãëàéûá:
— Ñÿí îíóí ýþç áÿáÿéèíäÿí ãà÷àðàã ìÿíèì ãóúàüûìà äöøäöí. Èíäè
ìÿí ñÿíè áÿñëÿéÿúÿéÿì. Ãîúàëìûø áèð øàèð ñÿíèí ãÿäðèíè, ãèéìÿòèíè
áèëìÿçäè.
Ñÿáà õàíûìûí Ôÿõðÿääèíëÿ ýþðöøÿ ýåòìÿñè âàõòûíà àç ãàëûðäû. Áóíà
ýþðÿ äÿ õàúÿ Ìöôèä àôòàáà-ëÿéÿíè áîøàëòìàã ö÷öí îòàüà ýèðäèéè çàìàí
ßìèð îíà ÿìð åòäè:
219

— Äÿùëèçäÿêèëÿð àôòàáà-ëÿéÿíè ýþðìÿìÿëèäèð. Ïÿðäÿíèí äàëûíà ãîé,
ñîíðà äà ýåäèá Òîõòàìûøû ìÿíèì ùöçóðóìà ÷àüûð.
Õàúÿ Ìöôèä ýåòäèêäÿí ñîíðà Ñÿáà õàíûì äà ãàëõûá ñà÷ëàðûíû âÿ
öñò-áàøûíû ñàùìàíà ñàëìàüà áàøëàäû. Éåíÿ äÿ äàø-ãàøëàðûí ùÿð áèðèñèíè
þç éåðèíÿ íÿñá åòìÿéÿ ìÿøüóë îëäó. Ëàêèí ßìèð ñÿðõîø îëäóüó ö÷öí
Ñÿáà õàíûìà ëèáàñëàðûíû ýåéìÿéÿ èìêàí âåðìèðäè. Éàðûì ñààòäàí áÿðè
Òîõòàìûø ãàïûíûí äàëûíäà äóðóá èúàçÿ ýþçëÿéèðäè, íÿùàéÿò, õàúÿ Ìöôèä
è÷ÿðè ýèðèá Òîõòàìûøûí ãàïû äàëûíäà äóðäóüóíó ñþéëÿäèéè çàìàí ßìèð
Ñÿáà õàíûìûí äîäàãëàðûíû áóðàõäû.
Òîõòàìûø äàõèë îëäó. Ñÿáà õàíûìà òàïøûðûã âåðìÿéÿ áàøëàäû:
— Ñÿíèí àüûëëû ãûç îëäóüóíà èíàíûðàì. Èñòÿäèéèí çàìàí ñÿíÿ òàïøû-
ðûëàí âÿçèôÿíè ëàéèãèëÿ èôà åòìÿéèíÿ øöáùÿì éîõäóð. Ëàêèí ìÿíè ãîð-
õóäàí èêè øåéäèð. Îíëàðäàí áèðèñè ñÿíèí ýþçÿëëèéèí, èêèíúèñè äÿ êå÷ìèø-
äÿ ñÿíèí îíó ñåâäèéèíäèð.
Ñÿáà õàíûì Òîõòàìûøûí áó ôèêðèíè ðÿää åòìÿê ö÷öí úàâàá âåðäè:
— Äàùà èêè úÿùÿòè äÿ íÿçÿðÿ àëàðàã úÿíàá âÿçèð ãîðõìàìàëûäûð.
Îíëàðäàí áèðèñè Ôÿõðÿääèíäÿí èíòèãàì àëìàã èñòÿäèéèì, èêèíúèñè äÿ
ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíèí øÿðÿôèíÿ íàèë îëäóüóìäóð. Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí áó
øÿðÿôè àäè áèð ðÿèééÿòèí ñåâýèñèëÿ ÿâÿç åòìÿðÿì.
Òîõòàìûø áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðäèêäÿí ñîíðà ýöëÿðÿê äåäè:
— Áèç ñèçè ÷îõ éàõøû òàíûéûðûã. Ãàäûíûí áÿäÿíèíÿ êèøè ÿëè, õöñóñèëÿ
ýÿíú áèð êèøèíèí ÿëè äÿéèíúÿ î ùÿð áèð øåéè óíóäóð.
— Ìÿí áó õèäìÿòè, ßìèðèí ìÿíÿ âåðäèéè øÿðÿôèí ìöãàáèëèíäÿ èôà
åäÿúÿéÿì; ñþçöìäÿ ñàäèã ãàëàúàüàì. ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíèí áàøûíà àíä
è÷èðÿì. ×îõ ãàäûí ýþðöáñöíöç, ëàêèí Ñÿáà õàíûì î ãàäûíëàðûí ùå÷ áè-
ðèñèíÿ áÿíçÿìÿç. Ñèç Ôÿõðÿääèíè áó ýåúÿ ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíèí àéàãëàðû
àëòûíäà ýþðÿúÿêñèíèç. Îíó ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíèí ãóëàìëàðû ãàì÷ûëàéûá
äþéäöêëÿðè çàìàí ìÿí þçöì äÿ áèð òÿðÿôäÿ äóðóá òàìàøà åäÿúÿê âÿ
àðçóëàðûìà ÷àòäûüûì ö÷öí øàäëàíàúàüàì.
Ñÿáà õàíûì ßìèðèí áàøûíà, õÿëèôÿíèí ìöãÿääÿñ ñàðûüûíà àíä è÷äèê-
äÿí ñîíðà Òîõòàìûø ñàêèò îëäó, Ôÿõðÿääèíÿ áó ìÿçìóíäà áèð ìÿêòóá
éàçäûëàð:
“Ìþùòÿðÿì Ôÿõðÿääèí!
Àèëÿíèçèí íÿúàáÿòè âÿ þçöíöçöí øÿõñÿí ÿñèë âÿ ãÿùðÿìàí îëäóüó-
íóç ñèçè èêèíúè áèð øÿðÿôÿ íàèë åäèð. Áèð àé áóíäàí ÿââÿë ñèçÿ éàçûëàí
ìÿêòóáäà òÿéèí åòäèéèìèç âÿäÿ áèòìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èçäèâàú ìÿñÿ-
220

ëÿñèíèí ìöçàêèðÿñè ö÷öí ñàðàéà ýÿëìÿéèíèç ëàçûìäûð. Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿ-
ðèíèí Ýÿíúÿéÿ ýÿëìÿñèíäÿí ãàáàã òîé ìÿñÿëÿñèíè áèòèðìÿëèéèê. ×öíêè
Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðè ýÿëÿíäÿí ñîíðà áàøûìûç áàøãà ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóë
îëàúàãäûð.
Ìÿêòóáó ñèçÿ Ñÿáà õàíûì âåðÿúÿê, îíà åòèìàä åäÿ áèëÿðñèíèç.
ßìèð Èíàíú”.
Ìÿêòóáóí áàøûíû áàüëàäûëàð. ßìèð ìþùðöíö äÿ èìçàñûíûí àëòûíà
áàñäû. Ñÿáà õàíûì ìÿêòóáó ýþòöðöá ßìèðèí îòàüûíäàí ÷ûõäû. Ùÿëÿ ãà-
ðàíëûã äöøìÿìèøäè êè, î, ñàðàé ãàïûñûíäàí ÷ûõäû. Êèìñÿéÿ ùèññ åòäèð-
ìÿìÿê ö÷öí áàü÷à ãàïûñûíäàí ÷ûõûá ÷àéûí êÿíðûíà äöøäö.
Òîõòàìûøûí òàïøûðûüûíà ýþðÿ ßìèð èíàíûëìûø õèäìÿò÷èëÿðäÿí äþðä
íÿôÿð éàíûíà ÷àüûðäû âÿ òàïøûðûã âåðäè:
— Áàü÷àíûí ãàïûñûíà éàõûí éåðëÿðäÿ ýèçëÿíìÿëèñèíèç. Áó ýåúÿ Ñÿáà
õàíûìëà áÿðàáÿð, éàèíêè Ñÿáà õàíûìñûç áèð íÿôÿð ñàðàéà ýÿëÿúÿêäèð.
Áàü÷à ãàïûñûíäà äóðàí êåøèê÷è ãàïûíû à÷ûá îíó áàü÷àéà áóðàõàúàãäûð. Ñèç
îíà ýþðöíìÿìÿëèñèíèç, àíúàã äÿùëèçÿ ýèðäèéè çàìàí áàøûíà ïàëàç àòûá
äÿðùàë ùÿáñõàíàéà ýÿòèðÿðñèíèç. Ñÿñ ÷ûõàðìàñûíà âÿ ñàðàé õàëãûíûí õÿ-
áÿðäàð îëìàñûíà èìêàí âåðìÿìÿëèñèíèç. Ïàëàçû áàøûíäàí ýþòöðìÿäÿí
ÿââÿë îíó òÿðê-ñèëàù åäÿðñèíèç. Ìÿí îíó ýþðìÿê ö÷öí ýÿëäèéèì çàìàí
ãîëëàðûíû áàüëàðñûíûç. Î ãîðõóëó âÿ ãöââÿòëè àäàìäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíó
ùÿáñõàíàéà ñàëäûüûíûç çàìàí ëàçûìè ãÿäÿð äþéÿðñèíèç. ×öíêè î õÿñòÿ ùà-
ëûíà ýÿòèðèëìÿçñÿ êèìñÿíè éàõûíûíà áóðàõìàç. Èíäè ýåäèí, áàü÷àäà îëóí!
Âÿçèôÿäÿ ñÿùëÿíêàðëûã ýþñòÿðñÿíèç þç áàøûíûçëà úàâàá âåðÿúÿêñèíèç.
Õèäìÿò÷èëÿð ýåòäè. ßìèð áó òàðèõè ýåúÿíèí øÿðÿôèíÿ áèð çèéàôÿò òÿø-
êèë åòìÿê ö÷öí ÿìð âåðäè; ãîúà âÿçèð äÿ ßìèðèí áó ôèêðèíè òÿãäèð åòäè.
Ñàãèëÿð, ðÿããàñÿëÿð, ýþçÿë úàðèéÿëÿð, ãÿøÿíý âÿ ýÿíú ãóëàìëàð èøÿ áàø-
ëàäû. Çèéàôÿò ýåúÿ ñààò èêèéÿ ãÿäÿð ñöðäö. Ëàêèí íÿ Ñÿáàíûí, íÿ äÿ
Ôÿõðÿääèíèí ñàðàéà ýÿëìÿñè ùàããûíäà ùå÷ áèð õÿáÿð ÷ûõìàäû. Áó ùà-
äèñÿ ßìèðèí âÿ Òîõòàìûøûí ðàùàòñûçëûüûíà ñÿáÿá îëäó. ßìèð øÿðàá ïè-
éàëÿñèíè è÷èá éåðÿ ãîéäóüó çàìàí Òîõòàìûøà ìöðàúèÿòëÿ äåäè:
— Äåéÿñÿí âÿçèðèí äåäèêëÿðè äîüðó ÷ûõäû...
Òîõòàìûø äà øÿðàáäàí öç-ýþçöíö òóðøóäóá àúû áèð èôàäÿ èëÿ úàâàá
âåðäè:
— Äöíéàäàêû éàðàíìûøëàðûí ùàìûñû ôàèëè-ìóõòàðäûð. Îíëàð áèð èøè
ùÿéàòà êå÷èðìÿê èñòÿäèéè çàìàí êå÷èðÿð, èñòÿìÿçñÿ êå÷èðìÿç. Áó õà-
ñèééÿò êèøèëÿðäÿ, ùåéâàíëàðäà, ùÿòòà êè÷èê ãàðûøãàëàðäà äà âàðäûð. Áó õà-
221

ñèééÿò àíúàã ãàäûíëàðäà éîõäóð. Ãàäûíëàðûí èõòèéàðëàðû þç ÿëëÿðèíäÿ
äåéèë, îíëàð êèøèíè, õöñóñèëÿ ñåâäèêëÿðè êèøèëÿðè ýþðäöêëÿðè çàìàí þçëÿ-
ðèíÿ ìÿõñóñ îëàí ùÿð áèð ùöãóã âÿ èõòèéàðû êèøèëÿðèí ñÿðÿíúàìûíà âåðèð-
ëÿð. Î, áèðèíúè ýåúÿ ñåâýèëèñèíèí ãóúàüûíà òÿëÿñÿí áèð ýÿëèí êèìè áÿçÿ-
íèá Ôÿõðÿääèíèí ýþðöøöíÿ ýåòäè. Ôÿõðÿääèí èñÿ ýÿíúäèð. Ñÿáà õàíûì äà
Äèëøàääàí ÷èðêèí äåéèë, îíëàðûí áèð-áèðèíÿ ýöçÿøòÿ ýåäÿ áèëìÿëÿðè íÿ
ö÷öí ìöìêöí îëìàñûí?
Òîõòàìûø äöøöíöð, ßìèð èñÿ ïèéàëÿíè ïèéàëÿéÿ áÿíä åäèá è÷èðäè.
Èíòèçàð ýåúÿ ñààò ö÷ÿ ãÿäÿð äàâàì åòäè. Íÿ Ñÿáà õàíûìäàí, íÿ äÿ
Ôÿõðÿääèíäÿí áèð õÿáÿð îëìàäû. Áàü÷àäàí åøèäèëÿí ùÿð áèð ñÿäà ßìè-
ðèí âÿ Òîõòàìûøûí ãóëàüûíäà áèð áàéðàì ìöæäÿñè êèìè ñÿñëÿíèðäè.
ßìèð éàëíûç Ôÿõðÿääèíèí ýÿëìÿìÿñè ùàããûíäà äöøöíìöðäö. Îíóí
ôèêðèíäÿ Ñÿáà õàíûìûí ýåúèêìÿñè äÿ ìöùöì áèð éåð òóòóðäó. Î, Ñÿáà-
íûí éàáàí÷û ÿëëÿðÿ äöøìÿñèíäÿí âÿ øÿðÿôèíèí ëÿêÿäàð îëìàñûíäàí ãîð-
õóðäó. Î þç-þçöíÿ: — Äöíéàíûí ýþçÿëèíè þç ÿëèì èëÿ ýåéèíäèðèá éîëà
ñàëäûì. Áó àõìàãëûã âÿ ñàäÿëèê äåéèëìèäèð? — äåéèðäè.
Òîõòàìûø äà ôèêðÿ ãÿðã îëàðàã ìûðûëäàíûá áó ñþçëÿðè äåéèðäè:
— Áèçèì ñàäÿëèéèìèç îðàñûíäàäûð êè, áåëÿ ìöùöì áèð èøè àäè áèð úà-
ðèéÿéÿ òàïøûðäûã. Îíëàðûí õàñèééÿòëÿðè, áàøëàðûíäàêû òöêöí ìèãäàðû ãÿ-
äÿð ìöõòÿëèôäèð. Ìÿí ÿáÿñ éåðÿ äåìèðäèì êè, ýþéäÿ óëäóçëàðûí ñàéûíû
þéðÿíìÿê íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèíäèðñÿ, ãàäûíûí õàñèééÿòèíè þéðÿíìÿê äÿ áèð î
ãÿäÿð èìêàíñûçäûð... Î áèçèì áó ãÿäÿð èíòèçàð è÷èíäÿ ÷àïàëàäûüûìûçû
íÿçÿðÿ àëûðìû? Îíóí ö÷öí ýÿíú áèð àäàìëà îòóðóá ÿéëÿíìÿê ßìèðäÿí
äÿ, ßìèðèí îíà áàüûøëàäûüû øÿðÿôäÿí äÿ ãèéìÿòëèäèð.
ßìèð Òîõòàìûøû ñàêèò åäÿðÿê äåäè:
— Ñÿí Ñÿáà õàíûìà èíàíìàëûñàí, î ìÿíÿ ÿáÿñ éåðÿ àíä è÷ìÿçäè.
Ùÿðýàù ñÿíèí äåäèêëÿðèí äîüðó îëóðñà, ìÿí, îíó áó ýåúÿíèí þçöíäÿ
ñà÷ëàðûíäàí àñäûððàì.
Ñààò ö÷ÿ ãÿäÿð Òîõòàìûø ßìèðèí ôèêèðëÿðèëÿ ðàçûëàøìàäû. Òîõòàìû-
øûí äåäèêëÿðèíÿ èñÿ ßìèð åòèðàç åòäè. ×öíêè ßìèð Ñÿáà õàíûìûí þçöíÿ
ãàðøû áÿñëÿäèéè ñåâýè âÿ ùþðìÿòÿ ùÿð øåéäÿí àðòûã èíàíûðäû.
Áèðäÿí äÿùëèçäÿí àéàã ñÿñëÿðè ýÿëäè. ßìèð âÿ Òîõòàìûø øàäëûãëà-
ðûíäàí äÿëè îëìàã äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëäèëÿð. Áèð àçäàí ñîíðà õàúÿ Ìöôèä ãà-
ïûíû à÷ûá äàõèë îëäó âÿ áàø åíäèðèá äåäè:
— Ñÿáà õàíûì õèäìÿò÷èëÿðëÿ áÿðàáÿð ýÿëèáäèð.
ßìèð:
— Õèäìÿò÷èëÿð äàéàíñûí, Ñÿáà õàíûìû è÷ÿðè áóðàõ! — äåéÿ ÿìð âåðäè.
ßìèð äÿ, Òîõòàìûø äà Ñÿáàíûí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ãàéûòìàìàñûíû éÿãèí
222

åòìèøäèëÿð. Ëàêèí Ñÿáà è÷ÿðè ýèðÿíäÿí ñîíðà ßìèðèí âÿ Òîõòàìûøûí âÿ-
çèééÿòè áèð äàùà äÿéèøäè. ×öíêè Ñÿáà õàíûì òàìàìèëÿ áèð òóìàí âÿ áèð
êþéíÿê èëÿ ãàéûòìûøäû. Î, ßìèðè ýþðäöéö çàìàí àüëàéûá áàéûëäû.
Õàúÿ Ìöôèä ñó ýÿòèðäè, éàðûì ñààòäàí ñîíðà Ñÿáà õàíûì àéûëûá
Òîõòàìûøû âÿ ßìèðè áàøû öçÿðèíäÿ ýþðöíúÿ áèð äàùà áàéûëäû. Íÿùàéÿò,
ýåúÿ ñààò áåøäÿ îíó òàìàìèëÿ àéûëòäûëàð. ßìèð îíà ñóàë âåðäè:
— Áó íÿ âÿçèééÿòäèð? Èíäèéÿ ãÿäÿð ùàðàäàéäûí?
Ñÿáà õàíûì àüëàéà-àüëàéà ñþùáÿòÿ áàøëàäû âÿ áàøûíà ýÿëÿíëÿðè äà-
íûøäû:
— Ìÿí áèð àç éóáàíìûøäûì. Þçöì äÿ Ôÿõðÿääèíèí ìÿíè Ìóñà äÿ-
éèðìàíû éàíûíäàêû ñþéöäëöêäÿ î ãÿäÿð äóðóá ýþçëÿéÿúÿéèíÿ èíàíìûð-
äûì. ×àéûí êÿíàðûíäàí ÷îõ áþéöê áèð ñöðÿòëÿ éóõàðû ãàëõäûì. Ñþéöä
àüàúëàðûíûí àëòû ÷îõ ãàðàíëûã èäè. Ýþç-ýþçö ýþðìöðäö. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ
îðàäà äóðäóì, êèìñÿíè ýþðìÿäèì, èðÿëè ýåòìÿê îëäóãúà ãîðõóëó èäè.
Ãîðõóá, ýåðè ãàéûòìàã ãÿðàðûíà ýÿëäèì. Ãàéûòäûì, äàøëàðûí àðàñûíäàí
÷àéûí êÿíàðûíà äöøìÿê èñòÿéèðäèì, ñþéöäëöêäÿí î ãÿäÿð äÿ àéðûëìà-
ìûøäûì. Ëàêèí áóíó äà äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, ýÿëäèéèì éîëó èòèðìèøäèì.
Ùÿð ùàëäà î éîë èëÿ ÷àéûí êÿíàðûíà äöøìÿê ìöìêöí èäè. Êîëëàðûí è÷ÿðè-
ñèíäÿí êå÷äèéèì çàìàí “Òåééóáÿ õàíûì ýÿëäè” — äåéÿ áèð ñÿñ åøèòäèì.
Áó ñÿñèí äàëûíúà áèð íå÷ÿ íÿôÿð òàíûìàäûüûì àäàì ÿòðàôûìû àëäû, ìÿíè
ÿë öñòöíäÿ êîëëàðûí àðàñûíà ýÿòèðäèëÿð. Ìÿíè áèð íÿôÿðèí éàíûíäà éåðÿ
ãîéäóëàð, î àäàì ãîëëàðûíû áîéíóìà ñàëäû âÿ ìÿíè þïÿðÿê ñîðóøäó:
— Ýþçÿë Òåééóáÿì, ùàðàäà ãàëìûøäûí? Ñÿí áèð ñààò ÿââÿë ýÿëÿúÿ-
éèí ö÷öí ìÿíÿ âÿäÿ âåðìÿìèøäèíìè?!
Ìÿí ãîðõóðäóì, áöòöí âöúóäóì ÿñèðäè, ãîðõà-ãîðõà àíä è÷èá
äåäèì:
— Ìÿí Òåééóáÿ äåéèëÿì, ìÿíÿ òîõóíìàéûí, ìÿí Ñÿáà õàíûìàì,
Ôÿõðÿääèíèí ñåâýèëèñèéÿì, îíóíëà ýþðöøìÿê ö÷öí ýÿëìèøÿì.
Îíëàðäàí áèðèñè?
— Åëÿ èñÿ õîø ýÿëèá ñÿôàëàð ýÿòèðìèñÿí. Áó ýåúÿ Ôÿõðÿääèíèí øÿðÿ-
ôèíÿ áèçÿ ãîíàãñàí, — äåéÿðÿê ÿëèíè àòûá øåéëÿðè ýþðÿðêÿí ãàðûøãà êèìè
âöúóäóìà äàðûøäûëàð. Óøàãëàð ÷è÷ÿêëÿðè éîëóøäóðàí êèìè öñò-áàøûìû
éîëóøäóðäóëàð. Úàâàùèðëÿðèìè àëàíäàí ñîíðà ìÿí éåíÿ àüëàéûá îíëàðà
éàëâàðûðäûì. Ëàêèí ìÿíè áóðàõìàäûëàð, ýåúÿ ñààò èêèéÿ êèìè éàíëàðûí-
äà ñàõëàäûëàð. Ñîíðà èñÿ áöòöí ëèáàñëàðûìû àëäûãäàí ñîíðà, íÿùàéÿò,
ìÿíè éîëà ñàëäûëàð.
ßìèð àúûãëàíäû, âÿ:
223

— Àë÷àã úàðèéÿ, ñÿíè ñà÷ëàðûíäàí àñäûðàúàüàì, — äåäèêäÿ Ñÿáà
õàíûì àüëàäû âÿ áàøûíäàí äÿñìàëû àòàðàã áàøûíû ýþñòÿðäè.
— ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíÿ õèäìÿò ýþñòÿðìÿê èñòÿðêÿí ñà÷ëàðûìû äà ãóð-
áàí âåðäèì. Ñà÷ëàðûìà äöçäöéöì çöìðöä âÿ èíúèëÿðè ýåúÿ ãàðàíëûüûí-
äà ñîéóá ýþòöðÿ áèëìÿäèêëÿðèíäÿí îíëàðû ñà÷ëàðûìëà áÿðàáÿð êÿñèá ýþ-
òöðäöëÿð âÿ ýåäÿðêÿí äåäèëÿð:
“Ýåò Ôÿõðÿääèíÿ õÿáÿð âåð êè, ùÿðýàù ãÿùðÿìàíäûðñà, ãîé ýÿëèá
ñÿíèí íàìóñóíóí èíòèãàìûíû áèçäÿí àëñûí”.
ßìèð áèð ñóàë äàùà âåðäè:
— Áÿñ àïàðäûüûí ìÿêòóá?!
— Ìÿêòóáó äà, ùÿòòà ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíèí Íèçàìèíè çÿùÿðëÿìÿê
ö÷öí âåðäèéè çÿùÿðè äÿ úèáèìäÿí òàïûá ýþòöðäöëÿð.
ßìèð ãàëõûá Ñÿáà õàíûìà áèð ñèëëÿ âóðäó:
— Áÿñ ìÿíèì øÿðÿôèì?!
Ñÿáà õàíûì áó ñþçÿ úàâàá âåðÿ áèëìÿäè, ÷öíêè áåø ñààò òàìàì, íà-
ìÿëóì àäàìëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ýåúÿëÿìèøäè.
Íÿùàéÿò, Òîõòàìûø ìÿñÿëÿéÿ ìöäàõèëÿ åäÿðÿê äåäè:
— Ùÿðýàù áó úèíàéÿòè èúðà åäÿíëÿð Ôÿõðÿääèí òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäè-
ëÿí àäàìëàð îëñàéäû, î çàìàí ùàäèñÿíèí íÿòèúÿñèíäÿí ãîðõìàüûìûç
ëàçûì ýÿëÿúÿêäè. Ùÿðýàù Ñÿáà õàíûì îíëàðûí òàìàìèëÿ éàáàí÷û âÿ
Ôÿõðÿääèíÿ äöøìÿí àäàìëàð îëäóüóíà èíàíûðñà, áóðàäà áèð ãîðõó
éîõäóð. Àïàðûëàí ãèéìÿòëè øåéëÿðäÿí ßìèðèí õÿçèíÿñèíäÿ ÷îõäóð, òöê-
ëÿð äÿ áèð àéûí è÷ÿðèñèíäÿ ñà÷ ãÿðàðûíà ýÿëÿ áèëÿð. Ñàõòà ñà÷ äöçÿëòìÿê
äÿ ìöìêöíäöð. Î êè ãàëäû øÿðÿô ìÿñÿëÿñèíÿ, áó äà ýöëöíú áèð èøäèð,
÷öíêè îíëàð Ñÿáà õàíûìûí íàèë îëäóüó øÿðÿôè éîõ, Ôÿõðÿääèíèí øÿðÿôèíè
ëÿêÿëÿìèøëÿð. Îëà áèëñèí êè, îíëàð Ñÿáà õàíûìûí ßìèðèí øÿðÿôèíè äàøûäû-
üûíû áèëñÿéäèëÿð áó úèíàéÿòè åòìÿçäèëÿð.
ßìèðèí àúûüû ñþíäö. Âÿçèðèí äåäèêëÿðè îíóí áàøûíà ýèðäè. Õàúÿ Ìö-
ôèäè ÷àüûðûá äåäè:
— Ñÿáà õàíûìûí ïàëòàðëàðûíû ýÿòèð! Îíóí íÿ èñòÿéè âàðñà ùå÷ áèð êÿñÿ
áèëäèðìÿäÿí äöçëòìÿëèñÿí.
Õàúÿ Ìöôèä ýåòäè. Òîõòàìûø Ñÿáà õàíûìà ìöðàúèÿò åäÿðÿê îíóí
ùÿéÿúàíûíû òÿñêèíåäèúè áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Ùÿéàòäà áó úöð ùàäèñÿëÿð ÷îõ îëà áèëÿð. Ëàêèí èíñàí ùå÷ âàõò þç
ìÿòàíÿòèíè èòèðìÿìÿëèäèð. Ñÿí ñàáàùäàí åòèáàðÿí Ôÿõðÿääèíè ýþðìÿê
ö÷öí ÷àëûøìàëûñàí. Îíóí íÿ ö÷öí ñÿíè ýþçëÿìÿäèéèíè þéðÿíìÿëèñÿí.
Ùÿðýàù áó úèéàíÿò îíóí äöçÿëòäèéè áèð úèíàéÿò äåéèëñÿ, îíó ñàðàéà ýÿ-
224

òèðìÿê ö÷öí ÷àëûø. Î êè ãàëäû Íèçàìè ìÿñÿëÿñèíÿ, þç äèëÿí÷èëÿðèíè ÿëäÿí
áóðàõìà. Çÿùÿðè àïàðäûëàðñà, ãîé àïàðñûíëàð. Îíäàí ßìèð ùÿçðÿòëÿðèí-
äÿ ÷îõäóð. Áó ýöíëÿðäÿ Íèçàìè àèëÿñèíèí èøèíè áèòèðìÿëèñÿí. Îíóí þçö
äÿ, Ðÿíàñû äà, ùèìàéÿñèíäÿ éàøàìàãäà îëàí øàèðÿ Ìÿùñÿòè õàíûì äà
áó éàõûí ýöíëÿðäÿ ìÿùâ îëìàëûäûð.
Ñÿáà õàíûì ñåâèíäèéèíäÿí àüëàéàðàã:
— Áöòöí âàðëûüûìëà áó âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿúÿéÿì, — äåäè.
ÙÈÉËß
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè èñòèãáàë åòìÿê ö÷öí äöçÿëÿí òÿíòÿíÿ îëäóãúà

ìöòÿøÿêêèë êå÷äè. Àòàáÿéè ýþðìÿê âÿ îíà øèêàéÿò åòìÿê, ùÿòòà ÿëèíè
éóõàðû ãàëäûðûá ÿðèçÿñèíè ýþñòÿðìÿê ùå÷ áèð êÿñÿ ìöìêöí îëìàäû. Ãà-
ðàáàüäàí Ýÿíúÿéÿ ãÿäÿð îëàí éîëëàðûí ÿòðàôûíäà äöçöëöá òÿçÿ ùþêì-
äàðû çèéàðÿò åòìÿê àðçóñóíäà îëàí îí ìèíëÿðúÿ ÿùàëè ùÿëÿ Àòàáÿé ýÿëèá
êå÷ìÿäÿí þç åâëÿðèíÿ, þç êÿíäëÿðèíÿ ãàéûòìàüà ìÿúáóð îëäóëàð.
×öíêè Ãàðàáàüäàí Ýÿíúÿéÿ ãÿäÿð îëàí éîë öçÿðèíäÿêè êÿíäëèëÿðèí áèð
÷îõó ùÿáñÿ àëûíìûøäû.
“Àòàáÿéÿ ñóè-ãÿñä åòìÿê ö÷öí ýèçëèí áèð úÿìèééÿò âàð èìèø” —
äåéÿ ùÿð òÿðÿôÿ øàéèÿ áóðàõûëìûøäû. Áó øàéèÿëÿðèí äàëûíúà äà “ýèçëè úÿ-
ìèééÿòèí öçâöäöð” — äåéÿ éöçëÿðúÿ àäàìëàðûí ùÿáñÿ àëûíìàñû áöòöí
Àðàí õàëãûíû ãîðõó àëòûíà àëìûøäû.
Ïöñÿðàí, Áàçàðúûã, Áÿðäÿ, Õöðñÿíÿê, Èñôàùàí âÿ Õàíÿýàù òÿðÿôëÿ-
ðèíäÿ éàøàéàí õàëã òàìàìèëÿ áàøûíû þç äàõìàñûíà ÷ÿêèá Àòàáÿéèí
ýÿëèá êå÷ìÿñèíè ýþçëÿéèð âÿ øöáùÿ àëòûíà àëûíìàìàã ö÷öí äèøàðû ÷ûõà
áèëìèðäè.
Âàõòèëÿ ßìèðèí ÿëèíäÿí øèêàéÿò åòìÿê ö÷öí ÿðèçÿ éàçäûðàíëàð èíäè
ãîðõóëàðûíäàí ãà÷ûá ýèçëÿíìèø âÿ ÿðèçÿëÿðèíè äÿ éàíäûðìûøäûëàð.
ßìèð áó ãÿäÿð ìöâÿôôÿãèééÿòÿ áàõìàéàðàã éåíÿ åùòèéàòûíû ÿëèí-
äÿí áóðàõìàìûøäû. Î, Àòàáÿéèí êå÷èá ýÿëäèéè éîëëàðû ñèëàùëû ãîøóíëà
ïîëàä ùàñàð è÷ÿðèñèíÿ àëìûøäû.
Àòàáÿé êå÷äèéè éîëëàðäà áèð íÿôÿðèí äÿ îëñà ýþçÿ ýþðöíìÿìÿñèí-
äÿí òÿÿúúöá åäÿðÿê ßìèðèí âÿçèðè Òîõòàìûøà ñóàë âåðäè:
— Áöòöí éîë óçóíó òÿñàäöô åòäèéèìèç àáàäàíëûãäà èíñàí éàøàìûðìû?
Ìÿí Ãàðàáàüäàí Ýÿíúÿéÿ ãÿäÿð ýÿëäèéèì îòóç äþðä ôÿðñÿíý éîëäà áèð
íÿôÿð äÿ îëñóí ýþðÿ áèëìÿäèì. ßúÿáà áóíóí ñÿáÿáè íÿäèð?!
225

Òîõòàìûø ãîúàëìûø âÿ ÿéèëìèø áàøûíû áèð äàùà ÿéÿðÿê:
— Áåëÿäèð, ÿëàùÿçðÿò, áåëÿäèð! — äåäè. — Ëàêèí îíëàðûí éîë öçÿðèíäÿ
ýþðöíìÿìÿñèíäÿí áó íþêÿðèíèçèí öðÿéè ãèñìÿí ñàêèò îëóð. ×öíêè áèð
íå÷ÿ ýöí áóíäàí ãàáàã ÿëàùÿçðÿòèí ùÿéàòûíà ñóè-ãÿñä åòìÿê ìÿãñÿ-
äèëÿ äöçÿëäèëìèø ýèçëèí áèð òÿøêèëàò èôøà åäèëìèøäèð. Àëëàù-òààëà ùÿçðÿò-
ëÿðèíÿ ÷îõ øöêöð îëñóí êè, ßìèð ùÿçðÿòëÿðèíèí ýþçöà÷ûãëûüû ñàéÿñèíäÿ
ÿëàùÿçðÿòè äöçÿëìèø õÿéàíÿòèí áÿäáÿõòëèéèíäÿí ãóðòàðà áèëäèê.
Òîõòàìûøûí áó ñþçëÿðè Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè ùÿð øåéäÿí àðòûã äö-
øöíäöðäö, ÷öíêè ãàðäàøû Ãûçûë Àðñëàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àòàáÿéëÿðÿ
ùöñí-ðÿüáÿò áÿñëÿäèéèíè äÿôÿëÿðëÿ îíà éàçìûøäû.
Òîõòàìûø Àòàáÿéèí ôèêèð äÿðéàñûíà ãÿðã îëóíäóüóíó ùèññ åäÿðÿê,
îíóí Àçÿðáàéúàí õàëãû ùàããûíäàêû øöáùÿëÿðèíè áèð äàùà äÿðèíëÿøäèð-
ìÿê èñòÿéÿðÿê äåäè:
— Öñéàí÷û êÿíäëÿðèí ùàìûñûíà úÿçà äÿñòÿëÿðè ãîéóëìóøäóð. Áóíó
Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðèíèí ìöáàðÿê õàòûðëàðûíà êÿäÿð éåðèòìÿê ö÷öí äåéèë,
ÿëàùÿçðÿòè þç ìÿìëÿêÿòèíèí âÿçèééÿòè èëÿ õÿáÿðäàð åòìÿê ö÷öí ÿðç
åäèðÿì.
Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðè Àðàí ìÿìëÿêÿòèíÿ ãÿäÿì ãîéäóüó ýöí áþéöê
áèð öñéàí áàøëàíàúàãäû. ßìèð úÿíàáëàðû ùàäèñÿíèí ãàáàüûíû áèð èëäûðûì
ñöðÿòèëÿ àëäû. Áóíëàðûí ùàìûñû ßìèð úÿíàáëàðûíûí òÿçÿ õàíÿäàíÿ îëàí
ñÿìèìèééÿò âÿ ñÿäàãÿòèíèí ìÿùñóëóäóð.
Àòàáÿé ôèêðÿ ýåòñÿ äÿ, Òîõòàìûøûí àçÿðáàéúàíëûëàð ùàããûíäà âåð-
äèéè ìÿëóìàòà èíàíà áèëìèðäè.
Àòàáÿéèí ãàôèëÿñè Ýÿíúÿ øÿùÿðèíÿ ýÿëäèéè çàìàí Àòàáÿé òàõò-ðÿ-
âàíû ñàõëàòäûðûá àò èñòÿäè. ßìèð áàø åíäèðèá äåäè:
— ßëàùÿçðÿòèí ÿìðè íþêÿðëÿðè ö÷öí ãàíóíäóð. Ëàêèí ÿëàùÿçðÿòèí àò
öñòöíäÿ øÿùÿðÿ ýèðìÿñè ãîðõóëóäóð.
Àòàáÿé áó ñþçëÿðëÿ ðàçûëàøìàéàðàã:
— Àò ýÿòèðèí! — äåäè.
Äÿðùàë àò ýÿòèðäèëÿð. Àòàáÿé òàõò-ðÿâàíäàí äöøöá àòà ìèíäè. Î,
Ýÿíúÿíè ýþðìÿìèøäè, øÿùÿðëÿ ùÿääèíäÿí àðòûã ìàðàãëàíûðäû. Ëàêèí
Àòàáÿé ùÿð òÿðÿôÿ áàõñà äà Èðàã àòëûëàðûíäàí áàøãà ùå÷ áèð êÿñè ýþðÿ
áèëìèðäè. Àíúàã ñàðàéà éàõûíëàøäûüû çàìàí ìöÿééÿí àäàìëàðäàí èáà-
ðÿò áèð èñòèãáàë äÿñòÿñè ýþðäö. Áóíëàð ìöëêÿäàðëàð, ðóùàíèëÿð, ùþêóìÿò
ìÿìóðëàðû âÿ ñàèðëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Àòàáÿéèí ãàôèëÿñèíèí äàëûñûíúà âÿ
ãàðøûñûíúà èêè ìèíäÿí èáàðÿò ôàðñ àòëûëàðû ýåäèðäè. Àòàáÿéëÿð äàèìà òöðê
þëêÿëÿðèíÿ ñÿôÿð åòäèéè çàìàí ôàðñëàðû éàíëàðûíúà ýþòöðÿð, ôàðñ ìÿìëÿ-
226

êÿòëÿðèíÿ ñÿéàùÿò åòìÿê èñòÿäèêäÿ èñÿ ìöùàôèçÿ äÿñòÿëÿðèíè òöðêëÿðäÿí
äöçÿëäÿðäèëÿð.
ßìèð âÿ îíóí âÿçèðè áåëÿ áèð òÿäáèð ýþðìöøäöëÿð: Àòàáÿé øöáùÿ-
ëÿíìÿñèí äåéÿ îíà ÿðèçÿ âåðìÿê ö÷öí ìöÿééÿí àäàìëàð éàõûí îëàí
êö÷ÿëÿðäÿ äóðóá Àòàáÿéè ýþðÿðêÿí ÿëëÿðèíè éóõàðû ãàëäûðàðàã þç ÿðèçÿ-
ëÿðèíè ýþñòÿðèðäèëÿð. Àòàáÿéèí àäàìëàðû ÿðèçÿëÿðè éûüûð âÿ àüçû áàüëû áèð
ñàíäûã÷àéà ñàëûðäûëàð.
Àòàáÿéÿ âåðèëÿí ÿðèçÿëÿðèí ìÿçìóíó ßìèðèí ÿäàëÿòè âÿ îíóí
ìÿìëÿêÿò ÿùàëèñèíÿ ýþñòÿðäèéè ìÿùÿááÿòè, öñéàí÷ûëàðû ìÿùâ åäèá
ìÿìëÿêÿòäÿ ÿìèí-àìàíëûã áÿðïà åòìÿñè âÿ ßìèðèí Àðàí ùþêóìÿòèí-
äÿ ñàõëàíìàñû àðçóëàðûíäàí èáàðÿò èäè.
ßðèçÿëÿðèí ÷îõóíó Àçÿðáàéúàíäà áþéöê êÿíäëÿðÿ âÿ ìàëèêàíÿëÿðÿ
ñàùèáëÿíìèø ÿðÿá âÿ ôàðñëàðûí òöðêëÿð ÿëåéùèíÿ âåðäèêëÿðè øèêàéÿòíàìÿ-
ëÿð òÿøêèë åäèðäè. Ôÿõðÿääèí âÿ ñàèðëÿð íÿ ãÿäÿð úÿùä åòäèëÿðñÿ äÿ èðÿëè
êå÷ìÿê âÿ áèðúÿ äÿíÿ äÿ îëñà ÿðèçÿ âåðìÿê èìêàíûíû ÿëäÿ åäÿ áèëìÿ-
äèëÿð.
Àòàáÿé áó êèìè ìöÿììàëû âÿçèééÿòèí è÷ÿðèñèíäÿ ñàðàé ãàïûñûíà
÷àòäû âÿ àòûíäàí äöøöá ñàðàéà äàõèë îëäó.
Î, ö÷ ýöí ùå÷ áèð êÿñè ãÿáóë åòìÿäè, ñÿùÿðäÿí àõøàìà êèìè âåðè-
ëÿí ÿðèçÿëÿðè îõóòäóðóá îíëàðäàí þëêÿíèí âÿçèééÿòèíè þéðÿíìÿê èñòÿäè.
Ëàêèí áöòöí ÿðèçÿëÿðäÿ ßìèðèí ÿäàëÿòèíäÿí, áþéöêëöéöíäÿí áàøãà ùå÷
áèð ìÿëóìàò âåðèëìèðäè.
Àõøàìëàðû èñÿ Àòàáÿé âàõòûíû ßìèðèí äöçÿëòäèéè çèéàôÿòäÿ, åéø-èø-
ðÿòäÿ, ñàãèëÿð, ìöòðöáëÿð, ðÿããàñÿëÿð, ýþçÿë úàðèéÿëÿð, ÷àëàíëàð, îõó-
éàíëàð, íÿäèìëÿð, ìÿçùÿêÿ÷èëÿð âÿ òÿëõÿêëÿðëÿ ÿéëÿíìÿêäÿ êå÷èðèðäè.
Àòàáÿé íÿ Ýÿíúÿ ÿéàíëàðûíûí, íÿ äÿ ãîíøó ùþêóìÿòëÿðäÿí ýÿëÿí
ùåéÿòëÿðè ãÿáóë åòìÿìèøäè. Î ÿââÿëúÿ âÿçèééÿòè þéðÿíèá ñîíðà õàëã
íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ ãîíøó ùþêóìÿòëÿðäÿí ýÿëÿí ùåéÿòëÿðè ãÿáóë åòìÿê
èñòÿéèðäè. Ëàêèí áó äà ìöìêöí äåéèëäè. ×öíêè ßìèð îíó õàðèúè äöíéà-
äàí àéûðûá ñàðàéà ñàëìûø âÿ ãàïûñûíû áàüëàìûøäû.
ÒßÑÀÄÖÔ
— Ñÿí ùå÷ âàõò ðóùäàí äöøìÿ, áó ùàäèñÿéÿ ìÿüëóáèééÿò àäû âåð-

ìÿê îëìàç, ÷öíêè ìöáàðèçÿ ùÿëÿ áèòìÿìèøäèð. Ñîí úÿáùÿéÿ êèìëÿðèí
ñàùèá îëàúàüû áÿëëè äåéèëäèð. Èêè äþéöøÿí ãöââÿò íþâáÿòëÿ ãÿëÿáÿ ÿëäÿ
227

åäÿ áèëÿð. Ëàêèí ìöáàðèçÿíèí ñîíóíäà ùÿð êÿñ ãàçàíäûüû ãÿëÿáÿíè
ÿëèíäÿ ìþùêÿì ñàõëàìàüû áàúàðñà, ùÿãèãè ãàëèá îäóð. ßìèð èñÿ ÿëäÿ
åòäèéè ãÿëÿáÿíè ùÿëÿëèê ìþùêÿìëÿíäèðÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿí åëÿ çÿíí
åäèðÿì êè, áó ãÿëÿáÿ, íÿùàéÿò, îíóí èôøà åäèëìÿñèëÿ íÿòèúÿëÿíÿúÿêäèð.
Íèçàìè áó ñþçëÿðè Ôÿõðÿääèíÿ äåéèðäè. Ëàêèí Ôÿõðÿääèí áèð äàùà
ãÿëÿáÿ ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿéèíÿ ÿìèí äåéèëäè. Îíóí ôèêðèíúÿ, Àòàáÿé
ìÿìëÿêÿòèí âÿçèééÿòèíè þéðÿíìÿäÿí âÿ õàëãûí ùÿéàòû èëÿ òàíûø îëìà-
äàí Àðàíäàí ýåäÿúÿêäè.
Áóíà ýþðÿ î, øöáùÿëÿðèíè Íèçàìèéÿ à÷ìàã èñòÿäè:
— Èíäè ßìèð áèçäÿí ÷îõ àñàíëûãëà èíòèãàì àëà áèëÿúÿêäèð. Ìàäàì êè,
Àòàáÿé ö÷ ýöíöí ìöääÿòèíäÿ áèð êèìñÿíè ãÿáóë åòìÿìèø âÿ õàëãûí
íöìàéÿíäÿëÿðèíè éàíûíà ÷àüûðìàìûøäûð, äåìÿê áèç áóíäàí éàõøû ùå÷
áèð íÿòèúÿ ýþçëÿéÿ áèëìÿðèê.
— Ñÿí, õàëãûí ÿëèíäÿ ãàëàí ÿðèçÿëÿðè éûüûá ñàõëà, ãîðõóäàí éàíäûðûë-
ìûø ÿðèçÿëÿðèí òÿçÿäÿí éàçäûðûëìàñûíà ÷àëûø. Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, Àòà-
áÿéÿ âåðèëÿí ÿðèçÿëÿðèí ùàìûñû áèçèì ÿëåéùèìèçÿ îëìàñà äà ßìèðèí ëå-
ùèíÿäèð. Àòàáÿé ìöòëÿã ìÿíè þç éàíûíà äÿâÿò åäÿúÿêäèð. Ìÿí ñÿíÿ ñþç
âåðèðÿì, ìÿíÿ èíàí, ÿëèíäÿ éûüûëûá ãàëàí ÿðèçÿëÿðè Àòàáÿéèí øÿõñÿí
þçöíÿ âåðÿúÿéÿì. ßìèð ìÿíÿ ùå÷ áèð øåé åäÿ áèëìÿç. Î ìÿíè ìÿùâ
åòìÿéè áàúàðñàéäû, Àòàáÿéèí áóðà ýÿëìÿñèíè ýþçëÿìÿçäè. Ýåú-òåç ìÿí
ßìèðëÿ öç-öçÿ ýÿëìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàüàì. Èíäè ÷îõ ÿëâåðèøëè áèð
ýöíäöð. Îíóí õÿéàíÿòëÿðèíè öçöíÿ ÷ûðïìàã ëàçûìäûð. Ñÿí ìÿíÿ èíàí,
Àòàáÿéèí ßìèðÿ ãàðøû áÿñëÿäèéè ìöñáÿò ôèêèðëÿðè òàìàìèëÿ äàüûäàúà-
üàì. Ëàêèí ìÿí éàëíûç áèð øåéäÿí ãîðõóðàì.
Íèçàìè áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà ñóäó. Ôÿõðÿääèí èñÿ îíóí áó ñîí
ñþçëÿðèíäÿí øöáùÿëÿíÿðÿê ñîðóøäó:
— Ñÿíè ãîðõóäàí ñÿáÿáëÿðè ìÿíÿ ñþéëÿéÿ áèëìÿçñÿíìè?!
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíèí áó ñóàëûíäàí ñîíðà ãàëõûá îòàãäà áèð ãÿäÿð
ýÿçèíäè âÿ äåäè:
— Áèçèì ìöáàðèçÿìèçèí ÷ÿòèíëèéè îðàñûíäàäûð êè, ìöáàðèçÿ àïàðäûüû-
ìûç àäàì ùÿð áèð àë÷àãëûüà ýåòìÿéÿ ãàáèëäèð. ßñðèìèçäÿ áó úöð àäàì-
ëàð ÷îõäóð, îíëàð õàèí, äÿéÿðñèç, ãàáèëèééÿòñèç îëäóãëàðû ö÷öí éöêñÿë-
ìÿéè àíúàã àë÷àãëûãäà àõòàðûðëàð. Áèçèì ìöáàðèçÿ àïàðäûüûìûç ßìèð äÿ
áó ãÿáèë àäàìëàðäàíäûð. Î áó ýöí Òîõòàìûøûí òÿäáèðëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ éà-
õàñûíû øèêàéÿò÷èëÿðèí ÿëèíäÿí ãóðòàðäûñà äà, áó ìöâÿããÿòèäèð. Îíó
Àçÿðáàéúàíäà ùå÷ áèð ãöââÿò éàøàäà áèëìÿç. Îíó áóðàäà ñàõëàéà áèëÿí
áèð ãöââÿò âàðñà î äà ýÿíú âÿ ýþçÿë ãûçû Ãÿòèáÿäÿí èáàðÿòäèð.
228

Ôÿõðÿääèí áó ñþçÿ åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
— Îëà áèëìÿç! Ãûç ÷îõ ýÿíúäèð. Àòàáÿé èñÿ éàøëûäûð.
— Ñÿí òàðèõè óíóòìà. Õÿëèôÿ Ãàèì Áèÿìðóëëàù þç îí ö÷ éàëû ãûçû Ñå-
éèäÿíè àëòìûø áåø éàøûíäà îëàí Òîüðóë áÿéÿ íÿ ìÿãñÿäëÿ âåðìèøäèñÿ,
áèçèì ßìèðèìèç äÿ þç èéèðìè èêè éàøëû ýþçÿë Ãÿòèáÿñèíè àëòìûø éàøûíäà
îëàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ ùàìàí ìÿãñÿäëÿ âåðÿ áèëÿð. Èíäè ìÿíè àíëà-
äûíìû? Ìÿíè ãîðõóäàí úÿùÿò äÿ áóíäàí èáàðÿòäèð. Ùàçûðäà áèç, àë÷àãëûã
âÿ ùÿéàñûçëûüûí ùÿãèãÿòëÿðÿ öñòöí ýÿëäèéè áèð ÿñðäÿ éàøàìàãäàéûã! Íÿ
åäÿúÿêñÿí?! Áèç ùÿð íÿ îëóðñà îëñóí áöòöí ùÿéàñûçëûã âÿ àë÷àãëûãëàðà
ãàðøû ùÿãèãÿòëÿ ìöãàáèëÿ åäÿúÿéèê; èíäè ìÿüëóá îëñàã äà, òàðèõèìèç
ãàëèá ÷ûõàúàãäûð. Ñÿíÿ áèð âÿñèééÿò åäÿúÿéÿì: ùå÷ áèð çàìàí “ýåäèí,
ãîðõìàéûí, äàëûíûçúà ýÿëèðèê” — äåéÿíëÿðÿ èíàíìà, åëÿëÿðè áèð ÷ÿòèíëèê
ùèññ åòäèéè çàìàí éà ãàéûäûá ãà÷àð, éàèíêè äöøìÿíÿ ñàòûëàðàã ñÿíè àðõà-
äàí âóðàð. Áó õÿéàíÿòè àíúàã éóõàðû òÿáÿãÿ è÷ÿðèñèíäÿí ýþçëÿìÿëèñÿí.
Àøàüû òÿáÿãÿíè ãÿñáêàðëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿíèí ãàáàã úÿðýÿëÿðèíäÿ ýþ-
ðÿúÿêñÿí. Îíëàð þç ùàãëàðû âÿ þç ðÿùáÿðëÿðè éîëóíäà þëìÿêäÿí ãîðõ-
ìàçëàð. ×öíêè îíëàð êå÷èðäèêëÿðè ùÿéàòäà ùÿð ýöí áèð íå÷ÿ êÿðÿ þëöá
éåíÿ äÿ äèðèëèðëÿð. Þëöì îíëàð ö÷öí î ãÿäÿð äÿ äÿùøÿòëè äåéèëäèð.
Ôÿõðÿääèí Íèçàìèíèí ÿëèíè ñûõàðàã:
— Áåëÿäèð áþéöê øàèð! — äåäè. — Ëàêèí áèçèì àðõàëàíäûüûìûç éîõñóë-
ëàð äà ãÿñáêàðëàðà þç àâàìëûãëàðû öçöíäÿí òåç-òåç àëäàíà áèëÿðëÿð. ßìèð
èñÿ ùÿð ýöí ìÿíèì ö÷öí áèð ùàäèñÿ òþðÿäèð. Ñÿáà êèìè áèð ÿõëàãñûçû
ìÿíÿ ãàðøû ãîéóáäóð.
Íèçàìè ùåéðÿòëÿ ãàøëàðûíû ÷àòàðàã ñîðóøäó:
— Ñÿáàíûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè ñÿí áèð ùàäèñÿìè ùåñàá åäèðñÿí?!
— Îíóí ìÿíè ñàðàéà àïàðìàã èñòÿìÿñè ìÿýÿð ãîðõóëó áèð ùàäèñÿ
äåéèëìèäèð?!
— ×îõ ÿúÿá, î ñÿíè ñàðàéà äÿâÿò åòäè, ñÿí äÿ áîéóí ãà÷ûðäûí. Áó-
ðàäà íÿ êèìè áèð ùàäèñÿ âàðäûð?!
— Âàðäûð. Áþéöê ùàäèñÿ áàø âåðäè. Ùàìàí ýåúÿ ìÿí îíóíëà ýþðöø-
ìÿéÿ ýåòìÿäèì. Ýþðöø ö÷öí áèð íå÷ÿ àäàì ýþíäÿðäèì. Îíëàð èñÿ Ñÿáà
õàíûìû ñîéìóø, ãèéìÿòëè øåéëÿðèíè ÿëèíäÿí àëìûø, þçöíö òÿùãèð åòìèø,
ùÿòòà ñà÷ëàðûíû áåëÿ êÿñìèøëÿð.
— Ñÿí ùàíñû áèð àüûëëà áó èøè òóòäóí?! Ãàäûíû òÿùãèð åòìÿê, ãàäûíûí
ñà÷ëàðûíû êÿñìÿê êèìÿ éàðàøàð?! Áóíó þçöíÿ ãÿùðÿìàí àäû âåðÿí áèð
àäàì âèúäàíûíà ñûüûøäûðà áèëÿðìè?!
229

Ôÿõðÿääèí, àúûüûí ýÿëìÿñèí, áåëÿ ýþðöðÿì êè, áèç êå÷ìèø ÷îúóãëóã
âÿ ýÿíúëèê ýöíëÿðèìèçèí õàòèðÿñèëÿ êèôàéÿòëÿíÿðÿê àéðûëìàüà ìÿúáóð
îëàúàüûã. Ìÿí áèð ãàäûíà ãàðøû åäèëÿí áó úöð ðÿùìñèç ùÿðÿêÿòëÿ ðàçû-
ëàøà áèëìÿðÿì.
Ôÿõðÿääèí ùÿð äÿôÿ îëäóüó êèìè éåíÿ äÿ ñàêèò äóðìàéûá úÿñàðÿòëÿ
úàâàá âåðäè:
— Ñÿíÿ áèð ñóàë âåðèðÿì: î ùÿéàñûç ãàäûí ìÿíè àëäàäûá ñàðàéà àïàð-
ìàãäà ìÿãñÿäè íÿ èäè? Î ìÿíè çèéàôÿòÿìè àïàðûðäû? ßúÿáà, ñàðàéà
ýèðÿí êèìè ìÿí ìÿùâ åäèëìÿéÿúÿêäèììè?! Ìÿíè þëäöðìÿê èñòÿéÿí
áèð õàèíÿ íÿ úÿçà âåðÿ èäèì? Ìÿí îíó ùÿëÿ þëäöðìÿëè èäèì, ëàêèí ñà÷-
ëàðûíû êÿñäèðìÿêëÿ áó äÿôÿ îíà õÿáÿðäàðëûã åòäèì.
— Ñÿíèí äåäèêëÿðèí äîüðóäóð. Îðàäà ñÿíè ìÿùâ åäÿúÿêëÿðäè, ýåò-
ìÿäèí, ÷îõ äà àüûëëû èø ýþðäöí. Ëàêèí ñÿí Ñÿáà õàíûìûí ßìèðäÿí ýÿ-
òèðäèéè ìÿêòóáó àëûá úèáèíÿ ãîéìàëû èäèí, ñîíðà äà îíà íÿñèùÿò âåðèá
äåìÿëè èäèí êè, “ìÿí ñÿíèí õÿéàíÿòèíÿ ãàðøû ñÿíè þëäöðöá ìÿùâ åòìÿëè
èäèì, ëàêèí ñÿíè áàüûøëàéûðàì, áèð äàùà áåëÿ èøëÿð ýþðìÿ! Áó úöð èøëÿð
ñÿíèí ÿáÿäè îëàðàã áÿäáÿõòëèéèíÿ ñÿáÿá îëàð”.
Ìÿíúÿ, Ñÿáà õàíûì ñÿíäÿí ýþðäöéö áó àëèúÿíàáëûüà ãàðøû óòàíàð
âÿ áèð äàùà áó úöð õÿéàíÿòëÿðÿ èãäàì åòìÿçäè.
— Éîõ, îíóí ÿõëàãû ïîçóëìóøäóð. Îíó ùå÷ áèð íÿñèùÿò âÿ ùå÷ áèð úÿçà
äîüðó éîëà ýÿòèðÿ áèëìÿç. Îíóí øÿõñÿí ìÿíèì ÿëåéùèìÿ îëìàñûíûí ñÿ-
áÿáè áÿëëèäèð. ßìèð äÿ áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îíà áó âÿçèôÿëÿðè òàïøûðûð.
Î èñÿ ßìèðèí äåäèêëÿðèíè èôà åòìÿéÿ ìÿúáóðäóð. Áåëÿ îëäóãäà ìÿí þçö-
ìö ìöäàôèÿ åòìÿéÿ âÿ äöøìÿíÿ þç éåðèíè ýþñòÿðìÿéÿ ùàãëû äåéèëäèììè?!
Íèçàìè äàùà äàíûøìûðäû. Ñÿáà ìÿñÿëÿñèíèí áó êèìè áèð òÿùãèðëÿ
ùÿëë îëóíäóüó îíó òÿáèè ùàëûíäàí ÷ûõàðìûøäû. Ôÿõðÿääèí èñÿ ïÿðèøàí áèð
õàòûðëà äóðóá ïÿíúÿðÿäÿí ùÿéÿòÿ áàõûðäû. Î, áþéöê áèð ùÿéÿúàí è÷èíäÿ
èäè. Î áó ñÿùâè íÿòèúÿñèíäÿ Íèçàìè êèìè áèð ñÿìèìè éîëäàøûíû èòèðÿúÿ-
éèíäÿí ãîðõóðäó.
Ëàêèí Ôÿõðÿääèíÿ òÿñÿëëè âåðÿúÿê áèð úÿùÿò âàð èäè. Íèçàìè êöñ-
ìÿéè áàúàðìàç âÿ êèí ñàõëàìàüû ñåâìÿçäè. Î áèð íå÷ÿ êÿðÿ Ôÿõðÿä-
äèíÿ àúûãëàíìûø, áèð-èêè ýöí îíó äàíûøäûðìàìûøäûñà äà, ëàêèí ñîíðà
éåíÿ äÿ þçö ÷àüûðûá áàðûøìûøäû. Àììà îíóí áó ñîí ñÿùâè Íèçàìèíè
òÿáèè ùàëûíäàí ÷ûõàðìûøäû. Î, áèð äÿãèãÿ äÿ îëñà ñà÷ êÿñèëìÿñè ìÿñÿëÿ-
ñèíè éàäûíäàí ÷ûõàðà áèëìèðäè. Òåç-òåç åâè äîëàøûð âÿ äåéèðäè:
— Êèìÿ ñþéëÿéÿñÿí? Áèð ãàäûíû òÿùãèð åòìÿê áÿñ äåéèëìèø, öñòÿëèê
áèð ñà÷ëàðûíû äà êÿñäèðäèí!
230

Ôÿõðÿääèí äàíûøìûðäû, î, ïÿíúÿðÿäÿí ùÿéÿòÿ áàõûá äöøöíöðäö.
Áó àíäà áèð äèëÿí÷è ãàäûí êö÷ÿ ãàïûñûíäàí ùÿéÿòÿ ýèðäè. Ùÿéÿòäÿ
êèìñÿ éîõ èäè. Ãàäûí îúàüûí áàøûíà òÿðÿô èðÿëèëÿäè. Áèð äàùà î òÿðÿô áó
òÿðÿôÿ áàõûá ãîéíóíäàí íÿ èñÿ ÷ûõàðòäû âÿ òÿëÿñèê îúàã öñòöíäÿ ãàéíà-
ìàãäà îëàí ãàçàí÷àéà òþêäö.
Äèëÿí÷è ãàéûäûá ùÿéÿòäÿí ÷ûõìàã èñòÿðêÿí áèðäÿí Ôÿõðÿääèí äÿëè
êèìè éåðèíäÿí ñû÷ðàéàðàã ãûøãûðäû:
— Äàéàí, ùàðàìçàäÿ! — Î úÿëä ùÿéÿòÿ àòûëäû âÿ äèëÿí÷èíèí ãîëóí-
äàí òóòóá îòàüà ÷ÿêäè.
Äèëÿí÷è ãîðõóñóíäàí òèòðÿéèðäè. Ôÿõðÿääèí îíó öçö öñòÿ éåðÿ àòûá
õÿíúÿðèíè ÷ÿêäè:
— Äå ýþðöì ãàçàí÷àéà àòäûüûí íÿ èäè?
Äèëÿí÷è ãàäûí éàëâàðìàüà áàøëàäû:
— Ðÿùì åò! Þëäöðìÿ. Áó ìÿíèì èøèì äåéèëäè.
Ôÿõðÿääèí èñÿ ñàêèò îëìàéàðàã òÿêðàð åäèðäè:
— Äå ýþðöì ãàçàí÷àéà àòäûüûí íÿ èäè?
Íèçàìè äèëÿí÷èíèí âÿ Ôÿõðÿääèíèí äàíûøûãëàðûíäàí ùåéðÿòÿ äöø-
ìöøäö. Î, ìÿñÿëÿíèí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó âÿ ìöáàùèñÿíèí íÿ êèìè
áèð úèíàéÿò öñòöíäÿ áàøëàíäûüûíû áèëìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ôÿõðÿääèíÿ
ìöðàúèÿò åäèá ãûøãûðäû:
— Áó íÿ äåìÿêäèð?! Ìÿíèì åâèìäÿ çàâàëëû äèëÿí÷èíè íÿ ö÷öí èíúè-
äèðñÿí?
Ôÿõðÿääèí îíà úàâàá âåðìÿéÿðÿê äèëÿí÷èéÿ òÿïèíäè:
— Äîüðóñóíó ñþéëÿìÿñÿí, ùå÷ áèð íÿñèùÿòÿ áàõìàéûá ñÿíè þëäöðÿ-
úÿéÿì.
Äèëÿí÷è áó äÿôÿ Íèçàìèéÿ éàëâàðìàüà áàøëàäû:
— Ìÿíè þëäöðìÿñèí, ùÿð íÿ âàðñà, ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð äåéÿúÿ-
éÿì. Àëëàù î ãûçûí åâèíè éûõñûí, ìÿíèì áó úöð èøëÿð íÿéèìÿ ëàçûì èäè?!
Íèçàìè ñîðóøäó:
— Ùàíñû ãûçû äåéèðñÿí?
— Àäûíû áèëìèðÿì. Àììà þçöíö òàíûéûðàì. ßáöë-Öëàíûí åâèíäÿ
îëäóüó çàìàí ìÿíÿ îëìàçûí åùñàíëàð åòìèøäè. Èíäè äÿ ÿëè áþéöê éåð-
ëÿðÿ ÷àòûáäûð. Ùÿð úöìÿ àõøàìû ãÿáèðèñòàíäà ìÿíÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ éåíÿ
äÿ îâóú äîëóñó ïóë âåðèá êåôèìè õÿáÿð àëûðäû. Áèð ýöí éåíÿ äÿ î ìÿíè
ãÿáèðèñòàíäà ýþðöá áèð îâóú ïóë âåðäè âÿ äåäè êè, ñÿíÿ áèð èø òàïøûðàúà-
üàì. Ùÿðýàù éåðáÿéåð åäÿ áèëñÿí, ñÿíè äèëÿí÷èëèéèí ÿëèíäÿí ãóðòàðàúà-
231

üàì. Íÿ êèìè áèð èø òàïøûðàúàüûííû ñîðóøäóì. Äåäè êè, “ìÿí áèð òîðïàüà
úàäó îõóòäóðìóøàì, îíó àïàðûá ôèëàíêÿñèí õþðÿéèíÿ òþêìÿëèñÿí”.
Ìÿíèì ýöíàùûì áóíäàí èáàðÿòäèð, âÿññàëàì.
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Ñÿí áóíóí ãàçàí÷àéà áèð øåé òþêäöéöíö ýþðäöíìö? — äåéÿ ñî-
ðóøäó.
— Áÿëè, ýþðäöì, ãàçàí÷àéà òþêäöéö úàäó òîðïàüû äåéèë, ñèçè çÿùÿð-
ëÿìÿê ö÷öí ùàçûðëàíìûø çÿùÿðäèð. Èíäè áó ñààò îíóí çÿùÿð îëóá-îëìà-
äûüûíû áèëÿðñÿí.
Ôÿõðÿääèí áóíó äåéÿðÿê úèáèíäÿí ÷ûõàðäûüû çÿùÿðëÿðè à÷ûá äèëÿí-
÷èéÿ ýþñòÿðäè:
— Ãàçàí÷àéà òþêäöéöí òîðïàã áó òîðïàãäàí èäèìè?
Ãàäûí àüëàéà-àüëàéà:
— Áÿëè, áó òîðïàãäàí èäè, — äåäè.
Ôÿõðÿääèí Íèçàìèéÿ òÿðÿô äþíäö:
— Áó çÿùÿðëÿð Ñÿáà õàíûìûí úèáèíäÿí ÷ûõìûø øåéëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ
èäè. Î ñÿíè äÿ, Ðÿíà õàíûìû âÿ Ìÿùñÿòè õàíûìû äà ìÿùâ åäÿúÿêäè. Èíäè
äåéèí ýþðöì ìÿí îíó þëäöðìÿìÿêäÿ ñÿùâ åòìèøÿì, éà éîõ?!
Áó îíóí øÿõñè òÿøÿááöñöäöð. Îíó ùå÷ áèð êÿñ áóíà ìÿúáóð åòìÿ-
ìèøäèð.
ÃßÁÓË ÐßÑÌÈ
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí Ýÿíúÿéÿ ýÿëäèéèíèí ö÷öíúö ýöíö úàð÷ûëàð
Ýÿíúÿ áàçàðûíäà áó ñþçëÿðè úàð ÷ÿêèðäèëÿð:
“Ùÿð ýöí ñÿùÿð ñààò äîããóçäàí ýöíîðòàéà ãÿäÿð Àòàáÿé Ìÿùÿì-
ìÿä ùÿçðÿòëÿðèíèí òÿéèí åòäèéè ùþêóìÿò ìÿìóðëàðû ÿùàëè òÿðÿôèíäÿí
âåðèëÿúÿê ÿðèçÿëÿðè ãÿáóë åäÿúÿêäèð. Áèð ùÿôòÿíèí ìöääÿòèíäÿ ùÿð
êÿñèí ÿðèçÿñè âàðñà, ýÿòèðèá âåðìÿëèäèð. Âåðèëÿí ÿðèçÿëÿðè øÿõñÿí Àòàáÿé
ùÿçðÿòëÿðèíèí þçö îõóéàúàãäûð”.
Ãÿáóë ðÿñìè ñÿùÿð ñààò 9-äàí áàøëàìûøäû. Åéíè çàìàíäà Àòàáÿéèí
ìÿìóðëàðû ñàðàé ãàïûñûíäàí áèð àç êÿíàðäà êöðñö ãîéóá îòóðìóøäóëàð,
ýÿòèðèëÿí ÿðèçÿëÿðè àüçû ìþùöðëÿíìèø ñàíäûüûí äåøèéèíäÿí è÷ÿðè ñàëûðäûëàð.
ßìèðèí áþéöê ñàëîíó äþøÿíìèøäè. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä áèð íå÷ÿ
ýöí ãîíøó ùþêóìÿòëÿðäÿí ýÿëÿí ùåéÿòëÿðè ãÿáóë åòäè. Øèðâàí, Ýöðúöñ-
òàí âÿ Àáõàçäàí ýÿëÿí ùåéÿò öçâëÿðèíè ãÿáóë åòäè, ýÿòèðèëÿí ùÿäèééÿ-
ëÿðè, õàëûëàðû âÿ ýþçÿë àòëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðäè.
232

Èêèíúè ýöí Ýÿíúÿ õÿòèáè âÿ Ýÿíúÿ ðóùàíèëÿðè Àòàáÿéèí ùöçóðóíà
ãÿáóë îëóíäóëàð. Øàèðëÿðäÿí àíúàã ßáöë-Öëà ÷èéíèíäÿ ãèéìÿòëè áèð õÿëÿò
îëäóüó ùàëäà Àòàáÿéÿ òÿãäèì åäèëÿðÿê éàçäûüû ìÿäùíàìÿíè îõóäó.
ßáöë-Öëàíûí ìÿäùíàìÿñèíäÿí Àòàáÿé î ãÿäÿð äÿ õîøëàíìàäû, áèð
êÿëìÿ äÿ îëñà äàíûøìàäû âÿ øàèðè ìöêàôàòëàíäûðìàäû. Àíúàã ìÿúëèñÿ
ýþç ýÿçäèðèá ßìèðÿ ìöðàúèÿò åòäè:
— Áÿñ Ýÿíúÿíèí ñÿíÿòêàð øàèðè Íèçàìè ùàíû? Îíóí øåðëÿðè Õàðÿçì-
øàùëàð, Øèðâàíøàùëàð, Ãûçûë Àðñëàíëàð ñàðàéûíäà îõóíäóüó ùàëäà, èêè
àääûì ìÿñàôÿäÿ îëàí ßìèð ñàðàéûíäà îíóí ñÿñè åøèäèëìèð?!
Ìÿí Òÿáðèçäÿ Ãûçûë Àðñëàí ñàðàéûíäà ãîíàã ãàëäûüûì ýöí î, ñöôðÿ
áàøûíäà ñÿíÿòêàð øàèðèí èêè ìèñðàñûíû îõóäó. Íÿ ãÿäÿð ìîçóí, íÿ ãÿäÿð
øàèðàíÿ èäè:
Ôÿãèðÿì, áÿõòèéàðàì, ñàíìàéûí êèì òèðÿ áàõòûì âàð,

Ìÿùÿááÿò ìöëêöíöí ñîëòàíûéàì, þç òàú-òàõòûì âàð.
Áÿñ ùàíû Ñîëòàí Ñÿíúÿð õÿçèíÿñèíèí ãèéìÿòëè úàâàùèðëÿðèíè éàðàäàí

Ìÿùñÿòè õàíûì?! Ùàíû Àçÿðáàéúàí ìöëêöíöí Õÿééàìû?! Î äà áóðàäà
éîõäóð! Ãûçûë Àðñëàí Ìÿùñÿòè õàíûìäàí áèð íå÷ÿ ðöáàè îõóäóãäàí
ñîíðà ìÿíäÿ áåëÿ áèð ãÿíàÿò ùàñèë îëäó êè, Ìÿùñÿòèíè îõóéàí Õÿééàìû,
Õÿééàìû îõóéàíëàð èñÿ Ìÿùñÿòè õàíûìû îõóìóø êèìèäèð.
Ìÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ñÿéàùÿòèíÿ ýÿëäèéèì çàìàí ùÿð øåéäÿí
ÿââÿë Õàãàíè, Íèçàìè âÿ Ìÿùñÿòè õàíûìëà ýþðöøìÿéè ãÿðàðà àëìûø-
äûì. Íÿäÿíñÿ ìÿíèì àðçóì ÿëåéùèíÿ îëàðàã ñÿíÿòêàð øàèðëÿðèí ùå÷ áè-
ðèñèíè áó ìÿúëèñÿ äÿâÿò åòìÿìèøëÿð. Øàèð îëìàéàí ìÿúëèñäÿ õàëã äà
éîõäóð. Áóðàäàêûëàð èñÿ ìÿíúÿ, äàèìà ßìèðèí ñàðàéûíäà âàõò êå÷èðÿí
øÿõñèééÿòëÿðäèð.
Ìÿíÿ ãàëûðñà, ßìèð áó ñÿùâèíè ÷îõ òåç áèð ñóðÿòäÿ äöçÿëòìÿëèäèð.
Ìÿäÿíèééÿòè éàðàäàí, ìÿìëÿêÿòèí íþãñàíëàðûíû ùàìûäàí ÿââÿë ùèññ
åäÿí, õàëãûí àðçó âÿ èðàäÿñèíè áÿäèè áèð øÿêèëäÿ èôàäÿ åëÿéÿí àíúàã
øàèðëÿðäèð.
ßìèð ãàëõûá áàø åíäèðäè, äàíûøìàã ö÷öí èúàçÿ àëäû.
— Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðèíèí áóéóðäóãëàðû äîüðóäóð. Ëàêèí øåèð äöíéàñû-
íûí òàúäàðû ßáöë-Öëà îëàí ìÿúëèñäÿ ýÿíú Íèçàìèíèí âÿ ýÿíú Õàãàíè-
íèí øåèð îõóìàüà úöðÿòè éîõäóð. Ìÿùñÿòè õàíûì èñÿ ÷îõ ãîúà âÿ áÿðê
õÿñòÿäèð.
Àòàáÿé ßìèðèí ñþçöíö àüçûíäà éàðûì÷ûã ãîéóá äåäè:
233

— Ñèç åëÿ áèëìÿéèí êè, ìÿíèì âàõòûì ôàðñ âÿ Èðàã-ÿðÿáäÿ ýåäÿí ìö-
ùàðèáÿëÿðÿ ìÿøüóë îëäóüó ö÷öí Àçÿðáàéúàíäàí õÿáÿðèì éîõäóð. Àëäû-
üûì ìÿëóìàòà ýþðÿ ãîúà øàèð ßáöë-Öëà þçöíäÿí ñîíðà øåèð äöíéàñûíà
éîë à÷àí ýÿíú Íèçàìè âÿ ýÿíú Õàãàíèíè ýþðìÿê èñòÿìèð. Áóíà ýþðÿ äÿ
ìÿí ßìèðèí ñþçöíö áèð úÿùÿòäÿí òÿñäèã åäÿðÿê äåéèðÿì êè, áÿëè: ßáöë-
Öëà îëàí ìÿúëèñÿ íÿ Õàãàíè, íÿ äÿ Íèçàìèëÿð ýÿëìÿê èñòÿìÿç!
Áóíóí ãöñóðó éåíÿ äÿ ìÿìëÿêÿòèí èðàäÿ÷èëÿðèíäÿäèð. Ãîúàëàðà
êå÷ìèøëÿðè, ýÿíúëÿðÿ èñÿ ýÿëÿúÿéè ö÷öí ãèéìÿò âåðèëñÿéäè, ùÿð êÿñ þç
ÿìÿéèíèí ãÿäÿðèíúÿ ìöêàôàò àëàðäû. Áó ýöí ìèíëÿðúÿ ôÿðñÿíý éîëäàí
Ýÿíúÿíèí çèéàðÿòèíÿ ýÿëÿí Àòàáÿé þç ìÿìëÿêÿòèíèí äÿéÿðëè ñèìàëàðûíû
þç ìÿúëèñèíäÿ ýþðìÿê ñÿàäÿòèíäÿí ìÿùðóì åäèëìÿçäè.
ßìèð ùÿçðÿòëÿðè åëÿ áèëìÿñèí êè, ùþêìäàðëàð éàëíûç ãûëûíúëà ìÿøüóë
îëìàëûäûð. Ìÿí ßøðÿôñàíè Ñÿìÿðãÿíäè èëÿ ýþðöøäöéöì çàìàí ãîúà ôè-
ëîñîô áèðèíúè ýþðöøäÿ ìÿíäÿí ýÿíú Íèçàìèíè ñîðóøäó. Ñåéèä Ùÿñÿí
ßøðÿô Ãÿçâèíè ÷îõ èõòèéàð áèð øàèð îëäóüóíà áàõìàéàðàã óçàãäàí-
óçàüà Íèçàìèíèí âÿ Õàãàíèíèí ìöðèäè êÿñèëìèøäèð.
Ìÿíèì ñàðàéûìäà àéëàðúà ãîíàã ãàëàí ùÿêèì Ñóçÿíè Ñÿìÿðãÿíäè,
Úàìàëÿääèí, ßáäöðÿççàã Èñôàùàíè, Ùÿêèì Ìóõòàðè, Øÿùàáÿääèí, Ìÿ-
ùÿììÿä èáí Ðÿøèä Ãÿçíÿâè, Íèçàìè ßðóçè Ñÿìÿðãÿíäè, Øàù Ñÿíúàí,
Õàúÿ Úÿëàë Äÿðÿêàíè âÿ ñàèðëÿðèíèí äèëèíäÿí àíúàã Íèçàìè âÿ Õàãàíè-
íèí ñÿíÿòêàð øàèð îëäóüóíà äàèð ìÿäùëÿð åøèòäèì. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíäà
áóíóí ÿêñèíÿ òÿñàäöô åäèðÿì. Áóðàäà ìÿäÿíèééÿòèí ãîúàëìûø ôèêèðëÿð
ÿñàñûíäà ãóðóëà áèëÿúÿéè çåùíèééÿòè éåíÿ äÿ áèð ñÿùâ îëàðàã äàâàì
åäèð, ãîúàëàð þç ñÿùâëÿðèíè äöøöíìÿéÿðÿê ìþâãåëÿðèíè ýÿíú ãöââÿëÿðÿ
òÿñëèì åòìÿê èñòÿìèðëÿð. Øÿõñÿí ìÿí, áèð ùþêìäàð êèìè, þç ôèêðèìè äå-
éèðÿì: ìÿí íÿ ùÿúâ, íÿ äÿ ìÿäù éàçàí øàèðëÿðè õîøëàìûðàì.
Àòàáÿé áó ñþçëÿðè äåäèéè çàìàí öçöíö ßáöë-Öëàéà òóòóá ñþçöíÿ
äàâàì åäèðäè:
— Àçÿðáàéúàí áèçèì ìÿìëÿêÿòëÿðèìèçèí è÷ÿðèñèíäÿ ÿí ìÿäÿíèé-
éÿòëè âÿ èðÿëèäÿ ýåäÿí áèð þëêÿäèð. Ñèç àëèìñèíèç, þçöíöç òàðèõè éàõøû áè-
ëèðñèíèç. Øÿðãÿ, õöñóñÿí Èðàí êèìè áþéöê áèð ìÿìëÿêÿò åëì âÿ ìÿäÿ-
íèééÿòè âåðÿí Èñëàìäàí ãàáàã áó éåðëÿðäÿ éàøàéàí áàáàëàðûìûç îëìóø-
äóð. Øöáùÿñèç êè, òàðèõäÿ îõóäóüóìóç î éöêñÿê ìÿäÿíèééÿò éàøàäûüû-
ìûç ìÿìëÿêÿòÿ õàðèúäÿí ýÿòèðèëìÿìèøäèð. Áó ìÿäÿíèééÿò, áó åëì,
éóðäóìóçäà éàøàìûø àëèìëÿðèí âÿ ôèëîñîôëàðûí ôèêðèíäÿí äîüàí ãèéìÿò-
ëè áèð ìÿùñóëäóð. ßáöëÿááàñ ëÿãÿáèíè äàøûéàí ìÿøùóð ôèëîñîô ßùìÿä
èáí Ìÿùÿììÿä áó éóðäóí îüëóäóð. ßáöáÿêð Òàùèðè êèìè, ßáö Ìÿ-
234

ùÿììÿäè Ìöðòÿèø êèìè àëèìëÿðÿ òÿðáèéÿ âåðÿí Áÿðäÿ àëèìèäèð. Àçÿð-
áàéúàí õàëãûíûí òÿáèÿòèíäÿêè ãÿùðÿìàíëûã, Àçÿðáàéúàí ôèëîñîôó
ßùìÿä èáí Ìÿùÿììÿäèí éàçäûüû ôÿëñÿôè ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ ÿêñ åòìèøäèð.
Îíóí ÿëèìäÿ îëàí ÿñÿðèíäÿí ñèçÿ áèð íå÷ÿ íöìóíÿ äåéÿúÿéÿì.
Î äåéèð êè: “Ñÿí ùå÷ âàõò úÿçàëàíìàã ãîðõóñó öçöíäÿí ñóñàí
àäàìëàðëà ìÿñëÿùÿòëÿøìÿ”.
Î äåéèð êè: “Ýþðöøöíäÿí ìöñáÿò áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäèéèí
àäàìûí ñþçöíäÿí äÿ ìöñáÿò áèð íÿòèúÿ àëà áèëìÿçñÿí”.
Ëàêèí ìÿí ãîúàìàí øàèð ßáöë-Öëàíûí ýÿíú øàèðÿ, ùÿòòà þç äàìàäû
îëàí Õàãàíèéÿ éàçäûãëàðû ùÿúâëÿðè Ãûçûë Àðñëàíäà ýþðäöéöì çàìàí
ìÿéóñ îëäóì. ßáöë-Öëàíûí, ßáöëÿááàñëàðûí éóðäóíäà éàøàìàã ñÿëàùèé-
éÿòèíÿ ìàëèê îëìàäûüûíû òÿéèí åòäèì. Ñèçèí Õàãàíèéÿ éàçäûüûíûç ùÿúâèí
áÿðàáÿðèíè Õàãàíè ñèçÿ éàçñàéäû, î ýÿíúäèð, ñÿùâ åòìèøäèð, áàüûøëàìàã
îëàð, äåéÿðäèê. Ëàêèí èõòèéàð áèð øàèð, þç äàìàäûíà, þç þâëàäûíà ãàðøû áó
úöð ðöñâàé÷ûëûã éàðàäûðñà, áóíà íÿ àä ãîéà áèëÿðèê?! Ìÿíúÿ, áåëÿ áèð øàèð
ìÿäÿíè Àçÿðáàéúàíûí øàèðè îëìàã ñÿëàùèééÿòèíÿ ëàéèã äåéèë.
Ãîúà øàèð ìÿíäÿí ðÿíúèäÿõàòèð îëìàñûí. Î ìÿíÿ éàçäûüû ìÿäùíà-
ìÿíè îõóäóüó çàìàí ÿòèì ÷èì÷èøèðäè. Þçöì-þçöìÿ äåéèðäèì êè:
— ßúÿáà, áèð èíñàíû, áèð øÿõñèééÿòè áó ãÿäÿð äÿ òÿùðèô åòìÿê
îëàðìû?! ×öíêè èíñàíëàðà ëàéèã îëìàäûãëàðû ñèôÿòè âåðèá òÿðèô åòìÿê —
òÿùðèô åòìÿê äåìÿêäèð.
Øàèð áóðàñûíû áèðêÿðÿëèê áèëìÿëèäèð êè, ìÿäùíàìÿëÿðè àíúàã àõìàã
àäàìëàð ñåâÿ áèëÿðëÿð. Ñÿí ìÿíèì ýþðäöéöì èøëÿðè òÿñâèð åòñÿéäèí,
áóíóí ìÿìëÿêÿò ö÷öí õåéèðëè âÿ éàèíêè çÿðÿðëè îëäóüóíó ãåéä åëÿìèø
îëñàéäûí, øåðèíÿ èúòèìàè áèð ãèéìÿò âåðìÿê îëàðäû.
Ñÿí àëèì áèð øàèðñÿí. Þçöíÿ àéäûíäûð êè, õÿëèôÿ íöôóçó ùþêì ñöðÿí
ìÿìëÿêÿòëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ùàìûäàí àðòûã äèããÿò-íÿçÿðèíè
úÿëá åäèð. Áó ìÿìëÿêÿòäÿ îëàí ñèéàñÿòèí, èãòèñàäè âÿ èúòèìàè ùÿéàòûí
þçö äÿ áàøãà ìÿìëÿêÿòëÿðäÿí ôÿðãëèäèð.
Áó ìÿìëÿêÿòèí öñéàí÷ûñû äà, ãÿùðÿìàíëàðû äà, áàøãà ìÿìëÿêÿòëÿðÿ
íèñáÿòëÿ ìÿäÿíè, àüûëëû âÿ áàúàðûãëû îëìóøëàð. Éóðäóìóçóí Áàáÿêè,
äàùà ÿââÿë Àñòèéàãû, Ôÿðùàäû, Øÿðã äöíéàñûíû êþêöíäÿí äÿáÿðòìèø îëàí
òàðèõè ñèìàëàðäûð. Îíëàðûí þâëàäûíûí øöóðóíó ùÿúâëÿð âÿ ìÿäùíàìÿëÿðëÿ
êîðëàìàã èñòÿéÿí øàèðëÿð, ìÿíúÿ, õÿëÿòëÿðÿ éîõ, úÿçàëàðà ëàéèãäèð.
Àòàáÿé áóíäàí ñîíðà ßìèðÿ âÿ õÿòèáÿ òÿðÿô öç òóòóá äåäè:
— Áó ýöí ùþêìöì àëòûíäà îëàí áöòöí ìÿìëÿêÿòëÿðè áåø áàðìàüûì
êèìè òàíûéûðàì. Î ìÿìëÿêÿòëÿðèí ùå÷ áèðèñèíäÿ Ìÿùñÿòè õàíûì êèìè
235

àëÿìøöìóë øþùðÿòÿ ìàëèê îëàí áèð ãàäûí íÿçÿðèìÿ äÿéìÿìèøäèð. Ëàêèí
ñèç îíó íÿ êèìè áèð ìöêàôàòëà ãèéìÿòëÿíäèðäèíèç?! Îíà “ÿõëàãè ïîç-
üóí” äåéÿðÿê åâèíè äàøà áàñäûíûç, áöíþâðÿñèíäÿí éûõäûíûç, îíóí àüàð-
ìûø ñà÷ëàðûíäàí óòàíìàéàðàã öçöíÿ òöïöðäöíöç. Ìÿäÿíèééÿò òàðèõè-
ìèçÿ ñèëèíìÿç áèð ëÿêÿ âóðäóíóç. Ìÿíèì ùþêì ñöðäöéöì áèð ìÿìëÿ-
êÿòäÿ áó úöð ðöñâàé÷ûëûüûí áàø âåðìÿñè õàíÿäàíûìûçûí òàðèõèíäÿ áèð
ëÿêÿ îëóá ãàëàúàãäûð.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ñþçöíö áèòèðäè. ßìèð éåíÿ àéàüà ãàëõäû, èúàçÿ
àëûá äàíûøäû:
— Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðè õàëãûí àâàìëûüûíû áèëìÿìèø äåéèë. Ìÿùñÿòèíè
ãàðà úàìààò òþêöëöá ñöðýöí åòìèøäè, ãàðà úàìààò äà ýåäèá òÿíòÿíÿ èëÿ
Ýÿíúÿéÿ ýÿòèðäè.
Àòàáÿé ßìèðèí ñþçëÿðè èëÿ ðàçûëàøìàäû, ãÿòè îëàðàã ÿìð âåðäè:
— Ñÿùâëÿðè äöçÿëòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿìëÿêÿò èäàðÿñè áàøûíäà äóðàí
àäàìëàð ùÿð êÿñèí þç ãèéìÿòèíè âåðìÿëèäèð. Ðÿããàñÿëèê, õàíÿíäÿëèê,
ðÿññàìëûã, íÿããàøëûã, øàèðëèê âÿ ñàèðëÿðèí ùàìûñû áèð ìÿäÿíèééÿòèí
ìÿùñóëóäóð. Ëàêèí øàèðèí ÿìÿéèíèí ãèéìÿòèíè ðÿããàñÿéÿ âåðìÿê, øåèð
ìÿäÿíèééÿòèíèí ãàðøûñûíà ùàñàð ÷ÿêìÿêäèð. Áåëÿ ùàëëàðäà éàçû÷û âÿ øàèð
ýöëöíú áèð âÿçèééÿòäÿ ãàëäûüû ö÷öí þçëöéöíäÿ:
— Éàçû÷ûëûüû, øåèðè áóðàõûá ðÿããàñÿëèê åòñÿéäèì, äàùà õîøáÿõò îëàð-
äûì — äåéÿ äöøöíÿðäè.
Ìÿí äöíÿí ýåúÿ ßìèðèí ðÿããàñÿëÿðèíèí äàøûäûüû äàø-ãàøû, çÿð-çè-
âÿðè ýþðäöéöì çàìàí, Íèçàìè âÿ Ìÿùñÿòè õàíûìûí áèð àðûã èíÿéèí
ñöäö èëÿ éàøàäûãëàðûíû õàòûðëàäûì, áàøûìäà òöêëÿðèì ãàáàðäû.
Òÿáèèäèð êè, Íèçàìè âÿ Ìÿùñÿòè åùñàíëàð ö÷öí øåèð éàçàí ñÿíÿòêàð-
ëàð äåéèëäèð. Ëàêèí áèçäÿí ãÿäðäàíëûã òÿëÿá îëóíóð. Ìÿäÿíèééÿòèí èíêè-
øàôû áóíó ùÿð áèð ùþêìäàðäàí òÿëÿá åäèð. Øàèðÿ âåðèëÿí ãèéìÿò îíóí àú-
ëûüû ö÷öí éîõ, ñÿíÿòè âÿ éàðàäûúûëûüû ö÷öí âåðèëèð.
ßìèð úÿíàáëàðû áó ñààò þç àäàìëàðûíû ýþíäÿðèá Íèçàìèíè âÿ Ìÿù-
ñÿòè õàíûìû þç äîñòëàðû âÿ òàíûøëàðû èëÿ áÿðàáÿð áóðà äÿâÿò åòìÿëèäèð.
Éöêñÿê òÿáèÿòëè áèð çàòû ýþðìÿê íÿ ãÿäÿð ìàðàãëûäûðñà, îíóí ùÿìñþù-
áÿòëÿðèíè ýþðìÿê äÿ î ãÿäÿð ìàðàãëûäûð.
Àòàáÿé áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà, Øèðâàí øàùû òÿðÿôèíäÿí ýÿëìèø ùåéÿòèí
ñÿäðè Íÿúìÿääèíÿ ìöðàúèÿò åäèá:
— Ìÿíèì ñÿìèìè ñàëàìëàðûìû ßáäöëìöçÿôôÿð ùÿçðÿòëÿðèíÿ àïàðûá
äåéÿðñèíèç êè, èêè ìÿìëÿêÿò àðàñûíäà îëàí ñÿìèìè äîñòëóã ÿëàãÿñè òà-
ðèõè ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ äàùà äà èíêèøàô åäÿúÿêäèð. Ìÿí Øèìàëè Àçÿðáàé-
236

úàíà ýÿëäèéèì çàìàí ãàðäàøûì Ãûçûë Àðñëàí õöñóñè áèð ñèôàðèø âåðìèø-
äèð êè, î äà Íèçàìè, Õàãàíè âÿ Ìÿùñÿòè õàíûìà ñÿìèìè ñàëàìëàð éåòèð-
ìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Øèðâàíà ýåòäèéèíèç çàìàí Ãûçûë Àðñëàíûí ñàëàìûíû
ýÿíú øàèð Õàãàíèéÿ éåòèðèí.
ÌÓÜÀÍ
Äþðäöíúö ýöí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Íèçàìè èëÿ Ìÿùñÿòè õàíûìû âÿ
ùÿãèãè Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðèíè ãÿáóë åäÿúÿêäè. Àòàáÿé âåðèëÿí
ÿðèçÿëÿðëÿ ìÿøüóë îëäóüó ö÷öí ðÿñìè ãÿáóë âàõòû èêè ñààò òÿõèðÿ ñàëûí-
ìûø âÿ áó áàðÿäÿ íöìàéÿíäÿëÿðÿ õÿáÿð âåðèëìèøäè. Ñààò 11-äÿ Àòàáÿé
ãÿáóë ñàëîíóíäà ýþðöíäö, éûüûëìûø íöìàéÿíäÿëÿðè ýþçäÿí êå÷èðèá ñà-
ëàìëàäû âÿ ßìèðÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Òîðïàã öñòöíäÿ øèêàéÿò âåðÿíëÿð áóðàäà ùàçûð äåéèëñÿ, ùàçûð åäèë-
ìÿëÿðèíÿ ÿìð âåðèí.
ßìèð áàí åíäèðèá:
— Ùàìûñû áóðàäàäûð, ÿëàùÿçðÿò, — äåäè.
Àòàáÿé ñþçöíö äàâàì åòäèðèá ñîðóøäó:
— Ãàáàãúà ìÿíÿ âåðèëÿí ÿðèçÿëÿðèí ùàìûñû òîðïàã ñàùèáëÿðèíäÿí èäè.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, èíäè òîðïàãëàðäà éàøàéàíëàðû äà äèíëÿìÿê ëàçûìäûð.
Äöíÿí âåðèëÿí ÿðèçÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ìöëêÿäàðëàð òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ÿðè-
çÿëÿðÿ úàâàá âåðÿ áèëÿúÿê âÿñèãÿëÿð âàðäûð. Ëàêèí ìÿí áóíóíëà êèôà-
éÿòëÿíÿ áèëìèðÿì, êÿíäëèíèí þçöíö äàíûøäûðìàã äàùà äà ôàéäàëû îëàð.
Ùöñàìÿääèí ãÿáóë ñàëîíóíà äàõèë îëóá áàø åíäèðäè:
— Íèçàìè âÿ Ìÿùñÿòè õàíûì ýÿëèð.
Ñàëîí áèð-áèðèíÿ äÿéäè. Øàèð ßáöë-Öëà Ýÿíúÿ õÿòèáè èëÿ éàí-éàíà
îòóðìóøäó. Îíëàð ñàëîíäà îòóðàíëàðà ýþç ýÿçäèðèá íÿ êèìè áèð âÿçèééÿò
àëäûãëàðûíû éîõëàäûëàð. Ùÿð êÿñèí öçöíäÿ áèð øàäëûã ÿëàìÿòè ùèññ åòäèëÿð.
Éàëíûç, ßìèðè þçëÿðè êèìè ãÿìýèí âÿ íàðàçû áèð ÷þùðÿäÿ ýþðäöëÿð. ßìèð
äÿ îíëàðûí âÿçèééÿòèíè ùèññ åäÿðÿê ãàøëàðû èëÿ, ÷èéèíëÿðè èëÿ èøàðÿ âåðäè.
Áó èøàðÿ “íÿ åòìÿëèéèê, ìÿúáóðèééÿò âàðäûð” ñþçëÿðèíè èôàäÿ åäèðäè.
Õèäìÿò÷èëÿð ñàëîí ãàïûñûíûí èïÿê ïÿðäÿñèíè ãàëäûðäûëàð. Èêè áþéöê
çàò è÷ÿðè ýèðäè. Îíëàðäàí áèðèñè ýÿíú øàèð Íèçàìè, î áèðèñè èñÿ ãîúà øàèðÿ
Ìÿùñÿòè õàíûì èäè. Áèðèñèíèí ñà÷ âÿ ñàããàëû ãàïãàðà èäè, î áèðèñèíèí ñà÷-
ëàðû èñÿ èøûãëàíìàüà áàøëàìûø äàí éåðè êèìè ïàðëàéûðäû. Àòàáÿé îíëàðà
áàõäûüû çàìàí èêè áþéöê äöíéàíûí îíóí îòóðäóüó òàõòà òÿðÿô èðÿëèëÿäè-
éèíè ùèññ åäèð âÿ äöøöíöðäö.
237

Ìÿùñÿòè õàíûì ùÿì ãîúàëûã, ùÿì äÿ õÿñòÿëèéèíÿ úÿùÿò îëäóãúà
çÿèô èäè. Îíóí áèð ãîëóíäàí Íèçàìè, î áèðè ãîëóíäàí èñÿ Ôÿõðÿääèí òóò-
ìóøäó.
Àòàáÿé, àðòûã òàõòûíûí öñòöíäÿ îòóðìàüû áàúàðìàäû, ñöðÿòëÿ éåðèí-
äÿí ãàëõäû. Àòàáÿé àéàüà ãàëõäûüû çàìàí êèìèí þç êöðñöñö öñòöíäÿ
îòóðóá ãàëõìàìàüà úÿñàðÿòè âàð èäè?!
ßìèð äÿ äÿðùàë àéàüà ãàëõäû, ãîíøó äþâëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè,
Ýÿíúÿ ðóùàíè âÿ ÿéàíëàðû, ùÿòòà ßáöë-Öëà âÿ Ýÿíúÿ õÿòèáè äÿ àéàüà
ãàëõäûëàð.
Àòàáÿé îíëàðûí äàùà äà èðÿëè ýÿëèá áàø åíäèðìÿê, éàõóä ñàëàì âåð-
ìÿëÿðèíÿ ðàçû îëìàäû. Äÿðùàë èðÿëè ýåäèá ãàáàãúà Ìÿùñÿòè õàíûìûí
ÿëèíè þïäö, ñîíðà äà Íèçàìèíèí ÿëèíè ñûõûá ýþðöøäö. Ôÿõðÿääèíÿ òÿðÿô
äþíöá Íèçàìèäÿí ñîðóøäó:
— Áó úÿíàáû òàíûìûðàì.
Íèçàìè úàâàá âåðäè:
— Áó úÿíàá Àðàí ÿñèëçàäÿëÿðèíäÿí, Àðàíäà þç ãûëûíúëàðû èëÿ øþùðÿò
ãàçàíìûø Ñîëòàíëû òàéôàñûíäàíäûð. Àäû Ôÿõðÿääèíäèð. Àðàí õàëãûíûí íö-
ìàéÿíäÿñè ñèôÿòèëÿ ÿëàùÿçðÿòÿ òÿãäèì îëóíìàã ö÷öí ýÿëìèøäèð, ìÿíèì
ìÿêòÿá éîëäàøûì âÿ ýÿíúëèê ñèðäàøûìäûð.
Àòàáÿé Ôÿõðÿääèíèí ÿëèíè ñûõûá:
— Çèéàðÿòèíèçäÿí ìÿìíóí âÿ ìÿùçóç îëäóì, — äåäè. Ñîíðà Íèçàìè
âÿ Ìÿùñÿòè õàíûìà òÿðÿô äþíöá ÿëàâÿ åòäè:
— Ìÿíè áàüûøëàéûí. Ãàðäàøûì Ãûçûë Àðñëàíûí ñàëàìûíû ñèçÿ éåòèðìÿê
ö÷öí þçöì éàíûíûçà ýÿëìÿëè èäèì. Ëàêèí ñèçè áó òàðèõè ìÿúëèñäÿ ýþðöá
ãàðäàøûìûí ñàëàìûíû éåòèðìÿê èñòÿäèì. Ãûçûë Àðñëàí ñèçèí ðàùÿòèíèçè
òÿìèí åòìÿê ö÷öí ìÿíÿ äÿôÿëÿðëÿ òàïøûðûã âåðìèøäèð. Î, èêè íÿôÿð ñÿ-
íÿòêàðûí áèð èíÿêëÿ ýöçÿðàí åòäèêëÿðèíè ÷îõ òÿÿññöôëÿ ìÿíÿ ñþéëÿìèø-
äèð. Åéíè çàìàíäà ñèçèí ùå÷ áèð êÿñäÿí ìöêàôàò âÿ õÿëÿò ãÿáóë åòìÿ-
äèéèíèçè äÿ ÿëàâÿ åëÿìèøäèð. Ëàêèí úÿñàðÿòëÿ äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, éîõ-
ñóëëóã âÿ åùòèéàú øàèðèí éàðàäûúûëûã ãöäðÿòèíè àçàëäà áèëÿð. ßéëÿøèí, ðèúà
åäèðÿì.
Àòàáÿé áóíëàðû ñþéëÿäèêäÿí ñîíðà Íèçàìèíè ñàüûíäà, Ìÿùñÿòè õà-
íûìû ñîë òÿðÿôèíäÿ ÿéëÿøäèðäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ñþùáÿò àðàñûíäà Íèçàìèéÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Ìÿí Ùÿìÿäàíäàí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõäûüûì
çàìàí ñèçèí éàçäûüûíûç øåðëÿðè þç àüçûíûçäàí åøèòìÿê àðçóñóíäà èäèì.
Áó ýöí ùÿìÿí àðçóëàðûìà íàèë îëà áèëÿðÿììè?
238

Íèçàìè:
— Ìÿí ùå÷ âàõò ìÿäùíàìÿëÿð éàçìàìûøàì, ñèçèí äÿ ìÿäùíàìÿ-
ëÿð ñåâìÿäèéèíèçè áèëèðÿì. Ãàðäàøûíûçûí ìÿêòóáëàðûíäàí áóíó ùèññ åò-
ìèøÿì, — äåäè.
— Ìÿí àðçó åäÿðäèì êè, ñèç áèð øåðèíèçè ìÿíÿ îõóéàñûíûç.
— Ùàíñû øåðè?
— “Ôÿãèðÿì, áÿõòèéàðàì” ñÿðëþâùÿëè øåðèíèçè.
— Åòèðàçûì éîõäóð.
Íèçàìè áó ñþçö ñþéëÿäèêäÿí ñîíðà àéàüà ãàëõäû. Áöòöí íöìàéÿí-
äÿëÿð ãóëàã êÿñèëÿðÿê øàèðèí ñÿñèíè åøèòìÿê âÿ îíóí ñÿíÿòúÿ áþéöêëö-
éöíö ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Íÿùàéÿò, øàèð øåðèíè áàøëàäû:
ÔßÃÈÐßÌ ÁßÕÒÈÉÀÐÀÌ
Ôÿãèðÿì, áÿõòèéàðàì, ñàíìàéûí êèì òèðÿ áàõòûì âàð,

Ìÿùÿááÿò ìöëêöíöí ñîëòàíûéàì, þç òàú-òàõòûì âàð.
Áó äÿùðèí éóììóøàì ýþç ñÿðâÿòèíäÿí, õÿëÿòèíäÿí ìÿí
Ôÿãèðÿì, ôåéç àëûð éöçëÿðúÿ ùàòÿì1 øåð ñöôðÿìäÿí.
Áóëàíìàç õàòèðèì, äÿðéà ãÿäÿð ôèêðèìäÿ éåêðÿíýÿì,
Áèð þë÷öëìÿç ìöùèòÿì, þç ìöùèòèìëÿ ùÿìàùÿíýÿì.
Íÿ äÿðäèì? Èíúèëÿðäÿí èíúÿäèð ùÿð áåéòèì, ùÿð ôÿðäèì,
Ãÿçÿëõàí áöëáöëÿì, ùÿð áàü÷àäàí áèð òöðôÿ ýöë äÿðäèì.
Ñöëåéìàíëàð ýÿëèá ñÿðìàéÿ àëñûí ñþç õÿçèíÿìäÿí,
Áèð ÿôëàêÿì, äöøÿð áèð ýöí ýöíÿø äöíéàéÿ ñèíÿìäÿí.
Äåéèë ôÿðçàíÿ áàø, ÿùñàí ö÷öí òÿçèì åäÿí áàøëàð,
Äàüàì, ñèíÿìäÿ ÷îõäóð òàúëàðû òåçéèí åäÿí áàøëàð.
Äÿíèçëÿð éåðëÿøèð ñèíÿìäÿ, ãîðõóì éîõ òÿëàòöìäÿí.
Ôÿãèðÿì, áÿõòèéàðàì, áèð éåíèëìÿç êàèíàòàì ìÿí.
Íèçàìè øåðèíè îõóéóá éåðèíäÿ îòóðäó. Àòàáÿé èñÿ áàøûíà ôèêèðëè áèð
ñóðÿòäÿ ùÿðÿêÿò âåðÿðÿê:
— “Ôÿãèðÿì, áÿõòèéàðàì, áèð éåíèëìÿç êàèíàòàì ìÿí” — äåéÿ áèð
äàùà òÿêðàð åòäè, ñîíðà Íèçàìèíèí ÿëèíè áèð äàùà èêè ÿëëÿðèëÿ òóòóá ñûõäû
âÿ Ìÿùñÿòè õàíûìà äþíÿðÿê îíà ìöðàúèÿò åòäè:
— Èíäè äÿ þëêÿìèí ôÿõðè îëàí ìþùòÿøÿì ãàäûíûí ñÿñèíè åøèòìÿê èñ-
òÿðäèì.
_________________
1
Ò à è ë è Ù à ò ÿ ì — Øÿðã òàðèõèíäÿ ìÿøùóð ñÿõàâÿò ñàùèáèäèð.
239

Ìÿùñÿòè õàíûì éåðèíäÿí ãàëõäû, öçöíö ìÿúëèñÿ òóòóá áó ðöáàèíè
îõóäó:
Ìà ìÿðäö ìåéèì, äÿð Õÿðàáàòó ìöãèì,

Íÿ ìÿðäö ñÿúúàäÿèì, íÿ ìÿðäö êèëèì,
Ãàçè íÿõöðÿä ìåé êè ÿçàí äàðÿä áèì,
Äöðäöééè õÿðàáàò áåù ÿç ìàëö éÿòèì1.
Ìÿùñÿòè õàíûì áó ðöáàèíè éåòèì ìàëûíû ñöïöðëÿéèá éåéÿí âÿ ùàçûð-

äà Àòàáÿéèí ìÿúëèñèíäÿ ÿëèíäÿ òÿñáåù îòóðàí Ýÿíúÿ ãàçèñè ùàããûíäà
äåäèêäÿí ñîíðà, öçöíö âàõòèëÿ îíó Ýÿíúÿäÿí ñöðýöí åòäèðÿí õÿòèáÿ
òÿðÿô òóòóá àøàüûäàêû ðöáàèíè îõóäó:
Åé ñàùèáè ôèòâà, çè òî ïöðêàð òÿðèì!

Áà èí ùÿìÿ ìÿñòè çè òþ ùóøéàð òÿðèì.
Òþ õóíó êÿñÿí õóðèâö ìà õóíè ðÿçàí,
Èíñàô áöäåù, êöäàìö õóíõàð òÿðèì?!2
Ñîíðà õÿòèáèí íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ õÿúàëÿò ÷ÿêäèéèíè ùèññ åäèíúÿ áó

ðöáàèíè äÿ ÿëàâÿ îõóäó:
×öí ìàâó øöìà, ìöãàáèëè éåêèäèýÿðèì
Áåù çàí íÿ áöíÿä êè ïÿðäåéè ùÿì íÿäÿðèì.
Åé õàúÿ, òþ åéáö ìÿí ìÿãó, òà ìÿí íèç
Åéáö òþ íÿ ãöéÿì, êè éåê-ÿç éåê áÿòÿðèì3.
Ìÿùñÿòè õàíûìûí áó ðöáàèñèíäÿí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä äÿ, ãàçè äÿ,

õÿòèáèí þçö äÿ ýöëöá áèð ñÿñëÿ “ßùñÿí!” äåäèëÿð. Àòàáÿé ãàëõûá áèð
äàùà Ìÿùñÿòè õàíûìûí ÿëèíè þïäö.
_________________
1
Áèçèì þçöìöç ìåé è÷ÿíëÿðèê, éåðèìèç äÿ Õÿðàáÿò ìÿùÿëëÿñèäèð. Íÿ ñÿúúàäÿ, íÿ
äÿ êèëèì öñòöíäÿ îòóðóá èáàäÿò åäÿíëÿðäÿí äåéèëèê. Ãàçè øÿðàá è÷ìÿéèð, ÷öíêè ýöíàù-
äàí ãîðõóð. Ëàêèí Õÿðàáÿòäÿ è÷èëÿí øÿðàá ïèéàëÿëÿðèíèí äèáèíè éàëàìàã éåòèì ìàëûíû
éåìÿêäÿí éàõøûäûð.
2
Åé ôèòâà ñàùèáè, áèçèì áàúàðûüûìûç ñÿíäÿí äàùà àðòûãäûð. Áó ãÿäÿð ñÿðõîø îëäó-
üóìóçà áàõìàéàðàã éåíÿ äÿ ñÿíäÿí ùóøéàðûã. Ñÿí èíñàí ãàíû è÷èðñÿí, áèç èñÿ ìåéíÿ-
íèí ãàíûíû è÷èðèê. Ñÿí þçöí èíñàôëà äå ýþðöì, áèçèì ùàíñû áèðèìèç ÷îõ ãàí è÷ÿíèê?
3
×öíêè áèç âÿ ñèç áèð-áèðèìèçèí ìöãàáèëèéèê. Éàõøû îëàð êè, áèð-áèðèìèçèí ïÿðäÿ-
ñèíè éûðòìàéàã. Åé õàúÿ, ñÿí ìÿíèì åéèáëÿðèìäÿí äàíûøìà, ìÿí äÿ ñÿíèí åéèáëÿðèíè
à÷ìàéûì, ÷öíêè áèç áèð-áèðèìèçäÿí áÿäòÿðèê.
240

Ìÿùñÿòè õàíûì õÿñòÿ îëäóüó ö÷öí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä îíóí âÿ
ãîíøó ùþêóìÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ýåòìÿëÿðèíÿ èúàçÿ âåðäè. Ñîíðà
êàòèáèíÿ ÿìð âåðäè:
— Ñÿíÿ òàïøûðäûüûì òîðïàã èõòèëàôû ùàããûíäà âåðèëÿí ÿðèçÿëÿðè ýÿòèð.
Êàòèá äÿðùàë ãàëõûá ÿðèçÿëÿðè ýÿòèðäè. Àòàáÿé ÿðèçÿëÿðè ìÿúëèñÿ ýþñ-
òÿðèá äåäè:
— Áó ÿðèçÿëÿðäÿ éàçûëàíà ýþðÿ àðàíëûëàð Ìóüàíäà îëàí ö÷ êÿíäèí
ñàùèáëÿðèíÿ âåðýè (áÿùðÿ) âåðìÿê èñòÿìèðëÿð. Áó áàðÿäÿ Øèìàëè àçÿð-
áàéúàíëûëàðûí íÿ êèìè ãàíóíè ùàãëàðû îëà áèëÿð?! Ìÿí áóðàëà èêÿí òîð-
ïàã ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìàã èñòÿìèðÿì. Áóðàäàí ãàéûäàíäàí
ñîíðà Ãûçûë Àðñëàíëà òîðïàã ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿñèíäÿ ìÿñëÿùÿòëÿøÿúÿéÿì.
Ìÿúëèñäÿ áó ñóàëà ñÿñ âåðÿí îëìàäû. Íèçàìè Ôÿõðÿääèíèí öçöíÿ
áàõäû. Ôÿõðÿääèí áó áàõûøäàí äÿðùàë äàíûøìàã ëàçûì îëäóüóíó àíëà-
éàðàã àéàüà ãàëõìàãëà Àòàáÿéÿ ñóàë âåðäè:
— Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðè ëöòôÿí î êÿíäëÿðèí àäûíû áèëìÿçìè?
Àòàáÿé êÿíäëÿðèí àäûíû ñàéäû:
— ßðÿáëè, ßðÿá øàùâåðäè, ßðÿá áàí îüëàí êÿíäëÿðèäèð, — äåéèá ÿëàâÿ
åòäè:
— ßðèçÿëÿðäÿ ýþñòÿðèëäèéèíÿ ýþðÿ ìöëê ñàùèáëÿðè éöç ìèíëÿðúÿ äèð-
ùÿì ñÿðô åäèá áó êÿíäëÿðè ñàëäûðìûøëàð. Áó êÿíäëÿðè ñóâàðìàã ö÷öí
éåíÿ äÿ íå÷ÿ éöç ìèí ãûçûë äèðùÿì õÿðú ãîéóá áþéöê àðõ ÷ÿêäèðìèøëÿð.
Ôÿõðÿääèí éåíÿ äÿ ñóàë âåðäè:
— Ðèúà åäèðÿì ÿðèçÿ ñàùèáëÿðè áóéóðñóí ýþðÿê Ìóüàíà îíëàð ùàíñû
àðõû ÷ÿêäèðìÿê ö÷öí íå÷ÿ éöç ìèí ãûçûë äèðùÿì õÿðúëÿìèøëÿð?!
Àòàáÿé ÿðèçÿ âåðÿíëÿðèí äàíûøìàëàðûíà èúàçÿ âåðäè. Îíëàð Ìóüàíà
Ýàâóð àðõûíû ÷ÿêäèêëÿðèíè ñþéëÿäèëÿð. Áóíëàðà úàâàá âåðìÿê ö÷öí ñþç
Ôÿõðÿääèíÿ âåðèëäè. Ôÿõðÿääèí àéàüà ãàëõûá äàíûøäû:
— ßââÿëà, áóíó äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, áó àüàëàðûí èääèà åòäèéè êÿíä-
ëÿðèí òàðèõè ÿðÿá èñòèëàñûíäàí ÷îõ ÿââÿëäèð. Áó êÿíäëÿð ñêèôëÿð, áÿëêÿ äÿ
ìèäèéàëûëàð äþâðöíäÿí Ìóüàíäà ìþâúóä îëàí êÿíäëÿðäèð. ×öíêè áó-
ðàäà îëàí êþùíÿ ìÿçàðëàð, ãÿáèðèñòàíëàð âÿ òþêìÿ òÿïÿëÿð äÿ áóíó áèçÿ
èñáàò åäèð. ßðèçÿäÿ ýþñòÿðèëÿí “ßðÿáëè”, “ßðÿá øàùâåðäè”, “ßðÿá áàí
îüëàí”1 êÿíäëÿðè Àðàí õàëãûíà þç áàáàëàðûíäàí èðñ ãàëìûø êÿíäëÿðäèð.
Àòàáÿéÿ ìÿëóì îëäóüó öçðÿ ôàòåùëÿðèí àéàüû äÿéÿí éåðëÿðäÿ áöòöí
ìöíáèò âÿ ìÿùñóëäàð òîðïàãëàð îíëàðûí þç âàðèñëÿðè âÿ þç ñÿðêÿðäÿëÿðè
_________________
1
Ãàôãàç î÷åðêè, Â.Ï.Ïîãîæåâ, Ïåòåðáóðã, 1310-úó èë, ñÿù. 323.
241

àðàñûíäà áþëöøäöðöëìöøäöð. Î êÿíäëÿðèí àüàëàðûí ïóëëàðèëÿ òèêèëäèéè èä-
äèàñûíà ýÿëäèêäÿ èñÿ ùàìàí êÿíäëÿðèí êþùíÿ àäëàðû ýþñòÿðèð êè, îíëàð
ÿðÿáëÿð òÿðÿôèíäÿí áèíà îëóíìàìûøäûð.
ßââÿëúÿ, îíëàðûí “ßðÿáëè” äåäèêëÿðè êÿíäèí êþùíÿ àäû “Àðàí”
êÿíäèäèð. Îðàäà îëàí êèòàáÿëÿð âÿ ñàèðÿëÿð äÿ áóíó èñáàò åäèð. Ëàêèí
ÿðÿáëÿð àðàíëûëàðû îðàäàí êþ÷öðöá, ÿðÿáëÿðè éåðëÿøäèðäèêäÿí ñîíðà êÿí-
äèí àäûíû äÿéèøèá “ßðÿáëè” ãîéìóøëàð.
“ßðÿá øàùâåäè” êÿíäè ÿââÿëúÿ “Øàùâåðäè” êÿíäè èäè, ÿðÿáëÿð éåð-
ëèëÿðè ñöðýöí åäèá êÿíäè þçëÿðèíèíêèëÿðÿ âåðäèëÿð. Î çàìàíäàí áÿðè êÿí-
äèí àäû “ßðÿá øàùâåðäè” ãàëäû. Åëÿ äÿ — “Áàí îüëàí” êÿíäè. Îðàäà äà
ÿðÿáëÿð éåðëÿøÿíäÿí ñîíðà êÿíä “ßðÿá áàí îüëàí” àäëàíìûøäûð. Àòà-
áÿé ùÿçðÿòëÿðèíÿ ÿðç åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, áó ýöí Àçÿðáàéúàí ìöëêÿ-
äàðëàðûíûí ÿëèíäÿ àòà-áàáàëàðûíäàí ãàëìûø ìèíèëëèê òîðïàã ãÿáàëÿëÿðè
âàðäûð. Ùÿðýàù, äîüðóäàí äà, áó àüàëàð èääèà åòäèêëÿðè êÿíäëÿðè èêèíúè
áèð àäàìäàí àëìûøëàðñà, îíëàðûí ÿëëÿðèíäÿ ãÿáàëÿëÿðè îëìàëûäûð. Éàõóä
êÿíäëÿðè þçëÿðè ñàëäûðìûøñà, éåíÿ äÿ êÿíäèí ñàëûíäûüû éåðè áèð àäàìäàí
àëìàã ëàçûì ýÿëèðäè. Éàëíûç áó ö÷ êÿíä äåéèë, áèð ÷îõ êÿíäëÿð âàðäûð êè,
îíëàðûí õàëãûíû ãîâóá éåðèíäÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ ôàòåùëÿðèíè éåðëÿøäèðèáëÿð.
Öìóìèééÿòëÿ, ÿââÿëúÿ áóðàäà ÿëàùÿçðÿòèí ùöçóðóíäà Ìóüàí ìÿ-
ñÿëÿëÿðèíè ãîéìàã ëàçûìäûð. Ìÿí áó óçóí ìÿñÿëÿéÿ êå÷ìÿäÿí ãàáàã
àüàëàðûí Ìóüàíà “Ýàâóð àðõû” ÷ÿêäèêëÿðè èääèàñûíà úàâàá âåðÿúÿéÿì.
Ýàâóð àðõûíûí òàðèõè ùÿð êÿñÿ ìÿëóìäóð.
Ìóüàí áèðèíúè äÿôÿ ÿðÿá ôàòåùëÿðè çàìàíûíäà äàüûäûëìàìûøäûð.
Îíäàí ÿââÿë äÿ ôàòåùëÿð áó áÿðÿêÿòëè þëêÿíè äàüûäûá áþëöøìöøëÿð.
Àüàëàðûí èääèà åòäèéè ùàìàí áó àðõ, Ìèëàääàí 320 èë ÿââÿë Ìàêåäîíè-
éàëû Èñêÿíäÿð çàìàíûíäà éåíèäÿí áÿðïà åäèëìèøäèð1. Áó âÿñèãÿëÿðè áèð
òÿðÿôÿ áóðàõàã.
Ùÿðýàù Ýàâóð àðõû áó àüàëàðûí þçö âÿ áàáàëàðû îëàí ÿðÿá ôàòåùëÿðè
òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëñÿéäè, îíà “Ýàâóð àðõû” àäûíû ãîéà áèëìÿçäèëÿð. Áó
àäûí þçö äÿ ýþñòÿðèð êè, áó àðõ èñëàìèééÿòäÿí ÿââÿë áèçèì áàáàëàðûìûç
òÿðÿôèíäÿí ãàéûðûëìûøäûð. ×öíêè ÿðÿáëÿð áèçèì áàáàëàðûìûçû “êàôèð”
äåéÿ ÷àüûðûðäûëàð.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä:
— ßùñÿí! — äåéÿðÿê Ôÿõðÿääèíè òÿãäèð åòäè.
_________________
1
Ãàôãàç î÷åðêè, ñÿù. 310.
242

Ôÿõðÿääèí Àòàáÿéäÿí Ìóüàí ìÿñÿëÿñèíÿ àèä ñþçöíÿ äàâàì åò-
ìÿéÿ èúàçÿ èñòÿäè.
Àòàáÿé:
— Ýÿíú íàòèã, ñÿíè ÷îõ ìÿìíóíèééÿòëÿ äèíëÿéèðÿì, — äåéÿ îíà
èúàçÿ âåðäè.
— ßëàùÿçðÿò Ìóüàíûí òàðèõèíè îõóìàìûø äåéèëäèð. Ìóüàí Àçÿðáàé-
úàí êÿíäëèñèíèí ÿëèíäÿ îëìàçñà, èãòèñàäè ùÿéàòû ëàçûìè ìÿùâÿð öçÿðèí-
äÿ àïàðìàã ìöìêöí îëìàéàúàãäûð. Ìóüàíûí ùàçûðäà áþéöê áèð ùèññÿñè
Øèðâàí øàùëûüûíûí ÿëèíäÿäèð, ãàëàí éàðûñûíû èñÿ äþðä-áåø íÿôÿð ÿðÿá ôà-
òåùëÿðèíèí íÿâÿëÿðè ìÿíèìñÿìèøäèð. ßëàùÿçðÿò Ìóüàíûí Øèðâàí øàùëûüû
ÿëèíäÿ îëàí ùèññÿñè ùàããûíäà äà ñÿðÿíúàì åòìÿëèäèð.
Àòàáÿé ýöëöìñÿéÿðÿê:
— Øèðâàíûí Ìóüàíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ùàããû âàðäûð, — äåäè. Òàðèõ
áîéó îíëàð áó òîðïàãäàí èñòèôàäÿ åäèá, éåíÿ äÿ åòìÿëèäèðëÿð. Øèðâàí
ùèññÿñèíÿ äöøÿí Ìóüàí ùå÷ áèð âàõò àðàíëûëàðûí ÿëèíäÿ îëìàìûøäûð.
Ôÿõðÿääèí:
— ßëàùÿçðÿò, èúàçÿ âåðèí! — äåéÿðÿê ñþçöíö äàâàì åòäèðäè: — Ìÿí
ùàçûðêû ðÿñìèééÿòÿ ñàëûíìûø Øèðâàí ùàããûíäà äàíûøìûðàì.
— Áÿñ íÿäÿí äàíûøûðñûíûç?! — äåéÿ Àòàáÿé òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Ìÿí åëÿ çÿíí åäèðÿì Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí øèêàéÿòè àíúàã òîðïàã
öçÿðèíäÿäèð. Ìöëêÿäàðëàðûí èøòàùàñû ùå÷ áèð ãàíóíà òàáå äåéèë. Éåðëè
ùþêóìÿòÿ ýÿëäèêäÿ ìöëêÿäàðëàðûí òÿðÿôèíäÿäèð. Êÿíäëèëÿðèí àüûð âÿ-
çèééÿòèíäÿí äàíûøàíëàð öñéàí÷û àäëàíûð. ßìèð òÿðÿôèíäÿí òÿãèá åäèëèð,
ÿäèáëÿð âÿ øàèðëÿð áåëÿ þëöì âÿ çÿùÿðëÿ ãîðõóäóëóð.
Àòàáÿé áàøûíû àøàüû ñàëûá äèíëÿéèðäè, Ôÿõðÿääèí ñþçöíö áèòèðäèêäÿí
ñîíðà êàòèáèíÿ ìöðàúèÿò åäèá äåäè:
— Çÿíí åäèðÿì âåðèëÿí ÿðèçÿëÿð ùàããûíäà äàíûøìàã éåðñèçäèð, ÷öíêè
ÿðèçÿëÿðèí ùàìûñûíûí ìÿçìóíó úÿíàá Ôÿõðÿääèíèí áóéóðäóãëàðûíäàí
èáàðÿòäèð. Ìóüàíäà îëàí èõòèëàôëû ìàëèêàíÿëÿð ùàããûíäà ãåéäëÿð ýþòö-
ðöí, áó áàðÿäÿ Ãûçûë Àðñëàíà òàïøûðûãëàð âåðÿúÿéÿì. ßìèðèí óéüóíñóç
ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ ÿäèáëÿðèí, øàèðëÿðèí çÿùÿðëÿ òÿãèá åäèëìÿëÿðè áàðÿñèíäÿ
èñÿ úèääè òÿùãèãàò àïàðìàã ëàçûìäûð.
243

ÑÎÍ ×ÀÐß
ßìèðèí ñîí ÷àðÿñè ÿââÿëúÿ äöøöíäöéö ìÿñÿëÿäÿí èáàðÿò èäè. Î, èôøà

åäèëìèøäè. Î, ùþêóìÿòäÿ ãàëìàã ö÷öí íÿ ãÿäÿð äöøöíöðäöñÿ äÿ þçöí-
äÿ ìöñáÿò áèð òÿðÿô ýþðÿ áèëìèðäè. Îíóí õàëã øèêàéÿòèíÿ éîë âåðìÿìÿê
òÿäáèðëÿðè, Àòàáÿéÿ ìÿäùíàìÿ éàçäûðìàñû òàìàìèëÿ ÿêñ íÿòèúÿ âåðÿí-
äÿí ñîíðà ãàäûíûíû éàíûíà ÷àüûðûá ÷îõ ãÿìýèí áèð ùàëäà äåäè:
— Àòà-áàáàëàðûí ñþçöäöð: “Éàõøû øåéè éàìàí ýöí ö÷öí ñàõëàðëàð”.
×îõ éåðèíäÿ äåéèëìèø ñþçëÿðäèð. Ñÿí ãûçûí þçöíÿ äÿ òàïøûð, áèð äàùà
áóíóí êèìè ÿëâåðèøëè ôöðñÿò ùå÷ êÿñèí ÿëèíÿ äöøìÿç. Î êè ãàëäû àòàí õÿ-
ëèôÿéÿ, î äà ÷îõ ãîúàäûð. Îíóí äà áàøûíû äÿìèðÿ òóòìàéûáëàð. Î, äöíéà
äóðäóãúà éàøàìàüû áàúàðìàéàúàãäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç àðõàìûçû äàùà
ìþùêÿì, äàùà éûõûëìàç áèð ñöòóíà ñþéêÿìÿëèéèê. Ùþêóìÿòè ÿëèíÿ àëàí
âÿ òÿçÿ õàíÿäàí òÿøêèë åäÿí Åëäÿíèçëÿðèí ìÿùâ îëìàñû áó ýöí âÿ éà ñà-
áàùûí èøè äåéèë, îíëàð ùÿëÿ ÷îõ çàìàí éàøàéà áèëÿúÿêäèð. Áèç ìöùöì áèð
úÿùÿòè äÿ íÿçÿðäÿ òóòìàëûéûã, ãûçûìûç Ãÿòèáÿíèí ýÿëÿúÿéè ùàããûíäà äö-
øöíìÿëèéèê. Íÿ ãÿäÿð êè, õÿëèôÿ þëìÿìèøäèð, î, ãèéìÿòëè âÿ ÿçÿìÿòëè áèð
ãûç êèìè éàøàéàúàãäûð. Õÿëèôÿ þëÿíäÿí ñîíðà èñÿ èøëÿð òàìàìèëÿ äÿéèøÿ-
úÿêäèð. Ýþçÿëëèê, íÿúèá áèð õàñèééÿòÿ áàüëû îëìàäàí ùå÷ áèð èø ýþðÿ
áèëìÿç. Ñÿí áèëèðñÿí êè, Áàüäàääà êþùíÿ õÿëèôÿëÿðèí ìèíëÿðúÿ úàðèéÿ-
ëÿðäÿí ìèíëÿðúÿ ãûçëàðû âÿ íÿâÿëÿðè âàðäûð. Îíëàð ùàìûñû äà âàõòûíäà
õÿëèôÿ íÿâÿñè êèìè øþùðÿò òàïìûøäûëàð. Ëàêèí õÿëèôÿëÿð þëÿíäÿí ñîíðà
êþëÿëÿð, ãàòûð÷ûëàð âÿ ñàèðÿëÿðëÿ éàøàìàüà ìÿúáóð îëäóëàð. Áèç äÿ ôöðñÿòè
ÿëèìèçäÿí áóðàõñàã, ãûçûìûç ùàìàí ãûçëàðûí òàéû îëóá ãàëàúàãäûð.
Ñàôèéÿ õàòóí ÿðèíèí óçóí-óçàäû ñþçëÿðèíè åøèäÿíäÿí ñîíðà îíà áó
ñóàëû âåðäè:
— Äå ýþðöì, íÿ èñòÿéèðñÿí? Íÿ ö÷öí à÷ûã äàíûøìûðñàí? Òóòàã êè,
ñÿí äåäèéèí ñþçëÿðèí ùàìûñû áèð ùÿãèãÿòäèð. Ìÿí íÿ åäÿ áèëÿðÿì?!
ßìèð òÿÿúúöáëÿ îíóí öçöíÿ áàõàðàã äåäè:
— Íåúÿ éÿíè ìÿí íÿ åäÿ áèëÿðÿì?! Àíà äåéèëñÿíìè?! Ãûçû áÿçÿí-
äèðèá Àòàáÿéÿ ýþñòÿðÿ áèëìÿçñÿíìè?!
— Ìÿí ãûçû íÿ âàñèòÿ èëÿ Àòàáÿéÿ ýþñòÿðÿ áèëÿðÿì? Áó ùÿðÿêÿò éåð-
ñèç äöøìÿçìè?
ßìèð þç-þçöíÿ ìûðûëäàíäûãäàí ñîíðà Ñàôèéÿ õàòóíà òÿðÿô äþíÿðÿê
äåäè:
— Ùå÷ äÿ éåðñèç äöøìÿç. Ñÿíè Áàüäàä ñàðàéûíäà ìÿíÿ íÿ úöð òÿã-
äèì åòäèëÿðñÿ, ñÿí äÿ Ãÿòèáÿíè Ýÿíúÿ ñàðàéûíäà Àòàáÿéÿ î úöð òÿãäèì
åäÿðñÿí.
244

— Ìÿñÿëÿíèí ÷ÿòèí éåðè áóðàñûíäàäûð êè, ãûçûíûí éàíûíäà ÿðÿ ýåòìÿê
àäû ÷ÿêèëÿíäÿ äöíéàíû äàüûäûð.
— Ìÿí áèëìèðÿì, áóíà ùÿð íÿ àä ãîéóðñàí ãîé, î ñÿíèí þç èøèíäèð.
Àììà ýÿðÿê ãûçû Àòàáÿéÿ ýþñòÿðÿñÿí. Î êè ãàëäû ãûçûí äöíéàíû äàüûò-
ìàñûíà, î äà öìóìè ùàëäûð. Ñÿí äÿ ìÿíÿ ýþñòÿðèëäèéèí çàìàí äåìèø-
äèí êè, Áàüäàäû äàüûäàðàì. Àììà ùå÷ êþùíÿ áèð äàìûí êÿðïèúèíè äÿ
éåðèíäÿí òÿðïÿäÿ áèëìÿäèí.
— Ãûç øàèðäÿí öìèäèíè êÿñÿíäÿí áÿðè áöòöí êèøèëÿðÿ íèôðÿò åäèð, îí-
ëàðûí öçöíö ýþðìÿê èñòÿìèð.
— Àüûëëû îë, êèøèëÿð ùàìûñû áèðäèð. Î áèëñÿ êè, áþéöê Àòàáÿé, äîüðó-
äàí äà, îíà åâëÿíÿúÿêäèð, êèøèëÿðÿ îëàí íèôðÿòè éàäûíà äà äöøìÿç. Ãûç
óøàüû ùèéëÿýÿð ïèøèêëÿðÿ áÿíçÿð, ÿëèíÿ ýÿëìÿéÿí ùÿð áèð øåéÿ íèôðÿò
áÿñëÿð, ÿëèíÿ êå÷ÿí øåéè èñÿ ùå÷ êÿñÿ âåðìÿç. Áóíëàðûí ùàìûñû ñÿíèí
ãûçà íÿ úöð éàíàøìàüûíäàí àñûëûäûð.
Ñÿí ãûçû èíàíäûðìàëûñàí êè, áèçèì áöòöí ìöãÿääÿðàòûìûç îíóí áó
ýþðöøìÿéÿ ðàçûëûã âåðìÿñèíäÿí àñûëûäûð. Áóðàäà òàõò-òàú ìÿñÿëÿñè äÿ
âàðäûð. Ìÿíèì ãûçûìûí áàúàðûüû îëñà, Àçÿðáàéúàí òàõò-òàúûíû ÿëèíäÿí
áóðàõìàç, áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà ìÿí þç íÿâÿìè ùÿãèãè áèð âàðèñ êèìè
Àçÿðáàéúàí òàõòûíà ÷ûõàðìàüû áàúàðàðàì. Àòàáÿé Åëäÿíèç êèì èäè? Áèð
êþëÿ èäè. Áó ýöí èñÿ îíóí îüëàíëàðû óúó-áóúàüû îëìàéàí áèð ìÿìëÿêÿ-
òèí ùþêìäàðëàðûäûð. Ìÿíèì íÿâÿì èñÿ áèð òÿðÿôäÿí õÿëèôÿíèí íÿòèúÿñè,
î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ ìÿíèì, ßìèðèí íÿâÿñè îëàúàãäûð.
Ìÿíèì äÿ áàøûìû äÿìèðÿ òóòìàìûøëàð, ìÿí äÿ áó ýöí ñàáàù þëÿ-
ñèéÿì, ëàêèí àðçóëàðà ÷àòàíäàí ñîíðà þëìÿê î ãÿäÿð äÿ íèñýèëëè âÿ ãîð-
õóëó áèð þëöì äåéèëäèð. Äåäèéèì êèìè îëàðñà, ìÿí àðõàéûí þëÿðÿì, áè-
ëÿðÿì êè, ìÿíèì þâëàäûìûí ýÿëÿúÿéè òÿìèí åäèëìèøäèð.
ßìèðèí ñîí ñþçöíäÿ Ãÿòèáÿ äÿ îòàüà äàõèë îëäó. ßìèð Èíàíú îíó
àäÿòè öçðÿ þç éàíûíà ÷àüûðäû:
— Ýÿë îòóð ñåâèìëè Ãÿòèáÿì, ýÿë îòóð!
Ãÿòèáÿ îòóðäó, ßìèð éåíÿ äÿ îíóí àëíûíäàí þïöá ñà÷ëàðûíû ñûüàë-
ëàäû âÿ äåäè:
— Àòàáÿé øÿðÿôèíÿ âåðèëÿí çèéàôÿòäÿí î ãÿäÿð äÿ öìèäâåðèúè áèð
òÿñèð àëà áèëìÿäèì. Àòàáÿé ùÿð áèð ñþçöíäÿ Íèçàìè èëÿ Ãûçûë Àðñëàí
àðàñûíäà ìþâúóä îëàí äîñòëóüó ãåéä åòäè. Øöáùÿñèç êè, áó äîñòëóüóí
è÷ÿðèñèíäÿ ìÿíÿ ãàðøû áèð äöøìÿíëèê ãîéóëìóøäóð. Éåðëèëÿðèí áèçèì
áàøûìûç öçÿðèíäÿí Ãûçûë Àðñëàíà ìöðàúèÿò åëÿìÿñè, ìÿíèì Øèìàëè
Àçÿðáàéúàíäà íöôóçóìóí äöøìÿñè äåìÿêäèð. Áèç ùÿð ùàëäà áó ñóè-
245

ãÿñäèí ãàðøûñûíû èíäèäÿí àëìàëûéûã. Àòàáÿéèí ßáöë-Öëà ÿëåéùèíÿ îëàí
÷ûõûøû âÿ Õàãàíè øàèðè ìöäàôèÿ åòìÿñè äÿ áàòèíäÿ ìÿíèì ÿëåéùèìÿäèð.
×öíêè ßáöë-Öëàéà ìÿí õÿëÿò âåðèá èðÿëè ÷ÿêìèøäèì. Áóíëàðûí ùàìûñû
ìÿíèì ùþêìðàíëûüûìûí ñîí ýöíëÿðèíè éàõûíëàøäûðûð. Ýþðöíöð êè, Àòà-
áÿé áóðàäàí ìöñáÿò áèð ôèêèðëÿ ýåòìÿéÿúÿêäèð. Àòàáÿé ùàçûðäàêû
ÿùâàë-ðöùèééÿ èëÿ Òÿáðèçÿ ýåäÿðñÿ áèð àéäàí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàí ìÿíèì
éåðèìÿ òÿçÿ ùàêèì ýþíäÿðÿúÿêäèð.
Àòàáÿéèí ãÿáóë ðÿñìèíäÿêè ñþçëÿðè äÿ ìÿíÿ éàõøû öìèäëÿð âåð-
ìÿäè. Õöñóñÿí êÿíä âÿ òîðïàã ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ áèçèì àäàìëàðûìûçûí
ñöêóò åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìàëàðû, Ôÿõðÿääèíèí èñÿ ÷ûõûø åòìÿñè ìÿíèì
ùÿéàòûìûí äÿéèøìÿñè ö÷öí ãîðõóëó áèð áàøëàíüûúäûð. Ùÿðýàù Àòàáÿé
áóðàäàí ýåòìÿìèø îíó ÿëÿ àëìàçñàã, Ýÿíúÿäÿ áèçèì äöøìÿíëÿðèìèç
ùàêèì îëàúàãäûð.
Áó áàðÿäÿ àíàí äà, ñÿíèí þçöí äÿ äöøöíìÿëèñÿí. Ýÿëÿúÿéèí ãåé-
äèíÿ ãàëûíìàçñà, ÿìð-âàãå áèçè àëò-öñò åäÿúÿêäèð.
Ãÿòèáÿ áàøûíû àòàñûíûí ÷èéíèíäÿí ãàëäûðûá ñîðóøäó:
— Òóòàã êè, äåäèêëÿðèíèí ùàìûñû äîüðóäóð. Ìÿíèì ÿëèìäÿí íÿ
ýÿëÿð?
— Ñÿíèí ÿëèíäÿí ùÿð øåé ýÿëÿð. Áó èøëÿðèí ìÿí èñòÿéÿí ìÿùâÿð öçÿ-
ðèíäÿ äàâàì åòìÿñè ö÷öí ñÿíèí áþéöê âÿçèôÿí âàðäûð. Ñÿí Øÿðãèí áè-
ðèíúè ýþçÿëèñÿí, ßìèðèí ãûçû, õÿëèôÿíèí íÿâÿñèñÿí. Áèð àç ÿââÿë àíàíà
äàíûøäûì. Áó ýþçÿëëèê, áó øþùðÿò ìÿíèì âÿ õÿëèôÿíèí íöôóçóíà ÿñàñ-
ëàíûð. Ëàêèí ìÿí âÿ õÿëèôÿ þëÿíäÿí ñîíðà áó ýþçÿëëèê àäè áèð ýþçÿëëèê
îëàðàã ãàëàúàãäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿí þç ýÿëÿúÿéèíè ìþùêÿì áèð ÿñàñ
öñòöíäÿ ãóðìàëûñàí. Àòàáÿé äÿ ïèñ íàìèçÿä äåéèë. Ñîíðàñûíû þçöí áè-
ëÿðñÿí, áóíó ùå÷ âàõò àòàëàð ãûçëàðûíà þéðÿòìèðëÿð. Àüûëëû ãûçëàðûí þçö
áóíó áàúàðìàëûäûð.
Ãÿòèáÿ àðòûã àòàñûíûí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè àíëàäû âÿ úèääè áèð âÿçèé-
éÿò àëàðàã äåäè:
— Ìÿí áèðèíúè êÿðÿäèð êè, ãûçëàðûí þç-þçöíÿ ÿðÿ âåðìÿê ö÷öí åë÷è
ýåòäèêëÿðèíè åøèäèðÿì. Ìÿí ùå÷ âàõò áóíó áàúàðìàðàì. Ìÿí ýåäèá
Àòàáÿéÿ äåéÿ áèëÿðÿì êè, áóíó áàúàðìàðàì. Ìÿí ýåäèá Àòàáÿéÿ äåéÿ
áèëìÿðÿì êè, “ýÿë ìÿíÿ åâëÿí”. Áó òÿêëèô ìÿíèì äÿ, àèëÿìèçèí äÿ øÿ-
ðÿôñèçëèéèíè ýþñòÿðÿð.
ßìèð ýöëÿðÿê îíóí ñà÷ëàðûíû îõøàäû âÿ:
— Àüûëñûç ãûçûì! — äåäè. — Áóðàäà ùå÷ áèð øÿðÿôñèçëèê éîõäóð. Áÿçÿí
øÿðÿôëÿð øÿðÿôñèçëèéèí è÷ÿðèñèíäÿí ñöçöëöá ÷ûõûð. Î êè ãàëäû ñÿíèí ýåäèá
246

åâëÿíìÿê ö÷öí òÿêëèô åäÿ áèëìÿäèéèíÿ, áóíó ìÿíÿ äàíûøìà, ãûçëàð èñ-
òÿäèêëÿðè çàìàí áó òÿêëèôè åòìÿê ö÷öí éîë òàïûðëàð, ÿí áóíà ãàäèð îëäó-
üóíó øàèðëÿ îëàí éàçûøìàëàðûíäà ýþñòÿðäèí.
Áó ñþùáÿòëÿð ÿñíàñûíäà õàúÿ Ìöôèä äàõèë îëóá Àòàáÿéèí ýÿëäèéèíè
õÿáÿð âåðäè. Ñàôèéÿ õàòóí âÿ Ãÿòèáÿ þçëÿðèíè èòèðäèëÿð, ùàíñû òÿðÿôäÿí
÷ûõûá ýåäÿúÿêëÿðèíè áèëìÿäèëÿð. Ëàêèí ßìèðèí þçö, ÷îõ ñîéóããàíëû ùÿ-
ðÿêÿò åòäè, ÷öíêè õàúÿ Ìöôèä ßìèðèí òàïøûðûüûíà ýþðÿ Àòàáÿéè ãÿôèëäÿí
ßìèðèí àèëÿñè îëàí îòàüà ýÿòèðìèøäè.
Ãÿòèáÿ âÿ Ñàôèéÿ õàòóí ÷ûõìàã èñòÿðêÿí Àòàáÿé è÷ÿðè ýèðäè, ëàêèí î
è÷ÿðèäÿ ãàäûí âÿ ãûç îëäóüóíó ýþðÿðêÿí ãàéûòìàã èñòÿäè, ßìèð èñÿ îíó
ãàðøûëàéàðàã:
— Áóéóðóí, ÿëàùÿçðÿò! — äåäè âÿ òÿçèì åòäè. — Éàíûìäà éàáàí÷û
àäàì éîõäóð. Éàíûìäà õÿëèôÿíèí ãûçû âÿ íÿâÿñèäèð. ßìèðÿëìþìèíèí
ãûçû âÿ íÿâÿñè ÿëàùÿçðÿòè çèéàðÿò åòìÿê èñòÿéèðäèëÿð.
Àòàáÿé ßìèð Èíàíúûí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà áèð àí äóðóá äöøöíäö,
ñîíðà èðÿëè ýÿëèá õÿëèôÿíèí ãûçûíûí ÿëèíäÿí þïäö âÿ:
— Áèç äÿ ßìèðÿëìþìèíèí þâëàäûéûã, — äåäè. — Ùÿçðÿò õÿëèôÿ áèçèì
àòàìûç îëìàãëà áÿðàáÿð, åéíè çàìàíäà, áöòöí èñëàì õàëãûíûí äà ðóùàíè
âÿ ìÿíÿâè àòàñûäûð.
ßìèð äÿðùàë ÿëàâÿ åòäè:
— Ìÿíèì äÿ õîøáÿõòëèéèì õÿëèôÿ àèëÿñè öçâëÿðèíäÿí ùåñàá îëóíäó-
üóìäóð. ×öíêè õÿëèôÿíèí ÿí óçàã áèð ãîùóìó áåëÿ ïåéüÿìáÿð àèëÿñèíÿ
éàõûí îëìàã øÿðÿôèíè äàøûìàãäàäûð. Äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ ìÿíèì ö÷öí
äÿ áó øÿðÿô ëàçûìäûð.
Áó ñþùáÿò çàìàíû Ñàôèéÿ õàòóí èëÿ Ãÿòèáÿ Àòàáÿéëÿ âèäàëàøûá ýåò-
ìèøäèëÿð. Àòàáÿé èñÿ çàùèðäÿ ßìèð Èíàíúû äèíëÿéèð, áàòèíäÿ èñÿ áèð íå÷ÿ
äÿãèãÿ ÿââÿë ýþðäöéö ýþçÿë àôÿò ùàããûíäà äöøöíöðäö. Îíóí úàíûíäà
ñàíêè þçöíöí ùèññ åòìÿäèéè áèð øåé äîëàøûð âÿ ðàùàòëûüûíû ïîçóðäó. ßìèð
Èíàíú ýþçöíöí óúó èëÿ îíà áàõûðäû. Àòàáÿéè àäè ùàëûíäà ýþðìÿéÿðÿê
îõóíóí ùÿäÿôÿ äÿéäèéèíè ùèññ åäèð âÿ ñåâèíèðäè.
Àòàáÿé èñÿ øàì ñöôðÿñè áàøûíäà äà ãûçû äöøöíöðäö. Îíó àíè îëàðàã
ýþðäöéö ö÷öí øÿêëèíè òåç-òåç óíóäóð, áåéíèíè âÿ ùèññèíè ñÿôÿðáÿð åäÿðÿê
Ãÿòèáÿíèí ÷þùðÿñèíÿ ãÿëáèíäÿ ìöÿééÿí áèð áè÷èì âåðèðäè. Ëàêèí úöðáÿúöð
äöøöíúÿëÿð, éåíÿ äÿ ãûçûí ÷þùðÿñèíè îíóí ãÿëáèíèí ýöçýöñöíäÿí ñèëèðäè.
Àòàáÿé éåäèéèíè áèëìèðäè, ùàíñû õþðÿéÿ ÿë óçàòäûüûíäàí õÿáÿðè éîõ
èäè. Î ïèéàëÿíè ýþçöíöí ãàðøûñûíäà òóòóá è÷ìÿê èñòÿäèéè çàìàí ïèéà-
ëÿäÿ Ãÿòèáÿíèí ÷þùðÿñèíè ýþðöá äèêñèíèð âÿ îíó ýþçöíäÿí èòèðìÿìÿê
247

ö÷öí ïèéàëÿíè è÷ìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèðäè. Ùÿð ïèéàëÿíè è÷ìÿñè óçóí äÿãè-
ãÿëÿð ÷ÿêèðäè, ñîíðà éåìÿéÿ ìÿøüóë îëóðäóñà, ëàêèí áó óçóí ÷ÿêìèðäè,
î éåíÿ õÿéàëà ýåäèðäè.
ßìèð ñöôðÿ áàøûíäà Àòàáÿéèí àëäûüû âÿçèééÿòäÿí ìÿíÿâè íÿøÿ àëûð
âÿ ãÿëáèíäÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè:
— Èíäè ìÿí þç ìÿãñÿäèìÿ éàõûíëàøûðàì. ßëåéùèìÿ îëàí ÷ûõûøëàðûí ùà-
ìûñûíû ñàáóí êþïöéö êèìè ïàðòëàäàúàüàì. Äöíéàäà ãàäûí âÿ øÿùâÿò îë-
ìàçñà, êèøèëÿðèí ãÿëáèíäÿêè èíàä âÿ ìöãàâèìÿòè ùå÷ áèð ãöââÿ ãûðà áèëìÿç.
Àòàáÿé ÿëèíè øàì ñöôðÿñèíäÿí ÷ÿêäè, úàðèéÿëÿð âÿ õèäìÿò÷èëÿð øàì
ñöôðÿñèíè éûüäûëàð. Àòàáÿé ßìèðëÿ âèäàëàøûá þç éàòàã îòàüûíà ýåòäè. Êÿ-
íèçëÿð, úàðèéÿëÿð âÿ ýþçÿë ãûçëàð Àòàáÿéè ùàìàìà àïàðûá ÷èìäèðäèëÿð.
Îíó éàòàüûíà ýÿòèðèá éóõóëàìàñû ö÷öí ïöøòìàë åòäèëÿð. Ëàêèí îíó éóõó
àïàðìàäû. Íÿùàéÿò, áåëÿ áèð ÿìð âåðäè:
— Õàúÿ Ìöôèääÿí áàøãà ùàìû ýåòñèí!
Éàòàã îòàüû áîøàëäû. Õàúÿ Ìöôèä àéàã öñòöíäÿ äóðóð, Àòàáÿéèí
ñþçö ùàðàäàí áàøëàéàúàüûíûí èíòèçàðûíû ÷ÿêèðäè, ÷öíêè îíóí ãÿëáèíÿ áèð
èëàí äàõèë îëäóüóíó éÿãèí åòìèøäè.
Íÿùàéÿò, Àòàáÿé, þçöíö öðÿê ÷ûðïûíòûëàðûíûí ÿëèíäÿí àëûá õàúÿ Ìö-
ôèäè ñÿñëÿäè:
— Îòóð, õàúÿ Ìöôèä, îòóð, ýþðöíöð êè, áó ýåúÿ ñÿíèí äÿ ðàùÿòèíè ïî-
çàúàüàì, ÷öíêè ìÿíè éóõó àïàðìàéàúàãäûð.
Õàúÿ Ìöôèä þçöíö áèëìÿìÿçëèéÿ âóðóá:
— Áÿëêÿ ÿëàùÿçðÿòèí ñÿùùÿòèíè éîõëàìàã ö÷öí ùÿêèì ýÿòèðìÿê ëà-
çûìäûð? — äåäè.
Àòàáÿé äÿ úàâàáûíäà:
— Ñÿí ùàìàí ùÿêèìè ìÿíèì éàíûìà ÷àüûðìàã ãöäðÿòèíÿ ìàëèê îë-
ñàéäûí, ìÿíÿ áþéöê áèð éàõøûëûã åòìèø îëàðäûí, ëàêèí åëÿ áèëèðÿì êè, ùÿ-
ëÿëèê î ùÿêèìèí áóðà ÷àüûðûëìàñû éåðñèçäèð. Áÿëêÿ äÿ òåçäèð. Îòóð, õàúÿ
Ìöôèä, îòóð.
Õàúÿ Ìöôèä îíóí íÿ äåäèéèíè ÷îõ ýþçÿë àíëàéûðäû, îíóí ùÿêèì äå-
éÿðêÿí Ãÿòèáÿíè ãÿñä åòäèéèíè éàõøû áèëèðäè. Õàúÿ Ìöôèä ÿëèíè äþøöíÿ
ãîéóá áàø åíäèðäè âÿ êÿíàðäà ãîéóëàí áèð êöðñöíöí öñòöíäÿ îòóðäó.
Àòàáÿé õàúÿ Ìöôèääÿí ñîðóøäó:
— Ñÿí ÷îõäàíìû ßìèðèí ùÿðÿìèíäÿ õèäìÿò åäèðñÿí?
— Ìÿí ßìèðèí ñàðàéûíà õÿëèôÿíèí ãûçû èëÿ áÿðàáÿð ýÿëìèøÿì, äàùà
äîüðóñó õÿëèôÿ ãûçûíà âåðäèéè úåùèçëÿð è÷ÿðèñèíÿ ìÿíè äÿ äàõèë åòìèøäè.
Ñàôèéÿ õàòóíó äà, îíóí ýþçÿë ãûçû Ãÿòèáÿíè äÿ ìÿí áþéöòìöøÿì.
248

— Ñÿí ÿðÿáìèñÿí?
— Õåéð, ìÿí ÿðÿá äåéèëÿì, Ôÿðãàíÿ øÿùÿðèíäÿí àëûíìûøàì. Áèç èêè
ãàðäàø èäèê. Áèç îëäóãúà ñàüëàì, ýþçÿë âÿ íàäèð òÿáèÿòëè óøàãëàð èäèê.
Áèçè Òöðêöñòàí ßìèðè àëûá Õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí àòàñû ßùìÿä èáí
Ìöãòÿäè ßëìöçòÿçùÿðöáèëëàùà ùÿäèééÿ ýþíäÿðäè. Áèç ÷îõ ýþçÿë îëäó-
üóìóç ö÷öí õÿëèôÿ ñàðàéûíäà éöçëÿðúÿ ùÿðÿì âÿ úàðèéÿëÿð áèçè þç èõòè-
éàðûíà àëìàüà âÿ þç õèäìÿòëÿðèíäÿ ñàõëàìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Áèçÿ îëàí áó
ðÿüáÿò àõûðäà áèçèì ö÷öí áèð ôÿëàêÿòÿ ÷åâðèëäè. Ðÿùìÿòëèê õÿëèôÿ áèç èêè
ãàðäàøû þç ãàäûíëàðûíà âÿ úàðèéÿëÿðèíÿ ãûñãàíäû âÿ áèçè êèøèëèêäÿí ìÿù-
ðóì åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Ùÿêèìëÿð âÿ úÿððàùëàð ÷àüûðäû, îíëàðûí ùà-
ìûñû äåäèëÿð êè, áó èø àíúàã êþðïÿëèê çàìàíûíäà ìöìêöíäöð. Ùàçûðäà
áóíëàðû àõòàëàìàã éàçûãëàðû ìÿùâ åòìÿê äåìÿêäèð.
Õÿëèôÿíèí éàõûí àäàìëàðû äà áóíó ìÿñëÿùÿò ýþðìÿäèëÿð. Äåäèëÿð êè,
áóíëàðû ùÿðÿìõàíàäàí ÷ûõàðûá áàøãà áèð èøÿ ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð. Ëàêèí
õÿëèôÿ áóíó ãÿáóë åòìÿäè. Êè÷èê ãàðäàøûì áóíó åøèäÿíäÿí ñîíðà þçöíö þë-
äöðäö, ëàêèí ìÿí áÿäáÿõòäÿ úÿñàðÿò îëìàäû. Áèð íå÷ÿ àé õÿñòÿ éàòàíäàí
ñîíðà ñÿùùÿò òàïäûì, î çàìàíäàí áÿðèäèð êè, ùÿðÿìõàíàëàðäà ãîúàëìûøàì.
ßìèðèí ãàäûíûíû âÿ ãûçûíû áþéöòìöøÿì, ëàêèí ãÿäðèìè áèëÿí êèìäèð?!
Àòàáÿé ñàõòà áèð àù ÷ÿêÿðÿê äåäè:
— Ñÿíè àíëàéûðàì, éàçûã Ìöôèä, äöíéàíûí ÿçèééÿòëÿðèíäÿí ñÿíèí äÿ
ïàéûíà áþéöê áèð èçòèðàá äöøìöøäöð. Èíäè ìÿíÿ äå ýþðöì ßìèðèí ãûçû
áèð àäàìà íèøàíëàíìûøäûðìû?
— Õåéð ÿëàùÿçðÿò, î ùå÷ áèð êÿñÿ íèøàíëàíìàìûøäûð.
— Ñÿí ëöòôÿí áþéöê áèð ÿíàì àëìàã ö÷öí ìÿíèì ñèôàðèøèìè î ýþçÿë
ãûçà éåòèðÿ áèëìÿçñÿíìè?
Ìöôèä áîéíóíó ÷èéíèíÿ ãîéàðàã ýöëäö âÿ äåäè:
— Ìÿíèì ùå÷ áèð ÿíàìà åùòèéàúûì éîõäóð, èãáàëûì ìÿíè ÿíàìëàðû
ñÿðô åäÿúÿê ìÿíáÿëÿðäÿí ìÿùðóì åòìèøäèð. Ëàêèí ÿëàùÿçðÿò, ßìèðèí
âÿçèðèíè ýþðöá áó ñèôàðèøè îíà òàïøûðñà, áó äàùà ìÿíôÿÿòëè îëàð. Âÿçèðè
ÿëàùÿçðÿòèí ùöçóðóíà ÷àüûðìàã èñÿ ìÿíèì âÿçèôÿìäèð.
— Åëÿ èñÿ ýåäèá Òîõòàìûøû ìÿíèì ùöçóðóìà ÷àüûð.
Ìöôèä ãàëõûá áàøû òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ýåòäè. Àòàáÿé èñÿ þç éàòàüûíà
óçàíûá ßìèð Èíàíúëà ãîùóì îëìàüûí ýÿëÿúÿê íÿòèúÿëÿðè áàðÿñèíäÿ äö-
øöíöðäö. ßââÿëà î, õÿëèôÿíèí íÿâÿñèíÿ åâëÿíäèéè çàìàí õÿëèôÿíèí äà-
ìàäû ñàéûëàúàãäû. Áó øÿðÿôëÿ äÿ î, õÿëèôÿ íöôóçóíóí áàéðàüû àëòûíäà
ùþêóìÿò ñöðÿíëÿðÿ ãàðøû öñòöí ýÿëÿúÿêäè, áÿëêÿ äÿ áó ìöíàñèáÿòëÿ þç
ìÿìëÿêÿòèíè ýåíèøëÿíäèðÿúÿêäè.
249

Èêèíúèñè äÿ, ãàéûíàòàñûíûí Àðàíäà ùàêèì îëìàñû, îíóí ìÿìëÿêÿòè-
íèí øèìàë ùöäóäóíó òÿìèí åäÿúÿêäè.
Ö÷öíúö èñÿ Ãÿòèáÿ Øÿðãèí ÿí ìÿøùóð ýþçÿëè èäè. Áåëÿ áèð ãûçû ùÿì
ýþçÿëëèéè, ùÿì äÿ íÿñëè, íÿúàáÿòèëÿ ùÿð áèð ùþêìäàð ñåâÿ áèëÿð âÿ åâ-
ëÿíìÿéÿ úàí àòàðäû.
Õàúÿ Ìöôèä ýÿëèá Òîõòàìûøûí ùàçûð îëäóüóíó õÿáÿð âåðäè. Àòàáÿé
îíóí îòàüà ýÿëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðäè. Òîõòàìûø áàøû òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ è÷ÿðè
ýèðäè âÿ áàø åíäèðèá ñàëàì âåðäè.
Àòàáÿé îíóí ñàëàìûíûí úàâàáûíû âåðÿðÿê:
— ßéëÿøèí àüûëëû âÿ ãîúà âÿçèð! — äåäè.
Òîõòàìûø îòóðäó, ëàêèí îíóí ñèìàñûíäà ñåçèëìÿéÿí áèð øàäëûã ÿëà-
ìÿòè âàðäû. Àòàáÿé Ìöôèäèí âÿçèðèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäûüûíû âÿ íÿ ö÷öí
÷àüûðûëäûüûíû ÿââÿëúÿäÿí îíà áèëäèðäèéèíè àíëàäû âÿ âÿçèðÿ ñóàë âåðäè:
— Îëìàéà õàúÿ Ìöôèä ñèçÿ áÿçè ñþçëÿð ïû÷ûëäàìûøäûð? — äåäè.
Ìöôèä äèøëÿðèíè àüàðäûá ýöëäö, Òîõòàìûø èñÿ:
— Òÿÿúúöá åäèëÿúÿê ùå÷ áèð øåé éîõäóð. Òÿáèÿòèí ãàíóíó áåëÿäèð —
äåäè. — Àé èøûüûíû ýöíÿøäÿí àëìàëûäûð. Óëäóç èñÿ àé ÿòðàôûíäà äîëàíìàëûäûð.
ßìèð úÿíàáëàðû ýöíÿøäÿí èøûã àëàí àéäûð. Áèç íþêÿðëÿð äÿ àéûí ÿò-
ðàôûíäà äîëàíàí óëäóçëàðà áÿíçÿéèðèê. Õóäàâÿíäè-àëÿì áèç çÿèô îëàí
óëäóçëàðû þç àé âÿ þç ýöíÿøèìèçäÿí àéûðìàñûí. Èíäè ìÿñÿëÿ ÿëàùÿçðÿò
ö÷öí àéäûí îëäóìó? Ùÿðýàù ÿëàùÿçðÿòèí áèð ÿìðè îëñà, ìÿí áó áàðÿäÿ
ßìèðëÿ, ßìèðèí ãàäûíû Ñàôèéÿ õàòóíëà äà äàíûøàðàì. Î êè ãàëäû ñàùèá-
êàðà, î áàðÿäÿ Ìöôèäÿ òàïøûðûã âåðìèøÿì, áöòöí ñèôàðèøëÿðèíèçè îíà åòè-
áàð åäÿ áèëÿðñèíèç.
ÀÒÀÁßÉËß ÁÈÐÈÍÚÈ ÝÞÐÖØ

Àòàáÿé éàðûì ñààòäàí áÿðè òÿê-òÿíùà îòóðóá Ãÿòèáÿíè ýþçëÿéèðäè.
Áèðèíúè ýþðöøöí èíòèçàðû Àòàáÿé ö÷öí áèð ìöùàðèáÿíèí ãÿëÿáÿñèíè ÿëäÿ
åòìÿêäÿí äÿ àüûð èäè. Ãÿòèáÿ Àòàáÿéèí ýþðöøöíÿ ùÿääèíäÿí àðòûã áèð
òÿõèðëÿ ýÿëäè.
Íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ ýþçÿë êÿíèçëÿð âÿ úàðèéÿëÿðèí ìöøàéèÿòèëÿ äàõèë
îëóá áþéöê ñàëîíóí îðòàñûíäà äàéàíäû. Àòàáÿé áó äàéàíûøûí ìÿíàñûíû
äÿðùàë àíëàäû, î áèëäè êè, ýþçÿë ãûç áþéöê áèð ìÿìëÿêÿòèí ùþêìäàðûíû
þç àéàüûíà ýÿòèðìÿê èñòÿéèð.
Àòàáÿé áó ôèêèðëÿ àéàüà ãàëõäûüû âàõò áèð àí ãûçà áàõûá ôèêðÿ ýåòäè,
ñîíðà þç-þçöíÿ:
250

— Áóíà ëàéèãäèð! — äåäè âÿ èðÿëèëÿéèá ãûçû ñàëàìëàäû.
Ãÿòèáÿ áàøûíû àøàüû ñàëûá äóðìóøäó. Î èíäè èêèíúè áèð êèøè èëÿ ýþðöø-
äöéö áàðÿñèíäÿ äöøöíöðäö. Áèðèíúè ýþðöøäöéö èëÿ î õîøáÿõò îëìàäûüû
êèìè, èêèíúè ýþðöøäöéö èëÿ äÿ õîøáÿõò îëà áèëìÿéÿúÿéèíè ôèêèðëÿøèðäè.
Êÿíèçëÿð âÿ úàðèéÿëÿð àðòûã áèð õÿéàë êèìè ýþçäÿí éîõ îëìóøäóëàð,
ñàëîíäà Àòàáÿé âÿ Ãÿòèáÿäÿí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõ èäè; ö÷öíúö àäàì èñÿ
Ãÿòèáÿíè ùÿëÿ òÿê áóðàõìàüûí ãåéðè-ìöìêöí îëäóüóíó Àòàáÿéÿ áèëäèð-
ìÿê ö÷öí áó ïÿðäÿíèí äàëûíäàí ÷ûõûá î áèðè ïÿðäÿíèí äàëûíà êå÷èðäè: áó
àäàì ìèíëÿðúÿ áó êèìè ìÿíçÿðÿëÿðèí òàìàøà÷ûñû îëàí õàúÿ Ìöôèä èäè.
Àòàáÿé ñöêóòó ïîçìàã ö÷öí áèð íå÷ÿ ãÿäÿì äÿ èðÿëè ýÿëèá Ãÿòè-
áÿéÿ äåäè:
— Ýþçÿë ãûç èúàçÿ âåðñÿéäè, õîøáÿõò ÿëèíè ÿëèìÿ àëàðäûì.
— Ñèç áó ÿëèí õîøáÿõò îëäóüóíó ùàðàäàí áèëèðñèíèç?!
— Î ÿëèí ñàùèáè õîøáÿõò îëìàñàéäû, áþéöê áèð ìÿìëÿêÿò éåðèíäÿí
ãîïóá îíóí àéàüûíà ýÿëìÿçäè.
— Î ÿë íÿéèíèçÿ ëàçûìäûð?!
— Ìÿí þç ãÿëáèìè ùàìàí ÿëÿ òàïøûðìàã èñòÿéèðÿì.
— Ìÿí áèëìÿê èñòÿðäèì, ÿëàùÿçðÿòèí íå÷ÿ ãÿëáè âàðäûð. Åøèòäèéèìÿ
ýþðÿ, ÿëàùÿçðÿò èíäèéÿ ãÿäÿð ãÿëáèíè èêè ãàäûíà òàïøûðìûøäûð. Ìÿí
ö÷öíúö îëìàëûéàì. ßúÿáà, áèð íÿôÿð ö÷ ãÿëáÿ ìàëèê îëà áèëÿðìè?!
— Õåéð, ýþçÿë ãûç, ìÿíèì áèð ãÿëáèì âàð, îíó äà áèð íÿôÿðÿ âåðèðÿì.
Õÿëèôÿíèí ìöãÿääÿñ ÿììàìÿñèíÿ àíä è÷èðÿì, ãÿëáèì áèð êÿñÿ âåðèë-
ìèøäèðñÿ, èíäè àðòûã ýåðè àëûíìûøäûð. Èíäè î, ýþçÿë ãûçûí èõòèéàðûíäàäûð.
— Çÿííèìúÿ, ùÿëÿëèê áó òåçäèð. Õöñóñÿí áþéöê ùþêìäàðëàð ùÿð áèð
èøè ýþðäöêëÿðè çàìàí äöøöíöð âÿ ñÿáèð èëÿ èø ýþðöðëÿð.
— Õîøáÿõòëèéè ìÿíèìñÿìÿê ö÷öí ñÿáð åòìÿê èãáàëà ãèéìÿò ãîé-
ìàìàãäûð. Ìÿí þç èãáàëûìà èíàíûðàì. Òàíûìàäûüûì áèð ãûçûí ÿëèíè
éîõ, ßìèðèí ãûçûíûí, õÿëèôÿíèí íÿâÿñèíèí, áöòöí âàðëûüûíäàí áèð íÿúà-
áÿò îõóíàí Ãÿòèáÿíèí ÿëèíè èñòÿéèðÿì.
Ãÿòèáÿ áèð àç äà äöøöíÿðÿê, ñóàë âåðäè:
— Ìÿí áèð ìÿñÿëÿíè àéäûíëàøäûðìàã èñòÿðäèì, ÿëàùÿçðÿò ö÷öí ãà-
äûíìû, éàèíêè ìÿìëÿêÿòèí èäàðÿñè èøëÿðèíäÿ ÷àëûøà áèëÿí áèð øÿðèêìè ëà-
çûìäûð?
— Ñèçÿ àíä è÷èðÿì, Ãÿòèáÿíè þç òàõò-òàúûìûí øÿðèêè êèìè òàíûéàúà-
üàì. Ýþçÿë ãûç ìÿíèì òàúûìûí ãèéìÿòëè úàâàùèðèíè òÿøêèë åäÿúÿêäèð.
Ìÿí îíóí èðàäÿñè õàðèúèíäÿ ùå÷ áèð èø ýþðìÿéÿúÿéÿì. Ñèç ÿëèíèçè ìÿí-
äÿí ÿñèðýÿìÿéèí, ìÿí ñèçäÿí ùå÷ áèð øåé ÿñèðýÿìÿéÿúÿéÿì.
251

— Ñèç ìÿíèì áàáàìûí òÿðÿôäàðëàðûíûí ÿëèíäÿí àëûíàí ìàëèêàíÿëÿðèí
þçëÿðèíÿ ãàéòàðûëìàñû ö÷öí ùå÷ áèð ãÿòè ñþç äåìÿìèøñèíèç. Áóíóí ö÷öí
äÿ ìÿí ÿëèìè ñèçÿ óçàòìàüà úöðÿò åòìèðÿì. ×öíêè êèøèëÿð äàèìà ãûç-
ëàðëà ãàðøû-ãàðøûéà äóðäóüó çàìàí áàøëàðûíäàí, úàíëàðûíäàí, âàðëàðûí-
äàí êå÷ìÿéÿ àíä è÷ÿðëÿð. Ëàêèí áó àíäëàð êèøèëÿðèí àüûë âÿ åòèãàäëàðûí-
äàí äåéèë, ìöâÿããÿòè ùèññèééàòûíäàí äîüóð. Ëàêèí ìÿí ÿëàùÿçðÿòè áó
ñàéäûüûì êèøèëÿðèí úÿðýÿñèíÿ ñàëìàã úÿñàðÿòèíÿ ìàëèê äåéèëÿì, åéíè
çàìàíäà þç ÿëèìèí ãèéìÿòèíè äÿ ÿëàùÿçðÿò Àòàáÿéÿ äåìÿêäÿí ÷ÿêèí-
ìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí ÿëèìè ÿëàùÿçðÿòÿ éåääè øÿðòëÿ âåðÿ áèëÿúÿéÿì. Îíëàð
áóíäàí èáàðÿòäèð:
Áèðèíúè: Àòàáÿé íÿ ãÿäÿð ñàüäûðñà, àòàì Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ùþ-
êóìÿòèíè èäàðÿ åäÿúÿêäèð.
Àòàáÿé ÿëèíè äþøöíÿ ãîéóá äåäè:
— Ýþçÿë ãûç, áó òÿêëèôÿ íÿ êèìè åòèðàçûì îëà áèëÿð?! Ìÿí þç ìÿì-
ëÿêÿòèìè þç ìþùòÿðÿì ãàéûíàòàìà òàïøûðìàãäàí áîéóí ãà÷ûðà áèëÿ-
ðÿììè?! Èêèíúè øÿðòèíèç íÿäèð, ìÿíèì ùÿøÿìÿòëè ìÿëÿêÿì?
— Èêèíúè øÿðòèì áóíäàí èáàðÿòäèð: ìÿíè ãûñãàíäûðìàéàúàãñûíûç.
— Èçàù åäèí ýþðöì, áóíóíëà íÿ äåìÿê èñòÿéèðñèíèç?!
— Äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, áèð íå÷ÿ ãàäûíà åâëÿíìÿéÿúÿêñèíèç.
— Ñèçèí ýþçÿëëèéèíèçÿ àíä è÷èðÿì, ãÿëáèìè ùå÷ áèð êÿñÿ âåðìÿéÿúÿ-
éÿì.
— Ö÷öíúö øÿðòèì áóäóð: Øèìàëè Àçÿðáàéúàí Òÿáðèçÿ éîõ, áèëàâàñèòÿ
ÿëàùÿçðÿòèíÿ þçöíÿ, éÿíè Ùÿìÿäàíà òàáå îëìàëûäûð.
— ßúÿáà, Ãûçûë Àðñëàí ñèçèí àòàíûçà ãàðøû áèð ùþðìÿòñèçëèêìè åòìèø-
äèðìè? Îíóíëà þç àðàíûçäà äöøìÿí÷èëèê éàðàòìàãäàí ìÿãñÿäèíèç
íÿäèð?! Ùÿðýàù ñèç Ãûçûë Àðñëàíûí íÿ ãÿäÿð àãèë, òÿäáèðëè, àëèì, ìÿðùÿ-
ìÿòëè âÿ ÿëèà÷ûã áèð ùþêìäàð îëäóüóíó áèëñÿéäèíèç, éÿãèí êè áó øÿðòè
èðÿëè ñöðìÿçäèíèç. Î êè ãàëäû Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí áèëàâàñèòÿ Ùÿìÿ-
äàíà òàáå îëìàñû, îíñóç äà áöòöí ìÿìëÿêÿòëÿð ïàéòàõòûìûçà òàáå îë-
ìàëûäûð. Ýþçÿë Ãÿòèáÿ áóíäàí ÿìèí îëà áèëÿð.
— Äþðäöíúö øÿðòèì, Íèçàìè øàèðÿ îëàí ùþðìÿòèíèçÿ òÿüéèð âåðìÿê-
äÿí èáàðÿòäèð. ×öíêè ùàìàí øàèð ìÿíèì áàáàì ßìèðÿëìþìèíèí äîñòó
äåéèëäèð.
— Ìÿí îíóíëà áèð êÿðÿ ýþðöøäöì, çÿííèìúÿ, äàùà ýþðöøìÿéÿúÿéÿì.
— Áåøèíúè øÿðòèì, ìÿíèì àòàìûí øàèðè ßáöë-Öëàíû ìöêàôàòëàíäûð-
ìàãäàí èáàðÿòäèð. Àíúàã Íèçàìè þçö äÿ ìöêàôàò âåðèëäèéè çàìàí ìÿú-
ëèñäÿ èøòèðàê åòìÿëèäèð.
252

— Ùå÷ áèð åòèðàçûì éîõäóð.
— Àëòûíúû øÿðòèì, èñòÿäèéèì çàìàí Ýÿíúÿäÿ éàøàìàã èõòèéàðûíà
ìàëèê îëìàãäûð.
— Áó äà ãÿáóëóìäóð.
— Éåääèíúè øÿðòèì áóíäàí èáàðÿòäèð: Øèìàëè Àçÿðáàéúàí èøëÿðèíÿ
áàõûëäûüû çàìàí ìÿí äÿ èøòèðàê åòìÿëèéÿì.
Áó ýþñòÿðäèéèì øÿðòëÿð Àòàáÿé òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíàðñà, ìÿí
ÿëèìè äÿ, ãÿëáèìè äÿ ÿëàùÿçðÿòèí ñÿðÿíúàìûíà âåðìÿéÿ ùàçûðàì.
Àòàáÿé ãûçûí ýþñòÿðäèéè øÿðòëÿðèí ùå÷ áèðèñèíè ðÿää åäÿ áèëìÿäè,
÷öíêè î, þç ãàðøûñûíäà éàëíûç ñàäÿ áèð ýþçÿë äåéèë, íàäèð áèð ìþúöçÿ
äóðäóüóíó ùèññ åäèðäè.
Ãÿòèáÿíèí ïàðëàã àëíûíà òþêöëÿí ñÿêèíÿâè1 ãàðà òåëëÿð âÿ òåëëÿðèí
öçÿðèíÿ òàõûëìûø áðèëéàíòëû àé-óëäóç2 ñàëîíäà éàíìàãäà îëàí éöçëÿðúÿ
øàìëàðûí èøûüûíû ýþçÿë ãûçûí ÷þùðÿñèíäÿ úÿì åäèðäè.
Ãÿòèáÿ þçöíö äöçÿëäÿðÿê áöòöí ýþçÿëëèéèíè Àòàáÿéèí ãàðøûñûíäà
íöìàéèø åòäèðèðäè. Àòàáÿé þçöíö óíóäàðàã àüçûíäàí áó ñþçëÿðè ÷ûõàðäû:
— Ùàìûñûíû ãÿáóë åäèðÿì! Ñþçöì éîõäóð, ìÿíèì ìÿëÿêÿì!
Ãÿòèáÿ ÿëèíè Àòàáÿéèí ÿëèíÿ óçàäûðêÿí, Àòàáÿéèí òèòðÿê äîäàãëàðû
äà Ãÿòèáÿíèí äîäàãëàðûíà òÿðÿô óçàíûðäû.
Õàúÿ Ìöôèä ïÿðäÿíèí äàëûíäàí þñêöðÿ-þñêöðÿ ÷ûõäûüû çàìàí ÿëà-
ùÿçðÿò Àòàáÿéèí äîäàãëàðû Ãÿòèáÿíèí äîäàãëàðûíäàí àéðûëäû.
Éàðûì ñààòäàí ñîíðà Ýÿíúÿ ãàçèñè èëÿ Ýÿíúÿ õÿòèáèíèí ñàëîíà äàõèë
îëìàñû, îíëàðûí âàõò èêÿí õåéèð èøè áàøëàìàã ö÷öí ñàðàéà äÿâÿò îëóí-
äóãëàðûíû ìÿëóì åäèðäè.
Ýåúÿ ñààò áèðèí éàðûñûíäà, íèøàí ðÿñìè áèòäè. Ãÿòèáÿíèí áàðìàüûíà
Øÿðãèí ÿí ãèéìÿòëè úàâàùèðèíè äàøûéàí áèð öçöê òàõûëäû, êÿáèí ñèüÿñè
îõóíäó, ñîíðà äà øàì ñöôðÿñèíèí áàøûíà êå÷äèëÿð.
ÒÎÉ
Àòàáÿéèí Ãÿòèáÿéÿ åâëÿíìÿñè ìÿìëÿêÿòèí ùÿð òÿðÿôèíÿ õÿáÿð âå-
ðèëìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ áó øÿíëèéè òÿáðèê åòìÿê âÿ òîé çèéàôÿòèíäÿ èøòè-
ðàê åëÿìÿê ö÷öí ùÿð òÿðÿôäÿí íöìàéÿíäÿëÿð ýÿëìèøäè. Áèðèíúè ùåéÿò
_________________
1
Ñ ÿ ê è í ÿ â è ò å ë ë ÿ ð è — Èðàã-ßðÿá ùþêìäàðû Ìÿñÿá èáí Çóáåéðèí ãàäûíû Ñÿêèíÿ
Ùöñåéèí ãûçû èõòèðà åòìèøäèð. “ßáöëôÿäà”, úèëä 1.
2
Õÿëèôÿ íÿñëèíÿ ìÿíñóá ãàäûíëàð ñà÷ëàðûíà áðèëéàíòëàðäàí äöçÿëìèø àé-óëäóç
òàõàðäûëàð.
253

Ñîëòàí Òîüðóëóí òÿðÿôèíäÿí ýÿëìèøäè. Àòàáÿéèí þçö èñÿ Ãûçûë Àðñëàí-
äàí ùåéÿò ýþçëÿéèðäè. Ãûçûë Àðñëàíûí íÿ òÿáðèê ìÿêòóáó, íÿ äÿ ùåéÿò
ýþíäÿðìÿìÿñèíäÿí êÿäÿðëÿíèð âÿ äöøöíöðäö. Î, Ãûçûë Àðñëàíûí áó èç-
äèâàúäàí ðàçû ãàëìàéàðàã òîéà äöøìÿí ýþçö èëÿ áàõìàñûíäàí ãîðõóð-
äó. ×öíêè Ãûçûë Àðñëàí ìÿìëÿêÿòèí èäàðÿñè èøèíäÿ Òîüðóë êèìè ëàãåéä
äåéèëäè. Î, ùàíñû ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åäÿðñÿ, îðàäà àñàéèø âÿ èíòèçàì îë-
ìàëû èäè.
Ãûçûë Àðñëàíûí åòèíàñûçëûüûíäàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä íÿ ãÿäÿð êÿ-
äÿðëÿíèðñÿ, îíóí ýÿíú ìÿëÿêÿñè Ãÿòèáÿ áèð î ãÿäÿð ñåâèíèðäè. ×öíêè
Ãÿòèáÿ Íèçàìè èëÿ äîñòëóã ÿëàãÿñè áÿñëÿéÿí áó ùþêìäàðû ýþðìÿê èñòÿ-
ìèðäè. Ãÿòèáÿ, áó èõòèëàô íÿòèúÿñèíäÿ Ãûçûë Àðñëàíûí Àçÿðáàéúàí ùþêó-
ìÿòèíäÿí ýþòöðöëÿúÿéè âÿ áóíóíëà äà àòàñûíûí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ùþ-
êóìÿòèíäÿ éàøàéà áèëÿúÿéèíè çÿíí åäèðäè. Áóíóí ö÷öí Ãÿòèáÿ äàèìà
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè ýþðäöéö çàìàí äåéèðäè:
— Ãàéíûì ìÿíèì áó õîøáÿõòëèéèìÿ äîñòàíÿ áèð íÿçÿðëÿ áàõìàã
èñòÿìÿäè. Áèëìèðÿì, áÿëêÿ äÿ ìÿí Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí øÿðÿôè ö÷öí áèð
ëÿêÿ ùåñàá îëóíóðìóøàì?
Ãÿòèáÿíèí áó ñþçëÿðèíÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä òÿñêèíåäèúè úàâàáëàð
âåðèðäè. Ëàêèí î, ãÿëáèíäÿ éåíÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàíûí áó èøäÿí íàðàçû ãàëäû-
üûíû òÿéèí åäèðäè. ×öíêè Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä èçäèâàú ùàããûíäà ãàðäàøûíà
ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáà äà úàâàá àëìàìûøäû. Î, ìÿêòóáóíäà áó èçäèâàúûí
ñèéàñè ÿùÿìèééÿòèíè ãåéä åòìèøäèñÿ äÿ, ëàêèí Ãûçûë Àðñëàí áó ÿùÿìèé-
éÿòÿ òàìàìèëÿ ìÿíôè áèð íÿçÿðëÿ áàõûðäû. Î áèëèðäè êè, Àòàáÿé Ìÿùÿì-
ìÿäèí áó èçäèâàúû, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû òÿçÿäÿí ãóðìàã èøèíÿ âÿ õÿëèôÿ
íöôóçóíóí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ìÿñÿëÿñèíÿ ÿíýÿë òþðÿäÿúÿêäèð. Ãûçûë
Àðñëàí áèëèðäè êè, õèëàôÿò ìÿñÿëÿñè þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðäèéè áèð çàìàíäà,
õÿëèôÿ èëÿ ãîùóì îëìàüûí ùå÷ áèð ñèéàñè ÿùÿìèééÿòè îëà áèëìÿç.
Ëàêèí, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä áþéöê ãàðäàøû îëäóüó ö÷öí Ãûçûë Àðñ-
ëàí îíó áó èçäèâàúäàí ÷ÿêèíäèðìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäè, âàõò äà êå÷ìèøäè,
÷öíêè áó èçäèâàúûí õÿáÿðè êÿáèí êÿñèëÿíäÿí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàíà âåðèë-
ìèøäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ãûçûë Àðñëàíà áó èçäèâàúûí ñèéàñè ÿùÿìèééÿòè
áàðÿñèíäÿ ìÿêòóá ýþíäÿðäèéè ýöíëÿðäÿ, Íèçàìè äÿ Ãûçûë Àðñëàíà áèð
ìÿêòóá ýþíäÿðìèø âÿ áó èçäèâàúûí ñèéàñè áèð ÿùÿìèééÿòÿ äåéèë, ñèéàñè
áèð ïîçüóíëóüà ñÿáÿá îëàúàüûíû ãåéä åòìèøäè. Íèçàìè ìÿêòóáóíäà
Àçÿðáàéúàí ö÷öí òÿçÿ áèð áÿäáÿõòëèê öç âåðÿúÿéèíè ãåéä åòìèø âÿ
Ãûçûë Àðñëàíûí åùòèéàòëà ùÿðÿêÿò åòìÿñèíè ëàçûì áèëìèøäè.
254

Íèçàìèíèí äîñòàíÿ íÿñèùÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàðàã Ãûçûë Àðñëàí ãàðäà-
øûíà áèð òÿáðèê ìÿêòóáó èëÿ áÿðàáÿð, òÿçÿ ìÿëÿêÿ ö÷öí äÿ áèð úöò ãóø
éóìóðòàñû áþéöêëöéöíäÿ çöìðöä ñûðüàëàðû ùÿäèééÿ ýþíäÿðìèøäè.
Ãûçûë Àðñëàí òÿáðèê ùåéÿòèíè ùÿäèééÿ èëÿ áÿðàáÿð ýþíäÿðäèéè çàìàí,
Íèçàìèéÿ äÿ áèð ìÿêòóá éàçûá îíäàí ùåéÿòèí ñÿäðëèéèíè þùäÿñèíÿ ýþ-
òöðìÿéè âÿ þç òÿðÿôèíäÿí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè âÿ ìÿëÿêÿíè òÿáðèê åò-
ìÿéè ðèúà åòìèøäè.
Ëàêèí òÿñàäöôè îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà øèääÿòëè éàüûøëàð éàüäûüû âÿ
Íàõ÷ûâàíëû Çèéàäèëìöëê òÿðÿôèíäÿí ãàéûðûëìûø êþðïöíöí ñó àëòûíäà ãàë-
ìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ýþíäÿðäèéè ùåéÿò ëàçûìè âàõòûíäà
Ýÿíúÿéÿ éåòèøÿ áèëìÿìèøäè.
Òîé çèéàôÿòè áàøëàíìûøäû. Ýöðúöñòàí, Øèðâàí, Õàðÿçìøàù, Ãàçàí
õàí, Ãàðà õàòàé ìÿìëÿêÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí íöìàéÿíäÿëÿð ùà-
ìûñû âàõò èêÿí òÿéèí îëóíìóø êöðñöëÿðäÿ îòóðìóøäó. Ëàêèí Àòàáÿéèí ñàü
òÿðÿôèíäÿ ãîéóëàí êöðñöëÿð áîø èäè. Îíëàð Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè, Ãûçûë
Àðñëàí ÿëåéùèíÿ ùàçûðëàìàã ö÷öí ßìèðèí òàïøûðûüû èëÿ áîø áóðàõûëìûøäû.
Ñàü òÿðÿôäÿ áîø ãàëàí êöðñöëÿð, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ñàü ÿëè îëàí Ãûçûë
Àðñëàíûí åòèíàñûçëûüûíû åëàí åòìÿê äåìÿê èäè. Áîø êöðñöëÿðèí äàëûíäà âó-
ðóëìóø õàë÷àíûí öçÿðèíäÿ “Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðè” éàçûëìûøäû.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí êöðñöëÿðèíè áîø ýþð-
äöéö çàìàí Ãûçûë Àðñëàíûí áó úöðÿòèíÿ ãàðøû î ãÿäÿð ãÿçÿáëÿíäè êè,
ãÿëáè ïàðòëàìàã äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëäè. Ìóñèãèíèí âÿ õàíÿíäÿíèí ñÿñè, ãàðøû-
ñûíäà ôûðëàíàí çÿðèô ÿíäàìëû ðÿããàñÿëÿð îíóí àúûüûíû äàùà äà àðòûðûðäû.
Àòàáÿé ãÿëáèíäÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Éîõ, àðòûã ãàðäàøûìëà ìöøòÿðÿê èø
àïàðìàã èìêàí õàðèúèíäÿ ãàëäû. Òîé áèòÿí êèìè Èðàã, Ðåé âÿ Ôàðñ ãîøóí-
ëàðûíû ýþòöðöá Àçÿðáàéúàí öçÿðèíÿ éöðöéÿúÿéÿì. Àçÿðáàéúàíäà ùþêó-
ìÿò òÿáÿääöëàòû éàðàòìàìûø ãÿëáèì ñàêèò îëìàéàúàãäûð”.
ßìèð, Àòàáÿéÿ ýþç ãîéìóøäó. Î, ìÿãñÿäÿ íàèë îëäóüóíó çÿíí
åäÿðÿê, ãÿëáèíäÿ áàøãà áèð òîéóí íÿøÿëÿðè èëÿ ÿéëÿíèðäè. Åéíè çàìàíäà
ãûçû Ãÿòèáÿ äÿ Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ýÿëèá-ýÿëìÿìÿñèíè
éîõëàìàã ö÷öí þç àäàìëàðû âàñèòÿñèëÿ òåç-òåç ñàëîíóíó þéðÿíèðäè, î äà
þçöíö ãàëèá ùåñàá åäÿðÿê, ìÿøøàòÿíèí ÿëèíäÿí ãóðòóëàðàã àíàñûíû
þïöðäö.
Òîé ìÿúëèñèíèí âÿçèééÿòè áèðäÿí-áèðÿ äÿéèøäè. Õèäìÿò÷è ñàëîíà
äàõèë îëóá ÿðç åòäè:
— Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí ýþíäÿðèëìèø
ùåéÿò ýÿëäè.
255

Àòàáÿé øàäëûüûíäàí îòóðäóüó òàõòûí öçÿðèíäÿí ãàëõäû, îíóí áàøûí-
äà ãàéíàøàí ãàðà ôèêèðëÿð, ãÿëáèíè ñûõàí àüûð äóéüóëàð áèð àíäà äàüûëûá
ýåòäè. Ùåéÿòèí ýÿëìÿñè Àòàáÿé ö÷öí èêèíúè áèð áàéðàì îëäó.
Àòàáÿé âÿ ßìèð Èíàíúûí ýþçëÿìÿäèéè áèð ùàëäà, ãàáàãúà áþéöê øàèð
Íèçàìè, îíóí äàëûíúà Ãûçûë Àðñëàíûí âÿçèðè Øÿìñÿääèí ùåéÿò öçâëÿðèëÿ
áÿðàáÿð òîé ìÿúëèñèíÿ äàõèë îëäóëàð. Øÿìñÿääèí èðÿëè ýÿëèá áàø åíäèðäè
âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿêòóáóíó òÿãäèì åòäè. Àòàáÿé ìÿêòóáäà Úÿíóáè
âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí òÿáðèê ö÷öí âÿêèë åäèëìèø ùåéÿòèí ñèéàùûñûíû
îõóéàíäàí ñîíðà øàä áèð ÷þùðÿ èëÿ Íèçàìèéÿ òÿðÿô áàõûá äåäè:
— Ìþùòÿðÿì ñÿäð, áóéóðóá þç éåðèíèçäÿ îòóðóí!
Íèçàìè âÿ Øÿìñÿääèí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ñàü òÿðÿôèíäÿ, ùåéÿò
öçâëÿðè èñÿ áàøãà êöðñöëÿðäÿ éåð òóòäóëàð. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ùåéÿò
öçâëÿðèíÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Ìÿíèì áó õîøáÿõò ýöíöìö òÿáðèê åòìÿê ö÷öí õîø ýÿëèá ñÿôà ýÿ-
òèðèáñèíèç, — äåäè âÿ ìÿúëèñÿ õèòàáëà ÿëàâÿ åòäè: — Ãàðäàøûì Ãûçûë Àðñ-
ëàí ìÿíèì áó õîøáÿõòëèê áàéðàìûìû òÿáðèê ö÷öí ýþíäÿðäèéè ùåéÿòÿ
áþéöê øàèð Íèçàìèíè ñÿäð òÿéèí åòìèøäèð. Áó òÿéèí, ìÿíèì ö÷öí ö÷öí-
úö áèð õîøáÿõòëèéè òÿøêèë åäèð. Áó âÿçèôÿíè èëòèôàòëà þùäÿñèíÿ ýþòöðìöø
îëàí øàèðÿ òÿøÿêêöðëÿð åäèðÿì.
Áó õÿáÿð òîé çèéàôÿòè ñàëîíóíäà íÿ ãÿäÿð øàäëûüà ñÿáÿá îëäó èñÿ
áÿçÿê îòàüûíäà äà î ãÿäÿð ùÿéÿúàí âÿ ùåéðÿòÿ ñÿáÿá îëäó. Ãÿòèáÿ áó
õÿáÿðè àëàí êèìè ñà÷ëàðûíû ìÿøøàòÿëÿðèí ÿëèíäÿí àëàðàã èêè ÿëëÿðè èëÿ ãàð-
ìàãàðûøûã åòäè, öñòöíäÿêè çèíÿòëÿðè äàðòûá ãûðäû, ãàðøûñûíäà è÷è ãèéìÿòëè
äàøëàð, úûããàëàð, ýÿðáÿíäëÿð, õàëõàëëàð, øÿääÿ-øÿääÿ èíúèëÿð ãîéóëàí
ýöìöø òàáàüû ýþòöðöá õàë÷àëàðûí öçÿðèíÿ ñÿïäè, ìÿøøàòÿëÿðèí ÿëëÿðèí-
äÿêè ÿòèð øöøÿëÿðèíè àëûá îòàüûí àéíàëû äèâàðûíà ÷ûðïûá ñûíäûðäû. Ñà÷ëàðû-
íûí öñòöíÿ âóðóëìóø àëìàç úûããàíû ÷ûõàðûá áèð òÿðÿôÿ àòäû, çèíÿò âåðÿí
ãàäûíëàðûí ùÿð áèðèñèíè áèð òÿðÿôÿ èòÿëÿéèá þç éàòàã îòàüûíà ãà÷äû, öçö
öñòöíäÿ éàòàüûíà éûõûëûá àüëàìàüà áàøëàäû. Âàõò êå÷èðäè, áèð ñààòäàí
ñîíðà éåíýÿëÿð îíó Àòàáÿéèí îòàüûíà àïàðìàëû èäè. Õàúÿ Ìöôèä òîé ñà-
ëîíóíà ýèðèá ßìèðèí ãóëàüûíà íÿ èñÿ ïû÷ûëäàäû, ßìèð ãîíàãëàðà ùèññ åò-
äèðìÿäÿí ãàëõûá ýåòäè.
Áèð òÿðÿôäÿí ßìèð, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Ñàôèéÿ õàòóí Ãÿòèáÿíè ñàêèò
åäÿðÿê äåéèðäèëÿð:
— Áèðèíúè ýöíäÿí áó úöð øûëòàãëûã åòìèø îëñàí, þç ÿðèíèí ìÿùÿááÿ-
òèíè èòèðÿ áèëÿðñÿí. ßââÿëúÿ îíó þéðÿíìÿëèñÿí, î íÿéè ñåâèðñÿ î úöð ùÿ-
ðÿêÿò åòìÿëèñÿí. Áèð ÷îõ ÿðëÿð âàðäûð êè, øûëòàã÷û ãàäûíû ñåâìÿç, áèð ÷îõ
256

ÿðëÿð äÿ âàðäûð êè, ãàäûí øûëòàãëûüûíäàí íÿøÿëÿíÿðëÿð. Ùÿëÿëèê Àòàáÿéè
þéðÿíìÿäÿí øûëòàãëûã åòñÿí, ðöñâàé÷ûëûüà ñÿáÿá îëà áèëÿðñÿí. Ìàäàì
êè, Àòàáÿé ñÿíè “ìÿëÿêÿì” äåéÿ àäëàíäûðûð, î çàìàí ñÿí ùÿð áèð øåéè
òÿäðèúè îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿðñÿí.
Ãÿòèáÿíè ñàêèò åäÿðÿê éàòàüûíäàí ãàëäûðäûëàð. Àòà âÿ àíà îíà íÿñè-
ùÿò âåðÿ-âåðÿ ýÿòèðèá ìÿøøàòÿëÿðèí ñÿðÿíúàìûíà âåðäèëÿð.
Òîé ìÿúëèñèíäÿêè øàäëûã äàâàì åäèðäè, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä, Ãûçûë
Àðñëàí ýþíäÿðÿí ìÿêòóáó îõóìàã ö÷öí þç êàòèáè Ïîëàäà âåðäè. Ïîëàä
àéàüà ãàëõàðàã ìÿêòóáó îõóìàã èñòÿðêÿí, áóíó Ãÿòèáÿéÿ õÿáÿð âåð-
äèëÿð, ãûç éåíÿ ìÿøøàòÿ ãàäûíëàðûí ÿëèíäÿí ÷ûõûá, çèéàôÿò ñàëîíóíäàêû
ïÿðäÿëÿðèí äàëûíà ãà÷äû âÿ ìÿêòóáà ãóëàã àñìàüà áàøëàäû.
Ïîëàä ìÿêòóáó îõóäó:
“ßëàùÿçðÿòèí èçäèâàú õÿáÿðè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìèëëè

áàéðàìû øÿêëèíè àëäû. Øÿùÿðëÿð, êÿíäëÿð õàëã íÿüìÿëÿðè âÿ ìóñèãè òÿ-
ðÿííöìëÿðè àëòûíäà áàéðàì åäèð, áàçàðëàð, ÷àðñóëàð áÿçÿíìèø âÿ ÷ûðàü-
áàíëûã íÿòèúÿñèíäÿ ãàðàíëûã ýåúÿëÿð ýöíäöç êèìè èøûãëàíìûøäûð. Åëäÿíèç
õàíÿäàíûíûí íÿúèá íÿñëèíèí äàâàìûíà çÿìèíÿ ãîéàí áó èçäèâàú, áèð òÿ-
ðÿôäÿí äÿ áèçè ßìèðÿëìþìèíèí àèëÿñèíèí øÿðÿôèëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð. Éåääè
ýöí, éåääè ýåúÿäèð êè, áöòöí Òÿáðèç õàëãû áàéðàì åäèð. Áöòöí ìÿñúèä-
ëÿðäÿ Òÿáðèç ôÿãèðëÿðèíÿ åùñàí ïàéëàíûð. Õàëã ÿëàùÿçðÿò Àòàáÿéèí âÿ
îíóí ùÿøÿìÿòëè ìÿëÿêÿñèíèí þìðöíÿ, äþâëÿòèíÿ äóà åäèð. ×îõ òÿÿññöô
åäèðÿì êè, øÿõñÿí Àòàáÿé âÿ îíóí ìÿëÿêÿñèíè áó áþéöê øàäëûã ìöíà-
ñèáÿòèëÿ éàõûíäàí òÿáðèê åòìÿê ñÿàäÿòèíÿ íàèë îëà áèëìÿäèì. Áóíà ýþðÿ
äÿ ñÿìèìè ùèññëÿðèìè öëéà âÿ ÿëàùÿçðÿòÿ éàõûíäàí òÿãäèì åòìÿê âÿ-
êàëÿòèíè áþéöê øàèðèìèç Íèçàìèéÿ ùÿâàëÿ åòäèì âÿ ýþíäÿðäèéèì êè÷èê
ùÿäèééÿíè ýÿíú ìÿëÿêÿéÿ þç ÿëè èëÿ òÿãäèì åòìÿñèíè òàïøûðäûì.
Êè÷èê ãàðäàøûíûç Ãûçûë Àðñëàí”.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ìÿêòóáóí ìÿçìóíóíäàí î ãÿäÿð øàä èäè êè,

éåðÿ-ýþéÿ ñûüà áèëìèðäè. Î áèð ñààò ÿââÿë Ãûçûë Àðñëàí ùàããûíäà äöøöí-
äöêëÿðèíèí ÿêñèíè äöøöíöð âÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè:
— Ùÿì òÿäáèðëè, åëìëè, ÿäÿáëè, ñèéàñÿòøöíàñ áèð ùþêìäàð, ùÿì äÿ
ìÿùÿááÿòëè âÿ èñòÿêëè áèð ãàðäàøäûð.
Ãÿòèáÿ äÿ ïÿðäÿíèí äàëûíäà äóðóá ìÿêòóáó äèíëÿìèøäè. Î èíäè
Ãûçûë Àðñëàí ùàããûíäà áÿñëÿäèéè íèôðÿòèí àçàëäûüûíû ùèññ åäèðäèñÿ äÿ,
ëàêèí îíóí Íèçàìèíè ùåéÿò ñÿäðè òÿéèí åòìÿñèíäÿí ðàçû ãàëà áèëìèðäè.
257

Èíäè Ãÿòèáÿéÿ òÿñÿëëè âåðÿúÿê éàëíûç áó èäè êè, îíóí òàïøûðûüûíà
ýþðÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Íèçàìèíèí ãàðøûñûíäà ßáöë-Öëàíû ãèéìÿòëè
áèð õÿëÿòëÿ ìöêàôàòëàíäûðàúàã âÿ êå÷ìèø çèéàôÿòäÿ õÿòèáè òÿùãèð åäÿí
Ìÿùñÿòè õàíûì áó çèéàôÿòäÿ òÿùãèð åäèëÿúÿêäè. Ãÿòèáÿ ïÿðäÿíèí äàëûí-
äà äóðäóüó ìöääÿòäÿ áó øàäëûãëà ãàíàäëàíûá óúà àëÿìëÿðÿ ó÷óðäó.
Ëàêèí áèðäÿí Ãÿòèáÿíèí éöêñÿêëÿðäÿ ÷ûðïûíàí ãàíàäëàðû ùÿðÿêÿòñèç
ãàëäû. Ìÿùñÿòè õàíûì çèéàôÿòÿ äàõèë îëàí çàìàí, âàõò èêÿí äöøöíöëìöø
òÿäáèðëÿð òàìàìèëÿ ÿùÿìèééÿòäÿí äöøäö. ßìèðèí âÿ Àòàáÿéèí òàïøûðû-
üûíà ýþðÿ Ìÿùñÿòè õàíûì ìÿúëèñÿ ýèðäèéè çàìàí îíà ùþðìÿò ýþñòÿðìÿ-
éÿúÿê âÿ éåð âåðèëìÿéÿúÿêäè. Ëàêèí Ìÿùñÿòè õàíûì çèéàôÿò ñàëîíóíóí
ãàïûñûíäà ýþðöíÿðêÿí, äÿðùàë Íèçàìè àéàüà ãàëõûá îíó èñòèãáàë åòäè. Íè-
çàìèíèí äàëûíúà Ãûçûë Àðñëàíûí âÿçèðè Øÿìñÿääèí, Úÿíóáè âÿ Øèìàëè
Àçÿðáàéúàí ùåéÿòè éåðèíäÿí ãàëõäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíÿ
ùþðìÿò ö÷öí áöòöí ãîíøó ùþêóìÿòëÿðäÿí ýÿëÿí ùåéÿòëÿð àéàüà ãàëõäû
âÿ ùàìûñû áèð ñÿñëÿ ñÿíÿòêàð øàèðÿíè ñàëàìëàäû. Øöáùÿ îéàíäûðìàìàã
ö÷öí ßáöë-Öëà âÿ Ýÿíúÿ õÿòèáè äÿ éåðëÿðèíäÿí ãàëõìàëû îëäóëàð.
Áó ãÿäÿð áþéöê áèð åùòèðàì Àòàáÿéÿ ãàðøû áèð íöìàéèø øÿêëè îëìà-
ñûí äåéÿ, Àòàáÿé àéàüà ãàëõûá Ìÿùñÿòè õàíûìà òÿðÿô èðÿëèëÿäè âÿ îíóí
ÿëèíè þïÿíäÿí ñîíðà ãîëóíäàí òóòóá ñîë òÿðÿôèíäÿ ÿéëÿøäèðäè.
Ãÿòèáÿ ïÿðäÿ äàëûíäàí áàõàðêÿí, éåíÿ äÿ Àòàáÿéèí áèð òÿðÿôèíäÿ
Íèçàìè âÿ î áèðè òÿðÿôèíäÿ Ìÿùñÿòè õàíûìû ýþðöá ÿââÿëêè îéóíëàðûíà
áàøëàäû. Øûëòàã âÿ ìÿüðóð ãûç éåíÿ äÿ àúûüûíû çöìðöäëÿðèí, çÿáÿðúÿä-
ëÿðèí, éàãóòëàðûí, èíúèëÿðèí, àëìàçëàðûí öçÿðèíÿ òþêäö. Áîéíóíäàí ãûðûá
ùàâàéà àòäûüû èíúèëÿð èíñàí éàüûøûíûí äàìúûëàðû êèìè îòàüûí òàâàíûíäàí
ìÿøøàòÿëÿðèí âÿ úàðèéÿëÿðèí áàøûíà òþêöëäö.
Éöçëÿðúÿ øàì èøûãëàðûíäà áÿðã âóðàðàã, òàâàíà äÿéèá, ñîíðà àøà-
üûéà, èïÿê õàë÷àëàðûí öçÿðèíÿ òþêöëÿí áó áðèëéàíòëàð éåðèíäÿí ãîïóá ôÿ-
çàëàðäà ôûðëàíàí óëäóçëàðû àíäûðûðäû. Áîéíóíäàí ãûðûá òóëëàäûüû ãûðìûçû
éàãóòëàð òÿçÿ ýÿëèíèí ãöðóð âÿ ùèðñëÿ ãûçàðìûø ÷þùðÿñèíäÿí ðÿíý àëûðäû.
Çèéàôÿò ñàëîíóíäà ùàìûíûí íÿçÿðèíè úÿëá åäÿí áèð øåé âàðñà, î äà
ùàìûíûí þç éåðèíäÿ îòóðäóüó çàìàí ãàçè, õÿòèá âÿ ßáöë-Öëàíûí ùÿëÿ äÿ
àéàã öñòöíäÿ äóðìàëàðû èäè. Ñàíêè çèéàôÿò ñàëîíó ìöùöì áèð ùàäèñÿ ãàð-
øûñûíäà äóðìóøäó. Ìÿúëèñäÿ òîé ìÿðàñèìèíèí áöòöí ÿíÿíÿëÿðè ùÿéàòà
êå÷èðèëìèøäè. Ìÿðàñèìäÿ éåòèøìÿéÿí áèð øåé âàðñà, î äà ýÿíú ìÿëÿêÿ-
íèí ñàëîíà ýÿëìÿñè âÿ Àòàáÿéëÿ áèðëèêäÿ ÿòðàôäàí ýÿëÿí ùåéÿòëÿðè ãÿáóë
åòìÿñèíäÿí èáàðÿò èäè. Ëàêèí ìÿëÿêÿíèí ýÿëìÿñè ÷îõ óçóí ÷ÿêäè, ÷öíêè
ùÿëÿëèê îíó àäè ùàëûíà ýÿòèðìÿê ìöìêöí îëìàìûøäû. ×îõ òÿõèðäÿí
258

ñîíðà ìÿëÿêÿ éöçëÿðúÿ ýþçÿë úàðèéÿëÿðèí ìöøàéèÿòè âÿ ìóñèãè òÿðÿí-
íöìëÿðè àëòûíäà ñàëîíà äàõèë îëäó. Àòàáÿé àéàüà ãàëõûá ìÿëÿêÿéÿ éà-
õûíëàøäû. Îíóí ÿëèíäÿí þïöá ãîëóíäàí òóòäó, éàíûíäà ãîéóëàí êöðñöíöí
öñòöíäÿ ÿéëÿøäèðäè. Áèð òÿðÿôäÿ Ñÿáà õàíûì, î áèðè òÿðÿôäÿ úàðèéÿëÿðäÿí
Òóáà õàíûì ýÿíú ìÿëÿêÿíèí áàøû öñòöíäÿ äóðóá éåëïàçÿ ÷ÿêèðäèëÿð.
Ùåéÿò öçâëÿðè áèð-áèð àéàüà ãàëõûá Àòàáÿéè âÿ ìÿëÿêÿíè òÿáðèê åò-
äèëÿð. Íÿùàéÿò, ßáöë-Öëà àéàüà ãàëõûá òîéà èòùàô åòäèéè øåðè îõóìàã èñ-
òÿäèêäÿ Àòàáÿé ÿëè èëÿ èøàðÿ åäèá ßáöë-Öëàíû äàéàíäûðäû, ùàëáóêè Àòà-
áÿéèí þçö îíóí øåèð îõóìàñûíà âÿ ñîíðà äà õÿëÿò àëìàñûíà ðàçûëûã âåð-
ìèøäè. Ãÿòèáÿíèí áó âÿçèééÿòäÿí ùàëû äÿéèøäè âÿ áó äÿãèãÿäÿí åòèáà-
ðÿí òÿçÿ àèëÿäÿ ýÿëÿúÿêäÿ áàø âåðÿúÿê áþéöê ôàúèÿëÿðèí çÿìèíÿñè ãî-
éóëäó. Ãÿòèáÿ Àòàáÿéäÿ ýþðäöéö áó äþíöøöí èíòèãàìûíû àëìàüà ùÿ-
ìÿí çèéàôÿòäÿ àíä è÷äè. Áó øàäëûã ýåúÿñèíäÿ Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí ñö-
ãóòóíà ÿñàñ ãîéóëäó âÿ ùþêìäàðëàðà ãàðøû ãîéóëàí ñóè-ãÿñäèí ìöãÿä-
äèìÿñè áàøëàíäû.
Òÿáðèêëÿð äàâàì åäèðäè. Ãÿòèáÿíèí èñÿ ýþçö Íèçàìèäÿ èäè. Ãûçûí ýþ-
çöíäÿ áàøãà áèð àëÿì òÿúÿññöì åäèðäè: ýàù ìåøÿíèí àüàúëàðû àðõàñûíäà
ýèçëÿíèá øàèðèí øåðëÿðèíè äèíëÿéèð, ýàù äà áþéðö öñòÿ éûõûëìûø ñþéöä êþ-
òöéöíöí öñòöíäÿ îòóðóá åøã-ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûíû ÿçáÿðëÿéèðäè. Ñîíðà
áèðäÿí î, øàèðèí ñîí ñþçöíö õàòûðëàéûð âÿ ãÿëáè ãÿçÿáëÿ àëûøûðäû:
— “Áèð ãÿëáè òèêìÿê ö÷öí áàøãà áèð ãÿëáè éûõìàã ëàçûìäûð...”
Î çàìàí Ãÿòèáÿ Íèçàìèíèí íÿ úöð àüûð ÿçàáëàðëà ìÿùâ åäèëÿúÿéè
ùàããûíäà äÿðèí ôèêèðëÿðÿ äàëûðäû. Ýàù îíó äàðà ÷ÿêäèðèá þçö äÿ äàð
àüàúû àëòûíäà ñà÷ëàðû àüàðûíúàéà ãÿäÿð àüëàéûðäû; ýàù äà îíó äîüðàòäû-
ðûá ñîí íÿôÿñèíäÿ øàèðèí áàøûíû äèçè öñòöíÿ àëûð, ãàðà ñà÷ëàðûíû îíóí éà-
ðàëû ñèíÿñèíÿ äàüûäûðäû; ýàù äà îíóí ãÿëáèíè èòè áèð îõëà äåøäèðèá äåìÿê
èñòÿéèðäè:
“Ìÿíèì ìÿùÿááÿòèì ö÷öí ÷ûðïûíìàéàí öðÿêëÿðèí ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ
èõòèéàðû éîõäóð. Ìÿí éàøàìàéàí öðÿêäÿ áàøãàëàðû äà éàøàìàìàëûäûð”.
Ëàêèí Ãÿòèáÿ áó ôèêèðëÿðèíäÿí ñöðÿòëÿ ýåðè ÷ÿêèëÿðÿê þç-þçöíÿ
ëÿíÿò åäèð âÿ äåéèðäè:
“ßúÿáà, ñÿí þç ìÿùÿááÿòèí ö÷öí äöíéàëàðà èøûã âåðÿí, øåèðëÿð, èí-
úÿëèêëÿð âÿ áÿäèè çþâãëÿðëÿ äîëóí îëàí áèð ãÿëáè ìÿùâ åòìÿê èõòèéàðûíà
ìàëèêñÿíìè?!”
Ìÿëÿêÿíè âÿ Àòàáÿéè òÿáðèê åòìÿê íþâáÿòè Ýÿíúÿ õÿòèáèíÿ éåòèø-
äè. Î, ÿðÿáúÿ ÷îõ ãÿëèç áèð íèòã äåéÿðÿê, áó èçäèâàúûí Àéëà Ýöíÿøèí
áèðëÿøìÿñè êèìè íÿòèúÿ âåðÿ áèëÿúÿéèíè ãåéä åòäè.
259

Àòàáÿé áó íèòãäÿí î ãÿäÿð äÿ ðàçû ãàëìàäû. ßââÿëà, çèéàôÿò ñàëî-
íóíäà îòóðàíëàðûí ÿêñÿðè àçÿðè îëäóüóíäàí, áóðàäà ÿðÿáúÿ íèòã ñþéëÿ-
ìÿê éåðëè äèëÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿìÿê âÿ áóðàäà ÿðÿá ùàêèìèééÿòè íö-
ôóçóíóí äàâàì åòäèéèíè ýþñòÿðìÿê êèìè èäè. Àòàáÿé áóíà ýþðÿ äÿ õÿ-
òèáÿ òÿøÿêêöð âÿ èëòèôàò ýþñòÿðìÿäè.
Òÿáðèê íþâáÿòè Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíÿ éåòèøÿðêÿí Íèçàìè éåðèíäÿí
ãàëõäû. Øàèðèí ÷ûõûøû èëÿ ùÿð êÿñäÿí àðòûã Ãÿòèáÿ ìàðàãëàíûðäû, ÷öíêè î áó
ñÿñè ñîí êÿðÿ åøèäÿúÿêäè. Áèð äàùà î, èëëÿð óçóíó ùÿñðÿòèíè ÷ÿêäèéè ýÿíú
øàèðëÿ áèð ìÿúëèñäÿ îòóðà áèëìÿê èìêàíûíà ìàëèê îëà áèëìÿéÿúÿêäè.
Àòàáÿé, ìÿëÿêÿ âÿ áöòöí ùåéÿò öçâëÿðè, ùÿòòà ßìèð âÿ îíóí ùèé-
ëÿýÿð âÿçèðè Òîõòàìûø äà, ßáöë-Öëà âÿ Ýÿíúÿ ðóùàíèëÿðè äÿ Íèçàìèíèí
íÿ äåìÿê èñòÿäèéèëÿ ìàðàãëàíûðäûëàð. Øàèð íèòãèíè áåëÿ áàøëàäû:
— Àëòûíúû ÿñð ùèúðèíèí èêèíúè éàðûñûíäà, Øÿðãèí öôöãëÿðèíäÿ èêè ùàäèñÿ
áàø âåðäè. Áöòöí Éàõûí Øÿðã ìÿìëÿêÿòëÿðèíÿ èøûã ñàëìûø áþéöê áèð
óëäóç êöðÿñèíäÿí ãîïóá äöøäö, îíóí éåðèíäÿ áàøãà áèð èøûãëû óëäóç
ïàðëàìàüà áàøëàäû. Òàðèõ ñÿëúóã õàíÿäàíû ÿçÿìÿòèíÿ äàèð à÷äûüû ñÿùè-
ôÿëÿðèíè áöêäö, Íèçàìöëìöëê “Ñèéàñÿòíàìÿ”ñèíèí1 ñîí âÿðÿãèíè éàçûá
áèòèðäèêäÿí ñîíðà, ñèçèí ãàðøûíûçäà äóðàí Íèçàìè òàðèõèí éåíè ñÿùèôÿñèíè
éàçìàüà áàøëàäû. Éóõàðûäà ýþñòÿäèéèì ùàäèñÿëÿð, àëè-ñÿëúóãóí ñöãóòó,
îíóí éåðèíäÿ ýÿíú Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí ñèéàñÿò ñÿùíÿñèíäÿ áàø ãàëäûð-
ìàñû ùàäèñÿëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Ìÿí áóýöíêö èçäèâàúûí Àé êöðÿñèëÿ
ýöíÿø êöðÿñèíèí áèð-áèðèíÿ ãîâóøìàñû êèìè íÿòèúÿ âåðìÿñèíÿ òÿðÿôäàð
äåéèëÿì. Áó òÿøáåù íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó áèð òÿøáåù îëñà äà íÿòèúÿñè áèð
õîøáÿõòëèéè äîüóðà áèëìÿç, ÷öíêè Àéëà Ýöíÿø êöðÿñèíèí áèð-áèðèíÿ òÿ-
ñàäöô åòìÿñè êöðÿëÿðäÿí áèðèñèíèí äàüûëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿð.
Àòàáÿé, Íèçàìèíèí áó ñþçöíäÿ éåðèíäÿí ãàëõäû:
— ßùñÿí øàèðÿ! — äåéÿðÿê, ñîíðà éåíÿ äÿ þç éåðèíäÿ îòóðäó. Íèçàìè
èñÿ ñþçöíö äàâàì åòäèðäè:
— Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí Àéëà Ýöíÿøèí éàõûíëàøìàñûíà òàìàìèëÿ áàøãà
áèð ìÿíà âåðìÿêëÿ äåéèðÿì: Àéûí Ýöíÿøäÿí èøûã àëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ,
Àçÿðáàéúàíûí èëëÿðäÿí áÿðè êþëýÿëÿðäÿ áóðàõûëàí öôöãëÿðè èøûãëàíàúàã
âÿ èêè ãÿëáèí àèëÿ òÿøêèë åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äÿ Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Àçÿð-
áàéúàí õàëãû áèð àèëÿ êèìè éåíèäÿí òÿøêèë îëóíàúàãäûð.
_________________
1
Í è ç à ì ö ë ì ö ë ê — Ñîëòàí Ñÿíúÿð âÿ Ìÿëèê øàù äþâðöíöí ñèéàñè ñèìàëàðûíäàí
áèðèñè èäè, ñÿëúóã ùþêìäàðëàðûíûí öñóë-èäàðÿñè ùàããûíäà “Ñèéàñÿòíàìÿ” àäûíäà áèð ÿñÿð
éàçìûøäû. Þìÿð Õÿééàì èëÿ áèðëèêäÿ òÿçÿ òÿãâèì äöçÿëòìèøäè.
260

Áó ýöí áöòöí Øÿðã õàëãëàðû, Àéëà Ýöíÿøèí áó àèëÿâè äîñòëóüó ùàäè-
ñÿñèíäÿí Øÿðãäÿ éàøàéàí áöòöí ìèëëÿòëÿðèí äîñòëóüó íÿòèúÿñèíè ýþçëÿ-
éèð. Ìÿí öìèä åäèðÿì êè, áó áþéöê âÿ òàðèõè çèéàôÿòäÿ öëéà âÿ ÿëàùÿç-
ðÿò éàõûí Øÿðã õàëãëàðûíûí áó èñòÿêëÿðèíÿ êþìÿê åòìÿê ö÷öí ñþç âåðÿ-
úÿêëÿð.
Àíúàã áóíóíëà äà èø áèðëèéè, ñþç áèðëèéè âÿ ôèêèð áèðëèéè éàðàäûëà áè-
ëÿúÿêäèð. Þëêÿëÿðèí õîøáÿõòëèéè íàìèíÿ, öëéà âÿ ÿëàùÿçðÿòèí áóýöíêö
õîøáÿõòëèéèíè òÿáðèê åäèðÿì, Àçÿðáàéúàí âàëèñè Ãûçûë Àðñëàí ùÿçðÿòëÿ-
ðèíèí áó ãèéìÿòëè òÿáðèêèíè öëéà âÿ ÿëàùÿçðÿòëÿðÿ òÿãäèì åòìÿê ñÿàäÿ-
òèíÿ íàèë îëäóüóì ö÷öí þçöìö õîøáÿõò ùåñàá åòìÿêäÿéÿì.
Íèçàìè ñþçöíö áèòèðäèêäÿí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàíûí âÿçèðè Øÿìñÿääèí
ÿëèíäÿ ãûçûë áèð òàáàã îëäóüó ùàëäà àéàüà ãàëõäû, Íèçàìè òàáàãäàí
çöìðöä ñûðüàëàðû ýþòöðöá Ãÿòèáÿéÿ éàõûíëàøàðàã äåäè:
— Ãûçûë Àðñëàí ùÿçðÿòëÿðè öëéàùÿçðÿò ýÿíú ìÿëÿêÿéÿ áèð úöò ñûðüà
ùÿäèééÿ ýþíäÿðìèøäèð. Ñûðüà ýþíäÿðìÿêäÿí éåýàíÿ ìÿãñÿä áóíäàí
èáàðÿòäèð:
“Íÿ ãÿäÿð êè, áó ñûðüàëàð öëéàùÿçðÿò ìÿëÿêÿíèí ãóëàüûíäàäûð,
Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí èñòÿê âÿ àðçóëàðû äà îíóí ãóëàüûíäà äàèìè îëà-
ðàã ñÿñëÿíìÿëèäèð”.
Íèçàìèíèí íèòãè ñàëîíäàêûëàð òÿðÿôèíäÿí àôÿðèí âÿ ÿùñÿí ñÿñëÿðè èëÿ
ãàðøûëàíäû. Íèçàìè ñûðüàëàðû Ãÿòèáÿíèí ÿëèíÿ òàïøûðäûüû çàìàí Ãÿòèáÿ
àéàüà ãàëõäû âÿ öçöíö Íèçàìè òÿðÿôÿ ÷åâèðèá äåäè:
— Àçÿðáàéúàí õàëãû òÿðÿôèíäÿí ùÿäèééÿ ýþíäÿðèëÿí áó ñûðüàëàðû
ãÿáóë åäèðÿì âÿ ñþç âåðèðÿì:
“Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí èñòÿê âÿ àðçóëàðûíû áó ñûðüàëàð êèìè ãóëàüûì-
äà äàøûéàúàã âÿ îíëàðà ìÿùÿááÿò áÿñëÿéÿúÿéÿì”. Ìþùòÿðÿì øàèð,
ñÿíäÿí ðèúà åäèðÿì êè, ìÿíèì ñÿìèìè ñàëàìûìû Ãûçûë Àðñëàíà éåòèðÿ-
ñÿí. Ñÿíèí þçöíäÿí äÿ ðàçûéàì. Ñÿñèí äàèìà ãóëàüûìäà ãàëàúàã âÿ
áóíóíëà äà ìÿí ôÿõð åäÿúÿéÿì!
Ãÿòèáÿ áóíó äåéÿðÿê øèääÿòëÿ àüëàäû. Çèéàôÿò ñàëîíóíäàêûëàðûí ùà-
ìûñûíû ùåéðÿòÿ ñàëäû, ÷öíêè îíëàð áó àüëàìàüûí ñÿáÿáèíè áèëìèðäèëÿð.
Áóíóí ñÿáÿáèíè áèëÿíëÿð áèð øàèðèí þçö, áèð äÿ Ãÿòèáÿíèí ñèðëÿðèíÿ ìÿù-
ðÿì îëàí Ñÿáà õàíûì èëÿ õàúÿ Ìöôèä èäè.
Áèð ÷îõëàðû äà åëÿ äöøöíöðäö êè, Ãÿòèáÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè ñåâ-
ìÿäèéè ö÷öí àüëàéûð.
261

— Ãûç øàäëûüûíäàí àüëàéûð, — äåéÿ äöøöíÿíëÿð äÿ âàð èäè. Ëàêèí áóí-
ëàðûí ùàìûñû ÿñèëñèç èäè. Ãÿòèáÿ þç õîøáÿõòëèéèíèí óíóäóëìàç áèð öìèä-
ñèçëèê öçÿðèíäÿ ãóðóëäóüóíà àüëàéûðäû.
Ýåúÿ ñààò áèð èäè, éåíýÿëÿðëÿ õàúÿ Ìöôèä Àòàáÿéëÿ Ãÿòèáÿíèí îòà-
üûíûí äÿùëèçèíäÿ ýÿçèá ßìèðèí ãàäûíû Ñàôèéÿ õàòóíà õîø áèð õÿáÿð
àïàðìàã èñòÿéèðäèëÿð.
ÑÅÂÝÈ ÌßÊÒÓÁËÀÐÛ
Ãÿòèáÿíèí ãÿëáè êþùíÿ ñåâýèëèñè Ùöñàìÿääèíäÿí ÿìèí äåéèëäè.

×öíêè ßìèð Ùöñàìÿääèíÿ èëëÿðäÿí áÿðè âÿäëÿð âåðèá, “Ãÿòèáÿ ñÿíèíêè-
äèð” — äåìèøäè. Èíäè Ãÿòèáÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ ÿðÿ âåðèëÿíäÿí ñîíðà,
Ùöñàìÿääèí àëäàíäûüûíû ýþðÿðÿê ßìèð Èíàíúà ÿäàâÿò áÿñëÿéèðäè, íå÷ÿ
ýöíäö êè, î, ñàðàé ÿòðàôûíäà áåëÿ ýþðöêìöðäö. Ãÿòèáÿ áó èøèí èíòèãàì-
ñûç ùÿëë îëóíìàéàúàüûíû éÿãèí åòìèøäè. ×öíêè Ùöñàìÿääèíèí èíàäëû îë-
äóüóíó áèëèðäè âÿ îíóí ñîí êÿðÿ äåäèéè “Ìÿíèì îëìàñàí äà, ùå÷ áèð
êÿñèí äÿ îëìàéàúàãñàí!” ñþçëÿðèíè éàäûíäàí ÷ûõàðìàìûøäû. Áóíà ýþðÿ
äÿ î, Ùöñàìÿääèíè ýþðìÿê, îíóí ãÿëáèíè ÿëÿ ýÿòèðìÿê âÿ àëäàòìàüû
äöøöíöðäö. Î, Ñÿáàíû éàíûíà ÷àüûðûá:
— Ñÿíÿ áèð èø òàïøûðàúàüàì, — äåäè. — Îíó éåðáÿéåð åäÿ áèëÿðñÿíìè?
Ñÿáà õàíûì Ãÿòèáÿíèí áó ñþçöíäÿí øàäëàíäû, ÷öíêè î, ìàúÿðàñûç
éàøàìàüû áàúàðìûðäû, ñà÷ëàðû êÿñèëÿíäÿí ñîíðà èñÿ îíà ùå÷ áèð âÿçèôÿ
òàïøûðûëìàìûøäû. Áóíà ýþðÿ äÿ ñåâèíÿðÿê:
— Íÿ êèìè áèð âÿçèôÿ òàïøûðàúàãñàí? — äåéÿ ñóàë âåðäè.
Ãÿòèáÿ îíà þç ãÿëáèíè à÷ûá äåäè:
— Èíäè àðòûã ìÿíèì íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð ìÿðòÿáÿéÿ íàèë îëäóüóìó
áèëèðñÿí. Ìÿí ñÿíèí ö÷öí ùÿð áèð øåé åäÿ áèëÿðÿì. Ñÿíè ýþéëÿðÿ ãàëäûð-
ìàüû äà, ìÿçàðà ýþììÿéè äÿ áàúàðàðàì. Ñÿí ìÿíèì àíàìà ãàðøû
áþéöê áèð õÿéàíÿò åòäèí, àòàìûí ñÿðõîøëóüóíäàí èñòèôàäÿ åäèá øÿðÿô-
ëÿíäèí. Þçöí áèëèðñÿí êè, ìÿí áóðàäàí ÷ûõûá Ùÿìÿäàíà ýåäÿíäÿí
ñîíðà ñÿíèí ñàðàéäà éàøàìàüûí ìöìêöí îëìàéàúàãäûð. Ëàêèí ÿýÿð ñÿí
áèð íå÷ÿ ýöíöí è÷ÿðèñèíäÿ þçöíö éàõøû àïàðñàí, ýþñòÿðäèéèì âÿçèôÿëÿðè
éàõøû éåðèíÿ éåòèðÿ áèëñÿí, ìÿí ñÿíè þçöì èëÿ áÿðàáÿð Ùÿìÿäàíà àïà-
ðûá þç ñàðàéûìäà éàøàäàúàüàì.
Ñÿáà õàíûì ñåâèíäèéèíäÿí àüëàäû, ãàëõûá Ãÿòèáÿíèí ÿëèíäÿí þïäö
âÿ äåäè:
262

— Ìÿí íÿ çàìàí ùÿøÿìÿòëè ìÿëÿêÿíèí ñþçöíäÿí ÷ûõìûøàì êè, áó
ýöí äÿ úÿñàðÿò åäèá îíóí òàïøûðäûüû âÿçèôÿäÿ ñÿùëÿíêàðëûã åäÿ áèëÿì?
— Ñÿíèí áàúàðûüûíû áèëìÿìèø äåéèëÿì. Ñÿíèí ÿñàñ íþãñàíûí áóðà-
ñûíäàäûð êè, ñÿíÿ òàïøûðûëàí âÿçèôÿéÿ þç ìÿãñÿäèíè äÿ ÿëàâÿ åäèðñÿí.
Áóíäàí ñîíðà áó áàðÿäÿ ìÿíÿ àíä è÷ìÿëèñÿí. Þç ìÿãñÿäèíè òàìàìèëÿ
êÿíàðà àòàðàã òàïøûðäûüûì âÿçèôÿ èëÿ ìÿøüóë îëàúàãñàí. Ñÿí Ôÿõðÿääèí
èëÿ áàøëàäûüûí îéóíäà þç ìÿãñÿäèíè èðÿëè ñöðìÿñÿéäèí, ÷îõäàí Ôÿõÿä-
äèí ñàðàé ùÿáñõàíàñûíäà ìÿùâ åäèëìèøäè. Áóíëàðûí ùàìûñû êå÷èáäèð.
Èíäè äîüðóñóíó äå ýþðöì, ñÿí Ùöñàìÿääèíëÿ ÿëàãÿäÿ îëìóøñàíìû?
— ßëàãÿäÿ îëìóøàì, ëàêèí áèð ãàäûí êèìè éîõ. Îíó ßáöë-Öëàíûí
ãûçû Ìàùòàá èëÿ òàíûø åòìÿê ö÷öí ÿëàãÿ äöçÿëòìèøäèì.
— Áóíó Ìàùòàá þçö áèëèðäèìè?
— Ìàùòàá áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð øåé áèëìèðäè, Ùöñàìÿääèí îíó ñåâèðäè,
ìÿí îíäàí ñåâýè ìÿêòóáëàðû àëûðäûì, ùàìûñûíû ýèçëÿòäèêäÿí ñîíðà
þçöì Ìàùòàáûí òÿðÿôèíäÿí úàâàáûíû éàçûá îíà àïàðûðäûì. Éàëíûç Ùö-
ñàìÿääèí äåéèëäè, îíóí êèìè áèð íå÷ÿñè äÿ ìÿíèì ÿëèìäÿ îéóíúàã èäè.
— Ñÿí áóíó íÿ ö÷öí åäèðäèí?
— ßââÿëà, ìÿí êèøèëÿðè àëäàòìàãäàí ìàðàãëàíûðàì, îíëàðûí ñåâýè
ìÿêòóáëàðûíû îõóìàã ìÿíÿ ùÿð øåéäÿí ÷îõ íÿøÿ âåðèð. Èêèíúèñè äÿ
áóäóð êè, ìÿí áó îéóíó ìöôòÿ-ìöôòÿñèíÿ îéíàìûðäûì. Ìàùòàá õàíû-
ìûí àäûíà àëäûüûì ùÿäèééÿëÿð ìÿíèì çÿùìÿò ùàããûì èäè.
Ãÿòèáÿ ýöëäö:
— Ñÿíÿ éàõøû àä ãîéìóøàì, äöíéàíûí øåéòàíûñàí. Ñÿíè áóðàäà
éåòèì ãîéóá ýåäÿñè äåéèëÿì. Àíúàã øÿðòèì áóäóð êè, ìÿíèìëÿ Ùöñà-
ìÿääèíè ýþðöøäöðìÿëèñÿí. ×öíêè î ìÿíäÿí èíúèìèøäèð. Àòàáÿéëÿ îëàí
áó èçäèâàú îíóí ðóùóíà òîõóíìóøäóð. Îíó ýþðìÿê âÿ ãÿëáèíè ÿëÿ
àëìàã ëàçûìäûð. Ñÿí áèëèðñÿí êè, àòàì ìÿíè îíà âÿäÿ âåðìèøäè. Áóíà
ýþðÿ äÿ î, àòàìà ãàðøû èíòèãàì ùèññè áÿñëÿéÿ áèëÿð. Ìÿíè àíëàäûíìû?
Ñÿáà õàíûì ñåâèíÿðÿê äåäè:
— ×îõ ïàêèçÿ, ÷îõ äà ýþçÿë áèð ñóðÿòäÿ àíëàäûì, õàíûìû áó áàðÿäÿ
òÿáðèê åäèðÿì, ÷öíêè öëéàùÿçðÿòèí ìÿíÿ òàïøûðìàã èñòÿäèéè âÿçèôÿéÿ
ìÿí îí ýöí áóíäàí ãàáàã áàøëàìûøàì.
Ãÿòèáÿ òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Îí ýöí áóíäàí ãàáàã?!
— Áÿëè, äöç îí ýöí áóíäàí ãàáàã.
— ßúÿáà, áó âÿçèôÿíè ñÿíÿ êèì òàïøûðìûøäû?!
— Ìÿíèì ñåâýè ìàúÿðàëàðûíà îëàí ðÿüáÿò âÿ ìàðàüûì.
263

— Àõ øåéòàí ãûç, ñÿíèí áó íÿéèíÿ ëàçûì èäè?
— Áó ìàúÿðà ìÿíÿ ùÿì ìÿíÿâè, ùÿì äÿ ìàääè úÿùÿòäÿí ìÿíôÿÿò
âåðÿúÿêäè. Ìÿí áóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿìèø éàøàéà áèëÿðäèììè?! Éîõñóë
áèð øàèðè ñåâÿí âÿ äþâëÿòëè áèð ñÿðêÿðäÿ òÿðÿôèíäÿí ñåâèëÿí ãûçûí áèð ìÿì-
ëÿêÿòèí ùþêìäàðûíà ÿðÿ ýåòìÿñè ÿí ìàðàãëû áèð ùàäèñÿäèð. ßúÿáà, ìÿí áó
ãÿäÿð ÿëâåðèøëè ùàäèñÿéÿ ñîéóããàíëûëûãëà áàõà áèëÿðäèììè?! Èøÿ áàøëàìà-
üûìûí ñÿáÿáè áóäóð. ßëáÿòòÿ, öëéàùÿçðÿòèí àäûíà Ùöñàìÿääèíäÿí ÿí
ãèéìÿòëè øåéëÿð, íÿ äÿ ãûçûë èñòÿéÿ áèëìÿçäèì. Ëàêèí ìÿêòóá ýÿòèðèá,
ìÿêòóá àïàðìàã èñÿ Ùöñàìÿääèí êèìè àäàìëàð ö÷öí óúóç áàøà ýÿëìÿç-
äè, ùÿð ìÿêòóáó ýÿòèðèá úàâàáûíû àïàðìàã ö÷öí îí ãûçûë ëàçûìäûð.
— Èíäèéÿ ãÿäÿð Ùöñàìÿääèíäÿí íå÷ÿ ãûçûë àëìûñàí?
— Éöç ãûçûë àëìûøàì.
— Äåìÿê êè, îí êÿðÿ ìÿêòóá ýÿòèðèá úàâàáûíû àïàðìûñàí. Úàâàáûíû
êèì éàçûáäûð?
— Öëéàùÿçðÿò éàçìàìûøñà, îíóí ùÿãèð êÿíèçè Ñÿáà éàçìûøäûð. Ïèñ
äÿ éàçìàìûøàì. Ìÿêòóáëàðû âÿ ìÿêòóáëàðûí úàâàáûíû ñÿíÿ ýþñòÿðÿ áè-
ëÿðÿì.
— Ùàçûðäà áó éàçûøìàëàð íÿ âÿçèééÿòäÿäèð?
— Âÿçèééÿò ñîí ìÿðùÿëÿéÿ ÷àòìûøäûð. Ùàçûðäà ìöçàêèðÿ ñèçèíëÿ
Ùöñàìÿääèíèí ýþðöøìÿíèç öçÿðèíäÿ ýåäèð. Áèëìèðÿì, öëéàùÿçðÿò áóíà
ðàçûëûã âåðÿúÿêäèðìè?!
— Ìÿí þçöì ñÿíÿ åëÿ áó âÿçèôÿíè òàïøûðàúàãäûì. Èíäè êè, ñÿí áó èøÿ
áàøëàìûñàí, îíäà ýÿòèðäèéèí ìÿêòóáëàðû âÿ éàçäûüûí úàâàáëàðû ìÿíÿ
âåðìÿëèñÿí, ÷öíêè ìÿíèì îíëàðëà òàíûø îëìàüûì ëàçûìäûð. Ñîíðà Ùöñà-
ìÿääèíèí Ìàùòàá õàíûìà ýþíäÿðäèéè ñåâýè ìÿêòóáëàðûíû äà ìÿíÿ ýÿ-
òèðìÿëèñÿí, ÷öíêè î ìÿíÿ ñåâýè åëàí åòäèéè çàìàí Ìàùòàá õàíûìà äà
ñåâýè ìÿêòóáëàðû éàçûðìûø, áó ýþçÿë áèð âÿñèãÿäèð, ìÿí àíúàã áóíóíëà
Ùöñàìÿääèíè ñàêèò åäÿ áèëÿðÿì.
Ñÿáà õàíûì ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ âóðàðàã ýöëäö âÿ äåäè:
— Ñþç éîõäóð êè, öëéàùÿçðÿò ìÿíèì áó çÿùìÿòëÿðèìè ìöêàôàòñûç
áóðàõìàéàúàãäûð!
Ãÿòèáÿ îíóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè àíëàäû âÿ ÿëèíè éàíûíäàêû ñàíäûüà
ñàëûá éöç ãûçûë äèðùÿì Ñÿáàíûí ãàáàüûíà ãîéäó âÿ äåäè:
— Ñÿíèí áþéöê çÿùìÿòëÿðèí áþéöê áèð ìöêàôàòëà ãàðøûëàíàúàãäûð.
Ùÿëÿëèê áó ãûçûëëàðû àä âÿ òåç ñÿíäÿí èñòÿäèéèì ìÿêòóáëàðû ìÿíÿ ýÿòèð.
Ñÿáà õàíûì ãàëõûá ñåâèíÿ-ñåâèíÿ îòàãäàí ÷ûõäû, Ãÿòèáÿ èñÿ îòóðóá
äöøöíöðäö:
264

— Êèì áèëèð áó øåéòàí áàëàñû úàðèéÿ ìÿíèì þçöìö íÿ ãÿäÿð àäàìûí
àðàñûíäà àëûø-âåðèøÿ ãîéóá ïóë ãàçàíûáäûð?! Ãîé îëñóí, ìÿíèì ñàðàéûì
ö÷öí áåëÿ áèð áàúàðûãëû úàðèéÿ ýöíÿø âÿ ñó êèìè âàúèáäèð. Ìÿí èíäè áèë-
äèì êè, ùþêìäàðà ÿðÿ ýåòìÿê àäè áèð àäàìà ÿðÿ ýåòìÿê êèìè äåéèëäèð,
ñÿí îíóí ùÿì ãàäûíûñàí, ùÿì äÿ ðÿèééÿòèñÿí. Áöòöí áó çèíÿòëÿð, áó
ãèéìÿòëè äàøëàð èñÿ ñÿíèí ö÷öí éàëíûç ÷ÿêèëìÿç áèð éöêäöð.
Ìÿí èíäè áèëäèì êè, ùþêìäàðëàðûí ìÿùÿááÿòè äàèìè ìÿùÿááÿò äå-
éèëäèð. Î, áèðèíúè ýöíëÿð äîäàãëàðûìû äîäàãëàðûíäàí áóðàõìàäûüû ùàëäà,
èíäè èêè ùÿôòÿäèð êè, ìÿíèì àëíûìäàí áåëÿ þïìÿìèøäèð. Ãàäûí ùþêì-
äàðëàð ö÷öí áèð ýåúÿëèéÿ ëàçûìäûð, î äà óøàã äîüóðìàã ìÿãñÿäèëÿäèð.
Ýþðöíöð, áó éàøàéûø äàèìè îëìàéàúàãäûð. Áóíóí ö÷öí ìÿí ÿòðàôûìà
ëàçûìëû âÿ èø áàúàðàí àäàìëàð éûüìàëûéàì, Ùöñàìÿääèí âÿ Ñÿáà õàíûì
Ùÿìÿäàíäà ìÿíÿ ëàçûì îëàúàãëàð.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äöøöíöðêÿí Ñÿáà õàíûì ÿëèíäÿ áèð áàüëàìà îòàüà
äàõèë îëäó, áàüëàìàíû éåðÿ ãîéóá è÷èíäÿí èêè ïàð÷à êàüûç ýþòöðäö, îí-
ëàðäàí áèðèñèíè Ìàùòàá õàíûì Ùöñàìÿääèíÿ, î áèðèñèíè èñÿ Ùöñàìÿääèí
Ìàùòàáà éàçûðäû.
Ñÿáà õàíûì Ìàùòàáûí äèëèíäÿí Ùöñàìÿääèíÿ äöçÿëòäèéè ìÿêòó-
áóíäà éàçûðäû:
“Ìþùòÿðÿì Ùöñàìÿääèí!
Áèð ãûçûí ñÿíèí êèìè áèð ãÿùðÿìàíëà òàíûø îëìàãäàí áþéöê áèð àð-
çóñó îëà áèëÿðìè? Ìÿí ÷îõäàí áÿðèäèð êè, áó àðçóäàéàì, ëàêèí ñÿíèíëÿ
áèëàâàñèòÿ ýþðöøìÿê èñòÿéèðÿì. Íÿùàéÿò, úàðèéÿìëÿ ñÿíÿ áèð ìÿêòóá
ýþíäÿðìÿéÿ úÿñàðÿò åòäèì. Ùÿðýàù Ìàùòàáûí áó àðçóëàðûíà ðÿüáÿò
áÿñëÿéèðñÿíñÿ, ìÿêòóáóí úàâàáûíû éàçûá Ñÿáà õàíûìà âåð.
Ñÿíè ãàíû èëÿ, âèúäàíû èëÿ ñåâÿí Ìàùòàá”.
Ãÿòèáÿ áàøûíû áóëàéàðàã äåäè:

— Ìÿíÿ ëàçûì îëàí Ùöñàìÿääèíèí Ìàùòàáà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáäóð.
Îíó ìÿíèì ö÷öí îõó!
Ñÿáà õàíûì Ùöñàìÿääèíèí Ìàùòàáà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó îõóäó:
“Ñåâèìëè âÿ ìÿùÿááÿòëè Ìàùòàá!

Ìÿí áöòöí þìðöìäÿ áó ãÿäÿð øàä îëìàìûøäûì. Ñÿíèí ìÿêòóáóíó
îõóìàã ìÿíÿ áèð áàéðàìûí íÿøÿñèíè âåðäè. Þçöí òÿñÿââöð åò, ýþçÿë
265

Ìàùòàá, ñåâäèéèí âÿ êþëýÿñèíúÿ èëëÿð óçóíó ñöðöíäöéöí áèð ãûçäàí
ìÿêòóá àëìàã íÿ øÿðÿôëè âÿ óíóäóëìàç áèð áàéðàì äåéèëäèðìè? Ìÿýÿð
ìåéäàíëàðäà, ðÿñìè-êå÷èäëÿðäÿ, ìÿñúèäëÿðäÿ, ìåøÿ âÿ áàü ñÿéàùÿòëÿ-
ðèíäÿ äàëûíúà ýÿçÿí Ùöñàìÿääèíè ýþðìÿìèñÿíìè? Ëàêèí ìÿí ñÿíÿ
éàõûí ýÿëèá ñàëàì âåðìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèðäèì. Áó úÿñàðÿòñèçëèéèí áèð ñÿ-
áÿáè äÿ ìÿíèì ßìèðèí ãûçû Ãÿòèáÿéÿ áàüëû îëäóüóìäóð. ×öíêè ßìèð
áèð íå÷ÿ êÿðÿ: “Ãÿòèáÿ ñÿíèíäèð” — äåéÿ îíó ìÿíèì áîéíóìà áàüëà-
ìûøäûð. Ëàêèí î ãûç ùå÷ âàõò, ìÿíèì ãÿëáèìèí ìöëêöíäÿ ñîëòàíëûã åäÿ
áèëìÿç, ÷öíêè ãÿëáèìèí ïîëàääàí ìþùêÿì îëàí ãàëà ãàïûëàðû îíóí
öçöíÿ áàüëûäûð. Áèð äÿ áóðàñûíû áèëìÿëèñÿí êè, î ùå÷ áèð çàìàí Ìàùòà-
áûí ýþçÿëëèéèíè ÿâÿç åäÿ áèëìÿç. Ñÿíèí ñåâýèí ñóäàí ñàô, ÷è÷ÿêäÿí òÿ-
ìèçäèð. Èúàçÿ âåðñÿéäèí, ìÿí þç àäàìëàðûìû ðàçûëûã àëìàã ö÷öí àòàíûí
éàíûíà ýþíäÿðÿðäèì.
Ñÿíèí Ùöñàìÿääèíèí”.
Ãÿòèáÿ ìÿêòóáó Ñÿáà õàíûìäàí àëûá úèáèíÿ ãîéäó âÿ äåäè:
— Áó ìÿêòóá ìÿíèìëÿ Ùöñàìÿääèí àðàñûíäà áàøëàíàí èõòèëàôû ùÿëë
åòìÿê ö÷öí éåýàíÿ âàñèòÿäèð. Ìàäàì êè, î þçö ö÷öí áèð ñåâèìëè ãûç àõ-
òàðûðäû, ìÿíèì äÿ øàèðäÿí öìèäèìè êÿñÿíäÿí ñîíðà áàøãàñûíà ÿðÿ ýåò-
ìÿéÿ èõòèéàðûì âàð. Èíäè Ùöñàìÿääèíèí ìÿíÿ éàçäûüû áèðèíúè ìÿêòóáó
îõó!
Ñÿáà õàíûì Ùöñàìÿääèíèí Ãÿòèáÿéÿ éàçäûüû ìÿêòóáó ÷ûõàðûá
îõóäó:
“Ìþùòÿøÿì Ìÿëÿêÿ!
Ñÿí äàèìà îëäóãúà ìÿüðóð èäèí, áó ýöí õîøáÿõòëèê ñàéäûüûí èçäè-
âàú ñÿíèí ö÷öí ÿáÿäè áèð áÿäáÿõòëèéÿ ñÿáÿá îëàúàãäûð. Ìÿí ñÿíÿ î
çàìàí äåìèøÿì, éåíÿ äÿ äåéèðÿì: ñÿí ìÿíèì îëìàñàí, ùå÷ êÿñèí äÿ
îëìàéàúàãñàí, ñÿíèí ìÿëÿêÿëèéèí äÿ î ãÿäÿð óçóí ÷ÿêìÿéÿúÿêäèð.
Ñÿí íÿéÿ àëäàíûá, èêè-ö÷ ãàäûíû îëàí Àòàáÿéÿ ÿðÿ ýåòäèí? Èíäè áöòöí
ùÿéàòûí ãûñãàíúëûã, êÿäÿð âÿ ýþç éàøëàðû è÷èíäÿ êå÷ìÿéÿúÿêäèðìè? Ñÿí
øàèðäÿí ìÿùðóì îëäóüóíó çàìàí ìÿíÿ öìèä âåðìèøäèíñÿ äÿ, éåíÿ äÿ
âÿôàñûç ÷ûõäûí, âÿäÿëÿðÿ âÿôà åòìÿäèí. Ëàêèí áèð ýöí ñÿí ìÿíè àõòàðà-
úàãñàí. Ìÿí íÿèíêè òÿê ñÿíÿ, åëÿ äÿ ñÿíèí àòàíà ëàçûì îëàí áèð àäàì
èäèì. Ùÿð ñþçö ìÿêòóáóìäà éàçà áèëìÿäèì, öç-öçÿ ýþðöøìÿê ìöì-
êöí îëñàéäû, îíëàðûí ùàìûñûíû ñÿíÿ äåéÿðäèì.
Ùöñàìÿääèí”.
266

Ìÿêòóá îõóíóá ãóðòàðàíäàí ñîíðà Ãÿòèáÿ Ñÿáà õàíûìäàí ñîðóøäó:
— Ñÿí îíó òàïûá ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðÿ áèëÿðñÿíìè?
Ñÿáà õàíûì áèð àç ÿçèëèá-áöçöëÿíäÿí ñîíðà:
— ßëàúûì íÿäèð? — äåäè. — Ìÿëÿêÿ áóéóðàíäàí ñîíðà ýþéäÿ äÿ îëñà
åíäèðèá ýÿòèðìÿëèéÿì.
— Åëÿ èñÿ äàùà äàéàíìà. Àòàáÿé Øèðâàíäàí ãàéûòìàìûø îíó ñàðàéà —
ìÿíèì ùöçóðóìà ÷àüûðìàëûñàí.
— Áÿëêÿ ñàáàù, éà áèðèñè ýöí ãàéûòäû.
— Ñàáàù, áèðèñè ýöí íÿäèð, áèð ñààòà Ùöñàìÿääèí áóðàäà îëàúàãäûð.
— Áó òåçëèêäÿ îíó ñÿí ùàðàäàí òàïàúàãñàí?
— Àõòàðìàã ëàçûì äåéèë, î ìÿíèì éàëàí õÿáÿðëÿðèìè àëìàã ö÷öí áó
ýöí Çÿððàáõàíà ìåéäàíûíäàêû ÷èíàðëàðûí àëòûíäà äîëàøûá ìÿíè ýþçëÿéèð.
Ñÿáà õàíûì ãàëõûá ýåòäè, Ãÿòèáÿ èñÿ ìÿøøàòÿëÿðè ÷àüûðûá ýåéèí-
ìÿéÿ âÿ áÿçÿíìÿéÿ áàøëàäû. Áÿçÿäèëìÿ èêè ñààòäàí àðòûã ÷ÿêäè. Íÿ-
ùàéÿò, Ñÿáà õàíûì è÷ÿðè äàõèë îëóá Ùöñàìÿääèíèí äÿùëèçäÿ îíó ýþçëÿ-
äèéèíè õÿáÿð âåðäè.
Ãÿòèáÿ ãàëõäû âÿ:
— Àòàáÿé áóðàäà éîõäóð, ùÿëÿëèê áó äà êèôàéÿòäèð, — äåéÿðÿê ìÿø-
øàòÿëÿðè îòàãäàí ÷ûõàðòäû.
Ùöñàìÿääèí è÷ÿðè ýèðäè, ñàëàì âåðìÿäè, Ãÿòèáÿ èñÿ áóíó àëäûðìà-
éàðàã:
— ßëåéêÿññÿëàì, ìþùòÿðÿì Ùöñàìÿääèí, ýÿë îòóð! — äåäè.
Ùöñàìÿääèí êå÷èá áèð òÿðÿôäÿ îòóðäó, Ãÿòèáÿ èñÿ îíóí Ñÿáà õà-
íûìëà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó îíà ýþñòÿðèá íÿñèùÿòâåðèúè áèð òþâð èëÿ äåäè:
— Áó êàüûçû Ñÿáà õàíûìà âåðÿí ñÿíñÿíìè?
— Áÿëè, ìÿí éàçìûøàì.
— Áåëÿ áèð ìÿêòóáó àíúàã àäè ãûçëàðà éàçìàã îëàð. Îíó áèð ìÿì-
ëÿêÿòèí ìÿëÿêÿñèíÿ éàçìàã åòèíàñûçëûã âÿ ùþðìÿòñèçëèêäèð.
— Èëëÿð óçóíó åòèíà åäèá ùþðìÿòëÿð áÿñëÿìÿéèìÿ ãàðøû íÿ êèìè áèð
ìöêàôàò àëäûì?
— Äàèìà àëäàòäûüûí áèð ãûçäàí ñÿí íÿ êèìè áèð ìöêàôàò ýþçëÿéèð-
äèí?!
— Ìÿí êèìè àëäàòìûøàì?
— ßìèð Èíàíú ãûçû Ãÿòèáÿíè, ñÿíèí ãàðøûíäà îòóðàí ãûçû, ùàçûðêû ìÿ-
ëÿêÿíè.
Ùöñàìÿääèí åòèðàçëà äåäè:
— Ñÿí éåíÿäÿìè áþùòàí âÿ èôòèðàëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿäèí?
267

— Ìÿí ùå÷ áèð âàõò áþùòàí âÿ èôòèðà äåìÿéè ñåâìÿðÿì, ëàêèí ÿëèìäÿ
äÿëèë îëäóüó çàìàí ùÿãèãÿòè ùÿð êÿñèí öçöíÿ ñþéëÿìÿêäÿí óòàíìàðàì.
— Ñÿíèí ÿëèíäÿ íÿ êèìè áèð äÿëèë îëà áèëÿð?!
— Ýÿë êå÷ìèøëÿðäÿí äàíûøìàéàã, ÷öíêè ñÿí ìÿíèì éàíûìäà ìö-
ãÿññèðñÿí. Ìÿí ñÿíè áóðà òÿãñèðëÿíäèðìÿê ö÷öí éîõ, áàðûøìàã ö÷öí
÷àüûðìûøàì. Ìÿí êå÷ìèø äîñòëóüóí äàâàì åòäèðèëìÿñè ö÷öí ñÿíèíëÿ
äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Ñÿí ýþçÿëúÿñèíÿ áèëèðñÿí êè, áó èçäèâàú áèð ìÿ-
ùÿááÿòèí éîõ, áèð ñèéàñÿòèí íÿòèúÿñèäèð. Íÿ åäÿ áèëÿðäèì? Øàèð ìÿíèì
ìÿùÿááÿòèìÿ ãèéìÿò ãîéìàäû. Ñÿí äÿ áàøãà îéóí îéíàäûí.
— Ìÿí ñÿíèíëÿ ùàíñû îéóíëàðû îéíàäûì?
— Ñÿíèí äèëèí ìÿíÿ ñåâýè åëàí åäèð, ãÿëáèí èñÿ Ìàùòàá õàíûìëà îé-
íàéûðäû.
— Ìÿíèì ãÿëáèì Ìàùòàá õàíûìëà?!
— Áÿëè, Ìàùòàá õàíûìëà! Ñÿí åëÿ áèëèðäèí êè, Ìàùòàá õàíûìà ýþí-
äÿðäèéèí ìÿêòóáëàðû Úàùàíáàíó õàíûì ìÿíÿ ýþíäÿðìèðäè?!
Ãÿòèáÿ áó ñþçäÿí ñîíðà ÿëèíè áàëàúà ñàíäûüà òÿðÿô àïàðûá îíóí
Ìàùòàá õàíûìà éàçäûüû ìÿêòóáó ÷ûõàðûá þçöíÿ ýþñòÿðäè.
— Áó ìÿêòóá ñÿíèí þç ÿëèíëÿ éàçûëìàìûøäûðìû? Áó èìçà ñÿíèí èìçàí
äåéèëäèðìè? Ñÿí áó ìÿêòóáó éàçäûüûí çàìàí ùÿëÿ Àòàáÿé Ýÿíúÿéÿ ýÿë-
ìÿìèøäè, øàèð èñÿ ìÿíè ðÿää åëÿìèøäè. Ìÿí ñÿíè éàíûìà ÷àüûðûá ãÿëáèìè
à÷ìàã èñòÿðêÿí Ìàùòàáà éàçäûüûí ìÿêòóá ÿëèìÿ ÷àòäû. Èíäè þçöí ìöùà-
êèìÿ åò, ìÿíäÿí ñÿíÿ ãàðøû áèð ùàãñûçëûã áàø âåðäèìè? Äå ýþðöì, ìÿí
ñÿíÿ àðõàëàíûá Àòàáÿéèí òÿêëèôèíè ðÿää åäÿ áèëÿðäèììè? Ñÿí ìÿíèì éå-
ðèìäÿ îëñàéäûí, áèð äàùà ìÿíè éàíûíà ÷àüûðûá äàíûøìàã èñòÿðäèíìè?
Ùöñàìÿääèí ñàêèò îëäó, äàùà äàíûøìàäû, ÷öíêè Ìàùòàá õàíûìà
éàçäûüû ìÿêòóá îíóí òÿãñèðëÿðèíè èñáàò åäÿúÿê áþéöê áèð âÿñèãÿ èäè.
Àðòûã Ùöñàìÿääèí þç ãÿëáèíäÿ Ñÿáà õàíûìà ëÿíÿò éàüäûðàðàã äåéèðäè:
“Àëëàù Ñÿáàíûí åâèíè éûõñûí, ìÿíèì õîøáÿõòëèéèìè ÿëèìäÿí àëäû,
ìÿíèì èëÿ Ìàùòàá õàíûì àðàñûíäàêû ñåâýè ÿëàãÿñèíè äöçÿëäÿí î ùà-
ðàìçàäÿ úàðèéÿ îëäó”.
Ùöñàìÿääèí óòàíäûüûíäàí áàøûíû ãàëäûðûá Ãÿòèáÿíèí öçöíÿ áàõà
áèëìèðäè, íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ èðÿëè ýÿëèá îíóí ÿëèíè ÿëèíÿ àëäû âÿ ÷îõ ñî-
éóãúàñûíà äåäè:
— Ìÿíèì äîñòóì, ìÿí ñÿíè êå÷ìèø ýöíàùëàðûí ö÷öí òþùìÿòëÿíäèð-
ìÿéÿ ÷àüûðìàìûøàì. Ñÿíè, ýÿëÿúÿéèìèç áàðÿñèíäÿ òÿäáèð òþêìÿéÿ ÷à-
üûðìûøàì. Èíäè ìÿíè äèíëÿìÿéÿ ðÿüáÿòèí âàðäûðìû? À÷ûã ñþéëÿ, ìÿíÿ
îëàí ìÿùÿááÿòèí áèð çÿððÿ äÿ îëñà ãÿëáèíäÿ ãàëûáìû?
268

Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí ÿëèíè äþøöíÿ áàñàðàã ñÿñëÿíäè:
— Ãÿòèáÿ, ñÿíèí ýþçëÿðèíÿ àíä è÷èðÿì, î ìÿùÿááÿò éåíÿ äÿ ãàëûð, î,
ìÿí þëÿíÿ ãÿäÿð ñþíìÿéÿúÿêäèð.
— Ìÿí áóíó áèëèðäèì, áóíóí ö÷öí äÿ ñÿíè éàíûìà ÷àüûðìàüà úÿñà-
ðÿò åòäèì. Áèçèì èêèìèç äÿ ýÿíúèê, öìèäèí ãàïûñû èñÿ ùå÷ êÿñèí öçöíÿ
áàüëû äåéèë, ýÿë ÿë-ÿëÿ âåðèá ÷àëûøàã. Ìåéäàíûìûç îëäóãúà ýåíèøäèð, áèç
èíäè áèð Ýÿíúÿ ìèãéàñûíäà äåéèë, áöòöí Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòè äàèðÿñèíäÿ
èø ýþðÿ áèëÿðèê. Ñÿí îíó áèë êè, ìÿí ñÿíè Ùÿìÿäàíà àïàðìàã ö÷öí Àòà-
áÿéäÿí èúàçÿ àëàúàüàì.
— Ñÿí ìÿíè Ùÿìÿäàíà áèð ìÿùáóñ êèìè àïàðìàãìû èñòÿéèðñÿí? Ñÿí
áóíóíëà þç àòàíûí éàõàñûíû ìÿíèì ÿëèìäÿí ãóðòàðìàãìû èñòÿéèðñÿí?!
— Éîõ, ñÿíè áèð ìÿùáóñ êèìè éîõ, áèð àäëû-ñàíëû ñÿðêÿðäÿ êèìè ïàé-
òàõòà àïàðìàã èñòÿéèðÿì. Îðàäà ìÿí àíúàã ñÿíè òàíûéàúàüàì âÿ ñÿíÿ
àðõà âåðÿúÿéÿì. Àòàìûí ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ, ñÿíèí î áàðÿäÿ äöøöí-
ìÿéèí òàìàìèëÿ éåðñèçäèð. Ìÿí þçöì ðèçà âåðìÿñÿéäèì, î ìÿíè ùå÷
êÿñÿ ÿðÿ âåðÿ áèëìÿçäè. Þç òÿãñèðèí ñÿáÿáèíÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿíèí èí-
òèãàìûíû áàøãàëàðûíäàí àëìàüà ùàãëû äåéèëñÿí. Ìàùòàá ö÷öí éàçäûüûí
ìÿêòóá ìÿíèì ÿëèìÿ ÷àòìàñàéäû, Àòàáÿé äåéèë, Áàüäàä õÿëèôÿñè äÿ
ýÿëñÿéäè, áó èø áàø òóòìàéàúàãäû. Äå ýþðöì, èíäè ìÿíÿ èíàíäûí êè?
Ùöñàìÿääèí áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
— Áÿëè, èíàíäûì! — äåäè.
Ãÿòèáÿ áó ñþçäÿí ðàçû ãàëäûüû ö÷öí ñîðóøäó:
— Ñÿíÿ áèð ùÿäèééÿ âåðñÿì ãÿáóë åäÿðñÿíìè?!
— Áó èëòèôàò ýþçÿë ãûçûí þçöíäÿí àñûëûäûð.
Ãÿòèáÿ áóíó äåéÿðÿê äîäàãëàðûíû Ùöñàìÿääèíÿ óçàòäû, ñîíðà Ùö-
ñàìÿääèí îíó áóðàõìàã èñòÿìÿäèéèíäÿí Ãÿòèáÿ ýåðè ÷ÿêèëèá:
— Äàëûñû ñîíðà! — äåäè.
ÃÖÒËÖÜ ÈÍÀÍÚ
Ãÿòèáÿ õàòóí îüëàí äîüäó. Óøàüûí áèð àéû òàìàì îëàí ýöíö Àòàáÿé
ïàéòàõòûíäà áþéöê øÿíëèêëÿð áàøëàíìûøäû. Ùÿìÿäàí øÿùÿðè áàøäàí-
áàøà ÷è÷ÿêëÿð âÿ ÿëâàí ýöëëÿð èëÿ áÿçÿíìèøäè. Êöëåéèí ãàëàñûíûí äèâàð-
ëàðû öçÿðèíÿ òàõûëàí ìèíëÿðúÿ ôÿíÿðëÿð âÿ àëîâëó ìÿøÿëëÿð îí ñÿêêèç
âåðñòëèê ìÿñàôÿíè ÿùàòÿ åäÿí åíèø-éîõóøëó øÿùÿðè ýöíäöç êèìè èøûãëàò-
ìûøäû. Øÿùÿðèí îðòàñûíäàêû Áàáà Òàùèðèí ìÿãáÿðÿñèíäÿí øÿùÿðÿ áàõûë-
269

äûüû çàìàí èíñàíûí ôèêðè óçàã òàðèõëÿðÿ ãàéûäûðäû. Îä è÷èíäÿ ïàðëàéàí
øÿùÿð, ÛÛ Êåéõîñðîâóí Ìèäèéà èìïåðàòîðó Àñòèéàãûí ïàéòàõòûíà ýèðäèéè
çàìàíû âÿ òàðèõèí ìÿøùóð ßêáàòàíûíû éàíäûðäûüûíû õàòûðëàäûðäû. ßëâÿíä
äàüûíûí ÿòÿêëÿðèíäÿ éàíàí ìÿøÿëëÿðèí øþëÿñè èêè ôÿðñÿíý ìÿñàôÿäÿí
èìàìçàäÿ Ùöñåéíèí ìÿãáÿðÿñèíè èøûãëàíäûðûð âÿ äÿìèð øÿáÿêÿëè ïÿíúÿ-
ðÿäÿí è÷ÿðè ýèðìÿêëÿ ìÿðìÿð ñöòóíëàð àðàñûíäà ó÷óøàí ýåúÿ ãóøëàðûíûí
ðàùàòëûüûíû ïîçóðäó. Øÿùÿðèí áó áàøûíäàí î áèðè áàøûíà ÷ÿêèëÿí èïèí áèð
óúó Äÿúúàíÿ ìÿãáÿðÿñè, î áèðè óúó èñÿ øÿùÿðèí úÿíóáóíäàêû Èñìàéûë
ìÿãáÿðÿñèíäÿêè ìèíàðÿéÿ áàüëàíìûøäû. Èïèí öïåðèíÿ äöçöëÿí ÿëâàí ôÿ-
íÿðëÿð, ýþéäÿí éåðÿ ÿëâàí ðÿíýëè óëäóçëàðûí àõûá ýÿëäèéèíè õàòûðëàäûðäû.
Ãÿòèáÿ, Àòàáÿé ñàðàéûíûí óúà êþøêöíäÿ îòóðóá îüëóíóí äîüóëìàñû
ýöíöíöí øÿðÿôèíÿ äöçÿëÿí ÷ûðàüáàíëûüà áàõûðäû. Ëàêèí îíó íÿ áó òÿí-
òÿíÿ, íÿ äÿ îüëóíóí äîüóëìàñû øàäëàíäûðìûðäû. ×öíêè î, þçöíöí âÿ îü-
ëóíóí ýÿëÿúÿéèíäÿí ÿìèí äåéèëäè. Åéíè çàìàíäà Ãÿòèáÿ, Ãûçûë Àðñëàí-
ëà Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä àðàñûíäà ìþâúóä îëàí ÿëàãÿäÿí äÿ ðàçû ãàëà
áèëìèðäè. ×öíêè Ãÿòèáÿ Ãûçûë Àðñëàíäàí Àòàáÿéÿ ýÿëÿí ìÿêòóáëàðû ýèç-
ëèíúÿ ýþòöðöá îõóäóüó çàìàí Ãûçûë Àðñëàíûí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ
ìöðàúèÿòëÿ éàçäûãëàðûíû õàòûðëàéûðäû:
“Õàëãûí àüçûíû éóììàã îëìóð, ñèçèí ãàéûíàòàíûçûí ùÿðÿêÿòëÿðè, Øè-
ìàëè Àçÿðáàéúàíäà äÿùøÿòëè öñéàíëàðûí ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð. Ùÿð
êÿñèí àüçûíäàí ìÿìëÿêÿòäÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí äåéèë, Ãÿòèáÿ õàòó-
íóí ùþêìäàð îëäóüó ñþçöíö åøèòìÿê îëóð. Éàõøû îëàðäû êè, ãûø ýèðìÿ-
äÿí áèð äàùà Àçÿðáàéúàí òÿðÿôëÿðèíÿ ñÿéàùÿòÿ ÷ûõàéäûíûç, ùàçûðäà
ìÿìëÿêÿòäÿ èñëàùàò àïàðìàã ö÷öí ÿëèìèçäÿ ýåíèø èìêàíëàð âàðäûð.
Ëàêèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíëà Øèìàëè Àçÿðáàéúàí àðàñûíäàêû ÿëàãÿñèçëèéè
ùå÷ áèð âÿúùëÿ ëÿüâ åäÿ áèëìèðÿì. ×öíêè Ãÿòèáÿ õàòóíóí àòàñû áóíà
èìêàí âåðìèð”.
Ãÿòèáÿ ùÿì àòàñûíûí, ùÿì äÿ þçöíöí ýÿëÿúÿéèíäÿí ãîðõó ÷ÿêèðäè.
Î, Ãûçûë Àðñëàíûí Àòàáÿéÿ éàçäûüû òÿíãèäëÿðäÿí ðàçû ãàëìûðäû. Àòà-
áÿé Ìÿùÿììÿäèí áó êèìè òÿíãèäëÿðÿ ãàðøû ñîéóããàíëûëûãëà ùÿðÿêÿò åò-
ìÿñè âÿ áóíëàðäàí àúûüû ýÿëìÿìÿñè äÿ Ãÿòèáÿíèí ãÿëáèíäÿ úöðáÿúöð
øöáùÿëÿðÿ âÿ äöøöíúÿëÿðÿ ñÿáÿá îëóðäó.
Áÿçÿí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ãÿòèáÿíèí òÿêèäè âÿ òÿëÿáëÿðè öçÿðèíÿ
Ãûçûë Àðñëàíà ôÿðìàí ýþíäÿðèðäèñÿ äÿ, ëàêèí áó, Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèí-
äÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäëÿ
Ãûçûë Àðñëàí àðàñûíäà ýèçëè áèð ðàçûëàøìà îëäóüóíäàí âÿ áó òÿíãèäëÿðèí
Àòàáÿéèí þç òàïøûðûüû èëÿ éàçûëìàñûíäàí øöáùÿëÿíèðäè.
270

Ãÿòèáÿ ÷îõ äÿðäëè èäè, îíóí ñÿðÿíúàìûíäà îëàí áöòöí èìêàíëàð îíó
ðàçû ñàëìûðäû. Î ÿââÿëëÿð äîüìàüûíû ýþçëÿéèðäè, îüëàí äîüàíäàí ñîíðà
þç òÿëÿáëÿðèíè ãÿòè âÿ úèääè áèð ñóðÿòäÿ Àòàáÿéèí ãàðøûñûíà ãîéìàüû ãÿ-
ðàðà àëìûøäû.
Áó ýåúÿ Ãÿòèáÿ íÿ îëóðñà îëñóí þç ñþçëÿðèíè Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ
äåìÿê èñòÿéèðäè. Ëàêèí Ãÿòèáÿíèí òÿëÿáëÿðè ÷îõ áþéöê èäè, Àòàáÿé òÿ-
ðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿúÿéèíÿ þçö äÿ èíàíà áèëìèðäè.
Ýåúÿäÿí ÷îõ êå÷ìèøäè. Ãÿòèáÿ õàòóí ÷ûðàüáàíëûüûí òàìàøàñûíäàí
ãàëõûá Àòàáÿé ñàðàéûíûí àéíàáÿíä ñàëîíóíà ýèðäè. Äÿðùàë úàðèéÿëÿð îíó
àðàëûüà àëàðàã ëèáàñ îòàüûíà ýÿòèðäèëÿð.
Àòàáÿé èñÿ ñàëîíäà äîëàøûá Ùÿìÿäàí ãàçèñèíè âÿ Ùÿìÿäàí ÿéàí-
ëàðûíû ýþçëÿéèðäè. Îíëàð Àòàáÿéèí îüëóíà àä ãîéìàã ö÷öí ñàðàéà äÿâÿò
åäèëìèøäèëÿð. Áèð àçäàí, ãàáàã ãàçè, îíóí äàëûíúà äà Ùÿìÿäàí ÿéàíëàðû
âÿ áþéöê ðöòáÿëè ùþêóìÿò ìÿìóðëàðû, — âÿçèðëÿð âÿ âÿêèëëÿð ñàëîíà
äàõèë îëäóëàð.
Àòàáÿéèí îüëóíó ñàëîíà ýÿòèðìÿê ö÷öí ëÿëÿíèí îòàüûíà àäàì ýþí-
äÿðèëäè. Àç ñîíðà éöç íÿôÿðäÿí èáàðÿò áèð äÿñòÿ — úàðèéÿ âÿ êÿíèçëÿð ñà-
ëîíà äàõèë îëäóëàð. Ëàêèí óøàã ëÿëÿíèí éîõ, Ñÿáà õàíûìûí ãóúàüûíäà
èäè, ÷öíêè ëÿëÿéÿ âåðèëÿúÿê ùÿäèééÿíèí Ñÿáà õàíûìà âåðèëìÿñè ö÷öí
Ãÿòèáÿ áèð íå÷ÿ ñààò ÿââÿë Àòàáÿéëÿ äàíûøìûøäû.
Ùàìû àéàüà ãàëõäû. Ñÿáà õàíûì èðÿëè ýÿëèá óøàüû ãàçèíèí ãóúàüûíà
âåðäè. Ãàçè äóà îõóéóá, ÿëèíè óøàüûí àëíûíà ÷ÿêÿíäÿí âÿ òÿçÿ ìþâëóäó
òÿáðèê åòäèêäÿí ñîíðà èðÿëè ýÿëèá óøàüû Àòàáÿéèí ãóúàüûíà âåðäè âÿ äåäè:
— Òÿçÿ ìþâëóäóí àäû ùàããûíäà èõòèéàð àòà-àíàíûíäûð!
Àòàáÿé úàâàá âåðäè:
— Ìÿí óøàüà Ãöòëöü àäû âåðìèøÿì, ìÿëÿêÿ äÿ þç òàéôàëàðûíûí íÿ-
ñèëáÿíÿñèë äàøûäûüû Èíàíú àäûíû ÿëàâÿ åòìèøäèð. Ùÿðýàù ãàçè úÿíàáëàðû äà
èúàçÿ âåðñÿéäè, óøàüû áóíäàí ñîíðà Ãöòëöü Èíàíú ñÿñëÿðäèê.
Ãàçè éåíÿ äóà îõóäó:
— Õóäàâÿíäè-àëÿì Ãöòëöü Èíàíúû ÿëàùÿçðÿòÿ ÷îõ ýþðìÿñèí âÿ Åë-
äÿíèç õàíÿäàíûíûí þìðöíö ìèí èëëÿðÿ éåòèðìÿê ö÷öí äîüóëàí ìöáàðÿê
ìþâëóäó þç ùèôç âÿ ùèìàéÿòèíäÿ éàøàòñûí!
Ãàçè áó äóàëàðû îõóäóüó çàìàí Àòàáÿé äèããÿòëÿ óøàüûí öçöíÿ áà-
õûðäû. Óøàã ÷îõ êèíëè âÿ ãàøãàáàãëû èäè. Àòàáÿé óøàüûí ÷þùðÿñèíäÿí àë-
äûüû òÿñèðäÿí î ãÿäÿð äÿ éàõøû ôàë âóðìàäû, þç-þçöíÿ:
“Òàìàìèëÿ àíàñûíûí éîëóíó ýåäÿúÿêäèð. Áàðûøìàç áèð ÷þùðÿñè
âàðäûð” — äåäè.
271

Àòàáÿé óøàüû ãàéòàðûá Ñÿáà õàíûìûí ãóúàüûíà âåðäèéè çàìàí îíà
áèð êàüûç äà âåðäè. Êàüûçäà: “Ñÿáà õàíûìà õÿçèíÿäÿí áåø éöç ãûçûë âå-
ðèëñèí” — äåéÿ éàçûëìûøäû. Àòàáÿéèí ÿìðèëÿ ãàçèíèí ÷èéíèíÿ áþéöê áèð
õÿëÿò ñàëûíäû, ñîíðà äà áèð êèñÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ îíà ìèí äèðùÿì ãûçûë ïóë
âåðäèëÿð.
Àòàáÿé áóíäàí ÿëàâÿ Ùÿìÿäàí ôÿãèðëÿðèíÿ îí áåø ìèí ãûçûë åùñàí
åäèëìÿñèíÿ ÿìð âåðäè âÿ òÿçÿ ìþâëóäóí ìöíàñèáÿòèëÿ áèð íå÷ÿ úàìå-
íèí âÿ ìÿãáÿðÿíèí òÿìèð åäèëìÿñè ö÷öí þç âÿçèðèíÿ ÿìð âåðäè. Îíëàðà:
ßáöäúúàíÿéèèí ñàðèí, Ìóñà Êàçûìûí îüëó Èñìàéûëûí, ßëèééöëíÿüèíèí
îüëó Ùÿñÿíèí, Áàáà Òàùèðèí, Øåéõöë Ñåéèä ßëè âÿ Õàúÿ ßáöëéÿãóáóí
ìÿãáÿðÿëÿðèíèí òÿìèð åäèëìÿñèíè òàïøûðäû.
Ñàëîí áîøàëäû. Ñÿáà õàíûì éåíÿ äÿ óøàüû ýþòöðöá úàðèéÿëÿðèí âÿ
êÿíèçëÿðèí ìöøàéèÿòèëÿ áåøèê îòàüûíà àïàðäû. Ãÿòèáÿ õàòóí äÿðùàë Ñÿáà
õàíûìû ãàðøûëàéûá îíóí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
— Àòàáÿé óøàüû þïäöìö?
Ñÿáà õàíûì éàâàøäàí úàâàá âåðäè:
— Óøàüû þïìÿäè, ëàêèí îíóí öçöíÿ äèããÿò âÿ òÿÿúúöáëÿ áàõäû.
Ñÿáà õàíûìûí âåðäèéè áó õÿáÿð Ãÿòèáÿíèí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ
ãàðøû áÿñëÿäèéè øöáùÿëÿðèíè áèð äàùà ãàéíàòäû. Éåìÿê îòàüûíà êå÷ìÿê
ëàçûì èäè, ÷öíêè Àòàáÿé îíó ýþçëÿéèðäè. Êÿíèçëÿð, úàðèéÿëÿð îíó éåìÿê
îòàüûíà éîëà ñàëäûüû çàìàí Àòàáÿé àéàã öñòöíäÿ äóðóá Ãÿòèáÿíè ýþç-
ëÿéèðäè. Àòàáÿé Ãÿòèáÿíè ýþðäöéö çàìàí èðÿëè ýÿëèá ÿëèíäÿí þïäö:
— Ìÿëÿêÿíè òÿáðèê åäèðÿì. Îüóë äîüäóüóí ö÷öí àòàìûçäàí ãàëàí
ìÿøùóð ìàëèêàíÿìèçè ñÿíÿ áàüûøëàéûðàì. Åëäÿíèç ìàëèêàíÿñè Ùÿìÿ-
äàí âÿ Ñîëòàíèééÿ àðàñûíäà ÿí ýþçÿë, ÿí ñÿôàëû áèð éàéëàãäûð. Ðÿùìÿò-
ëèê àòàì Åëäÿíèç Ðöáàòûíû éàçûã àíàìûç ö÷öí ñàëäûðìûøäû. Èíäè èñÿ àòà-
ìûçûí íÿñëèíè äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí áèçè øàäëàíäûðìûø Ãöòëöü Èíàíúûí
ýþçÿë âÿ íÿúèá àíàñûíà áàüûøëàéûðàì. Ãàðäàøûì Ãûçûë Àðñëàí Ãöòëöü
Èíàíúûí äîüóëäóüóíó åøèäÿíäÿí ñîíðà áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìèøäèð. Áàõ
íÿ ýþçÿë éàçûð:
“Åëäÿíèç õàíÿäàíûíà òÿçÿ áèð ÷è÷ÿê áàüûøëàéàí ùÿøÿìÿòëè ìÿëÿ-
êÿéÿ áöòöí Àçÿðáàéúàíäà ÷è÷ÿêëÿðè èëÿ ìÿøùóð îëàí Ñåéèäàáàä êÿíäèíè
áàüûøëàéûðàì. Áó êÿíä þç ùàâàñû èëÿ ìÿøùóðäóð. Áó êÿíä Óúàí éàéëà-
ñûíûí äþðä ôÿðñÿíý ìÿñàôÿñèíäÿäèð”.
Àòàáÿé áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà èêè ãÿáàëÿ ÷ûõàðûá Ãÿòèáÿ õàòó-
íóí ãàðøûñûíà ãîéäó. Îíëàðäàí áèðèñè Åëäÿíèç Ðöáàòûíûí, èêèíúèñè èñÿ
Ãûçûë Àðñëàíûí ùÿäèééÿ åòäèéè Ñåéèäàáàäûí ãÿáàëÿñè èäè.
272

Ãÿòèáÿ õàòóí ãÿáàëÿëÿðè àëûá áèð òÿðÿôÿ àòäû âÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí
éåìÿê ñöôðÿñèíèí áàøûíà êå÷äè.
Ãÿòèáÿ õàòóíóí áó åòèíàñûç ùÿðÿêÿòè Àòàáÿéè òÿáèè ùàëûíäàí ÷ûõàð-
äû. Ëàêèí îíà ñöôðÿ öñòöíäÿ ùå÷ áèð øåé äåìÿê èñòÿìÿäè. Éàëíûç Ãÿòè-
áÿíèí àúûãëû ÷þùðÿñèíÿ áàõäûüû çàìàí áèð ñààò áóíäàí ÿââÿë ýþðäöéö
óøàüûí àúûãëû âÿ êèíëè ÷þùðÿñè äÿ ýÿëèá îíóí ýþçöíöí ãàðøûñûíäà äóðóð-
äó. Øàì éåìÿéè ãóðòàðäû. Ãÿòèáÿ äóðóá ýåòìÿê èñòÿðêÿí, ùÿäèééÿ âå-
ðèëìèø ãÿáàëÿëÿðÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè, íÿùàéÿò, Àòàáÿé Ãÿòèáÿéÿ ìö-
ðàúèÿò åòäè:
— Ìÿëÿêÿ èêè ùþêìäàð òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ùÿäèééÿëÿðè þçö ö÷öí
ëàéèã áèëìÿäèìè?!
Ãÿòèáÿ àúûãëû ãàøëàðûíû áèð-áèðèíÿ ÷àòûøäûðûá úàâàá âåðäè:
— Ìÿí î ùÿäèééÿëÿðè ùÿãèð ùåñàá åòìèðÿì, î ùÿäèééÿëÿð îëäóãúà
áþéöêäöð. Ëàêèí îíëàð ìÿíèì ö÷öíäöð. Òÿçÿ äîüóëàí óøàã ö÷öí ëàéèã
äåéèëäèð. Ìàäàì êè, óøàüûí Åëäÿíèç õàíÿäàíûíû äàâàì åòäèðìÿéÿ ñÿëà-
ùèééÿòè âàðäûð, î çàìàí áóíó ãåéä åòìÿê ëàçûì èäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ôèêðÿ ýåòìèøäè. Áó ãàäûíëà éàøàìàã ìöìêöí
îëìàäûüûíû äöøöíöðäö, ÷öíêè î, áó ùÿéàòäàí ðàçû äåéèëäè, î þçöíÿ âåðè-
ëÿí ñÿëàùèééÿò âÿ ùþðìÿòè êèôàéÿò ùåñàá åòìèð âÿ îíóíëà ãÿíàÿòëÿíìèð-
äè. Àòàáÿé ãÿëáèíäÿ Ãÿòèáÿéÿ åâëÿíäèéèíè áþéöê âÿ ñèéàñè áèð ñÿùâ ùåñàá
åäèðäè. Î þç ãÿëáèíäÿ áó ãàäûíäàí âÿ îíóí îüëóíäàí ìÿìëÿêÿòèí áþéöê
áÿäáÿõòëèéÿ äö÷àð îëàúàüûíû äöøöíöð âÿ þç-þçöíÿ ëÿíÿò îõóéóðäó.
Àòàáÿé ôèêèðëè-ôèêèðëè Ãÿòèáÿäÿí ñîðóøäó:
— Áèð àéëûã óøàüû áóíäàí àðòûã ãåéä åòìÿê ìöìêöí èäèìè? Ñÿíúÿ,
Ùÿìÿäàí ôÿãèðëÿðèíÿ âåðèëÿúÿê åùñàíëàð, ìöãÿääÿñ ìÿãáÿðÿëÿðèí òÿ-
ìèðè âÿ ñàèðÿëÿð óøàüûí ùþðìÿòèíè ãåéä åòìÿê äåéèëìèäèð?
— Ñÿí îíëàðû óøàã ö÷öí éîõ, þç øþùðÿòèí ö÷öí åòäèí.
— Óøàã ö÷öí íÿ åäÿ áèëÿðäèì?!
— Óøàüûí äîäàãëàðûíäàí þïÿðÿê, “âÿëèÿùäèìè àë” äåéÿ îíó Ñÿáà
õàíûìà ãàéòàðìàëû èäèí.
— Áó ìÿñÿëÿíè ãàëäûðìàã òåçäèð. Âÿëèÿùä òÿéèí åòìÿê èøè Òîüðóë-
äàí àñûëûäûð. ×öíêè ìÿìëÿêÿòèí ãàíóíè ùþêìäàðû Òîüðóëäóð. Âÿëèÿùä-
ëèê ùöãóãó ìÿíèì þâëàäûìûí äåéèëäèð. Ðèúà åäèðÿì ìÿëÿêÿ áó ìÿñÿ-
ëÿíè ùÿëÿëèê ãàëäûðìàñûí. Î êè óøàüû þïìÿê ìÿñÿëÿñèäèð, ìÿíèì ãàçè-
íèí âÿ ðóùàíèëÿðèí ùöçóðóíäà áèð êþðïÿíè þïìÿéèì íÿçàêÿòñèçëèê
îëàðäû. ßáÿñ éåðÿ áó ñàäÿ ìÿñÿëÿäÿí þòðö íàðàçûëûã éàðàäûðñàí.
— Êþðïÿíè þïìÿìÿê ìÿíÿ âÿ îüëóìà ãàðøû áèð ùþðìÿòñèçëèêäèð.
273

— Îíó, àíúàã ìÿíèì øöáùÿëÿð âÿ äöøöíúÿëÿð ÿñèðè îëàí ìÿëÿêÿì
áó úöð äöøöíÿ áèëÿð.
— Ìÿíèì îüëóì âÿëèÿùä, ìÿí þçöì èñÿ ìÿëÿêÿ äåéèëÿì. Ìÿí
ìÿëÿêÿ îëìàäûüûìû ÷îõäàí áèëèðÿì. ×öíêè ìÿíèì äåäèêëÿðèìèí âÿ
ìÿíèì òàïøûðûãëàðûìûí ùå÷ áèðèñè ùÿéàòà êå÷èðèëìèð. Ëàêèí ñÿí áóíà ñþç
âåðìèøäèí, áó áèçèì èçäèâàú øÿðòëÿðèìèçäÿí áèðèñè èäè.
— Ñÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ñÿàäÿòè âÿ ìÿìëÿêÿòèí àáàäëûüû
ö÷öí ùÿð íÿ êè èñòÿéèðñÿí ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìöìêöíäöð. Éàõøû ôèêèð åëÿ,
ñÿíèí áåëÿ áèð òÿêëèô åòäèéèí îëóáìó?
— Ìÿí áèð ÷îõ òÿêëèôëÿð åòìèøÿì, ñÿí äÿ îíëàðû Ãûçûë Àðñëàíà éàç-
ìûøäûí, ëàêèí Ãûçûë Àðñëàí îíëàðûí ùå÷ áèðèñèíÿ ÿìÿë åòìÿäè. Ñÿí áèëèð-
ñÿí êè, Ôÿõðÿääèíëÿð, Íèçàìèëÿð ìÿíèì àòàìûí Àçÿðáàéúàíäà ùþêó-
ìÿò ñöðìÿñèíÿ ÿíýÿë òþðÿäèðëÿð. Ñÿí áèð íå÷ÿ äÿôÿ áó áàðÿäÿ Ãûçûë
Àðñëàíà òàïøûðûã âåðìèøäèí, ëàêèí éåíÿ äÿ îíëàðûí àòàìà ãàðøû îëàí ÿäà-
âÿòëÿðè äàâàì åäèð. Èíäèéÿ ãÿäÿð Ãûçûë Àðñëàí èñòÿñÿéäè, îíëàðû þç éå-
ðèíäÿ îòóðòìóøäó.
— ×îõ ÿúÿá, èíäè òÿêëèôèí íÿäèð?!
— Ìÿí òÿêëèôèìè ñÿíÿ ÷îõäàí áèëäèðìèøäèì. Áó òÿêëèô õÿëèôÿäÿí
ñÿíÿ ýÿòèðäèéèì ìÿêòóáäà äà ãåéä åäèëìèøäè. Ñÿí õÿëèôÿíèí ìÿêòó-
áóíà äà ÿùÿìèééÿò âåðìÿäèí.
— Ñÿíèí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè áèëìèðÿì. Áèëèðñÿí Ãÿòèáÿ, äöíéàäà
áèð ÷îõ ãàäûíëàð ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. Ëàêèí îíëàð ñÿíèí ýåòìÿê èñòÿäè-
éèí éîëó òÿãèá åòìèø îëñàéäûëàð, áèð èë áåëÿ ùþêìðàíëûã åäÿ áèëìÿçäèëÿð.
Ñÿí þç àòàíûí ðàùàò éàøàìàñû ö÷öí áèð ìÿìëÿêÿòè âèðàíÿ ãîéìàã èñòÿ-
éèðñÿí. Ùÿðýàù Íèçàìè êèìè áèð øàèð áó ýöí Àçÿðáàéúàíäàí ÷ûõûá Õà-
ðÿçì øàùû ßëàÿääèí Òÿêÿøèí éàíûíà ýåòìÿê èñòÿñÿ, îíóí àéàüûíûí àë-
òûíà ãûçûë ñÿïÿð âÿ èïÿê õàë÷àëàð äþøÿðëÿð. Ëàêèí ñÿíèí àòàí ùþêìðàíëûã
åòäèéè áèð ìÿìëÿêÿòäÿ èêè úàùàíýèð øàèð áèð àðûã èíÿéèí ñöäö èëÿ éàøàéûð.
Ôÿõðÿääèí êèìäèð?! Î, áèð êÿðÿ öçöíö Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíà òóòóá
“ñèëàùëàíûí” äåéÿðñÿ, éöç ìèíëÿðúÿ èýèä àò áåëèíÿ ãàëõàð. Øèìàëè àçÿð-
áàéúàíëûëàð þçëÿðèíè Áþðêèéàðûã èëÿ ãàðäàøû Ìÿùÿììÿä àðàñûíäà ýåäÿí
ìöùàðèáÿëÿðäÿ ýþñòÿðìèøëÿð. Ôÿõðÿääèí êèìè ãÿùðÿìàíëàð ýÿëÿúÿêäÿ,
ùÿòòà éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ áèçèì þëêÿëÿðèìèç ö÷öí ëàçûì îëàúàãäûð.
Ùÿðýàù Ãûçûë Àðñëàí Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèíè ìÿùâ åòìÿìèøñÿ,
ùàìàí ìÿí ñÿíÿ áóðàäà äåäèéèì ñÿáÿáëÿð ö÷öí ìÿùâ åòìÿìèøäèð.
Ìÿëÿêÿ áèëìÿëèäèð êè, Ôÿõðÿääèíëÿ àòàíûçûí àðàñûíäà ìþâúóä îëàí
èõòèëàô ùå÷ áèð ÷àðÿ èëÿ ùÿëë åäèëÿúÿê èõòèëàôëàðäàí äåéèëäèð.
274

Ãÿòèáÿ àúûãëà Àòàáÿéäÿí ñîðóøäó:
— Ìÿíèì àòàì îíà íÿ åòìèøäèð?! Î êèìäèð êè, ìÿíèì àòàìûí öçöíÿ
äóðñóí, ãàïûìûçäà ìèíëÿðúÿ Ôÿõðÿääèí êèìè íþêÿð éîõäóðìó?!
— Ñÿíèí àòàí îíóí ãÿëáèíÿ ñàüàëìàç áèð éàðà âóðóáäóð. Îíóí íèøàí-
ëûñûíû ñàðàéäà ñàõëàéàíäàí ñîíðà õÿëèôÿéÿ ùÿäèééÿ ýþíäÿðìèøäèð. Ñÿíèí
àòàí íÿ ö÷öí õàëãûí áàøãàñûíà íèøàíëàíìûø ýÿíú ãûçûíû åâèíäÿí ÷ÿêèá
ýÿòèðìèø?! Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè, Ôÿõðÿääèí þç Äèëøàäûíû óíóäàúàãäûð?
Ñÿíèí àòàíûí áàøûíà íÿ ôÿëàêÿò ýÿëñÿ, àíúàã áó úÿùÿòäÿí ýÿëÿúÿêäèð.
Èíäè äÿ ñÿíèí õÿëèôÿäÿí ýÿòèðäèéèí ìÿêòóáëàðûí ìÿçìóíóíà êå÷ÿê.
Õÿëèôÿ òÿêëèô åäèð êè, Ãûçûë Àðñëàí Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí áàøûíäàí
ýþòöðöëñöí.
ßââÿëà, ñÿíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì êè, ùÿð àé áàøûíäà Áàüäàäà ýåäèá
õÿëèôÿäÿí ìÿíÿ ìÿêòóá ýÿòèðìÿêäÿíñÿ, Àçÿðáàéúàíà ýåäèá ìÿíèì
ñèôàðèøëÿðèìè àòàíà éåòèð. Îíà ìÿíèì äèëèìäÿí ñàëàì éåòèðèá ñþéëÿ êè,
îíóí ùÿðÿêÿòëÿðè Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí öñéàíûíà âÿ àèëÿíèçèí
áÿäáÿõòëèéèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Ãîé ñÿíèí àòàí, Ãûçûë Àðñëàíûí áó ìÿìëÿêÿòäÿ èñëàùàò àïàðìàñûíà
ìàíå îëìàñûí. Ãûçûë Àðñëàí êèìè àüûëëû, òÿäáèðëè, àëèúÿíàá âÿ ìÿðùÿ-
ìÿòëè ùþêìäàð ùÿëÿëèê Øÿðã ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí ùå÷ áèðèñèíäÿ ýþðöíìÿ-
ìèøäèð. Î, ùþêìäàð îëìàãëà áÿðàáÿð áèð ãÿùðÿìàíäûð. Åéíè çàìàíäà
áèð àëèì âÿ áèð øàèðäèð. Î ùå÷ áèð âàõò Ôÿõðÿääèí êèìè ãÿùðÿìàíû,
Íèçàìè êèìè áèð øàèðè ìÿùâ åòìÿê èñòÿìÿç.
Ãûçûë Àðñëàíûí áèð éàõøûëûüû äà áóðàñûíäàäûð êè, î þç éàøàäûüû ìÿì-
ëÿêÿòè áåø áàðìàüû êèìè òàíûéûð, õàëãûíûí ðóùóíó þë÷öá-áè÷èð, èäàðÿ åò-
äèéè õàëãà þçöíö ñåâäèðìÿéè áàúàðûð. Ëàêèí ìÿíèì ãàéûíàòàì, è÷ÿðè-
ñèíäÿ éàøàäûüû õàëãûí åòèìàäûíû èòèðìèøäèð. Áó ýöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí
õàëãûíà öçöíö òóòóá “ñèëàù áàøûíà” äåéÿðñÿ, áåø íÿôÿð íþêÿð, îí íÿôÿð
ìöëêÿäàðäàí áàøãà áèð êèìñÿíè þç àðõàñûíäà ýþðÿ áèëìÿç.
Èêèíúèñè áóäóð êè, õÿëèôÿíèí Ãûçûë Àðñëàíûí èøäÿí ýþòöðöëìÿñè áàðÿ-
ñèíäÿêè ÿìðè áèçèì ö÷öí ãàíóí äåéèë, õÿëèôÿ þç èõòèéàðû õàðèúèíäÿ ùå÷
áèð èø ýþðìÿìÿëèäèð. Ñÿí ùå÷ áèð âàõò õÿëèôÿíèí íöôóçóíó äöøöðÿ áèëÿ-
úÿê ìÿêòóáëàðû àëûá ýÿòèðìÿ. Õÿëèôÿëÿðäÿí ùþêìäàðëàðà ÿìð âåðìÿê,
òÿéèí âÿ õàðèú èøëÿðèíÿ ãàðûøìàã èõòèéàðû ÷îõäàí àëûíìûøäûð. Èíäè àðòûã
Áàüäàä õÿëèôÿëÿðèíèí þçöíö äÿ ùþêìäàð òÿéèí åäèð. Ùþêìäàðëàð èñòÿ-
äèéè çàìàí îíëàðû òàõòäàí éåðÿ ñàëàðàã ýþçëÿðèíÿ ìèë ÷ÿêèð âÿ Áàüäàä
êö÷ÿëÿðèíÿ áóðàõûðëàð.
275

Ö÷öíúöñö äÿ, ìÿëÿêÿì áèëìÿëèäèð êè, Ãûçûë Àðñëàíû Àçÿðáàéúàí
ùþêóìÿòè áàøûíà íÿ ìÿí, íÿ äÿ Áàüäàä õÿëèôÿñè òÿéèí åòìÿìèøäèð. Îíó
áó ìþâãåéÿ ÷àòäûðàí þç áàúàðûüû îëìóøäóð êè, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ
ðÿùìÿòëèê àòàì Åëäÿíèç îíó Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíÿ òÿéèí åëÿìèøäèð.
Äþðäöíúöñö, ÿí ìöùöì áèð ìÿñÿëÿíè ìÿëÿêÿéÿ àíëàòìàëûéàì.
Ãûçûë Àðñëàí ÷îõ äà éàçûã âÿ ãîðõàã àäàì äåéèëäèð. Î, öçöíö Àçÿðáàé-
úàí õàëãûíà ÷åâèðèá êþìÿê èñòÿñÿ, áþéöêäÿí êè÷èéÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí
õàëãûíû àò áåëèíäÿ ýþðÿðñÿí.
Áåøèíúèñè, î ìÿíèì ýþçöìöí èøûüû êè÷èê ãàðäàøûìäûð. Êè÷èêäèð,
ëàêèí áþéöê ôèêèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê èøèíäÿ ÷îõ áþéöê àäàìäûð. Ìÿí
äÿ âÿ ñÿíèí àòàí äà, ùþêìäàðëûã åòìÿê ö÷öí îíäàí áèð ÷îõ øåéëÿð þé-
ðÿíìÿëèéèê.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû åøèäÿíäÿí ñîíðà:
— Ìÿí äÿ íå÷ÿ ìöääÿòäèð êè, ñÿíäÿí áó ñþçëÿðè åøèòìÿê èñòÿéèðäèì, —
äåéÿðÿê ãàëõûá ýåòäè.
ÅËÄßÍÈÇ ÐÖÁÀÒÛ
Éàé èñòèëÿðè äöøäöéöíÿ ýþðÿ Àòàáÿéèí àèëÿñè Åëäÿíèç Ðöáàòû éàéëà-
ñûíà êþ÷ìöøäö. Ìÿëÿêÿ éàéëàãäà éàøàäûüû çàìàí òÿéèí åäèëÿí ìöùàôèçÿ
äÿñòÿñèíèí áàø÷ûëûüûíû Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ùöñàìÿääèíÿ òàïøûðìûøäû.
Àòàáÿé þç îüëóíóí ùÿéàòûíû âÿ ýÿíú ãàäûíûíûí íàìóñóíó àíúàã
Ùöñàìÿääèíÿ èíàíûðäû. ×öíêè Ãÿòèáÿíèí þçö äÿ Ùöñàìÿääèíèí íà-
ìóñëó âÿ ñÿäàãÿòëè áèð çàò îëäóüóíó âÿ îíóí ßìèð Èíàíúûí íåìÿòëÿðè
èëÿ áþéöäöéöíö Àòàáÿéÿ äÿôÿëÿðëÿ ñþéëÿéèá èíàíäûðìûøäû. Ëàêèí Ãÿòè-
áÿíèí þçö øÿõñÿí Ùöñàìÿääèíÿ èíàíà áèëìèðäè, éåíÿ äÿ Ùöñàìÿääè-
íèí èíòèãàìëàðûíäàí ãîðõóðäó. Õöñóñÿí, Ãÿòèáÿ éàéëàãäà éàøàäûüû
çàìàí Ùöñàìÿääèí ãÿëáèíäÿ áÿñëÿäèéè èíòèãàìû àñàíëûãëà ùÿéàòà êå-
÷èðÿ áèëÿðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ Ãÿòèáÿ þç úàðèéÿñè Ñÿáà
õàíûìû Ùöñàìÿääèíèí äàëûíúà ýþíäÿðèá îíó þç ÷àäûðûíà äÿâÿò åòäè.
Ãÿòèáÿ äàèìà áèð ìÿñÿëÿíè áÿùàíÿ åäÿðÿê Ñÿáà õàíûìû îíóí ÷àäûðûíà
ýþíäÿðèðäè, ÷öíêè Ùöñàìÿääèí þç ñèðëÿðèíè àíúàã Ñÿáà õàíûìà äåéèðäè.
Ñÿáà õàíûì èñÿ Ãÿòèáÿíèí òàïøûðûüûíà ýþðÿ Ùöñàìÿääèíèí áöòöí ñåâýè
åëàíëàðûíà ìöñáÿò úàâàá âåðèð, ðÿñìèééÿòÿ ñàëûíìàñà áåëÿ îíóíëà éàøà-
éûðäû. Ùöñàìÿääèíèí ôèêðèíúÿ, Ãÿòèáÿíèí áó ìàúÿðàäàí õÿáÿðè éîõ èäè,
÷öíêè Ñÿáà õàíûì ùÿð çàìàí îíóíëà ýåúÿëÿäèêäÿ, îíà éàëâàðûð, Ãÿòè-
áÿéÿ õÿáÿð âåðìÿìÿñèíè òàïøûðûðäû.
276

Ñÿáà õàíûì Ùöñàìÿääèíèí ÷àäûðûíûí ïÿðäÿñèíè ãàëäûðûá è÷ÿðè ýèðäè
âÿ ÷àäûðäà áàøãà àäàì ýþðìÿäèéè ö÷öí Ùöñàìÿääèíèí ãóúàüûíà àòûëûá
àüëàäû:
Ùöñàìÿääèí îíóí äîäàãëàðûíäàí þïÿðÿê ñîðóøäó:
— Ìÿíèì ðóùóì, íÿ ö÷öí àüëàäûí? Ùöñàìÿääèí ñÿíèí ýþç éàøëà-
ðûíû ýþðìÿéÿ òàá åäÿ áèëÿðìè?!
Ñÿáà õàíûì îíóí áîéíóíà ñàðûëàðàã äåéèðäè:
— Ìÿíèì ýþç éàøëàðûìûí òþêöëìÿñèíÿ ñÿáÿá ñÿíèí þçöí äåéèëñÿí-
ìè?!
— Àìàí àëëàùûì! Ìÿí áóíà ðàçû îëà áèëÿðÿììè?! Ñþéëÿ, ùÿðýàù
áóíà áèð ñÿáÿá âàðñà, î ñÿáÿáè ãûëûíú ýöúöíÿ ìÿùâ åäÿðÿì.
Ñÿáà õàíûì àüëàéà-àüëàéà äåäè:
— Ñÿí îíó áàúàðìàçñàí, ÷öíêè îíó ñåâèðñÿí.
Ùöñàìÿääèí ýöëÿðÿê áàøûíû áóëàäû:
— Ñÿí ìÿíè Ãÿòèáÿéÿìè ãûñãàíûðñàí? Ñÿí áèëèðñÿí êè, î ìÿíÿ õàèí
÷ûõûáäûð. Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí îíóí ìÿùâèíÿ ÷àëûøûðàì. ßúÿáà, ìÿíè
ñåâìÿéÿí áèð àäàìû ìÿí ñåâÿ áèëÿðÿììè?.. Î ìÿíè àëäàäûá ÿðÿ ýåò-
äèéè áÿñ äåéèëäè, öñòÿëèê àëäàäûá Ùÿìÿäàíà äà ýÿòèðäè. Àòàáÿéè ñåâìÿ-
éÿúÿéèíÿ äÿôÿëÿðëÿ àíä è÷èá ìÿíè èíàíäûðäû, ëàêèí îíäàí áèð îüëàí
äîüäó. Èíäè èñÿ ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèð?!
— Áèëìèðÿì, ñÿíè þç ÷àäûðûíà ÷àüûðûð, øàì ñöôðÿñè äöçÿëòìèøäèð. Î
ñÿíè éàíûíäà ñàõëàéàúàãäûð. Ìÿí áóíà äþçÿ áèëìÿðÿì. Áó àõøàì
þçöìö ùîâóçà àòûá ìÿùâ åäÿúÿéÿì.
Ñÿáà õàíûì áóíëàðû äåéÿíäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ ùþíêöð-ùþíêöð
àüëàäû. Ùöñàìÿääèí îíóí ñåâýèñèíÿ èíàíûðäû. ×öíêè î, ñàõòà ñåâýè äà-
øûéàí áèð ãàäûíûí ýþçëÿðèíäÿí áó ãÿäÿð éàø àõûäà áèëìÿñèíÿ èíàíìûðäû.
Ëàêèí Ùöñàìÿääèí Ñÿáà õàíûìûí áó èøëÿðäÿ ñÿíÿòêàð îëäóüóíó áèëìèð-
äè, î äàèìà Ñÿáà õàíûìà éàëâàðûí âÿ äåéèðäè:
— Ñÿíèí ùÿð áèð ãûðûã òöêöíö äöíéàíûí éöçëÿðúÿ ìÿëÿêÿñèíÿ äÿéèø-
ìÿðÿì. Îíóí êþëýÿñèíúÿ èëëÿð óçóíó ñöðöíäöì; î ýþçÿëäèð, ëàêèí áèð
êÿðÿ îëñà öçöì ýöëìÿäè. Ìÿí áåëÿ áèð ãÿðàðà ýÿëäèì êè, îíóíëà ùå÷ áèð
êÿñèí ùÿéàòû ýöëìÿç. Ìÿíèì èãáàëûì àíúàã ñÿíèíëÿ ýöëÿúÿêäèð. Áóíà
ýþðÿ äÿ ñÿíè áó çÿùÿðëè ãàäûíûí ùèìàéÿñèíäÿí ãóðòàðûá áèð ìÿëÿêÿ êèìè
éàøàòìàüû ãÿðàðà àëìûøàì.
Ãÿòèáÿ Ñÿáà õàíûìûí òÿõèð åòìÿñèíäÿí ùå÷ äÿ àúûãëàíìûðäû. ×öíêè
î, Ñÿáà õàíûìûí âåðäèéè òàïøûðûãëàðà ÿìÿë åòäèéè ö÷öí òÿõèð åëÿäèéíè áè-
ëèðäè.
277

Ñÿáà áèð ñààòäàí ñîíðà Ãÿòèáÿíèí ÷àäûðûíà ýèðäè âÿ ãÿùãÿùÿëÿðëÿ
ýöëìÿéÿ áàøëàäû. Áó ýöëöøëÿðäÿí Ãÿòèáÿ Ñÿáàíûí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè
àíëàäû, Ñÿáà õàíûì èñÿ Ùöñàìÿääèíëÿ äàíûøäûãëàðûíû òàìàìèëÿ Ãÿòè-
áÿéÿ õÿáÿð âåðäè. Ãÿòèáÿ áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðÿðÿê äåäè:
— Áöòöí èøëÿð Ùöñàìÿääèí êèìè àäàìëàðûí ÿëèíäÿ îëñàéäû, ùàìûñûíû
áèð ñààòûí è÷ÿðèñèíäÿ ÿëèìÿ àëà áèëÿðäèì.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí ÷àäûðûíà éàõûíëàøäûüû çàìàí Ãÿòèáÿ äÿ ÷à-
äûðûí ïÿðäÿñèíè ãàëäûðûá ãàðà áóëóäëàðëà ãóúàãëàøàí îí äþðä ýåúÿëèê
àéûí êèðøàíëû ÷þùðÿñèíè ñåéð åäèðäè.
Óúàíäàí âÿ Ñîëòàíèééÿ ÷ÿìÿíèíäÿí ãàëõàí ýåúÿ ðóçèýàðû ßëâÿíä
äàüûíûí ëÿòèô íÿñèìëÿðèëÿ ãóúàãëàøäûüû çàìàí, Ãÿòèáÿíèí ãàðà ñà÷ëàðû-
íûí áöêöìëÿðèíè äàüûäûð âÿ àéäàí äàùà øÿôÿãëè îëàí àëíûíäàí þïöðäö.
Ãÿòèáÿ áó ýåúÿ þç ýþçÿëëèéèíè àðòûðà áèëÿúÿê áöòöí âàñèòÿëÿðäÿí èñ-
òèôàäÿ åòìèøäè. Î, Ùöñàìÿääèíè ýþðäöéö çàìàí öçöíÿ òþêöëÿí ñà÷ëà-
ðûíû áèð äàùà ÷þùðÿñèíäÿí êÿíàðà àòäû, Ùöñàìÿääèí èñÿ áó àôÿòèí ýþçÿë-
ëèéèíè âÿ ýåúÿéÿ ìÿõñóñ ëèáàñëà àéûí ãàðøûñûíäà íöìàéèø åòäèéèíè ýþ-
ðöíúÿ îíóí âàðëûüû, ùèññè, äöøöíúÿñè âÿ õàòèðè òàìàìèëÿ êå÷ìèøëÿðÿ ãà-
éûòäû âÿ î, ãÿëáèíäÿ þç-þçöíÿ äåäè:
— Ñöáùàíàëëàù, áèð àé áóëóäëàðûí àðõàñûíäà ýèçëÿíìÿê èñòÿðêÿí,
èêèíúè àé äà ãàðà ñà÷ëàðûí àðàñûíäàí ÷ûõûá ÷àäûðû èøûãëàíäûðûð.
Ãÿòèáÿ ýþçëÿðèíèí óúó èëÿ Ùöñàìÿääèíèí áàõûøëàðûíäàêû ìÿíàíû
îõóéóðäó. Îíóí åùòèðàñûíûí àüëûíà ãàëèá ýÿëäèéè äÿãèãÿëÿðèí éåòèøäèéèíè
ùèññ åäèðäè. Ëàêèí Ãÿòèáÿíèí þçö ãÿìýèí âÿ íàðàçû áèð âÿçèééÿò àëìûø-
äû. Ùöñàìÿääèí ñàëàì âåðèá ÷àäûðà ýèðäèéè çàìàí Ãÿòèáÿ ñåâýè âÿ ãûñ-
ãàíúëûüûí ÿëèíäÿ îéóíúàã îëàí áèð ãûç êèìè, øèêàéÿòÿ áàøëàäû:
— Áèð äÿ ìÿí î àë÷àã úàðèéÿíè, ùÿð ãÿäÿìèíäÿ ìÿíÿ õÿéàíÿò åäÿí
Ñÿáà õàíûìû ñÿíèí éàíûíà ýþíäÿðìÿéÿúÿéÿì. Áóíà àíä è÷èðÿì, àðòûã
áó ùÿãàðÿò ÷ÿêèëìÿç áèð øÿêèë àëäû. Ìÿí áèëèðÿì êè, ñÿí îíó ñåâèðñÿí.
Áèð àääûì éîëäàí ñÿíè ÷àüûðìàã ö÷öí ñààòëàðúà âàõòìû ëàçûì èäè?.. Ñÿí
áóíó ìÿíè òÿùãèð åòìÿê ö÷öíìö åäèðñÿí?
Ãÿòèáÿ áóíó äåéèá øèääÿòëÿ àüëàäû. Ùöñàìÿääèí àéàã öñòöíäÿ ãó-
ðóéóá ãàëìûøäû, îíóí àüëàìàñûíûí ùÿãèãè âÿ éàèíêè ñàõòà îëìàñûíà äèã-
ãÿò âåðèðäè. Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí Ñÿáà õàíûìäàí äà øèääÿòëè àüëàäû-
üûíû âÿ ýþç éàøëàðû òþêäöéöíö ýþðöíúÿ þç-þçöíÿ áåëÿ ôèêèðëÿøèðäè:
— Ìÿí íÿ ãÿäÿð õîøáÿõòÿì. Åëäÿíèç Ðöáàòûíûí ëÿòèô ùàâàëàðû èëÿ
íÿôÿñ àëûðàì, þçöì äÿ Àòàáÿéèí èíàíûëìûø ÿçÿìÿòëè áèð ñÿðäàðû, ýÿíú
âÿ çÿíýèí áèð èíñàíàì. Áó ìÿòèí âàðëûüûì èñÿ Øÿðãèí èêè íÿôÿð ìÿøùóð
278

ýþçÿëèíè þçöíÿ áàüëàìûøäûð. Ùÿãèãÿòäÿ äÿ áó ýþç éàøëàðû öðÿêëÿðäÿ
úîøàí ñåâýè éàüûøëàðûíûí äàìúûëàðûäûð. Ñÿáà õàíûì äà, ìÿëÿêÿ äÿ ìÿ-
íèì åøãèìèí äÿëèëÿðèäèð. Ñÿáà! Îíóí äþøëÿðèíè ãîõëàðêÿí ñàíêè ñÿùÿð
ðóçèýàðëàðû äàìàüûìà ãÿðÿíôèë ãîõóëàðû äàüûäûð, îíóí äîäàãëàðû äîäàã-
ëàðûìà äÿéÿðêÿí õîøáÿõòëèê íÿøÿñè ãàíûìû úîøäóðóð. Îíó ãîëëàðûìûí
àðàñûíäà ýþðäöéöì çàìàí, þçöìö äöíéàíûí âàðëûüûíû ìÿíèìñÿìèø áèð
ùþêìäàðäàí äàùà éöêñÿê çÿíí åäèðÿì.
Áó èñÿ ìÿëÿêÿäèð, ìÿí áóíóí ãàðøûñûíäà äóðäóüóì çàìàí ìöãÿääÿñ
êèòàáëàðäà îõóäóüóì ìþúöçÿëÿð ýþçöìäÿ úèëâÿëÿíìÿéÿ áàøëàéûð, þçöì-
þçöìÿ ñóàë âåðèðÿì: ÿúÿáà, ãàðøûìäà îòóðàí ìÿëÿêÿäèðìè?! ßúÿáà,
ìÿíèì åøãèì ö÷öí áöòöí âàðëûüû èëÿ àüëàéàí î ìÿüðóð Ãÿòèáÿäèðìè?
Ùöñàìÿääèí áóíëàðû äöøöíäöéö âàõò ñåâýèíèí ãàíàäëàðûíà ìèíèá
àõìàãëûüûí ÿí éóõàðû äÿðÿúÿñèíÿ ãàëõìûøäû. Î àíúàã Ñÿáàíû âÿ Ãÿòè-
áÿíè äöøöíöðäö. Ëàêèí Ùöñàìÿääèí îíëàðûí íÿ êèìè èøëÿð áàðÿñèíäÿ
äöøöíäöêëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ ãàáèë äåéèëäè.
Ãÿòèáÿíèí ñÿñè áèð äàùà åøèäèëäè:
— Ýÿë îòóð, ëàêèí ñÿí ìÿíÿ ñþç âåðìÿëèñÿí êè, áèð äàùà Ñÿáà õà-
íûìëà ñåâýè ÿëàãÿñèíäÿ îëìàéàúàãñàí; ñÿí ìÿíè èíòèùàð àéàüûíà ñöðöê-
ëÿìÿéÿúÿéèíÿ àíä è÷ìÿëèñÿí.
Ùöñàìÿääèí íÿ äåéÿúÿéèíè âÿ ñåâèíäèéèíäÿí íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèð-
äè, àíúàã áèð êÿðÿ:
— Áó íÿ ñþçäöð, ýþçÿë ìÿëÿêÿ, — äåäè. — ßúÿáà, ìÿí Ñÿáà õàíûìû
ñåâÿúÿê ãÿäÿð àë÷àëäûììû?! Áèð úàðèéÿíèìè? ßúÿáà, ìÿëÿêÿ ìÿíèì
íÿ úöð èççÿò-íÿôñÿ ìàëèê îëäóüóìó óíóòäóìó?!
— Ãÿòèáÿíè òàíûìàìûø äåéèëñÿí. Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí ñåâäèéèì
çàìàí äÿëè îëóðàì. Íÿ åäÿéäèì? Ñÿí äÿ, ìÿí äÿ, èêèìèç äÿ ùàãëûéûã.
Êöáàð àèëÿëÿðäÿ éàøàéàí ãûçëàð, ùå÷ áèð çàìàí þç ãÿëáèíÿ âÿ þç ñåâýè-
ñèíÿ ìàëèê îëà áèëìÿç. Ñÿíÿ àíä è÷èðÿì, ìÿí Íèçàìèäÿí öìèäèìè êÿ-
ñÿíäÿí ñîíðà ñÿíè äöøöíöðäöì. Ëàêèí ìÿìëÿêÿòèí åùòèéàúû âÿ àèëÿìè-
çèí ýÿëÿúÿéè, ìÿíè áó ãûçûë ãÿôÿñèí è÷ÿðèñèíÿ äöøìÿéÿ âÿ ùÿáñõàíà ùÿ-
éàòû êå÷èðìÿéÿ ìÿúáóð åòäè. Áóíà ñÿí äÿ ñÿáÿá îëäóí, ÷öíêè ìÿí
ñÿíèí Ìàùòàá õàíûìëà áàüëàíäûüûíû ýþðÿíäÿí ñîíðà ñÿíäÿí öìèäèìè
êÿñäèì. Ëàêèí áóðàäà àäàìñûç ãàëìàìàã ö÷öí þç êþùíÿ äîñòëàðûìû âÿ
ñåâýèëÿðèíè ùÿëÿ äÿ öðÿéèìäÿ ñàõëàäûüûì àäàìëàðû þç éàíûìà úÿëá åò-
ìÿéÿ ÷àëûøäûì. Áèëìèðÿì ñÿí áóíó ùèññ åòäèíìè?
Èíàí ìÿíÿ, Ùöñàìÿääèí! Ùÿð äÿôÿ ñÿíèí úàðèéÿ Ñÿáà õàíûìëà îëàí
ÿëàãÿíè ùèññ åäÿðêÿí, þçöìö òÿùãèð îëóíìóø ùåñàá åäèðÿì.
279

Äå ýþðöì ñÿí áó òÿùãèðëÿðÿ íÿùàéÿò âåðÿúÿêñÿíìè?! Áèçèì èêèìèç
äÿ èãáàëûìûçäàí ñÿàäÿò ýþðìÿäèê. Ìÿí ñÿíè áÿäáÿõò åòäèì, èãáàëûì äà
ìÿíèì þç ñÿàäÿòèìè ÿëèìäÿí àëäû.
Ëàêèí ìÿí ñÿíè éåíÿ äÿ óíóòìàìûøàì. Ìÿëÿêÿëèê ìÿíè ãûçëûã
ùèññëÿðèìè ÿëèìäÿí àëà áèëìÿìèøäèð.
Ùöñàìÿääèíèí äÿ ôèêðè Ýÿíúÿéÿ âÿ ýÿíúëèéÿ ãàéûòìûøäû: î ùÿð
àõøàì ÷àüû ÷àéûí êÿíàðûíäàêû ìåøÿäÿ ñþéöä êþòöéöíöí öñòöíäÿ îòó-
ðàí ãûçû õàòûðëàäû âÿ áèðäÿí þçö áåëÿ ùèññ åòìÿäÿí àù ÷ÿêèá äåäè:
— Àù, âÿòÿí.
Ãÿòèáÿ äÿ áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðÿðÿê:
— Áÿëè, âÿòÿí, — äåäè. — ßçèç äîñòóì, ýöëöíú äöøìÿñÿéäè, ìÿí î öñ-
òöíäÿ îòóðäóüóìóç ñþéöä êþòöéöíö Ùÿìÿäàíà ýÿòèðäÿðäèì. ×öíêè îíóí
öçÿðèíäÿ ùÿéàòûìûí ãöññÿ âÿ êÿäÿð áèëìÿäèéèì àíëàðû êå÷ìèøäèð. Äå
ýþðöì, î êþòöéöí öñòöíäÿ îòóðàí çàò þç Ðÿíàñèëÿ õîøáÿõò éàøàéà áèëèðìè?
— Áÿëè, éàøàéûð. Ìÿùÿììÿä àäûíäà áèð îüëàíëàðû äà âàðäûð.
Ãÿòèáÿ àüëàäû:
— Ãÿëáèìè éàðàëàäûí, — äåäè.
Î, ÷àäûðûí ãàïûñûíäàí è÷ÿðè ýèðäè, Ùöñàìÿääèí äÿ îíóí èúàçÿñèíè
àëàíäàí ñîíðà ÷àäûðà äàõèë îëäó. Îðàäà éöçëÿðúÿ èïÿê þðòöëö áàäýèð è÷èí-
äÿ éàíàí ãûçûë øàìäàíëàðûí èøûüû Ãÿòèáÿíèí ÷þùðÿñèíÿ äàùà áàøãà áèð ýþ-
çÿëëèê ÿëàâÿ åòäè. Ùöñàìÿääèíèí íÿçÿðèíäÿ Ãÿòèáÿíèí öçöíäÿ ãûçëûüûíûí
ìÿñóì áàõûøëàðû ùÿëÿ äÿ ãàëûðäû. Áó áàõûøëàð îíó èíòèãàì ôèêèðëÿðèíäÿí
ýåðè ãàéòàðäûüû êèìè, îíóí êþùíÿ ñåâýè ùèññëÿðèíè äÿ òÿçÿëÿéèðäè. Ãÿòèáÿ
Ùöñàìÿääèíèí ôèêèðëÿðèíè äÿðùàë îíóí ýþçöíäÿí îõóäó âÿ äåäè:
— Åëÿäèð, ÿçèç äîñòóì, ñÿíèí äåäèéèí ñþçëÿð äàèìà ãóëàãëàðûìäà
úèíýèëäÿéèð: “Ñÿí ìÿíèì îëìàñàí, ùå÷ êÿñèí äÿ îëìàéàúàãñàí”. ×îõ
äîüðó äåìèøäèí. Ìÿí îíó ùå÷ âàõò áèð ÿð êèìè ñåâìÿéÿúÿéÿì, áóíó
ìÿí ñÿíÿ ñþç âåðèðÿì. Ëàêèí ìöÿééÿí áèð âàõòà ãÿäÿð ùÿéàòûìûç áó
øÿêèëäÿ äàâàì åäÿúÿêäèð. Àíúàã ñÿí äÿ àðàëûãäàêû ìàíåÿëÿðè ìÿùâ
åòìÿê ö÷öí ìÿíÿ êþìÿê åòìÿëèñÿí...
Ùöñàìÿääèí ùÿðàðÿòëÿ îíà úàâàá âåðäè:
— Ìÿëÿêÿ, ìÿí ñÿíÿ âÿ àíàìûí ãÿáðèíÿ àíä è÷èðÿì êè, þëöíúÿéÿ
ãÿäÿð ñÿíèí ñÿðÿíúàìûíäà îëàúàüàì. Ñÿí ìÿíèì íÿ ãÿäÿð ñàäèã âÿ
ìþùêÿì èðàäÿëè áèð çàò îëäóüóìó éàõøû áèëèðñÿí.
— Ëàêèí ñÿí ùÿð áèð úàðèéÿíèí àðçóñóíó éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ìÿíè
òÿùãèð åòìÿìÿëèñÿí, ÷öíêè ñÿíèí áó úöð ùÿðÿêÿòëÿðèí àðàìûçäà îëàí
ñåâýè ìöíàñèáÿòëÿðèíè ïîçà áèëÿð.
280

Ùöñàìÿääèí ìÿëÿêÿíèí úàíûíà àíä è÷ÿðÿê îíó èíàíäûðìàüà áàøëàäû:
— Ìÿëÿêÿ! Ñÿíÿ àíä è÷èðÿì. Ìÿíèì ÿëèì Ñÿáàíûí òöêëÿðèíÿ áåëÿ
òîõóíìàìûøäûð. Ìÿí ìÿëÿêÿ ö÷öí éàøàéàúàüàì, ìàíåÿëÿð àðàëûãäàí
ýþòöðöëöíúÿéÿ ãÿäÿð éàøàéàúàüàì, ìÿíèì ö÷öí ìÿëÿêÿíèí áèð êÿëìÿ
“ñåâèðÿì” äåìÿñè êèôàéÿòäèð.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí ñöôðÿñèíäÿ øàì éåìÿéèíÿ îòóðäó. Îíëàð
âèäàëàøûá àéðûëûðêÿí Ãÿòèáÿ áèð äàùà:
— Ùöñàìÿääèí, ìÿíÿ èíàí, ñÿíè ñåâèðÿì, — äåäè âÿ äîäàãëàðûíû
îíóí äîäàãëàðûíäàí ÷ÿêäèéè âàõò:
— Äàëûñû ñîíðà, — äåéÿ ÿëàâÿ åòäè.
Ùöñàìÿääèí ýåòäè. Ñÿáà õàíûì ÷àäûðà ýèðäèéè çàìàí Ãÿòèáÿ äÿ ýö-
ëöðäö. Ñÿáà áó ýöëöøöí ìÿíàñûíû äÿðùàë àíëàäû âÿ äåäè:
— Áåëÿäèð, ìÿëÿêÿ, êèøèëÿð àíä è÷ÿ-è÷ÿ ýöíàù åòìÿéÿ þéðÿíìèøëÿð.
Îíëàðûí öðÿêëÿðè ýþçëÿðèíÿ òàáåäèð, Ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíäà êèìè ýþðÿðñÿ,
îíó äà ñåâÿúÿêäèð.
Ãÿòèáÿ Ñÿáà õàíûìà òàïøûðûüûíû áèð äàùà òÿêðàðëàäû:
— Ñÿí îíó ìÿøüóë åòìÿëèñÿí, áèëÿêñ î áóðàíû òÿðê åäèá Ýÿíúÿéÿ
ãàéûäà áèëÿð. Î áóðàäà ìÿíÿ ëàçûìäûð.
“ËÅÉËÈ Âß ÌßÚÍÓÍ”
Þëêÿäÿêè áÿçè íàðàçûëûãëà ÿëàãÿäàð îëàðàã Øèðâàí õàãàíû þç ñàðàéû-
íûí ñÿíÿòêàð øàèðè Õàãàíèäÿí äÿ øöáùÿëÿíèð âÿ îíóí ùàããûíäà ýèçëè
òÿùãèãàò àïàðûëìàñûíà ôÿðìàí âåðèðäè.
Õàãàíûí øàèðè òÿãèá åòìÿê òÿøÿááöñö áèð íå÷ÿ ýöí ÿââÿë Øèðâàíäàí
ãà÷ûá Ýÿíúÿéÿ ýÿëÿíëÿð òÿðÿôèíäÿí õÿáÿð âåðèëìèøäè. Áó õÿáÿðè Õàãà-
íèéÿ éåòèðìÿê âÿ îíóí òÿúèëè ñóðÿòäÿ Øèðâàíäàí ãà÷ìàñûíû áèëäèðìÿê
ö÷öí ýþíäÿðèëÿí ãàñèä, Õàãàíèíèí ãàéûíàíàñû Úàùàíáàíó òÿðÿôèíäÿí áó
ìÿçìóíäà áèð ìÿêòóá àïàðìûøäû:
“Ìàùòàá øèääÿòëè õÿñòÿäèð. Ýÿíúÿéÿ ýÿëìÿéèí ëàäûìäûð.
Úàùàíáàíó”.
Õàãàíè ìÿêòóáó àëàí êèìè ýåúÿíèí éàðûñûíäà áèð íÿôÿð õèäìÿò÷èñè èëÿ
åâèíäÿí ÷ûõûá Áåëÿãàí1 òÿðÿôèíÿ éîëà äöøäö. Ëàêèí î, Øèðâàí ùöäóäóíó
êå÷ìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëìàäû. Îíó õàãàíûí ÿìðèíÿ ýþðÿ ùÿáñÿ àëäûëàð.
_________________
1
Á å ë ÿ ã à í — Øàìàõû øÿùÿðèíèí àëòûíäàêû Àüñó êÿíäèíèí éåðèíäÿ áàëàúà øÿùÿð èäè.
Çàãàòàëà Áåëÿãàíû áàøãàäûð.
281

Õàãàíè ùÿáñÿ àëûíàíäàí áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ ñîíðà Íèçàìè Øèðâàí õàãà-
íûíûí ñèôàðèø âåðäèéè “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” äàñòàíûíû éàçûá áèòèðìèøäè. Íè-
çàìè éàçäûüû äàñòàíû õàãàíà àïàðûá âåðìÿê âÿ ÿâÿçèíäÿ ùÿáñÿ àëûíìûø
øàèðè àçàä åòäèðìÿéè äöøöíöðäö. Áóíà ýþðÿ äÿ Íèçàìè þç êè÷èê îüëó
Ìÿùÿììÿäè äÿ éàíûíúà ýþòöðöá õàãàíûí ïàéòàõòû îëàí Øàìàõû øÿùÿ-
ðèíÿ éîëà äöøäö.
Øèðâàí øàèðëÿðè, çèéàëûëàðû Íèçàìèíèí Øàìàõûéà ýÿëìÿê èñòÿäèéèíè
åøèäÿðêÿí, îíó øÿùÿðèí àéàüûíäà òÿíòÿíÿ èëÿ èñòèãáàë åòäèëÿð. Îíëàðû
áåëÿ ãîðõóëó áèð çàìàíäà Íèçàìèíèí Øàìàõûéà íÿ úöðÿòëÿ ýÿëìÿñè
ìÿñÿëÿñè äöøöíäöðäö.
Íèçàìè áèð ýöí èñòèðàùÿòäÿí ñîíðà ùàìàìà ýåòäè. Õàãàíûí ñàðàéûíà
ýåòìÿê ö÷öí òÿçÿ ëèáàñëàð ýåéèíäè, îüëó èëÿ áÿðàáÿð õàãàíûí éàíûíà ýåòäè.
Ëàêèí, ñàðàé õàëãû îíó þçöíÿ ëàéèã áèð òÿíòÿíÿ èëÿ ãàðøûëàìàäû. Î,
õàãàíûí åéâàíûíäà áèð ñààòà êèìè îòóðóá ýþçëÿäè. ×öíêè õàãàí íàùàð
éåìÿéèíäÿí ñîíðàêû èñòèðàùÿòèíäÿí ãàëõìàìûøäû. Íèçàìè áó âÿçèééÿòè
ýþðäöéö çàìàí Øèðâàíà ýÿëìÿñèíäÿí ïåøìàí îëìóøäó. Âàõòèëÿ îíà åë-
÷èëÿð ýþíäÿðèá Øèðâàíà äÿâÿò åäÿí õàãàí, èíäè èñÿ îíó ñààòëàðúà åéâàí-
äà îòóðäóá ýþçëÿäèðäè.
Íèçàìè “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” äàñòàíû ãîëòóüóíäà áèð ãÿäÿð îòóðóá
ýþçëÿéÿíäÿí ñîíðà õàãàíûí ùöçóðóíà äÿâÿò îëóíäó.
Øàèð îòàüà äàõèë îëäóüó çàìàí õàãàíû þç âÿçèðëÿðè âÿ ÿéàíëàðû èëÿ
áÿðàáÿð îòóðàí ùàëäà ýþðäö, ñàëàì âåðèá äàéàíäû. Õàãàí îíóí ñàëàìû-
íûí úàâàáûíû äà îòóðäóüó éåðèíäÿ âåðäè âÿ áèðèíúè ñþçö áóíäàí èáàðÿò
îëäó:
— Õîø ýÿëèá ñÿôà ýÿòèðäèí, ìþùòÿðÿì øàèð! — äåäè âÿ ñàõòà áèð òÿ-
áÿññöìëÿ ñþçöíÿ äàâàì åäèá äàíûøäû:
— Íÿ ÿúÿá Øèðâàí õàãàíûíäàí ãîðõìàéàðàã áåëÿ áèð ãîðõóëó çà-
ìàíäà áèçèì ñÿðùÿäèìèçè êå÷äèí? Åéáè éîõäóð, îòóð.
Øàèð èñÿ òÿçèì åäèá îòóðäó.
Õàãàí Íèçàìèéÿ ñóàë âåðäè:
— Ñèôàðèø âåðäèéèì “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” äàñòàíûíû éàçûá áèòèðäèíìè?
— Áÿëè, áèòèðäèì, õàãàíûí ùöçóðóíà ýÿòèðìèøÿì. Ùÿðýàù õàãàí íÿçÿ-
ðèíäÿ ìÿãáóë ýþðöëöðñÿ, ìÿí áóðàäàí áþéöê áèð èôòèõàðëà ãàéûäàúàüàì.
Íèçàìè áó ñþçëÿðè äåéÿðÿê èïÿê áàüëûíûí è÷ÿðèñèíäÿí “Ëåéëè âÿ
Ìÿúíóí” äàñòàíûíû ÷ûõàðûá õàãàíà òÿãäèì åòäè. Õàãàí äàñòàíû à÷ûá
àíúàã ìöãÿääèìÿíè óúàäàí îõóìàüà áàøëàäû. Ëàêèí àøàüûäàêû äþðä
ìèñðàíû îõóéóá:
282

“Òöðêè ñèôÿòè âÿôàéè ìÿí íèñò,
Òöðêàíÿ ñèôÿò ñÿçàéè ìÿí íèñò,
×öí ùÿëãÿéè øàù éàôò ýóøÿì
ßç äèë áÿ äÿìàü ðÿôò úóøÿì”.
àúûãëà ñîðóøäó:
— Áó íÿ äåìÿêäèð?.. Ìÿí ñÿíÿ åë÷èëÿð âàñèòÿñèëÿ ýþíäÿðäèéèì ñèôà-
ðèøëÿðè íÿ ö÷öí äàñòàíûíà äàõèë åòäèí?! Áóíäàí ìÿãñÿäèí íÿ èäè? Ñÿí áó
ìèñðàëàðû êèòàáà ÿëàâÿ åòìÿêëÿ ìÿíè òöðê äèëèíèí âÿ òöðê õàëãûíûí äöø-
ìÿíèìè ýþñòÿðìÿê èñòÿäèí? Äåìÿê êè, ìÿíèì ýþíäÿðäèéèì áó ñèôàðèøèí
íÿòèúÿñèíäÿ ìÿíÿ îëàí äöøìÿí÷èëèéèí îäó ãÿëáèíäÿí áåéíèíÿìè ñèðàéÿò
åòìèøäèð? ×öíêè ñÿí ôàðñ äèëèíäÿ øåèð éàçìàãäàí èéðÿíèðñÿí, áåëÿäèðìè?!
Íèçàìè õàãàíûí ñþçöíö úàâàáñûç áóðàõìàéàðàã äåäè:
— Ìÿí þçöìäÿí ùå÷ áèð øåé ÿëàâÿ åòìÿäèì. Ùàçûðäà õàãàí íÿ úÿ-
ùÿòÿ àúûãëàíûðñà, ìÿí äÿ îíóí ñèôàðèøèíè àëäûüûì çàìàí î úÿùÿòÿ àúûã-
ëàíìûøäûì. ×öíêè ùÿð êÿñ ö÷öí þç äèëè, þç õàëãû âÿ þç ÿäÿáèééàòû ìö-
ãÿääÿñäèð.
Õàãàí Íèçàìèíèí ÷þùðÿñèíÿ òÿÿúúöáëÿ áàõàðàã:
— Ñÿíè äÿ òàíûäûì. Ñÿíèí äÿ ãàíûíû ñèéàñè ôèêèðëÿð çÿùÿðëÿìèøäèð.
Ýþòöð êèòàáûíû áóðàäàí ýåò, áó êèìè ÿñÿðëÿð ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí ùå÷ áèð
ìöêàôàòà íàèë îëà áèëìÿç. ßáÿñ éåðÿ áó ãÿäÿð çÿùìÿò ÷ÿêìèñÿí, — äå-
äèêäÿ Íèçàìè àéàüà ãàëõûá êèòàáû ýþòöðäö âÿ äåäè:
— Ìÿí áó ÿñÿðèìè ìöêàôàò àëìàã ìÿãñÿäèëÿ éàçìàìûøàì. Ìÿí áó
ÿñÿðè îíäàí þòðö ôàðñ äèëèíäÿ éàçìûøàì êè, õàãàí ùÿçðÿòëÿðè ùÿãèð ùåñàá
åòäèéè àçÿðè õàëãûíûí íÿ ãÿäÿð ìÿäÿíè, íÿ ãÿäÿð ãàáèë âÿ ñÿíÿòêàð îë-
äóüóíó áèð äàùà áèëñèí âÿ õàãàí áèð äàùà òÿñäèã åòñèí êè, áåëÿ áèð õàëã
ùå÷ áèð çàìàí ÿúíÿáè áîéóíäóðóüó àëòûíäà éàøàìàüû ñåâìÿç.
Íèçàìè áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà áèð äàùà òÿçèì åäÿðÿê ñàðàéû òÿðê åòäè.
***
Øèðâàí õàãàíû ßáöëìöçÿôôÿðèí âÿëèÿùäè Áàüäàääàí ãàéûäûá Øèð-
âàíà ýåòìÿê ö÷öí Òÿáðèçÿ ýÿëÿúÿê èäè. Òàì áó ýöíëÿðäÿ Ãûçûë Àðñëàí
Íèçàìèíèí éàçäûüû ìÿêòóáó àëìûøäû. Íèçàìè ìÿêòóáóíäà éàçûðäû:
“Ùÿøÿìÿòëè ùþêìäàð!
Àðàí þëêÿñèíèí ùþêóìÿò ìÿðêÿçè èëÿ ÿëàãÿñèíèí îëìàìàñû, Ùÿìÿ-
äàí âÿ Áàüäàäûí èñÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí óçàãäà îëìàñû ìÿìëÿêÿò
äàõèëèíäÿ îëàí ùàãñûçëûüû áèð äàùà ýöúëÿíäèðìèøäèð. Áó âÿçèééÿò Øèðâàí
283

õàãàíûíûí äà þçáàøûíàëûüûíà èìêàí âåðìèøäèð. Áó ñààòäà îíóí çèíäà-
íûíäà ìèíëÿðúÿ ýöíàùñûç àçÿðáàéúàíëû éàòûð.
Áó ýöíëÿðäÿ øàèð Õàãàíè ùÿáñ åäèëìèøäèð. Îíó ãóðòàðìàã ö÷öí Øèð-
âàíà ýåòäèì, õàãàíûí òàïøûðäûüû “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” äàñòàíûíû äà þçöìëÿ
áÿðàáÿð àïàðäûì. ßñÿðèí ìöãÿääèìÿñè õàãàíà õîø ýÿëìÿäèéèíäÿí ìÿíè
òÿùãèð åäèá ãàéòàðäû. Õàãàíèíè ãóðòàðìàã ìöìêöí îëìàäû. Õàãàí þçöíÿ
ãàðøû òÿøêèë åäèëÿí ñóè-ãÿñääÿ Õàãàíè øàèðèí äÿ èøòèðàê åòäèéèíè çÿíí åäèð.
ßìèð Èíàíú øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðûí Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôäàðû îëäóã-
ëàðûíû ÿëèíäÿ öíâàí òóòàðàã àðàíëûëàðûí ùöãóãóíó ìöäàôèÿ åòìÿêäÿí
áîéóí ãà÷ûðûð”.
Ãûçûë Àðñëàí áó ìÿêòóáó àëàíäàí èêè ýöí ñîíðà Øèðâàí õàãàíûíûí
âÿëèÿùäè Òÿáðèçÿ âàðèä îëäó. Ãûçûë Àðñëàí Øèðâàí âÿëèÿùäèíÿ Àçÿðáàé-
úàíûí ñèëàùëû ãöââÿñèíè ýþñòÿðìÿê ö÷öí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ãîøóíëà-
ðûíûí Éàíûã, Ñÿðä-ðóä âÿ Òÿáðèç àðàñûíäà éûüûøìàñûíà ÿìð âåðìèøäè.
Òÿáðèçäÿí Éàíûüà ãÿäÿð âÿëèÿùäèí êå÷ÿúÿéè éîëëàð ãèéìÿòëè õàëû-
ëàðëà äþøÿíìèøäè.
Âÿëèÿùäÿ íàùàð éåìÿéè âåðìÿê ö÷öí Éàíûã ÷åøìÿñèíèí ÿòðàôûíäà
éöçëÿðúÿ ÷àäûð ãóðóëìóøäó. Âÿëèÿùäÿ ìÿõñóñ ãûðìûçû èïÿêäÿí ãóðóëàí
÷àäûðûí áàøûíäà ãûçûëäàí äöçÿëìèø áþéöê áèð ãöááÿ âóðóëìóøäó. Éöç-
ëÿðúÿ ãûçûë êÿìÿðëè ãóëàì ÷èéèíëÿðèíäÿ ãûçûë ÿìóä ÷àäûðûí ñàü-ñîëóíäà
äöçöëìöøäö.
Öðìèéà, Õîé, Ìÿðÿíä, Ãàðàäàü âÿ Õöìñÿ ìàùàëûíäà éûüûëàí éöç
ìèí íÿôÿð ýÿíú àòëû, Øèðâàí âÿëèÿùäèíè Êàâêàí øÿùÿðèíäÿí ýÿòèðèá Éà-
íûüà äîüðó ìöøàéèÿò åäèðäè. Éàíûãäà Øèðâàí âÿëèÿùäèíè Ãûçûë Àðñëàíûí
âÿçèðè Øÿìñÿääèí ãàðøûëàäû âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ñàëàìûíû îíà éåòèðäè.
Âÿëèÿùä þç ÷àäûðûíäà áèð-èêè ñààò èñòèðàùÿò åòäèêäÿí ñîíðà, íàùàð
åòìÿê ö÷öí áþéöê ÷àäûðà ýÿëäè. Éöçëÿðúÿ èïÿê ýåéèìëè âÿ çöìðöä õàë-
õàëëû úàðèéÿ âÿëèÿùäèí õèäìÿòèíäÿ èäè. Íàùàð éåìÿéè áèòäèêäÿí ñîíðà
Òÿáðèçÿ äîüðó ùÿðÿêÿò áàøëàíäû. Âÿëèÿùä Òÿáðèç ÿòðàôûíû ëàçûìûíúà ñÿ-
éàùÿò åòìÿê ö÷öí òàõò-ðÿâàíëà éîõ, àò èëÿ ýåòìÿê èñòÿäè. Îíà äÿðùàë áèð
Ãàðàáàü àòû òÿãäèì åòäèëÿð. Âÿëèÿùä âÿ îíóí ÿòðàôûíäà ýåäÿíëÿðèí àò-
ëàðû èïÿê õàë÷àëàðûí öñòöíäÿ ýåäèðäè.
Ãûçûë Àðñëàí âÿëèÿùäè Òÿáðèç àëòûíäà èñòèãáàë åäèá, ýÿíú âÿëèÿùäèí
àëíûíäàí þïäö âÿ îíó þç ñàðàéûíà ýÿòèðäè.
Ãûçûë Àðñëàí âÿëèÿùäè ñàðàéäà ãîíàã àäûíà îí áåø ýöí ñàõëàìàüû
ãÿðàðà àëìûøäû. Ãûçûë Àðñëàí áó ìöääÿòäÿ Øèðâàí õàãàíû ßáöëìöçÿô-
ôÿðÿ áó ìÿçìóíäà áèð ìÿêòóá ýþíäÿðäè:
284

“ßëàùÿçðÿò!
ßìèð Èíàíúûí õÿéàíÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí èäàðÿ èø-
ëÿðèíäÿ úèääè áèð ãàðûøûãëûã éàðàäûëìûø, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿäèð êè, ÿëà-
ùÿçðÿò õàãàí äà áèð ÷îõ àðàíëûëàðû ùÿáñÿ àëäûðìûøäûð. Ìÿí áó ýöíäÿí
åòèáàðÿí ßìèð Èíàíúûí þçáàøûíàëûüûíà èìêàí âåðìÿìÿê ö÷öí Àðàí èø-
ëÿðèíè þç ÿëèìÿ àëìàüà âÿ ñèçèíëÿ Àðàí õàëãû àðàñûíäà ìþâúóä îëàí èõ-
òèëàôû ùÿëë åòìÿéÿ áàøëàìàüû ãÿðàðà àëûðàì. Ñèçÿ ìÿëóìäóð êè, Àçÿð-
áàéúàíûí ðÿñìè ùþêóìÿò ìÿðêÿçè Òÿáðèçäèð. Ùÿðýàù ÿëàùÿçðÿò ßìèð
Èíàíúà ìöðàúèÿò åòìÿéÿðÿê ùÿð áèð èõòèëàôëû ìÿñÿëÿäÿ Òÿáðèçÿ ìöðàúèÿò
åòñÿéäè, èêè ùþêóìÿòèí àðàñûíäà áó ãÿäÿð áþéöê èõòèëàô ÷ûõìàç, èêè þë-
êÿíèí õàëãû äà áó ãÿäÿð çÿðÿðäèäÿ îëìàçäû. Çÿíí åäèðÿì êè, ÿëàùÿçðÿò
ùÿð èêè ùþêóìÿòèí ìÿíôÿÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàðàã àøàüûäà ãåéä åòäèéèì
áèð íå÷ÿ ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè ö÷öí èðàäÿ ñàäèð áóéóðàð.
ßââÿëà, íÿ ãÿäÿð êè, ÿëàùÿçðÿò âÿëèÿùä Òÿáðèçäÿ ãîíàãäûð, èõòèëàôëû
ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòìÿê ö÷öí âÿêàëÿòëè áèð ùåéÿò ýþíäÿðÿñèíèç, ÿëàùÿçðÿò
âÿëèÿùä äÿ ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ èøòèðàê åäÿ áèëñèí.
Èêèíúè, Øèðâàíëà Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà ìþâúóä îëàí òîðïàã âÿ ñÿð-
ùÿä ìÿñÿëÿëÿðèíè äàíûøìàã ö÷öí ýþíäÿðÿúÿéèíèç ùåéÿòÿ òàì áèð âÿêà-
ëÿòíàìÿ ÿòà áóéóðàñûíûç.
Ö÷öíúö, ùÿáñÿ àëûíàíëàðûí àçàä åäèëìÿñèíÿ ôÿðìàí ñàäèð åòìÿêëÿ
îíëàðûí òÿãñèðèíè âÿ îíëàðà äÿéÿí çÿðÿðëÿðè òÿéèí åòìÿê ö÷öí ýþíäÿðÿ-
úÿéèíèç íöìàéÿíäÿëÿðÿ òàïøûðûã âåðÿñèíèç.
Äþðäöíúö, ÿëàùÿçðÿò ëöòôÿí Õàãàíè øàèðèí ñÿôÿð ùàçûðëûüûíû âÿ èñòè-
ðàùÿòèíè òÿìèí åòäèðèá Òÿáðèçÿ ýþíäÿðèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðñèí”.
ßáöëìöçÿôôÿð áó ìÿêòóáó àëàí êèìè Ãûçûë Àðñëàíûí íÿ äåìÿê èñ-

òÿäèéèíè äÿðùàë àíëàäû. Î, îüëóíóí ãîíàã äåéèë, ýèðîâ ñàõëàíäûüûíû òÿéèí
åòäè. Î ùå÷ áèð êÿñëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøìÿäÿí äÿðùàë àçÿðáàéúàíëûëàðûí
ùÿáñäÿí àçàä åäèëìÿñèíÿ ÿìð âåðäè. Õàãàíèíè èñÿ ùÿáñõàíàäàí àçàä
åòäèðèá õÿëÿò âåðäè âÿ éîë ùàçûðëûüûíû áèòèðèá áþéöê áèð òÿíòÿíÿ èëÿ Ãûçûë
Àðñëàíûí éàíûíà ýþíäÿðäè.
Ñöëù ìÿñÿëÿëÿðèíè äàíûøûá, ñÿðùÿä èøëÿðèíè íèçàìà ñàëìàã ö÷öí î,
Òÿáðèçÿ îí íÿôÿðäÿí èáàðÿò áèð ùåéÿò éîëà ñàëäû.
Ùåéÿò Øèðâàíäàí ùÿðÿêÿò åòìÿäÿí ãàáàã âÿëèÿùäèí ãàñèäè ßáöë-
ìöçÿôôÿðÿ áó ìÿçìóíäà áèð ìÿêòóá ýÿòèðäè:
285

Äþðä ýöíäöð êè, Òÿáðèçäÿéÿì. Þçöìÿ ýþñòÿðèëÿí åùòèðàì âÿ Òÿá-
ðèçäÿ ýþðäöéöì èñòèãáàë òÿíòÿíÿñè Øÿðã òàðèõèíäÿ ýþðöá îõóìàäûüûì
éåýàíÿ áèð ùàäèñÿäèð. Äåìÿê îëàð êè, Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëèéèíèí ÿñàñûíû
Ùÿìÿäàí øÿùÿðè äåéèë, Òÿáðèç òÿøêèë åäèð. Áóðàäà ýþðäöéöì ñÿðâÿò,
ãîøóí, òÿíòÿíÿ, úÿëàë âÿ ÿçÿìÿò Ùÿìÿäàíäà ýþçöìÿ äÿéìÿäè. Ùàçûð-
äà ìÿíÿ éöç íÿôÿð ãûçûë êÿìÿðëè ãóëàì âÿ éöçëÿðúÿ çöìðöä õàëõàëëû âÿ
àëìàç ýÿðäÿíáÿíäëè úàðèéÿ õèäìÿò åäèð. Ìÿí Òÿáðèçÿ âàðèä îëäóüóì
ýöí ÿëàùÿçðÿòèí âÿ ìÿíèì þìðöìÿ äóà åäèëìÿñè ö÷öí Ãûçûë Àðñëàí
õÿçèíÿíèí àüçûíû à÷äûðûá Òÿáðèç ôÿãèðëÿðèíÿ ùÿää-ùåñàáà ýÿëìÿéÿí
ñÿðâÿò ïàéëàäû. Áèð íÿôÿð äÿ îëñà åùñàí àëìàéàí éîõñóë ãàëìàäû. Ìÿí
Òÿáðèçÿ àõøàì ãàðàíëûüûíäà äàõèë îëäóì, áöòöí øÿùÿð ÷ûðàüáàí åäèë-
ìèøäè. Øÿùÿð õàëãû ÿëëÿðèíäÿ ëàëÿ øöøÿëè øàìäàíëàð ìÿíèì èñòèãáàëûìà
÷ûõìûøäû. Ìÿí èíäèéÿ ãÿäÿð Ãûçûë Àðñëàí ãÿäÿð ìÿðùÿìÿòëè, àäèë, ìö-
ëàéèì, áèëèêëè âÿ åëìëè áèð ùþêìäàð ýþðìÿìèøÿì. Ìÿí Òÿáðèçÿ ýÿëäè-
éèìèí èêèíúè ýöíö ìÿøùóð Øÿðã øàèðè âÿ àëèìè Çÿùèð èáí Òàùèð, èáí Ìÿ-
ùÿììÿä Ôÿðéàáè Ãûçûë Àðñëàíû çèéàðÿò åòìÿê ö÷öí Òÿáðèçÿ ýÿëäè, îíó
ìþùòÿøÿì áèð ùþêìäàð êèìè èñòèãáàë åäèá ñàðàéà ýÿòèðäèëÿð. Ìÿí áó
ýöí íàùàð éåìÿéèíè Ìöúèðÿääèí Áåëÿãàíëû, õàúÿ Úÿëàë Äÿðÿêàíû,
ùÿêèì Ñóçÿíè Ñÿìÿðãÿíäè, õàúÿ Ìàùìóä Øàùñÿíúàí, Ðÿøèäÿääèí
Âÿòâàò âÿ ñàèð àëèìëÿð, ôèëîñîôëàð âÿ øàèðëÿðëÿ áèðëèêäÿ éåäèì. Ãûçûë Àðñ-
ëàí ìÿúëèñèíèí áèð ñÿìòèíäÿ ñèéàñÿòøöíàñëàð, áèð òÿðÿôèíäÿ ôèëîñîôëàð, î
áèðè òÿðÿôèíäÿ àëèìëÿð âÿ øàèðëÿð îòóðóð, ÷öíêè ùþêìäàð ùÿì ôèëîñîô,
ùÿì àëèì, ùÿì ñèéàñÿòøöíàñ, ùÿì äÿ øåèð âÿ ÿäÿáèééàò ìàðàãëûñûäûð.
ßëàùÿçðÿò èúàçÿ âåðñÿéäè, áèð íå÷ÿ ýöí Ãûçûë Àðñëàíûí ñàðàéûíäàêû áó
ðóùàíè ùÿéàòäàí ùÿçç àëàðäûì. Ìÿí äöíéàäà åëÿ áèð øÿõñèééÿò áèëìè-
ðÿì êè, Ãûçûë Àðñëàíëà áèð ñààò îòóðàíäàí ñîíðà îíó ñåâìÿñèí. Î ìÿíè
äîüìà îüëó êèìè ñåâäè, ðàùÿòèìè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ýþðöëÿí òÿøÿááöñ-
ëÿðè øÿõñÿí ùþêìäàðûí þçö éîõëàìàãäàäûð. ßëàùÿçðÿòÿ ñÿìèìè ñàëàì
éàçìàã ö÷öí äÿôÿëÿðëÿ ìÿíÿ òàïøûðäû”.
ßáöëìöçÿôôÿð âÿëèÿùäèí ìÿêòóáóí àëàíäàí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàíëà

ÿëàãÿíèí òàìàìèëÿ äÿéèøìÿñèíÿ ãÿðàð âåðäè. Ùÿòòà Íèçàìèíè òÿëòèô
åòìÿê ö÷öí Øèðâàíà äÿâÿò åäÿðÿê “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” äàñòàíûíû äöáàðÿ
ýÿòèðìÿñèíè ðèúà åòäè. Áó äÿâÿòèí úàâàáûíäà èñÿ Íèçàìè:
“Õÿñòÿéÿì, éîëà ÷ûõà áèëìÿðÿì”, — äåéÿðÿê äàñòàíû îüëó Ìÿùÿì-
ìÿäëÿ áÿðàáÿð Øèðâàíà ýþíäÿðäè.
286

ÃßÒÈÁß Âß ÃÛÇÛË ÀÐÑËÀÍ
Øèðâàí ùÿáñõàíàñûíäàí àçàä åäèëÿíëÿð Ýÿíúÿéÿ âÿ Àðàí þëêÿñèíèí
ùÿð òÿðÿôèíÿ éàéûëûá Ãûçûë Àðñëàíûí òÿëÿáè íÿòèúÿñèíäÿ àçàä åäèëäèêëÿðèíè
êÿíäëÿðÿ âÿ øÿùÿðëÿðÿ õÿáÿð âåðäèëÿð.
Ùÿð éåðäÿ Ãûçûë Àðñëàíûí þìðöíÿ, äþâëÿòèíÿ äóà åòìÿéÿ âÿ ßìèð
Èíàíúà ëÿíÿò îõóíìàüà áàøëàíäû. Ýÿíúÿ êö÷ÿëÿðèíäÿ ßìèð Èíàíúûí ãó-
ëàüûíûí äèáèíäÿ ßìèðÿ ãàðøû íèôðÿò ñÿñëÿðè óúàëäû.
ßìèð Èíàíúû ùÿð øåéäÿí àðòûã ðàùàòñûç åäÿí Øèðâàí øàùû ßáöëìö-
çÿôôÿðèí Òÿáðèçÿ ùåéÿò ýþíäÿðìÿñè èäè.
ßìèð Èíàíúûí áàøãà ÷àðÿñè éîõ èäè, î éåíÿ äÿ Ùÿìÿäàíà ìöðàúèÿò
åòìÿéÿ âÿ ãûçûíà ìÿêòóá ýþíäÿðìÿéÿ ãÿðàð âåðìèøäè. Ãûçûíà éàçäûüû
ìÿêòóáóí ÿââÿëèíäÿ, “ìÿíèì ÿçèç ãûçûì Ãÿòèáÿ” ÿâÿçèíÿ “Ùÿøÿìÿòëè
ìÿëÿêÿ” — äåéÿ éàçûðäû.
“Ìÿêòóáóìó àëàí êèìè ÿëàùÿçðÿò Àòàáÿéÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí
äöøäöéö òÿçÿ ôÿëàêÿò áàðÿñèíäÿ äàíûøàðñàí. Ãûçûë Àðñëàí èøëÿìÿê ö÷öí
ìÿíÿ èìêàí âåðìèð. Èñëàùàò àïàðìàã ìöìêöí äåéèë, Øèðâàí — Àðàí
ìÿìëÿêÿòè àðàñûíäà îëàí èõòèëàôû ùÿëë åòìÿê ö÷öí Òÿáðèçäÿ ìöøàâèðÿ
÷àüûðìûøäûð. Øèðâàíäàí ùàçûðäà Òÿáðèçÿ íöìàéÿíäÿëÿð ýåäèð.
Ãûçûë Àðñëàíûí òÿøÿááöñö áàø òóòàðñà, ìÿíèì Àçÿðáàéúàíäà éàøà-
ìàüûì ìöìêöí îëìàéàúàãäûð. Ùÿðýàù ÿëàùÿçðÿò Àòàáÿé áó ìÿñÿëÿ-
ëÿðÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿçñÿ, òÿúèëè ñóðÿòäÿ Áàüäàäà ýåäèá ßìèðÿëìþìè-
íèí ùÿçðÿòëÿðèíÿ ìÿëóìàò âåðÿðñÿí.
ßëàùÿçðÿò Àòàáÿéÿ ãàíäûðìàëûñàí êè, Ãûçûë Àðñëàíûí ÿìðè èëÿ Øèð-
âàí ùÿáñõàíàëàðûíäàí áóðàõûëàíëàðûí ùàìûñû Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðèíèí
äöøìÿíèäèð. ßëàùÿçðÿò èúàçÿ âåðñÿéäè, Øèðâàí ùÿáñõàíàñûíäàí áóðàõû-
ëàíëàðû áèç áóðàäà òÿçÿäÿí òóòóá ùÿáñÿ àëàðäûã. ×öíêè îíëàðûí ùàìûñû
öñéàí÷ûëàð âÿ õàèí ôèêèðëÿð äàøûéàí àäàìëàðäûð.
Ìÿíèì áó éàçäûãëàðûìû Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðèíÿ õÿáÿð âåðÿíäÿí ñîíðà
íÿ úàâàá âåðäèéè áàðÿñèíäÿ ìÿíÿ ñöðÿòëÿ ìÿëóìàò ýþíäÿðÿðñÿí”.
***
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä íàùàð éåìÿéèíäÿí ñîíðà ñÿðõîø èäè. Î éåíÿ äÿ
ÿââÿëêè àäÿòèíè äàâàì åòäèðèðäè. Áàøûíû Ãÿòèáÿíèí äþøëÿðèíÿ ãîéóá éàò-
ìûøäû. Ñÿáà õàíûì îòàüà äàõèë îëäó, ßìèð Èíàíúäàí ýÿëÿí ìÿêòóáó
Ãÿòèáÿéÿ âåðèá éåíÿ äÿ áàðìàãëàðû öñòöíäÿ éàâàø-éàâàø ýåðèéÿ äþíöá
îòàãäàí ÷ûõäû.
287

Ãÿòèáÿ ìÿêòóáó à÷ûá îõóäó. Ãûçûë Àðñëàíûí íÿ Áàüäàä, íÿ äÿ Ùÿ-
ìÿäàíëà ùåñàáëàøìàäûüûíû âÿ Àçÿðáàéúàíû þçö áèëäèéè êèìè èäàðÿ åòäè-
éèíè îõóéóá ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû, ÷ûëäûðìàã, ãûøãûðìàã äÿðÿúÿñèíÿ
ýÿëäè. Ãÿëáè òàì áèð ñöðÿòëÿ ÷ûðïûíûðäû. Öðÿê ÷ûðïûíòûñûíûí ãåéðè-àäèëèéè
çÿðèô âÿ àü äþøëÿðèíäÿ íàçëàíàí ãóëàãëàðûí ðàùàòûíû ïîçìàäû.
Àòàáÿé îéàíûá ñÿðõîø ýþçëÿðèëÿ Ãÿòèáÿéÿ áàõäû. Î, Ãÿòèáÿäÿ éåíÿ
áèð ýÿíúëèê øÿùâÿòèíèí úîøìàã èñòÿäèéèíè ùèññ åäÿðÿê, ýÿíú ãàäûíûí
øÿùâÿòèíÿ òÿêàí âåðìÿê èñòÿäè âÿ éàøëû Àòàáÿé äîäàãëàðûíû áèð ÷îúóã
êèìè Ãÿòèáÿíèí äþøëÿðèíÿ ñþéêÿäè. Ñîíðà ãàëõûá ýÿðíÿøäè, ýþçëÿðèíè
îâóá éóõóíóí òîçóíó ýþç áÿáÿêëÿðèíäÿí ñèëäè âÿ äèããÿòëÿ Ãÿòèáÿíèí
öçöíÿ áàõàðàã:
— Ýþçÿë Ãÿòèáÿ, áó íÿ âàõòûí àüëàìàüûäûð? — äåéÿ ñîðóøäó.
Ãÿòèáÿ àüëàéà-àüàëéà Àòàáÿéÿ ñóàë âåðäè:
— Ñÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áèð ùÿãèãÿòè ìÿíÿ àéäûí åòìÿäèí.
— Ùàíñû ùÿãèãÿòè?
— Ìÿí áèëìèðÿì áó ìÿìëÿêÿòèí ùàêèìè ñÿíìèñÿí, Ãûçûë Àðñëàíìûäûð?
Àòàáÿé Ãÿòèáÿíèí áó ñóàëûíäàí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè äÿðùàë àíëàäû.
Ãÿòèáÿ ñÿùâ åòìèøäè, ÷öíêè ñÿðõîøëóüóí õóìàðëûã äÿãèãÿëÿðèíè êå÷èðÿí
ùþêìäàðà áó úöð ñóàëû âåðìÿê áþéöê áèð úÿñàðÿò èäè. Àòàáÿé Ìÿùÿì-
ìÿä Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí âÿçèééÿòèíäÿí õÿáÿðñèç äåéèëäè. Ãûçûë Àðñ-
ëàí âÿçèééÿòè îíà þç âàõòûíäà õÿáÿð âåðìèøäè. Î, Øèðâàí øàùû èëÿ Ãûçûë
Àðñëàí àðàñûíäà áàøëàíàí ìöçàêèðÿíèí ÿñàñûíäàí õÿáÿðäàð èäè.
Øèðâàí âÿëèÿùäèíèí Òÿáðèçäÿ ãîíàã àäû èëÿ ýèðîâ ñàõëàíäûüûíû äà áè-
ëèðäè. Ãûçûë Àðñëàí Øèðâàíäà ùÿáñÿ àëûíàíëàðûí ñèéàùûñûíû ÷îõäàí ÿëäÿ
åäèá Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ ýþíäÿðìèøäè.
Áó èøäÿ ßìèð Èíàíúûí íÿ ãÿäÿð õàèí âÿ èêèöçëö áèð ñèéàñÿò àïàðäû-
üûíû âÿ áàøûíû ñàõëàìàã ö÷öí áèð ìÿìëÿêÿòèí âÿ õàëãûí ìÿíàôåéèíè
ñàòäûüûíû Ãûçûë Àðñëàí Àòàáÿéÿ éàçûá áèëäèðìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿä Ãÿòèáÿíèí âåðäèéè ñóàëà úàâàá âåðÿðÿê äåäè:
— Ãÿòèáÿ áèëìÿëèäèð êè, áó ìÿìëÿêÿòèí ñàùèáëÿðè Åëäÿíèç îüëàíëàðû-
äûð. Áóíëàð äà ìÿìëÿêÿòèí éàøäàí ãóðóéà ãÿäÿð ùÿð íÿ èøè âàðñà ùÿëë åò-
ìÿëèäèðëÿð. Áàøãàëàðû èñÿ áóíëàðûí òèêìÿëÿðè, ÿëàëòûëàðû âÿ ðÿèééÿòëÿðèäèð.
Ãÿòèáÿ þçöíö äöçÿëäèá áèð ñóàë äàùà âåðäè:
— Áÿñ ìÿí íÿ÷èéÿì?!
— Ãàäûíûìñàí, ìþùòÿðÿìèìñÿí, ñÿíè ñåâèá àëìûøàì, ëàêèí ñÿíÿ
åâëÿíìÿêëÿ áèð ìÿìëÿêÿòè ÿðÿ âåðÿ áèëìÿðÿì. Ìÿìëÿêÿòèí øÿðèêèñÿí,
õàëãûìûí, ìÿìëÿêÿòèìèí õîøáÿõòëèéè ö÷öí ýþñòÿðäèéèí òÿäáèðëÿðè ìÿí
äÿ, Ãûçûë Àðñëàí äà òÿãäèð åäÿúÿéèê.
288

Åéíè çàìàíäà áèëìÿëèñÿí êè, Àçÿðáàéúàíäà éåýàíÿ áèð õàíÿäàí âàð-
äûð êè, î äà Åëäÿíèç õàíÿäàíûäûð. Ñÿíèí îüëóí äà áó õàíÿäàíûí þâëàäûäûð.
Ëàêèí áó ìÿìëÿêÿòäÿ ßìèð Èíàíú õàíÿäàíû àäûíäà áèð õàíÿäàí éîõäóð.
Ñÿíèí àòàí êèìè ìÿíèì ìÿìëÿêÿòèìäÿ ìèíëÿðúÿ ùàêèìëÿð âàðäûð. Îíóí
éöêñÿêëèéè îðàñûíäàäûð êè, Ãÿòèáÿíèí àòàñûäûð. Ùÿðýàù î äà àòàáÿéëèê õÿ-
éàëûíà äöøÿðñÿ, ìÿí Àòàáÿé îíó äà Ðåé ùàêèìè Èíàíú êèìè ìÿùâ åäÿðÿì.
Èíäè íÿ ñóàëûí âàðäûð?
Ãÿòèáÿ áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðÿðÿê àëäàíìûø ãàäûíëàð êèìè äåäè:
— Ìÿí òÿê äåéèëÿì. Áÿäáÿõò ãàäûíëàðûí ùàìûñû þç òàëåéèíäÿ àëäà-
íûð. ×öíêè áèç àäàìëàðû è÷ÿðèñèíäÿí éîõ, äûøàðûñûíäàí éîõëàéûðûã. Êèøè-
ëÿð èñÿ èêèíúè ñèìàëàðûíû ãûçëàðà åâëÿíÿíäÿí ñîíðà äûøàðû ÷ûõàðûðëàð. Ùÿð-
ýàù ìÿí ìÿìëÿêÿòèí øÿðèêèéÿìñÿ, Àòàáÿéÿ äåéèðÿì êè, îíóí ãàðäàøû-
íûí Àçÿðáàéúàíäà àïàðäûüû ñèéàñÿò äîüðó áèð ñèéàñÿò äåéèë. Îíóí Øèð-
âàí øàùû èëÿ áàøëàäûüû îéóí Àçÿðáàéúàíûí ýÿëÿúÿéè ö÷öí ãîðõóëóäóð.
Ãûçûë Àðñëàíûí Øèðâàí ùÿáñõàíàñûíäàí áóðàõäûüû àäàìëàð ÿãèäÿ âÿ
ôèêèð úÿùÿòúÿ éàëíûç Øèðâàí âÿ Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðëàðû ö÷öí äåéèë,
öìóìèééÿòëÿ ùþêìäàðëàð ÿëåéùèíÿ èøëÿéÿí àäàìëàðäûð.
Àòàáÿé éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿéÿ åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
— Ãûçûë Àðñëàí ÷îõ àüûëëû èø ýþðìöøäöð. Ãûçûë Àðñëàí ýþðÿí òÿäáèð-
ëÿðèí äöøìÿíëÿðè, ìÿíèì ðÿèééÿòëÿðèìèí äöøìÿíèäèð. Ëàêèí ñÿí
Ãÿòèáÿ, òÿøÿêêöð åòìÿëèñÿí êè, Ãûçûë Àðñëàí èíäèéÿ ãÿäÿð ñÿíèí àòàíûí
áó ãÿäÿð à÷ûã õÿéàíÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàéàðàã, ùþêóìÿò áàøûíäà ãîé-
ìóøäóð. Ñÿí àüëûíû áàøûíà éûü, éàõøû áèð äöøöí, áó ãÿäÿð ùþðìÿòñèçëèê
íÿòèúÿñèíäÿ Ãûçûë Àðñëàí ñÿíèí àòàíû òóòóá áîüàçûíäàí àñäûðàðñà, êèìèí
äàíûøìàüà èõòèéàðû âàðäûð? Êèì áóíóí ö÷öí Ãûçûë Àðñëàíû úÿçàëàíäûðà
áèëÿð?! Ùÿðýàù ñÿí þçöíö áó ìÿìëÿêÿòèí ãàíóíó ìÿëÿêÿñè ùåñàá åäèð-
ñÿíñÿ, àòàíûí àäûíû ÷ÿêìÿêäÿí óòàíìàëûñàí, ÷öíêè îíóí ìÿìëÿêÿòÿ
åòäèéè õÿéàíÿòëÿðè ùå÷ áèð êèìñÿ åäÿ áèëìÿç.
Ñÿíèí àòàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äÿðèñèíè ñîüàí êèìè ñîéìóøäóð.
Ëàêèí áóíëàðûí ùàìûñû èëÿ áÿðàáÿð Ãûçûë Àðñëàí ñÿíèí ùþðìÿòèíè íÿ-
çÿðÿ àëàðàã îíó þç éåðèíäÿí òÿðïÿòìèð. Àììà áó äà áèçèì òÿðÿôèìèç-
äÿí õàëãà ãàðøû áèð õÿéàíÿòäèð, ÷öíêè áèç ìèëéîíëàðúà õàëãû, áèð íÿôÿðèí
êåô-ìàéèøàñûíà òàïøûðìûøûã.
Ìÿí, éàèíêè Ãûçûë Àðñëàí áèð ùÿôòÿ ùèìàéÿò íÿçÿðèìèçè ñÿíèí àòà-
íûí öñòöíäÿí ÷ÿêÿðñÿê, àçÿðáàéúàíëûëàð îíó ýÿëäèéè éåðÿ ãÿäÿð ãîâàð.
Çÿííèìúÿ, áó ãÿäÿð êèôàéÿòäèð. Î ÷îõ ãîúàäûð, àðòûã î ùÿéàòäà þç
âÿçèôÿñèíè áèòèðìèøäèð. Îíà äàèìè áèð ðàùàòëûã ëàçûìäûð. Ìÿìëÿêÿòèí
ýþçÿë áèð òÿðÿôèíäÿ îíà ìàëèêàíÿ âåðÿúÿéÿì, áþéöê âÿ òÿìèíåäèúè
289

ìààø òÿõñèñ åäÿúÿéÿì. Ùÿðýàù Áàüäàääà éàøàìàã èñòÿéèðñÿ, îíóí
ö÷öí øàùàíÿ áèð ñàðàé äöçÿëäèëìÿñèíÿ ÿìð åäÿúÿéÿì, çÿííèìúÿ, áó
ãÿäÿð êèôàéÿòäèð.
Ãÿòèáÿ àòàñûíûí Ýÿíúÿ ùþêóìÿòèíäÿí ýþòöðöëÿúÿéèíè åøèäÿðêÿí
ùÿð øåéè óíóòäó, àòàñûíûí ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó áèð êÿðÿ õàòûðûíäàí ÷ûõà-
ðûá àüëàäû âÿ Àòàáÿéèí ÿëèíäÿí òóòóá éàëâàðûúû áèð ùàëäà äåäè:
— Ðèúà åäèðÿì, ìÿíèì ãîúà àòàìûí ãÿëáèíÿ òîõóíìàéûí, ãîéóí èñ-
òÿäèéè ãÿäÿð àïàðäûüû âÿçèôÿñèíäÿ éàøàñûí. Ùÿðýàù àòàìûí þçö èñòèðà-
ùÿòÿ ÷ÿêèëìÿéè àðçó åäÿðñÿ, î çàìàí éåðèíÿ áàøãàñûíû òÿéèí åäÿðñèíèç.
— Îíóí ùÿðÿêÿòëÿðè þçöíÿ ãàðøû áþéöê áÿäáÿõòëèê ùàçûðëûüûäûð. Îíó
áèëèðñÿíìè?! — Àòàáÿé Ãÿòèáÿéÿ àúûãëàíìûøäû. Àéàüà ãàëõûá îòàüû ñÿáèð-
ñèçëèêëÿ äîëàøûðäû. Ãÿòèáÿ èñÿ àòàñûíûí âÿçèééÿòèíè ôèêèðëÿøÿðÿê ýþçöíöí
ñóéóíó ñûõûðäû. Ãÿòèáÿ íÿ ãÿäÿð éàëâàðûðäûñà, àòàñûíûí þç éåðèíäÿ ãàëìàñû
ö÷öí ðàçûëûã àëìàã èñòÿéèðäèñÿ, éåíÿ äÿ Àòàáÿé ðàçûëûã úàâàáû âåðìèðäè.
Ñÿáà õàíûì áó ñþùáÿòëÿðèí ùàìûñûíû ãàïûíûí äàëûñûíäàí åøèäèðäè. Î,
âÿçèééÿòè äÿðùàë ùèññ åòäè, áàðûøûëìàç âÿçèééÿòè òÿéèí åäÿðêÿí äÿðùàë
Ãÿòèáÿíèí îüëó Ãöòëöüöí îòàüûíà éöéöðäö. Äàèìà Ãÿòèáÿ èëÿ Àòàáÿé
áàðûøìàç âÿçèééÿò àëäûüû çàìàí Ñÿáà õàíûì Ãöòëöüö îíëàðûí îòàüûíà
áóðàõûðäû, ÷öíêè Àòàáÿéèí óøàüû ñåâäèéèíè áèëèðäè.
Ãöòëöü ïÿðäÿíè ãàëäûðûá îòàüà ýèðäè, ýèðÿí êèìè äÿ éöéöðöá Àòàáÿéèí
áîéíóíà ñàðûëûá îíó þïäöéö çàìàí Àòàáÿé äÿ Ãÿòèáÿéÿ òÿðÿô äþíÿðÿê:
— Ðàçûéàì, Ãÿòèáÿ, — äåäè.
ÖÑÉÀÍ
Õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí þëöì õÿáÿðèíè ýèçëÿòäèëÿð. Àðàí þëêÿñèí-

äÿ ßìèð Èíàíúà ãàðøû öñéàí ãàëõìàñûí äåéÿ þëöì õÿáÿðèíèí ýèçëÿäèë-
ìÿñè ö÷öí ßìèð Èíàíú úèääè òÿäáèðëÿð ýþðìöøäö êè, áó òàïøûðûüû äà Ãÿ-
òèáÿ Ùÿìÿäàíäàí þç àòàñûíà ýþíäÿðìèøäè. Ëàêèí áó õÿáÿðè ÷îõ óçóí
áèð ìöääÿò ýèçëÿòìÿê ìöìêöí îëìàäû, ÷öíêè Øèðâàí ùÿáñõàíàñûíäàí
áóðàõûëûá Ýÿíúÿéÿ ýÿëÿíëÿð, Øèðâàí ñàðàéëàðûíäà þëìöø õÿëèôÿéÿ
ìàòÿì ñàõëàíûëìàñû õÿáÿðëÿðèíè Àçÿðáàéúàíûí ùÿð òÿðÿôèíÿ éàéìûøäû.
Áèð íå÷ÿ ýöíöí è÷ÿðèñèíäÿ, ßìèð Èíàíúûí äöøìÿíëÿðè Ýÿíúÿéÿ éû-
üûøìàüà áàøëàäû. ßìèð Èíàíú èñÿ áóíäàí ãîðõóéà äöøÿðÿê ùÿð òÿðÿôäÿí
þç àòëûëàðûíû Ýÿíúÿéÿ ÷àüûðäû. ßìèð Èíàíúûí åâèíÿ òåçëèêäÿ ùöúóì åäè-
ëÿúÿéè øàéèÿëÿðè ùÿð éåðäÿ äàíûøûëûðäû. Áó õÿáÿðè áóðàõàí ßìèð Èíàíúûí
þç àäàìëàðû èäè. ßìèð øÿùÿðäÿ áþéöê ùÿáñëÿðÿ áàøëàìàã ö÷öí áó õÿ-
áÿðè ÿëèíäÿ áÿùàíÿ åòìÿê èñòÿéèðäè.
290

Éàâàø-éàâàø ùÿáñëÿð áàøëàíûðäû. Ùÿáñ õÿáÿðëÿðè Ýÿíúÿäÿ áþéöê
ùÿéÿúàíà ñÿáÿá îëäó. Õàëã öñéàíà ãàëõìàã âÿ ßìèðè Ýÿíúÿäÿí ãîâ-
ìàã ö÷öí êö÷ÿäÿ âÿ áàçàðëàðäà à÷ûã-à÷ûüûíà äàíûøûðäû. Íèçàìè Ôÿõ-
ðÿääèíèí þç éîëäàøëàðû èëÿ áÿðàáÿð õàëãû ßìèðèí ÿëåéùèíÿ ãàëäûðìàã èñ-
òÿäèéíè åøèäÿðÿê, îíëàðû þç éàíûíà ÷àüûðûá íÿñèùÿò âåðäè âÿ äåäè:
— Ìÿñÿëÿ éàëíûç ßìèð Èíàíúû áóðàäàí ðÿää åòìÿéèí áàøûíäàäûðñà,
áóíóí ö÷öí ùå÷ áèð öñéàí ëàçûì äåéèëäèð. Áèç õàëãûí òÿðÿôèíäÿí Ãûçûë
Àðñëàíûí éàíûíà áèð ùåéÿò ýþíäÿðèá õàëãûí èðàäÿñèíè îíà áèëäèðÿðèê. Ìÿí
áèëèðÿì êè, Ãûçûë Àðñëàíûí þçö äÿ ßìèð Èíàíúûí áóðàäà ãàëìàñûíäàí
ðàçû äåéèëäèð. Ùÿðýàù Ãûçûë Àðñëàí áó òÿêëèôè ðÿää åäÿðñÿ, î çàìàí
öñéàí åòìÿéÿ ùàããûìûç âàðäûð.
Ôÿõðÿääèí áó ôèêèðëÿ ðàçûëàøìàäû âÿ äåäè:
— Áèç ýþíäÿðäèéèìèç ùåéÿò Ýÿíúÿäÿí Òÿáðèçÿ ýåäèá ãàéûäàíà
ãÿäÿð ßìèð Èíàíú Àðàí õàëãûíûí éàðûñûíû, ùÿòòà ñÿíè âÿ ìÿíè äÿ ùÿáñ-
õàíàéà ñàëàð.
— Îíäà áèç Òÿáðèçÿ ùåéÿò ýþíäÿðìÿêëÿ áÿðàáÿð ßìèð Èíàíúà äà
ìÿêòóá ýþíäÿðèá ùÿáñëÿðèí äàéàíäûðûëìàñûíû òÿêëèô åäÿðèê.
— Î áóíà èíàíàðìû?
— Èíàíìàçñà, áèç îíà, åâèíÿ ùå÷ áèð ùöúóì åäèëìÿñè ö÷öí òÿìèíàò
âåðÿðèê.
Íèçàìèíèí áó ôèêðè èëÿ ùàìû ðàçûëàøäû. ßìèð Èíàíúà ýþíäÿðèëÿúÿê
ìÿêòóá éàçûëäû.
“Ùÿøÿìÿòëè ßìèð!
Õÿëèôÿíèí þëöì õÿáÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Àðàí þëêÿñèíäÿ áóðàõû-
ëàí øàéèÿëÿð òàìàìèëÿ ÿñàññûçäûð. Ýÿíúÿ õàëãûíûí ùå÷ áèð çàìàí ßìè-
ðèí åâèíÿ ùöúóì åòìÿê ôèêðè éîõäóð. Öñéàí òÿøêèëàòûíäà èøòèðàê åòìÿê-
ëÿðè áÿùàíÿ åäèëÿðÿê ùÿáñÿ àëûíàíëàðûí ùå÷ áèð òÿãñèðè éîõäóð. Èõòèëàôû
áþéöòìÿìÿê ö÷öí ùÿáñëÿðè äàéàíäûðìàã âÿ ùÿáñ åäèëÿíëÿðè àçàä åò-
ìÿéèíèç ìÿñëÿùÿòäèð. Ýÿíúÿéÿ éûüûøàí õàëãûí òÿëÿáëÿðèíè þäÿìÿê ùå÷
áèð çàìàí ùÿøÿìÿòëè ßìèðèí øÿðÿôèíè àçàëòìàç. Ñèç áåø-îí íÿôÿð ìöë-
êÿäàðûí ãÿñá åòäèéè òîðïàãëàðû àëûá ñàùèáëÿðèíÿ ãàéòàðìàãëà ìèíëÿðúÿ
ãÿëáè þç ëåùèíèçÿ ÷åâèðÿ áèëÿðñèíèç. Ñèçèí ö÷öí øÿùÿðëÿðäÿí çöëìêàð âÿ
ñîéüóí÷ó ùàêèìëÿðè ýþòöðöá éåðëÿðèíÿ èíñàôëû, ðÿèééÿòïÿðâÿð àäàìëàð-
äàí òÿéèí åòìÿê ùå÷ äÿ øÿðÿôñèçëèê äåéèëäèð. Ñèç ÿëàùÿçðÿò Àòàáÿéèí ãà-
éûíàòàñû îëäóüóíóç ö÷öí ìÿìëÿêÿòäÿ öñéàí âÿ èõòèøàø ÷ûõàðûëìàñûíà
èìêàí âåðìÿìÿëèñèíèç. Ñèçèí ùÿð òÿðÿôäÿí Ýÿíúÿéÿ ãîøóí éûüìàüûíûç
õàëãûí ðóùóíäàêû øöáùÿëÿðè äàùà äà àðòûðàð âÿ áó øöáùÿëÿð áèð öñéàíëà
291

íÿòèúÿëÿíìèø îëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿøÿìÿòëè ßìèðäÿí ðèúà îëóíóð êè,
Ýÿíúÿéÿ éûüäûüû ãîøóíëàðûí éåðëÿðèíÿ ãàéûòìàñûíà ÿìð âåðñèí.
Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ äÿ áèç ßìèðèí ìàëûíûí, úàíûíûí, þâëàäûíûí âÿ
ñàðàéûíûí òîõóíóëìàçëûüûíû òÿìèí åäèðèê.
Àøàüûäà èìçà ãîéàíëàð þç áàøëàðèëÿ áó òÿìèíàòà ìÿñóëäóðëàð”.
Éàçûëàí ìÿêòóáà èéèðìè íÿôÿð èìçà àòûá ìþùöðöíö áàñäû âÿ ìÿê-
òóá áèð íÿôÿð íöìàéÿíäÿ èëÿ ßìèð Èíàíúà ýþíäÿðèëäè. Ùÿð êÿñ ßìèðèí
áó òÿìèíàòà èíàíàðàã ôèòíÿäÿí-ôÿñàääàí ÿë ýþòöðÿúÿéèíÿ èíàíûðäû.
Ëàêèí áöòöí áó ôèêèðëÿð áîøà ÷ûõäû. Ìÿêòóá àïàðàí íöìàéÿíäÿíèí ñà-
ðàéäà ùÿáñ îëóíàðàã áîéíó âóðóëäóüó õÿáÿðè åøèäèëäè. Ùÿòòà ìÿêòóáà
èìçà ãîéàíëàðäàí áèð íå÷ÿñè äÿ ùÿáñÿ àëûíäû. ßêñèíÿ îëàðàã, ìÿêòóá
éàçûëàíäàí ñîíðà ßìèð þç ÿäàâÿò âÿ ãÿçÿáèíè áèð äàùà àðòûðäû, ÿëèíÿ
êå÷ÿíè, ùÿð êÿñ îëóðñà îëñóí, ñàðàéäà áàøûíû êÿñäèðìÿéÿ âÿ ñàðàé çèð-
çÿìèëÿðèíäÿ áîüäóðìàüà âÿ çÿùÿðëè øÿðáÿò è÷èðìÿéÿ áàøëàäû. Ãîøóí
ýÿëìÿñè äàâàì åäèðäè. ßùàëè áþéöê áèð ãîðõó ãàðøûñûíäà èäè. Ôÿõðÿääèí
þç éîëäàøëàðû èëÿ áÿðàáÿð Ýÿíúÿäÿí ÷ûõûá Àüñèâàí ÷àéû èëÿ Éàì àðàñûí-
äà îëàí êå÷èäëÿðè ìþùêÿìëÿòìÿê âÿ Òèôëèñäÿí Ýÿíúÿéÿ êþìÿê ýÿë-
ìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìÿê ö÷öí ÷àëûøûðäû.
Ôÿõðÿääèíèí áàøãà áèð äÿñòÿñè Ñåéèä ßëàÿääèíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà
Øèðâàí ùöäóäëàðûíû êÿñèá ßìèð Èíàíúûí êþìÿéèíÿ ýÿëÿíëÿðÿ ìàíå
îëìàã ö÷öí ùàçûðëûã àïàðûðäû.
Ôÿõðÿääèíèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíÿ ýþíäÿðäèéè ñèôàðèøëÿð-
äÿí îí ýöí ñîíðà Áàçàðúóã âÿ Õîðñóíÿíý êÿíäëÿðèíèí àðàñûíäà ìèí-
ëÿðúÿ ñèëàùëû âÿ àòëû ýÿíú éûüûëìûøäû. Ýÿíúÿ èëÿ Øèðâàí âÿ Ýöðúöñòàíûí
ÿëàãÿñè êÿñèëÿíäÿí ñîíðà ßìèð Èíàíú âÿçèééÿòèí àüûð îëäóüóíó äÿðùàë
àíëàäû âÿ âÿçèðè Òîõòàìûøûí ìÿñëÿùÿòèíÿ ýþðÿ Ýÿíúÿíèí çèéàëû âÿ
ÿéàíëàðûíû ýèðîâ ýþòöðöá ñàõëàìàüà ãÿðàð âåðèá, Ôÿõðÿääèíÿ áó ìÿç-
ìóíäà áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìÿéè ãÿðàðà àëäû:
“Ýÿíúÿéÿ ùöúóì åòäèéèí çàìàí ýèðîâ ýþòöðäöéöì àäàìëàðûí ùà-

ìûñûíû ìÿùâ åòäèðÿúÿéÿì”.
Ëàêèí áó ìÿêòóáó ýþíäÿðìÿê ìöìêöí îëìàäû. Ýåúÿäÿí áèð íå÷ÿ
ñààò êå÷ìèø Ôÿõðÿääèíèí äÿñòÿëÿðè ö÷ òÿðÿôäÿí øÿùÿðÿ ùöúóì åòäè.
Ñÿùÿð à÷ûëûíúàéà ãÿäÿð Ýÿíúÿ àëòûíäà ãàíëû ìöùàðèáÿ äàâàì
åäèðäè. Ýöíÿø Õàíÿýàù êÿíäèíèí áàü÷àëàðû äàëûíäàí öçöíö ýþñòÿðäèéè
çàìàí ãàëèáèééÿò äÿ öñéàí÷û äÿñòÿëÿðèí öçöíÿ ýöëìÿéÿ áàøëàäû.
Ôÿõðÿääèíèí ãàëèá äÿñòÿëÿðè øÿùÿðÿ ýèðäèéè çàìàí Ýÿíúÿ ãàäûíëàðû
ãàëèá äÿñòÿëÿðèí áàøûíà äàìëàðäàí ýöë ñÿïèðäè. Àòëàðûí äûðíàãëàðû ýöë
292

äÿñòÿëÿðèíèí öçÿðèíäÿ îéíàéûð âÿ ßìèð Èíàíú àäàìëàðûíûí ìåéèòëÿðè
öçÿðèíäÿí êå÷èá èðÿëè éöéöðöðäö.
Êö÷ÿëÿðäÿ ýåäÿí ìöùàðèáÿ àõøàìûí ãàðàíëûüûíà ãÿäÿð äàâàì åòäè.
Ýåúÿäÿí áèð ñààò êå÷ÿíäÿ äÿñòÿëÿð ßìèðèí ñàðàéûíû ìöùàñèðÿéÿ àëäûëàð.
Ëàêèí ñàðàéûí è÷ÿðèñèíÿ ýèðìÿê ìöìêöí äåéèëäè. ×öíêè ßìèð áèð àéäàí
áÿðè ñàðàéû áÿðêèäèá àëûíìàç áèð ãàëà ùàëûíà ýÿòèðìèøäè. ßìèðèí àäàì-
ëàðû öñéàíûí ö÷öíúö ýöíö äÿ àõøàìà ãÿäÿð âóðóøäóëàð. Ñàðàéäàí àòûëàí
îõëàðäàí áèð ÷îõëàðû éàðàëàíûá þëäö. Íÿùàéÿò, ãàðàíëûã äöøÿðêÿí ßìèð
þçöíÿ ÿòðàôäàí êþìÿê ýÿëìÿäèéèíè ýþðöá ãÿëÿáÿäÿí öìèäèí êÿñäè.
Ëàêèí âÿçèðè Òîõòàìûø:
— Ùÿëÿëèê ñàðàéäà áèð íå÷ÿ ùÿôòÿëèê àçóãÿ âàðäûð. Íß ö÷öí òÿñëèì
îëóðñàí? Áÿðçÿíä, Áàúåðÿâàí âÿ ñàèð øÿùÿðëÿðÿ õÿáÿð âåðìÿê ëàçûì-
äûð. Î òÿðÿôëÿðäÿí, øöáùÿñèç êè, áèçÿ êþìÿê ýþíäÿðÿðëÿð, — äåéÿ ßìèðè
ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿéÿ ìÿúáóð åòäè.
ßìèð èêè ýöí äàùà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðäè. Àëòûíúû ýöí öñéàí÷ûëàð
ßìèðèí áàü÷à äèâàðëàðûíäàí áèðèñèíè ñþêöá è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Ìöùàðèáÿ
áàü÷àíûí è÷èíäÿ ýåäèðäè. Âÿçèééÿò ãîðõóëó âÿ úèääè áèð øÿêèë àëûíúà Íè-
çàìè Ôÿõðÿääèíÿ ñèôàðèø ýþíäÿðäè:
“Ðèúà åäèðÿì õàëãûíû èíòèçàìà ÷àüûð. Ãàíäûíëàðà òîõóíóëìàñûí,

äþâëÿòÿ ìÿõñóñ âàðèäàòà ÿë âóðóëìàñûí, òÿñëèì îëàíëàðà àìàí âåðèëñèí.
Ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿéÿíëÿð öçÿðèíäÿ ñèëàù èøëÿäèëìÿñèí. Ãóëàìëàðà,
êÿíèçëÿðÿ âÿ úàðèéÿëÿðÿ ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðèëñèí. ßìèðèí þçöíö âÿ àèëÿ-
ñèíè ùÿáñÿ àëìàãëà êèôàéÿòëÿíèí. Áàúàðäûãúà öñéàíûí ãàðÿò÷èëèéÿ ÷åâðèë-
ìÿìÿñèíÿ ÷àëûøûí, òÿê-òÿê àäàìëàðûí èíòèãàì àëìàã ôèêèðëÿðèíÿ èìêàí
âåðìÿéèí. Ùÿð éîë èëÿ îëóðñà îëñóí ßìèð ñàðàéûíà òþêöëìöø õàëã ìàëû-
íûí ìöÿééÿí áèð äÿñòÿíèí ÿëèíÿ äåéèë, öìóìè õàëãà éåòèøìÿñè ö÷öí
èìêàí éàðàäûí. Ìöùàêèìÿñèç áèð íÿôÿðèí äÿ áóðíóíó ãàíàòìàéûí.
Ãîéóí ñàðàéäàêûëàðû õàëãûí þçö éûüûëûá ìöùàêèìÿ åòñèí. ßìèðèí ãàäûíû
âÿ êè÷èê ãûçûíû ìöùàôèçÿ åäèí, ðöñâàé÷ûëûüà éîë âåðìÿéèí”.
Ôÿõðÿääèí Íèçàìèäÿí àëäûüû ñèôàðèøè òàìàìèëÿ òÿãäèð åòäè âÿ áóíó

þç àäàìëàðûíà àíëàòäû. Ëàêèí ñèôàðèøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìÿñÿëÿñè ñà-
ðàéà ýèðèëäèéè çàìàí ÷ÿòèíëÿøäè. Ôÿõðÿääèí ÿëèíäÿ ãûëûíú ßìèð ùÿðÿì-
õàíàñûíûí äÿùëèçèíÿ ýèðäèéè çàìàí õàúÿ Ìöôèäèí éåíÿ äÿ äÿùëèçäÿ
áîéíóíó ÷èéíèíÿ ãîéóá ýÿçäèéèíè ýþðäö. Õàúÿ Ìöôèä Ôÿõðÿääèíè ýþ-
ðÿðêÿí ñàëàì âåðäè, î ãîðõóñóíäàí ÿñèðäè. Ôÿõðÿääèí îíäàí ñîðóøäó:
— Íÿ ö÷öí ãîðõóðñàí?.. Äå ýþðöì, ùÿáñÿ àëûíàíëàð ùàðàäàäûð?
293

Õàúÿ Ìöôèä ãàáàüà äöøöá Ôÿõðÿääèíè ßìèðèí çèðçÿìèñèíÿ ýÿòèðäè âÿ:
— Ìÿùáóñëàð áóðàäàäûð, îüëóì, — äåäèêäÿ Ôÿõðÿääèí ãàïûíû à÷ûá è÷ÿðè
áàõäû. Èíñàí ìåéèòëÿðèíèí ãîõóñóíäàí èíñàíûí ðóùó, áåéíè çÿùÿðëÿíèðäè.
Çèðçÿìèäÿ áèð íÿôÿð äÿ îëñà äèðè èíñàí éîõ èäè, ùÿáñÿ àëûíàíëàðûí
ùàìûñû þëäöðöëìöøäö.
Ôÿõðÿääèí ãàéûòäû, þçö èëÿ áÿðàáÿð îí íÿôÿð ýþòöðöá, ñàðàé äÿùëèçèíÿ
äàõèë îëäó, ãàïûäà àäàìëàð ãîéóá ùå÷ êèìñÿíèí è÷ÿðè áóðàõûëìàìàñûíà
ÿìð âåðäè. Õàúÿ Ìöôèä ãàáàãäà ýåäèðäè. Î, êè÷èê áèð ãàïûéà éåòèøèðêÿí:
— Âÿçèð áóðàäàäûð, — äåäè.
Ôÿõðÿääèí èêè íÿôÿðëÿ áÿðàáÿð è÷ÿðè ýèðäè, Òîõòàìûøûí éàõàñûíäàí
òóòóá àäàìëàðûíà òàïøûðäû:
— Ùÿáñõàíàéà!
Õàúÿ Ìöôèä áàøãà áèð îòàüû ýþñòÿðèá:
— ßìèðèí þçö áó îòàãäàäûð, — äåéèá áîéíóíó ÷èéíèíÿ ãîéäó. Áèð
àçäàí ñîíðà ßìèð þç àäàìëàðû èëÿ áÿðàáÿð ãîëëàðû áàüëàíìûø áèð ùàëäà
ùÿáñõàíàéà ýþíäÿðèëäè.
Ùÿðÿì îòàüûíà êèìñÿ äàõèë îëìàäû. Ôÿõðÿääèíèí ÿìðè èëÿ õàúÿ
Ìöôèä è÷ÿðè äàõèë îëóá ßìèðèí ãàäûíû Ñàôèéÿ õàòóíà áàø ÿéäè âÿ:
— Õàíûìû Ôÿõðÿääèí äÿùëèçäÿ ýþçëÿéèð, — äåäè. Áèð àçäàí ñîíðà Ñà-
ôèéÿ õàòóí ãóúàüûíäà êè÷èê áèð ãûç óøàüû îòàãäàí äûøàðû ÷ûõäû. Ãàäûí
ãîðõóñóíäàí òèòðÿéèð âÿ àüëàéûðäû. Ôÿõðÿääèí îíóí ùÿéÿúàíûíû òÿñêèí
åòìÿê ö÷öí òåç-òåç äåéèðäè:
— Ãîðõìàéûí. Íÿ åòìÿê îëàð? Áó ùàäèñÿéÿ ÿðèíèçèí þçö ñÿáÿá îëäó.
Ñàôèéÿ õàòóí éàëâàðûúû áèð ñÿñëÿ:
— Ðèúà åäèðÿì, áèçè Íèçàìèíèí ìÿðùÿìÿòèíÿ òàïøûðûí. Î, ìÿðùÿ-
ìÿòëèäèð. Î áèçè þëöìäÿí âÿ òÿúàâöçäÿí ñàõëàð, — äåéèðäè. Ôÿõðÿääèí
îíëàðû ìöùàôèçÿ åòìÿê ö÷öí þç éàõûí àäàìëàðûíà òàïøûðûá — áþéöê øàèð
Íèçàìèíèí åâèíÿ àïàðûí, — äåäè.
Öñéàí÷û õàëãû ñàêèò åòìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Ìöëêö ÿëèíäÿí àëûíàí,
îüëó, ãàðäàøû þëäöðöëÿí âÿ ãûçëàðû àëûíûá Áàüäàäà ýþíäÿðèëÿíëÿð áèð
àüûçäàí úÿçà òÿëÿá åäèðäèëÿð. ßìèðèí ñàðàéûíäàêû áåø éöç íÿôÿðäÿí èáà-
ðÿò úàðèéÿ, êÿíèç âÿ õèäìÿò÷èíè áèð éåðÿ éûüûá ìÿñúèäÿ äîëäóðäóëàð. Ñà-
ðàéäàí ùþêóìÿòÿ ìÿõñóñ îëàí øåéëÿð âÿ âÿñèãÿëÿð âàõò èêÿí êþ÷öðöë-
äö, îíäàí ñîíðà ñàðàé õàëãûí èõòèéàðûíà áóðàõûëäû. Êÿíèçëÿðèí âÿ ãàðî-
âóëëàðûí ÿëèíÿ àçàäëûã êàüûçëàðû âåðèëèá áóðàõûëäû. Úàðèéÿëÿðèí ùàìûñûíà
åâëÿðèíÿ âÿ àèëÿëÿðèíÿ ãàéûòìàã ö÷öí éîë õÿðúè âåðèëèá éîëà ñàëûíäû.
Öñéàíäàí áèð ùÿôòÿ êå÷ìèø ßìèðèí âÿçèðè Òîõòàìûøû åäàì åòìÿê
ö÷öí Ìÿëèêøàù ìåéäàíûíäà äàð àüàúû ãóðóëìóøäó. Ìèíëÿðúÿ àäàìûí
294

ýþçö ãàðøûñûíäà Òîõòàìûøû äàð àüàúûíûí àëòûíà ýÿòèðäèëÿð. Ôÿõðÿääèí áèð
ñÿêèíèí öñòöíÿ ÷ûõûá ìåéäàíà éûüûëàí õàëãà ìöðàúèÿò åäèá äåäè:
— Àðàí õàëãû! Íÿùàéÿò, èíòèãàì àëìàã íþâáÿòè, èëëÿðäÿí áÿðè ÿçè-
ëÿíëÿðèí, ùÿãàðÿòëÿð âÿ èøýÿíúÿëÿð ýþðÿíëÿðèí ÿëèíÿ éåòèøìèøäèð. Ùÿìèí
áó äàð àüàúûíäà àñûëàúàã çàò ãûðõ èëäÿí áÿðè áèçèì ìèíëÿðúÿ ýöíàùñûç
ãàðäàøëàðûìûçû âÿ ÿçèç âÿòÿíäàøëàðûìûçû äàð àüàúûíà ÷ÿêìèøäèð.
Äèí âÿ øÿðèÿò ïÿðäÿñè àëòûíäà èøëÿéÿí áó äèíñèçëÿð, õÿëèôÿ, Àëëàù âÿ
ïåéüÿìáÿðëÿð àäûíäàí äàíûøàðàã ïóëà, ìàëà, âàð âÿ äþâëÿòÿ, èíñàí çÿù-
ìÿòèíèí áîë-áîë èñòèñìàðûíà ãÿíàÿò åòìÿäèëÿð. Ùÿð øåéè àëäûëàð. Êèøèëÿðè
äàð àüàúûíûí àëòûíà, ãàäûí âÿ ãûçëàðûìûçû èñÿ ùÿðÿìõàíàëàðà ýþòöðäöëÿð.
Øÿáðàí, Áåëÿãàí, Áÿðçÿíä, Êÿøòàñÿôè ãûçëàðû Áàüäàä õÿëèôÿëÿðèíèí ñàðà-
éûíà ùÿäèééÿ ýþíäÿðèëäè. Õàëãûí ÿçèç âÿ ýþçÿë ãûçëàðûíû ãîéóí ñöðöñö
êèìè ñàðàéëàðà ñöðöá áèð-áèðëÿðèíÿ áàüûøëàäûëàð. áó ýöí ßìèðèí ñàðàéûí-
äà îëàí ìèíëÿðúÿ ãûçëàð, êÿíèçëÿð, úàðèéÿëÿð, õèäìÿò÷è ãàäûíëàð àçàä
åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà ßìèð Èíàíúûí éàõàñû áèçèì ÿëèìèçÿ êå÷ìèø, îíäàí
Áàüäàäà ýþíäÿðèëÿí ãûçëàðû òÿëÿá åäèðèê. Áó ýöí çàëèìëÿðäÿí ùàãã-
ùåñàá ÷ÿêìÿéÿ ñÿëàùèééÿòèìèç âàðäûð. Áèç ùå÷ êÿñäÿí ãîðõìóðóã. Ãîé
áó èíòèãàì ö÷öí áèçè úÿçàëàíäûðìàã èñòÿéÿí àòàáÿéëÿð äÿ þç ãîøóíóíó
ýþòöðöá áèçèì öñòöìöçÿ ýÿëñèí. Áèç àçÿðáàéúàíëûëàð éàáàí÷ûëàðûí èñòèëà-
ñûíà ãàðøû àïàðäûüûìûç ìöáàðèçÿäÿ ÷îõ äöøìÿíè ÿçìèøèê. Áó ìöáàðèçÿ
âÿ öñéàí äàâàì åäÿúÿêäèð. Àçÿðáàéúàíëûëàð, èíäè èøÿ áàøëàìàëûñûíûç!
Ôÿõðÿääèíèí áó ñþçöíäÿí ñîíðà Òîõòàìûøû äàð àüàúûíà ãàëäûðäûëàð.
Ëàêèí ÿùàëè ñàêèò îëìàìûøäû. Îíëàð ”ßìèð, ßìèð!” — äåéÿ ãûøãûðûðäû.
Ùÿéÿúàíà ýÿëìèø õàëãûí ãàðøûñûíû àëìàã ìöìêöí îëìàäû. Àäàìëàð
ùÿáñõàíàéà ùöúóì åòäèëÿð. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà ßìèðèí áÿäÿíè äÿ
Òîõòàìûøûí éàíûíäàí àñûëìûøäû.
Ýÿíúÿ õÿòèáè âÿ Ýÿíúÿ ãàçèñèíèí åâëÿðè ãàðÿò åäèëäèéè çàìàí îíëà-
ðûí åâëÿðèíäÿí ùÿð úöð ìóñèãè àëÿòëÿðè, øÿðàá èëÿ äîëó êöïëÿð, êàñàëàð âÿ
ïèéàëÿëÿð ÷ûõûðäû. Ýÿíúÿ úàìààòû áóíëàðû ýþðäöéö çàìàí âàõòèëÿ øàèðÿ
Ìÿùñÿòè õàíûìû ÷àëûá-îõóìàã öñòöíäÿ Ýÿíúÿäÿí ñöðýöí åòäèðÿí ãà-
çèéÿ âÿ õÿòèáÿ ëÿíÿò îõóäóëàð.
Ýèçëè âÿñèãÿëÿð éîõëàíäûüû çàìàí áèð ÷îõ ìöùöì âÿ ýèçëè ìÿêòóáëà
áÿðàáÿð, õÿëèôÿíèí ßìèð Èíàíúà ýþíäÿðäèéè áèð íå÷ÿ ìÿêòóá äà òàïûëäû.
Àçÿðáàéúàíûí âÿçèééÿòèíÿ äàèð éàçûëìûø ìÿêòóáëàðûí áèðèñèíäÿ õÿëèôÿ
ßìèð Èíàíúà áåëÿ áèð ýþñòÿðèø âåðèðäè:
“ßùàëèñè ÿðÿá îëìàéàí ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ õÿëèôÿ íöôóçóíó áÿðïà

åòìÿê ö÷öí ñèëàù èøëÿòìÿíèí âàõòû êå÷ìèøäèð. Áåëÿ ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ
295

äèíèí íöôóçóíó ãàëäûðìàã, õÿëèôÿíèí íöôóçóíó ìöäàôèÿ åòìÿê äåìÿê-
äèð. Ñèç õÿëèôÿíèí íöôóçäàí äöøìÿñè ñÿáÿáëÿðèíè àíúàã äèíèí íöôóçóí-
äàí äöøìÿñèíäÿ àïàðìàëûñûíûç.
Áóíà ýþðÿ äÿ ÷àëûøìàëûñûíûç êè, àçÿðáàéúàíëûëàð ÿðÿáëÿðèí îíëàðà
ãÿáóë åòäèðäèéè äèíè ýåðè ãàéòàðìàñûí âÿ áàøûíû äèíè ùþêìëÿðè àëòûíäàí
÷ÿêèá ÷ûõàðìàñûí.
Òàðèõäÿí àëäûüûìûç òÿúðöáÿëÿð ýþñòÿðèð êè, èñëàì äèíè ùÿëÿëèê Àçÿð-
áàéúàí õàëãûíûí ìèëëè õöñóñèééÿòëÿðèíè éåéèá ìÿùâ åäÿ áèëìÿìèøäèð.
Áàáÿêèí âÿ ñàèðëÿðèí öñéàíëàðû ýþñòÿðäè êè, àçÿðáàéúàíëûëàð èñëàì äèíè-
íèí ãàíóíëàðûíû ùÿçì åäÿ áèëìÿçëÿð. ×àëûøìàëûñûíûç êè, õàëã áó äèíÿ
éàáàí÷û âÿ ìÿúáóðè áèð äèí êèìè áàõìàñûí.
Ñèç ÿáÿñ éåðÿ òÿê-òÿê ÿðÿáëÿðèí Àçÿðáàéúàíäà éàøàéà áèëìÿñè
ö÷öí à÷ûãäàí-à÷ûüà èõòèëàô ÷ûõàðûðñûíûç. Áó ÷îõ ñàäÿ âÿ ôàéäàñûç áèð
ìöáàðèçÿäèð. Îíó áèëìÿëèñèíèç êè, äèíè îëäóüó êèìè ñàõëàìàã ÿðÿáè áö-
òöíëöêëÿ ñàõëàìàã êèìèäèð. Ìÿêòóáäà Ìÿùñÿòè õàíûì êèìè øàèðÿíèí
êþ÷öðöëäöéöíö éàçûðñàí. Áó ìöáàðèçÿ äåéèë, ñèç éàëíûç ÷àëûøàðàã Ìÿù-
ñÿòèëÿðè éàðàäàí ìöùèòè âÿ øÿðàèòè çÿùÿðëÿéèá ìÿùâ åòìÿëèñèíèç.
Éàçäûüûíûç ìÿêòóáëàð ýþñòÿðèð êè, äèí, òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿá èøëÿðè èëÿ
õàëã î ãÿäÿð äÿ ìàðàãëàíìûð. Áóíà ýþðÿ äÿ âàõòëàðûíû øåðÿ, ìóñèãèéÿ
âÿ ìèëëè ìÿäÿíèééÿò èøëÿðèíèí èíêèøàôûíà ñÿðô åäèðëÿð.
Áóíóí ö÷öí äÿ ìÿí êå÷ÿí ìÿêòóáëàðäà ñèçÿ ìÿñëÿùÿò ýþðìöøäöì
êè, ÿòðàôäàí äèí âÿ òÿðèãÿò àëèìëÿðèíè ÷àüûðûá äèíè ìöáàùèñÿëÿðè õàëãûí
àðàñûíà ñàëûí. Ìþúöçÿëÿð âÿ õàðèãöëàäÿ ùàäèñÿëÿð éàðàäûëìàñûíà ÷àëûøûí.
Áèëìèðÿì íÿ ö÷öí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí äàüëûã ùèññÿëÿðèíäÿ îëàí
ìöðèäáàçëûüû èíêèøàô åòäèðìèðñèíèç... Ìöðèäáàçëûã éàëíûç õàëãûí øöó-
ðóíó äèí ÿòðàôûíäà áèð éåðÿ éûüìàãëà êèôàéÿòëÿíìèð. Ìöðèäëÿðäÿí äö-
çÿëÿí äÿñòÿëÿðè ëàçûì ýÿëäèéè çàìàí ñèëàùëû ãöââÿ éåðèíÿ èøëÿòìÿê
ìöìêöíäöð”.
ßëäÿ åäèëÿí ìÿêòóáëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ áàøãà ìÿêòóáëàð äà âàð èäè. Î
ìÿêòóáëàðûí áÿçèñèíäÿ õÿëèôÿ ìàääè éàðäûì òÿëÿá åäèð, èïÿêëÿð, ãóìàø-
ëàð, õàë÷àëàð ýþíäÿðèëìÿñèíÿ ÿìð âåðèðäè. Ìÿêòóáëàðûí áèðèñèíäÿ:
“Ñÿíÿ îí íÿôÿð ãàðà ãóë ýþíäÿðäèì. ßâÿçèíäÿ àü áÿíèçëè úàðèéÿëÿð
ýþíäÿðìÿëèñÿí. Ùàçûðäà ùÿäèééÿ âåðìÿê ö÷öí Áàüäàääà ýþçÿë úàðè-
éÿëÿð ÷îõ àçäûð”, — äåéèëèðäè.
Ìÿêòóáëàðûí áèðèñèíäÿ Ãÿòèáÿíèí Ãûçûë Àðñëàíëà àïàðäûüû ìöáàðèçÿ
âÿ Ãÿòèáÿíèí îíà ñóè-ãÿñä ùàçûðëàìàñûíà äàèð ãûñà úöìëÿëÿð âàð èäè.
Ìÿêòóáäà Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà èñëàùàò àïàð-
ìàñûíà ãàðøû ÿíýÿë òþðÿäèëìÿñè äÿ òàïøûðûëûðäû.
296

Öñéàí ãóðòàðàíäàí ñîíðà ßìèðèí çèðçÿìèëÿðèíäÿ îëàí ìåéèòëÿð ÷û-
õàðûëûá êèì îëäóãëàðû éîõëàíäû. Ìåéèòëÿð è÷ÿðèñèíäÿ áåø-àëòû íÿôÿð öñ-
éàí÷û âàðäûñà äà, ãàëàíëàðûí ùàìûñû öñéàí ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí
àäàìëàð èäè. ×öíêè ÿìèðèí ÿëèíÿ ùÿð êÿñ äöøìöøäöñÿ: “Àðàíëûäûð, ìÿùâ
åòìÿê ëàçûìäûð” — äåéÿ åäàì åòäèðìèøäè. Þëÿíëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ òàúèðäÿí
áàøëàéàðàã ñàðàéà øåé äàøûéàí ùàìáàëëàðà ãÿäÿð âàð èäè.
Áóíëàðäàí ÿëàâÿ, ñàðàéûí çèðçÿìèëÿðèíäÿ ãûðõ èëäÿí áÿðè ùàðàäà
ìÿùâ îëäóüó ìÿëóì îëìàéàí áèð ÷îõ öñéàí÷ûëàðûí âÿ ßìèðèí ñåâìÿ-
äèéè àäàìëàðûí ñöìöêëÿðè âÿ íèøàíÿëÿðè òàïûëäû. Ãÿáèðèñòàí øÿêëè àëìûø
çèðçÿìèëÿðäÿ áàñäûðûëàíëàðûí êèìëÿð îëäóãëàðûíû õàúÿ Ìöôèä áèð-áèð
ýþñòÿðèðäè.
Çèðçÿìèëÿðè þéðÿíìÿê èøè áèð àéäàí àðòûã äàâàì åòäè. Ùÿð êÿñ, Àðà-
íûí ùÿð éåðèíäÿí õÿáÿð òóòàíëàð Ýÿíúÿéÿ ýÿëÿðÿê þç þëöëÿðèíèí ñöìöê-
ëÿðèíè àõòàðûðäû. Õàúÿ Ìöôèä àíúàã áó âÿçèôÿíè èôà åòìÿê ö÷öí þëöì-
äÿí ãóðòàðäû.
ÌÀÒßÌ
Ýÿíúÿ öñéàíûíûí õÿáÿðè âÿ ßìèðèí Òîõòàìûøëà áÿðàáÿð äàð àüàúûíà

÷ÿêèëìÿñè ùàäèñÿñè Ùÿìÿäàí ñàðàéëàðûíäà áþéöê áèð ìàòÿìÿ ñÿáÿá
îëäó. Ãÿòèáÿíèí ñàðàéûíäà ãàðà ðÿíýäÿí áàøãà áèð øåé ýþðìÿê îëìàç-
äû. Àòàñûíà âÿ îíóí ãîúà âÿçèðèíÿ åùñàí âåðèëäè. Ãÿòèáÿ áó ùàäèñÿäÿ
Ãûçûë Àðñëàíû òÿãñèðëÿíäèðèð, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿääÿí ìöãÿññèðëÿðÿ úÿçà
âåðèëìÿñèíè òÿëÿá åäèð âÿ äåéèðäè:
— Ãûçûë Àðñëàí èñòÿñÿéäè, Ýÿíúÿäÿ öñéàí éàðàäûëìàç âÿ ìÿíèì
àòà-àíàìûí áàøûíà áó ôÿëàêÿò ýÿëìÿçäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä äÿ áóíà åòèðàç åäÿðÿê äåéèðäè:
— Ôèêðèíäÿ éàíûëûðñàí. Áó ôàúèÿíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ñÿíèí þç àòàíäûð.
Áóíó ìÿí ÷îõäàí áÿðè ñÿíÿ äåìèøäèì. Áó ùàäèñÿ ìöòëÿã áàø âåðÿúÿê-
äè. Àðàí âÿ öìóìèééÿòëÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíäà öñéàí ðóùóíóí
ÿñàñû ÷îõ ãÿäèìäèð.
Ìÿí áèðêÿðÿëèê áóíà íÿùàéÿò âåðÿúÿéÿì, ìöãÿññèðëÿðè úÿçàëàíäû-
ðàúàüàì, îíà ÿìèí îëà áèëÿðñèíèç.
Íÿ åòìÿê îëàð? Ùàäèñÿëÿð àíúàã èíñàíëàð ö÷öíäöð. Õöñóñÿí áþéöê
àäàìëàð ÿòðàôûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð îíëàðûí þç áþéöêëöêëÿðè ãÿäÿð
áþéöê îëóð.
297

Ãÿòèáÿ Àòàáÿéèí ñþçëÿðèíäÿí ùå÷ áèð ãÿíàÿò ÿëäÿ åäÿ áèëìèðäè. Î,
Ãûçûë Àðñëàíäàí èíòèãàì àëìàã âÿ Ôÿõðÿääèíëÿ Íèçàìèíè ìÿùâ åòäèð-
ìÿê ö÷öí ýåúÿ-ýöíäöç äöøöíöðäö.
Ñàôèéÿ õàòóíëà õûðäà ãûçû Òàëèÿ Ùÿìÿäàíà ýÿëÿíäÿí ñîíðà öñéàíûí
íÿ úöð áàøëàíäûüûíû âÿ êèìëÿðèí îðàäà èøòèðàê åòäèéè ìÿñÿëÿëÿðè òàìà-
ìèëÿ àéäûíëàøäû.
Ñàôèéÿ õàòóí ùÿì ÿðèíè, ùÿì äÿ Ãûçûë Àðñëàíû òÿãñèðëÿíäèðäè. Î äåéèðäè êè:
— Ùÿðýàù Ãûçûë Àðñëàí èñòÿñÿéäè, áó öñéàíûí ãàáàüûíû àëà áèëÿðäè.
×öíêè áó öñéàíûí çÿìèíÿñè õÿëèôÿíèí þëöì õÿáÿðè ÷ûõàí ýöíäÿí ãî-
éóëìóøäó. Áó ãÿäÿð áþéöê áèð öñéàí áèð ýöíöí è÷ÿðèñèíäÿ äöçÿëìÿ-
ìèøäè. Àé éàðûìäàí áÿðè öñéàí÷ûëàð Ýÿíúÿéÿ éûüûøûðäû. Ôÿõðÿääèí Àðà-
íûí ùÿð òÿðÿôèíÿ àäàìëàð ýþíäÿðèð âÿ þç äÿñòÿëÿðèíè äöçÿëäèðäè. Ãûçûë
Àðñëàí áó ùàäèñÿíè áèëìÿìèø äåéèëäè. Î èñòÿñÿéäè, áèð ùÿôòÿíèí è÷ÿðèñèí-
äÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí Àðàç ÷àéûíû êå÷èá öñéàíû áîüà áèëÿðäè.
Àòàáÿé Ñàôèéÿ õàòóíà ñóàë âåðäè:
— ßìèð áó âÿçèééÿò ùàããûíäà Ãûçûë Àðñëàíà õÿáÿð âåðäèìè?
— Õåéð, áèçèì ùå÷ áèð âàõò Òÿáðèçëÿ ÿëàãÿìèç îëìàìûøäû. Àíúàã èêè
íÿôÿð ãàñèäè òÿúèëè ìÿêòóáëà Ùÿìÿäàíà ýþíäÿðìèøäèê. Îíëàðûí èêèñèíè
äÿ éîëäà òóòóá ìÿêòóáëàðûíû ÿëëÿðèíäÿí àëìûøäûëàð.
— Ôàúèÿíè ùÿìèí áó íþãòÿ ãîéìóøäóð. Ìÿí áóíó áèëèðäèì. Ñèçèí
ðÿùìÿòëèê ÿðèíèçÿ Òÿáðèçè òàíûìàñû ö÷öí áèð íå÷ÿ êÿðÿ ìÿñëÿùÿò ýþð-
ìöøäöì. Áþéöê áèð õîøáÿõòëèêäèð êè, Ñàôèéÿ õàòóí âÿ áó óøàã þëöìäÿí
õèëàñ îëìóøäóð.
— Áèç áó áàðÿäÿ Íèçàìèéÿ ìèííÿòäàð îëìàëûéûã. Áèçè ìöùàôèçÿ
åäÿí âÿ åâèíäÿ éåäèðèá ñàõëàéàí î øàèð îëäó. Áóíó áèç þçöìöç Ôÿõðÿä-
äèíäÿí õàùèø åòäèê, î äà áóíà åòèðàç åòìÿäè. Îíóí áó ãÿäÿð àëèúÿíàá
áèð çàò îëäóüóíó áèëìèðäèì. Îíóí ãàäûíû áó éåòèì ãûçû þç îüëó Ìÿ-
ùÿììÿä êèìè ñåâèðäè. ßðèìèí òÿãñèðëÿðèíÿ ýÿëäèêäÿ, ÷îõ áþéöê èäè.
Öñéàíà áèð íå÷ÿ ýöí ãàëìûø öñéàí÷ûëàð ßìèðÿ ìÿêòóá ýþíäÿðìèøäèëÿð.
Îíëàð ùÿáñÿ àëûíàíëàðûí àçàä åäèëìÿñè øÿðòèëÿ ñàðàé âÿ ñàðàé õàëãûíà
ÿìíèééÿò âåðÿúÿêëÿðèíè áèëäèðìèøäèëÿð. Øöáùÿñèç êè, áó äà Íèçàìèíèí
òÿøÿááöñö èëÿ äöçÿëÿí áèð èøè èäè. Ùÿðýàù áó òÿêëèô ãÿáóë åäèëñÿéäè,
áèçèì ùàìûìûç Ýÿíúÿäÿí ñàëàìàò êþ÷öá èñòÿäèéèìèç øåéëÿðè äÿ þçö-
ìöçëÿ áÿðàáÿð ÷ûõàðà áèëÿðäèê.
Àòàáÿé ñöðÿòëÿ áèð ñóàë âåðäè:
— Íÿ ö÷öí î òÿêëèôè ãÿáóë åòìÿäèíèç?
— Ìöìêöí äåéèëäè. ×öíêè áèð àé ìöääÿòèíäÿ ùÿáñ îëóíàíëàðûí ùà-
ìûñûíû ñàðàéäà åäàì åòìèøäèëÿð. Çèðçÿìèëÿð èíñàí ìåéèòëÿðè èëÿ äîëó èäè.
298

Àòàáÿé áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðèá:
— Íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð õÿòà! Ìÿìëÿêÿò áåëÿëèêëÿ èäàðÿ îëóíàðìû?!
Ìÿí îíëàðû úÿçàëàíäûðàúàüàì, ëàêèí áèð öñéàí÷û êèìè éîõ, ùþêóìÿò
ÿìðëÿðèíÿ ãàðøû èòàÿòñèçëèê ýþñòÿðÿíëÿð êèìè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä äÿðùàë Èðàã âÿ Ôàðñ þëêÿëÿðèíÿ ôÿðìàíëàð ýþí-
äÿðèá ãîøóí éûüûëìàñûíà ÿìð âåðäè âÿ åéíè çàìàíäà Ãûçûë Àðñëàíà äà
ìÿêòóá éàçûá ýþíäÿðäè:
“ßçèç ãàðäàøûì!
Ìÿí áåëÿ çÿíí åäèðÿì àðàíëûëàðëà ßìèð Èíàíú àðàñûíäà ìþâúóä
îëàí èõòèëàôû ãàíñûç âÿ öñéàíñûç ùÿëë åäÿ áèëÿðäèê. Ëàêèí èø-èøäÿí êå÷-
ìèøäèð, ìÿìëÿêÿòè áàøëû-áàøûíà áóðàõìàã îëìàç. Äèêáàøëàðû þç éåðèí-
äÿ îòóðòìàã ëàçûìäûð. Èðàã, Ôàðñ âÿ Ðåé ãîøóíëàðû ùÿð òÿðÿôäÿí àõûá
Ùÿìÿäàíà ýÿëèð. Ñÿí äÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ãîøóíóíó ùàçûðëàìàëûñàí.
Áó ýöíëÿð Øèìàëè Àçÿðáàéúàí âÿ Àðàí þëêÿñèíÿ ãóëàãáóðìàñû âåðìÿê
ö÷öí Ùÿìÿäàíäàí áþéöê ãîøóíëà ùÿðÿêÿò åäÿúÿéÿì”.
Ãûçûë Àðñëàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿääÿí áó ãÿäÿð éåðñèç ìÿêòóáó àë-
äûüû çàìàí êÿäÿðëÿíäè. Ìÿìëÿêÿòäÿ ùÿäÿð ãàíëàð òþêöëÿúÿéèíè éÿãèí
åòäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ òÿúèëè áèð ìÿêòóá éàçäû:
Ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóá ÿëàùÿçðÿòÿ ñÿìèìè ãàðäàøëûã ìÿùÿááÿòè áÿñ-
ëÿéÿí áó ùÿãèðè ãÿíàÿòëÿíäèðìÿäè. Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, ßìèð Èíàíúëà
àðàíëûëàð àðàñûíäà ìþâúóä îëàí èõòèëàôûí ìàùèééÿòèíè áèëÿí ùÿð áèð êÿñ
ìÿíè òÿãñèðëÿíäèðìÿç. Âÿçèééÿò áàðûøûëìàç áèð øÿêèë àëìûøäû. Ìÿíúÿ,
éåíÿ äÿ âÿçèééÿòèí àüûðëûüûíà áàõìàéàðàã ùàäèñÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã
ìöìêöí èäè. Ëàêèí ßìèð Èíàíúûí ìÿíÿ ìöðàúèÿò åòìÿìÿñè, Òÿáðèç
ùþêóìÿòèíè òàíûìàã èñòÿìÿìÿñè, Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíèí èñÿ óçàãäà îë-
ìàñû âÿçèééÿòè äàéàíäûðìàã ö÷öí ìÿíÿ èìêàí âåðìÿäè. Àíúàã ÿëà-
ùÿçðÿòÿ ÿðç åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, Àðàíäà ÷ûõàí öñéàí ìÿðêÿçè ùþêó-
ìÿòÿ ãàðøû äöçÿëìèø áèð öñéàí äåéèëäè. Î öñéàí àíúàã ßìèð Èíàíúûí
þçöíÿ âÿ îíóí çàëûì îëàí âÿ ùå÷ áèð ãàíóíà òàáå îëìàéàí íöìàéÿí-
äÿëÿðèíÿ ãàðøû äöçÿëìèøäè.
Øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðà ãóëàãáóðìàñû ö÷öí ÿëàùÿçðÿòèí ãîøóí éûü-
ìàñû òàìàìèëÿ éåðñèçäèð. Áó ñÿôÿð ùÿð èêè òÿðÿôäÿí áþéöê ãàíëàð òþêöë-
ìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Øÿõñÿí ìÿí, áèð Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðû îëìàã
ñèôÿòèëÿ áó ñÿôÿðäÿ èøòèðàê åòìÿéÿúÿéÿì. Íÿ ö÷öí âÿ êèìëÿðÿ ãóëàã-
áóðìàñû âåðÿê?! Êèìëÿðäÿí þòðö? ßúÿáà, áó öñéàíûí ñÿáÿáèíè õàëãäà
299

àðàìàüà ùàããûìûç âàðäûðìû?! Áó ìÿêòóáëà áÿðàáÿð Ýÿíúÿ õàëãû òÿðÿ-
ôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø ìÿêòóáó ìÿëóìàò ö÷öí ÿëàùÿçðÿòÿ ýþíäÿðèðÿì”.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿêòóáóíó àëûá àúûãëàíäû, îíóí
öñéàí÷ûëàð òÿðÿôèíäÿ äóðäóüóíó çÿíí åòäè âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãû
òÿðÿôèíäÿí Ãûçûë Àðñëàíà ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáó îõóäó.
Ýÿíúÿäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿ ÿòðàôûíäà éàðàäûëàí øöáùÿëÿðè äàüûòìàã
ö÷öí Ýÿíúÿ õàëãû ÿëàùÿçðÿòÿ ìÿëóì åäèð: Ýÿíúÿäÿ âÿ åëÿúÿ äÿ Àðà-
íûí áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ áàøëàíàí öñéàí ìÿðêÿçè ùþêóìÿòèí ÿëåéùèíÿ
äåéèëäèð.
Àðàí õàëãû ßìèð Èíàíúûí åòäèéè õÿéàíÿòèí áàðÿñèíäÿ ÿëàùÿçðÿòÿ áèð
íå÷ÿ êÿðÿ ìöðàúèÿò åòìèøäè. Ëàêèí âåðèëÿí ÿðèçÿëÿðèí ùå÷ áèðèñèíÿ úàâàá
âåðèëìÿìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿíýÿ ýÿëìèø õàëã þç ãöââÿòèëÿ äöøìÿíè
ìÿùâ åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Ùàçûðäà Àðàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ òàìàìèëÿ áèð
äèíúëèê ùþêì ñöðìÿêäÿäèð. Áöòöí õàëã áþéöê áèð èíòèçàðëà ÿëàùÿçðÿò
Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí ìÿìëÿêÿòÿ àäèë áèð ùàêèì ýþíäÿðèëìÿñèíè ýþç-
ëÿéèð. ßìèð Èíàíú ñàðàéû ãàðÿò åäèëäèéè âàõò ùþêóìÿòÿ ìÿõñóñ âÿñèãÿ-
ëÿðèí âÿ ãèéìÿòëè øåéëÿðèí ùå÷ áèðèñèíÿ ÿë âóðóëìàìûøäûð. Áó äà ýþñòÿ-
ðèð êè, öñéàí ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ äåéèë, ìöÿééÿí çàëèìëÿðèí ÿëåéùèíÿ
äöçÿëìèøäè. Ùÿð ùàëäà ÿìð, ùÿçðÿò âÿëèééöë ÿìðèäèð”.
Àòàáÿé áó ìÿêòóáëà äà ãÿíàÿòëÿíìÿäè. Î, áó ìÿêòóáóí Ãûçûë
Àðñëàíûí ìÿñëÿùÿòè öçÿðèíÿ àðàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèéèíè çÿíí åòäè
âÿ þç-þçöíÿ “öñéàí åäÿðÿê öçð èñòÿéÿí ðÿèééÿòèí ìÿùâ îëìàñû ëàçûì-
äûð. Éåðëè ùþêóìÿòÿ ãàðøû öñéàí ÷ûõàðàíëàð ìÿðêÿçè ùþêóìÿòèí ÿëåé-
ùèíÿ äÿ öñéàí ãàëäûðà áèëÿðëÿð” äåéèðäè.
Ãîøóíëàð ùÿð òÿðÿôäÿí Ùÿìÿäàíà ýÿëèðäè. Ñàðàéäà Àòàáÿé Ìÿ-
ùÿììÿä ö÷öí ñÿôÿð ùàçûðëûüû ýþðöëöðäö. Éàõûíäà îðäó Àçÿðáàéúàí òÿ-
ðÿôèíÿ ùÿðÿêÿò åäÿúÿê èäè.
ÑÓÈ-ÃßÑÄ
Ãÿòèáÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäëÿ Ãûçûë Àðñëàíûí éàçûøìàëàðûíäàí âÿ
Ãûçûë Àðñëàíûí Àçÿðáàéúàí ñÿôÿðè ùàããûíäàêû íàðàçûëûüûíäàí òàìàìèëÿ
õÿáÿðäàð èäè. Ãÿòèáÿ Ãûçûë Àðñëàí èëÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä àðàñûíäà èõ-
òèëàô òþðÿòìÿê ö÷öí áóíäàí äà ÿëâåðèøëè áèð ìÿãàì òàïà áèëìÿéÿúÿêäè.
Àçÿðáàéúàí ñÿôÿðèíèí áàøëàíìàñûíà î ãÿäÿð äÿ ãàëìûðäû. Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿä ãîøóíó ýþçäÿí êå÷èðìÿê âÿ îíóí êåéôèééÿòèíè òÿéèí
300

åòìÿê ö÷öí Êåéêóð-ßñÿäàáàä âÿ Ñÿùíÿ1 òÿðÿôëÿðèíÿ ýåòìèøäè. Ãÿòèáÿ
Ñÿáà õàíûìû ÷àüûðûá Ùöñàìÿääèíèí åâèíÿ ýþíäÿðäè âÿ îíà òàïøûðäû:
— Ñÿíè éàëíûç îíó ìÿíèì éàíûìà äÿâÿò åòìÿê ö÷öí ýþíäÿðèðÿì.
Îíóíëà áèð ãàäûí êèìè ÿëàãÿäÿ îëìàüûíà èúàçÿ âåðìèðÿì. Ñÿí áó ýöí-
äÿí þç õàíûìûíûí õàòèðÿñè ö÷öí îíóí ãàäûíà îëàí åùòèðàñ âÿ èøòàùàñûíû
ñþíäöðìÿìÿëèñÿí. Áó ýöí Ùöñàìÿääèíèí ãàäûíà îëàí åùòèðàñûíû úîø-
äóðìàã âÿ îíà òÿñëèì îëìàìàã âÿçèôÿñèíè ñÿíÿ òàïøûðûðàì. Áóíóí
ö÷öí äÿ ñÿíè ìöêàôàòëàíäûðàúàüàì. Îüëóìóí úàíûíà àíä è÷èðÿì, ùÿð-
ýàù ìÿíèì òàïøûðûüûìûí ÿëåéùèíÿ îëàðàã îíà òÿñëèì îëäóüóíó àíëàñàì,
íÿèíêè ñÿí áó ñàðàéûí öçöíö ýþðìÿéÿúÿêñÿí, åéíè çàìàíäà ñÿíè äèðè
ãîéìàéàúàüàì.
Ñÿáà õàíûì ö÷öí Ãÿòèáÿíèí äåäèéè ñþçëÿðèí ùå÷ áèðèñè ÿùÿìèééÿòëè
äåéèëäè. Î ùå÷ äÿ ãîðõìóðäó. ×öíêè î, Ãÿòèáÿíè áèð êÿðÿ äåéèë, éöç äÿ-
ôÿëÿðëÿ àëäàòìûøäû. Îíà õîø ýÿëÿí àíúàã Ãÿòèáÿíèí äåäèéè:
“Áó ýöí Ùöñàìÿääèíèí ãàäûíà îëàí åùòèðàñûíû úîøäóðìàã âÿ îíà
òÿñëèì îëìàìàã âÿçèôÿñèíè ñÿíÿ òàïøûðûðàì. Áóíóí ö÷öí äÿ ñÿíè ìö-
êàôàòëàíäûðàúàüàì” ñþçëÿðè èäè.
Áó ñþçëÿð îíóí ãóëàüûíäà íÿøÿëè áèð ñóðÿòäÿ úèíýèëäÿéèðäè. Î àäÿòè
öçðÿ Ãÿòèáÿíè þç ñÿäàãÿòèíÿ èíàíäûðàðàã äåäè:
— Õàíûì ÷îõ éàõøû áèëèð êè, ìÿíèì ö÷öí àíàìûí ãÿáðè ùÿð ìöãÿä-
äÿñäÿí ìöãÿääÿñäèð. Àíàìûí ãÿáðèíÿ àíä è÷èðÿì, äöíéàäà êèøè íà-
ìûíà òÿê áèð Ùöñàìÿääèí ãàëñà áåëÿ, õàíûìûí èúàçÿñè îëìàäàí ìÿí
îíóí öçöíÿ áàõìàðàì. Íÿ îëóáäóð êè?! Éÿíè ìÿí åëÿ áèð àë÷àã ãàäûí
îëäóì êè, Ùöñàìÿääèí êèìè àäàìëàð èñòÿäèéè çàìàí ìÿíè þçöíÿ òÿñ-
ëèì åäÿúÿêäèð?! ßúÿáà, ìÿí õàíûì ö÷öí þç ùÿéàòûìû ãóðáàí åòìÿéÿ
ùàçûð îëäóüóì çàìàí þç åùòèðàñûìû îíà ôÿäà åòìÿéè áàúàðìàéàúàüàì-
ìû?! Ìÿí áåø äÿãèãÿëèê áèð íÿøÿäÿí þòðö ÿáÿäè ñÿàäÿòè èòèðÿúÿê àüûëñûç
áèð ãûç äåéèëÿì. Ìÿëÿêÿ áèð êÿðÿ áóíó áèëìÿëèäèð, ìÿí áåëÿ ãûçàì.
Ãÿòèáÿ îíóí öçöíäÿí þïÿðÿê éöç ãûçûë áàüûøëàäû âÿ ñîíðà äà:
— Ìÿí åëÿ áèð èø äöøöíöðÿì êè, ñÿí äÿ âÿ ìÿíèì áàøãà äîñòëàðûì
äà ùÿäñèç-ùåñàáñûç ñÿðâÿò ñàùèáè îëàúàãäûð. Èíäè ýåò Ùöñàìÿääèíè
ìÿíèì éàíûìà ÷àüûð.
Ñÿáà õàíûì Ùöñàìÿääèíè Ãÿòèáÿíèí éàíûíà ÷àüûðìàã ö÷öí éîëà
äöøäöéö çàìàí ùÿääèíäÿí àðòûã ñåâèíèð âÿ àéàüûíû ùàðà ãîéäóüóíó
áèëìèðäè, ÷öíêè î, Ãÿòèáÿíèí ÷îõ áþéöê áèð ìàúÿðàéà ùàçûðëàíäûüûíû
òÿéèí åäèðäè. Ñÿáàíûí þçö äÿ øÿõñÿí ìàúÿðàñûç éàøàéà áèëìÿçäè.
_________________
1
Ùÿìÿäàí èëÿ Áèñöòóí àðàñûíäà øÿùÿðëÿðäèð.
301

Ñÿáà, Ùöñàìÿääèíèí ãàïûñûíäà äóðàí ãàðîâóëà öçöíö ýþñòÿðÿí
êèìè ãàðîâóë îíóí Ùöñàìÿääèíèí ìÿøóãÿñè îëäóüóíó áèëÿðÿê éîë
âåðäè. Î, åéâàíà ÷ûõûá Ùöñàìÿääèíèí éàçû îòàüûíûí ãàïûñûíû éàâàøäàí
âóðäó. Áèð àçäàí ñîíðà Ùöñàìÿääèí ãàïûíû à÷ûá Ñÿáà õàíûìû ýþðäö âÿ
îíó è÷ÿðè áóðàõäûüû çàìàí:
— Õîø ýÿëäèí ìÿíèì ðóùóì, — äåéÿðÿê ãîëëàðûíû îíóí áîéíóíà ñàë-
ìàã èñòÿðêÿí, Ñÿáà õàíûì òÿùãèð îëóíìóø íàìóñëó áèð ãàäûí êèìè äàëà
÷ÿêèëèá äåäè:
— Ñÿáèðëè îë. Ñÿíèí éàíûíà ýÿëÿí ìÿëÿêÿíèí ìþùòÿðÿì âÿ èíàíûëìûø
úàðèéÿñèäèð, áèð íÿôÿð êö÷ÿ ôàùèøÿñè äåéèëäèð.
Ùöñàìÿääèí ýåðè ÷ÿêèëÿðÿê ÿëèíè-ÿëèíÿ ÷àëûá ýöëäö, éåíÿ äÿ èðÿëè
ýÿëèá ÿëèíè Ñÿáà õàíûìûí ÷èéíèíÿ ãîéóá äåäè:
— ßúÿáà, ñÿí äàèìà ìÿíÿ ðóùóì äåéÿðÿê áîéíóìà ñàðûëàí Ñÿáà
õàíûì äåéèëñÿíìè?
— Áÿëè, ìÿí ùÿìèí Ñÿáà õàíûìàì, ëàêèí ñÿí áóíó áèëìÿëèñÿí êè,
ýÿíú ãûçëàðûí ðóùó äàèìà áèð íþãòÿ ÿòðàôûíäà ôûðëàíìàüû ñåâìÿç.
Äöíÿí ñÿíè þç òÿìèç ðóùó øÿêëèíäÿ ýþðÿí âÿ áîéíóíà ñàðûëàí áèð ãûç,
áó ýöí ñÿíè ýþðìÿê èñòÿìÿçñÿ ùå÷ äÿ äàðûëìàìàëûñàí. Ýþçÿëëÿðèí áèð
õàñèééÿòè äÿ êèøèëÿðè ñåâýèñèíÿ áàüëàìàã, ñîíðà äà àòìàã, éàëâàðòìàã
âÿ ãà÷ìàãäûð.
— ßúÿáà, áèç áèð ðóù êèìè áèð-áèðèìèçÿ àøûëàíäûüûìûç çàìàí áó úöð
ôÿëñÿôÿëÿðè äàíûøìûøûãìû?
— Äàíûøìàäàí ãîâóøìàüûí þçö äÿ áèð ôÿëñÿôÿäèð. Áó ñèðëÿðè ãîé
áèçèì òÿáèÿòèìèç ùÿëë åòñèí. Ôÿëñÿôÿëÿðëÿ ìÿøüóë îëàðàã ýþçÿëëèéèìè áîø
äöøöíúÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ñîëäóðìàüà âàõòûì éîõäóð. Àíúàã áóíó äåéÿ
áèëÿðÿì êè, ìÿëÿêÿ ñèçè ùöçóðóíà äÿâÿò åäèð.
Ñÿáà õàíûì áóíó äåéÿðÿê îòàãäàí ÷ûõìàã èñòÿäèêäÿ Ùöñàìÿääèí
òÿÿúúöáëÿ áàõàðàã îíó ñÿñëÿäè:
— À ãûç, äàéàí, äóð, áèð ìÿíè åøèò!
Ñÿáà õàíûì ÷èéíèíèí öñòöíäÿí îíà áàõàðàã úàâàá âåðäè:
— Àüûëëû ãûçëàð ùÿð áèð øÿùâÿòïÿðÿñò êèøèíè éîõ, àíúàã þç ãÿëáèíè
åøèòìÿëèäèð. Áó ýöí ìÿíèì ùå÷ êÿñè åøèòìÿéÿ âàõòûì éîõäóð. Ãóëàüûì
òÿçÿ ñþç åøèòìÿê âÿ ýþçöì èñÿ éåíè ÷þùðÿ ýþðìÿê èñòÿéèð.
Ùöñàìÿääèí Ñÿáà õàíûìäà áàø âåðìèø áó àíè äþíöøÿ ùå÷ áèð ñÿáÿá
ýþðÿ áèëìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ îíó ãîëëàðû àðàñûíà àëàðàã þïìÿê èñòÿðêÿí
Ñÿáà õàíûì äà ãîéíóíäàí êè÷èê áèð øöøÿ çÿùÿð ÷ûõàðûá:
— Ìÿí èðàäÿìèí õàðèúèíäÿ îëàí ùÿð áèð èøÿ þëöì êèìè áàõûðàì. Ñÿí
ìÿíèì äèðè ãàëìàüûìû èñòÿéèðñÿíñÿ þçöíö ñàõëà. Ìÿíèì íèôðÿòèìÿ
ñÿáÿá îëàí ùÿãàðÿòëè èøëÿðäÿí ÿë ÷ÿê.
302

Ùöñàìÿääèí òÿëàøëà éàëâàðûá äåäè:
— Àìàíäûð, éàëâàðûðàì, çÿùÿðè ãîé éåðèíÿ, ñÿí þçöíö çÿùÿðëÿìÿê-
ëÿ ìÿíè äÿ ìÿùâ åäÿ áèëÿðñÿí. Äå ýþðöì, àõûð ìÿíäÿí íÿ êèìè áèð ùÿ-
ãàðÿò ýþðäöí? Îëìàéà ìÿíèì äèëèìäÿí ñÿíÿ áèð èéðÿíú ñþçìö äåäè-
ëÿð?! Äöíÿíÿ ãÿäÿð ñÿíèí þçöí äÿôÿëÿðëÿ: ”Ìÿí ñÿíèí ö÷öí éàøàéàúà-
üàì, ìÿí äöíéàäà êèøè íàìûíà àíúàã ñÿíè òàíûéûðàì”äåéèðäèí, áó ýöí
ñÿíÿ íÿ îëäó?! Ýÿë îòóð, ìÿíèì ðóùóì, áÿëêÿ äÿ ñÿíè êÿäÿðëÿíäèðÿí
áèð áàøãàñûäûð. Ñÿí þçýÿëÿðèí àúûüûíû ìÿíèì öñòöìÿ òþêìÿ. Ñÿí áèëèð-
ñÿí êè, ìÿí Ùÿìÿäàíäà ñÿíèí åøãèíëÿ éàøàìàãäàéàì. Ìÿíè áó ãöð-
áÿò âèëàéÿòäÿ áÿíäÿ âóðóá ñàõëàéàí ñÿíèí ñà÷ëàðûí äåéèëìè? Ñÿí íÿ
ö÷öí ìÿíèì ãÿòëèìÿ ôèòâà âåðèðñÿí?! Ñÿí ìÿíèì Ñÿáàñûç éàøàéà áèë-
ìÿéÿúÿéèìè áèëèðñÿí êè...
Ñÿáà õàíûì çÿùÿðè äþøëÿðèíèí àðàñûíà ãîéäóüó âàõò ýöëöìñÿéÿðÿê:
— Ýåò áó úöð ãÿçÿëëÿðèíè êèøèëÿðè òàíûìàéàí àüûëñûç âÿ òÿçÿ-òÿçÿ ýþ-
çöíö à÷àí ãûçëàðà îõó. Ìÿíè àëäàäà áèëìÿçñÿí. Äàùà éåòÿð, ÷öíêè ãûç-
ëàð ùÿéàò ìÿêòÿáèíè àëäàíà-àëäàíà áèòèðèð. Ìÿí äàùà î ìÿêòÿáè áèòèðìè-
øÿì, — äåäèêäÿ Ùöñàìÿääèí:
— Äå ýþðöì àõû áó àíè ÷ÿêèëìÿíèí ñÿáÿáè íÿäèð?
— Ìÿí ùÿð ñÿíèí êèìè ãàäûí äöøêöíëÿðèíÿ þç ãÿëáèìèí à÷àðûíû âåð-
ñÿéäèì, Ñÿáà õàíûì îëà áèëìÿçäèì. Îíó áèëèðñÿí êè, äöíéàäà ñÿáÿáñèç
ùå÷ áèð èø éîõäóð, ëàêèí ùÿð êÿñ äÿ ñÿáÿáëÿð ùàããûíäà áèð-áèðèíÿ èçàùàò
âåðìÿéÿ áîðúëó äåéèë.
— Ñÿáà õàíûì, ùå÷ áèð øåé èñòÿìèðÿì, éàëíûç î äîäàãëàðûíû áèð êÿðÿ
ìÿíÿ óçàò...
— Äîäàã êè âàð ãÿëáèí ãàïûñûäûð. Ùÿëÿëèê î ãàïû ñÿíèí öçöíÿ áàüëû-
äûð. Áèëäèí êè... Äàùà äàéàíà áèëìÿðÿì, ùÿëÿëèê!
Ñÿáà õàíûì ãàïûíû þðòöá ÷ûõäû. Ùöñàìÿääèí íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè. Áó
äþíöøÿ ìöùöì áèð ùàäèñÿíèí ñÿáÿá îëäóüóíó äöøöíöð âÿ ðàùàòñûç îëóðäó.
Äîüðóäàí äà î, Ñÿáà õàíûìà âóðóëìóøäó. Äîüðóäàí äà îíó Ùÿìÿäàíäà
áàüëàéûá ñàõëàéàí ñÿáÿáëÿðèí áèðèñè äÿ Ñÿáà õàíûìà îëàí åøãè èäè...
...Ñÿáà õàíûì øàä âÿ ðàçûãàëûúû áèð ùÿðÿêÿòëÿ Ãÿòèáÿíèí îòàüûíà
äàõèë îëäó âÿ:
— Ìÿëÿêÿíèí òàïøûðäûüû âÿçèôÿíè èôà åòäèì. Èíäè áó ñààòäà î ñèçèí
ùöçóðóíóçà ýÿëÿúÿêäèð. Ìÿí îíóí ãàïûñûíû þðòöá äûøàðû ÷ûõàðêÿí î, áà-
øûíà âóðóá êöðñöíöí öñòöíäÿ îòóðäó. Î ìÿíè áó ýöí ýþçëÿéèðäè, àõ-
øàìäàí èêè ñààò êå÷ÿíäÿ îíóí éàíûíà ýåòìÿëè èäèì. Î áþéöê ùàçûðëûã
ýþðìöøäö, ëàêèí î ìÿíäÿ áó àíè äþíöøö ýþðäöéö çàìàí äÿëè îëìàã èñ-
òÿéèðäè...
303

Úàðèéÿ äàõèë îëóá Ùöñàìÿääèíèí ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðäè. Ñÿáà
õàíûì Ãÿòèáÿéÿ òÿçèì åäÿðÿê îòàãäàí ÷ûõäû.
Ùöñàìÿääèí è÷ÿðè ýèðèá ñàëàì âåðäèêäÿ Ãÿòèáÿ îíóí öçöíÿ äèããÿò-
äÿ áàõàðàã Ñÿáà õàíûìûí þçöíÿ ñàäèã ãàëûá-ãàëìàäûüûíû éîõëàìàüà
áàøëàäû. Ùöñàìÿääèíèí áîéíóíóí äàìàðëàðû òåç-òåç àòûðäû. Âöúóäóí-
äàêû ãàí ñàíêè òàìàìèëÿ ýèúýàùëàðûíäà îëàí êè÷èê äàìàðëàðà äîëìóøäó.
Ýþçëÿðèíèí àüûíäàêû ãûðìûçûëûã àðòìûø, ýþç áÿáÿêëÿðè èñÿ áóëàíûã áèð
øÿêèë àëìûøäû. Î íÿ ãÿäÿð þçöíö ÿëÿ àëìàã èñòÿñÿ äÿ âàðëûüûíû ÿùàòÿ
åòìèø åùòèðàñûí ÿëèíäÿí éàõàñûíû ãóðòàðà áèëìèðäè:
Ãÿòèáÿ Ñÿáà õàíûìà èíàíäû âÿ ìÿùçóí áèð ùàëäà:
— Îòóð, ìÿíèì ñÿìèìè äîñòóì, — äåäè.
Ùöñàìÿääèí îòóðäó. Ãÿòèáÿ îíóí êåôèíè õÿáÿð àëàðàã ñîðóøäó:
— Áó ýöí ñÿíÿ íÿ îëìóøäóð? Âàðëûüûíäà áþéöê êÿäÿð âÿ ùÿúÿéàí
ýþðöðÿì.
Ùöñàìÿääèí ìÿùðóìèééÿò ãàðøûñûíäà àúèç ãàëàíëàðûí âÿçèééÿòèíÿ
äöøÿðÿê äàíûøäû:
— Àù ìþùòÿøÿì ìÿëÿêÿ, ùàíñû ýöíöìÿ øàäëàíûì?! Ìàäàì êè,
ìÿíèì øàäëûã âÿ ôÿðÿù àëäûüûì ýþçÿë ìÿëÿêÿ áàøûíäàí àéàüûíà ãÿäÿð
ãàðàëàðà áöðöíìöøäöð, ìÿí íÿ úöð øàä îëà áèëÿðÿì?! ßúÿáà, ìÿëÿêÿ
åëÿ áèëèð êè, ßìèðèí áàøûíà ýÿòèðèëÿí ôàúèÿ ìÿíèì õàòèðèìäÿí ÷ûõìûøäûð-
ìû? Ìÿëÿêÿ åëÿ áèëèð îíóí ýþçëÿðèíÿ áàõäûüûì çàìàí ãÿëáèíäÿêè òö-
êÿíìÿç ìàòÿì äóéüóëàðûíû îõóìóðàììû?
Ãÿòèáÿ úèääè áèð âÿçèééÿò àëûá äåäè:
— Èíàíûðàì, ìÿíèì ðóùóì! Àðòûã áèçèì áèð-áèðèìèçÿ áàüëû îëäóüó-
ìóç ìöÿééÿíäèð. Áó ôèêðè ùå÷ áèð çàìàí äÿéèøäèðìÿê îëìàç, ÷öíêè áó
ôèêèð áèçèì èëëÿðäÿí áÿðè äàâàì åòäèðäèéèìèç äîñòëóüóí ìÿùñóëóäóð.
Ðÿùìÿòëèê àòàìûí ñÿùâëÿðè áèçè áó ãÿäÿð óçóí áèð ìöääÿòèí àéðûëûüû âÿ
àíëàøûëìàçëûüû è÷ÿðèñèíäÿ ÿçäè. Àðòûã àòàì éîõäóð. Àíàì äà àüëûíû èòèð-
ìèø áèð ôÿëàêÿòçàäÿäèð êè, ýöøÿíèøèíëèéè ñåâèð. Èíäè áèç èêèìèç ãàëìûøûã.
Áó ñàðàé äà, ñàðàéäàêûëàð äà, ùÿòòà ñàðàéûí ñàùèáè äÿ áèçÿ éàáàí÷ûäûð.
Èíäè ýÿðÿê áèç áèð-áèðèìèçèí ãåéäèíÿ ãàëàã.
Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè, ìÿí ñÿíèí áó íàìöÿééÿí ùÿéàò è÷ÿðèñèíäÿ ýÿíú
èêÿí ãîúàëäûüûíû ýþðìöðÿì?! Ëàêèí íÿ åäÿ áèëÿðÿì? Ñÿí åëÿ äöøöíöðñÿí
êè, Ãÿòèáÿ þç ñåâäèéè àäàìëà áèð åâäÿ, áèð éàøàéûøäà âÿ áèð äîíäà éàøà-
ìàüû èñòÿìèð?! Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè, Àòàáÿéè ýþðìÿê âÿ îíó áèð ÿð êèìè òà-
íûìàã ìÿíèì ö÷öí úÿùÿííÿì ÿçàáûíäàí ÷ÿòèí äåéèëäèð? Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí
êè, ìÿí ñåâäèéèì àäàìûí ãîëëàðû àðàñûíäà íàçëàíìàüû âÿ ùÿéàòûí ìÿíÿâè
ëÿççÿòëÿðèíè äàäìàüû èñòÿìèðÿì?! Ëàêèí íÿ åäèì, áèð çàìàíäà èêè êèøèíèí
304

ãàäûíû îëìàã íàìóññóçëóãäóð. Ýÿðÿê ñÿíèí þçöí äÿ áóíà èìêàí âåðìÿ-
éÿñÿí. Ùÿëÿ ìÿí àäè áèð ãàäûí îëñàéäûì, áÿëêÿ äÿ áåëÿ áèð õÿòàéà èìêàí
âåðÿ áèëÿðäèì. Ùàëáóêè ìÿí áèð ìÿìëÿêÿòèí ìÿëÿêÿñèéÿì.
Áóðàäà ùÿì õàëãûí òÿíÿñè, ùÿì äÿ Àòàáÿéèí ãîðõóñó âàðäûð. Íÿ
ãÿäÿð êè, Ãûçûë Àðñëàí Àòàáÿéèí ôèêèðëÿðèíÿ ùàêèìäèð, áèçèì ñÿàäÿòèìè-
çèí áàø òóòà áèëÿúÿéèíÿ èíàíìà. Ãûçûë Àðñëàíëà Àòàáÿéèí àðàñûíäà èõòè-
ëàô ÷ûõìàçñà, î, Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè áàøûíäàí ýþòöðöëìÿçñÿ, áèçèì
áèðëÿøìÿéèìèçÿ öìèä áàüëàìà.
Ñÿí Ãÿòèáÿíèí âàðëûüûíû ìÿíèìñÿìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ, áó áàðÿäÿ äö-
øöíìÿëèñÿí. Ùÿéàòà ìÿí äåäèéèì øÿêëè âåðÿ áèëìÿäèéèí çàìàí äöøöí-
äöéöìöç ýþçÿë äöíéàéà ãàéûäà áèëìÿéÿúÿêñÿí.
Ñÿíÿ ñÿìèìèééÿòëÿ ñþç âåðèðÿì, Ãÿòèáÿ áàøãàñûíû ñåâìèð, ñÿíè
Ñÿáà õàíûìà ãûñãàíäûüûì äà áóíóí ö÷öíäöð. Ñÿí áèð ìÿëÿêÿéÿ ñàùèá-
ëÿíìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ, áó úàðèéÿäÿí ÿë ÷ÿê, ÷öíêè áåëÿ ùÿðÿêÿò ìÿíèì
ö÷öí òÿùãèðäèð. Áó ðÿôòàðûíëà ìÿíè èòèðÿ äÿ áèëÿðñÿí.
Ùöñàìÿääèí éåíÿ äÿ ìöãÿääÿñëÿðÿ àíä è÷ÿðÿê äåäè:
— Ìÿíèì ãÿëáèìäÿ ìÿëÿêÿíèí ñåâýèëÿðè äîüäóüó çàìàíäàí áÿðè,
ìÿëÿêÿíè òÿùãèð åäÿ áèëÿúÿê ùå÷ áèð ôÿíà ùÿðÿêÿòäÿ áóëóíìàìûøàì.
Ìÿëÿêÿíèí ùÿð áèð ÿìðè ìÿíèì ö÷öí ãàíóíäóð. Ëàêèí Ãûçûë Àðñëàíëà
Àòàáÿéèí àðàñûíäà èõòèëàô éàðàòìàã áàðÿñèíäÿ äàùà äÿðèíäÿí äöøöíìÿê
ëàçûìäûð. ×öíêè ùÿð êè÷èê áèð èõòèëàô íÿòèúÿñèíäÿ Ãûçûë Àðñëàí êèìè áèð
ùþêìäàðûí Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíäÿí ýþòöðöëìÿñèíè ÿëäÿ åòìÿê îëìàç.
Ãÿòèáÿ:
— Åëÿäèð, äåäèêëÿðèí äîüðóäóð, — äåäè. — Äÿðèíäÿí äöøöíìÿê ëà-
çûìäûð. Ëàêèí ùàçûðêû ôöðñÿòè äÿ ÿëäÿí áóðàõìàã îëìàç, ÷öíêè Àòàáÿ-
éèí Àçÿðáàéúàí ñÿôÿðèíÿ ÷ûõìàñû èêè-ö÷ ýöíöí èøèäèð.
Ãÿòèáÿ ñàêèò äàéàíûá Ùöñàìÿääèíèí úàâàáûíû ýþçëÿäè.
Ùöñàìÿääèí äöøöíöðäö, êèôàéÿòâåðèúè âÿ Ãÿòèáÿíè ãàíååäèúè áèð
úàâàá òàïà áèëìèðäè. Íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ ñöêóòó ïîçóá îíó ÷ÿòèíëèêäÿí
ãóðòàðìàã ö÷öí äåäè:
— Ìÿí ñÿíèí ÷ÿòèíëèê ÷ÿêäèéèíè ùèññ åäèðÿì, áóíà ýþðÿ äÿ ñÿíÿ òàï-
øûðìàã èñòÿäèéèì âÿçèôÿëÿð áàðÿñèíäÿ èçàùàò âåðìÿê èñòÿéèðÿì. Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿä þç îðäóñó èëÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà ýåäèð. Ñÿí þçöí äÿ áè-
ëèðñÿí êè, Ãûçûë Àðñëàí áó ñÿôÿðäÿí ðàçû äåéèë, îðàäà èøòèðàê åòìÿê èñòÿ-
ìÿéÿúÿêäèð. Áó õûðäà èõòèëàôû áþéöäÿ áèëñÿê, áöòöí ìÿãñÿäëÿðèìèç ÿëÿ
ýÿëìèø îëàúàãäûð. Èõòèëàôû áþéöäöá áàðûøìàç áèð øÿêëÿ ñàëìàã ö÷öí, éå-
ýàíÿ áèð ÷àðÿ âàðäûð êè, î äà Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí Àòàáÿéÿ ãàðøû ñóè-
ãÿñä ùàçûðëàìàãäàí èáàðÿòäèð.
305

Ùöñàìÿääèí áó ñþçö åøèäÿíäÿ ãîðõóñóíäàí îòóðäóüó éåðäÿí ãàëõäû:
— ßúÿáà áèç Àòàáÿéè þëäöðìÿëèéèêìè?! — äåéÿ ñîðóøäóãäà, Ãÿòèáÿ
úàâàáûíäà äåäè:
— Áóðàäà ãîðõóëó áèð ìÿñÿëÿ éîõäóð. Âàõòû ýÿëèðñÿ, áó þëöìöí áà-
ðÿñèíäÿ äÿ äöøöíìÿëèéèê. Ëàêèí ùÿëÿëèê áèð ñóè-ãÿñä ùàçûðëàìàëû âÿ
áóíó äà Ãûçûë Àðñëàíûí öíâàíûíà áàüëàìàëûéûã. Àíúàã áó ñóè-ãÿñäè óñ-
òàëûãëà áàøà ÷àòäûðñàã, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä þç ãàðäàøûíûí äöøìÿíëèéèíÿ
èíàíà áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí Àòàáÿéèí ñÿíè þç éàíûíäà Àçÿðáàéúàíà
àïàðìàñûíà çÿìèíÿ ùàçûðëàìûøàì. Ñÿí ùå÷ äÿ ãîðõìà, ñÿôÿð çàìàíû,
õöñóñÿí ìöùàðèáÿ âàõòû ìÿíèì ñÿíÿ òàïøûðäûüûì âÿçèôÿëÿðè ùÿéàòà êå-
÷èðìÿê ùå÷ áèð ÷ÿòèíëèê èñòÿìèð.
Èêèíúè âÿçèôÿ, ìÿíèì àòàìûí ãàòèëëÿðèíè úÿçàëàðûíà ÷àòäûðìàãäàí
èáàðÿòäèð. Ñÿí Ôÿõðÿääèíèí áàøûíû ìÿíÿ ýÿòèðÿíäÿí ñîíðà àðòûã Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿäèí ñàüëûüûíäà áåëÿ Ãÿòèáÿíè þç ãîëëàðûíûí àðàñûíäà ýþðÿ-
úÿêñÿí. ×öíêè ìÿí àíúàã àòàìûí ãàòèëèíèí áàøûíû ýþðÿíäÿí ñîíðà éàñ-
äàí ÷ûõà áèëÿúÿéÿì.
Ùöñàìÿääèíèí øàäëûüûíäàí âöúóäó òèòðÿäè, î, äÿëè êèìè ñþçÿ áàøëàäû âÿ:
— Ìÿëÿêÿ áóíà àíä è÷ìÿëèäèð, — äåäèêäÿ, Ãÿòèáÿ äÿ:
— Îüëóì Ãöòëöüöí úàíûíà àíä è÷èðÿì. Èíàíäûí êè?!
— Èíàíäûì, ìÿíèì ðóùóì! Èíàíäûì. Ìÿëÿêÿíèí äåäèêëÿðèíè þç ùÿ-
éàòûìûí ãèéìÿòèíÿ îëñà äà éåðèíÿ éåòèðÿúÿéÿì. Ìÿí Ôÿõðÿääèíäÿí
ÿñêèê ãÿùðÿìàí äåéèëÿì. ×îõäàí áÿðè ìÿí îíóíëà ãàðøû-ãàðøûéà ýÿë-
ìÿê èñòÿéèðäèì.
Ãÿòèáÿ éåðèíäÿí ãàëõûá Ùöñàìÿääèíèí éàíûíà ýÿëäè âÿ ÿëèíè îíóí
ÿëèíÿ óçàäûá äåäè:
— Äåìÿê êè, áèç äàíûøûá ðàçûëàøäûã.
Ùöñàìÿääèíèí âöúóäó ÿñèðäè, åùòèðàñ îíó òàìàìèëÿ þçëöéöíäÿí
óçàãëàøäûðìûøäû. Ãÿòèáÿ þç ôèêèðëÿðèíè îíóí ãÿëáèíäÿ ìþùöðëÿìÿê âÿ
îíóí ùåéâàíè äöøöíúÿëÿðèíÿ óçóí áèð þìöð âåðìÿê ö÷öí äîäàãëàðûíû
Ùöñàìÿääèíÿ óçàòäû. Ùöñàìÿääèí îíóí äîäàãëàðûíû ýöúëÿ áóðàõäûüû
çàìàí áó ñþçëÿðè åøèòäè:
— Ìÿíèì ñåâèìëè äîñòóì, äàëûñû ñîíðà.
ÙÖÚÓÌ
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí áþéöê áèð îðäó èëÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà
ùöúóì åòìÿê õÿáÿðè ùÿð òÿðÿôè ãîðõó àëòûíà àëìûøäû. Ýöðúöñòàí âÿ Øèð-
âàí ìÿìëÿêÿòëÿðè áó ùöúóìóí ïÿðäÿñè àëòûíäà èêè ãîíøó ÿëåéùèíÿ ñè-
306

éàñè áèð ìÿãñÿä ýèçëÿíÿ áèëÿð äåéÿðÿê úèääè áèð ùàçûðëûüà áàøëàìûøäû.
Îíëàð þç ñÿðùÿäëÿðèíÿ ýöúëö ãîøóí éûüûðäû. Áó õÿáÿð Àðàíäà âÿ Øèìàëè
Àçÿðáàéúàíûí áàøãà òÿðÿôëÿðèíäÿ òÿøâèø âÿ ùÿéÿúàíà ñÿáÿá îëìóøäó.
Õöñóñÿí àðàíëûëàð ôàðñ âÿ ÿðÿá ãîøóíóíóí Àçÿðáàéúàíà ýÿòèðèëäè-
éèíè åøèäÿí çàìàí Ãûçûë Àðñëàíà ìÿêòóá ýþíäÿðìÿéè âÿ þçëÿðèíèí îí-
ëàðà òÿñëèì îëìàéàúàãëàðûíû õÿáÿð âåðìÿéè ëàçûì áèëäèëÿð.
Àðàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí Ãûçûë Àðñëàíà éàçûëàí óçóí ìÿêòóáóí ãûñà
ìÿçìóíó áóíäàí èáàðÿò èäè:
“Ùÿøÿìÿòëè ùþêìäàð!
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà áþéöê áèð îðäó ýÿòèð-
ìÿñè õàëãûí ùÿéÿúàíûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàð èêèíúè
êÿðÿ ÿëàùÿçðÿòëÿðÿ áèëäèðèð êè, ùàçûðäà ùþêóìÿòÿ ãàðøû ìÿìëÿêÿòäÿ ùå÷
áèð öñéàí éîõäóð. ßëàùÿçðÿòëÿð ìÿìëÿêÿòÿ àäèë âÿ èø áèëÿí áèð ùþêìäàð
ýþíäÿðÿðñÿ, ìÿìëÿêÿòèí ìÿðêÿçëÿ îëàí ÿëàãÿñè ÿââÿëêèíäÿí äàùà àðòûã
ìþùêÿì îëàúàãäûð. Áþéöê áèð îðäóíó ìÿìëÿêÿòÿ ýÿòèðìÿê, õöñóñÿí
ÿêèí âÿ áè÷èí çàìàíû õàëãûí òàðëàëàðûíû áàñäûðìàã, ìÿìëÿêÿòè áþéöê áèð
àúëûã ôÿëàêÿòèíÿ ñàëà áèëÿð. ßëàùÿçðÿòëÿðèí ùÿð èêèñèíÿ ìÿëóìäóð êè,
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òÿáèÿòè áàì-áàøãàäûð. Îíëàð ùå÷ áèð çàìàí ÷ÿòèí
âÿçèééÿòèí àëòûíäàí òÿñëèì âÿ éàëâàðìàãëà ÷ûõìàã èñòÿìÿçëÿð. Áóíà
ýþðÿ äÿ ÿëàùÿçðÿòëÿð Àçÿðáàéúàíäà ãàí òþêöëìÿñèíÿ ðàçû îëìàñûíëàð”.
Ãûçûë Àðñëàí áó ìÿêòóáó àëäûüû çàìàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí îð-

äóñó Òÿáðèçèí ñÿêêèç âåðñòëèê ìÿñàôÿñèíäÿ îëàí Óúàí âÿ Ñåéèäàáàä øÿ-
ùÿðëÿðèíäÿ éåðëÿøìèøäè. Àòàáÿé îðäóñóíóí Óúàí âÿ Ñåéèäàáàä òÿðÿôëÿ-
ðèíäÿ éåðëÿøìÿñè Ãûçûë Àðñëàíûí ïàéòàõòûíû àðõàäàí ìöùàñèðÿéÿ àëìàã
íöìàéèøè äåìÿê èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàí “Òÿáðèç èñòèäèð” — äåéÿ
Àçÿðáàéúàí ãîøóíëàðûíû Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà
ýèðìÿê èñòÿäèéè êèìè éîëóí ÿòðàôûíà éåðëÿøäèðìèøäè.
Ãûçûë Àðñëàíûí îí ìèí íÿôÿðäÿí èáàðÿò àòëû îðäóñó Ñÿùÿíä äàüûíûí âÿ
Ñèéàùóùóí ÿòðàôûíäà âÿ Ìÿðÿíä èëÿ Õîé øÿùÿðëÿðè àðàñûíäà éåðëÿøìèøäè.
Áó ãîøóí Ãûçûë Àðñëàíûí ãîðõóéà ñàëàúàã áèð ùàäèñÿ íÿòèúÿñèíäÿ Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿäèí Çèéàöëìöëê êþðïöñö âàñèòÿñèëÿ Àðàç ÷àéûíäàí êå÷èá Úóëôà
âÿ Íàõ÷ûâàí øÿùÿðëÿðèíè ÿëäÿ åòìÿñèíÿ ìàíåÿ òþðÿäÿúÿê èäè.
Îí ìèíäÿí èáàðÿò áàøãà áèð îðäó äà Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä îðäóñó-
íóí àðõàñûíà êå÷ìÿê âÿ îíóí ãàéûäàúàã éîëëàðûíû êÿñìÿêäÿí þòðö
Äåùõàðãàí, ßðüàí âÿ Ìàðàüà ìàùàëëàðûíäà éåðëÿøìèøäè.
307

Ãûçûë Àðñëàíûí áþéöê îðäóñó Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí Øèìàëè Àçÿð-
áàéúàíûí Ãàðàáàü þëêÿñèíÿ ýèðÿ áèëÿúÿéè éîëëàðûí àðõàñûíäà èäè. Áó
éîëëàð Àðàç ÷àéûíûí öñòöíäÿêè Õóäàôÿðèí êþðïöñöíÿ ýåäÿúÿê éîëëàðäàí
Ãûçûë Àðñëàíûí áó îðäóñó Êóëåéáÿð âÿ ßùÿð øÿùÿðëÿðèíäÿ äàéàí-
ìûøäû. Áóíëàð èñòÿäèéè çàìàí êþðïöíö êÿñÿúÿê âÿ Àòàáÿé îðäóñóíóí
ýåäèá-ýÿëìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿê èäè.
Ãûçûë Àðñëàíûí áó ãÿäÿð áþéöê ùàçûðëûüûíà ñÿáÿá Àòàáÿé Ìÿùÿì-
ìÿäÿ èíàíìàìàñû èäè. ßââÿëà î, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí Ãÿòèáÿíèí òÿ-
ñèðèíÿ äöøìÿñèíäÿí øöáùÿëÿíèðäè. Èêèíúè äÿ, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä
Ýÿíúÿ öñéàíûíûí ñÿáÿáëÿðèíè Ãûçûë Àðñëàíûí åòèíàñûçëûüûíäà ýþðöðäö.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ôöðñÿò ÿëäÿ åòäèéè çàìàí ãàðäàøû îëäóüóíà áàõìà-
éàðàã îíó Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíäÿí ýþòöðÿð âÿ áÿëêÿ äÿ îíóí ýþç-
ëÿðèíÿ ìèë ÷ÿêäèðÿ áèëÿðäè.
Ãûçûë Àðñëàí ùàçûðëûüûíû ýþðöá, þçöíö òÿìèí åòäèêäÿí ñîíðà äþðä
ìèíëèê áèð àòëû îðäó èëÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè Ýàâÿêàí øÿùÿðèíäÿ èñòèã-
áàë åäèá Òÿáðèçÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí éîëà äöøäö.
***
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä éåíÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàíûí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí

ùàããûíäàêû ôèêèðëÿðè èëÿ ùåñàáëàøìàäû, ùÿòòà Ãûçûë Àðñëàí àðàíëûëàðûí ñîí
ìÿêòóáóíó îíà ýþñòÿðäèéè çàìàí Àòàáÿé ýöëÿðÿê äåäè:
— Ùöñàìÿääèíè ìèí íÿôÿð àòëû èëÿ ýþíäÿðÿðÿì, Øèìàëè Àçÿðáàéúà-
íûí àëòûíû öñòöíÿ ÷åâèðÿð. Ñÿí éà àçÿðáàéúàíëûëàðäàí ãîðõóð âÿ éàèíêè
ìÿíè ãîðõóäóðñàí. Éåíÿ äÿ äåéèðÿì, ñÿí èñòÿñÿéäèí, àðàíëûëàð áó úÿ-
ñàðÿòè åòìÿçäèëÿð. ßìèð Èíàíú ùÿð íÿ èäè, áèç áèëèðèê. Ëàêèí î ìÿíèì ãà-
éûíàòàì èäè. Ùÿì äÿ õÿëèôÿíèí äàìàäû èäè. Ö÷ ýöíöí è÷ÿðèñèíäÿ Ãàðà-
áàü þëêÿñèíÿ îí ìèí àòëû òþêÿ áèëÿðäèí. Ýþðöíöð êè, ìÿíèì êè÷èê ãàð-
äàøûì ìöøòÿðÿê èø éîëóíäàí áîéóí ãà÷ûðìàã èñòÿéèð.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà òöðê äèëèíäÿ äàíûøàí áèð
íÿôÿð äÿ ãîøóí àïàðìàéàúàüàì, ñÿí äÿ áó ñÿôÿðäÿ èøòèðàê åòìÿéÿúÿê-
ñÿí. Ìÿí ðÿèééÿòèí äèêáàøûíû ñåâìÿðÿì. Ãîé øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàð þç
Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèíëÿðèíÿ ýöâÿíñèíëÿð. Îíëàðûí ùÿð áèðèñèíèí ãàáà-
üûíà ìèíëÿðúÿ Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèíëÿð ãîéàúàüàì. Èêè ýöíäÿí ñîíðà
Àðàç ÷àéûíûí Øèìàë òÿðÿôèíè îäëàð, òöñòöëÿð, äóìàíëàð âÿ àò äûðíàãëàðû-
íûí àëòûíäà ãîéàúàüàì.
Ãûçûë Àðñëàí åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
308

— Áó éàðàìàç, ÿëàùÿçðÿò. Àçÿðáàéúàí õàëãûíû ãàðÿò åòìÿê, éàíäû-
ðûá âÿ þëäöðìÿê ö÷öí ôàðñ âÿ ÿðÿáëÿðè éûüûá ýÿòèðìÿê ñÿíèí ÿäàëÿòèíÿ
éàðàøìàç. Áóíëàð ùÿð úÿùÿòúÿ áèçèìäèð. Áèç áóíëàðà àðõàëàíûá ùþêì-
äàðëûã åäÿ áèëÿðèê. Ìÿí øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðû ìöäàôèÿ åòìèðÿì.
Ëàêèí öñéàí åäÿí ùÿð áèð ìÿìëÿêÿòÿ ÿââÿëúÿ öñéàí÷ûëàðûí âåðèëìÿñè,
çÿðÿðëÿðèí þäÿíìÿñè âÿ áàøãà-áàøãà òÿëÿáëÿð âåðìÿê ëàçûìäûð. Ùÿðýàù
îíëàð áó òÿëÿáëÿðè ðÿää åäÿðëÿðñÿ, Àòàáÿé îðäó âÿ ãîøóí ãöââÿòèëÿ èø
ýþðìÿéÿ ùàãëûäûð. Ëàêèí ìÿí ùå÷ áèð çàìàí ýÿëÿúÿêäÿ èäàðÿ åäÿúÿéèì
ìÿìëÿêÿòèí ãàðÿò åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðÿ áèëìÿðÿì.
Ãûçûë Àðñëàí ñîí òÿêëèôè Àòàáÿéÿ ãÿáóë åòäèðÿ áèëäè. Î, áó òÿêëèôèí
øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìÿéÿúÿéèíè, öñéàí÷ûëàðûí
âåðèëìÿéÿúÿéèíè éÿãèí åäèðäè. Ëàêèí îíóí áó òÿøÿááöñö øèìàëè àçÿð-
áàéúàíëûëàðà âàõò ãàçàíäûðìàã ö÷öí èäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ìèðçÿñèíè ÷àüûðûá áó ìÿçìóíäà áèð ìÿêòóá
éàçäûðäû:
“Àçÿðáàéúàíëûëàð!
Õàíÿäàíûìûçûí íåìÿò âÿ ìÿðùÿìÿòèíè ùþêìäàðëûüûìûçûí ðÿèééÿò-
ïÿðâÿðëèéèíè íÿçÿðÿ àëìàéàðàã ÿëåéùèìèçÿ öñéàí åäÿíëÿðè úÿçàëàíäûð-
ìàã ö÷öí ýÿëÿí îðäóì, ùÿð èêè òÿðÿôäÿí Àðàç ÷àéûíà éàõûíëàøûáäûð.
Áóíóí ö÷öí ñèçÿ àøàüûäàêû òÿëÿáëÿðè âåðèðÿì:
Áèðèíúèñè — Öñéàí áàø÷ûëàðûíû ýþíäÿðèëÿí ñèéàùû öçðÿ ùÿáñÿ àëûá ùö-
çóðóìà ýþíäÿðÿñèíèç.
Èêèíúèñè — Äàüûëàí ìàëëàðû áèð äèíàðûíà ãÿäÿð áèð éåðÿ éûüûá ýþíäÿð-
ìÿëèñèíèç.
Ö÷öíúöñö — Öñéàí çàìàíûíäà þëÿíëÿðèí ãàí áàùàëàðûíû âåðìÿëèñèíèç.
Äþðäöíúöñö — ßìèðèí ñàðàéûíäàí àïàðûëàí ñÿðâÿòè ãàéòàðìàëûñûíûç.
Áåøèíúèñè — Ýÿòèðäèéèì îðäóíóí áöòöí ìÿñàðèôèíè þäÿìÿëèñèíèç.
Áó øÿðòëÿð ãÿáóë åäèëìÿäèéè òÿãäèðäÿ îðäóì Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí
äàøûíû äàø öñòöíäÿ ãîéìàéàúàãäûð. Áó øÿðòëÿðèí ãÿáóë åäèëìÿñè ö÷öí
ñèçÿ îí ýöí ìþùëÿò âåðèðÿì”.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí àðàíëûëàðà âåðäèéè òÿëÿáëÿðÿ ìöñáÿò úàâàá
âåðèëìÿäè. Ìÿêòóáó àïàðàí ãàñèä úàâàáûíû ýÿòèðìèøäè. Úàâàáäà áåëÿ
éàçûëûðäû:
“ßââÿëà, öñéàí áàø÷ûëàðûíû âåðìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Î çàìàí

áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíû ùÿáñÿ àëûá Àòàáÿéèí ùöçóðóíà ýþí-
äÿðìÿê ëàçûìäûð.
309

Èêèíúèñè — ßìèðèí ñàðàéûíäàí àïàðûëàí ìàëëàð ßìèðèí þçöíÿ ìÿõñóñ
äåéèëäè, õàëãäàí ãàì÷û ýöúö èëÿ àëûíàí ìàëëàð èäè.
Ö÷öíúöñö — Öñéàíäà þëÿíëÿðèí ãàí áàùàñûíû öñéàíà ñÿáÿá îëàíëàð
âåðìÿëèäèð.
Äþðäöíúöñö — ßìèðèí ñàðàéûíäàí àïàðûëàí âÿ ùþêóìÿòÿ ìÿõñóñ
îëàí ñÿðâÿòÿ ÿë âóðóëìàìûøäûð, îíó ùÿð çàìàí Àòàáÿéèí ùöçóðóíà òÿã-
äèì åäÿ áèëÿðèê.
Áåøèíúèñè — Ýÿòèðäèéèíèç îðäóíóí ìÿñàðèôèíè ñèçèí þëÿí ãàéûíàòàíûç
ßìèðèí ìàëèêàíÿëÿðèíè ñàòûá þäÿìÿëèñèíèç. ×öíêè ýÿòèðäèéèíèç îðäóíó
îíóí èíòèãàìûíû àëìàã ö÷öí ýÿòèðèðñèíèç. Áóíäàí áàøãà úàâàá îëà
áèëìÿç. Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðè íÿ ìÿãñÿäëÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà ýÿëèðñÿ,
áèç äÿ ùàìàí ìÿãñÿäëÿ ÿëàùÿçðÿòè ãàðøûëàìàüà ùàçûðûã”.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãû òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðè-

ëÿí áó úàâàáû îõóäóüó çàìàí áàøûíûí òöêëÿðè ãàáàðäû. Î, àðòûã øèìàëè
àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãûëûíú âÿ ãöââÿòÿ òÿñëèì îëìàã èñòÿìÿäèéèíè òÿéèí
åòäè. Î, òåç-òåç Ãûçûë Àðñëàíûí öçöíÿ áàõàðàã:
“Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðè íÿ ìÿãñÿäëÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà ýÿëèðñÿ, áèç äÿ
ùàìàí ìÿãñÿäëÿ ÿëàùÿçðÿòè ãàðøûëàìàüà ùàçûðûã” — äåéèðäè.
Ìÿêòóáó àëàí ýöíöí àõøàìû Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä, Ùöñàìÿääèí âÿ
Èáí-Èääàðè éàíûíà ÷àüûðûá ÿìð âåðäè:
— Ñàáàùäàí áàøëàéàðàã îðäóíóí ùÿðÿêÿòè ö÷öí ùàçûðëûã àïàðìàëûñû-
íûç. ßí ÿââÿë äþðä ìèí íÿôÿð àòëû èëÿ Ùöñàìÿääèí Õóäàôÿðèí êþðïöñöíö
êå÷èá áèð àí äàéàíìàäàí Ãàðàáàüà ùöúóì åòìÿëèäèð.
Èáí-Èääàð îí ìèí íÿôÿðäÿí èáàðÿò àòëû ãîøóí èëÿ Ñîôèéàí âÿ Ìÿðÿíä
øÿùÿðëÿðèíäÿí êå÷èá Çèéàöëìöëê êþðïöñö âàñèòÿñèëÿ Íàõ÷ûâàí âÿ Úóëôà
øÿùÿðëÿðèíè èøüàë åòìÿëèäèð. Ñèëàùëà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿíëÿðè ãûðûá àèëÿëÿðèíè
Èðàíà êþ÷öðìÿëèñèíèç. Îíëàðûí éåðëÿðèíÿ áàøãà éåðèí õàëãûíû êþ÷öðÿúÿéÿì.
Äóç âÿ ÷þðÿéÿ åòèíà åòìÿìÿëèñèíèç, òÿñëèì éàëíûç ãûëûíúëàð âÿ îõëàð
âàñèòÿñèëÿ îëìàëûäûð. Åâëÿð, òàðëàëàð âÿ õûðìàíëàð éàíäûðûëìàëûäûð. Éàíàí
êÿíäëÿðèí âÿ òöñòöëÿéÿí áèíàëàðûí è÷ÿðèñèíäÿí êå÷èá Ýÿíúÿéÿ ýèðìÿëèñè-
íèç. Öñéàíäà èøòèðàê åòìÿéÿí øÿùÿðëÿðÿ âÿ êÿíäëÿðÿ òîõóíìàìëûñûíûç.
Òÿñëèì åòäèéèíèç éåðëÿðäÿ ùàêèìëÿð òÿéèí åäÿíäÿí ñîíðà èðÿëè ùÿðÿ-
êÿò åäÿðñèíèç.
Àòàáÿé ùÿð íÿ êè, ëàçûì èäè òàïøûðäû. Áó òàïøûðûã öçÿðèíÿ îðäó èêè òÿ-
ðÿôäÿí Àðàç ÷àéûíû êå÷ìÿê ö÷öí ùÿðÿêÿò åòäè. Ãàðàáàü âÿ Ýÿíúÿ öçÿ-
ðèíÿ ùöúóì åäÿí îðäó Õóäàôÿðèí êþðïöñöíö êå÷ÿíäÿí ñîíðà áèð àí áåëÿ
äàéàíìàéàðàã Àðàíûí áèðèíúè øÿùÿðè îëàí Áàúåðÿâàí øÿùÿðèíÿ äîüðó àò
310

ñöðöðäö. Îðäó éîðóëìóøäó. Àðàíäà øèääÿòëè ãóðàãëûã êå÷äèéè ö÷öí ùÿð
éàíäà ñóñóçëóã èäè. Äöçëÿð, äÿðÿëÿð éàíûðäû. Ìóüàíäàí ÿñÿí èñòè âÿ èñèò-
ìÿëè ðóçèýàð Àòàáÿéèí ãÿëÿáÿ âÿ èíòèãàì öìèäëÿðè èëÿ éöðöéÿí îðäó-
ñóíó èñòèãáàë åäèðäè. Áóíñóç äà Ùöñàìÿääèíèí îðäóñó ñöíè úÿùÿííÿì-
ëÿð éàðàäûðäû. Àðàç êÿíàðûíäàí áàøëàéàðàã Áàúåðÿâàí øÿùÿðèíÿ ãÿäÿð
åâ-åøèéèíè, òàðëàñûíû, ÿêèíèíè áóðàõûá ÷ÿêèëÿí êÿíäëÿð, õûðìàíëàð, ÿêèí-
ëÿð, åâëÿð éàíäûðûëûðäû.
Ùöñàìÿääèíèí àòëûëàðû Àðàç êÿíàðûíäàí Áàúåðÿâàí øÿùÿðèíÿ ãÿäÿð
îäëàð, òöñòöëÿð, òîçëàð âÿ äóìàíëàð è÷ÿðèñè èëÿ èðÿëèëÿéèðäè.
Îðäó éîðóëìóøäó. Áàúåðÿâàí àëòûíäà ãîøóíà áèð íå÷ÿ ýöí ðàùàòëûã
âåðìÿêëÿ áèðáàøà Àðàíà ýèðìÿê ö÷öí Ùöñàìÿääèí îðäóéà ÿìð âåðìèøäè.
Îðäóíóí ÷àäûðëàðû êè÷èê ÷àéûí êÿíàðûíäà ãóðóëìóøäó. Éöçëÿðúÿ ãî÷
âÿ ãîéóí áîüàçëàéûá ãîøóíà çèéàôÿò âåðèëèðäè. Ùöñàìÿääèí þç ÷àäûðûí-
äà îòóðóá èêè ýöíäÿí ñîíðà áþéöê áèð ãÿëÿáÿ èëÿ Ýÿíúÿéÿ ýèðÿúÿéèíè
äöøöíöðäö. Îíóí àðçóëàðû éåíÿ äÿ è÷ìÿê ö÷öí ÿëèíÿ àëäûüû ïèéàëÿñèíäÿ
òÿúÿññöì åäèðäè. Ïèéàëÿñèíäÿ î, Ôÿõðÿääèíëÿ âóðóøóðäó. Î, êÿìÿíäèíè
àòûá îíó àòûíäàí äöøöðöð, îíóí ãîëëàðûíû áàüëàéûá Ãÿòèáÿíèí ùöçóðóíà
ýÿòèðèð âÿ íÿòèúÿäÿ áó ãÿëÿáÿíèí ìöêàôàòû îëàðàã Ãÿòèáÿ ãîëëàðûíû à÷ûá
Ùöñàìÿääèíè ãóúàãëàéûð, Ùöñàìÿääèí äîäàãëàðûíû óçàäûá Ãÿòèáÿíèí
éàãóò êèìè äîäàãëàðûíû äèøëÿìÿê èñòÿðêÿí ñÿðõîø ñÿðêÿðäÿíèí äèøëÿðè
øöøÿ ïèéàëÿíè ãûðûð âÿ äîäàãëàðûíäàí ãàí òþêöëöð.
Ùöñàìÿääèíèí îðäóñó èêè ýöí èñòèðàùÿò åòäè. Ôàðñëàð, ÿðÿáëÿð âÿ èðàã-
ëûëàð ñÿáèðñèçëèêëÿ ùöúóìó ýþçëÿéèðäè. Îíëàð çÿíýèí øÿùÿðëÿðèí âÿ Ýÿí-
úÿíèí öñòöíÿ ýåòìÿéÿ òÿëÿñèðäèëÿð. Îíëàðûí ãÿíèìÿò äàøûìàã ö÷öí éå-
äÿêëÿðèíäÿ ýÿòèðäèêëÿðè àòëàð âÿ ÷óâàëëàð áîø-áîøóíà äóðóðäó. ×öíêè
êþ÷öá ýåäÿí êÿíäëÿðäÿ ÿëëÿðèíÿ ãÿíèìÿò àäûíà ùå÷ áèð øåé êå÷ìÿìèø-
äè.
Îðäó áàø÷ûëàðû áóíóí ö÷öí äÿ ãîøóíóí àäûíäàí Ùöñàìÿääèíÿ ñèôà-
ðèø ýþíäÿðèá ùöúóì ÿìðè âåðèëìÿñèíè ðèúà åòäèëÿð. Ñÿðêÿðäÿ ðàçû îëäó.
Îðäó áèð ýöí ñîíðà ùÿðÿêÿò åäÿúÿêäè.
ÃßËßÁß
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí Ýÿíúÿ öñéàí÷ûëàðûíû úÿçàëàíäûðìàã ö÷öí

Òÿáðèçäÿí Ãàðàáàüà ùÿðÿêÿò åòìÿñè õÿáÿðè Ýÿíúÿäÿ åøèäèëÿí êèìè
Àðàí øÿùÿðëÿðèíèí ùàìûñûíà ùàçûð îëìàëàðû ö÷öí õÿáÿð âåðèëäè. Áèð ùÿô-
òÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ àëòû ìèíÿ ãÿäÿð ìöùàðèáÿ òÿúðöáÿëÿðè ýþðìöø àòëû Ôÿõ-
311

ðÿääèí âÿ Ñåéèä ßëàÿääèíèí ÿòðàôûíà éûüûøäû. Áó ãîøóíäàí äþðä ìèí íÿ-
ôÿðè Ñåéè ßëàÿääèíëÿ áÿðàáÿð Íàõ÷ûâàí ãàëàñûíû èøüàë åäÿúÿê âÿ Àòàáÿ-
éèí ñÿðêÿðäÿñè Èáí-Èääàðûí Çèéàöëìöëê êþðïöñöíäÿí Øèìàëè Àçÿðáàé-
úàíà êå÷ìÿñèíÿ ìàíå îëàúàãäû. Éåðäÿ ãàëàí èêè ìèí íÿôÿð èñÿ Ôÿõðÿä-
äèíëÿ áÿðàáÿð Êöð ÷àéûíûí ñàùèëëÿðèíäÿ äóðóá Àòàáÿéèí ÿñàñ ãöââÿëÿðè-
íèí Ýÿíúÿéÿ ýèðìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿêäè.
Ôÿõðÿääèíèí ñÿðêÿðäÿëèéè àëòûíäà ýåäÿí áó ãîøóí âàõòèëÿ Àòàáÿé îð-
äóñóíäà — Õàðÿçì, Ðåé, Èðàã ìöùàðèáÿëÿðèíäÿ òÿúðöáÿ ýþðìöø àäàì-
ëàðäàí äöçÿëìèøäè.
Àòàáÿéèí éàíûíäà ýÿëÿí ãîøóíóí ñÿðêÿðäÿëèéè âàõòèëÿ Àðàí ãîøóíóí
ñÿðêÿðäÿñè Ùöñàìÿääèíÿ òàïøûðûëìûøäû. Áó õÿòëÿ äþðä ìèíäÿí èáàðÿò
ôàðñ âÿ ÿðÿá àòëûëàðû Àðàç ÷àéûíäàí Õóäàôÿðèí êþðïöñöíö êå÷èá Ãàðà-
áàüäàí Áàúåðÿâàí òÿðÿôëÿðèíÿ ãÿäÿð èðÿëèëÿéèðäè.
Ôÿõðÿääèí Àòàáÿé âÿ Ùöñàìÿääèíëÿ ýÿëÿí ãîøóíóí âÿçèééÿòèíè
þéðÿíäèêäÿí ñîíðà ßëèáÿéëè êÿíäè èëÿ ßáóáÿêð1 êÿíäëÿðèíèí àðàñûíäàêû
äöçäÿ äöøìÿíÿ ãàðøû áèð ìåéäàí ìöùàðèáÿñè âåðìÿéè ãÿðàðà àëìûøäû.
Áóíà ýþðÿ äÿ Õóäàôÿðèí êþðïöñöíäÿí áàøëàéàðàã áöòöí õàëãûí êÿíäëÿðè
âÿ øÿùÿðëÿðè áîøàëäûá Áàúåðÿâàíà ãÿäÿð ÷ÿêèëìÿëÿðèíÿ ÿìð âåðèëìèøäè.
Ùöñàìÿääèíèí îðäóñó Àðàç ÷àéûíäàí êå÷äèéè ýöí Ôÿõðÿääèíèí îð-
äóñó äà Ýÿíúÿäÿí úÿáùÿéÿ éîëà äöøäö. Îðäó Ýÿíúÿäÿí Èñôàùàí êÿí-
äèíÿ ãÿäÿð îëàí îí èêè ôÿðñÿíý éîëó õàëãûí øàäëûã ñÿñëÿðè, ìóñèãè íÿü-
ìÿëÿðè àëòûíäà êå÷èðäè. Îðäóíó úÿáùÿéÿ éîëà ñàëìàã ö÷öí Àðàí øÿùÿð-
ëÿðèíèí ùàìûñûíäàí õàëã äÿñòÿëÿðè àõûá Ýÿíúÿéÿ ýÿëìèøäè.
Õàëãäà áàø âåðÿí áó ãÿäÿð ðóù éöêñÿêëèéè îðäó õàëãûíûí ìÿíÿâè
ãöââÿòèíè áèð äàùà àðòûðûð âÿ äöøìÿíëÿ öç-öçÿ ýÿëìÿê ö÷öí òÿëÿñäèðèð-
äè. Àðàñû êÿñèëìÿäÿí äÿñòÿ-äÿñòÿ àòëûëàð ýÿëèá Ôÿõðÿääèíèí îðäóñóíà
ãîøóëóð âÿ îðäóíóí ñàéûíû àðòûðûðäû.
Àðòûã Èñôàùàí êÿíäèíäÿ ãîøóíà ñàí âåðèëäèéè çàìàí îðäóíóí ö÷ ìèí
íÿôÿð àòëûäàí èáàðÿò îëäóüó ìÿëóì îëäó.
Óçóí éîëóí ùÿð òÿðÿôèíäÿ ãûçëàð âÿ ýÿëèíëÿðèí äÿñòÿëÿðè ÿëëÿðèíäÿ
ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð âÿ ÿëâàí-ÿëâàí éåìÿêëÿð ìöùàðèáÿéÿ ýåäÿí ãÿùðÿ-
ìàíëàðû ãàðøûëàéûðäû. Îíëàðà úöðáÿúöð òàïøûðûãëàð âåðèðäèëÿð.
— Ñèçÿ éàõøû éîë, ãÿëÿáÿ âÿ çÿôÿðëÿð äèëÿéèðèê, ñèçè àíúàã çÿôÿðëÿ
äþíäöéöíöç çàìàí ÷è÷ÿêëÿðëÿ ãàðøûëàéàúàã âÿ þïÿúÿéèê, — äåéèðäèëÿð.
_________________
1
ßáóáÿêð êÿíäè Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí îüëó ßáóáÿêð òÿðÿôèíäÿí ñàëûíìûøäû
(Ãÿçâèíè).
312

Îðäóíó éîëà ñàëìàã ö÷öí Ýÿíúÿíèí ÿéàí âÿ çèéàëûëàðû Èñôàùàí êÿí-
äèíÿ ãÿäÿð ýÿëìèøäè. Áóðàäà úÿáùÿéÿ ýåäÿí ãîøóíóí øÿðÿôèíÿ òÿíòÿíÿëè
áèð çèéàôÿò âåðèëÿúÿêäè. Áöòöí äöçëÿð âÿ òÿïÿëÿð, ãîøóíóí òàìàøàñûíà
÷ûõàí êÿíäëè ãûçëàð, êÿíäëè ýÿëèíëÿðëÿ áÿçÿíìèøäè. ×àéûí êÿíàðûíäà éöç-
ëÿðúÿ òîíãàë ãàëàíìûøäû. Êÿíäëÿðäÿí ãÿùðÿìàí Ôÿõðÿääèíèí àòûíûí äûð-
íàüûíäà ãóðáàí êÿñìÿê ö÷öí ýÿòèðèëÿí ñöðö-ñöðö ãîéóíëàð êÿñèëèá ñî-
éóëóð âÿ òÿìèçëÿíìèø ãîéóí úÿìäÿêëÿðè àüàúëàðà òàõûëûá êþçëÿðäÿ ãû-
çàðäûëûðäû.
Éöçëÿðúÿ àøûã ñàçëàðûíûí òÿðÿííöìëÿðè åøèäèëèð, éöçëÿðúÿ ýÿëèí âÿ ãûç
ðÿãñ åäèð âÿ îõóéóðäó.
Éåäèëÿð, îéíàéûá ÷àëäûëàð, íÿùàéÿò, ýöí áàòàí çàìàíû ýþðöøöá, âè-
äàëàøûá àéðûëäûëàð. Ãûçëàð íèøàíëûëàðû âÿ ýÿëèíëÿð ýÿíú ÿðëÿðè èëÿ âèäàëàø-
äûüû çàìàí äåéèðäèëÿð.
— Èíäè áàõûá ýþðöì ìÿíèì áàøûìû óúà åëÿìÿê ö÷öí íÿ èø ýþðÿúÿêñÿí!
— Àíúàã ãÿëÿáÿ èëÿ ýÿëäèéèí çàìàí ñÿíè ãóúàãëàéûá þïÿúÿéÿì!
— Íèçÿíäÿ äöøìÿí áàøû ýþðìÿñÿì, èñòèãáàëûíà ÷ûõìàéàúàüàì!
— Ìÿíÿ âåðÿúÿéèí áèðèíúè ùÿäèééÿí, ãÿëÿáÿí îëìàëûäûð. Äöøìÿíè
ñÿðùÿääÿí è÷ÿðè áóðàõñàí åâÿ ãàéûòìà!
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíëÿ þïöøöá âèäàëàøäûüû çàìàí îíà áåëÿ òàïøûðûãëàð
âåðèðäè:
— Âóðóøìà çàìàíû þçöíö ãîøóíóí àðõàñûíäà ýèçëÿìÿ, ÷öíêè äóðíà
þç áàø÷ûñûíû ãàáàãäà ýþðìÿñÿ ùàâàäà ó÷à áèëìÿç. Ñÿíèí ìèíäèéèí àò ùÿð
áèð àòäàí ãàáàãäà âÿ ñöðÿòëÿ éöðöìÿëèäèð. Ùöúóì åòäèéèí çàìàí ñÿíèí
àòûí äàëûíúà ýÿëÿí îðäóäàí ÷îõ ãàáàãäà ýåòìÿëèäèð, ÷öíêè äöøìÿí îõ àò-
äûüû çàìàí òÿê àòëûíû éîõ, äÿñòÿëÿðè ùÿäÿôÿ àëûð. Äöøìÿíèí àäëû-ñàíëû
ïÿùëÿâàíûíûí ãàáàüûíà àäñûç, ñàíñûç âÿ òÿúðöáÿñèç àäàìëàðûí ÷ûõìàñûíà
èìêàí âåðìÿ. Äöøìÿí ñÿíèí þçöíö ìöùàðèáÿéÿ ÷àüûðäûüû çàìàí ìåé-
äàíà ÷ûõìàãäàí áîéóí ãà÷ûðìà, ÷öíêè ñÿðêÿðäÿñèíè ãîðõàã ýþðÿí îðäó
÷ÿòèí ìöùàðèáÿëÿðäÿ èø ýþðÿ áèëìÿç. Äöøìÿíè Àðàç ÷àéûíà ãÿäÿð ãîâàí-
äàí ñîíðà Úÿíóáà ùöúóì åòìÿ. Îðäóíó óçàã ñÿôÿðÿ àïàðûá éîðìà, ÷öíêè
áèð ýöí Àòàáÿéèí áþéöê ãöââÿñèëÿ öç-öçÿ ýÿëìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàãñàí.
Íèçàìèíèí áþéöê òàïøûðûãëàðûíäàí ñîíðà Ôÿõðÿääèí àòûíû ìÿùìèçëÿ-
éèá éîëà äöøäö.
***
...Ñÿùÿð èäè. Àé äàüûí áàøûíäàí íàìÿùðÿì ãàäûíà áàõàí êèøèëÿð
êèìè áàøûíû óçàäûá Ùöñàìÿääèíèí îðäóñó äöøÿí ãÿðàðýàùà áîéëàíûðäû.
313

ßëèáÿéëè êÿíäè èëÿ ßáóáÿêð êÿíäè àðàñûíäàêû äöçäÿ éåðëÿøÿí ÷àäûðëàðà
áàõûëäûüû çàìàí ýåíèø äöçëÿðÿ àü êÿïÿíÿê ãîíäóüó çÿíí îëóíóðäó.
Ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ äàíûøàí îðäó íÿôÿðëÿðè àòëàðûíû êè÷èê ÷àéûí êÿíà-
ðûíäà òóìàðëàéûð, ÷èìäèðèð, ùÿð êÿñ þç äèëèíäÿ îõóéóðäó. Óçàãäà ÷àäûð-
ëàðûí ãàðøûñûíäàêû íèçÿ ÷àòìàëàðûíà áàõûëäûüû çàìàí ßëèáÿéëè êÿíäèíèí
äöçëÿðèíäÿ ýÿíú áèð ìåøÿëèê ñàëûíäûüû çÿíí îëóíóðäó.
×àäûðëàðûí ãàáàüûíäà äîëàøàí êåøèê÷è, ßëèáÿéëè êÿíäèíèí øèìàëûíäà
äöøÿí äàü ñèëñèëÿëÿðèíèí àðàñûíäàí äöçÿíýàùà ãàðøû äÿùøÿòëè áèð ñåëèí àõ-
äûüûíû ýþðäö. Áó ñåë, Ùöñàìÿääèíèí îðäóñó öçÿðèíÿ ùöúóì åäÿí ãàëûí
òîç òÿáÿãÿëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. Êåøèê÷è äÿðùàë Ùöñàìÿääèíèí ÷àäûðûíà
ãà÷äû. ×àäûðûí ãàïûñûíäàêû ãàðîâóë îíó è÷ÿðè áóðàõìàäû âÿ:
— Ñÿðêÿðäÿ éàòìûøäûð. Îéàòìàüà èúàçÿ âåðìÿìèøäèð, — äåéÿ îíó
ðÿää åòäè.
Ãàðîâóë ôàðñ èäè, î, òÿùëöêÿíèí éàõûíëàøäûüûíû ýþðöá ãûøãûðäû:
— Áàáà, ÷è âÿêòè õàáèäÿíÿñò, äöøìÿí ìèéàéÿä áåçóäè ïÿäÿðè ìÿðà
äÿð ìèàðÿä ùåé1.
Ôàðñ êåøèê÷èñè ãîðõóñóíäàí î ãÿäÿð óúàäàí ãûøãûðäû êè, Ùöñàìÿääèí
ñÿðõîøëóüóí øèðèí éóõóñóíäàí àéûëäû, òèðìÿ õÿëÿòèíè öñòöíÿ ñàëûá ÷àäûðäàí
äûøàðû ÷ûõäû, ÿëèíè àëíûíà ãîéóá òîç àõûíûíà áàõûíúà, ÿëèíè-ÿëèíÿ âóðóá:
— Äöøìÿí ýÿëèð! — äåäè âÿ ôàðñ êåøèê÷èñèíäÿí äàùà óúàäàí ãûøãûðäû:
— Îðäó ùàçûð îë! — äåäèêäÿí ñîíðà éöçëÿðúÿ øåéïóðóí ñÿñè áèðäÿí
åøèäèëäè. ×àéûí êÿíàðûíäàêûëàð ÷ûëïàã àòëàðûí öçÿðèíÿ ñû÷ðàéûá ÷àäûðëàðà
öç ãîéäóëàð. ×àäûðäàêûëàð äà äÿðùàë ñèëàùëàíûá àòûí áåëèíÿ àòûëäû. Ùöñà-
ìÿääèí ýåéèíèá éÿùÿðèí öñòöíÿ ãàëõäû, òîç òÿáÿãÿñèíÿ ãàðøû èêè éöç
íÿôÿð èíàíûëìûø àòëû èëÿ ùöúóì åòäè.
Éöçëÿðúÿ àò àüçûíû à÷ûá áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøûðäû. Ãà÷àí àòëàðûí ýåíèø
à÷ûëìûø áóðóí äåøèêëÿðèíäÿí ÷ûõàí øèääÿòëè íÿôÿñëÿð òîç òÿáÿãÿëÿðèíè
éàðûá ãûëûíú âÿ ìèçðàã îéíàòìàã ö÷öí ôÿçàíû òÿìèçëÿéèðäè.
Áèð àíäà “ùåé! ùåé!” ñÿñëÿðè äöçëÿðè âÿ äàü-äÿðÿëÿðè àüçûíà àëäû.
Ãÿùðÿìàíëàðûí ãûøãûðûãëàðû Ãàðàáàü âÿ Àðàíûí äàü ñèëñèëÿëÿðèíÿ ÿêñ
åäÿðêÿí, äàüëàðäàí:
— Ãÿìÿð àò, ñàüà äþí!
— Ñîíà äàé, ýåðèéÿ àòûë!
— Êöðÿí àò, èðÿëèéÿ!
— ßáëÿü, èðÿëèéÿ! — ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè.
_________________
1
Áàáà, áó íÿ éàòìàã çàìàíûäûð, äöøìÿí ýÿëèð, òåçëèêëÿ áèçèì àòàìûçû ãÿáèðäÿí ÷û-
õàðàúàãäûð åé!..
314

Ãûëûíú ìöùàðèáÿñè èäè. Ãûëûíúëàðûí àüçûíäà ÷åéíÿíÿí ãàëõàí ãûðûíòû-
ëàðû ùàâàäàí àõûá àòëàðûí àéàãëàðû àëòûíà òþêöëöðäö. Ýöíÿø óúàëìûøäû,
ëàêèí î, äÿùøÿòëè ãûðüûí äàâàì åäÿí ßëèáÿéëè äöçöíö èøûãëàíäûðìàüû áà-
úàðìûðäû. Áèð-áèðèíè ãàðøûëàéàí éåääè ìèí ãûëûíúäàí ùàâàäà êå÷èëìÿç áèð
ùàñàð ÷ÿêèëìèøäè.
Ùöñàìÿääèíèí îðäóñóíóí âÿçèééÿòè àüûðëàøäû, ÷öíêè Ôÿõðÿääèíèí
îðäóñóíóí ìöùöì áèð ùèññÿñè ßáóáÿêð êÿíäèíèí Øÿðã òÿðÿôèíäÿí îíóí
àðõàñûíà ùöúóìà áàøëàìûøäû.
Ùöñàìÿääèí, îðäóñóíóí ìöùàñèðÿ âÿçèééÿòèíäÿ îëäóüóíó ùèññ åäÿ-
ðÿê íèúàò éîëó àõòàðûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ þëöì-äèðèì ìöùàðèáÿñèíÿ áàøëà-
éûá âóðóøóðäó.
Ôÿõðÿääèí, ÿëèíäÿ ñèéèðìÿ ãûëûíú àòëûíûí ãàáàüûíäà ýþðöíäö âÿ Ùö-
ñàìÿääèíè ñÿñëÿäè:
— Ùàíû áó îðäóíóí ãÿùðÿìàíû? Ùàíû Ùöñàìÿääèí? — äåäèêäÿ, Ùö-
ñàìÿääèí àòûíû ìÿùìèçëÿéèá Ôÿõðÿääèíÿ ãàðøû ñöðäö.
Äöçëÿð âÿ òÿïÿëÿð, éÿùÿðëÿðè ãàðûíëàðûíûí àëòûíà äöøÿí âÿ úèëîâëàðû
ãîëëàðûíà äîëàøàðàã, ãûëûíú éàðàñûíäàí èíëÿéÿí àòëàðëà äîëìóøäó.
Ùöñàìÿääèíèí îðäóñóíó ìöùàñèðÿéÿ àëìûø Àðàí àòëûëàðû ãèéàìÿò
ãîïàðìûøäû. Äöçëÿðäÿí âÿ òÿïÿëÿðäÿí ÿðÿá âÿ ôàðñ àòëûëàðûíûí:
— Âàé ìàäÿð!
— Âàâåéëà! — ñÿñëÿðèíäÿí áàøãà áèð ñÿñ åøèäèëìèðäè.
Ìöùàñèðÿ õÿòòèíè éàðûá ãà÷ìàüû áàúàðìàéàíëàð íèúàòûíû ãûëûíúäà âÿ
ìèçðàãäà àðàéûðäû.
Ùöñàìÿääèíèí àòû âóðóøàí äÿñòÿëÿðèí àðàñûíäàí ãûçìûø øèð êèìè
÷ûõäû. Îíóí ýþçëÿðè ãàðøûñûíû ýþðìöðäö. Î àíúàã þç ãÿëáèíäÿêèëÿðè ýþ-
ðöðäö. Îíóí ãÿëáèíäÿ Ãÿòèáÿíèí äîäàãëàðû äàíûøûð âÿ îíäàí Ôÿõðÿääè-
íèí áàøûíû òÿëÿá åäèðäè. Áóíóí ö÷öí Ôÿõðÿääèí êèìè øþùðÿòëè áèð ïÿùëÿ-
âàíûí ãàðøûñûíà ÷ûõìàã î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äåéèëäè. Î äàèìà ãÿëáèíäÿ Ãÿ-
òèáÿíèí ñÿñèíè äèíëÿéèðäè. Ñàíêè î ñÿñ Ùöñàìÿääèíè õîøáÿõò áèð ùÿéàòà
äîüðó úÿëá åäèðäè. Î, äþðäìèíëèê áèð îðäóíó èòèðäèéèíè âÿ þçöíöí ìÿü-
ëóáëàð úÿðýÿñèíäÿ äóðäóüóíó íÿçÿðÿ àëìàéàðàã àòûíû áèð ãàëèá ïÿùëÿâàí
êèìè èðÿëè ñöðöðäö. Íÿùàéÿò, î, Ôÿõðÿääèí äóðàí éåðÿ éàõûíëàøûíúà áà-
øûíû ãàëäûðûá þç ãàðøûñûíäà Ôÿõðÿääèíè ýþðäö, àòûíûí úèëîâóíó ÷ÿêäè. Áèð
íå÷ÿ äÿãèãÿ îíëàð áèð-áèðèíÿ äèããÿòëÿ áàõäûëàð. Íÿùàéÿò, Ôÿõðÿääèí
ñþçÿ áàøëàéàðàã Ùöñàìÿääèíè ìÿçÿììÿò åòìÿéÿ áàøëàäû:
— Áèð îðäóíóí áàø÷ûñû êèìè ñÿíè þëäöðìÿê ìÿíèì ö÷öí ÿí âàúèá èø-
ëÿðäÿí áèðèäèð. Ëàêèí ñÿíÿ ãûëûíú âóðìàãäàí óòàíûðàì, ÷öíêè ãûëûíúûìûí
íàìóññóç âÿ ùÿéàñûç áèð àäàìûí ãàíûíà áàòìàñûíû þçöì ö÷öí ùÿãàðÿò
315

ùåñàá åäèðÿì. Àë÷àãñàí, ÷öíêè äþðä ìèíäÿí èáàðÿò ôàðñ âÿ ÿðÿá ãîøó-
íóíó äàëûíà ñàëûá þç âÿòÿíèíè ãàðÿò åòìÿéÿ âÿ þç âÿòÿíäàøëàðûíû ãûð-
ìàüà ýÿëìèñÿí.
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû òàëàìàã âÿ ìÿùâ åòìÿê ö÷öí ýÿëÿí îðäóíóí
è÷ÿðèñèíäÿ ñÿíäÿí áàøãà áèð íÿôÿð äÿ àçÿðáàéúàíëû îëñàéäû, ìÿí ñÿíÿ
àë÷àã äåìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿçäèì. Àë÷àãñàí! Äå ýþðöì, ñÿí Íèçàìèíèí
åâèíäÿ âåðäèéèí ÿùä âÿ ïåéìàíû óíóòäóíìó?! Ñÿí Àçÿðáàéúàí õàëãû-
íûí ðÿùáÿðëÿðèíÿ ãàðøû äöøìÿí ùÿðÿêÿòäÿ áóëóíìàìàüà ñþç âåðìÿìèø-
äèíìè?!
Äå ýþðöì, Àðàç ÷àéûíäàí áóðà ãÿäÿð éàíäûðäûüûí êÿíäëÿðèí ýöíàùû
íÿ èäè? Èíäè èñÿ þç úÿçàíû àëìàüà ùàçûð îë!..
Ùöñàìÿääèí úàâàá âåðìÿéÿ ìàúàë òàïìàäû, ÷öíêè Ôÿõðÿääèí àòûíû
ìÿùìèçëÿéèá îíóí ÿòðàôûíäà äîëàøûðäû.
Ùöñàìÿääèí ãûëûíúûíû ñèéèðèá Ôÿõðÿääèíÿ ãàðøû àòûíû ìÿùìèçëÿäèéè
çàìàí Ôÿõðÿääèíèí êÿìÿíäè îíóí ãûëûíúûíû ãîëëàðû èëÿ áÿðàáÿð áÿäÿ-
íèíÿ ñàðûìûøäû.
Ôÿõðÿääèí àòûíû ìÿùìèçëÿéÿðÿê ýåðè äþíÿðêÿí Ùöñàìÿääèíè éÿ-
ùÿðäÿí ÷ûõàðäû. Ùöñàìÿääèíèí ÿñèð äöøäöéöíö ýþðÿí èðàãëûëàð îíó ãóð-
òàðìàã ö÷öí öìóìè ùöúóìà êå÷äèëÿð. Ãàíëû ìöùàðèáÿ îëäó. Íÿùàéÿò,
Ùöñàìÿääèíè ÿñèðëèêäÿí ãóðòàðûá àðàäàí ÷ûõàðà áèëäèëÿð.
Ìöùàðèáÿ ýöí áàòàíà ãÿäÿð äàâàì åòäè. Àòàáÿé îðäóñóíóí éàðûäàí
÷îõó ãûëûíúäàí êå÷èðèëèð âÿ ìèíëÿðúÿ èíñàí ìåéèòëÿðè àò äûðíàãëàðûíäà
÷åéíÿíèðäè. Ãàðàíëûã äöøÿíäÿ Ùöñàìÿääèí ñàü ãàëàí éàðàëû âÿ éîðüóí
àäàìëàðû èëÿ áÿðàáÿð öçöíö Àðàç ÷àéûíà òÿðÿô ÷åâèðèá ãà÷äû. Ãÿðàðýàù
Àðàí îðäóñóíóí ÿëèíÿ êå÷äè. Ãÿíèìÿòèí ùåñàáû éîõ èäè.
ØÀÙÌÀÒ
Àõøàì èäè. Ñÿðèí âÿ ëÿòèô ðóçèýàð éàé ôÿçàñûíûí ÷þùðÿñèíÿ äöøÿí ëÿ-
êÿëÿðè ñèëèá òÿìèçëÿéèðäè. Óúàí âÿ Ñàâàëàí äàüëàðûíäàí ãîïóá ýÿëÿí êö-
ëÿêëÿð Ãûçûë Àðñëàíûí ñàðàéûíûí áàü÷àñûíà éàéûëäûãúà éàñÿìÿíëÿðè òÿçÿ
éóõóäàí ãàëõìûø ýÿëèíèí ñà÷ëàðû êèìè äàüûäûðäû.
Ãîúà áàüáàí éàéûí èñòèñèíäÿí ãîðóíìàã ö÷öí éàðïàãëàðûí ÷ÿòèðè àë-
òûíà ýèðèá éàòàí ýöëëÿðèí ÷þùðÿñèíÿ ñó ÷èëÿéèðäè.
Ðóçèýàðäàí âÿ ñóäàí òÿçÿ ùÿéàò àëàí ãþí÷ÿëÿð ïÿðäÿñèíè àòàðàã
éåíÿ áèð ùÿéàòà àòûëìàüà ùàçûðëàíûðäû.
Êöñìöø ãûçëàð êèìè êèðïèêëÿðèíè áèð-áèðè öçÿðèíÿ òþêÿí íÿðýèç ýöëö
âÿ øÿùëà ýþçëÿðèíè à÷ûá ãûçûë ýöëöí ÷þùðÿñèíäÿêè ãûðìûçûëûüà áàõûðäû.
316

Éåòèì ãûçëàð êèìè áèð ýóøÿäÿ óíóäóëóá ãàëàí áÿíþâøÿ áîéíóíó ÷èé-
íèíÿ ãîéóá éàðïàüûí éàøûë õàë÷àñû öçÿðèíäÿ îòóðìóøäó.
Ùîâóçóí êÿíàðûíäà àò ãÿòèôÿëÿðÿ áöðöíöá äóðàí þðäÿêëÿð ýöíÿøèí
Ñÿðäðöä òÿïÿëÿðèíèí äàëûíäà ýèçëÿíäèéèíè ýþðÿðÿê àõøàì íÿüìÿñèíÿ
áàøëàìûøäû.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäëÿ Ãûçûë Àðñëàí îòàãäàí ÷ûõûá åéâàíäà ãîéóë-
ìóø êöðñöëÿðèí ÿòðàôûíäà äîëàíûð âÿ äàíûøûðäûëàð. Àòàáÿé Ãàðàáàü õÿò-
òèëÿ Ýÿíúÿéÿ ýèðìÿê ö÷öí ýþíäÿðèëÿí îðäóíóí âÿçèééÿòèíäÿí õÿáÿðäàð
äåéèëäè.
Ìÿðÿíä õÿòòèëÿ Íàõ÷ûâàíû èøüàë åòìÿê èñòÿéÿí Èáí-Èääàðûí äÿñòÿ-
ñèíäÿí äÿ öìèäâåðèúè õÿáÿðëÿð àëûíìàìûøäû. Îíëàðû Ñåéèä ßëàÿääèíèí
àòëûëàðû äþéöá Çèéàöëìöëê êþðïöñö âàñèòÿñèëÿ Àðàç ÷àéûíûí úÿíóáè-ãÿðá
ñàùèëèíÿ ñûõûøäûðìûøäû.
Àòàáÿéèí áöòöí öìèäè, Ùöñàìÿääèíèí ðèéàñÿòè àëòûíäà ýåäÿí îðäóéà
èäè. ×öíêè Àòàáÿé Ùöñàìÿääèíèí øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðëà òàíûø îëäó-
üóíà âÿ ñûíàíìûø áèð ñÿðêÿðäÿ ñàéûëäûüûíà èíàíûðäû.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ùöñàìÿääèíèí ãÿëÿáÿ ãàçàíûá-ãàçàíìàäûüûíà
ôàë âóðìàã ö÷öí øàùìàò òàõòàñûíà éàíàøûá Ãûçûë Àðñëàíà:
— Ýÿë îòóð áèð ÿë øàùìàò îéíàéàã, — äåäèêäÿ, Ãûçûë Àðñëàí îòóðäó.
Ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí øàùìàò úÿáùÿñèíè áþëöøäöðìÿéÿ áàøëàäûëàð, ïèéà-
äàëàð, àòëûëàð âÿ øàùëàð èêè òÿðÿôÿ àéðûëäû. Àòàáÿé îéóíà áàøëàð-áàøëàìàç,
àòëàðû èðÿëè ñöðìÿéÿ ÷àëûøûðäû, Ãûçûë Àðñëàí Àòàáÿéèí íÿ åòìÿê èñòÿäèéèíè
áèëèð âÿ îíóí èðÿëè ñöðäöéö àòëûíûí Ùöñàìÿääèíëÿ áÿðàáÿð Ýÿíúÿ öçÿ-
ðèíÿ ýåäÿí àòëû îðäóäàí èáàðÿò îëäóüóíó àíëàéûðäû.
Ãûçûë Àðñëàí äöøöíÿ-äöøöíÿ îéíàéûðäû. Î ãàðøû-ãàðøûéà äóðàí àòëû-
ëàðû ìöãàéèñÿ åäèðäè. Î, Ôÿõðÿääèíèí Ùöñàìÿääèíÿ ãÿëÿáÿ ÷àëà áèëÿúÿ-
éèíÿ ùå÷ äÿ øöáùÿ åòìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ôÿõðÿääèí äåéÿ ôàë âóðäóüó
àòû èðÿëè ñöðöðäö.
Îéóí ÷îõ äà óçóí ÷ÿêìÿäè. Ùþêìäàðûí ÿìðè èëÿ èðÿëè éöðöéÿí àòëû,
àðòûã øàùìàò òàõòàñûíûí öçÿðèíäÿ ýþðöíìöðäö.
Øàù, ìàò îëóíúà, Àòàáÿé áèð àù ÷ÿêèá øàùìàò òàõòàñûíûí éàíûíäàí
ãàëõäû, éåíÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàíëà åéâàíû äîëàøìàüà áàøëàäû.
Ãûçûë Àðñëàí ãÿëáèíäÿ ìöâÿôôÿã îëäóüó ôàëäàí ñåâèíèðäè.
Ãûçûë Àðñëàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìÿüëóáèééÿòèíè Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí
ìÿüëóáèééÿòè êèìè ùåñàá åäèðäè. Ãûçûë Àðñëàí Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿ-
òèíèí, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàò âÿ ñÿíÿòèíèí áöòöí Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíÿ
èøûã ñàëà áèëÿúÿéèíÿ èíàíûðäû.
Õèäìÿò÷è äàõèë îëóá áàø åíäèðäè âÿ Àòàáÿéÿ ìöðàúèÿòëÿ:
317

— Ùÿøÿìÿòëè Ùöñàìÿääèí ýÿëèá ùöçóðà éåòèøìÿê àðçóñóíäàäûð, —
äåäèêäÿ, Àòàáÿé äèêñèíäè, øàùìàòäà óäóçäóüó àòëûíûí ýÿëìÿñèíäÿí
øöáùÿëÿíäè âÿ èñòÿð-èñòÿìÿç:
— Ãîé ýÿëñèí, — äåäè.
Ùöñàìÿääèí åéâàíà äàõèë îëóá, áàø åíäèðèá äàéàíäû. Ãûçûë Àðñëàí âÿ
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä îíóí öçöíÿ áàõàí êèìè ãàëèá ÷ûõìûø ñÿðêÿðäÿéÿ
áÿíçÿìÿäèéèíè äÿðùàë ùèññ åòäèëÿð. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä îíà ñóàë âåðäè:
— Îðäóíóí âÿçèééÿòè íåúÿäèð? Îðäóìóç ùàðà ãÿäÿð èðÿëèëÿìèøäèð?
Ùöñàìÿääèí ÷îõ òÿõèðëÿ úàâàá âåðäè, ÷öíêè î, âÿçèééÿòè îëäóüó
êèìè Àòàáÿéÿ äàíûøìàãäàí ãîðõóðäó. Àòàáÿé úàâàá ýþçëÿéèðäè, íÿùà-
éÿò, Ùöñàìÿääèí áàøûíû éóõàðû ãàëäûðûá úàâàá âåðäè:
— ßëàùÿçðÿòèí òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Áèç Àðàç ÷àéûíû
êå÷ÿí êèìè Áàúåðÿâàí àëòûíà ãÿäÿð éîë öçÿðèíäÿ âÿ éîëäàí êÿíàðäà íÿ
ãÿäÿð êÿíä âàðñà ùàìûñûíû éàíäûðäûã. Áöòöí êÿíäëÿð, áöòöí òàðëàëàð âÿ
ÿêèíëÿð àò äûðíàüûíäà òàïäàëàíûá òÿëÿô îëäó. Õóäàôÿðèíäÿí, ßëèáÿéëè âÿ
ßáóáÿêð êÿíäëÿðèíÿ ãÿäÿð éàøûëëûãäàí áèð ÿñÿð äÿ éîõäóð. Ëàêèí êþð-
ïöäÿí Áàúåðÿâàí àëòûíà ãÿäÿð ùå÷ áèð êÿñ ðàñòûìûçà ÷ûõìàäû, ÿùàëè
êÿíäëÿðè âÿ éóðäëàðû áîøàëäûá êþ÷ìöøäö.
Ùöñàìÿääèí ñþçöíö áóðàäà ñàõëàäû. Àòàáÿé èñÿ òÿëÿñèê âÿ ùÿéÿ-
úàíëû áèð ñóàë äà âåðäè:
— Ñîíðà?!
— Íÿùàéÿò, ßáóáÿêð êÿíäè èëÿ ßëèáÿéëè êÿíäëÿðè àðàñûíäà îëàí äö-
çÿíýàùäà äöøìÿíèí òÿõìèíÿí ö÷ ìèí àòëûäàí èáàðÿò áèð äÿñòÿñèíÿ ðàñò
ýÿëäèê, îíëàð áèçÿ ùå÷ ýþçëÿìÿäèéèìèç òÿðÿôäÿí ùöúóì åòäèëÿð.
— Ñîíðà íåúÿ îëäó?
— Ñîíðà äà ýöí ÷ûõàíäàí áàøëàéûá ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíà ãÿäÿð ãûëûíú
äàâàñû äàâàì åòäè. Ùÿð èêè òÿðÿô áþéöê òÿëÿôàò âåðäè.
Àòàáÿéèí ñÿáðè òöêÿíäè âÿ áÿäÿíè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ñîðóøäó:
— Ãÿðàðýàù êèìèí ÿëèíäÿ ãàëäû?!
— Ãÿðàðýàùäà èíñàí ìåéèòëÿðèíäÿí áàøãà íÿ âàð èäè êè?! Áèð äÿ áó-
ðàñûíû íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, áó ãÿäÿð àç áèð ãöââÿòëÿ èðÿëè ùÿðÿêÿò
åòìÿê ìöìêöí îëà áèëìÿçäè. Áóíà ýþðÿ äÿ äÿéÿðëè áèð ãöââÿ àïàðìàã
ö÷öí ÿëàùÿçðÿòèí ùöçóðóíà ýÿëäèì.
Àòàáÿé àúûãëàíäû:
— Äå ýþðöì ùàçûðäà ñÿíèí îðäóí ùàðàäàäûð?!
— Ìöùàðèáÿ åäÿ-åäÿ ÷ÿêèëäèê. Áàøãà úöð îëà áèëìÿçäè. Ùàçûðäà îðäó-
äàí ñàëàìàò ãàëàíëàðëà éöíýöë éàðàëûëàðûí Àðàç ÷àéûíûí úÿíóá ñàùèëèíäÿäèð.
— Äåìÿê êè, àðàíëûëàð ñèçè Àðàç ÷àéûíà ãÿäÿð äþéÿ-äþéÿ ãà÷ûðûáäûð?
318

— Áÿëè, âóðóøà-âóðóøà ÷ÿêèëìèøèê.
Àòàáÿé þç-þçöíÿ?
— “Áÿëè, âóðóøà-âóðóøà ÷ÿêèëìèøèê” — äåäèêäÿí ñîíðà Ùöñàìÿääèíÿ
òÿðÿô äþíöá ãûøãûðäû:
— Ðÿää îë ýþçöìäÿí, ýåò ÿìðèìè ýþçëÿ! — äåäè.
Ùöñàìÿääèí òÿçèì åäèá äàëû-äàëû ÷ÿêèëäè, ïèëëÿêÿíëÿðäÿí äöøöá
ýåòäè. Àòàáÿéèí “ðÿää îë!” — äåéÿ ãûøãûðìàñû Ãÿòèáÿíèí òàïøûðäûüû ýèçëè
âÿçèôÿíè îíà õàòûðëàòäû. Èíäè î, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ ãàðøû éàëàí÷û áèð
ñóè-ãÿñä äåéèë, ùÿãèãè áèð ñóè-ãÿñä ùàçûðëàìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè.
ÝÞÇßË
Ïàéûç èäè, éàøûë éàðïàãëàðûí ðÿíýè þëöìÿ ýöëÿí âÿ ñîí äÿãèãÿëÿðèíè
êå÷èðÿí áèð õÿñòÿíèí éàíàãëàðû êèìè ñàðàëûðäû. Ãûçûë ýöëëÿðèí òàú ãîéóá
áàùàð òàõòûíà ÿéëÿøäèéè éàøûë áóäàãëàðäà àúû òèêàíëàðäàí áàøãà áèð øåé
ýþðöíìöðäö.
Äàèìà ýöë áóäàãëàðûíûí êþëýÿñèíäÿ íàçëàíàí éóâàñûç áöëáöëëÿð
õÿçàí éàüûøëàðûíûí àúûñûíû ùèññ åäèð âÿ ëàãåéäàíÿ ùÿéàòûí çÿùÿðëÿðèíè è÷-
ìÿéÿ âÿ òÿíùàëûãäàí èíëÿìÿéÿ áàøëàìûøäû. Øàõÿñèíäÿí ãîïàí éàðïàã-
ëàð þç ìöãÿääÿðàòûíû õÿçàí êöëÿêëÿðèíÿ òàïøûðûá ùå÷ëèéÿ äîüðó ó÷óá ýå-
äèðäè. ×è÷ÿêëÿðèí çÿðèô éàðïàãëàðû, ùåéâàíëàðûí äûðíàãëàðû àëòûíäà ÷åéíÿ-
íèðäè. ×èíàðäàí ôûðëàíûá àéàã àëòûíà äöøÿí éàðïàãëàð áèð äèëÿí÷èíèí ÿëè
êèìè áåø áàðìàüûíû à÷ûá éàëâàðûðäû.
Õÿçàí ôÿñëèíèí áó êÿäÿðëè ýöíëÿðèíäÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí áþéöê
îðäóñó Àðàç ÷àéûíäàí êå÷èá Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà äîüðó èðÿëèëÿéèðäè.
“Úàùàí Ïÿùëÿâàí” ëÿãÿáèíè äàøûéàí áó ùþêìäàðûí äÿùøÿòëè áèð îðäó
èëÿ Òÿáðèçäÿí ùÿðÿêÿò åäèá ÷àéû êå÷ìÿñè, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà úèääè áèð
òÿñèð áàüûøëàìûøäû.
Àðàíëûëàð Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè Êöð ÷àéûíûí êÿíàðûíäà ãàðøûëàéûá áèð
ìåéäàí ìöùàðèáÿñè âåðìÿéè ãÿðàðà àëìûøäûëàð.
Àòàáÿé ãÿäÿì ãîéàúàüû ùÿð ãàðûø éåðè þéðÿíÿ-þéðÿíÿ âÿ òàì áèð
åùòèéàòëà ùÿðÿêÿò åäèðäè. Ïàéûçûí øèääÿòëè éàüûøëàðû Àòàáÿé îðäóñóíóí
ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿòèíÿ èìêàí âåðìèðäè.
Îðäó Ãàðàáàüäàí ùÿðÿêÿò åäÿðÿê îí èêè ôÿðñÿíý ìÿñàôÿäÿ îëàí
Úàíïîëàä êÿíäèíèí ÿòðàôûíäà ãÿðàðýàù ãóðìóøäó. Éàüûøëàðûí øèääÿòè
Àòàáÿéèí ÷àäûðäà éàøàìàñûíà èìêàí âåðìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Àòàáÿé
ö÷öí Úàíïîëàä êÿíäèíäÿ ýþçÿë âÿ èêè ìÿðòÿáÿëè áèð áèíàäà ìÿíçèë ùà-
çûðëàìûøäûëàð.
319

Àòàáÿé Úàíïîëàä êÿíäèíÿ ýÿëäèéè çàìàí òÿÿúúöá åäèðäè, ÷öíêè Ãà-
ðàáàüäàí Àðàíà ýåäÿí éîëóí øÿðã òÿðÿôèíäÿ äöøÿí áó êÿíä Àòàáÿéèí
ùþêì ñöðäöéö ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ éåýàíÿ áèð êÿíä èäè. Êÿíäèí äèããÿòè úÿëá
åäÿúÿê úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðèñè äÿ áöòöí áèíàëàðûí èêè ìÿðòÿáÿëè îëìàñû âÿ
áèð ãóðóëóøäà òèêèëìÿñè èäè. Êö÷ÿëÿð îëäóãúà òÿìèç, äàø äþøÿìÿëè, èêè òÿ-
ðÿôäÿí àõàí ñóëàðûí öñòö þðòöëö èäè. Êö÷ÿëÿðäÿêè èêè úÿðýÿ ñþéöä àüàú-
ëàðû áèð áè÷èì âÿ áèð þë÷öäÿ èäè. Àòàáÿé êÿíäÿ ýèðäèéè çàìàí îíó ÷è÷ÿê
âÿ ðåéùàí ãîõóëàðû ãàðøûëàäû. Ùÿòòà îíóí ãàðøûñûíà ÷ûõàí êÿíäëèëÿð äÿ
áàøãà êÿíäëÿðäÿ òÿñàäöô åòäèéè êÿíäëèëÿðÿ áÿíçÿìèðäè. Õöñóñÿí ãàäûí-
ëàðûí êèøèëÿðäÿí ãà÷ìàìàñû âÿ îíëàðûí òàìàìèëÿ áèð-áèðèíÿ áÿíçÿð ëè-
áàñäà îëìàñû äà Àòàáÿéèí äèããÿòèíè úÿëá åäèðäè.
Îðäóíóí áþéöê áèð ùèññÿñè Úàíïîëàä êÿíäèíäÿí êå÷èá Áàçàðúóã âÿ
Áÿðäÿ òÿðÿôëÿðèíÿ ãÿäÿð èðÿëèëÿäèéèíÿ áàõìàéàðàã, Àòàáÿéèí áùö Úàí-
ïîëàä êÿíäèíäÿ èñòèðàùÿòÿ ìÿøüóë îëóá, Ýÿíúÿéÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê ö÷öí
éàüûøëàðûí äàéàíìàñûíû ýþçëÿéèðäè.
Èéèðìè ýöíäö êè, Àòàáÿé Úàíïîëàäûí åâèíäÿ èäè. Î, ùÿð ýöí þç õèä-
ìÿòèíäÿ òÿçÿ àäàìëàð ýþðöðäö. Ùÿð ýöí ñöôðÿíè áàøãà ãûçëàð âÿ áàøãà
ýÿëèíëÿð ùàçûðëàéûðäû. Åéíè çàìàíäà áóíëàðûí ùàìûñû äà, ýþçÿë, òÿìèç âÿ
ìÿäÿíè èäè, áèð áè÷èì, áèð êåéôèééÿòëè ëèáàñ ýåéèðäèëÿð.
Àòàáÿéèí ôèêðèíúÿ, îíóí ñöôðÿñèíèí éåìÿéèíè ùÿð ýöí áèð åâäÿí ýÿ-
òèðèðäèëÿð. Ùÿòòà Àòàáÿé åëÿ äöøöíöðäö êè, éåêðÿíý âÿ éåêíÿñÿã ëèáàñëàð
äà Àòàáÿéÿ õèäìÿò åäÿí ãàäûíëàð ö÷öí õöñóñè îëàðàã òèêäèðèëìèøäèð.
Àòàáÿé íàùàðäà âÿ øàìäà úöðáÿúöð àäàìëàð ýþðäöéö ö÷öí èéèðìè
ýöíäÿí áÿðè êèìèí åâèíäÿ éàøàäûüûíû áèëìèðäè.
Êÿíääÿ Àòàáÿéèí äèããÿò íÿçÿðèíè úÿëá åäÿí áó ìÿäÿíèééÿò, êÿí-
äèí òàëàíäàí õèëàñ åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. Àòàáÿéèí ÿìðèíÿ ýþðÿ
ãîøóíóí êÿíäÿ ýèðìÿñè ãàäàüàí åäèëìèøäè.
Àòàáÿé õÿáÿðäàð îëìàñà áåëÿ, éàøàäûüû åâèí ñàùèáè Úàíïîëàä àäûí-
äà éàøëû áèð êèøèäÿí, áèð ãûç, áèð äÿ ãàäûíäàí èáàðÿò èäè.
Àèëÿ Àòàáÿé éàøàäûüû åâèí ãàðøûñûíäàêû áàü÷àíûí àõûðûíäàêû áèð
ìÿðòÿáÿëè ö÷ îòàãäà éàøàéûðäû. Áó äà ýþñòÿðèðäè êè, áó ìöÿììàëû êÿí-
äèí ÿñàñ àäÿòëÿðèíäÿí áèðèñè äÿ àèëÿ áàøûíà áèð îòàüûí ìþâúóä îëìàñûäûð.
Àòàáÿé òåç-òåç éàøàäûüû åâèí ãàðøûñûíäàêû áàü÷àéà ÷ûõûá ýÿçèðäè.
Ùÿéÿòèí õèéàáàíëàðûíäà úÿðýÿ èëÿ áèòÿí àüàúëàðûí ùàìûñû ïàéûçäà éåòèøÿí
ìåéâÿëÿðäÿí èáàðÿò èäè.
Ùÿéÿòäÿêè ïàéûçû àðìóä, ùåéâà âÿ úöðáÿúöð ìåéâÿëÿð Àòàáÿéèí
ùåéðÿòèíÿ ñÿáÿá îëóðäó. Ùÿð ýöí íàùàð ñöôðÿñèíÿ âåðèëÿí öçöìëÿð îòàã-
ëàðûí ãàáàüûíäàêû ìåéíÿëÿðèí òîðáàéà òèêèëìèø öçöìëÿðèíäÿí èäè.
320

Àòàáÿéèí éàøàäûüû áèíàäà èíñàíûí åùòèéàúû ö÷öí ùÿð íÿ ëàçûìñà âàð
èäè, îíëàð çÿíýèí îëìàñà áåëÿ òÿìèç âÿ ìÿäÿíè èäè.
Àòàáÿé êèìèí åâèíäÿ âÿ íÿ øÿðàèòäÿ éàøàäûüûíû þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûð-
äû, ÷öíêè èéèðìè ýöíäÿí áÿðè îíóí þçö âÿ àäàìëàðû áóðàäà éåéèá è÷èðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ êèìè ìöêàôàòëàíäûðìàã ëàçûì ýÿëäèéèíè áèëìÿê ëàçûì èäè.
...Ýåúÿ èäè. Åâ ñàùèáèíèí ãûçû äàø äþøÿìÿëè õèéàáàíëà ýÿëèá îäóí àí-
áàðûíäàí îäóí ýþòöðìÿê èñòÿéèðäè. Ùàìû éàòìûøäû, úûíãûðûíû ÷ÿêÿí éîõ
èäè. Áàü÷àäà áèð ñÿñ âàðñà, î äà õÿçàí éàüûøëàðûíûí éàðïàãëàðà äöøöá
ñÿñëÿíìÿñèíäÿí âÿ êÿäÿðëè áèð ìóñèãè òÿðÿííöìö òÿøêèë åòìÿñèíäÿí
èáàðÿò èäè. Àðàáèð ñó èëÿ äîëìóø éàðïàãëàð ãîïóá ãûçûí áàøûíà äöøöð âÿ
ãûçûí à÷ûã ñà÷ëàðûíû èñëàäûðäû.
Áàü÷àäà, ùÿòòà Àòàáÿéèí éàòäûüû áèíàíûí ùÿéÿòèíäÿ áèð êèìñÿ ýþ-
ðöíìöðäö. Àòàáÿéèí êåøèê÷èëÿðè äÿ éàüûøäàí ãîðóíìàã ö÷öí þç îòàãëà-
ðûíà ýèðèá óéóìóøäóëàð.
Åâ ñàùèáèíèí ãûçû Àòàáÿéèí éàòäûüû áèíàíû êåøèê÷èñèç ýþðöíúÿ ìàò
ãàëäû, þç-þçöíÿ: — íÿ ãÿäÿð áþéöê åùòèéàòñûçëûã! — äåäè.
ßúÿáà, áþéöê áèð îðäó èëÿ áþéöê õàëãûí ìöùàðèáÿñèíÿ ýåäÿí ùþêì-
äàðû êåøèê÷èñèç áóðàõìàã éàðàðìû? Áó âÿçèééÿò ãûçû äöøöíäöðöðäö. Î,
òóò àüàúûíûí àëòûíäà äóðóá ùÿéÿòÿ áàõûðäû. Ãûç ÿââÿëúÿ Àòàáÿéèí êþ÷öá
ýåòäèéèíè çÿíí åòäè âÿ ãàéûäûá àòàñûíà õÿáÿð âåðìÿê èñòÿäè. Áèð àéàã ñÿñè
åøèäèá äÿðùàë òóò àüàúûíûí àðõàñûíäà ýèçëÿíäè. Êåøèê÷èëÿðèí îòàüûíäàí áèð
íÿôÿð ÿëèíäÿ ãûëûíú äûøàðû ÷ûõûá áèð íå÷ÿ áàø î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ ýåäèá áîé-
ëàíäû âÿ êèìñÿíè ýþðìÿäèéèíäÿí éåíÿ äÿ ãàéûäûá êåøèê÷èëÿðèí îòàüûíà
ýåòìÿê èñòÿäè. Î, îäóí àíáàðûíûí éàíûíäàí êå÷äèéè çàìàí, àíáàðäàí ö÷
íÿôÿð ÷ûõûá äàëäàí êåøèê÷èíèí áàøûíà ïàëàç àòûá àíáàðà ÷ÿêäèëÿð.
Îíëàð êåøèê÷èíè àíáàðà ÷ÿêäèêäÿí ñîíðà áèðèñè äûøàðû ÷ûõûá êåøèê÷èëÿð
éàòàí îòàüûí ãàïûñûíû äûøàðûäàí áàüëàéûá éåíÿ äÿ àíáàðà ãàéûòäû. Ãûç áó
ùàäèñÿíè ýþðöíúÿ áàøûíäà òöêëÿðè ãàáàðäû, âöúóäóíóí äàìàðëàðû ÷ÿêèø-
ìÿéÿ áàøëàäû. Î éàõûí äÿãèãÿëÿðäÿ áèð òÿùëöêÿ áàø âåðÿúÿéèíè òÿéèí
åäÿðÿê áèð àí äöøöíäö, þçöíö ùå÷ äÿ øàøûðìàäû. Þç-þçöíÿ: íÿäÿí ãîð-
õóðñàí? — äåéÿðÿê ÿëèíäÿ èòè áàëòà îëäóüó ùàëäà òÿëÿñèê ýÿëèá îäóí àí-
áàðûíûí ãàïûñûíû äàëäàí áàüëàäû âÿ Àòàáÿéèí éàòäûüû îòàüûí ãàïûñûíà
ýÿëèá äÿëè àäàìëàð êèìè ãàïûíû äþéìÿéÿ áàøëàäû.
Àòàáÿéèí îòàüûíäà èøûãëàð éàíäû. Ëàêèí Àòàáÿé ãàïûéà ýÿëìÿêäÿí
÷ÿêèíäè, ÷öíêè ãàïûíû àäè áèð ñóðÿòäÿ äþéìöðäöëÿð. Àòàáÿé äàéàíûá äö-
øöíöðäö, îðäóéà øÿáõóí âóðóëäóüóíó õÿéàëûíà ýÿòèðìèðäè, ÷öíêè Õóäà-
ôÿðèí êþðïöñöíäÿí Áÿðäÿéÿ ãÿäÿð îíóí ãîøóíëàðûíûí ÿëèíäÿ èäè.
321

Ãàïû áèð äàùà äÿùøÿòëÿ âóðóëäó. Àòàáÿé ãûëûíúûíû ñèéèðèá ãàïûíûí äà-
ëûñûíà ýÿëäè âÿ ñîðóøäó:
— Ãàïûíû äþéÿí êèìäèð?
— Ùþêìäàð, ãàïûíû à÷ûí.
— Ñÿí êèìñÿí?
— Åâ ñàùèáèíèí ãûçûéàì.
— Íÿ ö÷öí ýÿëäèí?
— Ùþêìäàð, ñèçè áèð òÿùëöêÿ ýþçëÿìÿêäÿäèð. Ãîðõìàéûí, ãàïûíû à÷ûí.
— Íÿ êèìè òÿùëöêÿ?
— Òÿôñèëàò âåðìÿéÿ âàõò éîõäóð. Íÿäÿí ãîðõóðñóíóç? Ìÿí áèð
íÿôÿð ãûçàì. À÷ ãàïûíû. Âàõò êå÷èð, òÿùëöêÿ áóðíóíóí óúóíäàäûð.
Àòàáÿé ñèéèðìÿ ãûëûíú ãàïûíû ùÿéÿúàíëà à÷äû. Ãàïûäà óçóíáîéëó áèð
ãûçû ÿëèíäÿ áàëòà ýþðöðêÿí òÿêàí éåäè, ãûçûí îíó þëäöðìÿê ö÷öí ýÿëäè-
éèíè çÿíí åäÿðÿê ãûëûíúûíû ãàëäûðûá âóðìàã èñòÿäèêäÿ ãûç áàëòàíû ãûëûíúûí
ãàðøûñûíà òóòóá âöãàðëà äåäè:
— Òÿëÿñìÿ ùþêìäàð, éàõøûëûüà ãàðøû éàìàíëûã áþéöê àäàìëàð ö÷öí
íþãñàíäûð. Ìÿí ñÿíè þëäöðìÿê ö÷öí éîõ, þëöìäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí ýÿë-
ìèøÿì.
Àòàáÿé ÿëèíè ñàõëàéûá òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Ìÿíè þëöìäÿí ãóðòàðìàã?!
— Áÿëè, þëöìäÿí ãóðòàðìàã. Óçóí äàíûøìàüà âàõò éîõäóð. Êåøèê÷èíèí
áàøûíà ïàëàç àòûá îäóí àíáàðûíà àïàðäûëàð. Ãàïûíû äûøàðûäàí áàüëàìûøàì,
úàíèëÿð àíáàðäàäûð. Êåøèê÷èëÿð éàòàí îòàüûí ãàïûñûíû åøèêäÿí áàüëàéûáëàð.
Àòàáÿé éåíÿ äÿ åøèéÿ ÷ûõìàüà òÿðÿääöä åäèðäè.
Íÿùàéÿò, ãûç àúûãëàíàðàã:
— Íÿ ö÷öí äàëûìúà ýÿëìèðñèíèç?! Ñèç åëÿ çÿíí åòìÿéèí êè, åâ ñàùèáè
þç ãîíàüûíà õÿéàíÿò åòìÿê èñòÿéèð.
Àòàáÿé äûøàðû ÷ûõìàã èñòÿìèðäè, îíóí ôèêðèíúÿ, ãûç îíó àëäàäûá ùÿ-
éÿòÿ ÷ûõàðàúàã, îíó ùÿéÿòäÿêèëÿð òóòóá èñòÿäèêëÿðè òÿðÿôÿ àïàðàúàãëàð.
Àòàáÿé áó ùàäèñÿíèí àðàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèëìèø áèð ñóè-ãÿñä îëäó-
üóíó çÿíí åäèðäè. Àòàáÿé êåøèê÷èëÿðèí ùÿéÿòäÿ ýþðöíìÿìÿñèíè âÿ þç
îòàãëàðûíà ãàïàíûá éàòìàëàðûíû ìöÿééÿí áèð òàïøûðûãëà ÿëàãÿäàð ùåñàá
åäèðäè. Àòàáÿé áó ôèêèðëÿ äÿ è÷ÿðè ãàéûäûá ãàïûíû äàëäàí áàüëàìàã ö÷öí
ùàçûðëàíûðäû.
Ãûçûí ñÿáðè òöêÿíäè âÿ áèð äàùà:
— Íÿ ö÷öí þç ùÿéàòûíûçûí òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðìàñûíà ÷àëûøìûðñûíûç?
Èíäè îíëàð àíáàðû éàðûá ùÿéÿòÿ ÷ûõàð âÿ ñèçè áóðàäà ìÿùâ åäÿðëÿð, — äå-
äèêäÿ Àòàáÿé:
322

— Ñÿí ýåò êåøèê÷èëÿðÿ õÿáÿð âåð, — äåäè. Ãûç äà îíóí öçöíÿ òÿðñ-òÿðñ
áàõûá èñòåùçà èëÿ ñþéëÿäè:
— “Úàùàí Ïÿùëÿâàí!..” Áèëìèðÿì ùàíñû áèð úÿñàðÿòèíèç ö÷öí Úàùàí
Ïÿùëÿâàí àäûíû äàøûéûðñûíûç.
Ãûç áó ñþçëÿðè äåéèá ãàéûòìàã èñòÿðêÿí Àòàáÿé äÿ ãûçûí ñþçëÿðèíäÿí
óòàíûá îíóíëà áÿðàáÿð äûøàðû ÷ûõäû. Îíëàð ÿââÿëúÿ êåøèê÷èëÿðèí îòàüûíûí
ãàïûñûíû à÷ûá àéàüà ãàëäûðäûëàð, êåøèê÷èëÿð Àòàáÿéè ýþðÿðêÿí þçëÿðèíè øà-
øûðäûëàð. Àòàáÿé èñÿ:
— Òåç îëóí îäóí àíáàðûíû ìöùàñèðÿéÿ àëûí, îðàäà ùÿð êÿñ âàðñà,
ùÿáñÿ àëûá ìÿíÿ õÿáÿð âåðèí, — äåéèá îòàüûíà ãàéûòäû.
Àòàáÿé éåíÿ áó ùàäèñÿäÿ ãûçûí èøòèðàê åòäèéèíè âÿ áó ùàäèñÿíè òþðÿò-
ìÿêëÿ îíó åâäÿí êþ÷öðìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðûíû çÿíí åäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ
êåøèê÷èáàøûéà áåëÿ áèð ÿìð âåðäè:
— Ãûçû äà, àòà-àíàñûíû äà ùÿáñÿ àëàðñûíûç, ñàáàù àíáàðäàêûëàðëà áèð
éåðäÿ ùöçóðà ýÿòèðÿðñèíèç, — äåäèêäÿ ãûçû ùÿáñÿ àëäûëàð. Ëàêèí îíó ùÿáñÿ
àïàðûðêÿí Àòàáÿéÿ òÿðÿô äþíöá àúû áèð òÿðçäÿ äåäè:
— Öðÿéèìè áèð ïàäøàù öðÿéè êèìè þë÷ÿúÿéèíèçè áèëñÿéäèì, ñèçè áó
þëöìäÿí ãóðòàðìàçäûì, — äåéÿðÿê êåøèê÷èíèí ãàðøûñûíà äöøöá ýåòäè.
Àòàáÿé ýÿíú ãûçäà ýþðäöéö áó úÿñàðÿòäÿí ùåéðÿòÿ äöøìöøäö. Áèð
íÿôÿð êÿíäëè ãûçûíûí ùþêìäàðà “Áèëìèðÿì ùàíñû áèð úÿñàðÿòèíèç ö÷öí
Úàùàí Ïÿùëÿâàí àäûíû äàøûéûðñûíûç”... — äåìÿñè ùþêìäàðûí þìðöíäÿ áè-
ðèíúè êÿðÿ åøèòäèéè ñþçëÿðäÿí èäè. Ùþêìäàðû ñîíðà äà ãûçûí “Öðÿéèìè áèð
ïàäøàù öðÿéè êèìè þë÷ÿúÿéèíèçè áèëñÿéäèì, ñèçè áó þëöìäÿí ãóðòàðìàç-
äûì” — äåìÿñè äöøöíäöðöðäö. Ùþêìäàð î ãûçûí àäè áèð ãûç äåéèë, ãÿù-
ðÿìàí áèð ãûç îëäóüóíó þç-þçöíÿ ñþéëÿäè. Ëàêèí Àòàáÿé îíó ãàðàíëûã-
äà ýþðìöøäö. Ãûçûí éàëíûç ñÿñèíè âÿ áîé-áóõóíóíó õàòûðëàéà áèëäè. Î,
ãÿëáèíäÿ: áó ãûç ãÿùðÿìàíëûüû ãÿäÿð ýþçÿëëèéÿ ìàëèê îëñàéäû, áèð êÿíäëè
ãûçû îëäóüóíà áàõìàéàðàã ìÿí áóíà åâëÿíÿðäèì — äåéèðäè. Éàðûì ñààò-
äàí ñîíðà, êåøèê÷èáàøû ýÿëèá Àòàáÿéÿ ùàäèñÿ áàðÿñèíäÿ ìÿëóìàò âåðèá
äåäè:
— Àíáàðäàêûëàð ñÿêêèç íÿôÿð èäè. Êåøèê÷èíè àíáàðà ýÿòèðÿí êèìè þë-
äöðìöøëÿð. ßââÿëúÿ áèçÿ òÿñëèì îëìàäûëàð, ãàðàíëûãäà ãàíëû âóðóøìà
áàøëàíäû. Íÿùàéÿò, îíëàðäàí áåø íÿôÿð þëäö, áèçäÿí èñÿ éåääè íÿôÿð þëöá,
áåø íÿôÿð éàðàëàíäû. Îíëàðäàí äèðè ãàëàí ö÷ íÿôÿð ùÿáñÿ àëûíìûøäûð.
— Ýåäèá éàíûìà ýÿòèðèí!
Áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà ö÷ íÿôÿðè ýÿòèðäèëÿð. Îíëàðûí áèðèñè ÿëèíäÿí,
èêèíúèñè áîéíóíäàí, ö÷öíúöñö áàøûíäàí éàðàëû èäè. Àòàáÿé îíëàðû áó øÿ-
êèëäÿ ýþðöíúÿ êåøèê÷èáàøûéà ÿìð åòäè:
323

— Áóíëàðûí éàðàëàðûíû áàüëàìàã ëàçûìäûð. Àïàðûá éàðàëàðûíû áàüëàéûí,
ëèáàñëàðûíû äÿéèøäèðèí, ñîíðà äà èñòèíòàã ö÷öí ùöçóðóìà ýÿòèðèí.
Éàðàëûëàðû àïàðäûëàð. Àòàáÿé ôèêðèíè äÿéèøäè âÿ áó ñóè-ãÿñäè þç-þç-
ëöéöíäÿ òÿùëèë åäÿðÿê: “Áó ñóè-ãÿñäè àíúàã àçÿðáàéúàíëûëàð äöçÿëäÿ
áèëÿð. Ùÿðýàù Àðàíà ýèðÿ áèëÿðñÿì, þëêÿíèí äàøûíû äàø öñòöíäÿ ãîéìà-
éàúàüàì” — äåéèðäè. Úàíèëÿðè ýÿòèðäèëÿð. Àòàáÿé îíëàðà ñóàë âåðäè:
— Ùàðà àäàìûñûíûç?
Îíëàðûí èêèñè äàíûøà áèëìèðäè, ÷öíêè éàðàëàðû îëäóãúà àüûð èäè. Áóíóí
ö÷öí äÿ Àòàáÿé îíëàðûí éåðÿ îòóðìàëàðûíà ÿìð âåðäè. Éàëíûç ÿëèíäÿí
éàðàëàíìûø îëàí Àòàáÿéèí ñóàëûíà úàâàá âåðäè:
— Áèçèì ö÷öìöç äÿ Íÿùàâÿíä ìàùàëûíäàí Áèäóñòàí øÿùÿðèíèí Àü-
ãÿëÿ êÿíäèíäÿíèê.
— Ùàíñû áþëöêäÿíñèíèç?
— Íÿùàâÿíä ôîúóíäàí.
— Àòëûñûíûç, éà ïèéàäà?
— Õåéð, ö÷öìöç äÿ àòëûéûã.
— Áåø íÿôÿð þëÿí éîëäàøûíûçû äà òàíûéûðñûíûçìû?
— Áåø íÿôÿð þëÿíèí ö÷ö éåíÿ äÿ Íÿùàâÿíä ôîúóíäàíäûð, ëàêèí èêè
íÿôÿðèí ùàðàäàí îëäóüóíó áèëìèðèê.
— Íÿ ö÷öí áóðà ýÿëìèøäèíèç?
— Ôîúóìóçóí ðÿèñè áèçè ùÿìèí þëÿí éîëäàøëàðäàí áèðèñèíèí ñÿðÿíúà-
ìûíà âåðìèøäè.
— Ðÿèñ ñèçÿ íÿ êèìè âÿçèôÿ òàïøûðìûøäû?
— Î áèçÿ äåìèøäè êè, áó àäàì ùÿð íÿ ÿìð åäÿðñÿ éåðèíÿ éåòèðìÿëèñèíèç.
— Ñèç îíäàí ùå÷ áèð øåé åøèòìÿäèíèçìè?
— Åøèòäèê. Äåäè êè, Àòàáÿéèí äöøìÿíëÿðèíè þëäöðìÿéÿ ýåäèðèê.
— Àòàáÿé êèìäèð?!
— Ãûçûë Àðñëàí.
— Ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ íÿ ãÿäÿð ïóë âåðäèëÿð?
— Ùå÷ áèð øåé âåðìÿäèëÿð, äåäèëÿð êè, Ãûçûë Àðñëàí ùÿð áèðèíèçÿ áèð
êÿíä âåðÿúÿêäèð.
Àòàáÿé äÿðùàë àòëû ýþíäÿðèá Íÿùàâÿíä ôîúóíóí ðÿèñèíè éàíûíà ÷à-
üûðìàã ÿìðèíè âåðäè. Ëàêèí Íÿùàâÿíä ôîúóíóí ùàðàäà îëäóüó ìÿëóì
äåéèëäè. Àòàáÿé äÿðùàë Ùöñàìÿääèíè ùöçóðóíà ÷àüûðûá ôîúóí ùàðàäà
äóðäóüóíó ñîðóøäó. Ùöñàìÿääèí ôîúóí Ãàðàáàüäàí ö÷ ôÿðñÿíý ìÿñà-
ôÿäÿ îëàí Ìèð êÿíäèíäÿ éåðëÿøäèéèíè õÿáÿð âåðäè. Àòëûëàð ñöðÿòëÿ éîëà
äöøöá Ìèð êÿíäèíÿ ýåòäèëÿð.
324

Àòàáÿé ìöãÿññèðëÿðè äàíûøäûðäûãäàí ñîíðà ãûçûí âÿ àèëÿñèíèí áó ùà-
äèñÿäÿ òÿñèðëè îëìàäûüûíû òÿéèí åäèá îíëàðû ùÿáñ åòäèðäèéèíäÿí óòàíäû âÿ
êåøèê÷èáàøûíäàí ñîðóøäó:
— Ãûç âÿ îíóí àèëÿñè ùàðàäàäûð?
— Þç åâëÿðèíäÿäèð. Ãàïûäà àäàì ãîéóá äûøàðû áóðàõûëìàìàëàðûíû
òàïøûðìûøàì.
— Îíëàðû àçàä áóðàõûí, ìöãÿññèðëÿðè ñàõëàéûí, éàðàëûëàðûí þëìÿëÿðèíÿ
èìêàí âåðìÿìÿéÿ ÷àëûøûí, áóíóíëà õÿéàíÿòèí èçèíè èòèðÿ äÿ áèëÿðñèíèç.
Îòàã áîøàëäû. Àòàáÿé éîðüàí-äþøÿéÿ ýèðäè, ëàêèí î, ùå÷ áèð çàìàí î
úÿñàðÿòëè ãûçû âÿ îíóí äåäèêëÿðèíè óíóäà áèëìèðäè. Õöñóñÿí î ãàðàíëûã-
äà ãûçûí ÷þùðÿñèíè ýþðÿ áèëìÿäèéè ö÷öí îíà úöðáÿúöð øÿêèë âåðèð, ëàêèí
éåíÿ äÿ ãÿòè áèð ãÿðàðà ýÿëÿ áèëìèðäè. Î ýþçÿëäèðìè? ×èðêèíäèðìè? —
äåéÿ äöøöíöðäö. Ëàêèí ãûçûí ñÿñè äàèìà îíóí ãóëàãëàðûíäà úèíýèëäÿéèð,
ñàíêè òåç-òåç:
“Áèëìèðÿì ùàíñû áèð úÿñàðÿòèíèç ö÷öí Úàùàí Ïÿùëÿâàí àäûíû äàøûéûð-
ñûíûç” — äåéèðäè. Àòàáÿé áó äöøöíúÿëÿðäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ þç-þçöíÿ: —
“Ùÿðýàù àçÿðáàéúàíëûëàðû áó êèìè ãÿùðÿìàí àíàëàð äîüìóøäóðñà, ìÿí
îíëàðà ãàëèá ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿéÿì” — äåéèðäè.
Ýåúÿ éàðûäàí ñÿùÿðÿ ãÿäÿð Àòàáÿé áó ôèêèðëÿðëÿ éàòàüûí è÷èíäÿ î
òÿðÿô áó òÿðÿôÿ äþíöð âÿ òåç-òåç ïÿíúÿðÿéÿ áàõàðàã ñÿùÿðèí íÿ âàõò
à÷ûëìàñûíû ýþçëÿéèðäè. Î ãûçû áèð äàùà ýþðìÿê ö÷öí òÿëÿñèðäè. Ëàêèí
áóíà öìèä éîõ èäè. ×öíêè ãûçûí éàõøûëûüûíà ãàðøû éàìàíëûã åòìèøäè.
Ýöíäÿêè âàõòûíäà éàòàüûíäàí äóðäó, éûõàíûá ãóðòàðàí êèìè ãàïû
à÷ûëäû. Àòàáÿé ö÷öí ñÿùÿð éåìÿéè ýÿòèðèëäè. Ãûç éåíÿ äÿ àäÿò öçðÿ Àòà-
áÿéÿ õèäìÿò åòìÿéÿ áàøëàäû. Àòàáÿé ýþçöíöí ýóøÿñè èëÿ ãûçû äèããÿòëÿ
ñöçöðäö. Àòàáÿé ãûçûí àúûãëû îëìàäûüûíà ýöâÿíÿðÿê îíà ñóàë âåðäè:
— Ñÿíèí àäûíû ñîðóøìàã ìöìêöíäöðìö?
Ãûç áàøûíû éóõàðû ãàëäûðûá Àòàáÿéèí öçöíÿ áàõûá úàâàá âåðäè:
— Ùÿðýàù ùþêìäàð, ìÿìëÿêÿòèíäÿ éàøàéàí áöòöí ãûçëàðûí àäûíû þé-
ðÿíìÿéÿ áàøëàðñà, áàøãà èøëÿðÿ âàõòû ÷àòìàç.
— Ñÿíè áàøãàëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê éàðàìàç. ßââÿëà, ìÿí áóðàäà
èéèðìè ýöíäÿí áÿðè éàøàéûðàì, ñèçäÿí ùåñàáà ýÿëìÿç ìÿùÿááÿòëÿð ýþð-
ìöøÿì, èêèíúèñè äÿ áóäóð êè, ñÿí ìÿíè þëöìäÿí õèëàñ åäèáñÿí.
— Àäûìëà þçöìöí àðàñûíäà áþéöê áèð ôÿðã âàðäûð. Þçöì àäûìà îõ-
øàìàäûüûì ö÷öí àäûìû äåìÿêäÿí óòàíûðàì.
— Éÿãèí êè, àäûí ÷èðêèíäèð. ×öíêè þçöí îëäóãúà ýþçÿëñÿí.
Ãûç áàøûíû äèâàðà òÿðÿô ÷åâèðèá óòàíà-óòàíà äåäè:
— Àäûì Ýþçÿëäèð.
325

Àòàáÿé ãûçà áèð äàùà äèããÿòëÿ áàõàðàã éàâàøäàí:
— Äîüðóäàí äà ýþçÿëñÿí, — äåäè.
Ýþçÿë ñÿùÿð éåìÿêëÿðèíè ñöôðÿéÿ äöçÿðÿê Àòàáÿéèí õèäìÿòèíäÿ
äóðìóøäó. Àòàáÿé ÿëèíè éåìÿêäÿí ÷ÿêÿðÿê:
— Ñÿí î êöðñöíöí öñòöíäÿ îòóðìàñàí, ìÿí éåìÿê éåìÿéÿúÿéÿì, —
äåäèêäÿ, Ýþçÿë áèðèíúè òÿêëèôäÿ êÿíàðäà ãîéóëàí êöðñöíöí öñòöíäÿ îòóðäó.
Àòàáÿé áàúàðäûãúà éåìÿéèí óçóí ÷ÿêìÿñèíÿ ÷àëûøûðäû, ÷öíêè éåìÿê
ãóðòàðàí êèìè ãûç ñöôðÿíè éûüûá ýåäÿúÿêäè, î áèð äÿ ãûçû àíúàã íàùàð éå-
ìÿéè âàõòûíäà ýþðÿúÿêäè. Ñÿùÿð éåìÿéèíäÿí ñîíðà Àòàáÿé ãîøóí ñÿð-
êÿðäÿëÿðèíè ãÿáóë åäÿúÿêäè, áóíà ýþðÿ äÿ ãûçû þç éàíûíäà ÷îõ ñàõëà-
ìàüà ÷àëûøûðäû. Ãûçûí þçö äÿ áóíó àíëàìûøäû, ÷öíêè Àòàáÿéèí ýþçö ãûçäà
îëäóüó ö÷öí íÿ éåéèá, íÿ è÷äèéèíè øàøûðìûøäû. Î, øèðèí âÿ äàäëû õþðÿêäÿí
ýþòöðìÿê èñòÿðêÿí ÿëèíè äóç ãàáûíà, èñòèîòà óçàäûðäû. Ýþçÿë èñÿ Àòàáÿ-
éèí áó âÿçèééÿòèíè ýþðäöéö çàìàí ãÿëáÿí ýöëöðäö. Àòàáÿé áöòöí ãöâ-
âÿòèíè ýþçëÿðèíÿ éûüûá ãûçû þë÷öá-áè÷èðäè. Ýàù ãûçûí óúà áîéóíà, íàçèê
âÿ åéíè çàìàíäà ìöòÿíàñèá ÿíäàìûíà, ýàù äà íàð ýöëöíöí éàðïàüûíäàí
èíúÿ âÿ ãûðìûçû äîäàãëàðûíà, äàð àüçûíà, éóìðó ýþçëÿðèíÿ, àüëû-ãûðìûçû
âÿ ÿòëè éàíàãëàðûíà, ÿíáÿð âÿ øÿâÿäÿí ãàðà ñà÷ëàðûíà, êè÷èê âÿ ÿòëè ÿëëÿ-
ðèíÿ áàõàðàã âàðëûüûíû óäóçìàüà áàøëàéûðäû.
Àòàáÿé îíà ñóàë âåðäè:
— Ñÿí ýåúÿ î ãîðõóëó çàìàíäà áó ùÿéÿòÿ íÿ ö÷öí ýÿëìèøäèí?
— Àíáàðäàí îäóí àïàðìàã ö÷öí ýÿëìèøäèì. Àòàì õÿñòÿ èäè, åâè ãûç-
äûðìàã ëàçûì èäè.
— Èíäè íåúÿäèð? Àòàíûí ñÿùùÿòè éåðèíäÿäèðìè?
— Àòàáÿéèí äþâëÿòèíäÿí, ùÿáñÿ àëûíäûüû ñààòäàí áÿðè ñÿùùÿòè äöçÿëìèøäèð.
— Ùàäèñÿ èíñàíëàð ö÷öíäöð. Ëàêèí ñÿíäÿí ÷îõ ðàçûéàì. Ìÿíè þëöì
òÿùëöêÿñèíäÿí õèëàñ åòäèí.
— Áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð ðàçûëûã ëàçûì äåéèë. ×öíêè áó ìÿíèì áîðúóì
èäè. Áó áîðú ïàäøàùëà ÿëàãÿäàð äåéèëäèð. Áóðàñû åëèí àäÿòëÿðè èëÿ ÿëàãÿ-
äàðäûð. ×öíêè àäÿòèìèçÿ ýþðÿ ãîíàüûí ìöäàôèÿñè åâ ñàùèáèíèí âÿçèôÿñè-
äèð. Ùÿðýàù áàøãà åâäÿ îëñàéäûíûç, áÿëêÿ äÿ ñèçè ìöäàôèÿ åòìÿçäèì.
— Íÿ ö÷öí, ñèç ùþêìäàðû ñåâìÿéèðñèíèçìè?
— ×öíêè ùþêìäàð äà áèçèì õàëãûìûçû ñåâìèð.
— Áóíó ñÿíÿ êèì ñþéëÿäè?
— Áóíó ìÿíÿ äàüûëàí êÿíäëÿð, éàíäûðûëàí åâëÿð, òöñòöëÿéÿí õàíû-
ìàíëàð, òàëàí îëàí øÿùÿðëÿð, àéàãëàíàí òàðëàëàð àíëàòäû. Áóíëàðûí ùàìûñû
ùþêìäàðûí àçÿðáàéúàíëûëàðû ñåâìÿäèéèíè ýþñòÿðèð. Ìÿí ñèçè þëöìäÿí
ãóðòàðäûüûì ö÷öí þçöì âÿ àòà-àíàì ùÿáñÿ àëûíäû.
326

Àòàáÿé ãûçûí ãÿëáèíè ÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí äåäè:
— Èíúèìÿê ëàçûì äåéèë. Ùþêìäàð ùÿð êÿñÿ èíàíà áèëìÿç. Áèð ãûçûí âà-
ñèòÿñèëÿ ìÿíè ùÿéÿòÿ ÷àüûðûá þëäöðÿ äÿ áèëÿðäèëÿð. Ùÿéàò ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ
äèããÿòëè îëìàã ëàçûìäûð. Ëàêèí áóíó ñÿíÿ äÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì. Áèð éàõ-
øûëûüà ãàðøû ýþñòÿðäèéèì íÿçàêÿòñèçëèéè óíóò. Ñÿíèí àòàíû äà, àíàíû äà ÷à-
üûðûá öçð èñòÿéÿúÿéÿì. Åâèíèçäÿí àëäûüûì ýþçÿë õàòèðÿëÿð ìÿíèì ùÿéàò
òàðèõèìäÿ óíóäóëìàéàúàãäûð. Õöñóñÿí, ìÿí ýþçÿë ãûçû ùå÷ äÿ óíóäà áèë-
ìÿéÿúÿéÿì. Áó ãÿäÿð ýþçÿë ãûçäàí âÿ áó ìÿäÿíè ìÿíçÿðÿäÿí àéðûëìàã
ìÿíèì ö÷öí áèð òàõò-òàúäàí àéðûëìàã ãÿäÿð ÷ÿòèí îëàúàãäûð.
Ãûç ùå÷ äÿ äàíûøìûðäû. Ùþêìäàð ñàíêè ñþçëÿðèíè äèâàð âÿ äèâàðäàêû
ïÿðäÿëÿðÿ äåéèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ïàäøàù ãûçà ñóàë âåðäè:
— ßúÿáà, ìÿíèì ñÿíÿ âÿäÿ âåðäèéèì áþéöê áèð ìöêàôàò ñÿíè ðàçû
ñàëàðìû? Ñÿí äöíéàíûí ìÿøùóð áèð õàíûìû îëìàüû èñòÿðñÿíìè?
Ãûç éåìÿê øåéëÿðèíè éûüìàã èñòÿðêÿí, åòèíàñûç áèð òþâð àëàðàã äåäè:
— Ùÿð êÿñ þç äàìûíûí àëòûíäà õàíûìëûã ãóðìàãëà õîøáÿõò îëà áèëÿð,
ùÿð êÿñ þç ãàçàíäûüû èëÿ ìöêàôàòëàíñà äàùà éàõøûäûð.
— Ñÿí ìöêàôàòû ãàçàíìûøñàí.
— Ìÿí áèð ìöêàôàòà ñÿëàùèééÿòäàð îëñàì áåëÿ, ñèç ìÿíÿ âåðÿúÿéè-
íèç ìöêàôàòû þçöíöç ãàçàíìàìûøñûíûç.
Ùþêìäàð áèëìÿëèäèð êè, ìöêàôàò àëìàã îëàð, ëàêèí ùÿð êÿñäÿí éîõ.
Áèð àç ÿââÿë õàèí âÿ ãàòèë ùåñàá åòäèéèíèç ãûç, ùàíñû áèð âèúäàíëà ñèçèí
ìöêàôàòûíûçû ãÿáóë åäÿ áèëÿð?!
Þíöíöçäÿ äóðàí ãûç ñèçèí ãàïûíûçû åëÿ áèð õàèí ôèêèðëÿ äþéñÿéäè,
ùþêìäàðû ùÿéÿòÿ ÷àüûðìàã ëàçûì äåéèëäè. Ñèç ãàïûíû à÷àí êèìè ìÿí ñèçè
þëäöðÿðäèì. Ùå÷ êÿñ äÿ áèëìÿçäè.
— Ñÿí äöíÿí ýåúÿ ìÿíÿ äåäèéèí ñþçëÿðèíäÿí èíäè ïåøìàí îëóðñàíìû?
— Èíñàí äöøöíÿðÿê äåéèëÿí ñþçäÿí ïåøìàí îëìàç.
— Ñÿíÿ Ýþçÿë àäûíû êèì ãîéóáäóð? Áó àä ñÿíèí ö÷öí íÿ ãÿäÿð óé-
üóíäóð. Êþðïÿ èêÿí îíëàð ñÿíèí áó ãÿäÿð ýþçÿë ãûç îëàúàüûíû ùàðàäàí
áèëìèøëÿð?
— Àòàì âÿ àíàì ãîéìóøäóð. Áóðàäà áèð ÷ÿòèíëèê éîõäóð. Îíëàð
êÿíäëèäèð, íÿ ÿêèá, íÿ áè÷äèêëÿðèíè áèëèðëÿð.
— Ñÿí îëäóãúà ýþçÿëñÿí. Õàñèééÿòèí äàùà ýþçÿëäèð. Ñþéëÿ, ìÿí ñÿíè íÿ
èëÿ ìöêàôàòëàíäûðûì? Íÿ ö÷öí þç ùþêìäàðûíû øàäëàíäûðìàã èñòÿìèðñÿí?
— Åëÿ áèëèðÿì êè, ùþêìäàð ìÿíèì èñòÿäèéèì ìöêàôàòû âåðìÿéÿ ãàäèð
äåéèëäèð. ×öíêè ìÿí èñòÿäèéèì ùþêìäàðëûüûí ÿñàñ àðçóëàðûíûí ÿëåéùèíÿäèð.
— Ìÿíèì ùÿð áèð øåéÿ ãöäðÿòèì âàðäûð. Ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí èñòÿ, ìÿí
þç àðçóëàðûìû äà ñÿíÿ ãóðáàí âåðÿ áèëÿðÿì.
327

— Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, ùþêìäàð ãàéûäûá þç éåðèíÿ ýåòñèí, ãàáàãäà ãûø
ýÿëèð, õàëãà ðàùàòëûã âåðñèí. Áó èêèíúè êÿðÿäèð êè, ñèçèí îðäóíóç áó ìÿì-
ëÿêÿòè äàüûäûð. Áó õàëãà ðÿùì åòìÿê, ùÿì õàëãû, ùÿì äÿ ìÿíè ìöêà-
ôàòëàíäûðìàã äåìÿêäèð. Ùþêìäàð áóíà ãàäèðäèðìè?!
— Ìÿí õàëãà ðàùàòëûã âåðìÿê ìÿãñÿäèëÿ íàäèíú àäàìëàðû úÿçàëàí-
äûðìàã ö÷öí ýåäèðÿì.
— Î çàìàí ùþêìäàð íàäèíú àäàìëàðû þç ÿòðàôûíà éûüûá ýåòìÿëèäèð.
Ñèç íàäèíúëÿðÿ äÿ î ãÿäÿð áþéöê èõòèéàð âåðèáñèíèç êè, þçöíöçö þëäöð-
ìÿéÿ ãÿäÿð úÿñàðÿò åäèáëÿð. Ùþêìäàðûíû þëäöðÿ áèëÿíëÿð, ðÿèééÿòëÿ äèíú
éîëà ýåäÿ áèëÿðìè?!
Ãûçûí ñþçëÿðè Àòàáÿéè äöøöíäöðäö, þçöíöí íÿ êèìè áèð õàëã è÷èíäÿ
îëäóüóíó âÿ íÿ êèìè áèð ìöùèòèí èíñàíëàðû èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà äóðäóüóíó
òÿéèí åòäè. Óçóí äÿãèãÿëÿð àðàëûüû ñöêóò áöðöäö, íÿùàéÿò, Àòàáÿé ãûçà
ìöðàúèÿòëÿ:
— Ñÿíäÿí öçð èñòÿìÿê ö÷öí éàíûìà ÷àüûðìûøäûì, ÷öíêè ñÿíè âÿ àè-
ëÿíè ðàùàòñûç åòìèøäèì. Åéíè çàìàíäà ñÿíèí áó ãÿäÿð ýþçÿë îëäóüóíó
áèëìèðäèì.
Ýþçÿë ýþçöíöí éàíû èëÿ îíà áàõàðàã ýöëöìñöíäö âÿ:
— Åëÿäèð ùþêìäàð, ùÿð øåéè áèëìÿê áèëìÿìÿêäÿí éàõøûäûð, — äåäèê-
äÿ, Àòàáÿé äÿ:
— Áèëìÿäèéèí çàìàí ìàðàãëàíûð, áèëÿíäÿí ñîíðà äà äÿðäëÿíèðñÿí.
— Òÿê áèð ãûç ö÷öí äÿðä ÷ÿêìÿêäÿíñÿ, ùþêìäàð þç ìÿìëÿêÿòèíèí
äÿðäèíè ÷ÿêìÿëèäèð. Éàëíûç áèð ãûçûí ýþçÿëëèéè èëÿ áèð ìÿìëÿêÿòè ýþçÿë-
ëÿíäèðìÿê îëìàç. Áöòöí ìÿìëÿêÿòèí ýþçÿë îëìàñûíûí ãåéäèíÿ ãàëûí.
ßëàùÿçðÿò, ñèç êè, ýþçÿëëèéèí ÿëåéùèíÿñèíèç? Ýþçÿë òÿáèÿòÿ ìàëèê îëàí
Àçÿðáàéúàíû äàüûòìàã ýþçÿëëèéÿ ãàðøû õÿéàíÿò äåéèëäèðìè?! Àðàç ÷àéû
èëÿ Êöð ÷àéûíûí àðàñûíäàêû úÿííÿòè àò äûðíàãëàðûíäà ÷åéíÿäÿí áèð ùþêì-
äàð, ýþçÿëëèê òÿðÿôäàðû îëäóüóíó èääèà åäÿ áèëÿðìè?!
— Ìÿí àòàíû éàíûìà ÷àüûðûá ìÿñÿëÿíè îíà à÷à áèëÿðÿììè?
— Ùàíñû ìÿñÿëÿíè? Àçÿðáàéúàíû äàüûòìàã ìÿñÿëÿñèíèìè?
— Õåéð, ýþçÿë ãûçûí ìÿñÿëÿñèíè.
— Ìÿíÿ àèä ìÿñÿëÿíè àòàìëà ùÿëë åòìÿéèí íÿ ìÿíàñû âàðäûð? ßúÿáà,
ùþêìäàð ìÿíèì ìÿñÿëÿìè ùÿëë åòìÿê ö÷öíìö îðäó ÷ÿêèá ýÿëìèøäèð?
— Ñÿíèí áó ìÿñÿëÿíè øÿõñÿí ùÿëë åòìÿê ö÷öí ñÿëàùèééÿòèí âàðäûðìû?
— Èíñàíëàðûí ùàìûñûíäà þç ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìÿê ö÷öí ñÿëàùèééÿò
âàðäûð. Áÿçÿí áó ñÿëàùèééÿòè èíñàí àçàäëûüûíûí ÿëåéùèíÿ äöçÿëìèø ãà-
íóíëàð èíñàíëàðäàí àëûð.
— Êèìäÿí òÿðáèéÿ àëäûí?
328

— Àíàìäàí.
— Àíàí åëìëèäèðìè?
— Ùÿì åëìëè, ùÿì äÿ òÿðáèéÿëèäèð.
— Àíàí ùàíñû àèëÿäÿíäèð?
— Áèëìèðÿì ñèçÿ íÿéè äåéèì âÿ êèìëÿðè àíëàäûì. Ñèç Àçÿðáàéúàíäà
ùàíñû àèëÿíè òàíûéûðñûíûç? Øàèðëÿðäÿí, ÿäèáëÿðäÿí, çèéàëûëàðäàí âÿ ìÿøùóð
ãÿùðÿìàíëàðäàí òàíûäûüûíûç àäàìëàð âàðäûðìû?
— Ìÿí Àçÿðáàéúàíäà ìþòÿáÿð øàèðëÿðäÿí Íèçàìèíè, Õàãàíèíè,
ßáöë-Öëàíû òàíûéûðàì. Ðóùàíèëÿðäÿí õÿòèá Ýÿíúÿâèíè, ÿéàíëàðäàí Ñö-
ëåéìàí èáíè Áÿðÿêÿòè, ãÿùðÿìàíëàðäàí èñÿ Ôÿõðÿääèíè òàíûéûðàì.
— Ñîí àäûíû ÷ÿêäèéèíèç çàò ìÿíèì äîüìà äàéûìäûð.
— Åëÿ èñÿ ñÿíè òÿáðèê åäèðÿì, õîøáÿõò ãûçñàí, ñÿíè áèð äàùà õîøáÿõò
åòìÿê èñòÿéèðÿì.
— Ùþêìäàð ìÿíè íÿ êèìè áèð øåéëÿ õîøáÿõò åäÿ áèëÿð?!
— Êåéãóáàä âÿ Ôèðèäóíëàðûí òàúûíäàí ãèéìÿòëè îëàí òàúûìëà.
Ãûç ýöëöìñöíÿðÿê ùþêìäàðà äåäè:
— Áÿëêÿ äÿ ùþêìäàð òàúû ÷îõ ãèéìÿòëè ùåñàá åäèð, ëàêèí ìÿíúÿ,
îíóí áàø ö÷öí âåäèéè àüûðëûã ãèéìÿòèíäÿí äàùà àüûðäûð.
— Ñÿíè Úöìøèäèí òàõòûíà ìåéäàí îõóéàí óúà òàõòûìëà ñÿðÿôðàç
åäÿðÿì.
— Áþéöê øàèð Íèçàìèíèí ïàäøàùëàðà ùÿñð åòäèéè øåèð ÿëàùÿçðÿòèí íÿ-
çÿðèíÿ ÷àòìàäûìû?
Àòàáÿé òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Ùàíñû øåðè?!
— Íèçàìè ïàäøàùëàðû ãÿôëÿò éóõóñóíäàí àéûëòìàã ö÷öí éàçäûüû øåèð-
äÿ äåéèð êè: — “Åé ùþêìäàð, ÷îõ äà òàõòûì-òàõòûì äåéÿðÿê ìÿüðóð
îëìà, ÿúÿëèí àòû äàèìà éÿùÿðëè ùàëäà äóðóð. Ùÿð òàõòûí êþëýÿñèíäÿ áèð äÿ
áèð òàáóò âàðäûð”.
— Ñÿíè äöíéàíû þç îâúóíóí è÷èíäÿ ñàõëàéàí áèð ùþêìäàð ñåâÿðñÿ,
îíóíëà èôòèõàð åòìÿçñÿíìè?
— Ùàíñû øÿðòëÿ èôòèõàð åäÿðÿì? Äöíéàíû îâúóíóí è÷ÿðèñèíäÿ ñàõëà-
éàí ãöââÿò åëèí ãöââÿòè äåéèë, þç øÿõñè ãöââÿòè îëñàéäû, èôòèõàð åäÿðäèì.
Ëàêèí õàëãûí ãàíû âÿ úàíû èëÿ ÿëäÿ åäèëÿí ãÿëÿáÿéÿ òÿê-òÿê øÿõñëÿðèí èô-
òèõàð åòìÿñè äöçýöí äåéèëäèð. Ùþêìäàð õàëãûí ãöââÿòèíÿ ýöâÿíèð.
— Ìÿí þçöì äÿ ïÿùëÿâàíàì. Èíäèéÿ ãÿäÿð ìÿíèìëÿ òÿê-òÿê ãàðøû-
ãàðøûéà ÷ûõàíëàðûí ãàëèá ýÿëäèéèíè ýþðìÿìèøÿì. Ñÿíè ñåâÿí çàò ùÿëÿëèê
þç ãûëûíúûíû áèð êèìñÿéÿ òÿñëèì åòìÿìèøäèð. Ìÿí áèð þëêÿíèí âÿ áèð
ìÿìëÿêÿòèí ïÿùëÿâàíû äåéèëÿì, úàùàíûí ïÿùëÿâàíûéàì.
329

— Ìÿíè ñåâìÿéèí øÿðòëÿðè âàðäûð. Éàëíûç ïÿùëÿâàíëûãëà ìÿñÿëÿ áèòìèð.
— Íÿ êèìè øÿðò? Ýþçÿë ãûç, îíó ñþéëÿ, ùþêìäàð áó ýþçÿëëèéÿ ãàðøû
áÿíäÿëèê åòìÿéÿ ùàçûðäûð.
— Ìÿíè ñåâÿí, õàëãûìû ñåâìÿëèäèð. Ìÿíèì ñåâäèéèì çàò, áó õàëãûí
äöøìÿíè îëìàìàëûäûð. ×öíêè ìÿí áó òîðïàãäà âÿ áó õàëãûí è÷ÿðèñèíäÿ
äîüóëìóøàì.
— Àíä è÷èðÿì.
— Ùþêìäàð áèëìÿëèäëèð êè, áèçèì åëèí àäÿòèíäÿ àíä è÷èá àíäûíû ñûíäû-
ðàí àäàìäàí äà äöøìÿí àäàì éîõäóð. Ùÿðýàù àíäû ñûíäûðñàíûç, îíäà
íåúÿ îëñóí?!
— Î çàìàí ìÿíè úÿçàëàíäûðìàüà ùàããûí âàðäûð. Èíäè äå ýþðöì, àòàíû
÷àüûðûá äàíûøûììû?
Àòàáÿéèí áó òÿêëèôèíäÿí ñîíðà Ýþçÿë ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè, áó ñöêóò
îíóí ðàçûëûüû äåìÿê èäè. Ýþçÿ þç ãÿëáèíäÿ Àòàáÿéèí áó ñåâýèñèíäÿí èñ-
òèôàäÿ åäèá, Àðàí õàëãûíû ãÿòë-ãàðÿòäÿí ãóðòàðìàüû âÿ þç õàëãûíû õîø-
áÿõò åòìÿéè äöøöíöðäö. Áóíà ýþðÿ äÿ Àòàáÿéèí òÿêëèôèíè ðÿää åòìÿäè.
Ãàáëàðû äà, ñöôðÿíè äÿ éûüûøäûðûá ýåòäè.
Àòàáÿé þç êàòèáè êè÷èê Áóüàíû ÷àüûðûá òàïøûðäû:
— Ùÿáñÿ àëûíàí úàíèëÿðè ìþùêÿì ñàõëàéûí. Ìÿí áó ñóè-ãÿñäèí Ãûçûë
Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèéèíÿ èíàíà áèëìèðÿì... Áóðàäà áàøãà ÿëëÿðèí
èøëÿìÿñè åùòèìàëû âàðäûð. Ìÿíèì ùÿéàòûìû òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðàí ãûçûí
õèäìÿòèíè ÿí óúà áèð ìöêàôàòëà ãàðøûëàìàã èñòÿéèðÿì. Î, ùÿì ýþçÿëäèð,
ùÿì äÿ áèð èýèääèð. Îíóí áöòöí âàðëûüû ùþêìäàðà ëàéèã áèð ãûç îëäóüóíó
îõóéóð. Ãÿùðÿìàí áèð íÿñèë éàðàíìàñû ö÷öí áåëÿ áèð ãàäûí ëàçûìäûð.
Áóüà áó ñþçëÿðäÿí ýöëöìñöíÿðÿê ùþêìäàðà ñóàë âåðäè:
— Áÿñ ìÿëÿêÿ?!
— Ìÿëÿêÿ éåíÿ äÿ þç ìÿëÿêÿëèéèíäÿ ãàëûð, áó ãûç ìÿëÿêÿëèê äöø-
êöíö äåéèëäèð. Åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, ìÿí àèëÿ õîøáÿõòëèéèíè àíúàã áó
ãûçäà òàïà áèëÿúÿéÿì. Áó, ñþçö ÷îõ à÷ûã äàíûøûð. Áó úöð ãàäûíëàðëà àí-
ëàøìàã ÷îõ äà ÷ÿòèí äåéèëäèð. Ìÿíèì ìÿëÿêÿì èñÿ øöáùÿëè áèð ãàäûíäûð,
íÿ èñòÿäèéèíè þéðÿíìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Äîüðóñó êè, ìÿí ìÿëÿêÿäÿí
ãîðõóðàì. Î ìÿíèì ö÷öí áèð òÿùëöêÿäèð.
Èíäè, ýåäèá ãûçûí àòàñûíû ìÿíèì éàíûìà ÷àüûð.
Êè÷èê Áóüà ýåòäè. Àòàáÿé þçöíöí ãûç ùàããûíäà ôèêèðëÿðèíè ìöùà-
êèìÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. “Äîüðóäóð, î áèð êÿíäëè ãûçûäûð, ëàêèí ÿäÿá âÿ
ìÿðèôÿòúÿ éöçëÿðúÿ ãÿòèáÿëÿðäÿí öñòöíäöð.
Ìÿíèì òàõò-òàúûì âàðäûðñà, î äà éöçëÿðúÿ òàõòûí çèíÿòèäèð. ßýÿð ìÿí
äöíéàíûí ìÿøùóð ïÿùëÿâàíûéàìñà, î äà äöíéàíûí àäëû-ñàíëû ýþçÿëèäèð.
330

Ìÿí áöòöí äöíéàíû þç êÿìÿíäèìÿ ñàëà áèëÿðÿìñÿ, î äà äöíéàëàðû
êÿìÿíäèíÿ ñàëàí áèð ïÿùëÿâàíû þç êÿìÿíäèíÿ ñàëìàã ùöíÿðèíÿ ìàëèê-
äèð. ßýÿð ìÿíèì îõóìäàí úàí ãóðòàðìàã ìöìêöí äåéèëñÿ, îíóí äà
ãÿìçÿñèíèí îõóíäàí ãóðòàðà áèëìÿäèì. Ìÿíèì ãûëûíú âóðìàüûì áöòöí
Èðàã âÿ ßðÿáäÿ øþùðÿò ãàçàíìûøäûðñà, îíóí ãûëûíúäàí êÿñêèí äèëè äÿ, äàø
ãÿëáëÿðè äåøÿ áèëÿð. Îíóí äà êàìàí ãàøëàðû âÿ îõ ãÿäÿð èòè êèðïèêëÿðè
âàðäûð. Ìÿí äöíéàíûí ãàíûíû òþêäöðìöøÿìñÿ, ëàêèí î äà þç ýþçÿëëèéè èëÿ
áþéöê ãàíëàðà ñÿáÿá îëà áèëÿð...
Îíóí äèøëÿðè êèìè èíúè âÿ äîäàãëàðû êèìè éàãóò ùàíñû ïàäøàùûí õÿ-
çèíÿñèíäÿ òàïûëà áèëÿð?! Îíóí àüëû-ãûðìûçûëû ÷þùðÿñèëÿ ìöãàáèëÿ äóðà áè-
ëÿúÿê àëìàã ùàíñû áèð áàü÷àíûí àüàúûíäà áèòÿ áèëÿð?”.
Ùþêìäàð áó áàðÿäÿ ÷îõ äöøöíäö âÿ íÿùàéÿò, áèð ôàë âóðàðàã: —
“Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ áó òÿñàäöô áèð ãÿëÿáÿíèí áàøëàíüûúûäûð” — äåäè âÿ
ãàëõûá îòàüû äîëàøìàüà áàøëàäû.
Êè÷èê Áóüà èëÿ Ýþçÿëèí àòàñû Úàíïîëàä îòàüà äàõèë îëäó âÿ áàø åí-
äèðèá äóðäó:
Àòàáÿé îíóí ñàëàìûíû àëàðàã:
— Îòóð, ãîúà, — äåäè.
Úàíïîëàä ãàïûíûí ãàáàüûíäà îòóðìàã èñòÿðêÿí Àòàáÿé îíóí ãîëóí-
äàí òóòóá áèð àç ÿââÿë Ýþçÿëèí îòóðäóüó êöðñöíöí öñòöíäÿ ÿéëÿøäèðäè.
Êè÷èê Áóüà ÷ûõûá ýåòäè. Àòàáÿé ñþçÿ áàøëàäû:
— Ìÿí ñèçè èêè èøäÿí þòðö éàíûìà ÷àüûðìûøàì. Îíëàðäàí áèðèñè ðàçû-
ëûã èçùàð åòìÿê, èêèíúèñè äÿ öçð èñòÿìÿêäèð. Ãûçûí ìÿíèì ùÿéàòûìû òÿù-
ëöêÿäÿí ãóðòàðäû, áóíà ýþðÿ òÿøÿêêöð åäèðÿì. Ùàçûðäà ìÿíèì ùÿéàòûì
ñèçèí àèëÿíèçÿ ìèííÿòäàðäûð. Åéíè çàìàíäà áó ùàäèñÿäÿí þòðö ñèçè ùÿáñ
åòäèðìÿéèìäÿí öçð èñòÿéèðÿì. Þçöíöç äöíéàíû ýþðöáñöíöç, ñèçäÿ éàõ-
øûíûí âÿ éàìàíûí òÿúðöáÿñè âàðäûð. Áèëèðñèíèç êè, èíñàíà áèð ôÿëàêÿò öç
âåðäèéè çàìàí þç ìöùàêèìÿ ãöââÿñèíè èòèðèð, äîñòóíó äöøìÿíèíäÿí
àéûðä åäÿ áèëìèð. Ýåúÿíèí âàõòûíäà áàø âåðÿí áó ùàäèñÿ ìÿíè òÿáèè ùà-
ëûìäàí ÷ûõàðòäû, íÿ åäÿúÿéèìè áèëìÿäèì. Úàíïîëàä ùþêìäàðûí ñþçëÿðèíè
òÿñäèã åäÿðÿê äåäè:
— Ïàäøàù äîüðó áóéóðäó. Ëàêèí áó áàðÿäÿ öçð èñòÿìÿéÿ ýÿëìÿç.
Îëà áèëÿð êè, áèçèì ùÿáñ åäèëìÿéèìèç ïàäøàù ö÷öí àüûð ýÿëèð, ÷öíêè î,
ùÿáñõàíàíûí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó áèëìèð. Ëàêèí áèç êÿíäëèëÿð áóíà
þéðÿíìèøèê; ÷öíêè ùþêìäàðûí òÿéèí åòäèéè ìÿìóðëàð áèçè ùÿð àéûí
áàøûíäà ùÿáñõàíàëàðà ýþíäÿðèðëÿð. Î êè ãàëäû ìþùòÿðÿì ãîíàüûí ùÿéà-
òûíû òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðìàã, î äà áèçèì àòà-áàáàìûçäàí ãàëìûø áèð âÿçè-
ôÿäèð.
331

Ùþêìäàð ùÿçðÿòëÿðè, áèçèì õàëãûìûçûí è÷ÿðèñèíäÿ áåëÿ áèð àäÿò
âàðäûð: ùÿð êÿñèí ãîíàüûíûí áàøûíà áèð ôÿëàêÿò ýÿëÿðñÿ, î àäàì þç åòèáà-
ðûíû èòèðÿð. Åëÿ áèð àäàìûí ãàïûñûíûí áàøûíäàí òèêàí àñìàã ëàçûìäûð. Áóíà
ýþðÿ äÿ òèêàí àñûëàí ãàïûäàí è÷ÿðè ãîíàã ýèðìÿç. Ãîíàãñûç àäàì êÿí-
äèí âÿòÿíäàøëûã ùöãóãóíó èòèðÿð, îíó ìöøòÿðÿê ùÿéàòà áóðàõìàçëàð, úÿ-
ìèééÿò è÷ÿðèñèíäÿ íöôóçóíó èòèðÿð.
Àòàáÿé áó ñþçëÿðäÿí þç ìÿãñÿäè ö÷öí ýèðèø ÿëäÿ åäÿðÿê Úàíïîëàäà
äåäè:
— Ìÿí íå÷ÿ ýöíäÿí áÿðè ñèçèí íÿ ãÿäÿð àëèúÿíàá âÿ íÿúèá õàëã îë-
äóüóíóçó òÿéèí åòäèì. Ìÿí ñèçèí êèìè ãîíàãúàíëû àäàìëàð ìÿìëÿêÿòè-
ìèí ùå÷ áèð òÿôÿðèíäÿ ýþðìÿìèøÿì. Áó ùþðìÿòÿ ìöãàáèë ãûçûíûçû Åëäÿ-
íèç àèëÿñèíÿ äàõèë åòìÿê âÿ õîøáÿõò åëÿìÿê èñòÿéèðÿì.
Úàíïîëàä Àòàáÿéèí íÿ äåäèéèíè àíëàäû âÿ Àòàáÿéè Úàíïîëàä êÿíäè-
íèí áÿçè àäÿòëÿðè èëÿ õÿáÿðäàð åòìÿêëÿ þç àðçóñóíäàí äàøûíäûðìàüû äö-
øöíäö:
— Áþéöê ùþêìäàð! Ìàëûìûçûí, úàíûìûçí èõòèéàðû ñèçäÿäèð. Áèç íþ-
êÿðëÿðèí íÿ úöðÿòè âàðäûð êè, ñèçèí ÿìðèíèçäÿí áîéóí ãà÷ûðñûí, ëàêèí ìÿí
ãûçûí áàðÿñèíäÿ äàíûøìàã ñÿëàùèééÿòèíè äàøûìûðàì.
Àòàáÿé òÿÿúúöáëÿ ñóàë âåðäè:
— Íÿ ö÷öí? Ìÿýÿð ñÿí àòà äåéèëñÿíìè?
— Ìàëûìûçûí, úàíûìûçûí ñàùèáè! Íÿ ãÿäÿð þâëàä ùÿääè-áóëóüà éåòèø-
ìÿìèøäèð, îíóí òÿðáèéÿñè áèçèì þùäÿìèçäÿäèð. Ëàêèí ùÿääè-áóëóüà éå-
òèøÿíäÿí ñîíðà, ñÿëàùèééÿò úÿìèééÿòèìèçèí èõòèéàðûíà êå÷èð.
— Íÿ êèìè úÿìèééÿò?
— Êÿíäèí äþðä íÿôÿð àüñàããàëû âàðäûð. Ùÿð èõòèéàð îíëàðûí ÿëèíäÿäèð.
— Àüñàããàëëàð ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿíìè ñå÷èëìèøäèð?
— Õåéð, îíëàðû úÿìèééÿòèìèç ñå÷èáäèð.
— ßúÿáà, ñèçèí ùþêóìÿòèíèç éîõäóðìó?!
— Ùþêóìÿòèí âåðýèëÿðèíè äÿ ùàìàí àüñàããàëëàð âåðèð.
— Áÿñ äèâàí âÿ úÿçà èøëÿðè êèìèí ÿëèíäÿäèð?
— Áèð éåðäÿ êè, ùàãñûçëûã, îüóðëóã, éàëàí÷ûëûã, òÿúàâöç, àäàì þëäöð-
ìÿê, áèð-áèðèíè èíúèòìÿê îëìàñûí, äàùà îðàäà êèìëÿðÿ úÿçà âåðèëÿ áèëÿð?
— Áèðè-áèðèíèí ìöëêöíö çîðëàðñà âÿ éàõóä ñóéóíó êÿñèá þç áàüûíà
àïàðàðñà, îíó úÿçàëàíäûðìàã âÿçèôÿñè êèìèí þùäÿñèíÿ äöøÿúÿêäèð?
— Áóðàäà òÿê-òÿê àäàìëàðûí ìöëêö éîõäóð. Ñóëàð äà, áàü-áàü÷àëàð
äà, çÿìèëÿð äÿ — íÿ êè âàð, — áöòöí õàëãûí ìàëûäûð.
— Íåúÿ éÿíè õàëãûí ìàëû?!
332

— Áÿëè, õàëãûíêûäûð; ÷öíêè áóðàäà áàüëàðûí, áàü÷àëàðûí ñÿðùÿäè éîõ-
äóð, ùÿð êÿñ òîðïàãäà èøëÿìÿëèäèð.
— Áÿñ ìÿùñóëóíó êèì àïàðûð?
— Ìÿùñóë åëëèéèíäèð. Ùÿð êÿñ áèð àíáàðäàí éåéèð, áèð êèñÿäÿí õÿðú-
ëÿéèð, áèð áè÷èì, áèð þë÷öäÿ îëàí áèíàëàðäà éàøàéûð. Ìÿíèì åâèìäÿ ýþð-
äöéöíöç øåéëÿð ùÿð êÿñèí åâèíäÿ âàðäûð.
— Áó îòàãëàð êè, ìÿí éàøàéûðàì, êèìÿ ìÿõñóñäóð?
— Õàëãûíäûð, åéíè çàìàíäà ìÿíèìêèäèð. Àèëÿäÿ íÿ ãÿäÿð àäàì
âàðñà, àäàì áàøûíà áèð îòàüû îëìàëûäûð. Áèç ö÷ íÿôÿðèê, ö÷ äÿ îòàüûìûç
âàðäûð. Åéíè çàìàíäà ùÿð àèëÿäÿ ãîíàã ö÷öí ÿëàâÿ èêè îòàã âàðäûð.
Áóðàäàí ãöðáÿò þëêÿéÿ ãûç âåðìÿê ãàäàüàíäûð. Êÿíäèí ãûçëàðû êÿí-
äèí îüëàíëàðûíà ÿðÿ ýåòìÿëèäèðëÿð. Ùÿðýàù ãûç îüëàíäàí àðòûã îëàðñà âÿ
éàèíêè ãûç áàøãà êÿíäèí îüëóíó ñåâÿðñÿ, î çàìàí îüëàí ýÿëèá áó êÿíäèí
àäÿòèíè ãÿáóë åòìÿêëÿ êÿíäèí âÿòÿíäàøëûüûíà ýèðìÿëèäèð. Ëàêèí áó äà
àñàí èø äåéèë. Àüñàããàëëàð ùàìàí àäàìûí ÿñèë-íÿñÿáèíè ëàçûìûíúà þé-
ðÿíìÿëèäèð. Ùÿðýàù îëäóüó éåðèíäÿ îíäàí âÿ òàéôàñûíäàí áèð éàìàíëûã
áàø âåðìÿìèøñÿ, î çàìàí àüñàããàëëàð îíóí áó êÿíäèí ãûçûíà åâëÿíìÿ-
ñèíÿ âÿ êÿíäèí âÿòÿíäàøû ñàéûëìàñûíà èúàçÿ âåðÿðëÿð.
Îüëàíëàð äà áóíóí êèìèäèð. Ùÿðýàù îüëàí áàøãà éåðäÿí áèð ãûç
ñåâèá êÿíäÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðñÿ, àüñàããàëëàð ãûçûí íàìóñëó âÿ òÿðáèéÿëè
áèð ãûç îëìàñûíû éîõëàäûãäàí ñîíðà áó êÿíäèí úÿìèééÿòèíÿ äàõèë îëìà-
ñûíà èúàçÿ âåðÿðëÿð.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí åëèìèçèí àäÿòèíè ïîçóá ãûçûìû ÿëàùÿçðÿòÿ âÿäÿ
âåðÿ áèëìÿðÿì. Î çàìàí êÿíääÿ âÿòÿíäàøëûã ùöãóãóíó èòèðìèø îëàúà-
üàì. Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, ÿëàùÿçðÿò ìÿíèì þìðöìöí ñîíëàðûíäà áÿä-
áÿõò îëìàüûìà ðàçû îëìàç.
Àòàáÿé äÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Îíóí ýþðöá âÿ åøèòäèêëÿðèíèí
éàøàäûüû äöíéàäà äåéèë, ýþçÿýþðöíìÿç áàøãà áèð àëÿìäÿ éàðàíäûüûíû
çÿíí åòäè. Î áó õàëã èëÿ äàùà àðòûã ìàðàãëàíäû âÿ þéðÿíìÿê èñòÿéÿðÿê
ñîðóøäó:
— Ñèçèí óøàãëàðûíûç òÿùñèëèíè êèìäÿí àëûð? Êÿíäèíèçäÿ íå÷ÿ íÿôÿð ðó-
ùàíè âàðäûð?
— Áèçèì êÿíäèìèçäÿ ðóùàíè òàïûëìàç; ÷öíêè îíëàðà åùòèéàú éîõäóð,
îíëàðûí äåéÿúÿéè ñþçö áèð êÿðÿ ãÿäèì áàáàëàðûìûç áèçÿ äåìèøäèð. Áèçäÿ
ýöíàù åäÿíëÿð äÿ éîõäóð êè, îíëàðû úÿùÿííÿì ÿçàáûíäàí ãîðóìàã
ëàçûì ýÿëñèí. Ùÿðýàù äîüðóäàí äà áåùèøò âàðäûðñà, áèç îíäàí ìÿùðóì
îëìàéàúàüûã, ÷öíêè è÷èìèçäÿ ýöíàù åäÿí àäàìëàð ÷îõ àç òàïûëàð.
333

Àòàáÿé áóíëàðûí ìöñÿëìàí îëìàëàðû áàðÿñèíäÿ øöáùÿëÿíäè. Áóíà
ýþðÿ äÿ ñóàë âåðäè:
— Äèí ìÿñÿëÿëÿðè ö÷öí áàøûíûç êèìÿ áàüëûäûð?
— Áèç äèí úÿùÿòäÿí àíúàã ãàðäàøëûüû òàíûéûðûã. Áó áàðÿäÿ ÿõëàã òÿð-
áèéÿìèçè ßõè Ôÿððóõ1 Çÿíúàíè ùÿçðÿòëÿðèíäÿí àëûðûã.
— Ñèç ìöñÿëìàí äåéèëìèñèíèç?
— Áèçèì õàëãûìûçûí è÷ÿðèñèíäÿ äèí àíúàã ÿõëàãäàí èáàðÿòäèð. ßõëàã
äÿðñèíèí ÿñàñû èñÿ ßõè Ôÿððóõ ýþñòÿðÿí ãàðäàøëûã éîëóíäàí èáàðÿòäèð.
Áèçèì áöòöí äèããÿòèìèç äöíéà èøëÿðèíÿäèð. Ñÿíÿò, ìóñèãè, øåèð, òÿìèçëèê,
ñÿäàãÿò, äîüðóëóã ÿí ñåâäèéèìèç èøëÿðäÿíäèð.
Àòàáÿé éåíÿ äÿ áóíëàðûí íÿ äèí âÿ íÿ ÿãèäÿäÿ îëäóãëàðûíû òÿéèí åäÿ
áèëìÿäè. Ëàêèí áó úÿùÿò îíóí ìÿãñÿäèíÿ ìàíåÿ òþðÿäÿ áèëÿúÿê úÿùÿò-
ëÿðäÿí äåéèëäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î, ñþùáÿòè éåíÿ äÿ Ýþçÿë ìÿñÿëÿñèíèí
öçÿðèíÿ ÷ÿêèá äåäè:
— Áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè, ìÿíèì ñèçèí àèëÿíèçè øÿðÿôëÿíäèðìÿê ìÿãñÿä-
ëÿðèìÿ áèð ìàíåÿ òþðÿòìÿéè áàúàðìàç. Ìÿí ñèçèí ùÿéàòûíûçëà ìàðàãëà-
íûðàì, áóíà ýþðÿ äÿ èúàçÿ âåðèí ìÿí äÿ áó ùÿéàòäà ñèçèíëÿ áÿðàáÿð èø-
òèðàê åäèì.
Úàíïîëàä éåíÿ äÿ Àòàáÿéèí àðçóëàðûíäàí áîéóí ãà÷ûðìàã ìÿãñÿ-
äèëÿ äåäè:
— Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, ÿëàùÿçðÿò ãûçûí õàñèééÿòè èëÿ òàíûø îëóðñà, þç
ôèêðèíäÿí äàøûíàð. Äîüðóäóð, ãûç ýþçÿëäèð. Ëàêèí îíóíëà áèð àèëÿ äöçÿë-
äèá éàøàìàã ìöìêöí äåéèë. Î ùå÷ áèð çàìàí êèøèéÿ èòàÿò åòìÿç. Äîü-
ðóäóð, ãûçäûð, ëàêèí êèøèëèê èääèàñûíäàäûð. Ïåøÿñè àò ìèíìÿê, ãûëûíú, íèçÿ
îéíàòìàã, îõ àòìàã, ìèçðàã èøëÿòìÿêäèð. Íÿäÿíñÿ, úÿìèééÿòèìèç îíà
ãàäûíëûãäàí òÿëÿá îëóíàúàã øÿêëè âåðÿ áèëìèð.
Çÿííèìúÿ, ãûçûí áóðäàí ýåòìÿñèíÿ êÿíäèìèçèí õàëãû äà ðàçû îëìàç;
÷öíêè áó ãûç ÿðñÿéÿ ýÿëÿíäÿí áÿðè áó êÿíäÿ áèð íÿôÿð äÿ îëñà îüðó àéàã
áàñà áèëìÿìèøäèð. Áó èýèä ãûçûí ñÿáÿáèíÿ áèçèì éàéëàüûìûçäàí áèð ãóçó
àïàðàí îëìàç. Áóíóí ö÷öí äÿ ÿëàùÿçðÿò ìÿíè ùÿáñÿ àëäûüû çàìàí î äåäè
êè, áó ùÿéÿòÿ àçÿðáàéúàíëû ýèðìÿç, áó åâÿ ýèðÿíëÿð éàáàí÷ûëàðäûð.
Àòàáÿéèí ìàðàüû äàùà äà àðòäû âÿ ãÿëáèíäÿ:
“Áåëÿ áèð ãûçû ÿëäÿ åòìÿê çÿíýèí áèð ìÿìëÿêÿò ÿëäÿ åòìÿêäÿí äàùà
ãèéìÿòëèäèð”, — äåäè.
Úàíïîëàä äà, Àòàáÿéèí þçö äÿ îòóðóá äöøöíöðäöëÿð.
_________________
1
ß õ è Ô ÿ ð ð ó õ áþéöê øàèð Íèçàìè èëÿ ìöàñèðäèð. Î ìÿøùóð áèð òÿðèãÿò ðÿùáÿðèäèð.
Îíóí áàøãà áèð àäû âàðäûð. ßõè ñþçö ãàðäàø äåìÿêäèð. Ôÿððóõ èñÿ îíóí äàøûäûüû òÿðèãÿ-
òèí àäûäûð. Áàáÿêèí éîëóíó äàâàì åòäèðÿíëÿðÿ “ôÿððóõèééÿ òÿðèãÿòèíè äàøûéàíëàð” àäû âå-
ðèëèðäè. ×öíêè Áàáÿêèí ëÿãÿáè “Áàáÿê-Ôÿððóõ” èäè (“Àòÿøýÿäÿéè” Ëöòôÿëè áÿé Àçÿð).
334

Àòàáÿé ãÿëáèíäÿ äåéèðäè êè: “ßñàñû ÷öðöìöø õÿëèôÿ èëÿ ãîùóì îë-
ìàãäàíñà, ýþçÿë, èýèä, äèëëè, ìÿðèôÿòëè áèð êÿíäëè ãûçûíà åâëÿíìÿê äàùà
éàõøûäûð. Áèð ùàëäà êè, ãûçûí äàéûñû äà Ôÿõðÿääèíäèð. Ìÿí îíóíëà ãîùóì
îëàíäàí ñîíðà Àðàí ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìèø îëàúàüàì”.
Àòàáÿé ÷îõ äöøöíúÿäÿí ñîíðà áèð äàùà Úàíïîëàäà ìöðàúèÿò åäèá äåäè:
— Ìÿí ñèçèí àäÿò âÿ ÿãèäÿíèçè ãÿëáÿí ñåâèðÿì. Ñèçèí ãûçûíûçû õîø-
áÿõò åäÿúÿéèìÿ àíä è÷èðÿì.
— Ìÿíèì ãûçûì îíñóç äà õîøáÿõòäèð. Ýþçÿëèí úàíûíà éàëàíäàí àíä
è÷ÿí ùÿð êÿñ îëóðñà îëñóí, áó êÿíääÿ éàøàéà áèëìÿç. Áèð êÿñè èíàíäûð-
ìàã ö÷öí àíúàã Ýþçÿëèí úàíûíà àíä è÷ìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí áèëìèðÿì,
Ýþçÿëèí þçö ùþêìäàðäàí áåëÿ áèð àíäû òÿëÿá åòäèìè?
— Áÿëè, Ýþçÿë þçö áó àíäû ìÿíäÿí òÿëÿá åòäè, ìÿí äÿ àíä è÷äèì.
— ßúÿáà, áþéöê ìÿìëÿêÿòèí ïàäøàùû, áó êè÷èê êÿíääÿ éàøàìàüà âÿ
áóðàíûí âÿòÿíäàøëûüûíà ýèðìÿéÿ ðàçû îëàúàãìû?!
— Ìÿí áó êÿíäèí âÿòÿíäàøû îëàíäàí ñîíðà êÿíä òàìàìèëÿ äÿéèøÿ-
úÿêäèð. Ìÿí ùÿð éåðÿ ýåòñÿì, éåíÿ äÿ áóðà ãàéûäàúàüàì. Ýþçÿëè áó
êÿíäèí ÿëèíäÿí àëìàìàüà ñþç âåðèðÿì âÿ îíóí úàíûíà àíä è÷èðÿì.
— Ìÿíèì åòèðàçûì éîõäóð, ìÿñÿëÿíè ãûçûí þçö âÿ àüñàããàëëàð ùÿëë
åòìÿëèäèð.
— Åëÿ èñÿ ñèç àüñàããàëëàðû ìÿíèì éàíûìà ÷àüûðûí. Ãîé îíëàð áóðà
ýÿëñèíëÿð, ìÿí îíëàðëà äàíûøàðàì, ñîíðà ãûçû äà ÷àüûðàðñûíûç. Çÿíí åäè-
ðÿì êè, ãûçûí ðàçûëûüû âàðäûð.
— Áèëìèðÿì ãûçà åâëÿíìÿê ö÷öí áèçèì àäÿòëÿðè ãÿáóë åäÿ áèëÿúÿê-
ñèíèçìè?
— Ãÿáóë åäÿúÿéÿì.
— Ãÿáóë åòñÿíèç áåëÿ, éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿéÿúÿêñèíèç. Ùÿðýàù ñèç áèð
êÿíäëè âÿ áèð ñàäÿ ðÿèééÿò îëñà èäèíèç, áÿëêÿ äÿ àäÿòè-øÿðòëÿðèìèçè éåðèíÿ
éåòèðÿ áèëÿðäèíèç. Øÿðòëÿðèìèçäÿí áèðèñè áóäóð êè, õàðèúäÿí áóðà åâëÿí-
ìÿê âÿ êÿíäèí âÿòÿíäàøëûüûíû ãÿáóë åòìÿê ö÷öí ýÿëÿí àäàì áèçèì ìö-
ãÿääÿñ ìèðàñà áåëÿ áèð àíä è÷ìÿëèäèð:
“Ìÿí àíä è÷èðÿì êè, íÿ ãÿäÿð þìðöì âÿ ùÿéàòûì âàðñà, äöíéàäà ùå÷
áèð êÿñ íÿ ÿëèìäÿí, íÿ äèëèìäÿí âÿ íÿ äÿ ôèêðèìäÿí èíúèìÿéÿúÿêäèð”.
ßúÿáà, ïàäøàù îëàí áèð àäàì áåëÿ áèð àíäà ÿìÿë åäÿ áèëÿðìè?
Àòàáÿé ùå÷ äÿ äöøöíìÿäÿí:
— Åäÿ áèëÿðÿì. Ìÿí þç íÿñëèìè áó íÿñëÿ úàëàìàã ö÷öí ùÿð áèð ÷ÿ-
òèíëèéÿ ãàòëàøà áèëÿðÿì, — äåäèêäÿ Úàíïîëàä äà:
— Íÿñëèìèç Àòàáÿéè ðàçû ñàëà áèëÿúÿê áèð íÿñèë äåéèëäèð. Áÿëêÿ äÿ ñèç
áèçèì êå÷ìèøèìèçè þéðÿíÿðêÿí áèçÿ íèôðÿò áÿñëÿéÿúÿêñèíèç.
335

— ßúÿáà, áó ãÿäÿð íÿúèá âÿ àëèúÿíàá àäàìëàðûí íÿñëèíÿ íèôðÿò áÿñ-
ëÿìÿê ö÷öí êèìÿ èúàçÿ âåðèðëÿð? Äàíûøûí, ìÿíäÿí ÷ÿêèíìÿéèí, ùÿð êÿñ
íÿ äèíäÿ îëóðñà îëñóí, éåíÿ äÿ ìÿíèì ðÿèééÿòèìäèð.
Úàíïîëàä ãîðõà-ãîðõà þç êÿíäèíèí âÿ íÿñèëëÿðèíèí êå÷ìèøè ùàããûí-
äà äàíûøìàüà áàøëàäû:
— Áèëìèðÿì, áó êÿíäèí øÿðãèíäÿêè äàüëà ÿëàùÿçðÿò ìÿøüóë îëìóøäóð-
ìó? Î äàüà ãÿäèìäÿí “×îáàí-Ãàéà” äàüû äåéèðëÿð. Áó äàü ñóëàðû, ÷ÿ-
ìÿíëÿðè, îòëàãëàðû âÿ áóëàãëàðû èëÿ ìÿøùóðäóð. Áÿëàãàíäàí Ãàðàáàüà
ýåäÿí êàðâàíëàð ùÿìèí áó äàüäàí àøûá ýåòìÿëèäèð. Éàõûí êÿíäëÿðèí ìàë-
ãàðàñû éàéû áàøà-áàø áóðàäà áÿñëÿíèðëÿð. Âàõòèëÿ áó äàüëàðäà Ãàéà àäëû áèð
÷îáàí ãîéóí îòàðàðìûø. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Ãàéà þç ãîéóíëàðûíû ñóâàðìàã
ö÷öí Íÿñèá ÷åøìÿñèíèí áàøûíà ýÿòèðäèéè çàìàí ÷åøìÿíèí éàõûíëûüûíäà áèð
àüëàìàã ñÿñè åøèäèð. Î ñÿñ Ãàéàíûí ôèêðèíè ìÿøüóë åäèð, ãîéóíëàðûíû áóðà-
õûá ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôè àõòàðûð âÿ î ùèññ åäèð êè, áó ñÿñ óøàã ñÿñèäèð.
Ãàéà ÷îáàí áó úöð ùàäèñÿëÿðÿ òåç-òåç òÿñàäöô åäÿðìèø; ÷öíêè åë
êþ÷äöéö çàìàí óøàãëàðûí êþ÷äÿí äöøöá ãàëìàñû ÷îõ äà òÿÿúúöáëö èø
äåéèëäè. Ãàéà áèð íå÷ÿ ñààò ýÿçÿíäÿí ñîíðà äàøëàðûí àðàñûíäà òÿìèç éîð-
üàíà áöðöíìöø áèð óøàã ãîéóëäóüóíó ýþðöð. ×îáàí óøàüû ýþòöðöðêÿí
ùÿð øåéè óíóäóð, ãîéóíëàðû ÷åøìÿíèí áàøûíäà áóðàõûá êàðâàíà éåòèøèá
óøàüû âåðìÿê ö÷öí òÿëÿñèð. Î, äàüäàí äöøöá ùÿìèí áó êÿíäèí éåðèíäÿ
îëàí äþðä åâëè áèíÿéÿ ýÿëèð, óøàüû ãàäûíûíà ýþñòÿðèð. Ãàäûíû óøàüû éîð-
üàíäàí à÷ûá áàõäûüû çàìàí, óøàüûí áåëèíÿ áàüëàíìûø ãûðìûçû áèð èïÿê
äÿñìàë âÿ äÿñìàëûí è÷ÿðèñèíäÿ áèð ãÿäÿð ãûçûë, áèð ÷îõ äà ãèéìÿòëè äàø-
ëàð îëäóüóíó ýþðöðëÿð. Ãàéà áó ãûçûëëàðû âÿ äàø-ãàøû ýþðäöéö çàìàí
óøàüû êàðâàíà éåòèðìÿê ôèêðèíäÿí äàøûíûð. Ãûçûëëàðû âÿ ãèéìÿòëè äàøëàðû,
ùÿòòà äÿñìàëäà îëàí éàçûëû áèð êàüûçû ùàìàí èïÿê äÿñìàëà áàüëàéûá áà-
ëàúà áèð ãóòóäà ýèçëÿäèðëÿð.
Îíëàð áó ñèððè áèð êèìñÿéÿ áèëäèðìÿìÿê ö÷öí êàüûçû äà ùå÷ áèð êÿñÿ
îõóòìàã èñòÿìèðëÿð. Îíëàð óøàüûí àäûíû Úàíïîëàä ãîéóá áÿñëÿéèðëÿð.
Óøàã îí ñÿêêèç éàøûíà ÷àòäûüû çàìàí þç Ýþçÿë àäûíäà ãûçëàðûíû äà
Úàíïîëàäà âåðèðëÿð.
Èëëÿð óçóíó îüëàíëà ãûç ãîúàëìûø ÷îáàíû ÿâÿç åäèá äàüëàðäà ãîéóí
îòàðûðëàð. Îíëàðûí áèð íå÷ÿ óøàãëàðû äà îëóð. Ãàéà ÷îáàíûí éàøàäûüû êè÷èê
áèíÿ áþéöìÿéÿ áàøëàéûá áèð êÿíä øÿêëèíÿ äöøöð.
Ãàéà þëöð. Úàíïîëàòëà Ýþçÿë, ýþçÿë áèð ùÿéàò äöçÿëäèá éàøàìàüà
áàøëàéûðëàð.
Ýöíöí áèðèíäÿ àõøàì÷àüû Úàíïîëàäûí ãàïûñû âóðóëóð. Úàíïîëàä ãà-
ïûíû à÷äûüû çàìàí áåëè áöêöëìöø âÿ òöêëÿðè àüàðìûø áèð ãîúà è÷ÿðè ýèðèð. Î:
336

— Ãîíàã èñòÿéèðñèíèçìè? — äåéÿ ñîðóøäóãäà Úàíïîëàä âÿ Ýþçÿë îíó
÷îõ ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åäèðëÿð.
Ãîúà îíëàðûí åâèíäÿ áèð íå÷ÿ âàõò éàøàéûð. Úàíïîëàò âÿ ýÿíú ãàäûíû
ãîúàíû þç àòàëàðû êèìè ñåâìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Íÿùàéÿò, ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ
ãîúà îíëàðûí àòàñûíäàí, àíàñûíäàí äàíûøûð âÿ àòàëàðûíûí þç ñàüëûüûíäà íÿ
èøëÿ ìÿøüóë îëäóüóíó ñîðóøóð. Úàíïîëàä äåéèð êè, ìÿíèì àòàì Ãàéà
àäëû áèð ÷îáàí èìèø. Î ìÿíè áÿñëÿìèø âÿ áó áîéà ÷àòäûðìûøäûð. Ëàêèí
ùÿãèãè àòàì ìÿëóì äåéèë, Ãàéà ÷îáàí ìÿíè äàüäàí òàïûá áþéöòìöøäöð.
Ãàäûíûì Ýþçÿë äÿ ùàìàí Ãàéà ÷îáàíûí ãûçûäûð.
Íàìÿëóì ãîúà áó ñþùáÿòäÿí ñîíðà áèð àç äöøöíÿðÿê:
— Ñÿí þç àòàíûí êèì îëäóüóíó áèëìÿê èñòÿéèðñÿíìè? — äåäèêäÿ,
Úàíïîëàä äèããÿòëÿ ãîúàíûí öçöíÿ áàõûð, “éÿãèí êè, ãîúà ìÿíèì àòàì-
äûð” — äåéÿ ãÿëáèíäÿ áèð ùÿéÿúàí áàøëàéûð âÿ ãîúàéà ñóàë âåðèð:
— Ñþéëÿ, ãîúà, ñÿí ìÿíèì àòàììûñàí?
— Éîõ, ìÿí ñÿíèí àòàí äåéèëÿì, ëàêèí àòàíûí êèì îëäóüóíó áèëèðÿì.
Ëàêèí ÷îáàíäàí ñèçÿ ãàëàí ìèðàñû ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðñÿí, àòàíûí êèì
îëäóüóíó ñÿíÿ äåéÿ áèëÿðÿì.
— Î ìèðàñäàí õÿáÿðèì éîõäóð.
— Àõòàðìàã ëàçûìäûð.
Íàìÿëóì ãîúàíûí áó ñþçöíäÿí ñîíðà Úàíïîëàä ùÿð éåðè àõòàðûð.
Íÿùàéÿò, îäóíëàðûí àëòûíäàí áèð ãóòó ÷ûõàðûá ýÿòèðèð. Ãîúà ãóòóíó à÷ûá
ÿââÿëúÿ êàüûçû Úàíïîëàäà îõóéóð âÿ ñîíðà äà ãèéìÿòëè øåéëÿðè îíà ãàé-
òàðûá äåéèð êè, áóíëàðû éàõøû ñàõëàéûí. Áóíëàð ýÿëÿúÿê ö÷öí ìöãÿääÿñ
áèð ìèðàñäûð.
Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà, ãîúà áèð íå÷ÿ àé îðàäà ãàëûá Ýþçÿëÿ âÿ Úàí-
ïîëàäà äÿðñ âåðèá éàçû þéðÿäèð âÿ îíëàðûí àòàñûíûí éîëóíó âÿ ãîéäóüó
ãàíóíëàðû íÿ êè âàð îíëàðà âÿ óøàãëàðûíà òàíûäûð. Ãîúà áó âÿçèôÿíè áèòè-
ðÿíäÿí ñîíðà Úàíïîëàä âÿ ãàäûíû åâäÿ îëìàäûüû çàìàí áèðäÿí-áèðÿ éîõ
îëóð. Ùàíñû òÿðÿôÿ ýåòäèéè ìÿëóì îëìóð.
Úàíïîëàä áó ùåêàéÿíè Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ äàíûøàíäàí ñîíðà áèð
äàùà ÿëàâÿ åäèð:
— Ùàìàí ìèðàñ íÿñèëäÿí-íÿñëÿ, àòàäàí îüóëà êå÷ÿ-êå÷ÿ, íÿùàéÿò,
ìÿíèì àòàìûí ÿëèíÿ ÷àòûáäûð. Ùàçûðäà ñèçèí áÿéÿíäèéèíèç Ýþçÿë ãûç
ùàìàí ÷îáàíûí ãûçû Ýþçÿëèí àäûíû äàøûéàí ãûçäûð. Ùöçóðóíóçäà îòóðàí
Úàíïîëàä èñÿ ùàìàí Ãàéà ÷îáàíûí äàüäàí òàïäûüû Úàíïîëàäûí íÿâÿñèäèð.
Àòàáÿé áó ñþçëÿðè åøèòäèéè çàìàí ãîúàíûí îíà íàüûë äåäèéèíè çÿíí åòäè
âÿ îíóí äåäèêëÿðèíèí äîüðó îëóá-îëìàäûüûíû éîõëàìàã ö÷öí ñîðóøäó:
— Ùàçûðäà ùàìàí ìöãÿääÿñ äåäèéèí ìèðàñ ùàðàäàäûð?
— Áèçèì êÿíäèìèçäÿäèð.
337

— Îíëàðû ìÿíÿ ýþñòÿðÿ áèëÿðñèíèçìè?
— Ìÿíèì èõòèéàðûìäà äåéèë.
— Êèìèí èõòèéàðûíäàäûð?
— Êÿíäèí àüñàããàëëàðûíûí ÿëèíäÿäèð. ×öíêè áó øåéëÿð êÿíääÿ éàøà-
éàí õàëãûí áàáàëàðûíà ìÿõñóñäóð. Îíóí ö÷öí àüñàããàëëàðûí èõòèéàðûíäà
îëìàëûäûð.
— Ýåäèá àüñàããàëëàðû ìÿíèì éàíûìà ÷àüûð. Îíëàð ùàìàí ìèðàñû
ìÿíÿ ýþñòÿðìÿê ö÷öí ýÿòèðñèíëÿð. Ùÿì äÿ îíëàð ö÷öí ãûçûíûç Ýþçÿëèí
ìÿñÿëÿñèíè äàíûøûí. Èíäè êè, èõòèéàð àüñàããàëëàðäàäûð, ãîé îíëàð áó ìÿ-
ñÿëÿíè äÿ ùÿëë åòñèíëÿð.
Úàíïîëàä áàø ÿéèá ýåòäè. Àòàáÿé èñÿ ùÿð ôèêðè áóðàõûá, àíúàã áó
ìÿñÿëÿ ÿòðàôûíäà äöøöíöðäö. Î, Ýÿíúÿ öñòöíÿ ùöúóì åòìÿê êèìè ãîð-
õóëó âÿ ÷ÿòèí áèð ùàäèñÿíè òàìàìèëÿ õàòûðûíäàí ÷ûõàðìûøäû. Î þç ãÿë-
áèíäÿ áó ùàäèñÿíè òàðèõè áèð êÿøôèééàò ùåñàá åäÿðÿê àõûðà ãÿäÿð ÷àëûø-
ìàã âÿ éàçûëû êàüûçû îõóìàã èñòÿéèðäè. Éàðûì ñààò êå÷ÿíäÿí ñîíðà
Úàíïîëàä è÷ÿðè ýèðäè:
— ßëàùÿçðÿò, àüñàããàëëàð ùöçóðóíóçà ýÿëìèøäèð, — äåéÿðêÿí Àòàáÿé
ñåâèíäè âÿ:
— Ãîé è÷ÿðè áóéóðñóíëàð, — äåäè.
Àòàáÿéèí ôèêðèíúÿ, àüñàããàëëàð õàðèãöëàäÿ áèð ãèéàôÿòÿ ìàëèê îëàí
øÿõñèééÿòëÿð èäè. Ëàêèí áèð àçäàí ñîíðà àäè êÿíäëè ïàëòàðûíäà äþðä íÿôÿð
ãîúà è÷ÿðè ýèðäè âÿ ñàëàì âåðèá àéàã öñòöíäÿ äóðäóëàð. Àòàáÿé îíëàðûí
ñàëàìëàðûíû àëûá îòóðìàëàðû ö÷öí éåð ýþñòÿðäè:
— ßéëÿøèí, ìþùòÿðÿì àüñàããàëëàð, — äåäè. Ãîúàëàð îòóðäóëàð, èïÿê
áàüëûéà áöêäöêëÿðè ãóòóíó Àòàáÿéèí ãàðøûñûíäà éåðÿ ãîéäóëàð. Áþéöê
àüñàããàë èïÿê áàüëûäàí ãóòóíó ÷ûõàðäûüû çàìàí:
— Ãóòó, Ãàéà ÷îáàíûí þç ÿëè èëÿ ãàéûðûëìûø ãóòóäóð, — äåäè, ÿëèíè
óçàäûá ãóòóíó à÷äû âÿ ãûðìûçû èïÿê äÿñìàëû îðàäàí ÷ûõàðòäû, îðàäàêû ãû-
çûëëàðû, ãèéìÿòëè äàøëàðû ýþñòÿðäè, ñîíðà äÿðè öñòöíÿ éàçûëìûø ìÿêòóáó
Àòàáÿéÿ âåðäè.
Àòàáÿé éàçûëû äÿðè ïàð÷àñûíû àëûá öñòöíäÿêèëÿðè îõóäó:
“Åé áó êþðïÿéÿ ñàùèáëèê åäÿí èíñàí! Õÿëèôÿ áó óøàüûí àòàñûíû âÿ
áöòöí íÿñëèíè ìÿùâ åòäè. Ùàçûðäà ãÿòë åäèëìÿê ö÷öí õÿëèôÿíèí àäàìëàðû
ñîí ãàôèëÿíè Áàüäàäà ñöðìÿêäÿäèð.
Áþéöê áèð íÿñëè äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí áó êþðïÿíè äàüäà áóðàõûá
ýåòäèê. Úàíàâàðëàðûí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàã èñòÿäèê. Øöáùÿ éîõäóð êè,
êþðïÿ éà úàíàâàð àüçûíà äöøÿúÿê, éàèíêè áèð èíñàí òÿðÿôèíäÿí òàïûëûá
338

áÿñëÿíÿúÿêäèð. Óøàüûí éàíûíäà ãîéóëàí ãûçûë âÿ úàâàùèðëÿðè õÿðúëÿéèá
áó óøàüû áþéöäöí. Áó êþðïÿ, Áàáÿêèí ñîí éàäèýàðû âÿ ñîí óøàüûäûð”.
Àòàáÿé êàüûçû îõóéàíäàí ñîíðà ãûçûëëàðà âÿ ãèéìÿòëè äàøëàðà íÿçÿð
ñàëäû. Ñèêêÿëÿðèí õÿëèôÿ Ìÿìóí âÿ õÿëèôÿ Ìþòÿñèìèí âàõòûíäà âóðóëàí
ñèêêÿëÿð îëäóüó ìÿëóì îëäó.
Àòàáÿé éàçûëû äÿðèíè, ãûçûëëàðû âÿ ãèéìÿòëè äàøëàðû èïÿê äÿñìàëà
ãîéóá àüñàããàëà ãàéòàðûá:
— Àïàðûá ñàõëàéûí, ãèéìÿòëè âÿ òàðèõè áèð ìèðàñäûð, — äåäè.
Àüñàããàë øåéëÿðè ãóòóéà ãîéóá ãóðòàðàíäàí ñîíðà Àòàáÿé ÿñèë
ìÿãñÿäèíÿ êå÷ÿðÿê:
— Ìÿí ñèçè èêèíúè áèð ìÿãñÿä ö÷öí áóðà ÷àüûðìûøäûì. Î ìÿãñÿä,
ìÿíèì áó íÿúèá âÿ áó òàðèõè àèëÿ èëÿ ãîùóì îëìàã ìÿãñÿäèìäÿí èáà-
ðÿòäèð. Ìÿí áó áàðÿäÿ ãûçûí þçö âÿ àòàñèëÿ äàíûøìûøàì. Éåðëè àäÿòëÿðÿ
ýþðÿ áó èçäèâàúûí èúàçÿñè ñèç àüñàããàëëàðäàí àñûëûäûð, — äåäèêäÿ, àüñàã-
ãàëëàðäàí áèðè àéàüà ãàëõûá áàø åíäèðèá äàíûøäû:
— Ùþêìäàð úàíûìûçûí, ìàëûìûçûí ñàùèáèäèð, ëàêèí î áèçèì àòà-áàáà
àäÿòëÿðèìèçÿ òîõóíìàìàëûäûð. Áèçèì áàøãà éåðäÿí ãûç àëìàüà èõòèéàðû-
ìûç âàðäûð. Áàøãàñûíûí äà ýÿëèá éåðëèìèç îëìàñûíà èíàíäûüûìûç çàìàí
ãûç âåðÿ áèëÿðèê. Êÿíäèìèç ùå÷ áèð çàìàí Ýþçÿëèí áóðàäàí ÷ûõàðûëìà-
ñûíà ðàçû îëà áèëìÿç, áó ìöìêöí äåéèë.
Àòàáÿé Úàíïîëàäà äåäèêëÿðèíè òÿêðàð åäÿðÿê äåäè:
— Ìÿí Ýþçÿëèí úàíûíà àíä è÷ìèøÿì, î àíäû ùå÷ âàõò ñûíäûðìàéàúà-
üàì. Ìÿí Ýþçÿëè áó êÿíääÿí ùå÷ áèð òÿðÿôÿ àïàðìàéàúàüàì. Áó áà-
ðÿäÿ îíà ñþç âåðèðÿì. Êÿáèí êàüûçûíäà äà áóíó ãåéä åäÿ áèëÿðñèíèç.
Àüñàããàë ýöëöìñÿéÿðÿê Àòàáÿéÿ úàâàá âåðäè:
— Àòàáÿé áèëìÿëèäèð êè, áèçäÿ êÿáèí ãàíóíó éîõäóð. Åâëÿíÿíëÿðäÿí
ãûç áó ìöãÿääÿñ ìèðàñà, êèøè èñÿ ãûçûí úàíûíà àíä è÷ìÿëèäèð. Âåðèëÿí
àíäû ñûíäûðìàã èñÿ áîøàíûá âÿ áîøàìàã äåìÿêäèð. Ùÿðýàù áó øÿðòëÿð
ãûçûí âÿ îüëàíûí òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíóáäóðñà, àüñàããàëëàðûí åòèðàçû
éîõäóð. Èíäè ãûçûí áóðà ÷àüûðûëìàñû âÿ àòàñûíí ðàçûëûã âåðìÿñè ëàçûìäûð.
Úàíïîëàä ðàçûëûã âåðäè, ãûçûí äàëûíúà àäàì ýþíäÿðèëäè. Èéèðìè äÿãè-
ãÿäÿí ñîíðà áàøûíäàí àéàüûíà ãÿäÿð àü èïÿêëÿðÿ áöðöíìöø áèð ãûç áà-
øûíû ÿéèá ãàïûäàí îòàüà äàõèë îëäó âÿ òÿçèì åäèá îòàüûí áèð òÿðÿôèíäÿ
äàéàíäû.
Àüñàããàë Ýþçÿëÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê:
— Ñÿí áó áàøãà éåðëèíèí Úàíïîëàä êÿíäèíèí âÿòÿíäàøû îëìàñûíà ðà-
çûñàíìû? — äåäèêäÿ Ýþçÿë áàøûíû ãàëäûðûá úàâàá âåðäè:
— Åëèí àäÿòèíèí ìöùàôèçÿ åäèëìÿñè øÿðòèëÿ ðàçûéàì.
339

Àüñàããàë Àòàáÿéÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê äåäè:
— ßëàùÿçðÿò Àòàáÿé çÿùìÿò ÷ÿêèá ãûçûí éàíûíäà äóðìàëûäûð.
Àòàáÿé ãàëõûá Ýþçÿëèí éàíûíäà äóðäó, àüñàããàëûí âåðäèéè òÿëèì
öçðÿ àíä è÷äè:
— Éåðëè àäÿòÿ õÿéàíÿò åòìÿéÿúÿéÿì. Ýþçÿëÿ âåðäèéèì âÿäÿëÿðÿ
âÿôà åäÿúÿéÿì. Áóíóí ö÷öí äÿ Ýþçÿëèí úàíûíà àíä è÷èðÿì!
Àòàáÿé áó àíäû âåðÿíäÿí ñîíðà Ýþçÿë äÿ òàðèõè ìèðàñ ñàõëàíàí ãó-
òóíóí éàíûíà ýÿëÿðÿê éåðÿ îòóðäó âÿ:
— ßðèì ìÿíÿ âåðäèéè àíäû ñûíäûðìàéûíúà îíäàí öç ÷åâèðìÿìÿê âÿ
îíà õÿéàíÿò åòìÿìÿê ö÷öí áó áþéöê ìèðàñà àíä è÷èðÿì! — äåäè âÿ
éåíÿ äÿ ãàëõûá ýåðè ÷ÿêèëäè, Àòàáÿéèí éàíûíäà äóðóá àüñàããàëûí úàâà-
áûíû ýþçëÿäè. Àüñàããàë òàðèõè ìèðàñ ñàõëàíàí ãóòóäàí áèð êèòàá ÷ûõàðûá
áèð ñÿùèôÿéÿ ãûçûí, áàøãà áèð ñÿùèôÿéÿ äÿ Àòàáÿéèí âåðäèêëÿðè àíäû éà-
çàðàã äåäè:
— Èçäèâàúûíûçûí òàðèõèíè áó ñÿùèôÿëÿðÿ éàçäûì. ×àëûøûí êè, áó òàðèõèí
àëòûíäàí áîøàíìàüûíûçûí òàðèõè éàçûëìàñûí.
Ýþçÿë:
— Àíäûìû ñûíäûðìàìàüà ñþç âåðèðÿì! — äåäèêäÿ, Àòàáÿé äÿ áóíó
òÿêðàð åòäè. Àüñàããàëëàðûí äþðäö äÿ áèðäÿí:
— Ìöáàðÿê îëñóí! — äåéÿðêÿí Ýþçÿë ÿëèíè Àòàáÿéèí ÿëèíÿ óçàòäû.
Àòàáÿé îíóí ÿëèíè ÿëèíÿ àëûá äóðäó. Íÿ îëàúàüûíäàí õÿáÿðè éîõ èäè.
Éàëíûç Ýþçÿë äîäàãëàðûíû îíóí äîäàãëàðûíà óçàäûá þïÿíäÿí ñîíðà, åëèí
áåëÿ áèð àäÿòè äÿ îëäóüóíó àíëàäû.
Àüñàããàëëàð ãàëõûá ýåòìÿê èñòÿðêÿí Àòàáÿé êàòèáè ÷àüûðûá ùÿð áèðè-
ñèíÿ éöç ãûçûë âåðìÿñèíè ÿìð åòäè. Àüñàããàëëàð èñÿ áó ìöêàôàòà ãàðøû
òÿøÿêêöð åäÿðÿê:
— ßëàùÿçðÿòèí þìðö óçóí îëñóí, ëàêèí áèçäÿ ïóë àëìàã àäÿòëÿðè
éîõäóð, — äåäèëÿð.
Àòàáÿé êàòèáèíÿ òîé ùàçûðëûüû ýþðìÿê ö÷öí ÿìð âåðäèéè çàìàí
Úàíïîëàä äà:
— ßëàùÿçðÿò, ùÿð øåé áóðàäà ãóðòàðäû, áèçäÿ òîé àäÿòè éîõäóð, —
äåéÿ îòàãäàí ÷ûõäû.
ÀÍÄ
Àòàáÿé áèð àé áåø ýöí Úàíïîëàä êÿíäèíäÿ âàõò êå÷èðäèêäÿí ñîíðà
ïàéûç éàüûøëàðû ñàêèò îëìóøäó. Àòàáÿé áèð àõøàì éåíÿ äÿ àðàíëûëàðäàí
ìÿêòóá àëäû.
340

Ìÿêòóáäà éåíÿ äÿ àðàíëûëàð Àòàáÿéèí Ùÿìÿäàíà ãàéûòìàñûíû âÿ
Àðàíà ùàêèì ýþíäÿðìÿñèíè, íàùàã ãàíëàðûí òþêöëìÿñèíÿ èìêàí âåðèë-
ìÿìÿñèíè òÿêëèô åäèðäèëÿð. Ýþçÿë áó òÿêëèôäÿí ñåâèíäè. Î, Àòàáÿéèí
àðàíëûëàðà ãàðøû ìöùàðèáÿ à÷ìàéàúàüûíà èíàíäû.
Àòàáÿé ùÿãèãÿòÿí àðàíëûëàðà ãàðøû ìöùàðèáÿ à÷ìàäû. Àðàíëûëàð èëÿ
äîñòëóã, ãàðäàøëûã ÿëàãÿñè éàðàòìàã, ñöëù áÿðïà åòìÿê ö÷öí ãîøóíó äö-
øÿðýÿëÿðäÿ éåðëÿøäèðèá àç áèð ãöââÿ èëÿ Íèçàìèíèí àéàüûíà ýåòìÿëè îëäó.
Àòàáÿé áàøûíäàêû àòëûëàðû èëÿ Ýÿíúÿéÿ ùÿðÿêÿò åòìÿçäÿí ÿââÿë Ýþ-
çÿëèí äîäàãëàðûíäàí þïöá âèäàëàøàðêÿí, Ýþçÿë îíà àíä è÷äèéèíè õàòûðëà-
äàðàã äåäè:
— Ñÿí àíä è÷äèéèíè óíóòìà. Ìàäàì êè, àðàíëûëàð ñöëù èñòÿéèð, ñÿí îí-
ëàðà ãàðøû ìöùàðèáÿ à÷ìà.
Àòàáÿé îíóí ñà÷ëàðûíû îõøàéûá:
— Ìÿí ìöùàðèáÿéÿ ýåòìèðÿì, îðàäà ñöëù âÿ ÿìíèééÿòè áÿðïà åòìÿê
ö÷öí ýåäèðÿì, — äåäè.
Ýþçÿë èñÿ úàâàáûíäà:
— Ìÿí áóíà èíàíûðàì, — äåäè. — Àììà áóíóíëà áåëÿ, ìÿí ñÿíÿ áèð
øåéè äÿ õàòûðëàòìàã èñòÿéèðÿì. Àðàíëûëàðûí ýþíäÿðäèêëÿðè ìÿêòóáóí ñîí
úöìëÿñèíè õàòûðëà! Îíëàð éàçìûøäûëàð: “Àòàáÿé Àðàíûí öñòöíÿ îðäó âÿ
ãûëûíú èëÿ ýÿëÿðñÿ, áèç äÿ îíó îðäó âÿ ãûëûíú èëÿ ãàðøûëàéàúàüûã”.
— Ìÿí åëÿ äöøöíöðÿì êè, îíëàð áó úöðÿòè åäÿ áèëìÿçëÿð.
— Ìÿí äÿ åëÿ äöøöíöðÿì êè, íÿ Ôÿõðÿääèí, íÿ äÿ îíóí éîëäàøëàðû
ÿë-àéàãëàðûíû áîø ãîéóá äåìÿéÿúÿêëÿð êè, “Ýÿë áèçè þëäöð”. Áó îëìàç!
Àòàáÿé, éàõøû äöøöí, ÿýÿð ñÿí îíëàðû òÿñëèì åòìÿê ö÷öí ýåäèðñÿíñÿ,
îíëàð ñÿíÿ òÿñëèì ÿâÿçèíÿ ãûëûíúëàðûíû âÿ íèçÿëÿðèíè óçàäàúàãëàð. Îíëàð
òÿê äåéèë, îíëàðûí àðõàñûíäà áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí äóðóð.
Àòàáÿé Ýþçÿëè èíàíäûðûá éîëà äöøäö.
Àòàáÿé Ýÿíúÿäÿ Íèçàìèíè éàíûíà ÷àüûðûá àðàíëûëàð èëÿ ÿáÿäè ñöëù âÿ
ãàðäàøëûã ÿëàãÿñèíè áÿðïà åòìÿê ö÷öí òÿäáèðëÿð òþêäö. Èøëÿð äöçÿëÿíäÿí
âÿ þëêÿäÿ àñàéèøè áÿðïà åäÿíäÿí ñîíðà ãîøóíà ýåðè ÷ÿêèëìÿê ö÷öí ÿìð
âåðèá þëêÿíè ñÿéàùÿòÿ ÷ûõäû.
***
Àòàáÿé Ãûçûë Àðñëàíûí ýþíýÿðäèéè ìÿêòóáà ýþðÿ Ùÿìÿäàíà ùÿðÿ-
êÿò åòìÿëè èäè. Î, ãàäûíû Ýþçÿëèí ÿêèç äîüäóüóíó åøèòìèøäè, áóíà ýþðÿ
äÿ éîë öñòöíäÿ Úàíïîëàä êÿíäèíÿ éàíàøìàã âÿ óøàãëàðûíû ýþðìÿê, Ýþ-
çÿëèí ñåâèìëè ÿëëÿðèíäÿí þïìÿéÿ òÿëÿñäè.
341

Ýöíîðòàäàí áèð àç êå÷ìèø Àòàáÿéèí õàñà àëàéû Úàíïîëàä êÿíäèíèí
ãàáàüûíäàí êå÷èðäè. Àòàáÿé þç àäàìëàðû èëÿ áÿðàáÿð äÿñòÿäÿí àéðûëûá àò-
ëàðûíû êÿíäÿ ñöðäöëÿð.
Êÿíäèí ýÿíúëÿðè, ýÿëèí âÿ ãûçëàðû Àòàáÿéè ýþðÿí êèìè Úàíïîëàä êè-
øèíèí åâèíÿ òÿðÿô ãà÷ûá ãûøãûðäûëàð:
— Ïàäøàù ýÿëäè! Ïàäøàù ýÿëäè!
Ñÿñÿ, Úàíïîëàä âÿ îíóí ãîíøóëàðû êö÷ÿéÿ ÷ûõäûëàð.
Áó àíäà Àòàáÿé þç àäàìëàðû èëÿ Úàíïîëàäûí ãàïûñûíäà äàéàíäû.
Äÿðùàë, Ýþçÿë ùÿéÿòÿ ÷ûõäû. Ùÿéÿòÿ éûüûøàí àäàìëàð àòëàðû òóòäóëàð.
Ùÿéÿòäÿ áàøãà àòëàð äà âàð èäè. Àòàáÿé áó àòëàðûí êèìèí îëäóüóíà
ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá ãîíàã îòàüûíà äàõèë îëäó.
Ýþçÿë âÿ êÿíäèí àüñàããàëëàðû þç àíäûíà ñàäèã ãàëäûüûíà ýþðÿ Àòà-
áÿéè àëãûøëàäûëàð. Áó ñþçäÿí ñîíðà ñöôðÿ à÷ûëäû. Ñöôðÿíèí öñòöíÿ ñÿðèí
øÿðáÿò, òîéóã ãûçàðòìàñû äöçöëäö, ìåéâÿëÿð âÿ ÿëâàí éåìÿêëÿð ãîéóë-
äó.
Ñöôðÿ éûüûøäûãäàí ñîíðà áèð ãàäûí âÿ áèð êèøè è÷ÿðè äàõèë îëäó. Îíëà-
ðûí ùÿð áèðèñèíèí ãóúàüûíäà áèð óøàã âàðäû. Óøàãëàðûí èêèñè äÿ áèð-áèðèíÿ
îõøàéûðäû âÿ ùÿð èêèñè îüëàí èäè... Óøàãëàðû ýÿòèðÿíëÿðäÿí áèðèñè Ýþçÿëèí
àíàñû, î áèðèñè äÿ äàéûñû Ôÿõðÿääèí èäè.
Àòàáÿé áó åâëÿ Ôÿõðÿääèíèí íÿ ÿëàãÿñè îëäóüóíó âÿ îíóí íÿ ìö-
íàñèáÿòëÿ áóðà ýÿëäèéèíè áèëìÿê ö÷öí òÿÿúúöáëÿ àüñàããàëëàðäàí ñîðóøäó:
— Ìþùòÿðÿì àüñàããàëëàðûí èúàçÿñè èëÿ Ôÿõðÿääèíèí áó åâëÿ íÿ ÿëà-
ãÿñè îëäóüóíó þéðÿíìÿê èñòÿéèðÿì, — äåäè. Àüñàããàëëàðäàí áèðè òÿçèì
åäèá:
— ßëàùÿçðÿòèí òÿøðèô ýÿòèðìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ óøàãëàðà àä ãîéóëàúàã-
äûð. Îíà ýþðÿ Ýþçÿëèí äàéûñû Ôÿõðÿääèí äÿ áó òÿíòÿíÿäÿ èøòèðàê åòìÿê
ö÷öí ýÿëìèøäèð.
Àòàáÿé “Ýþçÿëèí äàéûñû” ñþçëÿðèíè åøèäÿí êèìè òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— ßúÿáà, Ôÿõðÿääèí Ýþçÿëèí äàéûñûäûðìû?
— Áÿëè, ÿëàùÿçðÿò, äàéûñûäûð, ýþðöíöð Àòàáÿé áóíó óíóòìóøäóð, —
äåéÿ ùÿìèí êèøè úàâàá âåðäè. Áóíäàí ñîíðà Àòàáÿé èðÿëè éåðèéèá Ôÿõ-
ðÿääèíèí áîéíóíó ãóúàãëàéûá äåäè:
— Ýþçÿëèí äàéûñû îëìàüûíûç ìöíàñèáÿòèëÿ þçöìö äöíéàäà ÿí õîø-
áÿõò âÿ ìÿñóä áèð àäàì ùåñàá åäèðÿì.
Ãóúàüûíäà óøàã îëäóüóíà ýþðÿ Ôÿõðÿääèí Àòàáÿéè ãóúàãëàéà áèë-
ìÿäè, ëàêèí úàâàáûíäà:
— Ñèçèí êèìè áèð çàòûí áàúûì ãûçûíà åâëÿíìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ ìÿí äÿ
þçöìö õîøáÿõò âÿ ìÿñóä ùåñàá åäèðÿì, — äåäè.
342

Áóíäàí ñîíðà ÿêèçëÿðäÿí ÿââÿë äîüóëàí óøàüû Ýþçÿë Ôÿõðÿääèíäÿí
àëûá Àòàáÿéÿ âåðäè âÿ äåäè:
— Ùÿðýàù þç åâëàäûí îëäóüóíà èíàíûðñàíñà, äîäàãëàðûíäàí þï, àäûíû
âåð.
Àòàáÿé óøàüû áàüðûíà áàñûá þïäö:
— Áó ìÿíèì ñåâèìëè îüëóì ßáóáÿêðäèð1 — äåäè âÿ áó ñþçäÿí ñîíðà
Ýþçÿë óøàüû àëûá àüñàããàëëàðûí áèðèñèíÿ âåðäè.
Àòàáÿé ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: — Ùÿì äÿ î, ìÿíèì âàðèñèì âÿ âÿëèÿùäèì-
äèð, — äåäè.
Ýþçÿë ñîíðà èêèíúè óøàüû Àòàáÿéÿ âåðäè, éåíÿ ãàáàãêû ñþçöíö òÿê-
ðàð åòäè.
Àòàáÿé óøàüû áàüðûíà áàñûá äîäàãëàðûíäàí þïäö. Áþéöê àüñàããàëûí
ìöãÿääÿñ ìèðàñ ãîéóëàí ãóòóäàí ÷ûõàðòäûüû äÿñìàëû óøàüûí áåëèíÿ áàü-
ëàéûá:
— Áó ìÿíèì ñåâèìëè îüëóì Þçáÿêäèð, — äåäè.
Áþéöê àüñàããàë äÿñìàëû à÷ûá Àòàáÿéÿ âåðäè.
Áóíóíëà äà àäãîéäó ìÿðàñèìè áèòäè.
Àòàáÿé áèð íå÷ÿ ýöí Úàíïîëàòûí åâèíäÿ ãîíàã ãàëàíäàí ñîíðà âèäà-
ëàøìàã èñòÿäè. Ýþçÿë óøàãëàðû ýÿòèðäè. Àòàáÿé óøàãëàðû àëûá þïäö âÿ àíà-
ñûíà ãàéòàðäû.
Ôÿõðÿääèí Àòàáÿéèí öçÿíýèñèíè òóòóá àòà ìèíäèðäèéè çàìàí î:
— Ìÿí, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä îëìàñà èäèì, Ôÿõðÿääèí îëìàãëà ôÿõð
åäÿðäèì. Çÿíí åäèðÿì êè, áó òàíûøëûã ùÿì äàèìè, ùÿì äÿ äîñòàíÿ îëà-
úàãäûð.
Ôÿõðÿääèí Àòàáÿéÿ úàâàá îëàðàã:
— Ùÿì äÿ áó äîñòëóã õàëãûìûçûí èñòèãëàëèééÿòèíè äàèìè îëàðàã ãîðó-
éàúàã âÿ õàëãûìûçûí ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèíèí àðòìàñûíà çÿìèíÿ éàðàäà-
úàãäûð.
Àòàáÿé èñÿ Úàíïîëàäà ìöðàúèÿòëÿ áåëÿ áèð ÿìð âåðäè:
— Ìÿí áó êÿíäèí àäûíû îüëàíëàðûìûí éàäèýàðû îëàðàã Ïöñÿðàí2 êÿíäè
ãîéóðàì, — äåéÿðÿê àòûíû ìÿùìèçëÿéèá êÿíääÿí óçàãëàøäû.
Áèðèíúè ùèññÿíèí ñîíó

_________________
1
ß á ó á ÿ ê ð È á í Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä — Ãûçûë Àðñëàíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà ùþêì-
äàð îëìóøäóð. Íèçàìè “Èñêÿíäÿðíàìÿ”íè ßáóáÿêð Èáí Ìÿùÿììÿä àäûíà éàçìûøäûð.
Àçÿðáàéúàíäà ßáóáÿêð àäûíà áèð íå÷ÿ êÿíä äÿ âàð èäè (Ãÿçâèíè).
2
Ùàçûðäà Ïöñÿðàí êÿíäè Àüäàì èëÿ Áÿðäÿ àðàñûíäà áèð íå÷ÿ åâäÿí èáÿðòäèð.
343

Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ
Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ
Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà
Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Åìèë Ìÿììÿäîâ
Êîððåêòîðëàð: Ôÿðèäÿ Ñÿìÿäîâà
Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 14.11.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 30.05.2005.

Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 21,5. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 141.
Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

Ky 0000355

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ky 0000355

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÌßÌÌßÄ ÑßÈÄ ÎÐÄÓÁÀÄÈ

downloaded from KitabYurdu.org

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿêòÿáèíèí èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿñè êèìè ìåéäàíà

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Áèòìÿçìè úÿôà, àõûðà éåòìÿçìè êÿøàêÿø,

...Ëàêèí îíó áèë, ùÿð íÿ êè áèäàä åäÿúÿêñÿí

Ñöðýöí èëëÿðèíèí áöòöí ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëàí øàèð àçàäëûã àðçó-

downloaded from KitabYurdu.org

Ùÿð áèð èøûìèç êþùíÿäèð, áèð òàçÿ êè éîõäóð,

Îðäóáàäèíèí ÿñÿðëÿðè — øåèðëÿðè, ôåëéåòîíëàðû âÿ ìÿãàëÿëÿðè áó çàìàí õöñóñè

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Þç åâëÿðèíÿ ãàïàíûá õûñûí-õûñûí àüëàéàíëàðûí ñàéû, êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõûá

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

“Ýÿð ìöëêè òþ Ìèñð, Ðóì, ×èí õàùÿä áóä,

Ïÿíúÿðÿäÿí åøèäèëÿí áó ðöáàè êö÷ÿäÿ äóðàíëàð òÿðÿôèíäÿí áþéöê

downloaded from KitabYurdu.org

“Éåê äÿñò áÿ ìóñùÿôÿì, éåê äÿñò áÿ úàì,

Áó ðöáàè åøèäèëäèêäÿí ñîíðà èêè ñÿñ óúàäàí:

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Ýöíÿø Ñóëòàí Ñÿíúÿð úàìåñèíèí ìèíàðÿñèíèí ìàâè ðÿíý êàøûëàðûíû

downloaded from KitabYurdu.org

Äöíéà áÿìÿñÿë ÷ö êóçåéè çÿððèíÿñò,

ßìèð Èíàíú ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿäè. Î, ÿùàëèíèí öñéàíûíäàí ãîð-

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Ýåúÿäÿí ÷îõ êå÷ìèøäè, øÿðàá áöñàòû äà éûüûøìûøäû. ßìèð Èíàíú,

downloaded from KitabYurdu.org

Çÿíúàí, Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè”.

Ìÿùñÿòè õàíûì èêèíúè ìÿêòóáó äà þç àíàñûíà éàçìûøäû.

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Ýÿíúÿ ÷àéûíûí úîøãóí ëÿïÿëÿðè áàùàð ýöíÿøèíèí ãûçûë ñà÷ëàðûíû

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Íèñàí ýöëöíöí ÷þùðÿñè áèð áàõ, íÿ ãÿäÿð øÿí,

Èëéàñ øåðèíè áèòèðèá äÿôòÿðèíè ãîéíóíà ãîéäóüó çàìàí ýÿíú Ìöúè-

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

“Î ýþçÿë, èíúÿ, ñåâýèëÿðäÿí øÿí,

Áó ãÿçÿëèíè ýöíäÿ áèð íå÷ÿ êÿðÿ îõóéóðàì. Áó øåèðäÿ áÿäèèëèêäÿí

downloaded from KitabYurdu.org

Ñÿíÿ äàèìà áèð äîñòëóã ùþðìÿòè áÿñëÿéÿí Ãÿòèáÿ”1.

Èëéàñ Ãÿòèáÿíèí ìÿêòóáóíó îõóäóãäàí ñîíðà áèð õåéëè äöøöíäö.

Íÿäèð áó ãÿìëè áàõûø ñÿíäÿ, ñåâýèëèì Ðÿíà?!

Ðÿíà Èëéàñûí áó ñóàëûíäàí ñîíðà áàøûíû óòàíà-óòàíà éóõàðû ãàëäûðûá

downloaded from KitabYurdu.org