Temat numeru
KIEDY DESZCZE ZRASZAŁY
PUSTYNIĘ…
Archeologia wczesnego holocenu na wschodniej Saharze
PAWEŁ L. POLKOWSKI
PUSTYNIA LIBIJSKA TO DZIŚ
SKRAJNIE SUCHA KRAINA,
ALE NIE ZAWSZE TAK BYŁO…
S
Skwar sprawia, że każdy krok to wysiłek. Po-
wietrze drży, malując miraże nieistniejących jezior.
Nie ma chmury, za którą, choć na chwilę, mogłoby
się schować rozżarzone słońce. Jedynie wiatr niesie
nieco orzeźwienia, choć jednocześnie bombarduje
drobinami piasku, który wciska się do oczu i ust.
Krajobraz zapiera dech w piersiach, ale na tym
pustkowiu archeolog nie powinien przecież liczyć
na znaleziska. A jednak jeszcze kilka kroków i ukażą
się fundamenty kamiennych chat sprzed dziesięciu
tysięcy lat, a nieopodal ryty naskalne, być może nie-
wiele młodsze. Narzędzia krzemienne leżą na ziemi.
Wydają się nietknięte. Jak to możliwe? Przecież na
takiej pustyni nie dałoby się żyć. Odpowiedź jest
prosta: Sahara nie zawsze była pustynią!
PIERWSZE KROPLE DESZCZU
Zmiany klimatyczne rzadko następują gwałtownie
i nagle, choć z perspektywy czasu często takimi wła-
śnie nam się jawią. Dlatego też po długim skrajnie
44
suchym i gorącym okresie, Sahara nie zmieniła
się w sawannę z dnia na dzień. Nigdy zresztą
nie zmieniła się cała, a jedynie niektóre jej ob-
szary, w zależności od szerokości geograficznej,
topografii i wielu innych czynników. Na prze-
łomie XI i X tysiąclecia p.n.e. Europę skuwały
jeszcze ostatnie lody młodszego dryasu, podczas
gdy Sahara wciąż pozostawała niedostępnym
morzem piasków. Jednak z początkiem okresu
preborealnego coś drgnęło…
Podobnie jak zmiany klimatyczne na całym
świecie, procesy, których areną była Sahara, rów-
nież miały swe źródło w zmianach parametrów
orbity Ziemi wokół Słońca. W różnych miejscach
globu wywarło to rozmaite skutki, niemniej
dla świata rozpoczynała się epoka holocenu,
a dla Sahary czas powrotu deszczy. Badania
geomorfologiczne wskazują, że na przełomie
X i IX tysiąclecia p.n.e. zaczęły powstawać pierw-
sze jeziora w sudańskiej części Sahary. Do około
archeologia żywa

PLAYA TO ODSŁONIĘTE DNO OKRESOWEGO
JEZIORA. WYSTARCZĄ REGULARNE OPADY
DESZCZU, ABY STAŁO SIĘ ONO NA POWRÓT
AKWENEM. DACHLA, EGIPT.
archeologia żywa
Temat numeru
8500 p.n.e. obszary wschodniej Sahary były już pod znacznym
wpływem nowych wilgotnych warunków klimatycznych. Ów
nowy reżim, który wcale nie będzie stabilny, nazwany zostanie
Afrykańskim Okresem Wilgotnym (African Humid Period)
i potrwa kilka tysięcy lat.
Ponowna „aktywacja” rzek i jezior była zasługą monsunowych
deszczy, których zasięg, w wyniku przemieszczenia się strefy
konwergencji tropikalnej, przesunął się na północ, co najmniej
do 24. stopnia szerokości geograficznej. To z kolei pociągało
za sobą powrót roślinności i zwierząt. Suche od dawna niecki
wypełniały się wodą i krajobraz surowej pustyni zmieniał się
stopniowo w busz lub sawannę porośniętą trawami. Obszary
pozbawione wody nadal potrafiły być jednak niegościnne i suche,
stąd też nie cała Sahara stała się „zielona”.
Z kolei stosunkowo gęsto zaludniona w późnym paleolicie
dolina Nilu (por. AŻ 4/2018) wraz z początkiem holocenu
stała się regionem bardzo wilgotnym i coraz mniej sprzyjającym
życiu. Powolne, choć widoczne, zmiany na pustyni stanowiły
więc dla zamieszkujących dolinę społeczności sposobność do
migracji i eksploracji wcześniej niedostępnych terytoriów. Tak
też się stało i w IX tysiącleciu p.n.e. obszary dzisiejszej Pustyni
Libijskiej przemierzane już były przez liczne grupy łowców-
-zbieraczy. Ślady po ich bytności są rozmaite.
PIONIERZY
Na przełomie X i IX tysiąclecia p.n.e. grupy łowców-zbie-
raczy dotarły w różne rejony Pustyni Zachodniej. Stanowiska
archeologiczne świadczące o ich obecności znane są na przykład
z obszarów Nabta Playa (ok. 100 km od Abu Simbel), Gilf
Kebir (por. AŻ 2/2017), czy Regenfeld (znajdującego się na
rubieżach Wielkiego Morza Piasku). Szczególnie wiele znalezisk
pochodzi z egipskich oaz: Farafry, Dachli i Chargi. Większość
rejestrowanych inwentarzy krzemiennych cechuje się znacznym
podobieństwem i pozwala zdefiniować ten najwcześniejszy
holoceński horyzont kultury materialnej jako oparty przede
wszystkim na narzędziach wiórowych oraz mikrolitach. Niemniej
istnieją wariacje w inwentarzach, jak również inne różnice, które
popchnęły archeologów do wyróżnienia różnych, z grubsza
równoczasowych, kultur archeologicznych. Tak więc wczesno-
holoceńskie stanowiska w Nabta Playa wiązane są z kulturami
El Adam i El Ghorab, podczas gdy na przykład pozostałości
po łowcach-zbieraczach w Dachli określa się mianem kultury
Masara. Trzeba jednak pamiętać, że „kultury” to sztuczne pojęcia
wprowadzone przez badaczy w celu klasyfikowania przeszłych
zjawisk. Innymi słowy, zabytki przypisane do dwóch różnych
kultur mogły być w rzeczywistości wytworem tej samej społecz-
ności, a różnice w materiałach archeologicznych mogą wynikać
z innego charakteru funkcji danego stanowiska czy procesów
podepozycyjnych. Wszystkie te wczesnoholoceńskie społeczności
często nazywa się też epipaleolitycznymi, co ma wskazywać na
ich kulturowe korzenie w paleolicie i jednocześnie odróżniać
od późniejszych pasterskich i agrarnych kultur neolitycznych.
Najwięcej pozostałości po społecznościach epipaleolitycz-
nych na Pustyni Zachodniej odkrywanych jest na brzegach
wyschniętych od dawna jezior (nieckę taką zwie się playa).
Z reguły są to duże, niekiedy olbrzymie, koncentracje materiałów
krzemiennych (a także kamiennych i organicznych, zwłaszcza
fragmentów jaj strusich), nagromadzone w wyniku krótko- lub
45
 Temat numeru
długotrwałych pobytów grup łowców-zbieraczy nad brze-
gami jezior, które w IX tysiącleciu były raczej zbiornikami
sezonowymi. Obecność wody utrzymywała bogatą roślinność
wokół jezior, natomiast dalej od playi wciąż panowały wa-
runki (pół)pustynne. Stanowiska archeologiczne pozwalają
też rekonstruować zasięg owych wczesnoholoceńskich jezior,
a także zmienność ich rozmiarów na przestrzeni czasu.
Ówcześni łowcy-zbieracze posługiwali się między innymi
łukiem i strzałą, używając charakterystycznych typów grotów
(zwłaszcza zbrojników w kształcie trójkątów różnobocznych
lub półksiężyca, a także trapezowatych), które wraz z innymi
narzędziami oraz technologią wiórową, są markerami hory-
zontu epipaleolitycznego. Najwięcej kości odkrywanych na
tych stanowiskach należy do gazeli i zajęcy, co sugeruje, że
polowano zwłaszcza na zwierzęta średnie i małe (choć sta-
nowiska zawierają także małe ilości kości zwierząt z rodzaju
Bos, prawdopodobnie turów). Dieta uzupełniana była też
jajami strusi, których skorupy stanowiły ponadto surowiec do
wyrobu paciorków oraz pojemników, nierzadko zdobionych.
Poza rejonem Nabta Playa rzadko odnotowuje się ceramikę,
którą bezsprzecznie można by było łączyć z epipaleolitem, choć
istnieją ważne stanowiska w Nigrze czy Libii (np. Ti-n-Torha),
gdzie odkryto niezwykle podobną ceramikę i inwentarze na-
rzędziowe. Obszar Nabta, a dokładniej stanowiska kultury El
Adam, dostarcza więc istotnej ewidencji użytkowania ceramiki
w tak wczesnej fazie holocenu. Jest to ceramika dekorowana
odciskanym ornamentem punktowanej linii. Odnajdujemy ją
wprawdzie również na innych obszarach Pustyni Libijskiej,
ale często datuje się ją wówczas na nieco późniejsze czasy.
Interesującym wariantem wczesnoholoceńskiego osad-
nictwa jest ten rozpoznany w oazach i ich bezpośrednim są-
SPŁYWAJĄCA Z PÓL
UPRAWNYCH WODA MOŻE
ZAMIENIĆ PUSTYNIĘ W ZIELONY
I PEŁEN ŻYCIA KRAJOBRAZ.
DACHLA, EGIPT.
46
siedztwie i datowany na koniec IX oraz VIII tysiąclecie p.n.e.
Mowa tu o okresie, w którym łowcy-zbieracze mieli pro-
wadzić znacznie bardziej osiadły tryb życia niż wcześniej
i później. Świadczą o tym stanowiska z dużą liczbą chat
kamiennych, częściowo zagłębionych w ziemi, których ściany
zbudowane są z wertykalnie ustawionych płyt kamiennych.
Oazy zawsze odznaczały się lepszym mikroklimatem, co
zawdzięczały przede wszystkim podziemnym zasobom
wody, która samoistnie wydobywała się na powierzchnię
dzięki źródłom artezyjskim. Dostatek wody nie był w za-
sadzie uzależniony od klimatu i nawet teraz, kiedy deszcze
praktycznie nie docierają do Dachli czy Chargi, podziemne
warstwy wodonośne nadal dostarczają ludziom wody. Nie
dziwi więc, że oazy (w tym również Nabta Playa) stały się
miejscem obozowisk, w których łowcy mogli spędzać nawet
kilka miesięcy w roku (jeśli nie jego większą część). Pustynię
eksplorowali za to po tym, jak deszcze zamieniały ją w kra-
inę jezior i rzek. Wydaje się, że klimat osiągnął najwyższy
stopień wilgotności w VIII i VII tysiącleciu p.n.e., a wraz
z postępującymi zmianami klimatu nadeszły też inne zmiany.
PIERWSI PASTERZE
Rejon Nabta Playa w IX tysiącleciu p.n.e. miałby być
kolebką nie tylko najstarszej znanej ceramiki, ale zdaniem
niektórych badaczy również miejscem odkrycia najstarszego
udomowionego bydła. Na ten temat wciąż jednak toczą się
spory, brakuje bowiem analogicznych znalezisk na innych
wczesnoholoceńskich stanowiskach, które mogłyby tę hi-
potezę potwierdzić. Istnieje za to coraz więcej wątpliwości
co do afrykańskiego pochodzenia bydła udomowionego.
Wszelako w późnym VII, a z pewnością w VI tysiącleciu p.n.e.,
archeologia żywa

Osadnictwo na Pustyni Libijskiej od początków holocenu (A) po okres ponownego osuszenia się klimatu (D). Najwięcej stanowisk znanych jest
z Afrykańskiego Okresu Wilgotnego (B i C)
społeczności pasterskie na pewno zamieszkiwały już różne
obszary wschodniej Sahary. Ponieważ łowiectwo i zbierac-
two długo jeszcze pozostawało istotnym (najistotniejszym?)
elementem gospodarki, toteż grupy te określa się często
mianem multi-resource pastoralists lub zbieraczy-pasterzy
(foragers-herders).
Przełom VII i VI tysiąclecia to również czas wprowa-
dzenia do gospodarki chowu kóz, czego źródeł upatruje
się w regionie Lewantu i tłumaczy migracją tamtejszych
społeczności bądź dyfuzją idei. Poza obecnością kości zwie-
rząt udomowionych archeologicznym markerem zmian jest
też nowa tradycja narzędziowa, czyli pojawienie się tzw.
technokompleksu bifacjalnego. Innymi słowy, narzędzia
używane przez „łowców-pasterzy” różnią się od epipa-
archeologia żywa
Temat numeru
leolitycznych większymi rozmiarami i techniką produkcji
(odłupkową), w tym często występującym obustronnym
retuszem. Wśród nich znajdujemy drapacze i zgrzebła, noże,
a także liczne bifacjalne groty strzał i włóczni, świadczące
o wciąż bardzo ważnym udziale łowiectwa w życiu tych
społeczności. Oczywiście nie oznacza to, że grupy te wszę-
dzie „zastąpiły” społeczności epipaleolityczne. Jeszcze przez
jakiś czas Pustynia Libijska będzie domem dla kulturowo
odmiennych populacji.
To przede wszystkim rejon Nabta Playa oraz oazy stają
się znów areną innowacji. Ceramika naczyniowa jest w tym
momencie nieodłącznym elementem wyposażenia i na
stanowiskach archeologicznych z VII czy VI tysiąclecia
odnajduje się ją w znacznych ilościach. Dekoracja staje się
47
 Temat numeru
coraz rzadsza na korzyść ceramiki nieornamentowanej,
która pod względem technologicznym charakteryzuje się
częstym użyciem domieszki mineralnej: piasku i łupków.
Społeczności środkowoholoceńskie musiały być bardzo
mobilne. Wymagał tego chów zwierząt i potrzeba znajdo-
wania odpowiednich pastwisk oraz źródeł wody. Można
się domyślać, że grupy te przemieszczały się po sawan-
nie i pustyni w poszukiwaniu stojącej po opadach wody,
natomiast porę suchą spędzały zapewne w oazach. Taki
cykliczny charakter ich życia trwałby pewnie jeszcze przez
długi czas, gdyby nie fakt, że reżim klimatyczny, który przez
około cztery tysiące lat dostarczał deszcze monsunowe nad
Pustynię Libijską, miał teraz rozpocząć wycofywanie się
z powrotem na południe. Coraz rzadsze opady, skutkujące
zmniejszeniem się liczby jezior, powodowały, że najistot-
niejsze dla utrzymania się przy życiu stawały się oazy z ich
48
stałym zapasem wody. Świat zbieraczy-pasterzy zawężał
się coraz bardziej, a piaski pustynne odbierały teraz to, co
niegdyś do nich należało.
NAJTRWALSZE POMNIKI
Archeolog pracujący na Pustyni Zachodniej może więc
odkryć rozmaite relikty z czasów „zielonej Sahary”. Wspo-
mniane kamienne chaty, koncentracje krzemiennych na-
rzędzi, kości zwierzęce, jamy zasobowe, groby, wszystko to
znajduje się dziś przysypane piaskami, a najczęściej wręcz na
ich powierzchni, tak jakby porzucono je wczoraj. Jest jednak
jeden szczególny rodzaj zabytku, który potrafi jeszcze lepiej
oprzeć się niszczycielskiej sile czasu i jest nim sztuka naskalna.
W badaniach nad petroglifami i malowidłami, które na
wschodniej Saharze występują powszechnie, największy pro-
blem stanowi ich datowanie. Opierają się mu zwłaszcza ryty
Najstarsza ceramika w Egipcie. Nabta Playa, Egipt
archeologia żywa
 Temat numeru

naskalne i choć istnieje szereg metod pozwalających szacować

wiek petroglifów, to jednak żadna nie pozwala określić wieku
bezwzględnego. Owszem istnieją ograniczone możliwości
datowania radiowęglowego materiałów organicznych, które
uwięzione zostały w budującej się przez tysiące lat patynie,
czy poprawniej – warniszu. Metoda ta jednak stosowana
może być tylko w szczególnych wypadkach, nawet wówczas
pozostawiając wiele możliwości błędnego odczytania, czy
zinterpretowania wyników. Badacze pracujący nad saharyjską
sztuką naskalną muszą więc polegać na rozmaitych rodzajach
ewidencji, które można by wzajemnie weryfikować. Niestety
na końcu i tak zawsze pozostanie znak zapytania.
Niepewność chronologiczną do pewnego stopnia re-
kompensuje dość duża pewność miejsca. Innymi słowy,
w przeciwieństwie do zabytków ruchomych, sztuka naskalna
niemal zawsze może być uznana za znajdującą się in situ. Pozostałości po obozowiskach wiązanych z epipaleolityczną kulturą
Masara C. Dachla, Egipt
To już coś, gdyż pozwala uważać analizy dystrybucji wy-
branych motywów naskalnych za stosunkowo miarodajne.
Inną jednak kwestią pozostaje stan badań i fakt, że większa
część wschodniej Sahary nie została jeszcze spenetrowana
pod tym kątem.
Problemy z datowaniem powodują, że trudno jest powie-
dzieć, czy „kolonizacja” pustyni we wczesnym holocenie
wiązała się od razu z praktyką tworzenia petroglifów lub
malowideł. Wiedząc, że sztukę naskalną wykonywano już
dużo wcześniej w dolinie Nilu (por. AŻ 4/2018), możemy
śmiało oczekiwać, że epipaleolityczni łowcy-zbieracze rów-
nież wykorzystywali ten środek ekspresji w wachlarzu praktyk
kulturowych. Być może kategorią rytów, które mogą posiadać
wczesnoholoceńską metrykę, jest tzw. sztuka geometryczna
lub krzywoliniowa. Znamy ją z doliny Nilu, gdzie wiąże się
ją z epipaleolitem. Abstrakcyjne przedstawienia w postaci
koncentrycznych kół, kabłąków, meandrujących linii i wielu
innych podobnych motywów odkryte zostały w różnych
miejscach egipskiej i sudańskiej Pustyni Zachodniej i innych Na środkowoholoceńskich stanowiskach odnaleźć można także żarna
częściach Sahary, mogą więc wyznaczać najwcześniejszy kamienne i rozcieracze. Ku frustracji archeologów, zabytki te są często
holoceński horyzont petroglifów. Na razie jest to jednak zbierane przez turystów i składane przez nich w innej części stanowiska.
przypuszczenie. Najwięcej prahistorycznych rytów ukazuje Pustynia Zachodnia, Egipt
zwierzęta i niezależnie od tego, czy można je datować na
wczesny, czy też dopiero na środkowy holocen, duża część
z tych rytów powstała w czasie, kiedy środowisko wschodniej
Sahary wciąż jeszcze karmione było deszczami z południa.
Rekonstruowanie pradziejowej fauny na podstawie sztuki
naskalnej wbrew pozorom nie jest metodą zbyt pewną. Wszak
ludzie mogli przedstawiać zwierzęta, które znali i spotykali
w miejscach bardzo oddalonych od tych, w których tworzyli
ryty. Mogli też inspirować się, i kopiować, starszą sztuką na-
skalną. Odkrywane na stanowiskach kości zwierząt są więc pod
tym względem ewidencją pewniejszą. Jednak co do obecności
na „zielonej Saharze” niektórych z przedstawianych gatunków
nie można mieć wątpliwości. Należą do nich choćby strusie,
które spotykamy wśród wyobrażeń naskalnych, a których jaja
stanowiły ważny surowiec dla niemal wszystkich pradziejowych
społeczności wschodniej Sahary. Innym gatunkiem jest gazela,
zwłaszcza dorkas. To jedno z najlepiej przystosowanych zwierząt
do warunków suchych i wciąż jeszcze zamieszkuje niektóre
Podobny los spotyka bardzo charakterystyczne narzędzia bifacjalne.
obszary Pustyni Libijskiej. Tym bardziej więc można ją było
Pustynia Zachodnia, Egipt.
spotkać między IX a V tysiącleciem p.n.e. Zaświadczają o tym

archeologia żywa 49
 Temat numeru
zresztą materiały archeozoologiczne. Do najpowszechniej odkry-
wanych petroglifów należą z kolei wyobrażenia antylopy oryks.
Ten należący do rodziny wołowatych gatunek charakteryzuje
się długimi wygiętymi rogami, stąd nazwa: oryks szablorogi.
W sztuce naskalnej regionu znajdziemy też wizerunki blisko
spokrewnionego z oryksem adaksa pustynnego. Również jego
rogi są olbrzymich rozmiarów, a ich intrygujący kształt musiał
przykuwać uwagę pradziejowych łowców-zbieraczy.
W sztuce naskalnej Pustyni Zachodniej znajdują się też
przedstawienia zwierząt, których obecność na sawannach
i półpustyniach wczesnego i środkowego holocenu wciąż po-
zostaje przedmiotem dyskusji. Jednym z nich jest żyrafa, której
wyobrażenia stanowią najliczniejszy komponent pradziejowej
sztuki, lecz której kości znane są z zaledwie kilku miejsc, na
przykład z Gilf Kebir (por. AŻ 3/2017). Innym zwierzęciem,
które znamy ze sztuki naskalnej jest słoń, ale jego obecność na
„zielonej Saharze” stanowi jeszcze większą zagadkę. Wydaje
się, że podczas optimum klimatycznego warunki środowiskowe
były odpowiednie, aby móc przemierzać te obszary przynaj-
mniej przez pewną część roku, zarówno dla żyraf i słoni.
Zwierzęta te znane są wszak jako gatunki przystosowane do
nawet półpustynnych warunków. Zapewne dużo większą szansę
ich spotkania zapewniała wędrówka w rejony południowych
kresów dzisiejszej Sahary, gdzie deszcze były bardziej obfite
a roślinność bogatsza. Biorąc pod uwagę niezwykle mobilny
charakter społeczności łowiecko-zbierackich, z pewnością nie
brakowało okazji do kontaktu z licznymi przemierzającymi
te obszary zwierzętami.
Wybór narzędzi bifacjalnych: 1-5, groty strzał z trzonkiem; 6, ostrze
t. Ounan; 7-9, duże ostrza; 10, 12, bifacjalne wiertło; 11, Mèche de
foret; 13-14, owalne narzędzia bifacjalne. Farafra, Egipt
50
OSTATNIE KROPLE DESZCZU
Trwało to jednak tak długo, jak monsuny z południa
(a także do pewnego stopnia zimowe deszcze śródziem-
nomorskie) zraszały ziemię i wypełniały wodą niecki
i koryta strumieni i rzek. Pierwszy poważny sygnał
nadszedł już w końcu VII tysiąclecia p.n.e. Tak zwany
8.2 ky event (ok. 6200 p.n.e.) w skali globalnej wiązał
się z obniżeniem temperatury, a na obszarach Afryki Pół-
nocnej i Bliskiego Wschodu był kilkusetletnim okresem
znacznego osuszenia się klimatu. Była to jednak chwilowa,
choć znacząca, przerwa w progresywnym Afrykańskim
Okresie Wilgotnym. W przybliżeniu to właśnie po roku
6200 p.n.e. na wschodniej Saharze rozpowszechnią
się wspomniane już zmiany w gospodarce (chów kóz)
i technologii (narzędzia bifacjalne), a zbieracze-pasterze
przemierzać jeszcze będą znaczne obszary pomiędzy oa-
zami a interiorem dzisiejszej Pustyni Libijskiej, a nawet
dalej na południe.
Kiedy jednak spojrzeć na listę wszystkich dat radiowęglo-
wych uzyskanych dla stanowisk z tej części Sahary, to widać
wyraźnie, że daty młodsze niż około 5300 p.n.e. znane są
już niemal wyłącznie z nisz ekologicznych, jakimi były oazy.
W V tysiącleciu p.n.e. osadnictwo występuje więc już tylko
w rejonie Nabta Playa, Gilf Kebir, Dachli, czy Chargi, a także
na obszarach dzisiejszego Sudanu. Co istotne, na przełomie
VI i V tysiąclecia p.n.e. zasiedlone zostają delta Nilu i oaza
Fajum, a na około 4500 p.n.e. datuje się początki kultury
Badari w środkowym Egipcie. Po około czterech tysiącach
lat rozpoczynał się zatem exodus z pustyni.
Krajobraz obszarów pomiędzy oazami stawał się coraz
bardziej suchy i niegościnny, a co ważne, nie zapewniał
już dostępu do pastwisk i wodopojów dla stad bydła i kóz.
Społeczności Pustyni Zachodniej coraz bardziej ogranicza-
ły więc eksploatowane przez siebie terytoria do oaz i ich
bezpośredniego sąsiedztwa. Dla wielu grup rozwiązaniem
okazała się migracja, stając się zapewne substratem no-
wych „kultur” rozpoznawanych dziś przez archeologów
w dolinie Nilu, w delcie oraz w Sudanie. Jeszcze w okresie
predynastycznym, w V i IV tysiącleciu, dochodziło do
kontaktów pomiędzy społecznościami „uwięzionymi”
w oazach a mieszkańcami doliny Nilu. Wydaje się, że
świadczą o tym rozmaite podobieństwa w technologii
i ornamentyce ceramiki naczyniowej, a także w technice
obróbki narzędzi krzemiennych. Importy z doliny Nilu
odkrywane są zresztą na stanowiskach autochtonicznych
społeczności pustynnych, rzadziej natomiast w przeciwną
stronę. Niemniej wschodnia Sahara stawała się już na
powrót ekstremalnie suchą pustynią – taką, jaką znamy
ją dziś – a dla mieszkańców doliny Nilu głęboka pustynia
coraz rzadziej jawiła się jako miejsce warte uwagi. Kiedy
więc pierwsi faraonowie ponownie zwrócili się w jej stro-
nę, ich ekspedycje wyprawiały się w nieznane. Egipcjanie
wyruszyli na zachód, nie wiedząc, że to właśnie tam tkwią
korzenie ich potężnego królestwa i wyjątkowej kultury. Jak
niezwykłym to było przedsięwzięciem, zasługuje jednak
na odrębną opowieść.
archeologia żywa
 Temat numeru

1. 2. 2.

3.

4.

1 - Jedno z dwóch prahistorycznych

przedstawień słoni, odkrytych jak
dotąd w Dachli
2 - Wyobrażenie gazeli, którą rozpo-
znać można po charakterystycznych
rogach. Dachla, Egipt
3 - Mocno zwietrzała kompozycja
zawierająca wizerunki dwóch żyraf,
antylopy oryks oraz linii meandrującej.
Dachla, Egipt
4 - Przedstawienia strusi o nienatu-
ralnie długich i wygiętych szyjach.
Dachla, Egipt

archeologia żywa 51
Temat numeru

Cechą charakterystyczną
epipaleolitycznych inwen-
tarzy krzemiennych jest
obecność mikrolitycznych
zbrojników i grotów strzał
(A-Y). Nabta Playa, Egipt

52 archeologia żywa
 Temat numeru

POSTSCRIPTUM
Polscy archeolodzy mają ogromny wkład w bada-
nia prowadzone na wschodniej Saharze, zwłaszcza
w Egipcie i Sudanie. Do końca listopada w Muzeum
Archeologicznym w Poznaniu obejrzeć można
wystawę poświęconą polskim badaniom w tej
części świata. Ekspozycja nosi tytuł „Gdy Sahara
była zielona. Polskie badania archeologiczne nad
prahistorią Afryki Północnej” i oprócz opisów
poszczególnych ekspedycji i ich dokonań prezen-
tuje przede wszystkim liczne zabytki, niektóre po
raz pierwszy. Wystawie towarzyszy katalog, który
stanowi cenną publikację zarówno dla profesjona-
listów, jak i amatorów archeologii.
KUPER, R. & S. KRÖPELIN. 2006. Climate-con-
trolled Holocene occupation in the Sahara: Motor of
Africa`s evolution. Science 313: 803-807.
WENDORF, F. & R. SCHILD (red.). 2001. Holocene
Settlement of the Egyptian Sahara (Volume 1): The
Archaeology of Nabta Playa. New York: Kluwer Aca-
demic/Plenum Publishers.
ŹRÓDŁA ILUSTRACJI:
str. 47: © Rudolph Kuper, University of Cologne
str. 48: © Maciej Jórdeczka, IAIE PAN
str. 49 (na górze): © Mary M.A. McDonald, University
of Calgary
str. 50: © Giulio Lucarini
str. 52: © Maciej Jórdeczka, IAIE PAN
Pozostałe ilustracje (c) P.L. Polkowski

WYBRANA LITERATURA:
CHŁODNICKI, M. & P.L. POLKOWSKI (red.). 2019. Gdy
Sahara była zielona. Polskie badania archeologiczne nad
prahistorią Afryki Północnej. Poznań: Muzeum Archeolo-
giczne w Poznaniu.

O autorze:

dr PAWEŁ
L. POLKOWSKI
Archeolog specjalizujący się
w badaniach sztuki naskal-
nej Egiptu i Sudanu. Kierow-
nik badań nad petroglifami
w Oazie Dachla (Egipt) oraz
pracownik Muzeum Arche-
ologicznego w Poznaniu.
Obecnie realizuje staż podok-
torski w Centrum Archeologii
Śródziemnomorskiej UW oraz
TAM GDZIE KOŃCZY SIĘ OAZA, ZACZYNA SIĘ Institut français d’archéologie
PUSTYNIA. GRANICA ODDZIELAJĄCA TE DWA orientale w Kairze
ŚWIATY JEST OSTRA. DACHLA, EGIPT

archeologia żywa 53