ΕΠΟ 43 - Οδηγός Μελέτης για το βιβλίο Rosanvallon P. 2014

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ
Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό
ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ
Πολιτικές Ιδεολογίες τον 20ο αιώνα
ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ
για το συνοδευτικό βιβλίο
Rosanvalon, P. (2014). Η κοινωνία των ίσων. (Α. Κιουπκιολής, μεταφρ.) Αθήνα: Πόλις
Συγγραφική Ομάδα
Στέφανος Δημητρίου
Επιμέλεια
Γρηγόρης Μολύβας
ΠΑΤΡΑ 2020
Πρόγραμμα Σπουδών Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό
Θεματική Ενότητα Πολιτικές Ιδεολογίες τον 20ο αιώνα
Περιεχόμενα
Εισαγωγικό Σημείωμα ............................................................................................................... 4
Ενότητα 1. Η επινόηση της ισότητας ......................................................................................... 6
Σκοπός .................................................................................................................................... 6
Προσδοκώμενα Αποτελέσματα ............................................................................................. 6
Έννοιες Κλειδιά ...................................................................................................................... 6
Σχέδιο Μελέτης ...................................................................................................................... 7
Επιπρόσθετη Βιβλιογραφία ................................................................................................. 12
Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης................................................................................................. 12
Δραστηριότητες ................................................................................................................... 13
Απαντήσεις Ασκήσεων Αυτοαξιολόγησης ........................................................................... 13
Ενδεικτικές Απαντήσεις Δραστηριοτήτων ........................................................................... 14
Ενότητα 2. Οι ασθένειες της ισότητας .................................................................................... 15
Σκοπός .................................................................................................................................. 15
Προσδοκώμενα Αποτελέσματα ........................................................................................... 15
Έννοιες Κλειδιά .................................................................................................................... 15
Σχέδιο Μελέτης .................................................................................................................... 16
Βιβλιογραφικές πηγές ......................................................................................................... 20
Δραστηριότητες ................................................................................................................... 21
Ενότητα 3. Ο αιώνας της αναδιανομής ................................................................................... 23
Σκοπός .................................................................................................................................. 23
Έννοιες Κλειδιά .................................................................................................................... 23
Σχέδιο Μελέτης .................................................................................................................... 24
Δραστηριότητες ................................................................................................................... 27
Οδηγός Μελέτης Συνοδευτικού Βιβλίου Rosanvalon, P. (2014). Η κοινωνία των ίσων. (Α. Κιουπκιολής,
μεταφρ.) Αθήνα: Πόλις 2
Ενότητα 4. Η μεγάλη μεταστροφή........................................................................................... 29

Σκοπός .................................................................................................................................. 29
Έννοιες Κλειδιά .................................................................................................................... 29
Σχέδιο Μελέτης .................................................................................................................... 30
Δραστηριότητες ................................................................................................................... 33
Ενότητα 5. Η κοινωνία των ίσων ............................................................................................. 34
Σκοπός .................................................................................................................................. 34
Έννοιες Κλειδιά .................................................................................................................... 34
Σχέδιο Μελέτης .................................................................................................................... 35
Δραστηριότητες ................................................................................................................... 37
Εισαγωγικό Σημείωμα
Ο παρών Οδηγός Μελέτης αναφέρεται στο συνοδευτικό βιβλίο του Ροζανβαλόν, Η κοινωνία
των ίσων. Πρόκειται για ένα από τα τρία βιβλία της ΘΕ ΕΠΟ 43. Με βάση το Χρονοδιάγραμμα
Μελέτης προτείνεται να ανατρέξετε στο βιβλίο του Ροζανβαλόν στο πλαίσιο διαφορετικών
και μερικώς συνδεόμενων ζητημάτων, κατά την 3η, 7η-8η, 10η, 13η, 15η, 22η, 31η
εβδομάδα, όπως θα δείτε αναλυτικά στο Χρονοδιάγραμμα και θα σας γίνεται υπενθύμιση
εδώ, στον παρόντα Οδηγό Μελέτης. Θα διαπιστώσετε ότι στο Χρονοδιάγραμμα δεν
ακολουθείται αυστηρά η δομή του βιβλίου του Ροζανβαλόν, αλλά έχει επιχειρηθεί η
τελευταία να παρακολουθήσει τη δομή του βιβλίου του Χέυγουντ, Πολιτικές Ιδεολογίες, που
αποτελεί το βασικό εγχειρίδιο με το οποίο πάντοτε θα ξεκινάτε τη μελέτη σας σε κάθε
επιμέρους ιδεολογία και πάνω στο οποίο εμβαθύνουν τα άλλα δύο βιβλία που έχετε στη
διάθεσή σας.
Πιο συγκεκριμένα η προβληματική του βιβλίου του Ροζανβαλόν στρέφεται, σε μεγάλο

βαθμό, στο ζήτημα των κοινωνικών ανισοτήτων και στο κατά πόσο αυτές αποδυναμώνουν
τη δημοκρατία, εφόσον οι ανισότητες οδηγούν στην αποδιάρθρωση των κοινωνικών και
αλληλέγγυων σχέσεων και δεσμών. Με άξονα τη σχέση ελευθερίας και ισότητας, την
συναρμογή τους, αλλά και τη μεταξύ τους ένταση, επανεπεξεργάζεται την θεωρία της
δημοκρατίας. Αυτό σημαίνει ότι το συγκεκριμένο βιβλίο δίνει τη δυνατότητα στον
αναγνώστη (στον φοιτητή και τη φοιτήτρια της ΕΠΟ 43) να κατανοήσει τους αρμούς που
συνέχουν τη σχέση ανάμεσα στον πολιτικό φιλελευθερισμό, τον δημοκρατικό
ρεπουμπλικανισμό, αλλά και το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη.
Η Γαλλική Επανάσταση επέφερε ριζική, κοσμογονική αλλαγή στην ιστορία των ιδεών. Η
δημοκρατία ως πολίτευμα επιβεβαίωσε τη δυναμική της και ανέδειξε τους πολίτες ως τον
κατεξοχήν ενεργό, καθοριστικής ισχύος, παράγοντα ως προς την παρέμβαση και την πολιτική
συμμετοχή, οι οποίοι δεν αρκούνται απλώς στην άσκηση του εκλογικού τους δικαιώματος.
Έτσι αναδεικνύεται και η κριτική στο αντιπροσωπευτικό σύστημα, σε σχέση με το
δημοκρατικό ιδεώδες. Η επιδίωξη της διεύρυνσης των πολιτικών, ατομικών ελευθεριών,
καθώς και των συναφών δικαιωμάτων, αναφορικά με πολιτικές αρχές που τείνουν προς την
επιδίωξη του γενικού συμφέροντος, επέφερε ισχυρό κλονισμό στα δεσποτικά καθεστώτα.
Όμως, παράλληλα με την ανάπτυξη της πολιτικής ιδιότητας του πολίτη, παρατηρείται η
απίσχνανση της κοινωνικής της διάστασης.
Το βιβλίο δίνει τη δυνατότητα για να αναπτυχθεί δημιουργικός προβληματισμός ως προς το

αν – και πώς – είναι δυνατό να υπάρξει η προοπτική μιας κοινωνίας, η οποία θα είναι
οργανωμένη ως εύνομη δημοκρατική πολιτεία του γενικού συμφέροντος, με διαρκώς
ενισχυόμενο τον πολιτικό πλουραλισμό, αλλά και την ταυτόχρονη μείωση των κοινωνικών
ανισοτήτων. Ταυτοχρόνως, η οργάνωση και διατύπωση της προβληματικής που
διαλαμβάνεται στο βιβλίο, επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθήσει τη διατύπωση και
την πραγμάτευση των προβλημάτων από διαφορετικό κάθε φορά πρίσμα. Με άλλα λόγια,
σε συνδυασμό με την ανάλυση προβλημάτων της σύγχρονης εποχής, η προβληματική του

βιβλίου, καθώς και η επιχειρηματολογία για τον εξεταστικό έλεγχο, αλλά και την υποστήριξη
θέσεων, επιτρέπουν την ανάδειξη πλήθους εναλλακτικών επιλογών και θεωρητικών-
πρακτικών προσεγγίσεων, τις οποίες αναδεικνύει στο πεδίο της δημοκρατίας η κληρονομιά
της πολιτικής νεωτερικότητας τόσο στη φιλελεύθερη όσο και στη δημοκρατική και
σοσιαλιστική έκφρασή της. Επιτρέπει, όμως, και τη γόνιμη, αναστοχαστική διερώτηση ως
προς το ποιο πολίτευμα – και με ποια συντιθέμενα χαρακτηριστικά μπορεί να συνδυαστεί
με μια κοινωνία πιο δίκαιη, παραγωγική, αλλά και δυνάμενη να εξασφαλίσει τον αμοιβαίο
σεβασμό όλων, σε συνθήκες ίσης αξιοπρέπειας όλων, άρα σε συνθήκες στις οποίες είναι
εγγυημένη και η βιοτική αυτοτέλεια όλων ως προϋπόθεση για μια αξιοπρεπή, δημιουργική
ζωή.
Ενότητα 1. Η επινόηση της ισότητας
Σκοπός
Αυτό το κεφάλαιο, με γνώμονα την έννοια της ισότητας, την προεξάρχουσα θέση της για τον
ορισμό της δημοκρατικής αρχής, αλλά και τον καθορισμό της σχέσης της με την φιλελεύθερη
αρχή, αποσκοπεί στο να εξετάσει τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, δηλαδή την σύγχρονη
φιλελεύθερη, αντιπροσωπευτική δημοκρατία, εντός του πεδίου των προβλημάτων των
σύγχρονων ευρωπαϊκών κοινωνιών. Ως εκ τούτου, αποβλέπει και στο να παρουσιάσει
επαρκώς τον πολιτικό φιλελευθερισμό, τον συντηρητισμό, τις εκδοχές της σοσιαλιστικής
ιδέας, τον νεοφιλελευθερισμό, τις ρεπουμπλικανικές δημοκρατικές αρχές και αξίες, καθώς
και τις αντίστοιχες εκδοχές της σχέσης ελευθερίας και ισότητας.
Προσδοκώμενα Αποτελέσματα
Όταν θα έχετε μελετήσει αυτό το κεφάλαιο θα μπορείτε να:
● Να αποσαφηνίζετε – και συνεπώς και να εξηγείτε – την έννοια της ισότητας σε σχέση με
την ελευθερία.
● Να εξηγείτε τη συνάφεια και τις διαφορές ανάμεσα στη δημοκρατική και τη φιλελεύθερη
παράδοση.
● Να συνεξετάζετε και τις σχέσεις ανάμεσα στη γαλλική και την αμερικανική παράδοση, οι
οποίες ανέδειξαν, αντιστοίχως, τις κύριες αρχές του δημοκρατικού και του πολιτικά
φιλελεύθερου συνταγματισμού.
● Να κατανοείτε τις θεμελιώδεις έννοιες του πολιτειολογικού στοχασμού, της θεωρίας της
δημοκρατίας, του πολιτικού φιλελευθερισμού, της εύνομης δημοκρατικής πολιτείας,
δηλαδή του ρεπουμπλικανικού πολιτεύματος, καθώς και των συνθηκών της γένεσης αυτών
των εννοιών στον νεωτερικό κόσμο, ώστε να κατανοήσουν εν συνεχεία τον θεμελιώδη ρόλο
τους στον σύγχρονο κόσμο.
Έννοιες Κλειδιά
● Ελευθερία και Ισότητα
●Δημοκρατία
●Πολιτικός Φιλελευθερισμός
●Ρεπουμπλικανισμός
●Αντιπροσώπευση
Σχέδιο Μελέτης
Οργανώστε τη μελέτη του κεφαλαίου του συνοδευτικού βιβλίου σε μαθησιακές
δραστηριότητες, προσδιορίζοντας τα εδάφια του κεφαλαίου που θα πρέπει να μελετήσει ο
φοιτητής, καθώς και τη χρονική σειρά μελέτης αυτών, προκειμένου να πετύχει τους
μαθησιακούς στόχους της ενότητας. Δώστε οδηγίες για τον τρόπο μελέτης, ενδεχόμενα
εναλλακτικά μαθησιακά μονοπάτια, και τρόπους αντιμετώπισης μαθησιακών δυσκολιών.
Ενσωματώστε επιπρόσθετες βιβλιογραφικές πηγές στις οποίες πρέπει να ανατρέξει ο
φοιτητής για την υποστήριξη της μάθησης, δραστηριότητες και ασκήσεις αυτοαξιολόγησης,
κάνοντας κατάλληλες παραπομπές στις βιβλιογραφικές πηγές, δραστηριότητες και ασκήσεις
αυτοαξιολόγησης που θα δοθούν στις επόμενες ενότητες του κεφαλαίου του οδηγού
μελέτης.
Αναφέρετε ενδεχόμενους τεχνολογικούς πόρους που θα πρέπει να έχουν στη διάθεση τους
οι φοιτητές για τη μελέτη του κεφαλαίου (για παράδειγμα κάποιο πακέτο λογισμικού ή
κάποια συσκευή μέτρησης).
Στο πρώτο κεφάλαιο, η προβληματική αρθρώνεται επί τη βάσει των ακόλουθων ενοτήτων.
Η μελέτη θα πρέπει να παρακολουθεί το πρόβλημα που εξετάζεται σε κάθε ενότητα.
Ειδικότερα:
Στον «Κόσμο των ομοίων» (1.1), περιγράφεται μια κοινωνία ανθρώπων, χωρίς ανομοιότητες
και διαφοροποιητικά γνωρίσματα, αλλά είναι η κοινότητα των ανθρώπων που ανέδειξε η
Γαλλική Επανάσταση, μετά την απόρριψη του «αριστοκρατικού ρατσισμού», όπως
αναφέρεται σε αυτή την ενότητα, ο οποίος ήταν και το έκτυπο γνώρισμα του καθεστώτος
των προνομίων και των συνακόλουθων διακρίσεων και
Στην «Κοινωνία των ανεξάρτητων ατόμων» (1.2), της οποίας η ανάδειξη συνδέεται με τη
θεωρία περί ισότητας και ελευθερίας του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, σε αντιδιαστολή προς την
κοινωνική συνθήκη της δουλείας. Η «κοινωνία των ανεξάρτητων ατόμων» περιγράφεται
πρωτίστως ως «αμοιβαιότητα ελεύθερων συνειδήσεων». Έτσι, αφού περιγραφεί και
εξηγηθεί η δουλεία ως «αρχετυπική μορφή της άνισης σχέσης», θα αναλυθεί η ανάδειξη των
φιλελεύθερων αιτημάτων και ιδεών – με ειδική αναφορά και στον Τζων Λοκ – και εν συνεχεία
θα συνδυαστεί με την, όπως ορίζεται στην ενότητα, «δημοκρατία (république) των
ταπεινών». Η συνεξέταση θα εστιαστεί στη Γαλλία και την Αμερική, δηλαδή στην παράδοση
τόσο του Ρουσσώ όσο και τους Τόμας Πέιν και του Μάντισον.
Στην ενότητα, η οποία, επί της ουσίας συνάγεται από την προβληματική και την ανάλυση
που προηγήθηκε στις άλλες δύο, είναι η ενότητα που αφορά την «Κοινότητα των Πολιτών».
Ξεκινά από την καθοριστική σημασία της αρχής «ένας άνθρωπος μία ψήφος» και
πραγματεύεται, αρχικώς, την ριζική ισότητα, δηλαδή την αποσύνδεση του εκλογικού
δικαιώματος από την κατοχή πλούτου. Σε αυτήν την ενότητα, εξετάζεται η συνέλευση των
πολιτών, όχι μόνο ως πεδίο για την άσκηση και την ανάπτυξη της διαβουλευτικής πρακτικής,
αλλά και ως κατεξοχήν πεδίο για την εφαρμογή της πολιτικής ισότητας. Η τέταρτη ενότητα
(1.4) εστιάζεται στην εξέταση των παραπάνω σε σχέση με τη «Μείωση της σημασίας των
διαφορών». Εξετάζεται δηλαδή, μέσα από την σύνθεση των τριών προηγούμενων ενοτήτων,
πώς το ιστορικό όραμα μιας κοινωνίας ισότητας και ελευθερίας, έτσι όπως το ανέδειξε η
Γαλλική Επανάσταση, σε αναφορά προς την κατοχυρωμένη πρόκριση ατομικών
δικαιωμάτων και ελευθεριών, έτσι όπως αυτά προτάχθηκαν από το πολιτικά φιλελεύθερο
πνεύμα της Αμερικανικής Επανάστασης, συνδέει την ιδέα της ισότητας με την ποιότητα του
κοινωνικού δεσμού. Ο τελευταίος δεν μπορεί παρά να είναι δεσμός πολιτών, οπότε και
προϋποθέτει τις αρχές της ομοιότητας, της ατομικής ανεξαρτησίας και της πολιτικής
ιδιότητας, έτσι όπως εκτέθηκαν και αναλύθηκαν στις τρεις προηγούμενες ενότητες. Πυρήνας
αυτής της ενότητας είναι ακριβώς η σχέση ανάμεσα στις διαφορές και την ποιότητα του
κοινωνικού δεσμού. Η πέμπτη - και τελευταία – ενότητα (1.5) έχει αντικείμενο της τις
διαφοροποιήσεις ως προς τη σημασιολόγηση της ιδέας της ισότητας και της πολιτικής
ιδιότητας στη γαλλική κα την αμερικανική παράδοση και, ως εκ τούτου, και στον γαλλικό-
δημοκρατικό και αμερικανικό-φιλελεύθερο συνταγματισμό.
Βλ. Χρονοδιάγραμμα Μελέτης αναφορικά με την 3η εβδομάδα.
1.1 Ο κόσμος των ομοίων
Ο συγγραφέας ξεκινά την πραγμάτευση του ζητήματος, εισάγοντας τον αναγνώστη σε αυτήν
με πολύ συστηματικό τρόπο. Αρχίζει, δείχνοντας πώς η αρχή της ισότητας διαμορφώθηκε σε
αντιδιαστολή προς το καθεστώς των διακρίσεων βάσει προνομίων, που ίσχυε πριν από τη
Γαλλική Επανάσταση. Μάλιστα, ορίζει την ισότητα ως «απόρριψη του αριστοκρατικού
ρατσισμού». Αυτή την ανάλυση την στερεώνει στην πραγματεία του Εμμανουήλ Σεγιές, ο
οποίος είχε ονομαστεί και «πατέρας του πρώτου γαλλικού Συντάγματος», με τίτλο Δοκίμιο
περί των προνομίων. Ο Ροζανβαλόν, όμως, δεν αρκείται μόνο σε αυτό. Αυτή η αναφορά του
είναι ένα σκαλοπάτι, στο οποίο στέκεται για λίγο, για να αχθεί προς την καταγωγική συνθήκη
της ισότητας (και αυτή η κίνηση είναι πολύ βοηθητική, από μεθοδολογικής σκοπιάς, για τον
αναγνώστη, άρα και για τον φοιτητή και τη φοιτήτρια της ΕΠΟ 43, που θα χρησιμοποιήσει
το συγκεκριμένο βιβλίο). Η επόμενη κίνηση του συγγραφέα είναι να συνδέσει την αρχή της
ισότητας με την ισχυρή παραδοχή ότι «Ο χριστιανισμός, που έκανε όλους τους ανθρώπους
ίσους μπροστά στο Θεό, δεν απωθεί την ισότητα όλων των πολιτών μπροστά στο νόμο»
(σ.25). Είναι μια ρήση του Τοκβίλ, από το γνωστό έργο του Η Δημοκρατία στην Αμερική. Γι’
αυτό ο Ροζανβαλόν θα συνδέσει αυτή τη ρήση και με την πολιτική θεωρία του Τζων Λοκ,
όπως αυτή εκτίθεται στην Πραγματεία για τη διακυβέρνηση, στην οποία κατεδείκνυε ότι,
εκτός από το ότι ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και ίσος, η Αγγλική Επανάσταση είχε
βιβλική ρίζα.
1.2 Η κοινωνία των ανεξάρτητων ατόμων
Η ιδέα της ισότητας δεν μπορεί παρά να σχετίζεται με την αξίωση για αυτονομία. Ο
Ροζανβαλόν, πριν να αναζητήσει τη σχέση της με τη συλλογική, πολιτική, δημοκρατική
αυτονομία, θα ξεκινήσει από την προσωπική, ατομική αυτονομία. Όμως, η ατομική

αυτονομία δεν είναι επιτεύξιμη σε όλους τους τύπους κοινωνιών. Ο συγγραφέας, με
μεθοδική επιμονή και αναλυτική ικανότητα, δείχνει στον αναγνώστη ότι η ατομική
αυτονομία δεν είναι ατομικισμός, αλλά ατομικότητα. Ο πρώτος είναι μια συνθήκη χωρισμού
από τον άλλον. Η δεύτερη είναι συνθήκη συνύπαρξης με τους άλλους, χωρίς να χάνουμε τη
δυνατότητά μας να διαφοροποιούμαστε από αυτούς και να παραμένουμε εν κοινωνία μαζί
τους, χωρίς να μας απορροφά, μέχρι εξαλείψεως των ιδιαίτερων, ατομικών, ξεχωριστών
χαρακτηριστικών μας, το κοινωνικό σύνολο. Ως εκ τούτου, η ατομική αυτονομία, ως
ατομικότητα, δηλαδή ως ικανότητα ατομικού αυτοκαθορισμού, είναι αυτεξουσιότητα.
Εφόσον, όμως, είναι αυτό, τότε δεν είναι απλώς ατομική ικανότητα, αλλά κοινωνική
ικανότητα, διότι προϋποθέτει τους άλλους. Για τον συγγραφέα «το να είναι κανείς
αυτόνομος σημαίνει ότι μπορεί να επινοεί τη ζωή του, να υπάρχει ως υποκείμενο υπεύθυνο
για τον εαυτό του» (σ.34). Προκειμένου να δείξει, όμως, ο Ροζανβαλόν την αξία της ισότητας,
θα ξεκινήσει από την αξία της ίδιας της ελευθερίας. Αυτή φαίνεται, στο ιστορικό της πλαίσιο,
σε αντιδιαστολή προς τη δουλεία. Έτσι, θα δείξει ότι η δουλεία αποτέλεσε την αρχετυπική
μορφή κάθε άνισης σχέσης. Από εκεί αφορμώμενος, θα προχωρήσει προς το να εξετάσει την
ισότητα ως σχέση εντός της αγοράς, άρα και τις εκδοχές της ανισότητας, στις συναλλαγές,
για να εστιαστεί σε αυτό που ονομάζει «αισιόδοξο φιλελευθερισμό», δηλαδή στην ιδέα και
το πρόγραμμα της χειραφέτησης των ανθρώπων, με γνώμονα την ιδέα της μεσότητας,
δηλαδή την αποφυγή τόσο της ακραίας φτώχειας όσο και του υπερβολικού πλούτου. Ο
συγγραφέας θα καταλήξει στη σκιαγράφηση μιας πρώτης εύνομης δημοκρατία του γενικού
συμφέροντος, δηλαδή μία πρωταρχική μορφή της République, που την ονομάζει
«δημοκρατία των ταπεινών». Κατά την ανάλυση του Ροζανβαλόν, η εφαρμογή της
μεσότητας, ως τρόπου για την αποφυγή τόσο της ακραίας φτώχιας όσο και του υπερβολικού
πλούτου, οδηγεί σε ισότητα της αγοράς, δηλαδή σε ρύθμιση των εγγενών αντινομιών και
ανισορροπιών της. Έτσι, στηριζόμενος σε αυτή τη θέση, κατευθύνει το επιχείρημά του προς
το σχέδιο να πραγματωθεί μια κοινωνία ανεξάρτητων ατόμων. Ξεκινά από την Αμερική, ως
χώρα στην οποία αυτή η ιδέα εύρισκε ανταπόκριση, ακριβώς επειδή η Αμερική, σε σχέση με
την Αγγλία, ήταν τότε μια αγροτική χώρα. Ο Ροζαβανλόν, αξιοποιώντας τις θέσεις των
πατέρων του αμερικανικού πολιτικού φιλελευθερισμού, όπως ο Τζαίημς Μάντισον, ότι
δηλαδή ο μικροί γεωργοί ήταν η αντικειμενική, φυσική επί της ουσίας, βάση για την έδραση
της πολιτικής ελευθερίας, για τον πυρήνα του πολιτικού φιλελευθερισμού. Στηριζόμενος σε
αυτή την εδραία βάση ο συγγραφέας, μπορεί πλέον να αχθεί με ασφάλεια προς την εξέταση
της σχέσης πολιτικής ελευθερίας, πολιτικού φιλελευθερισμού και πολιτικής ιδιότητας. Όλα
αυτά, όμως, συνθέτουν μια νέα κοινότητα, την κοινότητα των πολιτών.
Σε αυτό το σημείο εκπονήστε τις Δρ. 1.1 και Δρ. 1.2.
1.3 Η κοινότητα των πολιτών
Κατά την ανάλυση του Ροζανβαλόν, οι μορφές συνύπαρξης της κοινωνίας των ίσων, δηλαδή
η κοινωνία των ομοίων και η κοινωνία των ανεξάρτητων ατόμων, έχει έναν υπέρτερο αξιακό
αναβαθμό, ο οποίος είναι η κοινότητα των πολιτών. Πώς εκφράζεται, όμως, σε αυτή τη
μορφή συνύπαρξης η αρχή της ισότητας; Η ισότητα, στην κοινότητα των πολιτών, εκφράζεται
ως ένταξη. Όμως, δεν είναι παθητική ένταξη. Οι πολίτες δεν υπάρχουν απλώς και μόνο
ενταγμένοι, ανήκοντες σε αυτή την κοινότητα ως μέλη της. Υπάρχουν ως δραστήριοι, ενεργοί
φορείς της μείζονος ιδιότητάς τους, δηλαδή της πολιτικής ελευθερίας. Η συμμετοχή είναι το
κατεξοχήν γνώρισμα της ένταξης στην κοινότητα των πολιτών. Εδώ, ο Ροζανβαλόν επιχειρεί
– και επιτυγχάνει – πλέον τον καθορισμό της διφυούς σημασίας της έννοιας του πολίτη. Ο
πολίτης, δηλαδή, είναι και άτομο, είναι υποκείμενο και φορέας ατομικών δικαιωμάτων και
ελευθεριών, αλλά είναι και ισότιμο μέλος της κοινότητας. Ο Ροζανβαλόν δείχνει με απλό στη
διατύπωση και εναργή στο περιεχόμενο τρόπο ότι ο πολίτης είναι ταυτοχρόνως και άτομο
και λαός. Αυτό το είδος ισότητας περιγράφεται και ως μέτρο και ως σχέση και εκφράζεται
πληρέστερα στο καθολικό δικαίωμα ψήφου. Σε αυτό το δικαίωμα αποκρυσταλλώνεται η
σχέση ατόμου και ισότητας ως σχέση «ένα άτομο, μία ψήφος), αλλά ταυτόχρονα και ως
έκφραση της σχέσης ατόμου και κοινότητας, εφόσον προϋποτίθεται και η ενεργός
συμμετοχή στο πολιτικό σώμα, το οποίο συγκροτεί την κοινότητα των πολιτών.
1.4 Η σημασία της μείωσης των διαφορών
Στην προηγούμενη ενότητα, ο Ροζανβαλόν μάς έδειξε ότι, πέρα από τις διαφορές τους οι
άνθρωποι, ως πολίτες, μπορούν να είναι ίσοι. Αυτό οδήγησε στην ιστορική, χειραφεσιακή
προοπτική μιας κοινωνίας ίσων ανθρώπων. Συνεπώς, η ιδέα της ισότητας απόκτησε
οδηγητικό χαρακτήρα και ρόλο, συνδεόμενη με την αξία του κοινωνικού δεσμού, με την
ιδιαίτερη, δηλαδή, ποιότητά του. Αυτό συνεπαγόταν ότι, χωρίς να παραγνωρίζει τη
σπουδαιότητα του πράγματος, δεν εξαντλείτο στη θέσπιση ενός κανόνα για την κατανομή
του πλούτου. Ωστόσο, αυτό το ζήτημα, όπως δείχνει ο συγγραφέας, αναπόφευκτα
συνυφαίνεται με τον καθορισμό των διαφορών σε μια κοινωνία ίσων. Από εδώ ανακύπτει
και το ζήτημα των προνομίων - το οποίο τόσο στη γαλλική-δημοκρατική όσο και στην
αμερικανική, κυρίως πολιτικά φιλελεύθερη, δημοκρατική παράδοση, αντιδιαστέλλεται προς
τα δικαιώματα νοούμενο ως επιτρεπτική συνθήκη μιας αδικαιολόγητης αναγνώρισης
διακρίσεων υπέρ κάποιων. Πώς, λοιπόν, αντιμετωπίζεται το ζήτημα του χειρισμού τέτοιων
διαφορών, που δεν είναι φυσικές, χαρακτηρολογικές, προσωπικές ανομοιότητες, αλλά
διαφορές που απολήγουν σε ανισότητες; Ο Ροζαβανλόν εντοπίζει τρεις στρατηγικές
αντιμετώπισης, που είναι κοινές τόσο στη γαλλική όσο και στην αμερικανική παράδοση.
Είναι ο περιορισμός των διαφορών, η κυκλοφορία τους και η διόρθωσή τους. Ο περιορισμός
συνδέθηκε με την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης. Είναι αντικείμενο προβληματισμού
και στον Μοντεσκιέ και στον Ρουσσώ και εκδηλώνεται ως εκ μέρους τους ανησυχία, έως και
ρητή καταγγελία, του υπερβολικού πλούτου. Η κυκλοφορία των διαφορών, από την άλλη,
εκκινούσε από την διαπίστωση ότι τα προνόμια δεν συνδέονταν μόνο με τις υπερβολικές
υλικές, δηλαδή ως προς τον πλούτο, διακρίσεις που συνεπάγονταν, και τις οποίες, βεβαίως,
καθιέρωναν, αλλά και από το ότι παγίωνε αυτές τις διαφορές στη χρονική διάρκεια. Η
ισότητα, μέσω της κυκλοφορίας των διαφορών, είναι μια ιδέα που ανατέλλει τον 18ο αιώνα
και αίρει, διασπά αυτή την παγίωση των προνομίων στην χρονική διάρκεια. Το νέο αυτό
πνεύμα, όπως δείχνει ο Ροζανβαλόν, υποκαθιστά την εκμετάλλευση των προσόδων από την
ακίνητη περιουσία με την εμπορική οικονομία, η οποία, με τη σειρά της, ταυτίζεται με την
κυκλοφορία των εμπορευμάτων, κάτι που ουσιωδώς προϋπέθετε την κυκλοφορία των ίδιων
των ανθρώπων. Η οικονομία της αγοράς αναδεικνύεται, σε αυτό το στάδιο, ως συνθήκη
αποδιάρθωσης των παραδοσιακών, προνεωτερικών τάξεων και των προνομιακών
διακρίσεων. Είναι σημαντική η διαπίστωση ότι το χρήμα, πριν να δημιουργήσει μια «νέα
φεουδαρχία» είχε ασκήσει σημαντική επίδραση στην αποκαθήλωση των παραδοσιακών,
προνεωτερικών ιεραρχικών σχέσεων, οι οποίες διαρθρώνονταν εντός του καθεστώτος των
προνομίων. Τέλος, η διόρθωση των διαφορών είναι μάλλον η πιο εξελιγμένη, και ως προς τη
σύλληψή της και ως προς τους στόχους της στρατηγική, διότι προκρίνει την ποιότητα του
κοινωνικού δεσμού. Εμφανίζεται ως ένα είδος ηθικής ισότητας που έχει πυρήνα του την ιδέα
της αδελφοσύνης ως πρωτόλειας έκφρασης της αρχής της αλληλεγγύης. Η κύρια σύλληψη
έγκειται στο να διορθωθούν οι υλικές ανισότητες μέσω ενός ποιοτικότερου και απλούστερου
κοινωνικού δεσμού, που θα εστιάζεται στη civilité ως τρόπο ζωής του πολίτη. Αυτή η ιδέα
δεν είναι αμιγώς δημοκρατική. Είναι και δημοκρατική και φιλελεύθερη και βρίσκεται στο
κέντρο της αμερικανικής δημοκρατίας, όπως εύστοχα δείχνει ο συγγραφέας, από την οποία
την αναδέχθηκε η γαλλική δημοκρατική σκέψη και πράξη. Ως τέτοια πράξη θα μπορούσε να
εκληφθεί η 4η Αυγούστου του 1790, κατά την οποία, θεσπίστηκε και εκφωνήθηκε διάταγμα,
με το οποίο καταργούνταν οι τίτλοι ευγενείας και, συνακολούθως, απαγορευόταν η χρήση
τους. Από την επομένη ημέρα, κανείς δεν μπορούσε να επικαλεστεί κανέναν τίτλο και όλοι
ήταν εξίσου πολίτες και μόνο πολίτες. Η civilité υπήρξε το κατεξοχήν ποιοτικό γνώριμα του
νέου κοινωνικού δεσμού και της συναφούς προς αυτήν την ποιότητα ιδέας περί ισότητας.
Σε αυτό το σημείο εκπονήστε την Δρ. 1.3.
1.5 Επιτεύγματα και ελλείψεις
Εδώ ο συγγραφέας εξετάζει το πώς η civilité ως ιδέα επαναστατική για την αγωγή του πολίτη,
για την ενεργό στάση και συμπεριφορά του συνεχίστηκε στην Αμερική. Συνεπώς, ο
συγγραφέας εξετάζει την ουσιώδη σχέση μεταξύ πολιτικού φιλελευθερισμού, δημοκρατικής
ιδέας και αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης. Ο Ροζανβαλόν ξεκινά από τον εντοπισμό μιας
αντινομίας: οι Αμερικανοί αναγνωρίζουν διακηρυκτικώς ότι «όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται
ελεύθεροι», αλλά η πραγματικότητα χαρακτηρίζεται από το πνεύμα των προκρίτων, που
είναι αυτοί οι οποίοι, στη Φιλαδέλφεια, θα κατέστρωναν το σχέδιο του υπό εκπόνηση, υπό
σύνταξη Συντάγματος. Το μείζον ζήτημα, λοιπόν, ήταν ότι, κατά τη νοοτροπία τους, η έννοια
και ο ρόλος της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης δεν είχαν σχέση με τη δημοκρατική ιδέα,
με την ίδια τη δημοκρατία ως πολίτευμα αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης. Ο Ροζανβαλόν
εκθέτει πώς εκδηλώνεται αυτό το πρόβλημα μέσω των παρατηρήσεων του Τοκβίλ, αφού,
προηγουμένως, όμως, έχει εξηγήσει ότι το πνεύμα των φεντεραλιστών, που εμπνέονταν από
το προδρομικό της Αρχαιότητας δημοκρατικό, αρετολογικό (προδρομικό του
ρεπουμπλικανισμού) πνεύμα, καθώς και από τον αναγεννησιακό και παλαιό ευρωπαϊκό
πολιτισμό, έχει υποχωρήσει. Αυτή η διαπίστωση έχει μεγάλη σημασία, για να κατανοήσουμε
τις παρατηρήσεις του Τοκβίλ. Αφού αναφερθεί σε αυτές, ο Ροζανβαλόν πραγματεύεται τις
αμφισημίες της πολιτικής ισότητας, χαρακτηριστικότερο παράδειγμα των οποίων είναι ίσως
η καθυστερημένη εφαρμογή της ισότητας της ψήφου στην Αμερική μόλις το 1855. Θέτοντας
τον θεωρητικό προβληματισμό στο πλαίσιο της ζωντανής ιστορίας των ιδεών και των
γεγονότων δίνει στον αναγνώστη, εν προκειμένω στον φοιτητή και τη φοιτήτρια, να
κατανοήσει την πολυκύμαντη εξέλιξη της ιδέας της ισότητας, από κοινού με την ιδέα της
ατομικής και πολιτικής ελευθερίας, τόσο στην αμιγώς πολιτικά φιλελεύθερη αμερικανική
παράδοση όσο και στη γαλλική δημοκρατική, ώστε να διαφανεί και ο διανοητικός-θεωρητικό
και, βεβαίως, και ο ιστορικός ορίζοντας της μεταξύ τους σύνθεσης.
Σε αυτό το σημείο εκπονήστε την Δρ. 1.4 και την Α.Α.1.
Επιπρόσθετη Βιβλιογραφία
Alexis de Toqueville, Η Δημοκρατία στην Αμερική, εισαγωγή: Γιώργος Μανιάτης, μτφ.
Μπάμπης Λυκούδης, 3η εκδ., Αθήνα, Στοχαστής, 2008,
Φ. Παιονίδης, Η δημοκρατία ως λαϊκή κυριαρχία, μτφ. Α. Φρυλίγγος, Gutenberg, Αθήνα 2018.
Σταύρος Κωνσταντακόπουλος, Ατομικισμός, Επανάσταση και Δημοκρατία. Για την πολιτική

θεωρία του Τοκβίλ, Σαββάλας, Αθήνα 2008.
Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης
Α.Α. 1.1
Σωστό Λάθος
1. Η ιδέα της ισότητας προϋποθέτει για την επίτευξη και την εφαρμογή
της περιστολή της ελευθερίας.
2. Η σχέση της ισότητας με την έννοια του ανεξάρτητου ατόμου
προϋποθέτει ένα δημοκρατικό πολίτευμα σε φιλελεύθερο κράτος
δικαίου.
3. Η σχέση της αρχής της ισότητας με την κοινότητα των πολιτών και
την αρχή της πολιτικής ελευθερίας είναι ασύμβατη.
4. Η αρχή της ισότητας δεν μπορεί να λειτουργήσει ως ρυθμιστική
αρχή των διαφορών.
5. Η γαλλική και η αμερικανική παράδοση, μετά τη Γαλλική και την
Αμερικανική Επανάσταση, έτσι όπως αποκρυσταλλώθηκε σε σχέση με
τη δημοκρατία, τον φιλελευθερισμό, την ελευθερία και την ισότητα,
δεν συνέπεσαν πλήρως. Σωστό, Λάθος.
Δραστηριότητες
Δρ. 1.1 Σε αυτό το κεφάλαιο η κοινωνία των ίσων συνδέεται με την πολιτική ιδιότητα και την
πολιτική ισότητα. Ποια νομίζετε ότι είναι τα κύρια γνωρίσματα που συγκροτούν και
συνέχουν τη σημασία της πολιτικής ιδιότητας και σε ποια μορφή πολιτεύματος ταιριάζει
κυρίως η πρόκρισή της ως μείζονος ιδιότητας. Για να βοηθηθείτε στην αναζήτηση και την
πληρέστερη διατύπωση της απάντησή σας, ανατρέξτε στο βιβλίο του Will Kymlicka, Η
πολιτική φιλοσοφία της εποχής μας, μτφ. Γρηγόρης Μολύβας, Πόλις, Αθήνα 2002.
Δρ. 1.2 Η σχέση ελευθερίας και ισότητας βρίσκεται στο κέντρο της προβληματικής του
πολιτικού φιλελευθερισμού. Ποιες νομίζετε ότι είναι οι εντάσεις που μπορούν να κλονίσουν
την ισόρροπη, εναρμονισμένη ρύθμιση της σχέσης αυτών των δύο αρχών; Για να βοηθηθείτε
στην απάντησή σας, ανατρέξτε στο βιβλίο του A. Heywood, Πολιτικές Ιδεολογίες, Πρόλογος-
επιμέλεια, Ν. Μαραντζίδης, μρφ. Χ. Κουτρής, Επίκεντρο, Αθήνα 2005.
Δρ. 1.3 Στην ενότητα 1.4, αναφέρεται ότι: «Τέλος, η διόρθωση των διαφορών είναι μάλλον
η πιο εξελιγμένη, και ως προς τη σύλληψή της και ως προς τους στόχους της στρατηγική,
διότι προκρίνει την ποιότητα του κοινωνικού δεσμού. Εμφανίζεται ως ένα είδος ηθικής
ισότητας που έχει πυρήνα του την ιδέα της αδελφοσύνης ως πρωτόλειας έκφρασης της
αρχής της αλληλεγγύης. Η κύρια σύλληψη έγκειται στο να διορθωθούν οι υλικές ανισότητες
μέσω ενός ποιοτικότερου και απλούστερου κοινωνικού δεσμού, που θα εστιάζεται στη
civilité ως τρόπο ζωής του πολίτη. Αυτή η ιδέα δεν είναι αμιγώς δημοκρατική. Είναι και
δημοκρατική και φιλελεύθερη και βρίσκεται στο κέντρο της αμερικανικής δημοκρατίας,
όπως εύστοχα δείχνει ο συγγραφέας». Πώς νομίζετε ότι μπορεί να καταστεί εφικτή η
διόρθωση των υλικών ανισοτήτων μέσω ενός ποιοτικότερου και απλούστερου κοινωνικού
δεσμού, που θα εστιάζεται στην ιδιότητα του πολίτη και γιατί αυτή η ιδέα δεν είναι αμιγώς
δημοκρατική, αλλά προϋποθέτει τη σύνθεση δημοκρατίας και φιλελευθερισμού; Για να
αναζητήσετε την απάντηση, συνδυάστε κεφάλαια από τα βιβλία των A. Heywood και W.
Kymlicka, που αναφέρθηκαν και πριν.
Δρ. 1.4 Στην ενότητα 1.5, τα προβλήματα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, ιδίως στην
Αμερική, όταν η ισότητα της ψήφου καθιερώνεται μόλις το 1855, συνδέονται με την πολιτική
απάθεια, η οποία απονευρώνει και εξασθενίζει τη δυναμική της πολιτικής ιδιότητας, άρα και
την ίδια τη δημοκρατία. Ο Τοκβίλ είχε εκφράσει ιδιαίτερη ανησυχία για αυτό το φαινόμενο
και τις πιθανές, επιβλαβείς για τη λειτουργία της δημοκρατίας και των πολιτικών ελευθεριών
επιπτώσεις. Ανατρέξτε σε κείμενα και διαδικτυακούς τόπους που θα σας βοηθήσουν να
εντοπίσετε και να ανασυγκροτήσετε τα κύρια μέρη αυτής της προβληματικής που ανέπτυξε
ο Τοκβίλ.
Απαντήσεις Ασκήσεων Αυτοαξιολόγησης

Α.Α. 1.1
1.Λάθος
2.Σωστό
3.Λάθος
4.Λάθος
5.Σωστό
Ενδεικτικές Απαντήσεις Δραστηριοτήτων

Δρ. 1.1 Η ιδιότητα του πολίτη συνδέθηκε με την ανάγκη να ευρεθούν και να καθοριστούν
«οι πολιτειακές αρετές που απαιτούνται σε μία ευδοκιμούσα δημοκρατία». Η πολιτική
ιδιότητα, δηλαδή, συνδέεται ουσιωδώς με την ίδια τη λειτουργία του πολιτεύματος και την
καταξίωση των θεμελιωδών αρχών του. Μελετήστε τις σελίδες 405-412.
Δρ. 1.2 Ο Χέυγουντ επισημαίνει ότι «Η πίστη στην υπέρτατη σπουδαιότητα του ατόμου
οδηγεί φυσικά στην προσήλωση στην ατομική ελευθερία. Η ατομική ελευθερία είναι για
τους φιλελεύθερους η σημαντικότερη πολιτική αξία, και σε πολλές περιπτώσεις αποτελεί την
ενοποιητική αρχή ολόκληρης της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Για τους πρώτους
φιλελεύθερους, η ελευθερία αποτελούσε φυσικό δικαίωμα, απαραίτητη προϋπόθεση της
πορείας προς μια ανθρώπινη ύπαρξη» (σ. 80). Η ένταση, λοιπόν, ανάμεσα στην ελευθερία
και την ισότητα, μπορεί να προκύψει, από την πλευρά του φιλελευθερισμού, στον βαθμό
που η δεύτερη τείνει να περιορίσει την πρώτη. Μελετήστε τις σελίδες 80-97.
Δρ. 1.3 Αξιοποιήστε τις σελίδες 100-111 από το βιβλίο του Χέυγουντ και τις σελίδες 439-443
από το βιβλίο του Κύμλικα, για να συντάξετε την απάντησή σας, με άξονα την έννοια της
ατομικής ανεξαρτησίας σε συνδυασμό με την πολιτική ιδιότητα.
Δρ. 1.4 Η μείζων ανησυχία του Τοκβίλ έγκειται στο ότι ο ατομικισμός μπορεί να
αποδυναμώσει το δημοκρατικό πολίτευμα, αποδυναμώνοντας την πολιτική συμμετοχή.
Όπως τονίζει ο Τοκβίλ, ο ατομικισμός «απειλεί να αναπτυχθεί στο μέτρο που εξισώνονται οι
συνθήκες ζωής» (Alexis de Toqueville, Η Δημοκρατία στην Αμερική, εισαγωγή: Γιώργος
Μανιάτης, μτφ. Μπάμπης Λυκούδης, 3η εκδ., Αθήνα, Στοχαστής, 2008, σ. 517), δηλαδή, κατά
τον Τοκβίλ, εφόσον η δημοκρατία ανέτρεψε την παραδοσιακή κοινωνική ιεραρχία των
αριστοκρατικών κοινωνιών και κατέστησε την ιδιοκτησία, από προνόμιο, δικαίωμα, η
δυνατότητα ίσης άσκησης, εκ μέρους όλων, αυτού του δικαιώματος έστρεψε τους
ανθρώπους στον ατομικισμό της επιδιωκόμενης αύξησης της ιδιοκτησίας και του πλούτου.
Ως λύση, ωστόσο, προκρίνεται η περαιτέρω ενίσχυση της πολιτικής συμμετοχής, ώστε να
περιορίζεται η ιδιώτευση.
Ενότητα 2. Οι ασθένειες της ισότητας
Σκοπός
Το δεύτερο κεφάλαιο αποσκοπεί στο να δείξει και να εξηγήσει πώς εμφανίζονται νέες
διαιρέσεις της κοινωνίας, άρα και τις αλλαγές που υφίσταται ο κοινωνικός δεσμός, την σχέση
φιλελεύθερης και συντηρητικής ιδεολογίας, την εμφάνιση του ουτοπικού κομμουνισμού, τις
συνθήκες που ευνόησαν την ανάδειξη του εθνοπροστατευτισμού, καθώς και το πώς ο
τελευταίος, σε σχέση με την αναγκαία προστασία της δουλειάς του εργατικού πληθυσμού,
οδήγησε σε μορφές ενός «καταστατικού ρατσισμού». Όλα τα παραπάνω, όμως,
προϋποθέτουν το καθοριστικό γεγονός της Βιομηχανικής Επανάστασης και της εμφάνισης
του καπιταλισμού, δηλαδή προϋποθέτουν τα γεγονότα που ανανοηματοδοτούν την ίδια την
ιδέα της ισότητας μέσα από τις νέες μορφές ανισοτήτων.
Όταν θα έχετε μελετήσει αυτό το κεφάλαιο, θα μπορείτε να:
● Να εξηγήσετε το γιατί και πώς, με τη Βιομηχανική Επανάσταση, η Αγγλία κατέστη ένα

εργαστήριο όλων των αντινομιών που επέφερε η Βιομηχανική Επανάσταση.
● Να έχετε σαφή αντίληψη της ιστορίας των ιδεών σε σχέση με το ζήτημα των ανισοτήτων,
την αρχική διαμόρφωση της εργατικής τάξης και των συναφών διεκδικήσεων.
● Να γνωρίζετε το πώς διαμορφώνεται και αναδεικνύεται το χειραφεσιακό όραμα των

ηθικών αιτημάτων του ουτοπικού σοσιαλισμού.
● Να εξηγείτε τον αναπροσδιορισμό που επέφεραν αυτές οι αλλαγές τόσο στη φιλελεύθερη
όσο και στη συντηρητική ιδεολογία.
● Να εξηγείτε την νέα ένταση ανάμεσα στην ελευθερία και την ισότητα, σε αναφορά προς
τις νεοεμφανιζόμενες ανισότητες.
● Να εξηγείτε το σε τι συνίσταται η άποψη περί «φυσικοποίησης της ανισότητας», όπως

προβλήθηκε κατά την εν λόγω περίοδο.
● Να συσχετίζετε κριτικά τις έννοιες του ανταγωνισμού, του εθνοπροστατευτισμού, του

εργατικού προστατευτισμού, της ξενοφοβίας, της εμφάνισης του ρατσισμού σε σχέση με τα
παραπάνω.
● Κεφάλαιο
● Βιομηχανία
● Ελεύθερο εμπόριο
● Αγορά και δικαιώματα

● Αναμόρφωση της εργασίας
● Ρατσισμός
Η μελέτη θα πρέπει να λάβει υπόψη την ακόλουθη προβληματική και να ακολουθήσει τη τον
επιμερισμό της προβληματικής ανά ενότητα, όπως εξηγείται παρακάτω:
Οι εξελίξεις που σημειώνονται κατά τον 19ο αι. έδειξαν ότι αρχικώς η ιστορία της ισότητας
ήταν μια ιστορία συνεχούς έντασης μεταξύ των ποικίλων, διαφορετικών εκδηλώσεων και
μορφών της πραγμάτωσής της. Αυτό συνδέεται με την αρχικώς ασαφή ιδέα που είχαν για
αυτήν οι άνθρωποι, αλλά συνδέεται και με τη δυναμική, καθώς και τις εσωτερικές
αντινομίες, των κοινωνικών και πολιτικών διεκδικήσεων που την καθιέρωσαν ως
εμβληματικό αίτημα. Το κεφάλαιο εστιάζεται στο καθοριστικό γεγονός της Βιομηχανικής
Επανάστασης και της ανάδειξης του καπιταλισμού, σε σχέση με την ιστορική προοπτική της
μείωσης των οικονομικών διαφορών, η οποία βαθμηδόν άρχισε να εξασθενεί. Αυτό το
γεγονός κατέστησε αναγκαία την ριζική αναμόρφωση της αρχικής, προκαπιταλιστικής
αντίληψης περί οικονομίας και άρα και της πραγμάτωσης της επιδιωκόμενης κοινωνίας των
ίσων. Στα μέσα του 19ου αιώνα, έχει ήδη αναδειχθεί ένας εντελώς νέος κόσμος παραγωγής
και ανταλλακτικών σχέσεων, οποίος, μαζί με τον μετασχηματισμό του τρόπου παραγωγής,
επιβάλλει πλέον τον δικό του νόμο. Αυτές οι εξελίξεις συμπίπτουν με την ανάδυση νέων
μορφών κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων, αποκλεισμών και κοινωνικών διαιρέσεων
που άλλαξαν και αναπροσδιόρισαν ριζικώς το ζήτημα της ισότητας και οδήγησαν σε μία νέα
ιστορική φάση αντιδράσεων και επαναστάσεων. Στην πρώτη ενότητα (2.1) του δευτέρου
κεφαλαίου, εξετάζονται οι διαιρέσεις της κοινωνίας, το νεομφανιζόμενο προλεταριάτο,
καθώς και η επάνοδος της δουλείας στα νέα βιομηχανικά κέντρα. Στη δεύτερη ενότητα (2.2),
εξετάζονται οι αναπροσδιορισμοί της σημασίας της φιλελεύθερης και της συντηρητικής
ιδεολογίας. Η τρίτη ενότητα (2.3) εστιάζεται στον λεγόμενο «ουτοπικό κομμουνισμό» και το
χειραφεσιακό του όραμα. Η τέταρτη ενότητα (2.4) αφορά τον λεγόμενο
«εθνοπροστατευτισμό» σε σχέση με την εθνική οικονομία και τον εργατικό προστατευτισμό,
ενώ η πέμπτη ενότητα (2.5) δείχνει πώς ο ρατσισμός στις ΗΠΑ συνδέθηκε με την προστασία
της εργασίας ως προνομίου και όχι ως καθολικού δικαιώματος.
Για τις ενότητες 2.1-2.2 βλ. Χρονοδιάγραμμα Μελέτης αναφορικά με την 8η εβδομάδα.
Για τις ενότητες 2.3-2.4 βλ. παραομοίως αναφορικά με την 13η εβδομάδα.
Για την ενότητα 2.5 βλ. παρομοίως αναφορικά με την 22η εβδομάδα.
2.1 Η διηρημένη κοινωνία
Σε αυτή την ενότητα, το αρχικώς τιθέμενο προς εξέταση ζήτημα είναι η σύσταση της
κοινωνίας και, για την ακρίβεια, το πόσο συνεκτική είναι αυτή. Ο συγγραφέας ξεκινά έχοντας
αντικείμενο της έρευνάς του, τον κόσμο της παραγωγής και των ανταλλακτικών σχέσεων, ο
οποίος αναδύεται κατά τον 19ο αιώνα. Όμως, αυτός ο κόσμος δεν αναδύεται μόνος του. Το
ίδιο το γεγονός της ανάδυσής του, της σταδιακής του διαμόρφωσης, αλλά και της αρχικής
αποκρυστάλλωσης των πρώτων κύριων χαρακτηριστικών του, επιφέρει και συγκεκριμένες
συνέπειες. Τέτοιες συνέπειες είναι οι οικονομικές ανισότητες, οι οποίες απολήγουν σε
αποκλεισμούς και διαιρέσεις, δηλαδή σε κερματισμό της όποιας αρχικής συνοχής των
κοινωνιών. Σε αυτό το νέο πλαίσιο, το οποίο ορίζει και να αντίστοιχο νέο πεδίο κοινωνικών
διεργασιών, το ζήτημα της ισότητας, το οποίο είναι πάντοτε σε εκκρεμότητα, τίθεται με
ριζικώς νέους όρους. Οι όροι αυτοί μελετώνται, σε αυτή την ενότητα, με παράδειγμα την
Αγγλία, εφόσον σε αυτήν τεκταίνονται οι κοσμογονικές αλλαγές της Βιομηχανικής
Επανάστασης. Η Αγγλία, κατά τον συγγραφέα, «έμοιαζε τότε με ένα είδος τερατώδους
εργαστηρίου της νεωτερικότητας» (σ.92). Η σημαντικότερη αλλαγή αφορά το ότι δεν είναι
πλέον ορατή η προοπτική της κοινωνίας των ίσων. Ο συγγραφέας, με πλήθος στοιχείων και
αναφορών σε βιβλία της εποχής, δείχνει ότι, επί της ουσίας, αυτό που συντελείται είναι η
επάνοδος της δουλείας. Έτσι έχει νόημα και η παρατιθέμενη από τον συγγραφέα φράση του
Σαιν Σιμόν, ότι δηλαδή η κατάσταση των εργατών εκείνη την περίοδο μπορεί να
παραλληλιστεί μόνο με τη δουλεία στις φυτείες. Ο συγγραφέας, αφού αναφερθεί
λεπτομερώς στην κατάσταση στο Μπέρμινχαμ και το Μάντσεστερ, αλλά και στη Νέα Αγγλία
και την αναδυόμενη οικονομία της αγοράς στην Αμερική, θα στραφεί προς την εξέταση των
μεταβολών που υφίσταται τότε η αρχή της ισότητας και το αίτημα για την ιστορική, πολιτική
και κοινωνική της πραγμάτωση. Θα εστιαστεί, δηλαδή, το πώς η ανάπτυξη του
καπιταλισμού, και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, αναπροσδιορίζει και τον ίδιο τον
συντηρητισμό ως ιδεολογία κατεξοχήν εχθρική προς την ιδέα της ισότητας και τη
δημοκρατική ιδέα. Συντελούνται, λοιπόν, δύο καθοριστικές αλλαγές, οι οποίες εντείνονται
προς τα τέλη του 19ου αιώνα: η μία είναι ο προαναφερθείς αναπροσδιορισμός του
συντηρητισμού και η άλλη η νέα χειραφεσιακή ουτοπία, στην προοπτική της ιστορικής
εκπλήρωσης της οποίας η ιδέα της ισότητας καταλαμβάνει εξέχουσα θέση. Εδώ, όμως, ο
συγγραφέας εντοπίζει και τα ασθενή σημεία αυτής της ιδέας, τα οποία φαίνονται κατά την
προσπάθεια αναπροσδιορισμού της. Πρόκειται για τέσσερεις ασθένειες της ισότητας. Η
φιλελεύθερη και συντηρητική ιδεολογία, που αναπτύσσεται κατά τη δεκαετία του 1820, θα
εδρασθεί κυρίως στην εκνομικευμένη ερμηνεία και επανεξέταση του επαναστατικού
περιεχομένου της ισότητας, το οποίο και περιορίζει στο ελάχιστο δυνατό, με αποτέλεσμα τη
νομιμοποίηση και φυσικοποίηση των ανισοτήτων. Από την άλλη, η κομμουνιστική ιδεολογία
και προοπτική, από το 1840 και μετά, θα αρχίσει να αποτυπώνει το σχεδίασμα ενός νέου
κόσμου με ορθολογική κοινοτική οργάνωση, η οποία θα λειτουργεί με σκοπό την απαλοιφή
κάθε ανισότητας, ικανής να διασαλεύσει την κοινωνική αρμονία και συνύπαρξη. Η ισότητα
θα ερμηνευτεί και θα προβληθεί ως θεμέλιος λίθος για την οικοδόμηση ενός κοινωνικώς
εναρμονισμένου και συνεργατικού κόσμου. Τα δύο αυτά διαφορετικά ιστορικά σχεδιάσματα

θα αποτελέσουν το ανταγωνιστικό δίπολο που συναρθρώνει τις συνταρακτικές αντιθέσεις
του 20ου αιώνα.
2.2 Η φιλελεύθερη-συντηρητική ιδεολογία
Σε αυτήν την ενότητα, ο συγγραφέας θα στραφεί στις θέσεις των Αμερικανών και Γάλλων
επαναστατών ως προς την αρχή της ισότητας. Θα εξετάσει τις θέσεις αυτές ως ισότητα των
συνθηκών. Πρόκειται για συνθήκες ζωής, οι οποίες καθορίζονται άμεσα από τις συνθήκες
εργασίας της εποχής. Ο συγγραφέας θα συνεξετάσει αυτές τις θέσεις επί τη βάσει δύο όρων,
οι οποίοι προσδιόριζαν, οριοθετώντας, το πεδίο των ανισοτήτων, που μπορούσαν να
θεωρηθούν ανεκτές: είναι οι όροι της αρετής και του ταλέντου. Ο Ροζανβαλόν στρέφεται στο
άρθρο VI της Γαλλικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789,
το οποίο όριζε με σαφήνεια ότι: «Εφόσον όλοι οι πολίτες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου,
μπορούν όλοι να μετέχουν εξίσου στα δημόσια αξιώματα, στις θέσεις και τις υπηρεσίες,
ανάλογα με τις ικανότητές τους και χωρίς καμία άλλη διάκριση πέρα από αυτήν που πηγάζει
από την αρετή τους και το ταλέντο τους». Κατά τον συγγραφέα, το εν λόγω άρθρο
αναδεικνύει ως διαφοροποιητικούς παράγοντες μεταξύ των ανθρώπων, άρα και ως κριτήρια
αποτίμησης, τα οποία μπορεί να αναδείξουν ανισότητες, την πολιτική τους στάση και
συμπεριφορά και τη φυσική διαφοροποίηση ως προς τα ταλέντα. Αυτοί, όμως, οι όροι
διαστέλλουν την ατομική ευθύνη, ως προς την αρετή, και την κληρονομική μεταβλητή ως
προς το φυσικό ταλέντο. Συνέπεια και των δύο είναι η σταδιακή απαλοιφή της κοινωνικής
διάστασης των ανισοτήτων. Αυτό οδήγησε, κατά την ανάλυση του συγγραφέα, στο να
συρρικνωθεί η κοινωνική διάσταση των ανισοτήτων στην απλή ισότητα των δικαιωμάτων.
Έτσι, όμως, ο Ροζανβαλόν οδηγείται προς το να παρατηρήσει ότι, τον 19 ο αι., οι λεγόμενοι
νόμοι της ελεύθερης οικονομίας παρουσιάζονταν σχεδόν ως φυσικοί νόμοι, εχθρικοί προς
την ισότητα. Ο συγγραφέας σε αυτό το σημείο εντοπίζει τη μετατόπιση του φιλελευθερισμού
προς μία πολύ συντηρητική κατεύθυνση, η οποία της οποίας ήταν ο συνδυασμός
συντηρητικών, αριστοκρατικής προελεύσεως, δηλαδή προνεωτερικών, εάν κριθούν με
γνώμονα τη Γαλλική Επανάσταση, και αντιδραστικών – κατά τον χαρακτηρισμό του
συγγραφέα, ως προς τη φυσική προέλευση και δικαιολόγηση των ανισοτήτων. Ο Ροζανβαλόν
σε αυτό ακριβώς το πεδίο εντοπίζει τη μετέπειτα αντίθεση ανάμεσα σε ελευθερία και
ισότητα, καθώς και τη διαμάχη ως προς το αν είναι έγκυρη και πραγματική αυτή η αντίθεση.
2.3 Ο ουτοπικός κομμουνισμός
Ο Ροζανβαλόν, συνεχίζοντας την προεκτεθείσα ανάλυση, στρέφεται στο να εξετάσει τις

συνέπειες όλων αυτών στην κοινωνική συνοχή. Μάλιστα, τότε εντοπίζει και την πρώτη
εμφάνιση του γνωστού όρου «ατομικισμός» (individualisme). Εντοπίζει τη συστηματική
χρήση του όρου στους κύκλους των σαινσιμονιστών, κατά το 1820 και αυτό, διότι κατά τη
δεκαετία αυτή, οι σαινσιμονιστές ήταν οι μόνοι που επεσήμαναν – και μάλιστα εντόνως και
ηχηρώς – τον κίνδυνο ο ανεξέλεγκτος οικονομικός ανταγωνισμός να έχει καταστρεπτικές

συνέπειες για τη συνοχή και την ίδια την αναπαραγωγή των κοινωνιών. Τόσο ο Ρόμπερτ
Όουεν, ο διασημότερος των σαινσιμονιστών, όσο και ο Σαρλ Φουριέ, περιέγραφαν τον
ασύδοτο ανταγωνισμό ως μηχανισμό παραγωγής κοινωνικών δεινών και πιθανή αιτία
πολέμου μεταξύ των ανθρώπων. Ο Ροζανβαλόν θα παρακολουθήσει αυτή την εξέλιξη μέχρι
το 1848, τη χρονιά των καθοριστικών γεγονότων, την εμφάνιση των συνεταιρισμών, αλλά
και τα όρια την άλλη τη δύσκολη σχέση ανάμεσα σε αυτούς που έβλεπαν πολύ κρατικιστική
την ιδέα ενός εργατικού κινήματος μακριά από την αντίληψη περί οργάνωσης και εκείνους
που στρατεύονταν στην κομμουνιστική ιδέα. Ο Ροζανβαλόν έτσι θα εξηγήσει και την κριτική
του Μαρξ στην εξίσωση των μισθών, δηλαδή στην ιδέα που, για τον ίδιον, μετέφερε στο
οικονομικό επίπεδο την αντίληψη περί κοινωνικών σχέσεων, η οποία αποτελούσε και βάση
για τη στήριξη της αντίληψης και προβληματικής περί δικαιωμάτων του ανθρώπου. Με βάση
αυτές τις σχέσεις, συνάφειες, αλλά και διαφοροποιήσεις, ο Ροζανβαλόν θα εξετάσει την
προβληματική περί τη σχέση ελευθερίας και ισότητας και στο πεδίο των θέσεων των
ουτοπικών σοσιαλιστών, ώστε από εκεί να στραφεί και προς το να εξετάσει τη διαμόρφωση
της κομμουνιστικής ιδέας, της σχέσης της με την ελευθερία, σε αναφορά προς την ισότητα,
αλλά και προς την αξία της διαφοροποίησης και της ατομικότητας.
Σε αυτό το σημείο εκπονήστε την Δρ. 2.1.
2.4 Ο εθνοπροστατευτισμός
Στην επόμενη ενότητα, ο Ροζανβαλόν συνεξετάζει την έννοια και αρχή της ισότητας με την
ιδεολογία του εθνοπροστατευτισμού. Μάλιστα, κάνει λόγο για «ιδεολογία του
εθνοπροστατευτισμού», προκειμένου να διαφοροποιήσει εννοιολογικώς τον
προστατευτισμό ως αρχή οικονομικής πολιτικής από τον προστατευτισμό ως κοινωνική
φιλοσοφία. Έτσι, φέρνει ως παράδειγμα την Αμερική, όταν υιοθέτησαν οι Αμερικανοί
περιοριστικά μέτρα για τις εισαγωγές από το εξωτερικό, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του
19ου αι., στηρίζοντας αυτή την απόφαση σε σχεδιασμένη οικονομική στρατηγική.
Διαφορετική περίπτωση, προσφερόμενη για παραδειγματική αντιπαραβολή, ήταν, κατά τον
Ροζανβαλόν, οι Γάλλοι φιλελεύθεροι-συντηρητικοί. Ως ιστορικό πεδίο αποσαφήνισης των
παραπάνω, ο συγγραφέας αναφέρει τις αρχές της δεκαετίας του 1840, όταν στη Μ.
Βρεταννία σημειωνόταν έξαρση των διαδηλώσεων για την κατάργηση των «Νόμων των
Σιτηρών», ενώ στη μοναρχική Γαλλία δεν εισακούονταν τα αιτήματα υπέρ του ελεύθερου
εμπορίου. Πώς, όμως, εξηγείται, κατά τον Ροζανβαλόν, η γαλλική προτίμηση προς τον
προστατευτισμό και πώς αυτή η προτίμηση συνδέεται με την αρχή της ισότητας; Ο
συγγραφέας, στη συνέχεια αυτής της ενότητας, επιχειρηματολογεί και παραθέτει
πληροφορίες που δείχνουν ότι ο προστατευτισμός προβλήθηκε σε αναφορά προς το
ζητούμενο της κοινωνικής σταθερότητας ως εναλλακτική λύση έναντι των διαρκώς
αυξανόμενων ανισοτήτων, οι οποίες εμφανίζονταν και αυξάνονταν με την ανάδυση του
βιομηχανικού προλεταριάτου της εποχής.
2.5 Ο καταστατικός ρατσισμός
Στην πέμπτη και τελευταία ενότητα της δεύτερης ενότητας του βιβλίου, ο Ροζανβαλόν
εξετάζει τη σχέση ελευθερίας και ισότητας με τον φυλετικό ρατσισμό στην Αμερική, ιδίως
στον αμερικανικό Νότο. Ως εξηγητική θέση ο Ροζανβαλόν προβάλλει το ότι ο αμερικανικός
Νότος απέτυχε να οργανώσει νομικώς ένα σύστημα κυριαρχίας μετά τη δουλεία, με
αποτέλεσμα να στραφεί προς τη βία. Ο Ροζανβαλόν θα παρακολουθήσει και θα εξετάσει τις
σχέσεις ισότητας και ρατσισμού, για να καταλήξει στο να διερευνήσει κάτι πολύ πιο σύνθετο,
δηλαδή τη σχέση ρατσισμού και εργατικού προστατευτισμού.
Σε αυτό το σημείο εκπονήστε τις Δρ. 2.2, Δρ. 2.3 και Α.Α. 2.1.
Βιβλιογραφικές πηγές
Κ. Μαρξ, «Η αστική τάξη και η αντεπανάσταση (1848)» ,στο: 1840, Κarl Marx, κείμενα από τη
δεκαετία του 1840. Μια ανθολογία, επιλογή-μετάφραση-επιμέλεια: Θανάσης Γκιούρας,
επιστημονική επιμέλεια: Θανάσης Γκιούρας-Θωμάς Νουτσόπουλος, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα
2014, σς. 511-535.
M. Agulhon, 1848. Η Επανάσταση στη Γαλλία ή η μάθηση στη Δημοκρατία 1848-1852, μτφ.
Ι. Πεντάζου, επιμ: Α. Παππάς, Α. Ιωάννου, επίμετρο: P. Boutry, Πόλις, Αθήνα 2002.
Alexis de Tocqueville, Το παλαιό καθεστώς & Η Επανάσταση, μετάφραση: Ανδρέας Παππάς,

προλεγόμενα: Π. Μ. Κιτρομηλίδης, Πόλις, Αθήνα 2015.
M. Agulhon, 1848. Η Επανάσταση στη Γαλλία ή η μάθηση στη Δημοκρατία 1848-1852, μτφ.
Ι. Πεντάζου, επιμ: Α. Παππάς, Α. Ιωάννου, επίμετρο: P. Boutry, Πόλις, Αθήνα 2002.
Α.Α. 2.1
1. Σε αυτό το κεφάλαιο δεν συνεξετάζονται η αρχή της ισότητας και της
ιδεολογίας του εθνοπροστατευτισμού.
2. Ο φιλελευθερισμός και ο συντηρητισμός σε καμία περίπτωση δεν

συνδέονται.
3.Ο ουτοπικός σοσιαλισμός δεν είναι μέρος της θεωρίας του Μαρξ.
4. Ο εργατικός εθνοπροστατευτισμός μπορεί να οδηγήσει σε ρατσισμό.
5. Η απουσία ενός συστήματος που να εγγυάται την έννομη τάξη μπορεί

να οδηγήσει στη βία.
Δρ. 2.1 Να εξετάσετε τη σημασία που έχει η έννοια της ελευθερίας στη δημοκρατία και,
αντιστοίχως, στον φιλελευθερισμό, με βάση τα αντίστοιχα κεφάλαια από τα βιβλία του
Χέυγουντ και του Κύμλικα. Στο Παράρτημα, στο τέλος του κειμένου, θα βρείτε τη δική μας
απάντηση.
Δρ. 2.2 Να εξετάστε τη σχέση ισότητας και ελευθερίας στο: Alexis de Tocqueville, Το παλαιό
καθεστώς & Η Επανάσταση, μετάφραση: Ανδρέας Παππάς, προλεγόμενα: Π. Μ.
Κιτρομηλίδης, Πόλις, Αθήνα 2015.
Δρ. 2.3 Στην ενότητα 2.4 αναφέρεται ότι: «Ο συγγραφέας, στη συνέχεια αυτής της ενότητας,
επιχειρηματολογεί και παραθέτει πληροφορίες που δείχνουν ότι ο προστατευτισμός
προβλήθηκε σε αναφορά προς το ζητούμενο της κοινωνικής σταθερότητας ως εναλλακτική
λύση έναντι των διαρκώς αυξανόμενων ανισοτήτων, οι οποίες εμφανίζονταν και αυξάνονταν
με την ανάδυση του βιομηχανικού προλεταριάτου της εποχής». Προσπαθήστε να
κατανοήσετε το τι αλλαγές επέφερε η συγκρότηση του βιομηχανικού προλεταριάτου ,
διαβάζοντας το κείμενο του Μαρξ «Η αστική τάξη και η αντεπανάσταση (1848)» ,στο: 1840,
Κarl Marx, κείμενα από τη δεκαετία του 1840. Μια ανθολογία, επιλογή-μετάφραση-
επιμέλεια: Θανάσης Γκιούρας, επιστημονική επιμέλεια: Θανάσης Γκιούρας-Θωμάς
Νουτσόπουλος, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2014, σς. 511-535.

Α.Α. 2.1
1.Λάθος
2.Λάθος
3.Σωστό
4.Σωστό
5.Σωστό

Δρ. 2.1 Στηριχθείτε στις σς. 208-211 από το βιβλίο του Χέυγουντ, για να ορίσετε το πλαίσιο
ιστορίας των ιδεών, που θα χρειαστείτε για την απάντησή σας. Στη συνέχεια, διαβάστε τις
σς. 342-362 και 405-412 από το βιβλίο του Κύμλικα, εστιάζοντας σε κριτήρια συνάφειας,
αλλά και διαφοροποίησης, ανάμεσα στη δημοκρατική ιδέα και τον φιλελευθερισμό. Για να
ολοκληρωθεί, η προσπάθειά σας, ανατρέξτε στο βιβλίο του Νορμπέρτο Μπόμπιο, Το μέλλον
της δημοκρατίας, μτφ. Πάνος Ράμμος, πρόλογος: Ευάγγελος Β. Βενιζέλος, Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη 1993, σς. 53-83 και 139-168.
Δρ. 2.2 Στα κεφάλαια 10 και 11 (σς. 188-219) θα βρείτε τις παρατηρήσεις του Τοκβίλ σε σχέση
με το είδος της ελευθερίας που χαρακτήριζε το «Παλαιό Καθεστώς», δηλαδή την
προπολιτική κατάσταση πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, άρα και την τομή που επέφερε η
τελευταία με την πολιτική ισότητα και ελευθερία, τις οποίες καθιέρωσε ως συντακτικές
αρχές της πολιτείας.
Δρ. 2.3 Η μελέτη του συγκεκριμένου κειμένου περιλαμβάνει συσχετισμό των επαναστάσεων
του 1789 και 1848 και θα σας βοηθήσει στο να καταλάβετε σε ποιο εννοιολογικό πλαίσιο
είναι κατανοητές και εξηγήσιμες οι εν λόγω αλλαγές.
Ενότητα 3. Ο αιώνας της αναδιανομής
Σκοπός
Σκοπός του τρίτου κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει τις αλλαγές που επέφεραν οι εξελίξεις
στην οικονομία και τις συνακόλουθες θεσμικές μεταβολές, όπως αυτές αποτυπώθηκαν με
την προοδευτική φορολογία, το αίτημα για κοινωνική ασφάλιση, τις ιδέες περί
επαναστατικών αλλαγών, αλλά και μεταρρυθμιστικών μεταβολών, τις οποίες υιοθέτησε και
προέβαλλε, στις διαφορετικές εκδοχές του, το σοσιαλιστικό ρεύμα, καθώς και τον
συνδυασμό των διαφορετικών, αλλά εξηγήσιμων, παραγόντων που οδήγησαν στον Α’
Παγκόσμιο Πόλεμο.
Όταν θα έχετε μελετήσει αυτό το κεφάλαιο, θα μπορείτε να:
● Κατανοείτε σε τι συνίσταται η αναδιανεμητική πολιτική.
● Κατανοείτε ποια είναι η σχέση αναδιανομής και ανισοτήτων.
● Εξηγείτε τη σχέση αναδιανεμητικής πολιτικής και κοινωνικής συνοχής
● Σας είναι σαφής η λειτουργία της προοδευτικής φορολογίας.
● Εξηγείτε τι είναι και πώς ασκείται η συλλογική ρύθμιση της εργασίας.
● Να γνωρίζετε τη σχέση οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων.
● Να εξηγείτε το αν χρειάζονται – ή όχι – ρυθμίσεις οι αυτοματισμοί της ελεύθερης αγοράς.
● Αναδιανομή.
● Φορολογία.
● Μεταρρυθμίσεις.
● Κοινωνική ασφάλιση.
● Βίσμαρκ και κοινωνικό κράτος.
● Πόλεμος και μεταπολεμικός κόσμος.
● Η επιχείρηση ως οργάνωση.
Η μελέτη θα πρέπει να λάβει υπόψη την ακόλουθη προβληματική και να ακολουθήσει τον
Το τρίτο κεφάλαιο, αφού έχει προηγηθεί η πραγμάτευση και η εξήγηση των ανακαθορισμών,
αλλά και των στρεβλωτικών εκδοχών της ιδέας της ισότητας, εστιάζεται στις απαρχές του
κράτους πρόνοιας και της κοινωνική πολιτικής, έχοντας κέντρο αυτής της εστίασης της
σχέσης ισότητας και αναδιανεμητικής πολιτικής. Η προβληματική στηρίζεται στο ότι ο 19 ος
αιώνας είναι αυτός κατά τον οποίο αναδείχθηκαν οι αντινομικές πλευρές της ιδέας της
ισότητας και μέσα από την αμφισβήτησή της, αλλά και μέσω των στρεβλωτικών,
παραμορφωτικών εκδοχών της. Η αλλαγή που συντελείται σε σχέση με τα παραπάνω
συνδέεται με το καθοριστικό γεγονός της σύστασης του κράτους πρόνοιας και της
καθιέρωσης της καθολικής ψηφοφορίας στην Ευρώπη. Αυτό είχε συνέπεια το να σημειωθεί
μεγάλη μείωση των ανισοτήτων. Η εν λόγω καθοριστική εξέλιξη ήταν αποτέλεσμα τριών
μεγάλων μεταρρυθμιστικών τομών, που ήταν η καθιέρωση της προοδευτικής φορολογίας, η
δημιουργία προστατευτικού μηχανισμού για τους πλέον κοινωνικώς ασθενείς, η
δημιουργία, καθώς και η σταδιακή διεύρυνση, αντιπροσωπευτικών διαδικασιών, όπως και
η πολιτική που απέβλεπε στη ρύθμιση της εργασίας. Έτσι, η πρώτη ενότητα (3.1) αυτού του
κεφαλαίου εστιάζεται στο αίτημα της αναδιανομής και της προοδευτικής φορολογίας. Η
δεύτερη ενότητα (3.2) έχει αντικείμενο τους ιστορικούς και πολιτικούς παράγοντες που
οδήγησαν σε μεταρρυθμιστικές αλλαγές. Η τρίτη ενότητα (3.3) εξετάζει τη σχέση κοινωνικής
δικαιοσύνης και ρεπουμπλικανικής ιδέας μέσα από την «αποατομικοποίηση του κόσμου»,
ενώ η τέταρτη ενότητα (3.4) παρακολουθεί το πώς εδραιώθηκε το κοινωνικό –
αναδιανεμητικό κράτος.
3.1 Η επανάσταση της αναδιανομής
Ο Ροζανβαλόν ξεκινά από το ότι η φορολογία κατανοείται ως μέσο για πιθανή κοινωνική
μεταρρύθμιση προς τα τέλη του 19ου αιώνα. Το ισχυρότερο κώλυμα αφορούσε την εδραία
πεποίθηση ότι ο φόρος, λόγω της παράδοσης που κατέλειπε το καθεστώς των αυθαίρετων
προνομίων και της μη νομιμοποιημένης εξουσίας, είναι κάτι επίσης αυθαίρετο, ότι δηλαδή
στερείται νομιμότητας. Επισημαίνεται ότι ήδη, μέχρι τα μέσα του 19 ου αιώνα, τόσο στον
χώρο των ρεπουμπλικανών όσο και των σοσιαλιστών, η φορολογία αντιμετωπιζόταν με
καχυποψία. Περιγράφεται η κοινωνική ασφάλιση ως μέτρο το οποίο επέφερε ανατροπή
στην αντιμετώπιση του κοινωνικού ζητήματος. Εκτίθενται και αναλύονται οι μεταρρυθμίσεις
τις οποίες θέσπισε ο Βίσμαρκ, στη Γερμανία, στα μέσα της δεκαετίας του 1880, καθώς και η
βαθιά μεταρρυθμιστική τομή που συνίστατο στο να καθιερωθεί το 1883 το υποχρεωτικό
σύστημα ασφάλισης για λόγους ασθενείας, καθώς και η συλλογική ρύθμιση της εργασίας,
παράλληλα με τον σημαντικό, ως προς αυτό, ρόλο των συνδικαλιστικών ενώσεων.
3.2 Οι ιστορικοί και πολιτικοί παράγοντες μιας ρήξης
Η συγκεκριμένη ενότητα ξεκινά από την αλλαγή πεδίου ως προς τη διεκδίκηση της ισότητας,
δηλαδή από την επαναστατική διεκδίκηση, που είναι παρούσα και κατά τον 19ο αιώνα, στις
μεταρρυθμιστικές αλλαγές. Ταυτοχρόνως, ερευνάται η αντίσταση στον
εθνοπροστατευτισμό, ο οποίος αποτέλεσε αντικείμενο εξέτασης, στην προηγούμενη
ενότητα, εφόσον αυτός συνδέθηκε με την ολίσθηση μέρους της εργατικής τάξης προς
εθνικιστικές θέσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ροζανβαλόν αναφέρεται σε σύνολο άρθρων
της εφημερίδας της εποχής, δηλαδή στα τέλη του 1890, Cri de people (Κραυγή του λαού), τα
οποία απεργάζονταν σχέδιο περιορισμού των εργατικών χεριών των ξένων εργατών στο 10%.
Από αυτή την αφετηρία, όπως δείχνει ο συγγραφέας, αφορμάται και η κριτική των
σοσιαλιστών στον εθνοπροστατευτισμό. Τα παραπάνω συνδέονται με τη συγκρότηση ενός
μεταρρυθμιστικού χώρου. Πέρα από κάθε είδος ιακωβινισμό, προκρίνεται ένα σύστημα
αναδιανομής το οποίο δεν αρκέστηκε απλώς σε παρεμβάσεις κορυφής και σε γενικού
χαρακτήρα και περιεχομένου πολιτικές αποφάσεις, αλλά προχώρησε μέχρι τη νομοθεσία,
του θεσμούς πρόνοιας και αλληλεγγύης. Έχει ενδιαφέρον, όπως δείχνει ο συγγραφέας, ότι
αυτές οι αλλαγές προωθήθηκαν από ένα ευρύ δίκτυο φιλανθρωπικών οργανώσεων και
κοινωνικών ιδρυμάτων.
3.3 Η αποατομικοποίηση του κόσμου
Σε αυτή την ενότητα εξετάζονται οι προϋποθέσεις που κατέστησαν δυνατή την επανάσταση
της αναδιανομής. Ο συγγραφέας την εξηγεί ως αποτέλεσμα μιας πνευματικής και ηθικής
επανάστασης, η οποία συνίσταται στην λεγόμενη «αποατομικοποίηση» του κόσμου, δηλαδή
στη ρήξη με τις προηγούμενες θεωρήσεις περί οικονομίας και κοινωνίας. Αυτή η αλλαγή
οδήγησε και στην εκ νέου αξιολόγηση της θέσης, η οποία, παλαιότερα, αποδιδόταν στην
έννοια της ατομικής ευθύνης ή του έμφυτου ταλέντου στην κοινωνική ζωή. Ο Ροζανβαλόν
δείχνει ότι τόσο οι Γάλλοι ρεπουμπλικανοί, οι Βρεταννοί Φαβιανοί, αλλά και από καθέδρας
Γερμανοί σοσιαλιστές, συνέβαλαν στην αναδιατύπωση της σύστασης του κοινωνικού.
3.4 Η εδραίωση του κοινωνικού-αναδιανεμητικού κράτους
Σε αυτή την ενότητα, εξετάζεται η σημασία του κοινωνικού-αναδιανεμητικού ρεφορμισμού,

ο οποίος, κατά τα τέλη του 19ου αι. αποτέλεσε εναλλακτική λύση στον εθνοπροστατευτισμό,
ο οποίος είχε προβληθεί ως επίσης εναλλακτική λύση προς την πρώτη παγκοσμιοποίηση. Ο
Ροζανβαλνόν εξετάζει, τώρα, τον εικοστό αιώνα, από τον κλονισμό που επέφερε ο πόλεμος
του 1914-1918, την βαθιά, σχεδόν κοσμογονική, αλλαγή που επέφερε η Οκτωβριανή
Επανάσταση, έως την αρχική υιοθέτηση σοσιαλιστικών αιτημάτων από την Ιταλία και τη
Γερμανία, λίγο πριν επανερμηνεύσουν αυτά τα αιτήματα και αυτούς τους στόχους υπό το
πρίσμα, αλλά και τη φρικαλέα προοπτική, του φασισμού και του ναζισμού. Ο Ροζανβαλόν,
αφού αναφερθεί σε όλα αυτά, θα σταθεί ιδιαίτερα στο έτος 1945, το οποίο, κατά την κρίση
του, σηματοδοτεί ένα σημείο κορύφωσης στη διαδικασία για την αναθεώρηση της ισότητας-
αναδιανομής, και θα παρουσιάσει θέσεις και αναλύσεις του Ραϋμόν Αρόν, του Καρλ
Πολάνυι, αλλά και άλλων, όπως ο Γκαλμπραίηθ, για να εξηγήσει τη νέα μορφή επιχείρησης
ως οργάνωσης, η οποία αναδύεται στον μεταπολεμικό κόσμο.
Γιάννης Βούλγαρης, Φιλελευθερισμός, Συντηρητισμός, Κοινωνικό Κράτος, 1973-1990.
Ανάλυση και κριτική των χαρακτηριστικών ρευμάτων, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 2003.
Stuart Hall, David Held, Antony Mc Grew (επ.), Η νεωτερικότητα σήμερα. Οικονομία,
Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός, Σαββάλας, Αθήνα 2003.
Σέρι Μπέρμαν, Το πρωτείο της πολιτικής. Η Σοσιαλδημοκρατία και η Ευρώπη του 20ου αιώνα,
μτφ. Ελένη Αστερίου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης- Αθηνα, 2014.
Κάρλο Ροσέλι, Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός, μτφ. Αχιλλέας Καλαμαράς, εισαγωγή: Θανάσης

Γιαλκέτσης, επίμετρο: Serge Audier-Γιώργος Σιακαντάρης, Πόλις, Αθήνα 2013.
Α.Α. 3.1
1. Η αναδιανομή, κατά την εξεταζόμενη σε αυτό το κεφάλαιο περίοδο,

αποσκοπούσε στη μεγαλύτερη συγκέντρωση πλούτου.
2. Οι ιστορικές και πολιτισμικές ρήξεις με τις οποίες συνδέεται η

ισότητα και η πολιτική αναδιανομής αφορούν το ότι, μέχρι τα τέλη
του 19ου αι., η φορολογία εθεωρείτο αυθαίρετο μέτρο.
3. Η ιδέα περί ατόμου που προϋπέθετε αυτή η αλλαγή, ως προς τους

θεσμούς και τους μηχανισμούς αναδιανομής, ώστε να ονομαστεί
«αποατομικοποίηση» του κόσμου, είναι η ιδέα του ατόμου ως
ισότιμου μέλους της πολιτικής κοινωνίας, ισότιμου με όλους τους
άλλους.
4. Η σύσταση του κοινωνικού κράτους συνδέεται με τις

συντελούμενες, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, αλλαγές.
Δρ. 3.1 Να αναζητήσετε στο διαδίκτυο κείμενα για κρίση του κοινωνικού κράτους κατά την
τελευταία δεκαετία και να συνδέσετε τις πληροφορίες που θα αντλήσετε με την
προβληματική του βιβλίου, διατυπώνοντας δικές σας επιχειρηματολογικώς στέρεες και
τεκμηριωμένες απόψεις. Εναλλακτικώς, να προσεγγίσετε το θέμα, διαβάζοντας το βιβλίο:
Γιάννης Βούλγαρης, Φιλελευθερισμός, Συντηρητισμός, Κοινωνικό Κράτος, 1973-1990.
Ανάλυση και κριτική των χαρακτηριστικών ρευμάτων, Θεμέλιο, Αθήνα 2003.
Δρ. 3.2 Στην ενότητα 3.3 αναφέρεται ότι «Ο Ροζανβαλόν δείχνει ότι τόσο οι Γάλλοι
ρεπουμπλικανοί, οι Βρεταννοί Φαβιανοί, αλλά και από καθέδρας Γερμανοί σοσιαλιστές,
συνέβαλαν στην αναδιατύπωση της σύστασης του κοινωνικού». Σε ποιο κοινό πεδίο θα ήταν
δυνατό οι Γάλλοι ρεπουμπλικανοί, οι Βρεταννοί Φαβιανοί και από καθέδρα Σοσιαλιστές να
συμβάλουν στην «αναδιατύπωση της σύστασης του κοινωνικού;».
Δρ. 3.3 Αναζητήστε κείμενα που να συσχετίζουν τον «κοινωνικό-αναδιανεμητικό

ρεφορμισμό», στα τέλη του 19ου αι., με τις ιδέες της Οκτωβριανής Επανάστασης,
προκειμένου να κατανοήσετε τη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας αυτή την
περίοδο.
Δρ. 3.4 Συναφώς, προς τη δραστηριότητα 3 αναζητήστε κριτήρια διάκρισης και συνάφεια,
ικανά να προσδιορίζουν και να οριοθετούν τη σχέση πολιτικού φιλελευθερισμού και
σοσιαλισμού.

Α.Α 3.1
1.Λάθος
2.Σωστό
3.Λάθος
4.Σωστό

Δρ. 3.1 Εστιαστείτε κυρίως στο πρώτο και το τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου, Γιάννης
Βούλγαρης, Φιλελευθερισμός, Συντηρητισμός, Κοινωνικό Κράτος, 1973-1990. Ανάλυση και
κριτική των χαρακτηριστικών ρευμάτων, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 2003, που θα σας
βοηθήσουν στο να κατανοήσετε καλύτερα και τη σύσταση και την κρίση του κοινωνικού
κράτους, σε αναφορά και προς το κεϋνσιανό και το νεοφιλελεύθερο πολιτικό και οικονομικό
μοντέλο.
Δρ. 3.2 Ανατρέξτε στο Stuart Hall, David Held, Antony Mc Grew (επ.), Η νεωτερικότητα
σήμερα. Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός, Σαββάλας, Αθήνα 2003, σς. 33-97, σε
συνδυασμό με το κεφ. 4 του βιβλίου του Χέυγουντ.
Δρ. 3.3 Συμβουλευτείτε το: Σέρι Μπέρμαν, Το πρωτείο της πολιτικής. Η Σοσιαλδημοκρατία
και η Ευρώπη του 20ου αιώνα, μτφ. Ελένη Αστερίου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
Ηράκλειο Κρήτης- Αθηνα, 2014, σς. 59-188, όπου θα βρείτε μία πολύ κατατοπιστική
ανάλυση.
Δρ. 3.4 Θα σας βοηθήσει το βιβλίο του Κάρλο Ροσέλι, Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός, μτφ.
Αχιλλέας Καλαμαράς, εισαγωγή: Θανάσης Γιαλκέτσης, επίμετρο: Serge Audier-Γιώργος
Σιακαντάρης, Πόλις, Αθήνα 2013. Μελετήστε την ενότητα «Σοσιαλιστικός φιλελευθερισμός»,
σς. 300-329.
Ενότητα 4. Η μεγάλη μεταστροφή
Σκοπός
Σε αυτό το κεφάλαιο επιχειρείται η ερμηνεία της τωρινής κατάστασης των κοινωνιών, αυτής
δηλαδή η οποία διατυπώνεται στο κεφάλαιο ως «δεύτερη παγκοσμιοποίηση» και η οποία
εξετάζεται σε αναφορά προς τον 19ο αιώνα σε ό, τι συνδέεται με την αποδιάρθρωση των
εργασιακών σχέσεων και δικαιωμάτων.
Αφού μελετήσετε αυτό το κεφάλαιο, θα μπορείτε να:
● Να έχετε πληρέστερη γνώση το εξελίξεων που ακολούθησαν το τέλος του Β’ Παγκοσμίου

Πολέμου και το πώς αυτές επηρέασαν την οργάνωση των σύγχρονων κοινωνιών.
● Να εξηγείτε την κρίση του κράτους πρόνοιας από το 1970 και μετά.
● Να γνωρίζετε στη θέση του Τζων Ρωλς ως προς τη ρύθμιση των ανισοτήτων και τη συναφή
θεωρία δικαιοσύνης που προτείνει.
● Να γνωρίζετε τη λειτουργία και τα αντίστοιχα προβλήματα των θεσμών αλληλεγγύης.
● Να κατανοείτε τον ρόλο των ευρωπαϊκών συνδικάτων σε σχέση με τα παραπάνω.
● Να εξηγείτε το πώς συντελέστηκε, καθώς και σε τι οφείλεται, η απονομιμοποίηση της

αρχής της αλληλεγγύης.
● Να εξηγείτε τις αλλαγές που καθόρισαν τον σύγχρονο καπιταλισμό, σε σχέση με τις
προηγούμενες μορφές του.
● Να περιγράφετε και να συσχετίζετε με τα παραπάνω τις μεταμορφώσεις της έννοιας του

ατομικισμού.
● Να περιγράφετε την κοινωνία του γενικευμένου ανταγωνισμού.
● Να συσχετίζετε όλα τα παραπάνω με τις απόψεις – προτάσεις περί ισότητας των ευκαιριών
και ισότητας των πόρων (Τζων Ρωλς, Ρόναλντ Ντουόρκιν, Αμαρτύα Σεν).
● Αλληλεγγύη.
● Ανταγωνισμός.
● Ατομικισμός.
● Ισότητα ευκαιριών.
● Ικανότητες, διαφορές.
Στο τέταρτο κεφάλαιο επιχειρείται η ερμηνευτική, συσχετιστική προσέγγιση ανάμεσα στη

σημερινή κατάσταση των ανεπτυγμένων κοινωνιών, κατά τη λεγόμενη «δεύτερη
παγκοσμιοποίηση», με ερμηνευτικό κέντρο την παντοδυναμία της ανέλεγκτης αγοράς. Ο
όρος που χρησιμοποιείται στο κεφάλαιο ως ερμηνευτική κλείδα είναι ο όρος «αγορά-
βασιλιάς». Στο κεφάλαιο επισημαίνεται ότι οι αντιδράσεις απέναντι σε αυτή τη δεύτερη
παγκοσμιοποίηση επιφέρουν αλλαγές που ισοδυναμούν με επάνοδο σε μορφές παθολογίας
ως προς την ταυτότητα και τη συνοχή του κοινωνικού δεσμού, όπως αυτές που εκδηλώθηκαν
από το 1890 και μετά. Αυτό συσχετίζεται και με την επάνοδο της ιδέας του έθνους, η οποία
είχε περιοριστεί κατά την αρχική φάση της παγκοσμιοποίησης. Ωστόσο, στην
διαλαμβανόμενη σε αυτό το κεφάλαιο προβληματική, αυτή η επισήμανση δεν ισοδυναμεί
με αναγνώριση του ότι συντελείται επιστροφή στο παρελθόν, αλλά ως μια νέα αλλαγή, που,
από το 1970 και μετά, με την κρίση του κράτους πρόνοιας, επαναθέτει το κοινωνικό ζήτημα
με νέους όρους, έτσι ώστε αυτό να συνδέεται με την Ευρώπη που αλλάζει. Τα παραπάνω
διαρθώνονται στις ενότητες του κεφαλαίου ως εξής: Η πρώτη ενότητα (4.1) είναι
επικεντρωμένη στην απογύμνωση των θεσμών αλληλεγγύης και τις συνακόλουθες αλλαγές
και συνέπειες. Η δεύτερη ενότητα (4.2) αφορά την σχέση οικονομίας και της λεγόμενης
«κοινωνίας της μοναδικότητας», λογιζόμενης ως αλλαγής από τον «καπιταλισμό της
οργάνωσης», όπως τον είχε περιγράψει ο Γκαλαμπραίηθ τη δεκαετία του 1960, στο
σύγχρονο καπιταλισμό, όπως αυτός διαμορφώνεται από το 1980 και μετά. Η τρίτη ενότητα
(4.3) εστιάζεται στην εξέταση και ανάλυση των διαφορετικών νέων μορφών ατομικισμού σε
σχέση με την οργάνωση της οικονομίας των σύγχρονων κοινωνιών. Η τέταρτη ενότητα (4.4)
εξετάζει το φαινόμενο του γενικευμένου ανταγωνισμού, ενώ η πέμπτη, τελευταία, ενότητα
(4.5) επικεντρώνεται στους ορισμούς και τις συναφείς εκδοχές του αιτήματος περί ισότητας
των ευκαιριών.
Βλ. Χρονοδιάγραμμα Μελέτης αναφορικά με την 7η εβδομάδα.
4.1 Η συστημική και ηθική κρίση των θεσμών της αλληλεγγύης:
Σε αυτή την ενότητα, ο συγγραφέας συσχετίζει την παγκυριαρχία της αγοράς και την
ανισότητα των εισοδημάτων με την κατάσταση που επικρατούσε κατά την πρώτη
ανεξέλεγκτη κυριαρχία της αγοράς, η οποία και οδήγησε στα πρώτα βήματα προς την
οργάνωση του κοινωνικού κράτους και των αναδιανεμητικών του μηχανισμών. Κατά τον
Ροζανβαλόν, οι ομοιότητες εντοπίζονται στο ότι οι αντιδράσεις που σημειώνονται σε αυτή
τη σύγχρονη «δεύτερη παγκοσμιοποίηση» είναι ευδιάκριτες, κατά τη σύγκρισή τους, με την
υφή των κοινωνικών ταυτοτήτων και του κοινωνικού δεσμού από τη δεκαετία του 1890 και
μετά. Χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι η επανάκαμψη τόσο του εθνοπροστατευτισμού όσο
και της ξενοφοβίας, που μάλιστα προσλαμβάνουν και συγκεκριμένες πολιτικές μορφές.
4.2 Η απογύμνωση των θεσμών αλληλεγγύης
Εδώ, η εξεταστική προβληματική του συγγραφέα στρέφεται, στηριζόμενη και στις

προηγούμενες ενότητες, στα όσα επακολούθησαν την ανατροπή της δεκαετίας του 1990,
ιδίως σε σχέση με την αρχή της αλληλεγγύης. Οι συνέπειες αφορούν κυρίως την εδραίωση
της μαζικής ανεργίας, αλλά και τις αναδυόμενες μορφές κοινωνικής ανασφάλειας, οι οποίες
προέκυψαν από τον διαχωρισμό των παραδοσιακών μηχανισμών κοινωνικής ασφάλισης, με
αποτέλεσμα την εξασθένιση της νομιμοποίησής του, ιδίως στα μεσαία στρώματα.
4.3 Ισχυροί θεσμοί και αδύναμη θεωρία
Εδώ ο συγγραφέας προχωρεί πέρα από το να εξετάσει τους θεσμούς κοινωνικής ασφάλισης
και τις πολιτικές αλλαγές που καθιερώθηκαν το 1945, καταλήγοντας στο ότι αυτές δεν
στηρίζονταν σε μία επαρκώς στέρεα και ουσιωδώς επεξεργασμένη προβληματική και
θεωρία περί ισότητας. Αυτή την προβληματική την εξετάζει, στη συνέχεια, σε αναφορά προς
τις εξελίξεις που σημειώθηκαν στην Ευρώπη – ειδικότερα στη Γαλλία – τόσο στη γενικότερη
οικονομική πολιτική όσο – και πιο συγκεκριμένα – στις εξελίξεις στα εργασιακά και άλλα
κοινωνικά δικαιώματα, καθώς και στο σύστημα προστασίας των κοινών, δημόσιων αγαθών.
4.4 Τα αποτελέσματα της διαδικασίας απονομιμοποίησης της αλληλεγγύης
Σε αυτήν την ενότητα, ο συγγραφέας αποσκοπεί στο να δείξει πού οδήγησε η υπόγεια
απονομιμοποίηση της πολιτικής του αναδιανεμητικού κράτους πρόνοιας. Στηρίζεται στις
αναλύσεις των προηγούμενων ενοτήτων, με τις οποίες κατεδείκνυε ότι η καχύποπτη
αντιμετώπιση της φορολογίας δεν ήταν καθόλου κάτι νέο στις δημοκρατίες. Παρόλα αυτά, η
γενική κατεύθυνση έτεινες προς τη δημιουργία φορολογικής συνείδησης των πολιτών,
άμεσα συναρτημένης με την αξιοπιστία του κράτους ως προς το να ασκεί τις λειτουργίες του
προς όφελος της κοινωνίας. Ως εξωτερική προς την κοινωνία, ληστρική δύναμη και
μηχανισμό, κατά τον συγγραφέα, μόνο ορισμένες οργανώσεις εργοδοτών αντιμετώπιζαν τη
φορολογική και αναδιανεμητική πολιτική του κράτους. Ο Ροζανβαλόν, στη συνέχεια αυτής
της ενότητας, εξετάζει σε σχέση με τα παραπάνω την πολιτική του Ρήγκαν και Μπους,
εξαίροντας την αντοχή του κοινωνικού κράτους, αλλά και επισημαίνοντας τον κίνδυνο που
ελλοχεύει, στην περίπτωση που το χάσμα, όπως το εντοπίζει ο συγγραφέας, ανάμεσα στους
θεσμούς αλληλεγγύης και τα καθιερωμένα σχήματα κοινωνικής δικαιοσύνης διευρυνθεί, με
πιθανό αποτέλεσμα βίαιες εξελίξεις.
4.5 Ο ατομικισμός και οι μεταμορφώσεις του
Ο συγγραφέας, ξεκινώντας από τη σχέση ατόμου, ατομικότητας, ατομικισμού, ελευθερίας

και δικαιωμάτων, εξετάζει το πώς ο ατομικισμός υποκατέστησε την αρχή της αλληλεγγύης
και οδήγησε στη νεοφιλελεύθερη εκδοχή της ελευθερίας. Η εξέταση γίνεται σε αναφορά
προς πολύ γνωστές εκδοχές του ανταγωνισμού, πέρα του προφανούς οικονομικού
ανταγωνισμού, οι οποίες περιλαμβάνουν μέχρι και τον αθλητικό ανταγωνισμό.
4.6 Η ριζική ισότητα των ευκαιριών
Ο συγγραφέας, σε αυτή την ενότητα εξετάζει τη σχέση της αρχής της ισότητας με την αρχή
της ισότητας των ευκαιριών ως εκδοχή της πρώτης. Εξετάζει διαφορετικούς ορισμούς της
έννοιας στο έργο του Ντουόρκιν, του Ρωλς, του Αμαρτύα Σεν, του Μιλ, αλλά και τους Τόμας
Πέην, με σκοπό να εξακριβώσει την αντοχή και την επάρκειά της σε μια περίοδο αύξησης
των ανισοτήτων.
Τζων Ρωλς, Θεωρία της Δικαιοσύνης, επίμετρο: Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, Πόλις, Αθήνα
2001.
F. A. Hayek, «Ισότητα, οικονομική αξία και δίκαιη αξία», στο: Μανόλης Αγγελίδης-Κοσμάς
Ψυχοπαίδης (επ.), Κείμενα πολιτικής οικονομίας και θεωρία της πολιτικής, Ίδρυμα Σάκη
Καράγιωργα, Αθήνα 2015.
Μυριάμ Ρεβώ ντ’ Αλλόν, Γιατί δεν αγαπάμε τη δημοκρατία, μεφ. Μιχάλης Πάγκαλος,
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2016.
Α.Α. 4.1
1. Ο όρος «αγορά-βασιλιάς» περιγράφει την ανέλεγκτη και, χωρίς
ρυθμιστικούς κανόνες, λειτουργούσα αγορά.
2. Η αποδυνάμωση των θεσμών της αλληλεγγύης συνδέεται με τη

διαφύλαξη των κοινών, δημόσιων αγαθών.
3. Τα αποτελέσματα της απονομιμοποίησης της αληλεγγύης είναι η

ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής.
4. Η απονομιμοποίηση της αλληλεγγύης συνδέθηκε με την

απονομιμοποίηση του κοινωνικού κράτους και της αναδιανεμητικής,
φορολογικής του πολιτικής.
5. Η αρχή της ισότητας των ευκαιριών προτάθηκε ως δυνάμενη να

αντιμετωπίσει τις ανισότητες, χωρίς να συνδεθεί με την κοινωνική
δικαιοσύνη ως κοινωνική ισότητα.

Α.Α. 4.1
1.Σωστό
2.Λάθος
3.Λάθος
4.Σωστό
5.Σωστό
Δρ. 4.1 Να συσχετίσετε την προβληματική του κεφαλαίου με τα αντίστοιχα κεφάλαια από το
βιβλίο του Kymlicka ως προς τις θέσεις των Ρωλς και Ντουόρκιν.
Δρ. 4.2 Η ενότητα 4/5 αναφέρεται στην προβληματική του βιβλίου που τιτλοφορείται «Ο
ατομικισμός και οι μεταμορφώσεις του». Τι μπορεί να σημαίνουν οι μεταμορφώσεις του
ατομικισμού ως προς τη σχέση νεοφιλελευθερισμού και δημοκρατίας;
Δρ. 4.3 Με βάση την προβληματική που αναπτύσσεται σε αυτό το κεφάλαιο, πώς νομίζετε
ότι αντιλαμβάνεται ο νεοφιλελευθερισμός τη σχέση ανάμεσα στην αρχή της ισότητας και της
οικονομικής αξία;

Δρ. 4.1 Συμβουλευτείτε το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου του Κύμλικα και με οδηγό αυτό
μελετήστε το: Τζων Ρωλς, Θεωρία της Δικαιοσύνης, επίμετρο: Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου,
Πόλις, Αθήνα 2001. Μελετήστε το δεύτερο κεφάλαιο «Οι αρχές της δικαιοσύνης».
Δρ. 4.2 Θα σας βοηθήσει το: Μυριάμ Ρεβώ ντ’ Αλλόν, Γιατί δεν αγαπάμε τη δημοκρατία, μεφ.
Μιχάλης Πάγκαλος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2016, σς. 129-148.
Δρ. 4.3 Μελετήστε το ακόλουθο κείμενο, συγγραφέας του οποίου είναι ένας από του πλέον
σημαντικός θεωρητικούς του νεοφιλελευθερισμού: F. A. Hayek, «Ισότητα, οικονομική αξία
και δίκαιη αξία», στο: Μανόλης Αγγελίδης-Κοσμάς Ψυχοπαίδης (επ.), Κείμενα πολιτικής
οικονομίας και θεωρία της πολιτικής, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 2015, σς. 433-464.
Ενότητα 5. Η κοινωνία των ίσων
Σκοπός
Στο πέμπτο κεφάλαιο, διατυπώνεται η θέση ότι η ιδέα της ισότητας των ευκαιριών
κυριαρχεί. Διαπιστώνεται όμως και μια αντινομία, ότι δηλαδή η ιδέα της ισότητας των
ευκαιριών κυριαρχεί, διότι εξισώνει μέσω της καθιέρωσης της ανισότητας. Σκοπός του
κεφαλαίου είναι να συνεξετάσει την ιδέα της ισότητας, το σύγχρονο, επίκαιρο νόημά της, με
την αρχή της διανεμητικής δικαιοσύνης. Επίσης, αποβλέπει στο να καταδείξει γιατί ένα
ελάχιστο επίπεδο πόρων πρέπει να εξασφαλίζεται σε κάθε κοινωνία, ώστε αυτή να έχει
προοπτική. Πέραν τούτων, το πέμπτο κεφάλαιο αποσκοπεί στο να εξηγήσει ότι οι βαθιές
ανισότητες επηρεάζουν όχι μόνο αυτούς που υποφέρουν από τις συνέπειες που αυτές
επιφέρουν, αλλά ότι τους επηρεάζουν όλους. Ξεκινώντας από το πνεύμα της αγγλικής
Φαβιανής Εταιρείας, στο εν λόγω κεφάλαιο εξετάζεται και η αρχική σοσιαλδημοκρατική
αντίληψη ως απάντηση στην σύγχρονη κρίση της ισότητας.
Έχοντας μελετήσει αυτό το κεφάλαιο, θα μπορείτε:
● Να κατανοείτε την έννοια της διανεμητικής δικαιοσύνης.
● Να συνδέετε την ιδέα της ισότητας και της ρύθμισης των ανισοτήτων με την λειτουργία
της διανεμητικής δικαιοσύνης.
● Να συνεξετάζετε την ιδέα και το αίτημα της ισότητας με τις νέες μορφές κοινωνικών και
πολιτικών ανισοτήτων και να είστε σε θέση να επιλέγετε τη δική σας προσέγγιση ως προς το
ζήτημα, έχοντας γνώση ενός συνόλου διαφορετικών προσεγγίσεων.
● Να συνδέετε την ιδέα της ισότητας με την αμοιβαιότητα.
● Να εξηγήσετε την αμοιβαιότητα ως ισότητα συμμετοχής.
● Να συνδέσετε την ισότητα συμμετοχής με την λειτουργία των αντιπροσωπευτικών

θεσμών.
● Ισότητα
● Κοινωνικές ανισότητες
● Ρύθμιση
● Διανεμητική δικαιοσύνη
● Αμοιβαιότητα
● Αντιπροσωπευτική θεσμοί
● Υποαντιπροσώπευση.
● Πολιτική συμμετοχή
● Ισότητα των ευκαιριών ή κοινωνική δικαιοσύνη;
Στο πέμπτο κεφάλαιο συνεξετάζεται το πώς η ιδέα της ισότητας των ευκαιριών οδηγεί
καταρχάς στη διάκριση ανάμεσα σε διανεμητική και αναδιανεμητική δικαιοσύνη. Αυτό
συσχετίζεται με το ζήτημα της κατανομής των πόρων και αυτή με την ιδέα της ακριβοδικίας.
Η παραπάνω διάκριση βρίσκεται στο κέντρο του λεγόμενου βρετανικού «Τρίτου Δρόμου»
και αφορά την κριτική από τη σκοπιά της ισότητας των ευκαιριών προς μορφές της πολιτικής
που ασκήθηκαν στο πεδίο του αναδιανεμητικού κράτους. Έτσι τίθεται στο κέντρο της
κριτικής επεξεργασίας το σύνολο των σοσιαλδημοκρατικών αρχών, των λεγόμενων
«νεορεπουμπλικανικών» προσεγγίσεων, καθώς των ανανοηματοδοτήσεων της ιδέας της
ισότητας. Τα παραπάνω διαρθρώνονται στις ακόλουθες ενότητες: Στην πρώτη ενότητα (5.1),
εξετάζεται η σχέση ισότητας και διανομής. Στη δεύτερη ενότητα (5.2) εξετάζεται η έννοια της
μοναδικότητας τόσο ως προς την οικονομία όσο και ως προς την έννοια του κοινωνικού
ατόμου. Στην τρίτη ενότητα (5.3), εξετάζεται η σχέση ισότητας και αμοιβαιότητας. Στην
τέταρτη ενότητα (5.4), εξετάζεται η επαναξιολόγηση της σημασίας που μπορεί να αποδοθεί
στην ιδέα της κοινότητας, ενώ στην πέμπτη (5.5) – και τελευταία – ενότητα, επιχειρείται ένα
σχεδίασμα «προς μια γενική οικονομία της ισότητας».
Για την ενότητα 5.4 βλ. Χρονοδιάγραμμα Μελέτης αναφορικά με την 15 η εβδομάδα.
Για τις ενότητες 5.1-5.3, 5.5 βλ. παρομοίως αναφορικά με την 31η εβδομάδα.
5. 1. Από την ισότητα – διανομή, στην ισότητα – σχέση
Η κύρια διαπίστωση του Ροζανβαλόν, την οποία συνάγει ως συμπέρασμα από τις
προηγούμενες αναλύσεις του, είναι ότι η ιδέα της ισότητας των ευκαιριών οδηγεί σε έναν
διαχωρισμό ανάμεσα στη διανεμητική και την αναδιανεμητική δικαιοσύνη. Αυτό σημαίνει,
πιο συγκεκριμένα, ότι περιορίζεται στον καθορισμό των όρων μιας κατανομής των πόρων,
που θεωρείται ακριβοδίκαιη, αλλά, γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, τείνει προς το να
υποβαθμίζει πολιτικές που είναι γνήσια αναδιανεμητικές. Σε αυτό το πλαίσιο, ο συγγραφέας

εξετάζει κυρίως την πολιτική και το σκεπτικό του βρετανικού «τρίτου δρόμου» του Τ. Μπλερ.
5.2. Μοναδικότητα
Σε αυτήν την ενότητα, ο συγγραφέας προσπαθεί να εξετάσει τη σχέση ανάμεσα στη

μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου και την αρχή της ισότητας, το πώς δηλαδή η αρχή της
ισότητας καθιστά του ανθρώπους ίσους, αναγνωρίζοντας ότι παραμένουν ανόμοιοι, αλλά με
ισότιμα αναγνωρισμένα όλα τα διαφοροποιητικά γνωρίσματα της ανομοιότητάς τους. Έτσι,
σε αυτό το πλαίσιο, θα εξετάσει περιπτώσεις διαφοροποίησης, ξεκινώντας από την
αποκάλυψη των διακρίσεων, από το ζήτημα της ισότητας των φύλων, την ιδέα περί ηθικής
που αρμόζει στην αξία της μοναδικότητας, αναφερόμενος σε αντίστοιχες θεωρήσεις από την
Μάρθα Νουσμπάουμ και τον Αμαρτύα Σεν.
5.3. Αμοιβαιότητα
Ως λογικό, μεθοδολογικό βήμα ακολουθεί η εξέταση της έννοιας της αμοιβαιότητας, ως

στοιχείο καθοριστικό τόσο για την αρχή της ισότητας όσο και για την αρχή της αλληλεγγύης.
Ο συγγραφέας θα εξετάσει την έννοια της αμοιβαιότητας και ως πρακτικό κανόνα και,
μάλιστα, ως κανόνα ικανό να εξασφαλίσει συναινέσεις σε κρίσιμα ζητήματα, αλλά και στην
παραγωγή και την κατανάλωση των αγαθών, αλλά και ως προς την ισότητα στη συμμετοχή
στη δημόσια σφαίρα. Σκοπός του να διερευνήσει και να διατυπώσει προϋποθέσεις για μια
πολιτική της αμοιβαιότητας.
5.4. Κοινότητα
Σε αυτήν την ενότητα, ο Ροζανβαλόν ξεκινά από το παλαιό ζήτημα που αφορά το τι σημαίνει
η ιδιότητα του πολίτη μέσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές μορφές. Εξετάζει την αριστοτελική
πολιτική φιλοσοφία στα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, με σκοπό να δει
τις έννοιες που εξηγούν το πώς είναι εφικτή η φύση του πολιτικού δεσμού και δείχνει το
πόσο – και γιατί – είναι επίκαιρες και σήμερα, όχι μόνο για τη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία,
αλλά και για την πολιτική πρακτική.
5.5. Προς μια γενική οικονομία της ισότητας
Αντικείμενο αυτής της υποενόητας είναι το εάν – και πώς – μπορεί να υπάρξει ενότητα μέσα
στη διαφορά. Ο Ροζανβαλόν ξεκινά από τον θεωρητικό προβληματισμό του 18 ου αι., για να
καταλήξει στον σύγχρονο στοχασμό και στη σχέση ανάμεσα στην αρχή της ισότητας και την
αρχή του πλουραλισμού, εξετάζοντας θεωρίες δικαιοσύνης, όπως του Ρωλς, αλλά και όπως
το Γουώλτσερ, για να δει εν τέλει, την αξία της αρχής της ισότητας ως διαρκώς ανοιχτό
ζήτημα.
John Rawls, Η Δίκαιη κοινωνία. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία. Μια αναδιατύπωση, μτφ.
Φιλήμων Παιονίδης, Πόλις Αθήνα 2006.
Νορμπέρτο Μπόμπιο, Δεξιά και Αριστερά, προλεγόμενα: Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Πόλις

Αθήνα 2006.
Michael Walzer, Η ηθική εντός και εκτός συνόρων, μετάφραση-εισαγωγή: Βασίλης

Βουτσάκης, Πόλις, Αθήνα 2003.
Α.Α. 5.1
1. Η σχέση ισότητας των ευκαιριών δεν απολήγει σε διαχωρισμό
διανεμητικής και αναδιανεμητικής δικαιοσύνης.
2. Δεν υφίσταται σχέση ανάμεσα στην ισότητα και την έννοια της
μοναδικότητας.
3. Είναι σημαντική η έννοια της αμοιβαιότητας ως προς την αρχή της

ισότητας και μάλιστα ως προς την πιο ουσιαστική νομιμοποίηση της.
4. Δεν υπάρχει σχέση ανάμεσα στην ισότητα και τη διαφορά.
5. Η σχέση ανάμεσα στην αρχή της ισότητας και τον πλουραλισμό δεν
συνδέεται με την πλουραλιστική ισότητα.

Α.Α. 5.1
1.Λάθος
2.Λάθος
3.Σωστό
4.Λάθος
5.Λάθος
Δρ. 5.1 Να μελετήσετε την πρώτη ενότητα του κεφαλαίου, με οδηγό το ακόλουθο πρόβλημα:
ποια η σχέση της ισότητας με τη δικαιοσύνη λογιζόμενη ως ακριβοδικία;
Δρ. 5.2 Το βιβλίο που θα σας βοηθήσει είναι το: Νορμπέρτο Μπόμπιο, Δεξιά και Αριστερά,
προλεγόμενα: Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Πόλις Αθήνα 2006.
Δρ. 5.3 Πρόκειται για δραστηριότητα που αποσκοπεί στο να ελέγξετε την επάρκειά σας ως
προς το πώς αντεπεξήλθατε στις προηγούμενες δραστηριότητες. Συνεπώς, θα πρέπει να
ανατρέξετε στα αντίστοιχα μέρη από το βιβλίο του Κύμλικα και του Ρωλς, όπως αυτά σας
επισημάνθηκαν στις απαντήσεις των αντίστοιχων δραστηριοτήτων.
Δρ. 5.4 Ανατρέξτε στο δεύτερο κεφάλαιο από το βιβλίο του Χέυγουντ και στο έκτο κεφάλαιο
από το βιβλίο του Κύμλικα. Για περαιτέρω εμβάθυνση, μελετήστε το: Michael Walzer, Η
ηθική εντός και εκτός συνόρων, μετάφραση-εισαγωγή: Βασίλης Βουτσάκης, Πόλις, Αθήνα
2003. Θα σας βοηθήσει ιδιαιτέρως η πολύ κατατοπιστική εισαγωγή στο βιβλίο.

Δρ. 5.1 Ανατρέξτε στο: John Rawls, Η Δίκαιη κοινωνία. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία. Μια
αναδιατύπωση, μτφ. Φιλήμων Παιονίδης, Πόλις Αθήνα 2006, σς. 30-35, 121-128 και 145-149.
Δρ. 5.2 Το βιβλίο που θα σας βοηθήσει είναι το: Νορμπέρτο Μπόμπιο, Δεξιά και Αριστερά,
προλεγόμενα: Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Πόλις Αθήνα 2006.
Δρ. 5.3 Πρόκειται για δραστηριότητα που αποσκοπεί στο να ελέγξετε την επάρκειά σας ως
προς το πώς αντεπεξήλθατε στις προηγούμενες δραστηριότητες. Συνεπώς, θα πρέπει να
ανατρέξετε στα αντίστοιχα μέρη από το βιβλίο του Κύμλικα και του Ρωλς, όπως αυτά σας
επισημάνθηκαν στις απαντήσεις των αντίστοιχων δραστηριοτήτων.
Δρ. 5.4 Ανατρέξτε στο δεύτερο κεφάλαιο από το βιβλίο του Χέυγουντ και στο έκτο κεφάλαιο
από το βιβλίο του Κύμλικα. Για περαιτέρω εμβάθυνση, μελετήστε το: Michael Walzer, Η
ηθική εντός και εκτός συνόρων, μετάφραση-εισαγωγή: Βασίλης Βουτσάκης, Πόλις, Αθήνα
2003. Θα σας βοηθήσει ιδιαιτέρως η πολύ κατατοπιστική εισαγωγή στο βιβλίο.

ΕΠΟ 43 - Οδηγός Μελέτης για το βιβλίο Rosanvallon P. 2014

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΕΠΟ 43 - Οδηγός Μελέτης για το βιβλίο Rosanvallon P. 2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Ενότητα 4. Η μεγάλη μεταστροφή........................................................................................... 29

Πιο συγκεκριμένα η προβληματική του βιβλίου του Ροζανβαλόν στρέφεται, σε μεγάλο

Το βιβλίο δίνει τη δυνατότητα για να αναπτυχθεί δημιουργικός προβληματισμός ως προς το

σε συνδυασμό με την ανάλυση προβλημάτων της σύγχρονης εποχής, η προβληματική του

Ενότητα 1. Η επινόηση της ισότητας

Βλ. Χρονοδιάγραμμα Μελέτης αναφορικά με την 3η εβδομάδα.

1.1 Ο κόσμος των ομοίων

1.2 Η κοινωνία των ανεξάρτητων ατόμων

αυτονομία, θα ξεκινήσει από την προσωπική, ατομική αυτονομία. Όμως, η ατομική

Σε αυτό το σημείο εκπονήστε τις Δρ. 1.1 και Δρ. 1.2.

1.3 Η κοινότητα των πολιτών

1.4 Η σημασία της μείωσης των διαφορών

Σε αυτό το σημείο εκπονήστε την Δρ. 1.3.

1.5 Επιτεύγματα και ελλείψεις

Σε αυτό το σημείο εκπονήστε την Δρ. 1.4 και την Α.Α.1.

Φ. Παιονίδης, Η δημοκρατία ως λαϊκή κυριαρχία, μτφ. Α. Φρυλίγγος, Gutenberg, Αθήνα 2018.

Σταύρος Κωνσταντακόπουλος, Ατομικισμός, Επανάσταση και Δημοκρατία. Για την πολιτική

Απαντήσεις Ασκήσεων Αυτοαξιολόγησης

Ενδεικτικές Απαντήσεις Δραστηριοτήτων

Ενότητα 2. Οι ασθένειες της ισότητας

● Να εξηγήσετε το γιατί και πώς, με τη Βιομηχανική Επανάσταση, η Αγγλία κατέστη ένα

● Να γνωρίζετε το πώς διαμορφώνεται και αναδεικνύεται το χειραφεσιακό όραμα των

● Να εξηγείτε το σε τι συνίσταται η άποψη περί «φυσικοποίησης της ανισότητας», όπως

● Να συσχετίζετε κριτικά τις έννοιες του ανταγωνισμού, του εθνοπροστατευτισμού, του

● Αγορά και δικαιώματα

2.1 Η διηρημένη κοινωνία

εναρμονισμένου και συνεργατικού κόσμου. Τα δύο αυτά διαφορετικά ιστορικά σχεδιάσματα

2.2 Η φιλελεύθερη-συντηρητική ιδεολογία

2.3 Ο ουτοπικός κομμουνισμός

Ο Ροζανβαλόν, συνεχίζοντας την προεκτεθείσα ανάλυση, στρέφεται στο να εξετάσει τις

ηχηρώς – τον κίνδυνο ο ανεξέλεγκτος οικονομικός ανταγωνισμός να έχει καταστρεπτικές

Σε αυτό το σημείο εκπονήστε την Δρ. 2.1.

2.5 Ο καταστατικός ρατσισμός

Alexis de Tocqueville, Το παλαιό καθεστώς & Η Επανάσταση, μετάφραση: Ανδρέας Παππάς,

2. Ο φιλελευθερισμός και ο συντηρητισμός σε καμία περίπτωση δεν

4. Ο εργατικός εθνοπροστατευτισμός μπορεί να οδηγήσει σε ρατσισμό.

5. Η απουσία ενός συστήματος που να εγγυάται την έννομη τάξη μπορεί

Απαντήσεις Ασκήσεων Αυτοαξιολόγησης

Ενδεικτικές Απαντήσεις Δραστηριοτήτων

Ενότητα 3. Ο αιώνας της αναδιανομής

● Κατανοείτε σε τι συνίσταται η αναδιανεμητική πολιτική.

● Κατανοείτε ποια είναι η σχέση αναδιανομής και ανισοτήτων.

● Εξηγείτε τη σχέση αναδιανεμητικής πολιτικής και κοινωνικής συνοχής

● Σας είναι σαφής η λειτουργία της προοδευτικής φορολογίας.

● Εξηγείτε τι είναι και πώς ασκείται η συλλογική ρύθμιση της εργασίας.

● Να γνωρίζετε τη σχέση οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων.

● Να εξηγείτε το αν χρειάζονται – ή όχι – ρυθμίσεις οι αυτοματισμοί της ελεύθερης αγοράς.

3.1 Η επανάσταση της αναδιανομής

3.2 Οι ιστορικοί και πολιτικοί παράγοντες μιας ρήξης

3.3 Η αποατομικοποίηση του κόσμου

3.4 Η εδραίωση του κοινωνικού-αναδιανεμητικού κράτους

Σε αυτή την ενότητα, εξετάζεται η σημασία του κοινωνικού-αναδιανεμητικού ρεφορμισμού,

Κάρλο Ροσέλι, Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός, μτφ. Αχιλλέας Καλαμαράς, εισαγωγή: Θανάσης

1. Η αναδιανομή, κατά την εξεταζόμενη σε αυτό το κεφάλαιο περίοδο,

2. Οι ιστορικές και πολιτισμικές ρήξεις με τις οποίες συνδέεται η

3. Η ιδέα περί ατόμου που προϋπέθετε αυτή η αλλαγή, ως προς τους

4. Η σύσταση του κοινωνικού κράτους συνδέεται με τις

Δρ. 3.3 Αναζητήστε κείμενα που να συσχετίζουν τον «κοινωνικό-αναδιανεμητικό

Απαντήσεις Ασκήσεων Αυτοαξιολόγησης

Ενδεικτικές Απαντήσεις Δραστηριοτήτων

Ενότητα 4. Η μεγάλη μεταστροφή

● Να έχετε πληρέστερη γνώση το εξελίξεων που ακολούθησαν το τέλος του Β’ Παγκοσμίου