Baltalimanı-Ayazağa ve Baltalimanı-Kağıthane Atıksu

Tüneli’nde Mühendislik Çözümleri

Engineering Solutions in Baltalimanı-Ayazağa and Baltalimanı
Kağıthane Waste Water Tunnel
T. Özdemir
Özgün İnşaat Taahhüt Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi, İstanbul
A.E. Bilgili
İlci İnşaat Sanayi Ve Ticaret Anonim Şirketi, İstanbul
S. Kuku, O. Eşsizoğlu, M. Kaski
Özgün İnşaat Taahhüt Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi, İstanbul

ÖZET İstanbul da atıksuların denize verilmesiyle oluşan kirliliği ortadan kaldırmak için İSKİ
önemli projelere adım atmıştır. Bunlardan biride Haliç'i kurtarma projesinin en önemli
ayaklarından biri olan Baltalimanı-Ayazağa ve Baltalimanı-Kağıthane tünelleriyle atıksuyun
Baltalimanı Atıksu Arıtma Tesisi’ne aktarılmasını sağlamaktır. Bu proje ile Kemerburgaz,
Sarıyer, Eyüp, Kağıthane ve Şişli ilçelerindeki yaklaşık 4 milyon nüfusun oluşturduğu atıksu
Baltalimanı Atıksu Arıtma Tesisine aktarılmış olacaktır.
Bu bildiride Avrupa 1. Bölge 2. Kısım Baltalimanı-Ayazağa (4260 m) ve Baltalimanı-
Kağıthane (5245 m) Atıksu TBM Tünel imalatı aşamasında karşılaşılan sorun ve bu sorunlar
için üretilmiş mühendislik çözümleri irdelenmektedir.

ABSTRACT ISKI has taken significant projects in order to eliminate the contamination
caused by the waste water drains into the sea in Istanbul. One of the important steps of the
Haliç Rescue Project is to transfer the wastewater to the Baltalimanı Wastewater Plant with
the Baltalimanı - Ayazağa and the Baltalimanı-Kağıthane tunnels. With this project, the
wastewater from Kemerburgaz, Sarıyer, Eyüp, Kağıthane and Şişli districts, where live
approximately four million population, will be transferred to Wastewater Treatment Plant.
In this paper, problems encountered during construction of Europe 1th District 2nd Zone
Baltalimanı-Ayazağa and Baltalimanı-Kağıthane Wastewater TBM tunnel and engineering
solutions created for these problems are mentioned.

1 PROJE 3 adet şaft, cendere tüneli (L = 4260 m) ve

İstanbul ili, Şişli, Sarıyer, Kağıthane ilçeleri
sınırları içerisinde bulunan tünel inşaatı
TBM (tünel açma makinası) ile açılacak
olup, Baltalimanı - Cendere - Galata
tünelleri olmak üzere iki adet tünel ve
şaftları ile atık suyun toplanıp Baltalimanı
Atıksu Arıtma Tesisi’ne aktarılmak suretiyle,
Haliç’i kurtarma projesinin önemli bir
ayağını oluşturacaktır. Tünel inşaatının ana
kalemleri; T1, T3 ve T5 olmak üzere toplam
Galata tüneli (L = 5245 m) olmak üzere iki
adet tünelden oluşmaktadır.
Baltalimanı - Ayazağa ve Baltalimanı -
Kağithane atıksu tüneli plan ve profili Şekil
1 ve 2’de görülmektedir. Tünellerin
kazısında kullanılan 4,5 m çaplı EPB
TBM’in bir fotoğrafı Şekil 3’de
görülmektedir. Proje’nin güncel ve ortalama
ilerleme durumu Çizelge 1’de özetlenmiştir.

Şekil 1. Güzergâh plani
Şekil 2. Profil kesiti
Şekil 3. Kullanılan EPB TBM
2 TBM KAZISINDA KARŞILAŞILAN
ZEMİN KAYNAKLI SORUNLAR VE
ÇÖZÜMLERİ
Baltalimanı-Ayazağa TBM tüneli güzergah
değişiklik gerekçesi; Avrupa 2. Bölge 2012
yılı 2. Kısım tünel inşaatı kapsamında devam
eden (4260 m) Baltalimanı-Cendere tünel
inşaatı hattında Km: 3+500 - 3+700
aralığında jeolojik formosyon Kil-Kum-
Çakıl-siltli seriler içermekte olup litolojik
olarak alüvyon ve yamaç molozu özelliği
göstermektedir. Bu lokasyonda ortalama
tünel örtü kalınlığı 16-17 m arasında
değişmektedir.
Çizelge 1. Aylık bazda TBM ortalama
günlük ilerlemeleri
Aynı zamanda bölgenin topoğrafik
özellikleri göz önünde bulundurulduğunda
kazı çalışmamız esnasında, alüvyon ve
yamaç molozu geçişinde yüzeyde bulunan
yapılara, olumsuz jeolojik koşullarında
etkisiyle zarar vermemek amacıyla
Baltalimanı-Cendere hattı güzergahında bu
riski ortadan kaldıracak değişiklik yapılması
uygun olacaktır. Tüm tünel hattında bu
değişikliklerden dolayı 13 m hat uzunluğu
artarak 4244 m olmaktadır (Şekil 4).
Baltalimanı-Galata Atıksu Tünel İnşaatı
güzergahında İstanbul Büyükşehir
Belediyesi ve Kağıthane Belediyesi’nden
aldığımız jeolojik rapor sondaj logları ve
jeolojik profil bilgisi incelemesi ve sahada
yaptığımız jeolojik incelemelerden Km
0+550-0+750 aralığında;
1-) Jeolojik formasyon Kil-Kum-Çakıl-
Siltli seriler içermekte olup Litolojik olarak
alüvyon, yamaç molozu ve dolgu özelliği
göstermektedir.

Şekil 4. Baltalimanı-Ayazağa TBM tüneli
revize edilen güzergâh değişikliği
2-) Bölge topoğrafik olarak vadi yatağı
karakteristik özelliğine sahip olup su akışı ve
suya doygun jeolojik formasyon özelliği
göstermektedir.
3-) Vadi geçişi ve suya doygunluktan
dolayı, zeminin sıvılaşmaya uygun özellik
gösterebileceğinden tünel kazısı esnasında
su geliri ihtimali yüksektir.
4-) Tünel örtü kalınlığı 17-20 m aralığında
değişmektedir.
Şekil 5. Güzergahta vadi içindeki dere yatağı geçişi
5-) Tünel vadi geçişi hattı boyunca çok
sayıda fabrika, konut vs. gibi ve muhtemelen
ilgili deprem yönetmeliğinden önce yapılmış
eski yapılar mevcuttur.
6-) Tünel kazısı esnasında olası su geliri
durumunda, yüzeydeki binalarda oturma ve
önlenemeyen deformasyonlar olma ihtimali
bulunmaktadır.
7-) Ayrıca alüvyon, yamaç molozu ve
dolgu geçişlerinde zeminin sıvılaşmaya
yönelik hareket edebilme özelliği
gösterebileceğinden, tünel kazısı esnasında
yapılara hasar verme ihtimali yüksektir.
Bu durumları göz önüne alındığında kazı
çalışmamız esnasında vadi geçişinde
bulunan yapılara, olumsuz jeolojik
koşullarında etkisi ile zarar vermemek
amacıyla, Baltalimanı-Galata hattı
güzergahını; üzerinde yapı bulunmayan ve
tüm riskleri minimum seviyeye indirerek
mevcut güzergahta değişiklik yapılarak
revize yapılması uygun olmuştur.
Revize güzergahımızda tüm tünel hattında
bu değişikliklerden dolayı 36,61 m hat
uzunluğu kısalarak 5239,18 m olmuştur
(Şekil 5).
 Örtü kalınlığının 7-8 m düştüğü bu vadi Enjeksiyon delikleri yaklaşık 10° eğim ile
yatağında yapılan kazı sırasında birimdeki TBM kafa kısmından zemine delik delinmesi
tamamen ayrışmış kum- silt-kil, alüvyon ve sureti ile zemin yapısına göre 2 ile 3 m
dolgu malzemesinden geçilirken TBM kazı derinliğe ulaşacak şekilde birer metrelik
ilerlemesi çok kontrollü bir biçimde boruların manşonla birleştirilmesi sonucu
yapılmıştır. Ring boyunca zeminin zemine sürülmüştür ve TBM’in önündeki 5-
duraysızlığından kaynaklı alınabilecek fazla 6 m’lik kısım basınçlı kimyasal enjeksiyon
hafriyat miktarı kazı ilerlemesine göre kazı ile TBM kafa kısmının üzerinden zemin
süresince birebir kontrol edilerek fazla stabilitesi artırılarak güvenli kazı çalışması
hafriyat alınma durumunda yüzeye yapılmıştır. Bu bölgede TBM kazı hızı
deformasyon olarak etki etmemesi için kazı düşmek ile birlikte üstyapıda bir hasar
çalışmaları bu bölgelerde durdurularak vermeden ve yüzeyde deformasyon
zemine yönelik kimyasal enjeksiyon yapılmadan kazı güvenli bir şekilde
uygulaması yapılmıştır. Kimyasal enjeksiyon gerçekleşmiştir (Şekil 7).
TBM kafa kısmından yerinde tespitler
yapılarak delik delinmesi ve zemine boru
sürülmesi vasıtası ile basınçlı bir şekilde
kimyasal enjeksiyon yapılarak zemin
duyarlılığı sağlanmıştır. Gerektiğinde bu
uygulama makine ilerlemesine göre yüzeye
deformasyon yaptırabilecek bölgelerinde
tekrar yapılarak gerek üstyapı gerekse
üstyapı olmayan kısımlarda yüzey
deformasyonuna izin verilmeyerek bu bölge
kontrollü bir şekilde geçilmiştir (Şekil 6).

Şekil 6. TBM güzergahının 15-20 m

üstündeki yüksek katlı binalar

3 TBM KESİCİ KAFA ÜZERİNDEN

ZEMİNE KİMYASAL ENJEKSİYON
HAZIRLIĞI
Kesici kafa açıklıklarından yapılan kimyasal
enjeksiyon ile TBM kazı ekseni tavan
kısmında stabil bir zemin oluşturulmuştur ve Şekil 7. TBM tüneli çimento ve kimyasal
kazı çalışmaları bu şekil devam ettirilmiştir. enjeksiyon bölgesi
4 ZEMİNDE TÜFLEŞME SEBEBİ İLE
KAYNAKLANAN TBM SIKIŞMASI VE
GALERİ AÇILMASI
Makinanın tekrar ilerleme yapabilmesi için
kuyruk şild arkasındaki ringlerden pencere
açılarak sağ ve sol iki taraftan birden TBM
kafa kısmına kadar galeri açılarak TBM’in
tekrar kazı ilerlemesine başlatılması
gerekmiştir. Açılan galerilerdeki kazı
aynaları 2,5-3,5 m² alana sahiptir (Şekil 8).
Şekil 8. Sıkışan TBM ile kazı durması
sonucu kuyruk şildinin gerisinden galeri
penceresi açılması hazırlık aşaması
Galeri kazısında ağaç desteklemelerle, TBM
şildi boyunca kesici kafaya kadar sağ ve sol
çift taraflı galeriler açıldı. Destekleme
aralıkları 40 cm olup, bazı bölgelerde
deformasyondan dolayı aralara ilave
tahkimat yapılarak galeri güvenliği
sağlanmıştır (Şekil 9).
Şekil 9. TBM Kesici kafaya ulaşım kazısı
galeri ağaç destekleme
Kazı yönünde fazla hafriyat almadan, zemini
sıkıştırarak ilerlemek için TBM kesici
kafada hafriyat alım boşlukları daraltıldı
(Şekil 10).
Şekil 10. TBM Kesici kafada hafriyat
gözlerinin daraltılması
Galeri kazılarında şildi sıkıştıran zemin
temizlenip TBM’ in üst yarısının
sürtünmesiz şekilde hareket etmesi sağlandı.
 Özellikle tüfleşmiş formasyon yapılmıştır. Bu bölgede kesici kafada kazı
karakteristiği gösteren bölgelerde ilerlemesinde kullanılan kimyasal katkı
makinedeki sıkışma kazı süresi boyunca sürtünmeyi azaltıcı ve kayganlaştırıcı
zeminin yaptığı hızlı deformasyona bağlı özelliklere sahip tipte seçilmiştir.
olarak ve oluşabilecek arıza vs. Yer yer galeri kazılarında da kesici
beklemelerden dolayı orta ve kuyruk kafadaki gibi kimyasal enjeksiyon
şildinde olduğundan kesici kafadaki çevre uygulanmıştır (Şekil 13-14).
disk keskilerde dizayn değişikliği yaparak 4
cm’ye kadar yükseltme sonucunda yapılan
kazı genişlemesi ile kazı süresi boyunca orta
ve kuyruk şildinde oluşabilecek hızlı
deformasyon nedeniyle makine sıkışmasının
önüne geçilmeye çalışılmıştır. Fakat
oluşabilecek 3-4 saatlik arızalardan dolayı
durmalarda bu durum avantajlı olmamış ve
tekrar sıkışmayı giderme amaçlı galeri
açılmıştır. Bu tip ekstra arızaların olmadığı
zamanlarda çevre disk keskiler yükseltilerek
kazı çapının genişletilmesi yüksek itme
basınçları olmasına rağmen kazı
ilerlemesinde başarılı sonuç vermiştir (Şekil
11).

Şekil 12. TBM orta şildindeki gözlerden

bentonit basılması

Şekil 11. Disk dizayn değişikliği

Galeriler açılmadan önce orta ve kuyruk

şildlerindeki gözlerden bentonit basılarak
TBM kalkanının zeminle sürtünmesini
azaltmak hedeflenmiştir (Şekil 12). Şekil 13. Galeriye kimyasal enjeksiyon
Ayrıca TBM kazı ilerlemesine geçtiği uygulaması
sürece sürtünmeyi azaltmak amacıyla
şildlerden zemine devamlı olarak bentonit ve
kimyasal kayganlaştırıcı enjeksiyon karışımı
 Şekil 15. TBM kesici kafaya ulaşım galerisi
tünel içi segment taşını iksa destekleme

Şekil 14. Zemindeki boşluk ve çatlakları

dolduran kimyasal enjeksiyon

Galeri tamamlandıktan sonra, kazıya

başlayıp ringleri döşedikçe, itme
basınçlarından dolayı galeri boşluklarına
gelen ringlerde kayma ve herhangi bir
hareket olmaması için galeri açılan
kısımlarda içten ve galerinin boş kalan
kısımlarından U profiller ile gerekli görülen Şekil 16. TBM ilk hareketinde piston baskısı
karelajda birbirlerine ankraj ederek dividak için pencere desteklenmesi
benzeri bir uygulamayla makinanın ilk
hareketinde ringlerde bir deformasyon
olmadan kazı ilerlemesi başlatılmıştır (Şekil
15).
Tamamlanan galerilerin pencereleri
öncelikle ağaç kütüklerle kapatıldı (Şekil
16).
Böylelikle TBM’in ilk hareketi sırasında
piston ayaklarının segment taşları üzerinde
yarattığı baskıyı emip, ringlere zarar
vermesini engellendi.
Son aşamada ise açtığımız galerileri beton
ile doldurarak kapatıldı (Şekil 17).

Şekil 17. Galerilerin beton ile doldurarak

kapatılması
5 KAĞITHANE BRANŞMAN TÜNELİ Bütün tünelde emici ve destek olarak
Tünel sağ alt bölgesinden metan gazı geliri üfleyici havalandırma kullanılmaktadır.
olduğu gözlenmiştir. Oluşan gazın muhtemel Havalandırma sisteminde ortam durumuna
kaynakları %7’ye varan organik madde göre ayarlama yapılabilmektedir. Tünele 400
bozuşması, belirli bir katman olarak m3/dak hava sağlanmaktadır (Şekil 20).
belirlenmeyen oluşum sürecindeki kömürlü
yapı, üst kısma doldurulan heterojen yapay
dolgu malzemesi içeriğindeki organiklerdir
(Şekil 18).

Şekil 20. Branşman tüneli havalandırma

sistemi

Gaz konsantrasyonları vardiya süresince

(başında ve sonunda), 1-3 saat aralıklarla ve
her önemli çalışma öncesi izlenmektedir.
Tünel içerisinde mobil şekilde çalışanların
üzerinde sürekli olarak metan dedektörü yer
almaktadır. Vardiya süresince iş sağlığı ve
güvenliği mühendisi ile vardiya mühendisi
Şekil 18. Branşman tüneli jeolojik kesit çalışmaları gözetlemektedir (Şekil 21).
Branşman tünelinden çıkan gazın diğer hat
ve çalışma bölgelerine yayılmaması için
tünel giriş ağzı baca şeklinde kapatılarak
gazın şafttan dışarı çıkması yönlendirildi
(Şekil 19).

Şekil 21. Branşman tüneli anlık gaz ölçümü

Şekil 19. Tünel giriş ağzının kapatılarak

gazın şafttan dışarı ayılması