ΦΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

Από τη Λέρο στη Λα Μπορντ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΙ ΝΤΕΠΤΣΣΕ

Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η : Ε Λ ΙΣ Α Β Ε Τ ΚΟΤΚΗ

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ :Κ Α Τ Ε Ρ ΙΝ Α Μ Α Τ Σ Α

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Ο Υ Κ Κ ΙΔ Α
Α Θ Η Ν Α 2015
Η Ελισάβετ Κούκη γεννήθηκε
στην Αθήνα. Σπούδασε νομικά στην
Αθήνα και κλινική ψυχολογία στο
Παρίσι, όπου έζησε και εργάστηκε
ως ψυχαναλύτρια μέχρι το 1997.
Για έξι χρόνια στα τέλη της δεκαετίας
του 70 εργάστηκε στη κλινική της
Λα Μπορντ. Συμμετείχε στην ομάδα
ψυχαναλυτών που επιμελούνται την .
έκδοση των απάντων της Φρανσουάζ
Ντολτό κι έχει μεταφράσει στα
ελληνικά μεγάλο μέρος του έργου της.

Η Κατερίνα Μάτσα γεννήθηκε

στη Νέα Αρτάκη Εύβοιας.
Σπούδασε Ιατρική στην Αθήνα
και Ψυχιατρική στο Παρίσι και
την Αθήνα. Εργάστηκε στο Ε Σ Τ ,
στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής,
το γνωστό Δαφνί, από το 1974
μέχρι σήμερα. Είναι η επιστημονική
υπεύθυνη της Μονάδας Απεξάρτησης
Τοξικομανών ΨΝΑ - 18 Α Ν Ω .
Είναι εκδότρια του περιοδικού
Τετράδια Ψυχιατρικής.
Τα βιβλία της κυκλοφορούν
από τις εκδόσεις Άγρα.
ΦΕΛΙΞ ΓΚΟΥΑΤΤΑΡΙ

Από τη Λέρο
στη Λα Μπορντ
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
ΑΠΟ ΤΗ
ΜΑΡΙ Ν ΤΕΠ ΥΣΣΕ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΚΟΥΚΗ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΑΤΣΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΟΥΚΚΙΔΑ
ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

Φ ίλιξ Γκονατταρί
Σειρά: ΔΟΚΙΜΙΟ 7

Τίτλος: Από τη Λέρο στη Λα Μπορντ

Συγγραφέας: Φελίξ Γκουατταρί
Μετάφραση: Ελισάβετ Κούκη
Επιμέλεια κειμένου: Δήμητρα Τουλάτου
Επιμέλεια έκδοσης: Δημήτρης Δημόπουλος
Μακέτα εξωφύλλου: Ευη Κώτσου

Copyright © Εκδόσεις ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Θεμιστοκλέους 37,

Αθήνα 106 77,τηλ. 210 3802 644

Κεντρική διάθεση: Ε Ν Α Λ Λ Α Κ Τ ΙΚ Ο Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΟ ,
Θεμιστοκλέους 37, Αθήνα 106 77,
τηλ. 210 3802 644
Εκδόσεις Αιγαίον, Έκτορος 40, Λευκωσία
τηλ. 22 433 297

ISBN 978-960-9410-53-3
i. Λ , ί— - ϊ Χ * · Ϊ

#
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος της Κατερίνας Μάτσα 9

Σημείωμα του εκδότη 17

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΙ ΝΤΕΠΥΣΣΕ

Αναλυτικές πρακτικές και κοινωνικές πρακτικές 21

I. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΥ 37

II. ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

Αναλυτικές πρακτικές και κοινωνικές πρακτικές 59

ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΖΑΝ ΟΥΡΥ

Για τον Φελίξ 87

Βιογραφικό σημείωμα 91
 Πρόλογος

Για τη Λέρο και το Δαφνί ο λόγος του Φελίξ Γκουατταρί, αλλά

και για την ελληνική ψυχιατρική, για τις παθογένειες του ψυ­
χιατρικού συστήματος, για το ρόλο των ειδικών και της κοινω­
νίας, για τις αλλαγές που θα έπρεπε να γίνουν.
Στο ημερολόγιο της επίσκεψής του τον Οκτώβριο του 1989
ο σπουδαίος αυτός στοχαστής και βαθύς γνώστης των ψυχια­
τρικών πραγμάτων -μ έσ α από τη θητεία του επί δεκαετίες
στην πρότυπη κλινική της Λα Μπορντ (La Borde) δίπλα στους
ψυχιάτρους Ζαν Ουρύ και Φρανσουά Τ οσκεγιές- καταγράφει
με καταπληκτική ακρίβεια την κατάσταση στα δύο αυτά ψυ­
χιατρικά άσυλα, θέτοντας την ίδια στιγμή και τους βασικούς
άξονες πάνω στους οποίους θα έπρεπε να κινηθεί η ελληνική
ψυχιατρική μεταρρύθμιση.
Πέρασαν είκοσι πέντε χρόνια από τότε που γράφτηκε α υ ­
τό το ημερολόγιο και το εγχείρημα της πολλά υποσχόμενης
ψυχιατρικής μ ετα ρρύθ μ ισ ης, που ξεκίνησε εκείνη την εποχή,
έμεινε μετέωρο. Φτάνοντας δε στο τέλος του επιφυλάσσει ένα
απειλητικό μέλλον για τους νοσηλευόμενους στα τρία τελευ­
ταία ψυχιατρεία (Δαφνί, Δρομοκάίτειο, Ψυχιατρικό Νοσοκο­
μείο Θεσσαλονίκης) που πρόκειται να κλείσουν το 2015, με
ορατό το φάσμα της εγκατάλειψής τους στη μοίρα τους, αφού
δεν έχουν στο μεταξύ δημιουργηθεί οι αναγκαίες, εναλλακτι­
κές κοινοτικές δομές για να τους υποδεχθούν.
Ας ανατρέξουμε για λίγο στα γεγονότα εκείνης της εποχής.
Όταν ξέσπασε το «σκάνδαλο της Λέρου», μετά την πρωτοσέ-
10 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

λιδη δημοσίευση στην εφημερίδα Observer το 1988 των φωτο­

γραφιών της φρίκης, των γυμνών ψυχασθενών σε συνθήκες
στρατοπέδου συγκέντρωσης, η ελληνική πολιτεία υποχρεώθη­
κε μπροστά στο διασυρμό να στρέψει το βλέμμα της στο ψυ­
χιατρικό άσυλο της Λέρου. Από το υπουργείο Υγείας εξαγ­
γέλθηκαν μέτρα προσαρμοσμένα στην πολιτική συγκυρία και
στις ανάγκες του επίσημου κράτους να βρει τρόπους να απαλ­
λαγεί από τη διεθνή κατακραυγή. Δόθηκαν έτσι κίνητρα σε
γιατρούς να εργαστούν στο ψυχιατρείο της Λέρου, εγκρίθηκαν
δεκάδες προγράμματα αποασυλοποίησης με ευρωπαϊκή και
ελληνική χρηματοδότηση.
Αυτή η διαδικασία αποασυλοποίησης, που ξεκίνησε το 1990,
ο χαρακτήρας και οι προοπτικές της μπήκαν στο επίκεντρο
του προβληματισμού όλης της ψυχιατρικής κοινότητας, η
οποία όμως ευθυνόταν σε μεγάλο βαθμό για την κατάσταση. Η
Αέρος ήταν προϊόν της ελληνικής κοινωνίας και της Ψυχιατρι­
κής, της κουλτούρας και των πρακτικών της.
Το ψυχιατρείο της Λέρου είχε πολλά κοινά με τα ψυχια­
τρικά άσυλα της Ευρώπης, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο
Γκουατταρί. Είχε όμως και κάτι διαφορετικό. Δημιουργήθηκε
το 1957 με βασιλικό διάταγμα ως «αποικία ψυχοπαθών», με
κύριο στόχο την αποσυμφόρηση των ψυχιατρικών νοσοκομείων
της Ελλάδας. Με αυτόν το χαρακτήρα λειτούργησε μέχρι το
1981, οπότε απαγορεύτηκε με υπουργική απόφαση κάθε νέα
μεταγωγή ασθενών. Τότε μόνο σταμάτησαν να καταφθάνουν
στο νησί οι καραβιές των «αζήτητων» από τα άλλα ψυχιατρεία.
Ως τόπος, η Αέρος δεν επιλέχθηκε τυχαία. Ήταν πάντα τό­
πος εξορίας, τόπος «αποκλεισμού» κάποιων απόκληρων της
κοινωνίας, των κομμουνιστών αρχικά, των τρελών μετά. Κ ά ­
ποιο διάστημα, μάλιστα, συνυπήρχαν στο νησί και οι δύο αυτές
κατηγορίες «μη υγιώς σκεπτομένων» Ελλήνων!
Όταν ξέσπασε το σκάνδαλο, γίναμε όλοι μάρτυρες συγκλο­
νιστικών σκηνών πολιτικής και κοινωνικής υποκρισίας από τους
κατά καιρούς αρμοδίους των μέχρι τότε κυβερνήσεων αλλά και
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11

από το ψυχιατρικό κατεστημένο. Όλοι δήλωναν «συγκλονισμέ­

νοι» από την επίσκεψή τους στο κολαστήριο της Λέρου. Όλοι
υπόσχονταν να δώσουν λύση στο πρόβλημα, είτε με το κλείσιμο
αυτής της «σύγχρονης Βαστίλλης» είτε με τον «εξανθρωπισμό»
του ψυχιατρείου, ενώ υπήρξε και υφυπουργός Υγείας που δή­
λωσε δημόσια ότι εύχεται «ο καλός θεούλης να βάλει το χέρι
του και να πάρει κοντά του τις δυστυχισμένες αυτές υπάρξεις».
Μέσα στην ψυχιατρική κοινότητα αναπτύχθηκε πολύ έντο­
νος προβληματισμός για το αν έπρεπε να κλείσει το ψυχια­
τρείο της Λέρου. Από τη δεκαετία ήδη του ’80 μια «ομάδα
γιατρών που εργάστηκαν στη Λέρο» -ανάμεσά τους και οι
αξέχαστοι ψυχίατροι Έφη Σκλήρη και Γιάννης Τριαντάφυλλου
που έφυγαν νωρίς από κοντά μας- έδιναν τη δική τους μάχη
ενάντια στη βαρβαρότητα αυτού του ασύλου, με την πεποίθη­
ση ότι το ζήτημα δεν αφορά ένα «κακό» άσυλο, αλλά τη συ­
νολική ψυχιατρική πραγματικότητα της χώρας. Άλλωστε, με
αυτό σχετιζόταν και η τεράστια αντίσταση του ψυχιατρικού
κατεστημένου σε κάθε προσπάθεια αλλαγής.
Η αποασυλοποίηση των «θεσμών της βίας» στην Ελλάδα
έγινε το μεγάλο στοίχημα για Ευρωπαίους και Έλληνες ειδι­
κούς της ψυχικής υγείας. Το 1988 επισκέφθηκε τη Λέρο η ομά­
δα του Φράνκο Ροτέλλι, που διαδέχθηκε τον Φράνκο Μπαζά-
λια, πρωτεργάτη του αντιιδρυματικού κινήματος στην Ιταλία.
Ανάμεσα στα προγράμματα αποασυλοποίησης που υποβλή­
θηκαν στην ελληνική κυβέρνηση ήταν και ένα μεγάλο ευρω­
παϊκό πρόγραμμα με τη συμμετοχή τεσσάρων διεθνών ομά­
δων, από δώδεκα άτομα η καθεμία - έξι επαγγελματιών και
έξι εθελοντών, μιας ομάδας από την Τεργέστη, μιας από το
Μάαστριχτ, μιας από το Δουβλίνο και μιας γερμανικής. Ο
Φράνκο Ροτέλλι ήταν θετικός να παρακολουθήσουν από κο­
ντά αυτό το εγχείρημα, τόσο ο διεθνής τύπος όσο και οι δια­
νοούμενοι. Σε αυτό το πλαίσιο οργανώθηκε και το ταξίδι του
Φελίξ Γκουατταρί στη Λέρο, τον Οκτώβριο του 1989. Αυτό
καταγράφεται ως «Ημερολόγιο Λέρου» στο πρώτο μέρος του
12 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

ανά χείρας βιβλίου, ενώ το δεύτερο μέρος αφορά την περίφημη

κλινική Λα Μπορντ και τη θεσμική ψυχοθεραπεία.
Μετά τη Λέρο ο Γκουατταρί επισκέφθηκε, κατόπιν προτρο­
πής του Ροτέλλι, και το Δαφνί, βρίσκοντας ότι η κατάσταση
εκεί ήταν χειρότερη.
Όταν έφτασε ο Γκουατταρί στο Δαφνί βρισκόταν ήδη σε
εξέλιξη μια παρέμβαση της ιταλικής ομάδας, με την Κιάρα
Στρούττι και άλλους πέντε συνεργάτες του Ροτέλλι, που τον
συνόδεψαν στην περιοδεία του στα διάφορα περίπτερα, μαζί
με τον πρόεδρο της Επιστημονικής Επιτροπής και τον διευθυ­
ντή ψυχίατρο Χάρη Βαρουχάκη.
Δίνει λοιπόν μια πλήρη εικόνα της κατάστασης στο Δαφνί,
όπως κάνει και για τη Λέρο, όπου επίσης περιηγήθηκε τα διά­
φορα περίπτερα συνοδεία ψυχιάτρων που εργάζονταν εκεί.
Έχει δει, όπως λέει, πολλά ψυχιατρεία στον κόσμο. Μπορεί
λοιπόν να κάνει τη σύγκριση. Έτσι βρίσκει ότι στη Λέρο «δεν
είναι χειρότερα από αλλού». Δίνει μάλιστα και μια συγκλονι­
στική εικόνα, τόσο οικεία σε όλα τα ψυχιατρεία του κόσμου.
«Χέρια που απλώνονται, χαμόγελα που ζωγραφίζονται, καμιά
φορά μέχρι και ξεσπάσματα παιδιάστικης χαράς, μας προ­
σγειώνουν σε μια πραγματικότητα από την οποία, δειλοί, πολύ
θα θέλαμε να στρέψουμε μακριά το βλέμμα: βεβαίως και είναι
ανθρώπινα πλάσματα, βεβαίως και δεν είναι αγρίμια! Και, πα-
ραδόξως,η συγκίνηση γίνεται αβάσταχτη τη στιγμή που, σε ένα
κρεβάτι, στο μισοσκόταδο, στο λαιμό ενός σώματος κουβαρια-
σμένου κάτω από μια κουβέρτα, διακρίνουμε να κουρνιάζει
μια γάτα, λες κι αυτή ξέρει καλύτερα από τον καθένα την αλή­
θεια της ανθρώπινης ζεστασιάς».
Ο Γκουατταρί εκφράζει τη βαθιά αντίθεσή του προς εκεί­
νους που «θέλουν να “ εξομαλυνθεί” η κατάσταση ώστε να λει­
τουργεί στη Λέρο μια ψυχιατρική “ όπως παντού” , δηλαδή με
φρεσκοβαμμένους τοίχους, “ εξειδικευμένο” προσωπικό, όλα να
φαίνονται εντάξει, μια ψυχιατρική όμως που, στη βάση της, θα
εξακολουθεί να καταστέλλει, να υποθάλπει διακρίσεις, να αλ­
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13

λοτριώνει,να εξευτελίζει την ανθρώπινη υπόσταση». Αλλά εκ­

φράζει επίσης την αντίθεση του σε εκείνους που ζητούν να
κλείσει η Λερός. Αναφέρεται ιδιαίτερα στις σοβαρές προσπά­
θειες που κάνει ο ψυχίατρος Γιάννης Λουκάς με τους συνεργά­
τες του για να αλλάξει η κατάσταση στη Λέρο, όπως είχε κάνει
πριν, ως εμψυχωτής της ομάδας του, και ο Κώστας Μπαϊρα-
κτάρης στο ψυχιατρείο της Θεσσαλονίκης.
Αναφέρεται ρητά στη δυνατότητα αναδιάρθρωσης του νο­
σοκομείου με τις παρακάτω όμως προϋποθέσεις: 1) Να συ­
γκροτηθεί μια ενεργή μειοψηφία που να παρασύρει το σύνολο
σε μια μαχητικότητα της καθημερινής ζωής, σαν καταλύτης
μιας συλλογικής ευφυΐας και ευαισθησίας για την κοινωνική
ζωή. Θα χρειάζονταν ψυχίατροι σαν τον Τοσκεγιές ή τον Μπον-
ναφέ. 2) Να δημιουργηθούν πληθώρα δραστηριοτήτων -πολι­
τιστικές, αθλητικές, εργαστήρια εργοθεραπείας, θεραπευτικοί
όμιλοι- στο πνεύμα της θεσμικής ψυχοθεραπείας, ώστε να
εξελίσσονται παράλληλα νοσηλευτές και νοσηλευόμενοι. 3)
Όλες αυτές οι μεταρρυθμίσεις να έχουν μεταβατικό χαρακτή­
ρα. Να διαρκούν το χρόνο που χρειάζεται για να μπορούν όσο
το δυνατόν περισσότεροι ασθενείς να επανενταχθούν σε κα­
τάλληλες δομές, στον οικείο κοινωνικό τους ιστό, πράγμα που
συνεπάγεται συνολική αναδιαμόρφωση της ελληνικής ψυχια­
τρικής. 4) Οι καταραμένοι αυτοί χώροι, που σημειωτέον βρί­
σκονται σε μαγευτικές τοποθεσίες, να μετατραπούν μελλοντι­
κά σε κέντρα ανοιχτά, τόσο προς τα έξω όσο και ως προς την
εσωτερική οργάνωσή τους. Οι τρόφιμοι, όσοι δεν μπορούν να
μεταφερθούν αλλού ή όσοι χρήζουν ιδιαίτερης περίθαλψης και
φροντίδων, να μπορούν να κυκλοφορούν εκεί ελεύθερα και οι
κάτοικοι του νησιού να μπορούν να συμμετέχουν σε ορισμένες
δραστηριότητες - πολιτιστικές, λαϊκής τέχνης κλπ.
Τονίζει όμως ότι δεν υπάρχει καμιά από αυτές τις προϋπο­
θέσεις.
Σε ό,τι αφορά το Δαφνί με τους 1.800 ασθενείς (2.600 πριν
από ένα χρόνο) και τους 45 ψυχιάτρους, που στην πλειονότητά
14 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

τους συντηρούν και αναπαράγουν το άσυλο, ο Γκουατταρί

είναι πολύ αυστηρός. Η φρίκη σημαδεύει ανεξίτηλα την επί­
σκεψη στο περίπτερο 11, που ζήτησε επίμονα, έπειτα από
προτροπή της Κιάρα Στρούττι, να επισκεφθεί.
«Το περίπτερο 11 [...] η απόλυτη φρίκη! Στοιβαγμένοι 95
“ άνδρες” [...] ουρλιάζουν, κάποιοι ολότελα γυμνοί, άλλοι δε­
μένοι. [...] Φεύγουμε από εκεί εντελώς αηδιασμένοι [...] Και
σαν από μηχανής θεός στο θέατρο ή σαν happy end, βρισκό­
μαστε σε μια πρότυπη κλινική για τριάντα τοξικομανείς και
αλκοολικούς». Αναφέρεται στο περίπτερο 18 ΑΝΩ, στη λει­
τουργία του και στη συζήτηση που έγινε εκεί μαζί μου για το
18 ΑΝΩ, αλλά και για τη Λέρο, συμφωνώντας ότι η Λέρος εί­
ναι κομμάτι -το πιο αντιπροσωπευτικό, ίσως- της ελληνικής
Ψυχιατρικής και μπορεί να αλλάξει μόνο στο πλαίσιο μιας
συνολικής πολιτικής για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση.
Όπως έλεγε ο Ροτέλλι, η Λέρος, το «αριστούργημα» της
Ψυχιατρικής, πρέπει να γίνει το πεδίο όπου θα δοκιμαστεί η
νέα ελληνική Ψυχιατρική, η οποία, αλλάζοντας τη Λέρο, θα
αλλάξει τον εαυτό της.
Σήμερα, κάνοντας έναν αντικειμενικό απολογισμό, μπορού­
με να πούμε ότι η ελληνική ψυχιατρική δεν έκανε τις αναγκαίες,
ουσιαστικές αλλαγές στον εαυτό της. Στην εποχή των μνημο­
νίων, της κρίσης, με διαλυμένο το κράτος πρόνοιας και υπό κα­
τάρρευση το εθνικό σύστημα υγείας, η Ψυχιατρική στην Ελλά­
δα παραμένει ένα όργανο κοινωνικού ελέγχου στα χέρια της
βιοεξουσίας. Ως προς το χαρακτήρα της παραμένει όπως την
εποχή της επίσκεψης Γκουατταρί: βιολογικής κατεύθυνσης,
φαρμακοκεντρική, διαπνεόμενη από την αντίληψη της «κοινω­
νικής επικινδυνότητας» του ψυχικά πάσχοντος. Οι δε πρακτι­
κές της, μέσα σε ένα σύστημα ψυχιατρικής περίθαλψης αναχρο­
νιστικό και νοσοκομειοκεντρικό, παραμένουν βασικά κατα­
σταλτικές (μηχανικές καθηλώσεις, απομονώσεις, κλειδωμένες
πόρτες, ηλεκτροσόκ, μεγάλες δόσεις ψυχοφαρμάκων, απουσία
ψυχοθεραπείας, εργοθεραπείας ή άλλων ομαδικών δραστήριο-
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15

τήτων). Εκείνο που απουσιάζει εντελώς είναι η συνέχεια της

φροντίδας του ασθενούς στον τόπο κατοικίας του, η στήριξη
της οικογένειας, η επαγγελματική του αποκατάσταση, η κοινω­
νική επανένταξη.
Είναι χαρακτηριστικό ότι τα τρία μεγάλα ψυχιατρεία που
πρόκειται να κλείσουν, μαζί με τους ψυχιατρικούς τομείς των
γενικών νοσοκομείων, έχουν πληρότητα σε οξέα περιστατικά
πάνω από 140%,ενώ οι ξενώνες,τα οικοτροφεία και τα θερα­
πευτικά διαμερίσματα που λειτουργούν είναι και αυτά υπερ­
πλήρη. Στην Ελλάδα της κρίσης αυξάνονται διαρκώς οι εισα­
γωγές στα ψυχιατρεία και μάλιστα οι ακούσιες, δηλαδή οι
εγκλεισμοί με βάση εισαγγελική παραγγελία, καθώς και οι
επανείσοδοι ασθενών -το γνωστό φαινόμενο της «περιστρε­
φόμενης πόρτας»- λόγω, ακριβώς της απουσίας υπηρεσιών
κοινοτικής φροντίδας.
Εκείνο που δεν έκανε η ψυχιατρική μεταρρύθμιση είναι η
ανάπτυξη ενός δικτύου κοινοτικών υπηρεσιών, ριζικά εναλλα­
κτικών στον εγκλεισμό και στη νοσοκομειακή φροντίδα, που
να εγκαθιδρύει στην πράξη την κεντρική σημασία του προ­
σώπου του πάσχοντος, των αναγκών και των επιθυμιών του,
καθώς και την αξία της διατήρησης του δεσμού του με την
κοινωνία.
Μπορεί, λοιπόν, να μειώθηκε ο αριθμός των κλινών των με­
γάλων ψυχιατρείων -στη Λέρο από 1.200 το 1989 μειώθηκαν
στις 270 σήμερα και στο Δαφνί από 1.500 το 1989 στις 400 σή­
μερα-, μπορεί να δημιουργήθηκαν ξενώνες, οικοτροφεία, θερα­
πευτικά διαμερίσματα, όπου διαμένουν σήμερα εκατοντάδες
πρώην έγκλειστοι, μπορεί να μην υπάρχουν πια γυμνοί ασθε­
νείς, όμως η ψυχιατρική κουλτούρα εξακολουθεί να είναι μια
κουλτούρα εγκλεισμού, στιγματισμού και αποκλεισμού του
αποκλίνοντος, του μη κανονικού. Αυτή η κουλτούρα φρενάρει
κάθε απόπειρα υπέρβασης του ψυχιατρικού ασύλου, ως θε­
σμού, κάθε απόπειρα αποασυλοποίησης που θέτει αντικειμε­
νικά σε αμφισβήτηση την ίδια την κοινωνική δομή, ι
16 Α Π Ο ΤΗ Λ Ε Ρ Ο Σ Τ Η Λ Α Μ Π Ο Ρ Ν Τ

Όπως λέει ο Φελίξ Γκουατταρί στο ημερολόγιο της Λερού,

«Το πραγματικό σκάνδαλο της Λερού είναι η ένδεια των κοι­
νωνιών μας όταν τίθεται θέμα καινοτομίας στον κοινωνικό
τομέα».
Κατερίνα Μάτσα
Νοέμβριος 2014
 Σημείωμα του εκδότη

Τα δύο κείμενα του βιβλίου αυτού, που παρουσιάζονται από

τη Μαρί Ντεπυσσέ (Marie Depussé), με επίμετρο του Ζαν Ουρύ
(Jean Oury), εστιάζουν στην κλινική πλευρά του Φελίξ Γκουατ-
ταρί (Félix Guattari). Το Ημερολόγιο τηςΛ έρου είναι μια έρευ­
να που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Libération στις 13 Οκτω­
βρίου 1989, όταν ο Φελίξ Γκουατταρί επισκέφθηκε δύο ψυχια­
τρεία στην Ελλάδα, μετά το σκάνδαλο που ξέσπασε στις αρχές
της δεκαετίας του ’90 για τις φρικτές συνθήκες διαβίωσης των
τροφίμων. Στο κείμενο Α π ό τη Λ έρ ο στη Λ α Μ πορντ παρου­
σιάζεται υπό μορφή αυτοβιογραφίας η θεσμική πρακτική του
Φελίξ Γκουατταρί. Το έγραψε στα τέλη της δεκαετίας ’80 επ’
ευκαιρία μιας διάλεξης στη Βραζιλία. Στο χειρόγραφο που βρί­
σκεται στο IM EC,1 σε μια σημείωση στην πρώτη σελίδα ανα­
γράφεται άλλος τίτλος, δηλώνοντας την ευρύτερη σημασία που
ήθελε να έχει αυτό το κείμενο: «Αναλυτικές πρακτικές και κοι­
νωνικές πρακτικές». Είναι σαφές ότι τα κείμενα είναι κλινικά.
Αλλά αυτό δεν πρέπει να μας παραπλανά. Εκείνο που επίσης,
και κυρίως, εντυπωσιάζει στην ανάγνωσή τους είναι η υποκει­
μενική λογοτεχνική μορφή τους: δηλαδή, το ημερολόγιο και η
αυτοβιογραφία. Εργαλεία γραφής που μόνα αυτά μπορούν να

1. Institut Mémoires de Γ Édition Contemporaine (Ινστιτούτο Μνήμης

και Σύγχρονων Εκδόσεων). Οι υποσημειώσεις είναι της μετάφρασης,
εκτός από τις περιπτώσεις όπου δηλώνεται διαφορετικά.
18 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

δείξουν ότι η (ψυχαναλυτική) κλινική είναι αναπόσπαστη από

την πολιτική, μόνο αυτά μπορεί να είναι αποτελεσματικά για
τη θεσμική ανάλυση, τη λειτουργία παράπλευρων μικροπο­
λιτικών και την αποσυναρμολόγηση των καπιταλιστικών και
επικοινωνιακών μηχανισμών.

Σήμερα στη Γαλλία το ψυχιατρείο επανέρχεται στις γκρίζες μέ­

ρες μιας παντοδυναμίας της διοικητικής διαχείρισης εις βάρος
κάθε θεσμικού νοήματος - αλλά, όπως παρατηρεί ο Γκουαττα-
ρί, τις είχε άραγε ποτέ αφήσει; Σήμερα, στη Γαλλία, ένας ελευ-
θεριοκτόνος νόμος περί αναγκαστικής νοσηλείας φαίνεται να
συρρικνώνει πάλι το ψυχιατρείο σε μια καθαρά πειθαρχική
βαθμίδα, δίπλα στη φυλακή, το σχολείο ή το στρατώνα που πε­
ριγράφει ο Φουκώ (Foucault) στο βιβλίο του Επιτήρηση και τι­
μωρία2 - ο προηγούμενος όμως νόμος του 1991 περί αναγκα­
στικής ψυχιατρικής νοσηλείας (δηλαδή χωρίς την ή ενάντια στη
βούληση του ασθενούς), νόμος καθαρά διοικητικού περιέχομέ-
νου, δεν ήταν κι αυτός ήδη ένας πολύ προβληματικός τρόπος
αφαίρεσης της ελευθερίας;3 Πικρές, φυσικά, αυτές οι διαπι­
στώσεις! Πρέπει ωστόσο να πούμε ότι τίποτα δεν αλλάζει κι
ότι η θεραπεία των τρελών θα είναι πάντα ίδια; Βάρβαρη;
Άραγε μόνη λύση είναι η ριζική λύση, δηλαδή η αγανάκτηση, η
απαίτηση να κλείσουν τα ψυχιατρεία και να αλλάξουν επάγ­
γελμα οι ψυχίατροι, όπως είναι η ιστορική θέση της αντιψυ-
χιατρικής, και συγκεκριμένα στην Ιταλία; Θα ταν σαν να ξε­
χνάμε ότι, ακόμα κι όταν επαναλαμβάνονται, τα πράγματα
δεν παύουν ποτέ να αλλάζουν.

2. Μ . Φουκώ, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, μτφρ.

Κ . Χατζηδήμου - I . Ράλλη, Ράππα, Αθήνα 1989. Βλ. ηλεκτρονική βι­
βλιοθήκη του ιστότοπου http://pemoamparizabooks.wordpress.com/
3. Νόμος 91-748/31.6.1991.
 ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOT ΕΚΔΟΤΗ 19

Γι’ αυτό το να διαβάσουμε σήμερα στη Γαλλία την περιγρα­

φή (με τη μορφή ημερολογίου που τόσο άρεσε στον Γκουαττα-
ρί) του στρατοπέδου ψυχασθενών που σφραγίζει το απίστευτο
σημαίνον Λερός, κι εκείνη του περιπτέρου 11 στο Δαφνί, στην
καρδιά της ελληνικής πρωτεύουσας, και το να συνδέσουμε αυ­
τές τις περιγραφές με τον τρόπο που ο Φελίξ Γκουατταρί εκθέ­
τει (σε αυτό που θα μπορούσε να ’ναι ένα είδος αυτοβιογρα­
φίας της δουλειάς του ως κλινικού) την πολιτική και κλινική
πρακτική της Λα Μπορντ,4δεν έχει σαν αποτέλεσμα μηδενιστι-
κές, ισοπεδωτικές ρήσεις του τύπου αν και θα ’πρεπε, δεν αξί­
ζει όμως τον κόπο· απεναντίας, μας δίνει εργαλεία για να μην
υποχωρήσουμε (ολοκληρωτικά) μπροστά στο παρόν. 0 Φελίξ
Γκουατταρί μας θυμίζει ότι το θέμα δεν είναι τόσο το να αγα­
νακτήσουμε (με κίνδυνο να ενοχοποιήσουμε) όσο το να επινοή­
σουμε και να δημιουργήσουμε (με κίνδυνο να ονειρευτούμε).

Στεφάν Ναντώ5

4. Τον περασμένο Μάρτιο, στο πλαίσιο του 16ου Φεστιβάλ Ντοκι­

μαντέρ Θεσσαλονίκης, προβλήθηκε το ντοκιμαντέρ Το λιγότερο του
Νικολά Φιλιμπέρ, όπου περιγράφεται «η ζωή στη Λα Μ πορντ,η κα­
θημερινότητα, ο χρόνος που περνά, τα ασήμαντα και επουσιώδη,
η μοναξιά και η κόπωση, όπως και οι στιγμές της χαράς, το γέλιο
και η σπιρτάδα ορισμένων τροφίμων, και η μεγάλη προσοχή που
δίνουν οι άνθρωποι ο ένας στον ά λ λ ο ν ...» (από το Δελτίο τύπου
του Φεστιβάλ).

5. Ο Stéphane Nadaud είναι ψυχίατρος. Έχει ασχοληθεί και εκδόσει

βιβλία σχετικά με το έργο του Φελίξ Γκουατταρί. Για πολλά χρό­
νια υπήρξε αρχισυντάκτης του περιοδικού Chimères που ιδρύθηκε
από τους Ζιλ Ντελέζ (Gilles Déleuze) και Φελίξ Γκουατταρί.
 ΦΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ :
ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

Παρουσίαση από τη Μαρί Ντεπυσσέ6

Ο Φελίξ Γκουατταρί είναι 15 ετών όταν συναντά τον Ζαν Ουρύ

που είναι 21. Είναι, κυριολεκτικά, μια συνάντηση. Κάτι που θα
διασχίσει σημαδεύοντας την πραγματικότητα της δουλειάς
τους, τη ζωή τους. Πολύ σπάνια αναπτύσσεται τόσο στενός δε­
σμός μεταξύ ενός νεαρού άνδρα με ένα παιδί. Κ ι όμως, δεν εκ­
πλήσσονται* ούτε ο ένας, αναφέροντας τον άλλο στο κείμενό
του, ούτε ο άλλος, όταν μιλά γι’ αυτόν ακόμη σήμερα.7 Ο Φελίξ
λέει απλά ότι ο φίλος του ο Ουρύ, που ήταν τότε 21 ετών, του
ζήτησε να συνεργαστεί μαζί του στην ψυχιατρική κλινική της
Λα Μπορντ.
Ήταν τα χρόνια μετά την Απελευθέρωση κι είχαν αρχίσει να
φαίνονται οι συνέπειες -αν τολμούσε κανείς, θα έλεγε τα μ α ­
θήματα-του πολέμου. Ο Φρανσουά Τοσκεγιές,8 στρατευμένος

6. Θέλω να ευχαριστήσω τον Κριστόφ Νω (Christophe Naud) για την

προσεκτική ανάγνωση και τις πολύτιμες διευκρινίσεις του. ( Σ .τ .Ε .)

7. Για τον Ζαν Ουρύ (1924-2014), βλ. το ειδικό αφιέρωμα στο π εριο­
δικό σ ύναψ ις,τ. 34,2014, σ. 61-76.

8. Ο Καταλανός ψυχίατρος François Tosquelles (1921-94), ανυποχώ­

ρητος αντιφρανκιστής, διέσχισε τα Πυρηναία στο τέλος του ισπανι-
22 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

στο ΡΟΙΙΜ9 και επιζών του ισπανικού πολέμου, μυεί στο Σεντ
Αλμπάν τον Ζαν Ουρύ σε μια επανάσταση στο χώρο της ψυ­
χιατρικής.
Από την άλλη, στη Γαλλία, πληθαίνουν τα κινήματα της αρι­
στερός -ο Φελίξ γράφει «της άκρας αριστερός»-, με μια ζω­
ντάνια που τροφοδοτεί την επιθυμία για κουλτούρα. Κι έτσι, ο
νεαρός άνδρας συναντά το παιδί. Ασκεί την ψυχιατρική, αλλά
τις Κυριακές κάνει εδώ κι εκεί μαθήματα αστρολογίας, κι ο
Φελίξ είναι εκεί. Ναι, μου λέει ο Ουρύ, αστρολογία ήταν, μιλού­
σα όμως και για τη Διεθνή, ναι, με τον Φελίξ, αρχίσαμε αμέσως
να μιλάμε για πολιτική.
Κι έτσι έγιναν φίλοι.
Όταν, πέντε χρόνια αργότερα, ο φίλος του τού ζητά τη βοή-
θειά του στην κλινική της Λα Μπορντ, λόγω αυτού που ο βα­
θιά σεμνός Φελίξ ονομάζει «η υποτιθέμενη εμπειρία μου ως
στρατευμένου», δέχεται. Όταν ο Ουρύ του ζητά να σταματήσει
τις φιλοσοφικές σπουδές, γράφει ότι το κάνει. Δεν σχολιάζει.10

κού πολέμου μαζί με άλλους πρόσφυγες και διηύθυνε το ψυχιατρείο

Σεντ Αλμπάν στη ΝΑ. Γαλλία. Το αναδιαμόρφωσε με άξονα μια συλ­
λογική θεραπευτική στραμμένη προς τον ασθενή, η οποία αργότερα
έγινε γνωστή με το όνομα Θεσμική Ψυχοθεραπεία. Το 1989 γυρίστη­
κε ένα ντοκιμαντέρ με θέμα τη ζωή και το έργο του από τους François
Pain, Jean-Claude Polack και την Danièle Sivadon, με τίτλο: François
Tosquelles: une politique de la folie (Φρανσουά Τοσκεγιές: μια πολιτι­
κή της τρέλας). Βλ. εδώ σ. 52 και 60.

9. Parti Ouvrier dlJn ion Marxiste (Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής

Ενότητας).

10. Διάβάζοντας αυτό το κείμενο, ο Ζαν Ουρύ διευκρινίζει χαμογελώ­

ντας: «Δεν του ζήτησα να σταματήσει τις σπουδές του στη φιλοσο­
φία... Το 1950 είχε έρθει να μείνει ένα μεγάλο διάστημα στο Σωμερύ
όπου εργαζόμουν ως ψυχίατρος. Μου τον είχε στείλει εκεί ο αδελφός
μου Φερνάν που τον είχε μαθητή, για να γλιτώσει από τη Φαρμακευ­
 ΠΑΡΟΤΣΙΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ MAPI ΝΤΕΠΤΣΣΕ 23

Υπάρχει στο κείμενο κάτι πολύ στεγνό που συνδέεται σαφώς

με την ανάγκη να συνοψιστεί μια ολόκληρη ιστορία, αλλά συν­
δέεται και με την απίστευτη οικονομία ενός εγώ, με την απου­
σία σκιαγράφησης ενός πορτρέτου αυτού του «εγώ» που απορ-
ροφάται ακαριαία από τον εκπληκτικό ενεστώτα του «εργάζο­
μαι από...», έναν ενεστώτα διάρκειας, αν κρίνουμε από το πότε
δίνει ο Φελίξ αυτό το κείμενο να το διαβάσει ο Μισέλ Σουρυά11
-ήταν πριν από είκοσι τέσσερα χρόνια, το 1989.
Κι έρχεται η διακοπή, τον Αύγουστο του 1992, σε έναν τόπο,
τη Λα Μπορντ* διακοπή όταν, εμείς το ξέρουμε πολύ καλά, θα
πεθάνει.

Ο Φελίξ φτάνοντας στη Λα Μπορντ επιμένει πως έχει πλήρη

άγνοια της ψύχωσης· γι’ αυτόν ήταν «κάτι σαν την ανάποδη
όψη του κόσμου», ξένη, αλλόκοτη, που ασκεί μια κάποια γοη­
τεία. Υπογραμμίζουμε τη λέξη «γοητεία», αισθητικό στοιχείο
ήδη παρόν σε αυτόν που θα συνδέσει την ψύχωση και την ψυ­
χιατρική (και την ψυχανάλυση επίσης) με τη δημιουργία* ας
υπογραμμίσουμε και το εύρος της λέξης «κόσμος», έστω κι αν
πρόκειται για την ανάποδη όψη του. Είναι λοιπόν η εποχή που
ανακαλύπτει (αναδυόμενο μέσα από τη θεσμική δουλειά, από
τη δουλειά αυτή και μόνο) το πρόσωπο της ψύχωσης, που είναι
αυτό μιας άλλης σχέσης με τον κόσμο.
Η έκφραση «σχέση με τον κόσμο» δίνει το ρυθμό του
γραπτού. Η σχέση της ψύχωσης με τον κόσμο είναι ικανή να
ανατρέψει τη σχέση με τον κόσμο όσων, στο θεσμικό πλαίσιο,

τική όπου τον προόριζε η οικογένειά του, η οποία είχε μια βιοτεχνία
σοκολατοποιίας. Μακρές ολονύκτιες συζητήσεις, ατέλειωτοι διάλο­
γοι... Είχε ξεκινήσει σπουδές Φαρμακευτικής, του έδωσα έναν κατά­
λογο καμιά εικοσαριά βιβλίων, από τον Σαρτρ ώς τον Λ α κά ν ο Φελίξ
τα διάβασε όλα: ξεκίνησε τότε να σπουδάζει Φιλοσοφία». (Σ .τ .Ε .)

11. Michel Surya: Συγγραφέας και ιδρυτής των εκδόσεων Lignes.

24 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

εργάζονται σε επαφή μαζί της* μέσα από μικρές καθημερινές

αλλαγές, τους δίνει μάλιστα τη δυνατότητα «να επανοικειο-
ποιηθουν την ύπαρξή τους». Έτσι, ο ενεστώς διάρκειας στην
αρχή του κειμένου επιτρέπει στον Φελίξ να διασχίσει, αλλά δεν
το λέει, από την αρχή μέχρι το τέλος το μονοπάτι της ζωής του,
από την ανακάλυψη της ψύχωσης μέσα από τη δουλειά στη
Λα Μπορντ, μέχρι τα θεμέλια κάθε θεσμικής ζωής: «μιας συλ­
λογικής ευθύνης που βασίζεται σε μια αναενικοποίηση ( γθ-
βιγ^ ιι ^ ι^ Η οπ ) της σχέσης με την εργασία και της ατομικής
ύπαρξης του καθενός» (η αντιπαράθεση των δυο όρων απο­
τελεί σε μεγάλο βαθμό, σήμερα περισσότερο από ποτέ, οξύ­
μωρο).

Σε μία και μόνη παράγραφο ο Φελίξ απαριθμεί το στήσιμο

-στο οποίο «συμβάλλει»-τω ν πολυάριθμων συλλογικών βαθ­
μιδών που θα συγκροτήσουν το θεσμό. Οι ονομασίες τους -δεν
προσδιορίζεται το περιεχόμενο- είναι στεγνές και αποπνέουν
την απωθητική ανία διοικητικού εγγράφου. Είναι ηθέλημένο σε
αυτό το πυκνό κείμενο. Μιλάει όμως για τη ζωή, για την επι­
νόηση μιας δυνατότητας καθημερινής ζωής υπάρξεων που
έχουν χάσει την αίσθηση του χρόνου, του χώρου, του τόπου.
Παράδειγμα: «υποεπιτροπή εμψύχωσης της τρέχουσας ημέ­
ρας». Σε κάνει να θες να φύγεις πέρα μακριά. Αλλά ο Φελίξ
κάθεται στο μεγάλο τραπέζι στο σαλόνι, πλάι του ο Ουρύ κι
ένας τρελός, υπεύθυνος αυτής της υποεπιτροπής. Όλοι οι άλ­
λοι ονειροπολούν ή λαγοκοιμούνται. Μετά, ο Φελίξ ξυπνάει:
«Θα μπορούσαμε να στήσουμε μια ομάδα που θα ασχοληθεί
με την επισκευή των ποδηλάτων, έχουν χαλάσει σχεδόν όλα, και
θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε...» Σιωπή. «Το Κ Υ ...» 12

12. Rendez-vous (ραντεβού) (;) Rêve (όνειρο) (;) Hervé (το ανδρι­
κό όνομα που, ακουστικά, προφέρεται όπως τα δυο γράμματα R
και V) ( ;)...
 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ MAPI ΝΤΕΠΤΣΣΕ 25

Ο Φελίξ στρέφεται προς τον Ουρύ, γελούν σαν μικρά παιδιά.

«Το ΚΑΜ»,13προτείνει ο Ουρύ για να βοηθήσει την κατάσταση.
0 τρελός που είναι υπεύθυνος, και που σίγουρα τρέχει αλλού
το μυαλό του, λέει ναι. «Λοιπόν», λέει ο Φελίξ, «ποιος θέλει να
γίνει μέλος; Εσύ, εκεί, θα ’θελες; Δεν κοστίζει να προσπαθή­
σεις». Δεν υπάρχει τίποτα το ιδιαίτερο στον λόγο του, παρά
μόνο μια ελπίδα ή, καλύτερα, μια αναμονή, μια επίκληση στον
άλλο, κανείς δεν ξέρει, κάτι θα μπορούσε να ανοίξει προς το
μέλλον. Και τα χέρια σηκώνονται. Γιατί στην καθαρή φωνή του
ακουγόταν μια πραγματική ερώτηση -θες να είσαι κι εσύ προς
το μέλλον;-δεν υπήρχε ίχνος, πώς να το πω, προσωπικής διεκ­
δίκησης. Κι ήταν αλήθεια ότι δεν κόστιζε τίποτα, αφού την
επόμενη μέρα θα πρότεινε κάτι άλλο, το αντίθετο ίσως: «(ήξε­
ρα) να ενθαρρύνω να πάρουν τον λόγο αυτοί που σιωπούσαν,
να διευκολύνω τη λήψη πρακτικών αποφάσεων, να επανέρχο­
μαι σε αυτά που είχαν ήδη αποφασιστεί...»
Παρά τη σεμνότητα του «συνέβαλα», ο Φελίξ διευκρινίζει
ότι μέσα σε λίγους μήνες είχε καταφέρει να στήσει όλον το
μηχανισμό. Φυσικά, το πράγμα είναι περίπλοκο, στην πορεία
προκύπτουν υλικές δυσκολίες αλλά, λίγους μήνες αργότερα,
«το θεσμικό τοπίο» είχε αλλάξει.
Στη Λα Μπορντ κανείς δεν ξαφνιάζεται που αυτός ο νεαρός
δίχως επαγγελματικά προσόντα πήρε τόσο γρήγορα τέτοια θέ-

13. Τα ονόματα των διαφόρων επιτροπών και δραστηριοτήτων στη

Λα Μπορντ ονομάζονται πολύ συχνά με αρχικά λέξεων ή με δυο τρία
γράμματα μιας λέξης. Ίσως για να απομνημονεύονται πιο εύκολα ( ;)
Ίσως γιατί με τα αρχικά, μια δραστηριότητα ή επιτροπή, ακούγεται
πιο ουδέτερα ( ;) Τις περισσότερες φορές, κανείς σχεδόν δεν θυμάται
γιατί αυτές οι λέξεις κι όχι άλλες, όταν δεν έχουν πια ξεχάσει εντελώς
ποιες ακριβώς ήταν οι λέξεις, όπως εν προκειμένω: ramener (φέρνω)
για επισκευή ( ;) ramer (τραβάω κουπί) που και στα γαλλικά έχει την
ίδια μεταφορική σημασία όπως στα ελληνικά ( ;)
26 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

ση στο τοπίο. Τα πάντα γίνονται, ακριβώς όπως το περίμενε

ο Ουρύ. Ας θυμηθούμε τη βασική ρήση του. (Όποιος πλησιάζει
την τρέλα συναντά μια διπλή αλλοτρίωση: την κοινωνική αλλο­
τρίωση και την ψυχωτική αλλοτρίωση.)

Τη χρονιά της άφιξής του, το 1955, ο Φελίξ έχει με τον φίλο του
την περίφημη συζήτηση όπου ορίζουν μαζί αυτό που θα μπο­
ρούσαμε να αποκαλέσουμε διπλή στράτευση.
-*■Ο Φελίξ λέει: «Υπάρχει κάτι που θα ’πρεπε να προσδιορίζει
την ομάδα των στρατευμένων στο χώρο της ψυχιατρικής: να εί­
ναι στρατευμένοι στους κοινωνικούς αγώνες, αλλά συγχρόνως
και αρκετά τρελοί ώστε να μπορούν να συνυπάρχουν με τρε­
λούς. Διότι υπάρχουν άνθρωποι πολύ καλοί στο πολιτικό επί­
πεδο, αλλά ανίκανοι να συμμετέχουν σε μια τέτοια ομάδα».
Και για τους δυο τους, ο όρος «στρατευμένος» είναι αυτο­
νόητος όταν κανείς δουλεύει στο χώρο της ψυχιατρικής. Αν κά­
ποιος μπορεί να ζει με τους τρελούς είναι μοιραία «προοδευτι­
κός», αφού έχει σπάσει το παραδοσιακό συμβόλαιο υποταγής
σε αυτό που ονομάζουμε κανονικότητα, δηλαδή το σύνολο των
κανόνων που μας κάνουν -όπως αρέσκεται να λέει ο Ουρύ-
κανονικοπαθείς (ηοηηο^φββ).
Και προσθέτει: «Πρέπει κανείς να περάσει πρώτα από την
τρέλα, να την έχει χωνέψει* πρέπει να έχει ανεχτεί τον τρελό, να
’ναι πιο τρελός κι από τους τρελούς. Αυτή την έννοια, την
υπερβατική τρέλα, την αρνούνται παντελώς ορισμένες πολι­
τικές ομάδες».

0 Φελίξ δεν αποκήρυξε ποτέ την υπερβατική διάσταση της

τρέλας. Έτσι εξηγούνται και οι αποστάσεις που πήρε αργό­
τερα από την αντιψυχιατρική, την οποία ωστόσο συνανα­
στρέφεται στενά, την ψηλαφεί και κάνει ένα κρησάρισμα για
να κρατήσει από εκεί ό,τι θεωρεί πιο χρήσιμο, όπως κάνει και
με κάθε άλλο κίνημα του καιρού του. Με τη βιαιότητα που το
 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΙ ΝΤΕΠΤΣΣΕ 27

διακρίνει, το αντιψυχιατρικό κίνημα αποκαλύπτει (ο Φελίξ πι­

στεύει ότι μόνο αυτό μπορεί να το κάνει) την ολέθρια κατά­
σταση στην οποία βρίσκεται η ψυχιατρική. Διευκρινίζει όμως:
«Ποτέ δεν ταυτίστηκα με την αντιψυχιατρική».

Αυτό ακριβώς δείχνει το κείμενο που γράφει για τη Λέρο. Τον

προσκαλούν στο νησί, και περιμένουν από αυτόν να καταφέρει
το μοιραίο χτύπημα στο νοσοκομείο που έγινε διάσημο από τη
φρίκη που επικρατεί εκεί. Ωστόσο, μετά τις καταγγελίες του
τύπου, δόθηκαν χρήματα προκειμένου να βελτιωθούν σιγά σι­
γά τα πράγματα. Και ο Φελίξ, με μια τιμιότητα πέρα από κά­
θε προσμονή, αναγνωρίζει την πρόοδο που σημειώθηκε, βλέπει,
ακούει τη δουλειά των νοσηλευτών, τη ζωή τους στο νησί σε
συνάρτηση με την εργασία τους, και καταλήγει ότι χρησιμο­
ποίησαν τα χρήματα που τους δόθηκαν για να αλλάξουν την
πρακτική τους στην ψυχιατρική και τους ενθαρρύνει να συνε-
χίσουν. Αντίθετα όμως, το μεγάλο νοσοκομείο της Αθήνας για
το οποίο είχε ακουστά τον ανησυχεί και θέλει να πάει να δει
επί τόπου. Κι εκεί θα είναι απείρως πιο δύσκολα. Είναι η τι­
μιότητα, όχι ενός αντιψυχιάτρου, αλλά ενός στρατευμένου
στην ψυχιατρική όπως τον όριζε με τον Ουρύ το 1955.

Το βασικό στοιχείο του κειμένου είναι η σχέση με τον κόσμο

της ψύχωσης έτσι όπως αποκαλύφθηκε στη Λα Μπορντ. Είμα­
στε πάντα υπό το κράτος αυτού του απίστευτου ενεστώτα:
«Εργάζομαι στην κλινική της Λα Μπορντ από το 1955». 0
Φελίξ θα φύγει, θα αποκομίσει συμπεράσματα, θα επανέλθει,
ακόμη κι όταν παρουσιάσει τη θεώρησή του για την ψυχανά­
λυση ως σχιζοανάλυση, όρο εκνευριστικό αν εννοήσουμε το
«σχιζο» σαν μια επιπόλαια, προκλητική και αρκετά κακόγου­
στη σύμπτυξη μιας μορφής τρέλας της οποίας είχε αμέσως
αναγνωρίσει το μεγαλείο.
Αν όμως ακολουθήσει κανείς τη ροή του κειμένου, ο όρος
28 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

«σχιζο» αποκτά και μια άλλη σημασία· προβάλλει, στην ψυ­

χανάλυση τον ίσκιο της ψυχιατρικής.

Διάφοροι όροι παρατίθενται σαν αυτονόητοι στη γοργή, «συ­

μπυκνωμένη» αφήγηση* ο Φελίξ δεν κάνει τον κόπο να εκθέσει
την πορεία της επεξεργασίας τους, περιορίζεται να μας δείξει
τη σειρά της ακολουθίας τους.
Η αδιακριτότητα (όθ8(^ι·^3ίίοη) των σχέσεων νοσηλευ-
τών/τρελών, νοσηλευτών μεταξύ τους: όρος που δύσκολα προ-
φέρεται. 0 Φελίξ δεν έχει την ευαισθησία της ευφωνίας.
Η αδιακριτότητα, διευκρινίζει, είναι ο άξονας, ο μπούσου-
λας της αέναης επανεφαρμογής κάθε θεσμικής επινόησης πριν
σκληρυνθεί και πάψει να παράγει δημιουργικά, όπως τα ονο­
μάζει, αποτελέσματα στο θεσμό, «θεσμικό υλικό», όπως θα πει
αργότερα. Η αδιακριτότητα δεν είναι παρά ένας άξονας, δεν
εξασφαλίζεται ποτέ μια για πάντα, είναι πρόσκαιρη.
Εδώ εντάσσεται η έννοια της αμφισβήτησης. Για τον Φελίξ
είναι μια από τις αρχές της δράσης. Η απόφαση, ενίοτε αυθαί­
ρετα, ότι οι θεσμικές επινοήσεις έχουν μοιραία πρόσκαιρο χα­
ρακτήρα, είναι μια απάντηση στην ψυχιατρική, στον πρόσκαι­
ρο χαρακτήρα των αποτελεσμάτων της.
0 Ουρύ λέει συχνά την εξής ιστορία: «Επινοούμε κάτι, φαί­
νεται να στέκει, μια μικρή όαση, και θέλουμε να τη δουν οι φίλοι
μας. Τους φωνάζουμε, αλλά όταν φτάνουν δεν έχει μείνει τίπο­
τα, μόνο άμμος. Και πρέπει να ξαναρχίσουμε από την αρχή».

Η αδιακριτότητα, αρχή εργασίας, αρχή ζωής μάλιστα. Να απα­

ντά κανείς σε αυτό που καταλύεται με αυτό που επινοεί. Μά­
θημα της τρέλας, όταν αποκαλύπτει κανείς το πραγματικό της
πρόσωπο.

Θυμάμαι ένα παράδειγμα.

Μια ομάδα νοσηλευτών και τροφίμων κάνουν πηλό. Φτιά­
χνουν κανάτια. Μια μέρα, στην εβδομαδιαία συνάντηση νο­
 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΙ ΝΤΕΠΤΣΣΕ 29

σηλευτών και. τρελών, ο Φελίξ κι ο Ουρύ συζητούν για αυτή

την ομάδα.
Ωραία κανάτια! λέει ο Ουρύ.
Ναι, απαντά σοβαρά ο Φελίξ. Ισως και κάτι παραπάνω...
Παραπάνω κι από ωραία, θες να πεις, απαντά ο Ουρύ. Δεν
τόλμησα να το πω, αλλά το σκέφτηκα.
Νομίζω ότι θα ’πρεπε να σταματήσει για λίγο αυτό το ατε­
λιέ, λέει ο ένας (ή ο άλλος), γιατί αν η ομάδα δεν κάνει παρά
ωραία κανάτια, τίποτε άλλο δεν έχει αξία σε αυτό το ατελιέ
παρά τα κανάτια, κανείς δεν υπάρχει πια· δεν υπάρχουν υπο­
κειμενικότητες να συναντιούνται, να μιλούν μεταξύ τους, να
σμιλεύονται, να αρπάζονται, το ατελιέ δεν παράγει πλέον θε­
σμό, το μόνο που παράγει είναι κανάτια! (Και θα είχε την τάση
να ξεχωρίσει από τα υπόλοιπα ατελιέ, να θεωρήσει ότι είναι το
καλύτερο, να εισέλθει σε αυτή την εσωτερική διακριτότητα, να
γίνει αυτό το ξέχωρο που τόσο πολύ φοβίζει τον Φελίξ και τον
Ουρύ, άσχετο αν δεν μιλούν ανοιχτά για αυτό εκείνη τη μέρα.)
Η παραγωγή υποκειμενικοτήτων. Το είχαμε κάπως προ­
σεγγίσει με αυτή την ιστορία με τα κανάτια.

Η λέξη παραγωγή, όταν γίνεται λόγος περί υποκειμενικότητας,

είναι δική του, και ο Φελίξ επιτέθηκε σε πολλές μορφές της. Το
να βάζει την υποκειμενικότητα σε θέση αντικειμένου της λέξης
παραγωγή ήταν, όπως και να ’χει, πολύ ζόρικο. Ακόμη μια φο­
ρά όμως, αν ξεκινήσουμε από τον τρελό, από την ετερότητα με
την οποία αρχίζει ο Φελίξ το διάλογο, κι από τους στρατευμέ-
νους στην ψυχιατρική που επιλέγει για να σταθούν πλάι του,
ακόμα και για να μπουν κι αυτοί στον ίδιο διάλογο, καταλα­
βαίνουμε για ποιο λόγο ο Φελίξ τολμά να γράψει ότι στη Λα
Μπορντ δεν φτάνει να «σμιλεύονται» υποκειμενικότητες, δεν
αρκεί η προσαρμογή στο «απροσάρμοστο» του τρελού, πρέπει
να πάει κανείς πιο πέρα, να παράγει καινούργιες. 0 τρελός
μπορεί τότε να ανακαλύψει μια σχέση με τον κόσμο όπου η
ζωγραφική τού δίνει ζωή και ο νοσηλευτής μια καινούργια
30 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

σχέση με την ύπαρξη και να την ανακτήσει. Αυτή είναι η ιδιαί­

τερη νότα που δίνει ο Φελίξ: θυμίζει ότι στη Λα Μπορντ, στο
πλαίσιο ενός αναγκαίου παραλληλισμού, θεραπεύονται και οι
«θεραπευτές» και οι δεδηλωμένοι τρελοί.
Λ Και ονειροπολεί. Πόσο λιγότερο αποκαρδιωτική θα ’ταν η
καθημερινότητα της ζωής στο σχολείο, στην οικογένεια, ή της
τηλεόρασης αν, ξεχνώντας τις ιεραρχίες της και τα τελετουργι­
κά της, τολμούσε κάποιες εκπλήξεις και έθετε σε αμφισβήτηση
την «κατασκευή» υποκειμένων στην οποία επιδίδεται (ο Φε­
λίξ, το γράφει αυτό, ή το λέει, το 1989. Είναι ήδη αργά, είμαστε
πια βαθιά σε αυτό που ονομάζει «οι χειμωνιάτικοι χρόνοι»,
αλλά σήμερα είναι ακόμη πιο αργά, και μας ξαφνιάζει που
κρατά τη λέξη «υποκείμενο» πλάι στον όρο κατασκευή. Εμείς
έχουμε συνηθίσει τη λέξη «προϊόν». Είμαστε προϊόντα της
κατασκευής της οικογένειας, του σχολείου, της διαφήμισης,
της τηλεόρασης κ.ο.κ. Με τα πολλά, στο τέλος πια ξεχάσαμε
τη λέξη υποκειμενικότητα). Η υποκειμενικότητα,λέει ο Φελίξ,
δεν είναι κάτι το αυτονόητο.

Στη ρύμη του λόγου του, ο Φελίξ χαιρετίζει την Γκιζέλα Παν-
κόφ (Gisella Pankow),14την εργασία της γύρω από τη «δυναμι­
κή αναδόμηση του ψυχωτικού σώματος μέσω της πλαστελίνης,
της πλαστικής έκφρασης εκεί που η γλώσσα υπολείπεται» (η
λέξη δυναμική παραπέμπει στη δυνατότητα αποκατάστασης
μιας σχέσης ανάμεσα σε κομμάτια του σώματος και το σώμα
ως όλον, διαλεκτική που έχει απολέσει ο σχιζοφρενής).
Η πλαστική έκφραση του σώματός του μπορεί να ανοίξει
ερωτήματα, μια αρχή διαλόγου ανάμεσα στον ψυχίατρο και

14. Από το πλούσιο έργο της Γκιζέλας Πανκόφ (1914-98), στη δια­
σταύρωση Ψυχανάλυσης, Φιλοσοφίας και Φαινομενολογίας, στα ελ­
ληνικά κυκλοφορούν: Ο άνθρωπος και η ψύχωσή του, μτφρ. Κ λ. Συ-
νοδινού, Καστανιώτης, Αθήνα 2009 (επανέκδ.). Οικογενειακή δομή
και ψύχωση, μτφρ. Γ . Ιωαννίδης, Ροές, Αθήνα 2006. Βλ. εδώ. σ. 65.
 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΙ ΝΤΕΠΥΣΣΕ 31

τον τρελό. Η Γκιζέλα Πανκόφ το αποκαλεί «μεταμόσχευση

μεταβίβασης».

Είναι μια έννοια στενά συνδεδεμένη με την αρχική υπόθεση

του Ουρύ, στη Λα Μπορντ και αλλού, για μια δυνατότητα που
έχει η ψυχιατρική.| «Ο σχιζοφρενής έχει ικανότητα μεταβίβα­
σης: θα την ονομάσουμε διχασμένη μεταβίβαση »Λ
Μπορεί λοιπόν να μπει στο γραφείο μου, δεν με κοιτά, ο
νους του είναι στον αγαπημένο του γάιδαρο Τεντέν, ίσως στην
κυρία του πλυντηρίου της κλινικής, ή στον μαραγκό. Αν του
αφήσω λίγο χώρο, μπορεί να με συμπεριλάβει στη μεταβίβασή
του ρωτώντας με, όπως αναρωτιέται ο ίδιος για τον εαυτό του,
τι στο καλό κάνω εδώ πέρα, σε αυτό το γραφείο, κι αν εξοι­
κειωθεί έρχεται κι εδώ κάθε μέρα όπως πηγαίνει κάθε μέρα να
δει τον γάιδαρο, την κυρία στο πλυντήριο ή τον μαραγκό.

0 Φελίξ απαντά στην Πανκόφ: για μας, στη Λα Μπορντ, πλα­

στελίνη είναι το «θεσμικό υλικό που δημιουργείται μέσα από
τον ιστό των ατελιέ, των συγκεντρώσεων, της καθημερινής ζωής
στις τραπεζαρίες, στα δωμάτια, στον κήπο...» Και με αυτή την
απαρίθμηση καταλαβαίνουμε ότι η παραγωγή υποκειμενικοτή­
των αφορά όλους όσοι είναι πιασμένοι σε αυτόν τον «ιστό».

Η ψυχιατρική,το κράτος...
«Το τρομερό βάρος του κράτους που πνίγει τους ζωντα­
νούς και δημιουργικούς θεσμούς».
0 Φελίξ αναπτύσσει αυτή την αλήθεια που, το 1989, δεν την
ξέρει ακόμα ολόκληρη, την αναλύει ωστόσο με την απαράμιλλη
διαίσθηση που έχει για την επερχόμενη ιστορία. Ξεχωρίζω μια
φράση. «Οτιδήποτε είναι προτιμότερο από τη σημερινή μετριό­
τητα και τους δήθεν διαξιφισμούς περί καταχρηστικών εγκλει­
σμών. Η ψυχιατρική είναι καταχρηστική στο σύνολό της».
Κι αυτά που λέει σχετικά με τη μόρφωση στο χώρο της ψυ­
χιατρικής. Σε μια εποχή που θεσμοί όπως η Λα Μπορντ και
32 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ Λ Α ΜΠΟΡΝΤ

κάποιοι άλλοι είναι εξουθενωμένοι από τις κρατικές προδια­

γραφές που παρακάμπτουν όσο μπορούν, υπάρχει πάντα η δυ­
νατότητα να αναπτυχθεί η διδασκαλία στους νέους των αρχών
που επέτρεψαν τη δημιουργία της θεσμικής, ας πούμε, ψυχια­
τρικής. 0 Φελίξ επιμένει σε αυτό το σημείο. Ποτέ κανείς δεν
μορφώνεται με το «ήδη υπάρχον» (ή, καλύτερα, μόνο αυτό κά­
νουν, παντού)· το αντίθετο πρέπει να γίνεται. Να διδάσκονται
οι νέοι τις δυνατότητες να επινοούν καινούργια πράγματα, να
τα κάνουν πράξη, να τα αμφισβητούν. Αυτό πρέπει να τους με­
ταδίδεται: η δημιουργία και η αμφισβήτηση.
Σε μια εποχή που η ψυχιατρική συρρικνώνεται σε μια τόσο
αμυντική θέση, απειλείται και από τη μετάδοση του «ήδη
υπάρχοντος». Το είχε καταλάβει αυτό ο Φελίξ.

Όσο για το ψυχαναλυτικό ρεύμα...

Στο τέλος της καταγραφής όλων όσα επιβαρύνουν την ψυ­
χιατρική, από το κράτος ώς τον συμπεριφορισμό, ο Φελίξ μιλά
και για την ψυχανάλυση. Υπογραμμίζει την πτώση της, αλλά
κυρίως την ευθύνη της «ώς ένα βαθμό» για την απομάκρυνση
των νέων ψυχιάτρων από τη θεσμική ζωή. Το θέμα είναι παλιό.
0 Λακάν έχει πεθάνει. Για πολλά χρόνια, όλο σχεδόν το προ­
σωπικό της Λα Μπορντ ήταν σε ανάλυση με εκείνον. Πήγαιναν
να τον δουν τις Τετάρτες, την ημέρα του σεμιναρίου του, κι η
Τετάρτη ήταν μια «κενή μέρα» στη Λα Μπορντ. (0 Ουρύ κά­
νει κι αυτός το μηνιαίο σεμινάριό του στη Σεντ Α ν 15 Τετάρτη
βράδυ.) Ότι ο Λακάν ενδιαφέρθηκε για την εμπειρία της Λα
Μπορντ δεν χωρά αμφιβολία. Αλλά είναι σαφές επίσης ότι.

15. Όπως αρχικά (έως το 1963) ο Λακάν, ο Ζαν Ουρύ έκανε το σεμι­
νάριό του στο ψυχιατρείο της Sainte Anne, στο 13ο διαμέρισμα στο
Παρίσι, από το 1981 έως το θάνατό του.
 ΠΑΡΟΤΣΙΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ MAPI ΝΤΕΠΤΣΣΕ 33

στην πράξη, δεν το έδειξε όσο θα το εύχονταν οι λαμπορ-

ντιανοί.

Ο Φελίξ δεν περίμενε να γράψει αυτό το κείμενο για να αμφι­

σβητήσει τη λακανικού τύπου ψυχανάλυση. Δεν επέτρεψε ποτέ
στον εαυτό του να επιτεθεί ονομαστικά στον Λακάν, προτι­
μούσε να αποδίδει στους μαθητές του τα λάθη που εντόπιζε
στην πρακτική τους. Στον λόγο του, ο Λακάν εμφανίζεται ως
επίθετο. Μια μορφή σεβασμού, πιστεύω. Ο Φελίξ παρακολου­
θούσε το σεμινάριό του πολλά χρόνια, και για επτά χρόνια
έκανε ανάλυση μαζί του. Σε μια συνέντευξη στη Φρανς Κυλτύρ
(France Culture), εξηγεί ότι το ασυνείδητο μεταβάλλεται, ανα­
διπλώνεται αναλόγως των ιστορικών και κοινωνικών περιστά­
σεων. Έτσι, παρατηρεί, η προβληματική του έρωτα και του σεξ
έχει οπισθοχωρήσει σε σχέση με εκείνη της εργασίας, της επαγ­
γελματικής παρενόχλησης κτλ. 0 συνομιλητής του λοιπόν τον
ρωτά αν η ανάλυσή του με τον Λακάν δεν άλλαξε κι αυτή νόη­
μα, αν την «παρέκαμψε» κατά κάποιο τρόπο. Ο Φελίξ μένει
σιωπηλός. Και με αρκετά ψυχρό ύφος διευκρινίζει ότι δεν είναι
καθόλου η περίπτωση, ότι δεν μίλησε ποτέ για την ανάλυσή
του με τον Λακάν κι ότι δεν σκοπεύει να το κάνει.

Υπάρχει κάτι περίεργο σε αυτό το σημείο στο κείμενο. Χρησι­

μοποιεί, ως συνήθως, τον όρο «λακανικού τύπου» ψυχανάλυση
και την κατηγορεί, εύλογα άλλωστε, ότι είναι ξεκομμένη από
κάθε επίγνωση της πραγματικότητας της ψυχοπαθολογίας. Και
το αποδίδει, όχι σε αδιαφορία για την ψυχιατρική, αλλά «στον
ερμητικό και επηρμένο χαρακτήρα της». Ο Φελίξ δεν μας έχει
συνηθίσει σε τέτοιο στυλ κριτικής. Η χρήση της λέξης «ερμητι­
κός» αντί «δύσκολος» δεν είναι και πολύ ευτυχής. 0 Φελίξ ξέ­
ρει ότι, με τον Ντελέζ, έγραψε βιβλία που θα μπορούσαμε κι
αυτά να τα πούμε ερμητικά αντί δύσκολα. Από την άλλη μεριά,
έχει διαβάσει, και πολύ καλά μάλιστα, Λακάν. Όταν έφτασε
34 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

στη Λα Μπορντ, ο Ουρύ, πνιγμένος στη δουλειά του ως ψυχία­

τρος, ζητά από τον φίλο του να πηγαίνει να παρακολουθεί το
σεμινάριο και να κρατά σημειώσεις για λογαριασμό του. Τις
θυμάται, μου λέει, ακόμα εκείνες τις σημειώσεις.
Λίγες γραμμές παρακάτω, ο Φελίξ επιμένει να μιλά για τη
«λακανική έπαρση». Εδώ, είμαστε πια στον Λακάν ονομαστι­
κά, διότι δεν μπορεί παρά να αποδίδεται σε αυτόν η έπαρση,
όχι στη σχολή του.
Δεν νομίζω ότι ο θάνατος του Λακάν εξηγεί αυτή τη βιαιό­
τητα η οποία, σε έναν τόσο έξυπνο και καθόλου δειλό άνθρωπο,
παραμένει μυστήριο. 0 Φελίξ δεν είναι πια εδώ για να μπορέ­
σουμε να μιλήσουμε γι’ αυτό. Αυτό σημαίνει να πεθαίνει κανείς.

Αλλά κάνει ενδιαφέρουσες νύξεις για τον ψυχισμό και τις συ­
νιστώσες του. Παραθέτει ολόκληρο κατάλογο. Κρατώ το «ηθι­
κές και αισθητικές προσδοκίες».
«Η θεραπεία δεν είναι έργο τέχνης, πρέπει ωστόσο να εξε­
λίσσεται με τέτοιας φύσεως δημιουργικότητα». Θυμίζει αυτό
που λέει για τη διδασκαλία της ψυχιατρικής. Να μην αρκείται
κανείς να μεταδίδει το «ήδη υπάρχον», αλλά να ενθαρρύνει τη
δημιουργία. Έτσι λοιπόν, η λογοτεχνία, που ο Φρόυντ αναγνώ­
ριζε τη σημασία της στην ανάλυση και την οποία ο Λακάν
αγαπούσε με πάθος, είναι ένα στοιχείο στη διάθεση του κα-
θενός για να κινηθεί στο χώρο αυτού που ο Λακάν ονομάζει
φροϋδικό Πεδίο. Έχει το χάρισμα, η λογοτεχνία, τόσο σε μια
ατομική θεραπεία όσο και στην ψυχιατρική, να μην ανήκει σε
κανένα και να μην απαιτεί απάντηση, όπως θα ’λεγε κι ο Προυστ.
Τουλάχιστον όχι άμεση απάντηση.
Σχετικά με τη γνώση του ψυχαναλυτή, μολονότι με πολεμι­
κή διάθεση, ο Φελίξ λέει πράγματα που, στην τρέχουσα κατά­
σταση της ψυχανάλυσης, κάνει καλό να τα ακούμε.
«Η γνώση είναι αυτό που είναι* δεν μπορεί να την αποφύ-
γει κανείς αν θέλει να έχει ένα ελάχιστο “ σφρίγους", συνεκτι­
κότητας απέναντι σε έναν ασθενή ή απέναντι σε ένα θεσμό».
 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΙ ΝΤΕΠΤΣΣΕ 35

Τι όμορφη που είναι η απλότητα αυτών των λέξεων που ανή­

κουν σχεδόν στο χώρο του σώματος. «Η αξία μιας έννοιας
έγκειται στη ζωή που της επιφυλάσσουμε».

Όσο γι’ αυτό που αποκαλεί «θεολογία της γνώσης που εμπο­
τίζει τον ψυχαναλυτή, ενίοτε ήδη από την παιδική του ηλικία»,
θα μπορούσαμε να του απαντήσουμε ότι θα αρκούσε αυτός ο
αναλυτής να διαβάσει τους τέσσερις λόγους16του Λακάν. Όπως
λέει ο Ουρύ, το να μη διαβάζει κανείς Λακάν ενώ περιφέρεται
στο χώρο της ψυχανάλυσης είναι σαν να φεύγει ταξίδι και να
αγνοεί τους ταξιδιωτικούς οδηγούς Μισελέν. Αλλά είναι λίγο
απλοϊκό σαν απάντηση. Αναγνωρίζουμε έναν ψυχαναλυτή
όταν συναντάμε έναν. 0 Λακάν, με τη φωνή του, με τα κατα­
πληκτικά σακάκια που του έραβε ένας ράφτης όπου σύχναζαν
γκάνγκστερ, είχε αναστατώσει, όπως λέει ο Φελίξ, είχε ταράξει
το χώρο.

0 Φελίξ τελειώνει το βιβλίο του με μια επιστροφή στην ψυχια­

τρική την οποία κατά βάθος δεν εγκατέλειψε ποτέ, και στη Λα
Μπορντ, όπου σταμάτησε κι έμεινε. Κι όπως λένε μαζί με τον
Ουρύ σε μια συζήτησή τους: «Εμείς μένουμε· πρέπει να μεί­
νουμε. Εμείς είμαστε οι χρόνιοι. Εκείνοι, οι τρελοί, είναι περα­
στικοί, πρέπει να περνούν». Παρά τα πολλά ταξίδια του, ο Φε­
λίξ δεν «άφησε» ποτέ τη Λα Μπορντ.

Η τελευταία φράση του βιβλίου μιλά για μόρφωση. 0 Φελίξ,

ακόμη μια φορά, φαινομενικά, δεν λέει τίποτα για τη ζωή του.
Είμαστε πάλι στον ενεστώτα που διαβάζουμε στην αρχή
του βιβλίου. Η μόρφωση είναι η ζωή, και η ζωή είναι νομαδική.

16. Ο Λακάν επεξεργάζεται τους τέσσερις λόγους -τον λόγο του

Κυρίου, τον υστερικό λόγο, τον πανεπιστημιακό και τον αναλυτικό
λόγο-σ το Σεμινάριο 17 (1969-70). Το ανάποδο της ψυχανάλυσης .
 36 ΑΠΟ ΤΗ Λ Ε Ρ Ο ΣΤΗ Λ Α Μ ΠΟΡΝΤ

Ο αγώνας μιας ζωής ενάντια σε αυτούς που ιδιοποιούνται

εδάφη. Ο Φελίξ, στρατευμένος και ψυχαναλυτής, είναι πάντα
καθ’ οδόν να φύγει και, ήδη, επέστρεψε. Ξαναγύρισε στη Λα
Μ πορντ,η Λα Μπορντ δεν είναι έδαφος.
Η μόρφωση «απαιτεί κάτι σαν μύηση στην ενική εμπειρία,
με τον ίλιγγο της μη αναστρεψιμότητας». Όσοι γνώρισαν αυτό
τον άνθρωπο, τσακώθηκαν μαζί του, συμφιλιώθηκαν, δεν μπό­
ρεσαν να μην τον αγαπήσουν, τη μύηση στην ενική εμπειρία
κάθε συνάντησης στην οποία δινόταν ολόκληρος, αυτό δεν
μπορούν να το ξεχάσουν. Και τον ίλιγγο του μη αναστρέψιμου
(ήταν η ηθική του) μας τον έδινε, μας τον φόρτωνε, θα μπορού­
σαμε να πούμε, και μπορούμε να σας το πούμε. Τον ίλιγγο της
-£ονάντησής μας ^αζί του τον έχουμε ακόμη. Μη σβήσετε πολύ
γρήγορα τη δουλειά του, το όνομά του.

Νοέμβριος 2011
 I
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΥ

27 Σεπτεμβρίου 1989

Ο Ερίκ Φαβρώ (Éric Favereau) μας επιβεβαιώνει το ταξίδι στη

Λέρο. Ψάχνω στο χάρτη· είναι ένα μικρό ελληνικό νησί στα Δω­
δεκάνησα, πολύ κοντά στις τουρκικές ακτές. Έ νας φίλος από
την Τεργέστη -ο ποιητής Πιέρο ντελ Γκιούντιτσε (Piero del
Giudice)- μας είχε ήδη μιλήσει σχετικά και με λεπτομέρειες,
λίγους μήνες προτού το θέμα αναφερθεί στις τηλεοπτικές ειδή­
σεις. Στο νησί υπάρχει ένα πραγματικό ψυχιατρικό κάτεργο
όπου ζουν έγκλειστοι 1.200 ασθενείς, ένα στρατόπεδο συγκέ­
ντρωσης, χωρίς την παραμικρή παρουσία νοσηλευτικού προ­
σωπικού, χωρίς καν ψυχίατρο. Οι εικόνες στην τηλεόραση ήταν
τρομακτικές: γυμνά σώματα, αποστεωμένα πρόσωπα, παγω­
μένα από φόβο και αγωνία, πίσω από συρματοπλέγματα, κι η
δυσοσμία σαν να διαπερνά το γυαλί της οθόνης. Πριν από π έ­
ντε χρόνια, με την είσοδο της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Έ νω ­
ση, είχε δοθεί στη χώρα ένα σημαντικό χρηματικό ποσό για να
διορθωθεί η κατάσταση. Ό μω ς, ώς σήμερα, το ποσό δεν έχει
χρησιμοποιηθεί. Τελευταία, γινόταν λόγος για μια ομάδα από
το νοσοκομείο της Τεργέστης που με την υποστήριξη πάντα
της Ευρωπαϊκής Ένωσης και συνοδευόμενη από τον Φράνκο
Ροτέλλι (Franco Rotelli) -που διαδέχτηκε τον Φράνκο Μ παζά-
38 Φ ΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

λ ια -17 θα πήγαινε επί τόπου να ασχοληθεί με το ζήτημα. Ήδη

μια ομάδα από την Τεργέστη είχε παρέμβει στο ψυχιατρείο
της Θεσσαλονίκης κι είχα επισκεφτεί ένα τμήμα, πλήρως ανα­
καινισμένο με τη βοήθεια των Ιταλών. Στις αρχές αυτού του
μήνα, έδωσα μια συνέντευξη στον Ζαν-Τβ Νω (Jean-Yves Ñau)
για την εφημερίδα Le Monde, με τη συγκυρία του θανάτου του
Ρόναλντ Λαινγκ.18 Για πολλοστή φορά προσπάθησα να εξη­
γήσω ότι, παρά τις προσπάθειες εκσυγχρονισμού και παρά
τις ενδιαφέρουσες εμπειρίες του εξωνοσοκομειακού τομέα,
το αδιέξοδο στο οποίο βρίσκεται η ψυχιατρική στη Γαλλία
οφείλεται στις απαρχαιωμένες δομές της, στη συντεχνιακή νοο­
τροπία του νοσηλευτικού προσωπικού, στην παθητική στάση
της κοινής γνώμης... Το άρθρο είχε τίτλο «Να κατακερματιστεί
ο ενιαία κρατικός χαρακτήρας της γαλλικής ψυχιατρικής και
να ενθαρρυνθεί η δημιουργία συλλόγων και ιδρυμάτων». Προς
μεγάλη μου έκπληξη, η συνέντευξη είχε αντίκτυπο και προκά-
λεσε κάποιες αντιδράσεις. Για παράδειγμα, ο φίλος μου Ζαν
Εμ (Jean Aymé), επίτιμος πρόεδρος του συνδικάτου των νοσο­
κομειακών γιατρών, την εξέλαβε ως προσβολή στην έννοια της
δημόσιας υγείας, απειλή στην καθολική και ισότιμη πρόσβαση
στην περίθαλψη χωρίς γεωγραφικούς, νοσογραφικούς ή οι­
κονομικούς περιορισμούς. Θεωρώ ότι μολονότι υπήρξε ένας

17. Βλ. Franco Basaglia, Οι θεσμοί της βίας και άλλα κείμενα. Ε ιδι­
κή έκδοση των «Τετραδίων Ψυχιατρικής» στα 30 χρόνια από το
κλείσιμο των ιταλικών ψυχιατρείων. Βιβλιοτεχνία, Αθήνα 2008 (επα-
νέκδ.). Εναλλακτική ψυχιατρική. Ενάντια στην απαισιοδοξία της
λογικής. Για την αισιοδοξία της πράξης. μτφρ. Γ . Αστρινάκης. Κα-
στανιώτης, Αθήνα 2008.

18. Βλ. τα έργα του Ronald Laing στις εκδόσεις Καστανιώτη: Η πολι­
τική της οικογένειας. μτφρ. I. Ραλλίδη, Αθήνα 1975. Η φωνή της εμπει­
ρίας. Εμπειρία, επιστήμη και ψυχιατρική, μτφρ. Ο. Λαζοπούλου. Αθή­
να 1982, Ο διχασμένος εαυτός, μτφρ. Θ. Παραδέλλης. Αθήνα 2004
(επανέκδ.), Ο εαυτός και οι άλλοι, μτφρ. Ν. Μπαλής. Αθήνα 2004.
 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 39

από τους ιδρυτές του ρεύματος της «θεσμικής ψυχοθεραπεί­

ας» αρνείται να δει την αξιοθρήνητη κατάστασή της σήμερα
και μένει κολλημένος σε μια ξεπερασμένη αντίληψη των συλ­
λογικών υποδομών οι οποίες, με τον ένα ή άλλο τρόπο, καλού­
νται να αποδεσμευτούν από την κρατική και γραφειοκρατική
ιεραρχία, αστείρευτη πηγή αδράνειας. Παλιά διαμάχη μεταξύ
μας! Το σκάνδαλο της Λέρου ξέσπασε με την ευκαιρία της
διοργάνωσης στην Αθήνα του 8ου Παγκόσμιου Συνεδρίου Ψυ­
χιατρικής.19 Στην ημερήσια διάταξη του συνεδρίου υπάρχει,
μεταξύ άλλων, το αίτημα να προσχωρήσουν εκ νέου στη διε­
θνή Ένωση οι Σοβιετικοί ψυχίατροι που φαίνεται ότι, μετά την
Περεστρόικα, μπορεί κανείς να τους συναναστραφεί άφοβα!
Δυστυχώς όμως, οι εκπρόσωποι της ΕΣΣΔ στο συνέδριο -όπως
ο διάσημος γιατρός Βαρτανιάν- είναι αυτοί οι ίδιοι που υπο­
στήριξαν τη χρήση της ψυχιατρικής ως μέσου πολιτικής κατα­
στολής! Εδώ και χρόνια, είναι γνωστό, οι δυτικοί ψυχίατροι, με
επικεφαλής τους Γάλλους, επιδίδονται στον «δίκαιο αγώνα»
-όπως λέγαμε τον παλιό καλό καιρό- ενάντια στις σοβιετικές
μεθόδους. Αλλά είναι λυπηρό το γεγονός ότι όλοι αυτοί οι ψυ­
χίατροι δεν αφυπνίστηκαν νωρίτερα για να καταγγείλουν την
κατάσταση που επικρατεί στη Λέρο και που ισχύει άλλωστε,
με διαφορετικούς όρους, στα περισσότερα κράτη του Τρίτου
Κόσμου -αναφέρομαι ενδεικτικά στο Μεξικό όπου επισκέ-
φτηκα ένα παρόμοιο κάτεργο- και σε πολλές άλλες «προηγ­
μένες» χώρες. Είναι αλήθεια ότι οι συνθήκες είναι διαφορετι­
κές κι ότι υπάρχουν διαβαθμίσεις στο ανυπόφορο. Τελικά, στο
σύνολό της, η παγκόσμια ψυχιατρική είναι κατά βάση εστία
διακρίσεων, καταστολής, και άκρως αντιθεραπευτική. Γιατί
όμως βρισκόμαστε στο ίδιο σημείο μετά από τόσες κραυγές
διαμαρτυρίας και τόσες εναλλακτικές απόπειρες, όπως αυτή
των Λαινγκ, Κούπερ και Μπαζάλια;

19. 13-19 Οκτωβρίου 1989.

 ,
40 Φ ΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

28 Σεπτεμβρίου Λα Μπορντ
Τηλεφωνική συνομιλία με τον Φράνκο Ροτέλλι. Το σχέδιο για
διεθνή παρέμβαση στη Λέρο βρίσκεται σε καλό δρόμο. Θα
σταλούν στη Λέρο τέσσερις διεθνείς ομάδες: μια ιταλική από τη
Τεργέστη, μια ολλανδική από το Μάαστριχτ, μια ιρλανδέζικη
από το Δουβλίνο και μια γερμανική. Κάθε ομάδα θα απαρτίζε­
ται από δώδεκα άτομα: έξι επαγγελματίες και έξι εθελοντές.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα αναλάβει την οικονομική κάλυψη με
κεφάλαια που δεν έχουν χρησιμοποιηθεί ακόμα, η διαμονή
όμως των εθελοντών θα χρηματοδοτηθεί από την ελληνική κυ­
βέρνηση. Με την ανατροπή της σοσιαλιστικής κυβέρνησης, όλα
βρέθηκαν πάλι στον αέρα, αλλά έπειτα από διαπραγματεύσεις
το πρόγραμμα παρατάθηκε ώς το 1991. 0 Φράνκο Ροτέλλι εί­
ναι φυσικά πολύ θετικός στο να παρακολουθήσουν από κοντά
αυτή την ιστορία της Λέρου, τόσο ο διεθνής τύπος και η κοινή
γνώμη όσο και οι διανοούμενοι. Μου επισημαίνει ωστόσο ότι
υπάρχει κι ένα άλλο, ακόμη πιο σοβαρό σκάνδαλο μέσα στην
ίδιά την Αθήνα, στο Δαφνί, όπου ζουν έγκλειστα, σε παρόμοιες
συνθήκες,γύρω στα 2.000 άτομα. Μόνη διαφορά,ότι εκεί υπάρ­
χουν 150 ψυχίατροι -του ζήτησα να επαναλάβει τον αριθμό-
οι οποίοι δεν κάνουν απολύτως τίποτα! Υπάρχει κι εκεί, επί
τόπου, μια ομάδα έξι προσώπων από την Τεργέστη, που βρί­
σκονται όμως σε πολύ δύσκολη θέση, διότι είναι σε σύγκρου­
ση με το προσωπικό. Για παράδειγμα, οι Ιταλοί είχαν κατα­
φέρει να οργανώσουν μια συνάντηση με διανοούμενους για
να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη, αλλά κανείς από
τους ψυχιάτρους του νοσοκομείου δεν μπήκε στον κόπο να
συμμετάσχει! Ίσως προσπαθήσουμε κι εμείς να πάμε σε αυτό
το «νοσοκομείο»!

,
8 Οκτωβρίου Παρίσι
Αναχώρηση σήμερα το πρωί για την Ελλάδα. Χθες έκανα μια
 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 41

παρέμβαση στο συνέδριο των Φίλων της Γης.20Προσπάθησα να

υπερασπιστώ την ιδέα ότι η οικολογία πρέπει να αφορά τόσο
την προστασία του περιβάλλοντος όσο και την αμφισβήτηση
των ασύλων, των φυλακών, του σχολείου, της πολεοδομίας,
κτλ. - κάθε συλλογική υποδομή περιχαράκωσης, διακρίσεων,
ιεράρχησης. Η κριτική σκέψη αναφορικά με τα ψυχιατρεία δεν
ενδιαφέρει μόνο τους ειδικούς της ψυχικής υγείας. Εμπεριέχει
μια αξιοκρατική και ηθική διάσταση που αφορά όλο το πεδίο
του κοινωνικού (δοαιΐδ). Εκεί, σε τέτοιου είδους υποδομές
αναπτύσσει τις πολώσεις της η συλλογική υποκειμενικότητα,
τόσο τις επίλεκτες, προνομιακές, επενδυμένες ζώνες της όσο
και τις ζώνες απώθησης και άρνησης. Υπάρχει ένας συλλογικός
τρόπος άρνησης γνώσης του θανάτου, του πόνου, της τρέλας,
των γηρατειών, κι ένας συλλογικός τρόπος παραμονής σε κάτι
σαν ένα παιδικό αίσθημα αιωνιότητας. 0 χρόνος δεν υπάρχει, η
περατότητα (ΑπίΚιόθ) δεν υπάρχει. Λέω «παιδικό», αλλά δεν
είναι πολύ δόκιμο, διότι ειδικά τα παιδιά, όταν δεν βρίσκονται
σε κάποιο πλαίσιο που τα απομωραίνει, είναι απολύτως ικανά
να προσεγγίσουν αυτές τις κατηγορίες της περατότητας.

,
8 Οκτωβρίου πτήση Παρίσι-Αθήνα

0 Ερίκ Φαβρώ μου δείχνει ένα δελτίο τύπου για τη Λέρο. Μ έ­

νω αποσβολωμένος διαβάζοντας το τόσο διεξοδικό ρεπορτάζ
του Τζων Μέριτ για την εφημερίδα The Observer, που πυρο­
δότησε την υπόθεση τον περασμένο Σεπτέμβριο.21 Άρρω ­
στοι πίσω από συρματοπλέγματα, φυλακισμένοι σε σιδερένια

20. Les Amis de la Terre: Το μεγαλύτερο παγκόσμιο οικολογικό

δίκτυο.

21. Βλ. επίσης Τετράδια Ψυχιατρικής , τ. 28-29 (Αφιέρωμα στη

Λέρο), 1990.
42 Φ Ε Λ ΙΞ ΓΚΟΥΑΤΤΑΡΙ

κλουβιά, το 85% από αυτούς δεμένοι ή με ζουρλομανδύα για

χρόνια, σωματικά και νοητικά ανάπηροι ανακατεμένοι στους
ίδιους χώρους, αυτιστικά παιδιά που τρώνε σε ταΐστρες μολυ-
σμένες από τα κόπρανά τους, ξυλοδαρμοί, ψυχρολουσίες με
κάνουλες για να τους «ησυχάσουν», εξήντα με εβδομήντα θά­
νατοι κάθε χρόνο, σχεδόν κανένα εξιτήριο εδώ και τριάντα χρό­
νια. Φαίνεται αρκετά εύκολο στην Ελλάδα να κλείσει κανείς
μέσα έναν ενοχλητικό συγγενή, έναν γέρο, για παράδειγμα, αρ­
κεί μια ιατρική βεβαίωση και επικύρωση από κάποιο δικαστή,
που κάνει συνήθως τα στραβά μάτια. Πολλές κληρονομικές
υποθέσεις διεκπεραιώνονται με αυτό τον τρόπο! Έτσι η Λέρος
εξελίχθηκε σε τόπο περισυλλογής αυτών που έστελναν εκεί τα
κορεσμένα ψυχιατρεία της χώρας. Παλιά, οι κάτοικοι συνήθιζαν
να λένε για τα «πλοία τρελών», ζοφερή ενθύμηση αυτού για το
οποίο τόσο καλά μίλησε ο Μισέλ Φουκώ στην Ιστορία της τρέ­
λ α ς.22 Μια σημαντική διάσταση λοιπόν του προβλήματος της
Λέρου είναι ίσως η συνενοχή των 9.000 κατοίκων του νησιού οι
οποίοι παίρνουν, κατά κάποιο τρόπο, τη σκυτάλη της συνενοχής
ολόκληρης της Ελλάδας. Για πολύ μεγάλο διάστημα, τα ελάχι­
στα άτομα που επιχείρησαν να καταγγείλουν το σκάνδαλο δέ­
χτηκαν απειλές για αντίποινα, ακόμη και για τη σωματική τους
ακεραιότητα. Οι βοσκοί και οι ψαράδες βρίσκουν φυσιολογικό
να φυλάνε τους τρελούς σαν τα ζώα που τα στοιβάζουν στο
μαντρί. Στην πραγματικότητα, τα ζώα τους τα σέβονται πολύ
περισσότερο. Τους τρελούς τους φοβούνται, μυθοποιούν την
υποτιθέμενη βίαιη συμπεριφορά τους - έχουν «κακό μάτι»! Οι
επιληπτικοί συγκεκριμένα θεωρούνται ότι έχουν κακόβουλη
επιρροή. Έτσι 960 άτομα ζουν ολοκληρωτικά εξαρτημένα σε
αυτό το στρατόπεδο συγκέντρωσης και η οικονομία του νησιού

22. Βλ. Μ . Φουκώ, Η ιστορία της τρέλας, μτφρ. Φρ. Αμπατζοπούλου.

Ηριδανός, Αθήνα 1964.
 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 43

στηρίζεται βασικά στη δραστηριότητα του. Όταν ο Μιλτιάδης

Έβερτ, ο νέος υπουργός Υγείας του συνασπισμού δεξιάς-κομ-
μουνιστών που διαδέχτηκε τους σοσιαλιστές του ΠΑΣΟΚ για
τρεις μήνες πήγε στο νησί να δει ο ίδιος από κοντά την κατά­
σταση, αντί άλλης υποδοχής, βρέθηκε μπροστά σε μια διαδήλω­
ση των κατοίκων, με το σύνθημα «Κάτω τα χέρια από το άσυλο!
Ναι στην αποκατάσταση, όχι στο κλείσιμο!» Κάποιοι ψυχίατροι
είχαν πράγματι προτείνει την εκκένωσή του. Προφυλάσσοντας
τα νώτα του ως ανερχόμενου αστέρα του συντηρητικού κόμ­
ματος, ο υπουργός πρότεινε ένα σχέδιο με τα εξής τρία ση­
μεία: διαμόρφωση των κτιρίων (κάποιοι άρρωστοι διαβιώ-
νουν σε ανοιχτούς, πρόχειρα σκεπασμένους χώρους που παλιά
ήταν χώροι εκτροφής βουβαλιών), δημιουργία κρατικής σχολής
νοσηλευτών για την επιμόρφωση του προσωπικού, πρόσληψη
δέκα περίπου ψυχιάτρων. Εν ολίγοις, θέλουν να «εξομαλυν­
θεί» η κατάσταση ώστε να λειτουργεί στη Λέρο μια ψυχιατρική
«όπως παντού», δηλαδή με φρεσκοβαμμένους τοίχους, «εξει-
δικευμένο» προσωπικό, όλα να φαίνονται εντάξει, μια ψυχια­
τρική όμως που, στη βάση της, θα εξακολουθεί να καταστέλλει,
να υποθάλπει διακρίσεις, να αλλοτριώνει, να εξευτελίζει την
ανθρώπινη υπόσταση. Μόνη ελπίδα να αλλάξει ριζικά η κατά­
σταση είναι να το καταφέρει η task force (όπως την έχουν ονο­
μάσει οι δημοσιογράφοι) που πρόκειται να στείλει η Ευρω­
παϊκή Ένωση, αλλά δεν φαίνεται καθόλου εύκολο a priori.

8 Οκτωβρίου Κως,
Σήκωσε αέρα και δεν είναι σίγουρο ότι θα μπορέσει να φύγει
αύριο πρωί το πλοίο να μας πάει στη Λέρο. Συζήτηση με τον
Δημήτρη Κοντώση, σκηνοθέτη και δημοσιογράφο, που δέχτηκε
να μας συνοδέψει ως διερμηνέας. Μας εξηγεί ότι η υπόθεση
της Λέρου προκαλεί φοβερό θόρυβο στην Ελλάδα. Παντού γι’
44 Φ Ε Λ ΙΞ Γ Κ Ο Γ Α Τ Τ Α Ρ Ι

αυτό μιλάνε. Ο πολιτικός κόσμος προσπαθεί να σφετεριστεί το

θέμα. Για παράδειγμα, ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος, πρώην δή­
μαρχος του Πειραιά, τέως υπουργός και ανερχόμενο πρόσωπο
της Νέας Δημοκρατίας -σχήμα της δεξιάς, όπου συναντά κα­
νείς παλιά στελέχη του καθεστώτος των συνταγματαρχών-, ζή­
τησε να ψηφιστεί κονδύλι ενός δισεκατομμυρίου δραχμών για
τη δημιουργία ενός κέντρου για αυτιστικά παιδιά. Όταν τον
ρώτησαν πώς οραματίζεται αυτό το κέντρο, απάντησε: «Σαν
μια αντιΑέρο». Ο συνασπισμός που ανέτρεψε τη σοσιαλιστική
κυβέρνηση του Παπανδρέου και συγκεντρώνει στους κόλπους
του Κ Κ Ε και ΝΔ διακηρύσσει ότι θέλει να προβεί σε κάθαρση
και εξυγίανση των πολιτικών ηθών. Ο Παπανδρέου κυριάρχησε
στην ελληνική πολιτική ζωή για πολλά χρόνια. Τώρα είναι γέ­
ρος, άρρωστος κ α ι... ερωτευμένος. Θέλει να ξαναπαντρευτεί
και φαίνεται να τον ενδιαφέρουν περισσότερο οι κρουαζιέρες
με τη σύζυγό του, παρά η πολιτική. Η κυβέρνησή του είναι
βουτηγμένη στη διαφθορά, κι από πολλές μεριές προσπαθούν
να τον εμπλέξουν προσωπικά στα σκάνδαλα (αισχροκέρδεια
απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τηλεφωνικές παρακολου­
θήσεις, κτλ.). Αυτή η κρίση είναι το πλαίσιο όπου τοποθετείται
και ο θόρυβος που ξέσπασε με την υπόθεση της Λέρου. Είναι
πραγματικά δύσκολο να εξηγήσει κανείς γιατί η κυβέρνηση
Παπανδρέου δεν έκανε τίποτα για να εξυγιάνει μια κατάστα­
ση που γνώριζε πολύ καλά, γιατί τα 16 εκατομμύρια γαλλικά
φράγκα που διέθεσε γι’ αυτόν το σκοπό η Ευρωπαϊκή Ένωση
δεν χρησιμοποιήθηκαν... Από διάφορες μεριές αφήνουν να εν­
νοηθεί ότι τα χρήματα υπεξαιρέθηκαν. 0 Δημήτρης δεν πιστεύει
ότι ο Παπανδρέου εμπλέκεται άμεσα και δεν είναι σίγουρος ότι
το Π ΑΣΟ Κ θα χάσει τις εκλογές τον προσεχή Νοέμβριο. Τελικά
όμως θεωρώ ότι υπάρχει κάτι το αποκρουστικό σε όλη αυτή
την πολιτική εκμετάλλευση της μιζέριας της Αέρου.
 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 45

,
9 Οκτωβρίου στάση στην Κάλυμνο

Ο Δημήτρης μου μεταφράζει ένα άρθρο από την εφημερίδα

Ελευθεροτυπία, με ημερομηνία 2 Οκτωβρίου, όπου αναλύεται
μία έκθεση για τη Λέρο του Μιχάλη Ψημίτη και της κ. Αλβανού
την οποία, μετά από πολλά, υπέγραψε ο υπουργός Αιγαίου. Το
1987, ο τότε δήμαρχος της Λέρου και πρόεδρος του Διοικητι­
κού Συμβουλίου του νοσοκομείου κ. Αντάρτης (!) αποφάσισε
το κλείσιμο του νοσοκομείου. Όμως ένα τηλεφώνημα «εκ των
άνω» στάθηκε αρκετό για να τον « παραιτήσουν» αυτοστιγμεί.
Απεναντίας, ο διάδοχός του σχεδίαζε να προσλάβει 263 νοση­
λευτές, επιπλέον των 1.200 ατόμων του ήδη υπάρχοντος προ­
σωπικού. Τελικά, το υπουργείο απαγόρευσε τόσο το διαγωνι­
σμό πρόσληψης όσο και κάθε νέα εισαγωγή ασθενών. Είναι εμ­
φανής ο πληθωρισμός του προσωπικού, αν σκεφτεί κανείς ότι
η εργασία τους περιορίζεται στη φύλαξη των τροφίμων. Ο προ­
ϋπολογισμός του νοσοκομείου -ενδεικτικά, δεκαπλάσιος εκεί­
νου της Αα Μπορντ- είναι σχετικά υψηλός σε σχέση με τις οι­
κονομικές συνθήκες που επικρατούν στο νησί, και τον απορρο­
φά ολοκληρωτικά η μισθοδοσία του προσωπικού, που έχει βρει
καταφύγιο στο ψυχιατρείο. Η έκθεση πιστοποιεί το γεγονός ότι
όσοι διαφωνούν δέχονται ξυλοδαρμούς. Λέει μάλιστα ότι ούτε
την εποχή του Μεσαίωνα δεν θα μπορούσε κανείς να φανταστεί
τέτοια αξιοθρήνητη κατάσταση. Ένα στοιχείο που δεν αναφέ-
ρεται στα ρεπορτάζ που διάβασα αργότερα είναι η υπερκατα­
νάλωση ψυχοτρόπων, όχι μόνο από τους αρρώστους, αλλά και
από το προσωπικό, όπως κι από τους κατοίκους του νησιού,
στους οποίους, λέγεται, ότι διανέμονται δωρεάν. Φαίνεται πραγ­
ματικά απίστευτο, αλλά πρέπει να διασταυρωθεί! Οι συντάκτες
της έκθεσης υπογραμμίζουν ότι οι κάτοικοι είναι εξίσου θύμα­
τα της κατάστασης: αλκοολισμός, αύξηση των διαζυγίων...
«Φαίνεται σαν οι τρελοί να παίρνουν έτσι εκδίκηση στην πλά­
τη των κατοίκων που, κι αυτοί, είναι δέσμιοι του συστήματος».
46 Φ ΕΛ ΙΞ ΓΚΟΥΑΤΤΑΡΙ

,
9 Οκτωβρίου στο πλοίο προς τη Λέρο

Χρειάστηκε να πάρουμε ένα ιδιωτικό πλοίο εξαιτίας της τρι­

κυμίας. Το τοπίο είναι υπέροχο: πλέουμε κατά μήκος της
ακτής, κοντά σε απόκρημνα βράχια που μου θυμίζουν τον Κ ο ­
λοσσό του Μαρουσιού, του Χένρυ Μίλλερ.23 Φυσικά, σκέφτο­
μαι και τις τριήρεις της αρχαιότητας! Ξαφνικά όλη αυτή η
αποστολή στη Λέρο μου φαντάζει κάπως αλλόκοτη. Αλλά
επανέρχομαι στην πραγματικότητα κουβεντιάζοντας με δυο
συνταξιούχους από το ψυχιατρείο που ταξιδεύουν μαζί μας.
«Οι δημοσιογράφοι είναι αλήτες. Μου διηγήθηκαν ένα σωρό
ψέματα για το νοσοκομείο. Είκοσι χρόνια, μαζεύαμε με το
φτυάρι τα σκατά των αρρώστων, τρώγαμε μ α ζί τους, ζού-
σαμε μα ζί τους, καμιά φορά μάς έριχναν και ξύλο. Και τώρα
διάφοροι καθωσπρεπούμενοι έρχονται να μας κάνουν μάθη­
μα. Το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αλλάξει η οικονο­
μική δραστηριότητα του νησιού προς τον τουρισμό μόνο τους
πλούσιους θα ωφελήσει, κι εμείς δεν θα ’χουμε δουλειά παρά
μερικούς μήνες το χρόνο». Δεν βλέπουν λύση. Μετά, τσακώ­
νονται μεταξύ τους γιατί δεν συμφωνούν για την ευθύνη του
ΠΑΣΟΚ σε αυτή την ιστορία.

,
Λίγο αργότερα στο νησί

Συνάντηση με τον Νίκο Μαχαίρα, τον πρόεδρο του Σωματείου

Εμπόρων της Λέρου. Το ίδιο ρεφρέν: οι δημοσιογράφοι υπερ­
βάλλουν* τα πράγματα έχουν βελτιωθεί αρκετά. Αν υπήρξαν
απατεωνιές με τα χρήματα, αυτό δεν έγινε στο νησί, γιατί το

23. Henry Miller. Ο Κολοσσός του Μαρουσιού , μτφρ. I. Καρατζαφέ-

ρη. Μεταίχμιο, Αθήνα 2004.
 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 47

90% των αγορών γίνεται με προσφορές σε εμπόρους εκτός του

νησιού.
Συνάντηση με τον Τιμόθεο Κωτάκη, φαρμακοποιό και Δη­
μοτικό Γραμματέα. Δεν έχουν καμιά ευθύνη οι κάτοικοι του
νησιού. Το νοσοκομείο εκτελεί χρέη «αποθήκης» για τους πιο
βαριά αρρώστους από όλη την Ελλάδα. Οι οικογένειες τους
εγκαταλείπουν σχεδόν ποτέ δεν έρχονται να τους δουν. Δύο
είναι τα προβλήματα: τα πολύ παλιά κτίρια και η έλλειψη ψυ­
χιάτρων. Αλλά η κατάσταση των κτιρίων στο Δαφνί, στην Αθή­
να, είναι πολύ χειρότερη, κι ας βρίσκεται 10 μόλις χιλιόμετρα
από το υπουργείο Τγείας! Δεν ισχύει ότι διανέμονται δωρεάν
ηρεμιστικά στους κατοίκους, αληθεύει όμως ότι παίρνουν πολ­
λά μέλη του προσωπικού. Είναι κι αυτό άλλη μια παραποίηση
της πραγματικότητας από τους δημοσιογράφους. Αυτός, το
ιδανικό του είναι να ανακαινίσει εκ βάθρων το νοσοκομείο και
να κάνει το νησί «στολίδι του Αιγαίου». Στο μεταξύ, με όλη
αυτή την εκστρατεία του τύπου, ο τουρισμός φθίνει! Μας πα­
ρουσιάζει τον αδελφό του, τον Θανάση Κωτάκη, νευρολόγο
στην πτέρυγα των γυναικών, ο οποίος μας συνοδεύει εκεί με
μεγάλη προθυμία. Στο Λακκί, στην πτέρυγα των γυναικών,
επεισοδιακή υποδοχή από τη διευθύντρια Καίτη Καρανικόλα
και το staff της. Μιλάνε όλοι μαζί’ εκείνη ουρλιάζει ασταμά­
τητα στο τηλέφωνο. Προσπαθώ όπως όπως να ηρεμήσω την
ατμόσφαιρα. Αλλά κάνω το λάθος να προφέρω το όνομα του
Φράνκο Ροτέλλι και ξεσπάει μια επίθεση στους Ιταλούς και τα
υπόλοιπα μέλη της διεθνούς task force που πρόκειται να φτά­
σει εδώ σε λίγο καιρό. «Ολοι αυτοί, όταν έρχονται να μας
δουν εδώ, είναι πολύ ευγενικοί' και μετά, όταν πάνε πίσω
στις χώρες τους, γράφουν σημεία και τέρατα, όπως το άρθρο
στην Corriere della Sera, και δημοσιεύουν φωτογραφίες που
προκαλούν αίσθηση χωρίς να αποδεικνύουν απολύτως τίπο­
τα». Εξηγώ ότι εμείς δεν ήρθαμε εδώ για να τους κρίνουμε,
αλλά για να καταλάβουμε και να καταθέσουμε τη μαρτυρία
μας. Ηρεμεί κάπως κι αρχίζει τώρα να μας εξηγεί ότι για όλα
φταίει ο τρόπος που διαχειρίστηκε τα πράγματα το ΠΑΣΟΚ,
ότι έδωσε μεγάλες ελευθερίες στο προσωπικό που, από εκεί κι
ύστερα, δεν ήθελε πια να κάνει τίποτα! Είναι αργά, έχει νυχτώ­
σει, η διευθύντρια ωστόσο ματαιώνει μια προγραμματισμένη
συνάντησή της κι αποφασίζει επί τόπου να μας δείξει τα πάντα
στην πτέρυγά της. Βρισκόμαστε λοιπόν με τους ασθενείς της
Λέρου. Έχω επισκεφτεί πολλά ψυχιατρεία ανά τον κόσμο, και
δεν εμπιστεύομαι τις αντιδράσεις μου γιατί, τελικά, έχει αμ-
βλυνθεί κάπως η ευαισθησία μου. Ίδια απόγνωση κι εδώ, ίδια
ψυχική γύμνια, ίδια κοινωνική ασχήμια. Και πρέπει εξαρχής να
ομολογήσω ότι δεν είναι χειρότερα από αλλού. Είναι μάλιστα
όπως, είκοσι πέντε χρόνια πριν, στα περισσότερα άσυλα στη
Γαλλία. Πλάσματα σαν φαντάσματα, με ξυρισμένα κεφάλια, με
σβησμένα τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους, ύστερα από
τόσα χρόνια αγωνίας και μοναξιάς μέσα στο πλήθος. Ντυμένα
με πανομοιόμορφους σάκους που μόλις και μετά βίας κρύβουν
σάρκες σαν βγαλμένες από στρατόπεδο συγκέντρωσης. Και το
χειρότερο (το παραδέχεται και η διευθύντρια): περίπου καμιά
εξηνταριά γυναίκες στριμωγμένες σε ένα δωμάτιο την ώρα που
καθαρίζουν τους κοινούς χώρους και τους θαλάμους, άλλες η
μια πάνω στην άλλη, άλλες καταγής κάτω από έναν πάγκο σαν
τα ζώα, σε στάσεις που θυμίζουν πίνακα του Ιερώνυμου Μπος,
βάρβαρες χειρονομίες μεταξύ τους, πατερναλιστικές χειρονο­
μίες από το προσωπικό. Και μετά, αίφνης, δυο νεαρές Ολλανδές
που κάνουν εκεί πρακτική και μια Αμερικανίδα φωτογράφος
που μπήκε στο χώρο δίχως άδεια εισόδου. Είναι εντυπωσιακό,
αυτό το νοσοκομείο-φυλακή είναι πραγματικά εντελώς ανοιχτό
σε όποιον θέλει να το επισκεφτεί. Για προσπαθήστε να εμφανι­
στείτε ξαφνικά στις οκτώ το βράδυ χωρίς άδεια ή χωρίς ραντε­
βού στη Μαιζόν Μπλανς ή στο Καντιγιάκ!24 Η διευθύντρια μας

24. Το ψυχιατρείο Maison Blanche βρίσκεται στα βορειοδυτικά

προάστια του Παρισιού, το Cadillac, στη ΝΔ. Γαλλία, κοντά στο
Μπορντώ.
 ΗΜ ΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 49

δείχνει τα πάντα, τους κοιτώνες των πενήντα κρεβατιών, δίχως

κομοδίνα, δίχως το παραμικρό έπιπλο, μόνο μια τηλεόραση με
θαμπή εικόνα, που ουρλιάζει κρεμασμένη ψηλά στο ταβάνι* και
το λιγότερο χειρότερο: ανακαινισμένοι τομείς με κοιτώνες τεσ­
σάρων κρεβατιών κι ατομικά ντουλάπια. Είναι φοβερό* μηδέν*
τίποτε άλλο από το να περιμένει κανείς εκεί για χρόνια να έρ­
θει ο θάνατος, αλλά, το επαναλαμβάνω, δεν είναι αλλιώς αλλού.
Υπάρχει μάλιστα κι ένα ίχνος εργοθεραπείας. Μια γυναίκα με
μογγολικό σύνδρομο μου δείχνει διάφορα κουρέλια που τα έχει
κεντήσει. Μου δίνει ένα. Της δίνω ένα φιλί. Μακριά, σε ένα διά­
δρομο ένας άρρωστος φωνάζει: «Είκοσι πέντε χρόνια είμαι
εδώ, θέλω να ξαναδώ την οικογένειά μ ου!...» Αλλά η οικογένειά
του, πού είναι; Χέρια που απλώνονται, χαμόγελα που ζωγραφί­
ζονται, καμιά φορά μέχρι και ξεσπάσματα παιδιάστικης χαράς,
μας προσγειώνουν σε μια πραγματικότητα από την οποία, δει­
λοί, πολύ θα θέλαμε να στρέψουμε μακριά το βλέμμα: βεβαίως
και είναι ανθρώπινα πλάσματα, βεβαίως και δεν είναι αγρίμια!
Και,παραδόξω ς,η συγκίνηση γίνεται αβάσταχτη τη στιγμή που,
σε ένα κρεβάτι, στο μισοσκόταδο, στο λαιμό ενός σώματος κου-
βαριασμένου κάτω από μια κουβέρτα, διακρίνουμε να κουρ­
νιάζει μια γάτα, λες κι αυτή ξέρει καλύτερα από τον καθένα την
αλήθεια της ανθρώπινης ζεστασιάς. Μια πολύ γλυκιά ηλικιω­
μένη γυναίκα μού μιλά στα γαλλικά. Τέτοιες συναντήσεις είχα
τουλάχιστον μια φορά, σε όποιο άσυλο και να βρέθηκα, σε
όποια χώρα. Αυτή η γυναίκα είχε μάθει γαλλικά στις καλόγριες
στην Αίγυπτο. Κι όλα δείχνουν ότι είναι ακριβώς όπως εσείς κι
εγώ. Τι κάνει εκεί; Μια άλλη, από τη Θεσσαλονίκη, φωνάζει
κλαίγοντας ότι δεν θέλει να γυρίσει σπίτι εκεί, στον τόπο της.
Ποιος άραγε μιλά πίσω από αυτή την άρνηση; Αισθάνεσαι ότι
κρατάει πολύ, είναι ατέλειωτο να επισκέπτεσαι 170 γυναίκες σε
τέτοιες συνθήκες! Αύριο θα πάμε στην πτέρυγα των ανδρών,
μπορεί και σε εκείνη των παιδιών. Τι μας περιμένει;
50 Φ ΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

,
10 Οκτωβρίου στην πτέρυγα των ανδρών

Η πτέρυγα των ανδρών -700 ασθενείς- βρίσκεται κοντά στην

παραλία. Ο ήλιος είναι εκτυφλωτικός· οι κήποι πολύ περιποιη-
μένοι. Στην επίσκεψή μας, θα είμαστε τελείως ελεύθεροι να
δούμε όλες τις εγκαταστάσεις, από τις πιο παλιές ώς τις πιο
καλά εξοπλισμένες, και συγκεκριμένα επτά μικρά περίπτερα
με πραγματικά πολύ ωραία διαρρύθμιση. Θα επισκεφθούμε
επίσης την πτέρυγα όσων πάσχουν από εγκεφαλοπάθειες και
εκείνη με τους μογγόλους που, όπως παντού, θυμίζει εικόνες
εφιάλτη. Πόσο φριχτό πρέπει να ’ναι για τις νοσοκόμες που
ζουν εκεί 365 ημέρες το χρόνο! Όπως και να ’χει, είναι γεγονός:
εδώ δεν βλέπεις αρρώστους γυμνούς, να κυλιούνται στις λά­
σπες. Παλιά έβλεπες* κανείς δεν το αρνείται· αλλ’ όχι πια εδώ
και μήνες. Ο Γιάννης Λουκάς, ένας από τους δύο ψυχιάτρους
της Λέρου, μας επιβεβαιώνει μάλιστα ότι ο δημοσιογράφος του
Observer χρειάστηκε να ψάξει να βρει παλιές φωτογραφίες για
το ρεπορτάζ του, γιατί το περίπτερο 16, κάτι σαν «λάκκος φι-
διών» όπου, χρόνια τώρα, ζούσαν 165 άρρωστοι, γυμνοί και
στοιβαγμένοι σαν τα ζώα, δεν υπάρχει πλέον. Μας τη δείχνει
αυτή την αυλή, άδεια πια και φρεσκοβαμμένη. «Μέχρι που σκε-
φτήκαμε να βάλουμε μια κατσίκα εδώ πέρα!» Στους μεγάλους
κοιτώνες κάνουν έργα, στήνουν διαχωριστικά για να φτιάξουν
μικρά ατομικά δωμάτια. Εξακολουθεί να είναι τρομακτικό το
θέαμα, αλλά δεν είναι το στρατόπεδο θανάτου που γράφουν οι
εφημερίδες. Στη Λέρο συνυπάρχουν τρία επίπεδα: αυτό των μέ­
σων ενημέρωσης, το πολιτικό και το ψυχιατρικό, τα οποία πρέ­
πει απαραιτήτως κανείς να διαχωρίσει. Τα μέσα ενημέρωσης
έπαιξαν το χαρτί του εντυπωσιασμού ενώ. δυστυχώς, η κατά­
σταση δεν απείχε πολύ από μια σχετικά μπανάλ πραγματικό­
τητα. Η προσπάθεια πρέπει να έχει «στόχο» την ψυχιατρική
στο σύνολό της - ιδιαίτερα αυτή που ασκείται στο Δαφνί, το
ψυχιατρείο της Αθήνας με τους 2.000 ασθενείς. Δεν μπορεί να
αρκείται κανείς να κάνει τη Λέρο και τους κατοίκους της «απο-
 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 51

διοπομπαίο τράγο» και την επαύριον να ξεχνά την υπόθεση για

να ασχοληθεί με τις υπόλοιπες ειδήσεις της επικαιρότητας. Από
την άλλη μεριά, αν δεν κινητοποιούνταν τα μέσα ενημέρωσης,
ίσως να μην μπορούσε να γίνει τίποτα. Πολιτικά, τόσο η αριστε­
ρά όσο κι η δεξιά είναι εξίσου υπεύθυνες για την αδράνεια των
δημόσιων φορέων. 0 τέως υπουργός Υγείας, ο δεξιός Μιλτιάδης
Έβερτ, ήταν απολύτως ενήμερος για την κατάσταση που επι­
κρατούσε εκεί εδώ και δέκα χρόνια, από τότε δηλαδή που βρι­
σκόταν στην εξουσία. Ακόμη και σήμερα, κανείς δεν μπορεί να
πει σίγουρα τι θα γίνουν τα σχέδια μεταρρύθμισης την επομένη
των εκλογών. Το ουσιαστικό ψυχιατρικό πρόβλημα είναι να
αξιολογηθεί αν η παρούσα κατάσταση απαιτεί το κλείσιμο του
νοσοκομείου ή τη μετατροπή του. Η απάντηση δεν είναι τόσο
απλή. 0 Γιάννης Λουκάς, που υπήρξε μαθητής του Φράνκο
Μπαζάλια, περιμένει με ανυπομονησία την άφιξη της ιταλικής
αποστολής. Μας ομολογεί με ειλικρίνεια ότι ο μόνος λόγος που
παραμένει στη θέση του είναι γιατί ελπίζει σε μια εξωτερική
βοήθεια. Μόνος, αντιμέτωπος με ένα προσωπικό εχθρικό σε κά­
θε απόπειρα μεταρρύθμισης, ζώντας με το φόβο να κλείσει το
νοσοκομείο, αντιμέτωπος με τη βραδύτητα των τεχνικών υπη­
ρεσιών να φτιάξουν ρούχα, να ανακαινίσουν τις εγκαταστά­
σεις..., δεν μπορεί να κάνει και πολλά πράγματα. Καταργεί
κρεβάτια ανά δωδεκάδες, ελευθερώνει θέσεις στα ανακαινι­
σμένα περίπτερα όπου εγκαθιστά ασθενείς που βρίσκονται
εκεί δέκα και είκοσι χρόνια σε κατάσταση άγριων ζώων, για να
μπορέσουν να αναπροσαρμοστούν σε μια στοιχειώδη κοινωνική
ζωή. «Πρέπει να τους ξαναδοθεί η συνήθεια να αισθάνονται
ύφασμα πάνω στο δέρμα τους... Κάποιοι από αυτούς έχουν να
δουν την εικόνα τους σε καθρέφτη τριάντα χρόνια τώρα!» Η
αναδιάρθρωση και μετατροπή των τομέων του νοσοκομείου δεν
είναι κάτι το αδιανόητο, αλλά με τις εξής προϋποθέσεις.

1. Να γίνουν από μια ομάδα, δυναμική και με συνοχή, με ψυ­

χιάτρους, νοσηλευτές και άλλους επαγγελματίες της ψυχι-
52 Φ Ε Λ ΙΞ Γ Κ Ο ΪΑ Τ Τ Α Ρ Ι

κής υγείας. Θα ’πρεπε να συγκροτηθεί μια ενεργή μειοψη­

φία που να παρασύρει το σύνολο σε μια μαχητικότητα της
καθημερινής ζωής, σαν καταλύτης μιας συλλογικής ευφυΐας
και ευαισθησίας για την κοινωνική ζωή. Θα χρειάζονταν ψυ­
χίατροι σαν τον Τοσκεγιές, τον Μπονναφέ, νοσηλευτές σαν
τον Μποννέ, οι οποίοι, το 1942, πήραν στα χέρια τους το νο­
σοκομείο του Σεντ Αλμπάν, στη Λοζέρ, όπου οι τρόφιμοι
κινδύνευαν να πεθάνουν από ασιτία. Τίποτα δεν εμποδίζει
να φανταστούμε ότι δεν υπάρχουν οι αντίστοιχοί τους και
στην Ελλάδα σήμερα! Το αποδεικνύει το παράδειγμα του
ψυχιατρείου της Θεσσαλονίκης, με εμψυχωτές όπως ο Κώ­
στας Μπάίρακτάρης* κι είναι παρήγορο να ακούμε τον
Γιάννη Λουκά να μας διαβάζει μια εγκύκλιο που απευθύνει
στο σύνολο του προσωπικού, καλώντας τους να χειριστούν
με δημιουργικό τρόπο τις επιθέσεις των μέσων ενημέρωσης.

2. Να δημιουργηθούν εδώ πληθώρα δραστηριοτήτων, πολιτι­

στικές, αθλητικές, εργαστήρια εργοθεραπείας, θεραπευτικοί
- όμιλοι στο πνεύμα της Θεσμικής ψ υχοθεραπείας, ούτως
ώστε να προχωρούν, να εξελίσσονται παράλληλα νοσηλευό­
μενοι και νοσηλευτές· σκέφτομαι επίσης συστήματα συνε­
ταιρισμών που να είναι στραμμένοι προς τα έξω, όπως κά­
νουν αι ομάδες προσωπικού στην Τεργέστη.

3. Όλες αυτές οι μεταρρυθμίσεις να έχουν μεταβατικό χαρα­

κτήρα. Να διαρκούν το χρόνο που χρειάζεται για να μπο­
ρούν όσο το δυνατό περισσότεροι ασθενείς να επανεντα-
χθούν, σε κατάλληλες δομές, στον οικείο τους κοινωνικό
ιστό, πράγμα που συνεπάγεται συνολική αναδιαμόρφωση
της ελληνικής ψυχιατρικής.
4. Οι καταραμένοι αυτοί χώροι που, σημειωτέον. βρίσκονται σε
μαγευτικές τοποθεσίες, να μετατραπούν μελλοντικά σε κέ­
ντρα ανοιχτά, τόσο προς τα έξω όσο και ως προς στην εσω­
τερική τους οργάνωση. Οι τρόφιμοι, όσοι δεν μπορούν να
 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 51

διοπομπαίο τράγο» και την επαύριον να ξεχνά την υπόθεση για

να ασχοληθεί με τις υπόλοιπες ειδήσεις της επικαιρότητας. Από
την άλλη μεριά, αν δεν κινητοποιούνταν τα μέσα ενημέρωσης,
ίσως να μην μπορούσε να γίνει τίποτα. Πολιτικά, τόσο η αριστε­
ρά όσο κι η δεξιά είναι εξίσου υπεύθυνες για την αδράνεια των
δημόσιων φορέων. 0 τέως υπουργός Υγείας, ο δεξιός Μιλτιάδης
Έβερτ, ήταν απολύτως ενήμερος για την κατάσταση που επι­
κρατούσε εκεί εδώ και δέκα χρόνια, από τότε δηλαδή που βρι­
σκόταν στην εξουσία. Ακόμη και σήμερα, κανείς δεν μπορεί να
πει σίγουρα τι θα γίνουν τα σχέδια μεταρρύθμισης την επομένη
των εκλογών. Το ουσιαστικό ψυχιατρικό πρόβλημα είναι να
αξιολογηθεί αν η παρούσα κατάσταση απαιτεί το κλείσιμο του
νοσοκομείου ή τη μετατροπή του. Η απάντηση δεν είναι τόσο
απλή. 0 Γιάννης Λουκάς, που υπήρξε μαθητής του Φράνκο
Μπαζάλια, περιμένει με ανυπομονησία την άφιξη της ιταλικής
αποστολής. Μας ομολογεί με ειλικρίνεια ότι ο μόνος λόγος που
παραμένει στη θέση του είναι γιατί ελπίζει σε μια εξωτερική
βοήθεια. Μόνος, αντιμέτωπος με ένα προσωπικό εχθρικό σε κά­
θε απόπειρα μεταρρύθμισης, ζώντας με το φόβο να κλείσει το
νοσοκομείο, αντιμέτωπος με τη βραδύτητα των τεχνικών υπη­
ρεσιών να φτιάξουν ρούχα, να ανακαινίσουν τις εγκαταστά­
σεις..., δεν μπορεί να κάνει και πολλά πράγματα. Καταργεί
κρεβάτια ανά δωδεκάδες, ελευθερώνει θέσεις στα ανακαινι­
σμένα περίπτερα όπου εγκαθιστά ασθενείς που βρίσκονται
εκεί δέκα και είκοσι χρόνια σε κατάσταση άγριων ζώων, για να
μπορέσουν να αναπροσαρμοστούν σε μια στοιχειώδη κοινωνική
ζωή. «Πρέπει να τους ξαναδοθεί η συνήθεια να αισθάνονται
ύφασμα πάνω στο δέρμα τους... Κάποιοι από αυτούς έχουν να
δουν την εικόνα τους σε καθρέ(ρτη τριάντα χρόνια τώρα!» Η
αναδιάρθρωση και μετατροπή των τομέων του νοσοκομείου δεν
είναι κάτι το αδιανόητο, αλλά με τις εξής προϋποθέσεις.

1. Να γίνουν από μια ομάδα, δυναμική και με συνοχή, με ψυ­

χιάτρους, νοσηλευτές και άλλους επαγγελματίες της ψυχι-
54 Φ ΕΛ ΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

συγχρόνως σαφώς πρόθυμο να αντιμετωπίσει τα πάντα. Θα

μπορούσαν ωστόσο να γίνουν τόσα πολλά εδώ! Αν σκεφτούμε
την καταπληκτική δουλειά ενός Φερνάν Ντελινύ25 με τα καθυ­
στερημένα και τα αυτιστικά παιδιά... Είναι αλήθεια ότι εδώ
δηλώνουν πως δεν υπάρχουν ψυχιατρικές περιπτώσεις. Να το
δεχτούμε! Όπως και να ’χει, γιατρός δεν υπάρχει! Υπάρχουν
δύο θέσεις κενές, κανείς δεν θέλει να πάει. Είναι μακριά από
τα αστικά κέντρα, ο μισθός ελάχιστος (2.000 γαλλικά φράγκα
το μήνα!). Ο νυν πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου Γιάν­
νης Ζαβόλας εκτιμά ότι, τελικά, θα κλείσουν τα τρία κέντρα της
Λέρου. Θα προτιμούσε να αναδιαμορφωθούν και, κατά προτε­
ραιότητα, να μειωθεί ο αριθμός των τροφίμων (το 1981 υπήρ­
χαν 310 «παιδιά» και σήμερα μόνο 180). Κατά τη γνώμη του,
θα κλείσουν αναπόφευκτα, διότι υπάρχει ένα λόμπι ψυχιάτρων
που θέλουν να χρησιμοποιήσουν τα διαθέσιμα κονδύλια για
την κατασκευή νέων δομών στην Αθήνα, δηλαδή κοντά στα
σπίτια τους! Ούτε αυτός έχει καλή εικόνα των ψυχιάτρων που
περιστρέφονται γύρω από το Δαφνί όπου, κανονικά, είναι να
πάμε αύριο.

25. Δάσκαλος, στρατευμένος ενάντια στο συντηρητισμό της εκπαί­

δευσης, αντιστασιακός, κομμουνιστής, καλλιτέχνης, δοκιμιογράφος,
ποιητής, συνομιλητής του Ουρύ και του Γκουατταρί, ο Fernand Deligny
(1913-96), μετά το 1968 και έως το θάνατό του, στοχάζεται με πρω­
τόγνωρο τρόπο γύρω από τον αυτισμό, επινοεί ένα δίκτυο στην ορει­
νή νότια Γαλλία και αποστασιοποιείται από το νόμο της γλώσσας
διότι, όπως λέει, αν υπάρχει ακόμη μέσα μας ένα ίχνος σεβασμού για
τον άλλο, αντί του ερωτήματος τι λείπει από το αυτιστικό παιδί και
δεν εισέρχεται στον κώδικα της γλώσσας, καλό θα ήταν να αναρωτη­
θούμε τι λείπει από εμάς και δεν μπορούμε να εισέλθουμε στον δικό
του κώδικα, έτσι ώστε να είμαστε εμείς εντελώς αποξενωμένοι από
τον κόσμο του. (Από προς έκδοση εργασία της Ε . Κούκη.) Το σύνολο
του έργου του Ντελινύ είναι διαθέσιμο στις εκδόσεις L'Arachnéen.
 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 53

μεταφερθούν αλλού ή όσοι, χρήζουν ιδιαίτερης περίθαλψης

και φροντίδων, να μπορούν να κυκλοφορούν εκεί ελεύθερα,
και οι κάτοικοι του νησιού από τη μεριά τους να μπορούν
να συμμετέχουν σε ορισμένες δραστηριότητες, πολιτιστικές,
λαϊκής τέχνης κ.ά.

Προς το παρόν, δεν υπάρχει καμία από αυτές τις προϋποθέσεις.

0 καθένας από τη μεριά του κατηγορεί, διαμαρτύρεται, ενοχο­
ποιεί, στέκεται στο θέμα* το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς
είναι ότι το κλίμα είναι νοσηρό. Και τα κονδύλια που αποδε-
σμεύονται μέσα σε αυτό το ομιχλώδες τοπίο μπερδεύουν ακό­
μη περισσότερο την κατάσταση, την πολώνουν, κινδυνεύουν να
την παγώσουν. Πολλά θα εξαρτηθούν από τη συνεργασία που
πρόκειται να γίνει σε διεθνές επίπεδο. Το πραγματικό σκάνδα­
λο της Λέρου είναι η ένδεια των κοινωνιών μας όταν τίθεται θέ­
μα καινοτομίας στον κοινωνικό τομέα. Είναι αλήθεια ότι, μετά
τις μεγάλες καταστροφές που έχουν γίνει, αρχίζουμε πλέον να
μαθαίνουμε πώς να αναδιαμορφώνουμε βιομηχανίες που, ώς το
τέλος της χιλιετίας μας, λειτουργούσαν με τρελό ρυθμό. Αλλά
αυτό που δεν έχουμε ακόμα συνηθίσει είναι η ιδέα να αναθεω­
ρήσουμε την ψυχιατρική, την παιδεία, τα θέματα της τρίτης ηλι­
κίας, τις συνθήκες ζωής στις γειτονιές... Δυσεπίλυτα προβλή­
ματα, κι όμως θα πρέπει κάποτε να ασχοληθούμε και με αυτά!

Η πτέρυγα των «παιδιών »

Εδώ όλα είναι καθαρά, ανακαινισμένα, σχεδόν ήρεμα. Οι βαριά

καθυστερημένοι είναι μεταξύ 5 και 42 ετών και μένουν σε δυο
διαφορετικούς ορόφους. Είναι απερίγραπτο, νομίζεις ότι έχεις
παραισθήσεις βλέποντάς τους στα κρεβάτια τους, ξαπλωμέ­
νους, σε στάσεις αλλόκοτες. Οι εγκεφαλικές παθήσεις είναι
τόσο σοβαρές που το προσωπικό μοιάζει σε πλήρη ένδεια και
56 Φ ΕΛΙΞ ΓΚ Ο ΪΑ Τ Τ Α Ρ Ι

ακόμα να πληρωθούν είκοσι πέντε κενές θέσεις. Αντίθετα, ο

Χάρης Βαρουχάκης, σαφώς τώρα, ξανοίγεται και δεν μας κρύ­
βει ότι εννιά στους δέκα έρχονται μόνο δυο ώρες κάθε μέρα
διότι αφιερώνουν τον υπόλοιπο χρόνο τους στην ιδιωτική τους
πελατεία! Αυτό που θέλουν κυρίως να μας δείξουν είναι οι
φρεσκοβαμμένες πτέρυγες και οι καινούργιες εγκαταστάσεις.
Περνάμε από το «κέντρο κρίσης» κι εκείνο της «βραχείας θε­
ραπείας». Αν η κατάσταση κάποιου δεν βελτιωθεί σε σαράντα
ημέρες, τον μεταφέρουν στη διπλανή πτέρυγα! Συνεχίζουμε
στην πτέρυγα 3 που ανακαινίστηκε από την ιταλική ομάδα κι
είναι πια εντελώς ευπρεπής. Ωστόσο, παρ’ όλες τις προσπάθειες,
ιδιαιτέρως πρωτοβουλίες πολιτιστικής φύσεως, δημιουργήθη-
καν εντάσεις ανάμεσα στη διεύθυνση και τους Ιταλούς* πρέ­
πει να πούμε ότι κι αυτοί έκαναν χοντράδες. Για παράδειγμα,
έγραψαν συνθήματα στους τοίχους: «ΤΡΕΛΟΚΟΜΕΙΟ ΕΙΝΑΙ:
Να ζούμε πίσω από κλειστές πόρτες. Να μην έχουμε δικά
μας ρούχα. Να έχουμε μονάχα ένα κουτάλι για να τρώμε.
Στο όνομα της “ θεραπείας” να μην αμειβόμαστε για τη δου­
λειά που κάνουμε. Να γκρινιάζουμε ότι τίποτα δεν μπορεί
να αλλάξει». Δεν χρειάζεται να πω ότι αυτούς τους τοίχους
τους έβαψαν στη στιγμή (τους είδαμε μόνο σε φωτογραφίες) ·26
Στη συνέχεια μας οδηγούν σε προκατασκευασμένες πτέρυγες
όπου πρόκειται να μεταφερθούν οι ασθενείς ορισμένων κλινι­
κών. Προχωρώντας, κοιτάζω ανάμεσα από τα κάγκελα, είναι
κάτι σαν εργοστάσιο που εκτελεί χρέη κουζίνας για ολόκληρο
το νοσοκομείο. Γινόμαστε όλο και πιο διατακτικοί γιατί, εμ-
φανώς, μας κρύβουν κάτι. Η Κιάρα Στρούττι μας ψιθυρίζει στο
αυτί: «Ζητήστε να δείτε το περίπτερο 11». 0 Ερίκ Φαβρώ επι­
μένει: «Και το περίπτερο 11;» Δεν μπορούν να κάνουν πίσω.

26. Οι φωτογραφίες στις οποίες αναφέρεται ο Γκουατταρί είχαν δη­

μοσιευτεί στα Τετράδια Ψυχιατρικής . τ. 24 (Αφιέρωμα στην Έφη
Σκλήρη), 1988, σ. 49. 50.
 ,
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 55

11 Οκτωβρίου, στην Αθήνα στο Δαφνί

Στο τέλος μιας ατέλειωτης αναμονής και διαπραγματεύσεων
σε χαμηλούς τόνους, καταφέρνουμε να πάρουμε την άδεια να
επισκεφθούμε το νοσοκομείο στο Δαφνί, 5 χιλιόμετρα από την
Αθήνα, που φιλοξενεί 1.500 ασθενείς (2.600 πριν από δέκα
χρόνια). Η αρχική απαγόρευση να φωτογραφίσουμε μετατρέ-
πεται σε άδεια, αρκεί να εγγυηθούμε ότι θα δημοσιεύσουμε
εκείνες μόνο όπου δεν αναγνωρίζονται πρόσωπα. Δεν φέρνου­
με αντίρρηση! Στον περίπλου μας περνάμε από αντιθετικά αι­
σθήματα. Στην αρχή, στους πρώτους συνομιλητές μας, διακρί­
νουμε μια αίσθηση δυσφορίας και κακής συνείδησης. 0 για­
τρός Χάρης Βαρουχάκης, γύρω στα 60, κοντά στη σύνταξη, δεν
εμπιστεύεται καθόλου την εισβολή δημοσιογράφων στο χώρο.
Απευθύνεται μόνο σε μένα, ως «συνάδελφο» (το επαναλαμβά­
νει συνέχεια). Εν αναμονή της συνάντησης με τον Σάββα Τσι-
τουρίδη, πρόεδρο του επιστημονικού συμβουλίου, συζητάμε
γενικά και επί μακρόν για τα προβλήματα που δημιουργού-
νται όταν υπεισέρχονται πολιτικά θέματα στο χώρο της ψυχια­
τρικής και για το βάρος της κάθε κρατικής γραφειοκρατίας. Κι
ενώ εδώ και πολλές δεκαετίες είναι ένας από τους διευθυντές
κλινικής στο νοσοκομείο κι απ’ ό,τι φαίνεται δεν έχει κάνει
απολύτως τίποτα για να βελτιωθεί η κατάσταση, δηλώνει ανοι­
χτά και επιγραμματικά ότι μόνη λύση είναι να κλείσει και να
αντικατασταθεί από ελαφρύτερες δομές. Θα ήθελε να κλείσει
και η Λέρος, και το προσωπικό της να απορροφηθεί στον του­
ρισμό ή αλλού. Φτάνει τελικά ο Σάββας Τσιτουρίδης και η επί­
σκεψη μπορεί τώρα να αρχίσει. Ευτυχώς, στην επίσκεψη μας
συνοδεύει και η Κιάρα Στρούττι, η εμψυχώτρια της ομάδας της
Τεργέστης, εγκατεστημένη εδώ πριν από ένα χρόνο, η οποία
βοηθά να αποτραπεί ένα δρομολόγιο επίσκεψης που θα έκανε
να χάσουμε την ουσία των πραγμάτων. Χάνεται κανείς στις 16
κλινικές, στις 33 πτέρυγες! Παρατήρηση: οι γιατροί είναι 135,
αλλά μόνο οι 45 είναι ψυχίατροι* φαίνεται ανεπαρκές, μένει
58 Φ Ε Λ ΙΞ Γ Κ Ο Τ Α Τ Τ Α Ρ Ι

Δαφνί που έχει τόσο κακή φήμη. Η ομάδα του προσωπικού θα

προτιμούσε να μεταφερθεί στην Αθήνα.
« Κ α ι η Λ ε ρ ό ς , κυρία Μ άτσα; Τι νομίζετε; Θ α ’π ρεπ ε να
κλείσ ει;»
« Η κατάσταση είναι πολύπλοκη. Π ρέπ ει να το σκεφτεί
κανείς καλά ώστε τα πράγματα να εξελιχθούν με γνώμονα τα
προβλήματα των κατοίκων, κι όλο αυτό να γίνει στο πλαίσιο
μ ια ς γενικής πολιτικής μεταρρύθμισης της ψυχιατρικής στην
Ε λ λά δ α ».
Μάλιστα. Την ίδια απάντηση είχε δώσει και ο Φράνκο Ρο-
τέλλι μετά την πρώτη του επίσκεψη στη Λέρο και με την ευ­
καιρία μιας συνάντησης που είχε γίνει εδώ, στο Δαφνί, τον Δε­
κέμβριο του 1988. Εκεί που όλοι περίμεναν μια ακραία τοπο­
θέτηση -να κλείσει αμέσως το ψυχιατρείο-, δήλωσε: «Η Λέρος
πρέπει να συνεχίσει* τα πράγματα πρέπει να ξεκινήσουν από
την κατάσταση έτσι όπως είναι σήμερα». Η Κ ιάρα θυμάται
ακόμα την έκπληξη των παρευρισκομένων. Στο ίδιο συμπέ­
ρασμα καταλήγω κι εγώ έπειτα από αυτή τη σύντομη έρευνα.
 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΛΕΡΟΤ 57

Πηγαίνουμε. Η απόλυτη φρίκη! Στοιβαγμένοι, 95 «άνδρες» -αν

η λέξη σημαίνει κάτι όσον αφορά αυτούς τους ανθρώπους-
στριφογυρίζουν πέρα δώθε, ουρλιάζουν, κάποιοι ολότελα γυ­
μνοί, άλλοι δεμένοι... Απερίγραπτο! Κι όμως, κάποτε ήταν εδώ
ώς και 340 άτομα! Τότε, πριν από δέκα ή είκοσι χρόνια -οι
γνώμες διίστανται- έτσι ήταν όλο το νοσοκομείο. Μας διαβε-
βαιώνουν ότι καμιά άλλη πτέρυγα δεν είναι σε αυτή την κατά­
σταση. «Θα την κλείσετε σύντομα;» «Όχι, δεν έχει ακόμα απο-
φασιστεί κάτι, τίποτα δεν έχει ακόμη προγραμματιστεί». Είναι
απίστευτο! Αυτό που ο τύπος μας προειδοποιούσε για τη Λέ-
ρο, το συναντήσαμε τελικά, μας το έλεγε ο Φράνκο Ροτέλλι,
στο Δαφνί. Μόνη διαφορά,ότι σε αυτή την «κλινική» υπάρχουν
τρεις διευθυντές και πληθώρα γιατρών. Αλλά τι κάνουν; Θα
’πρεπε να βρίσκονται μπροστά από το υπουργείο Υγείας και
να κάνουν απεργία πείνας! Όλοι ξέρουν την κατάσταση. Μέχρι
πολύ πρόσφατα, αν κάποιος εναντιωνόταν σε αυτή την τάξη
πραγμάτων, τον απειλούσαν λέγοντας: «θα σε πάμε στο περί­
πτερο 11!» και η προειδοποίηση ίσχυε τόσο για τους ασθενείς
όσο και για το προσωπικό! Φεύγουμε από εκεί εντελώς αηδια­
σμένοι. Για να μου ανεβάσει το ηθικό, η Κιάρα Στρούττι μου
εξηγεί ότι σε μια άλλη πτέρυγα έχουν πια λύσει τα παιδιά που
ήταν δεμένα τέσσερα χρόνια τώρα! Και σαν από μηχανής θεός
στο θέατρο ή σαν happy end, βρισκόμαστε σε μια πρότυπη
κλινική για τριάντα τοξικομανείς και αλκοολικούς. Η διευθύ­
ντρια κ. Κατερίνα Μάτσα την έστησε από το τίποτα πριν από
δεκαπέντε χρόνια. Τα εσωτερικά διαχωριστικά και το βάψιμο
των τοίχων τα ανέλαβε το προσωπικό και οι ασθενείς. Εδώ
χρησιμοποιούνται όλες οι μέθοδοι ατομικής και ομαδικής θε­
ραπείας (μουσική, ψυχόδραμα,τεχνικές χαλάρωσης). Η ομάδα,
τριάντα άτομα, οργανώνει ένα πρόγραμμα σε τρία στάδια: ένα
μήνα για την ίδια την αποτοξίνωση (χωρίς μεθαδόνη)* τέσσερις
μήνες για την «ψυχολογική απεξάρτηση»* ένα χρόνο παρακο­
λούθηση με οικογενειακή θεραπεία, ομάδες κτλ. Αλλά η κλινι­
κή είναι σχετικά άγνωστη λόγω της λειτουργίας της μέσα στο
60 Φ ΕΛΙΞ ΓΚ Ο ΪΑ Τ Τ Α Ρ Ι

ραδοσιακών σωφρονιστικών συστημάτων τα χαρακτηριστικά

της ψύχωσης γίνονται πολύ πιο έντονα ή παραμορφώνονται.
Μόνο αν ξετυλίγεται γύρω της μια ζωή συλλογική, και σε κα­
τάλληλο θεσμικό πλαίσιο, μπορεί να δείξει το πραγματικό της
πρόσωπο, που δεν είναι κάτι αλλόκοτο ή βίαιο, όπως πολλοί
πιστεύουν ακόμα, αλλά αυτό μιας διαφορετικής σχέσης με
τον κόσμο.
Τη δεκαετία του ’50, εξαιρουμένων ορισμένων πιλοτικών
εγχειρημάτων όπως εκείνο του Σεντ Αλμπάν στη Λοζέρ, ή στο
Φλερύ-λεζ-Ωμπρέ στο νομό του Λουάρ, η γαλλική ψυχιατρι­
κή έδινε την αποτρόπαια εικόνα που βλέπουμε ακόμα σήμε­
ρα στην Ελλάδα, στη Λέρο, για παράδειγμα, ή στο Δαφνί, κο­
ντά στην Αθήνα. Οι ψυχωτικοί, αντικείμενα ενός συστήματος
φύλαξης, κάπως όπως στοιβάζουν τα ζώα, μοιραία παίρνουν κι
αυτοί όψη ζώων, στριφογυρίζουν άσκοπα ολημερίς, βαράνε το
κεφάλι τους στους τοίχους, φωνάζουν, χτυπιούνται, κυλιούνται
στις βρομιές και τα κόπρανα. Σιγά σιγά, σε ένα τέτοιο περι­
βάλλον, οι ασθενείς αυτοί, που η κατανόηση και η σχέση τους
με τον άλλο είναι διαταραγμένη, χάνουν τα χαρακτηριστικά της
ανθρώπινης υπόστασης, γίνονται τυφλοί και κουφοί σε κάθε
κοινωνική επικοινωνία. Οι φύλακές τους, που εκείνη την εποχή
δεν είχαν καμία μόρφωση, αναγκάζονταν να οχυρώνονται πίσω
από ένα είδος απάνθρωπης πανοπλίας για να γλιτώσουν κι οι
ίδιοι από την απόγνωση και την κατάθλιψη.
Η συναναστροφή μου λοιπόν με τον Ζαν Ουρύ χρονολογεί­
ται στις αρχές της δεκαετίας του ’50. Είχε μάθει τη δουλειά
του ως ψυχίατρος κοντά στον Φρανσουά Τοσκεγιές στο Σεντ
Αλμπάν, όπου στη διάρκεια του πολέμου είχε συντελεστεί μια
πραγματική εσωτερική επανάσταση με τον αγώνα για την επι­
βίωση όλων, το άνοιγμα στον εξωτερικό κόσμο, την εγκαθίδρυ­
ση μεθόδων με ομάδες, εργαστήρια, ψυχοθεραπεία... Προτού
συναντήσω τον Ζαν Ουρύ, πίστευα κι εγώ ότι η τρέλα ενσάρκω­
νε κάτι σαν την ανάποδη όψη του κόσμου, ξένη, αλλόκοτη και
που ασκεί μια κάποια γοητεία. Στον κοινοβιακό τρόπο ζωής
 II
ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

Αναλυτικές πρακτικές
και κοινωνικές πρακτικές

Εργάζομαι στην κλινική της Λ α Μπορντ από το 1955· με προ-

σκάλεσε να συνεργαστώ σε αυτό το εγχείρημα ο φίλος μου Ζαν
Ουρύ που είναι ο ιδρυτής και κύριος εμψυχωτής του. 0 πύργος
της Λ α Μπορντ βρίσκεται 15 χιλιόμετρα νότια του Μ πλουά,
στο συνοικισμό του Κουρ Σεβερνύ. Αυτά τα πρώτα χρόνια
ήταν πραγματικά συναρπαστικό να συμμετέχω στην υλοποίη­
ση των υποδομών, στην εδραίωση των απαραίτητων διαδικα­
σιών αυτού που επρόκειτο να εξελιχθεί ως η πρώτη εμπειρία
«Θεσμικής ψυχοθεραπείας» στο πλαίσιο ενός ιδιωτικού ιδρύ­
ματος. Τα υλικά μέσα που διαθέταμε τότε ήταν πιο ισχνά απ’
ό,τι σήμερα αλλά, παρ’ όλα αυτά, είχαμε μεγαλύτερη ελευθερία
κινήσεων. Τότε δεν υπήρχε ψυχιατρείο στο νομό του Λ ουάρ-ε-
Σερ* το νοσοκομείο του Μπλουά είχε κλείσει στον πόλεμο. Οι
αρχές λοιπόν έβλεπαν με καλό μάτι τη δημιουργία αυτής της
«διαφορετικής» κλινικής που κάλυπτε σχεδόν αποκλειστικά
τις ανάγκες του νομού.
Τότε έμαθα να γνωρίζω από κοντά την ψύχωση και τις επ ι­
πτώσεις που μπορεί να έχει πάνω της η θεσμική δουλειά. Είναι
βαθιά αλληλένδετα αυτά τα δύο διότι στο περιβάλλον των πα-
62 Φ ΕΛ ΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

θεραπευτικών παροχών, και «ατελιέ» κάθε είδους: εφημερί­

δα, σχέδιο, ραπτική, ορνιθώνας, κηπουρική, κτλ.
Αλλά για να είναι εφικτή τέτοια πληθώρα δομών, δεν αρ-
κούσε η κινητοποίηση των ασθενών, έπρεπε συγχρόνως να
υπολογίζουμε και σε όσο το δυνατόν περισσότερα μέλη του
προσωπικού. Αυτό δεν ήταν διόλου δύσκολο με την πρωταρχι­
κή ομάδα των εμψυχωτών που, όπως συνέβη και με μένα, είχε
σχηματιστεί με αμοιβαία συμφωνία στη βάση ενός κοινού σχε­
δίου και της προϋπάρχουσας εμπειρίας «ακτιβισμού» στη ζωή
του καθενός. Αλλά δεν συνέβαινε το ίδιο με τα καινούργια μέ­
λη του προσωπικού που έρχονταν από τη γύρω περιοχή κι εί­
χαν αφήσει την υπαλληλική ή την αγροτική εργασία τους για να
προσληφθούν στην κλινική ως μάγειροι, κηπουροί, καθαρί­
στριες, τεχνίτες... Πώς θα γινόταν να μυηθούν αυτοί οι νεό­
φερτοι στις ψυχιατρικές μεθόδους μας; Πώς θα αποφεύγαμε
το διαχωρισμό ανάμεσα στην υποτιθέμενη ευγενή εργασία των
«θεραπευτών» και τη χειρωνακτική εργασία του τεχνικού προ­
σωπικού; (Σημειωτέον μάλιστα ότι αυτοί οι τελευταίοι, από τη
θέση τους, θεωρούσαν ότι μόνο η χειρωνακτική ήταν πραγματι­
κή δουλειά κι ότι οι «νοσηλευτές δεν έκαναν τίποτε άλλο παρά
να φλυαρούν άσκοπα σε άσκοπες συγκεντρώσεις»...)
Σε αυτή τη φάση της ανάπτυξής της, η θεσμική διαδικασία
απαιτούσε να γίνει μια εσωτερική μικροεπανάσταση: έπρεπε
να πετύχουμε ούτως ώστε το σύνολο του τεχνικού προσωπι­
κού να ενσωματωθεί στη θεραπευτική δουλειά, και το νοση­
λευτικό προσωπικό από τη μεριά του να δεχτεί την ανάληψη
χειρωνακτικών υποχρεώσεων όπως η γενική καθαριότητα και
η φροντίδα των εγκαταστάσεων, το μαγείρεμα, η λάντζα, κτλ.
Τελικά, παραδόξως, αυτό το δεύτερο αποδείχτηκε λιγότερο
δύσκολο απ’ ό,τι το πρώτο. Οι «θεραπευτές» δέχτηκαν χωρίς
μεγάλη γκρίνια να συμμετέχουν στο κυλιόμενο ωράριο των χει­
ρωνακτικών εργασιών αυτό τους έδινε περισσότερες ευκαιρίες
συνάντησης και διαλόγου με τους τροφίμους. Απεναντίας, στά­
θηκε πολύ πιο δύσκολο να πείσουμε όσους είχαν προσληφθεί
 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 61

εκείνα τα χρόνια στη Λα Μπορντ, είδα τους αρρώστους κάτω

από τελείως διαφορετικό πρίσμα: οικείους, φιλικούς, ανθρώπι­
νους, έτοιμους να συμμετάσχουν στην κοινή ζωή κάθε φορά
που δινόταν η ευκαιρία και ήταν δυνατό. Στις καθημερινές συ­
ναντήσεις του προσωπικού (στις έξι το βράδυ), ανταγωνίζονταν
ποιος θα μεταφέρει πρώτος στους υπόλοιπους τι είχε γίνει, τι
είχε ειπωθεί στη διάρκεια της ημέρας. Ο τάδε κατατονικός μί­
λησε πρώτη φορά. Ο δείνα είχε έρθει από μόνος του να δουλέ­
ψει στην κουζίνα. Μια μανιοκαταθλιπτική είχε δημιουργήσει
επεισόδιο όταν είχαν πάει για ψώνια στο Μπλουά...
0 Ζαν Ουρύ λοιπόν μου είχε ζητήσει να μπω στην ομάδα του
και, επομένως, να σταματήσω τις σπουδές φιλοσοφίας* εκτι­
μούσε ότι χρειαζόταν τη συμβολή μου για να αναπτυχθεί το
ενδονοσοκομειακό συμβούλιο της κλινικής, ιδιαίτερα ο όμιλος
των τροφίμων. Τα υποτιθέμενα σχετικά προσόντα μου οφείλο­
νταν στο ότι από την ηλικία των δεκαέξι ήμουν συστηματικά
«στρατευμένος» σε οργανώσεις όπως οι «Ξενώνες Νεότητας»27
και σε ολόκληρη την γκάμα των ακροαριστερών κινημάτων.
Είναι αλήθεια ότι ήξερα να εμψυχώνω μια συγκέντρωση, να δο­
μώ μια συζήτηση, να ενθαρρύνω να πάρουν τον λόγο αυτοί που
σιωπούσαν, να διευκολύνω τη λήψη πρακτικών αποφάσεων, να
επανέρχομαι σε αυτά που είχαν ήδη αποφασιστεί... Μέσα σε
λίγους μήνες είχα λοιπόν συμβάλει στη δημιουργία διαφόρων
συλλογικών οργάνων: γενικές συνελεύσεις, γραμματεία, μεικτές
επιτροπές (τροφίμων-προσωπικού), υποεπιτροπή εμψύχωσης
της τρέχουσας ημέρας, γραφείο συντονισμού των ατομικών

27. Αναφορά στα μεταπολεμικά χρόνια, όπου το Λαϊκό Κίνημα Ξ ε ­

νώνων Νεότητας (Mouvement laïque des auberges de jeunesse, MLAJ)
αριθμούσε 40.000 περίπου μέλη, νέους από 18 έως 30 ετών, με χαρα­
κτηριστικά αυτοδιαχείρησης, έντονης κοινοβιακής ζωής, με ακροαρι­
στερή σκέψη και τρόπους δράσης για τη διεκδίκηση των κοινωνικών
αιτημάτων της εποχής.
64 Φ ΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

και των σχέσεων των μελών προσωπικού μεταξύ τους. Στη λο­
γική κάποιου συμβούλου που θα ήταν υπεύθυνος για την ορ­
γάνωση του ιδρύματος, αυτή η ακατάπαυστη ενασχόληση με
την επανεξέταση των προβλημάτων θα φάνταζε άσκοπη, απο-
διοργανωτική, κι όμως, έτσι μπορούν να μπουν οι βάσεις για
την ανάληψη ατομικών και συλλογικών ευθυνών, μόνο αντίδο­
το στη γραφειοκρατική ρουτίνα και την παθητικότητα που ευ­
νοούν τα παραδοσιακά συστήματα ιεραρχίας.
Η λέξη που ήταν τότε της μόδας, «αποσυνολοποίηση» (βθ-
ιίαΐϋό), όριζε, σύμφωνα με τον Ζαν-Πωλ Σαρτρ, τον επαναλη­
πτικό και κενό χαρακτήρα ενός τρόπου ύπαρξης που οφείλεται
σε μια «ενεργό-αδρανή» συλλογική λειτουργία. Μέσα από τα
πολλαπλά συστήματα των δραστηριοτήτων μας και κυρίως μέ­
σα από την ανάληψη ευθύνης απέναντι στον εαυτό και στους
άλλους, στοχεύαμε στην απελευθέρωση των ατόμων και των
ομάδων από την αποσυνολοποίηση και την επανοικειοποίηση
του νοήματος της ύπαρξής τους, μέσα από μια οπτική ηθική κι
όχι πια τεχνοκρατική. Η εμπειρία των διαφόρων ειδών δραστη­
ριοτήτων ευνοούσε την ανάληψη της συλλογικής ευθύνης, πα­
ράλληλα όμως βασιζόταν σε μια αναενικοποίηση της σχέσης με
την εργασία και, γενικότερα, της ατομικής ύπαρξης του καθε-
νός. Η θεσμική μηχανή που θέταμε σε λειτουργία δεν περιορι­
ζόταν στο να αναδιαμορφωθούν απλά και μόνο οι υπάρχουσες
υποκειμενικότητες* εκ των πραγμάτων, πρόθεσή της ήταν να
παράγει έναν νέο τύπο υποκειμενικότητας. Οι εργαζόμενοι
διαμορφώνονταν από τα «κυλιόμενα» ωράρια, καθοδηγούνταν
από το «πλέγμα», συμμετείχαν ενεργά στις πληροφοριακού και
επιμορφωτικού περιεχομένου συναντήσεις και σιγά σιγά γίνο­
νταν πολύ διαφορετικοί από αυτό που ήταν φτάνοντας στην
κλινική. Δεν είναι μόνο ότι εξοικειώνονταν με τον κόσμο της
τρέλας, έτσι όπως αυτός αναδυόταν μέσα από το σύστημα της
Λα Μπορντ, ούτε μόνο ότι μάθαιναν καινούργιες τεχνικές.
Άλλαζε ο τρόπος που έβλεπαν και ζούσαν τα πράγματα. Συ­
γκεκριμένα, αποποιούνταν την προστατευτική πανοπλία που
 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 65

πολλοί νοσηλευτές, παιδαγωγοί και εργαζόμενοι σε κοινωνικές

υπηρεσίες ενδύονται για να αντιμετωπίσουν την ετερότητα που
τους αποσταθεροποιεί.
Το ίδιο και οι ψυχωτικοί: ορισμένοι αποκάλυπταν εντελώς
αναπάντεχες ικανότητες έκφρασης, εικαστικές, λόγου χάρη,
που δεν θα μπορούσαμε ποτέ να φανταστούμε αν ζούσαν σε
ένα παραδοσιακό νοσηλευτικό πλαίσιο. Όσοι είχαν υπάρξει
υπάλληλοι γραφείου ασχολούνταν με χειρωνακτικές δουλειές,
οι αγρότες προτιμούσαν τη διαχείριση του θεραπευτικού ομί­
λου, όλοι έβρισκαν κάτι περισσότερο από μια απλή διέξοδο:
εγκαινίαζαν μια νέα σχέση με τον κόσμο.
Κι αυτό ακριβώς είναι το ουσιώδες: αυτή η αλλαγή στη σχέ­
ση με τον κόσμο η οποία, στον ψυχωτικό, αντιστοιχεί με απο-
σύνδεση των στοιχείων που συνιστούν την προσωπικότητα. 0
κόσμος και ο άλλος δεν του μιλούν πια με την ίδια φωνή ή του
μιλούν με τέτοια επιμονή που ταράζεται, διότι δεν κρατούν μια
απόσταση που να μην είναι απειλητική γι’ αυτόν. Αλλά πρέπει
να ξέρουμε ότι αυτός ο κόσμος και αυτή η ετερότητα με την
οποία συνδιαλέγεται η ψύχωση δεν ανήκουν αποκλειστικά στον
φαντασιακό κόσμο, στον κόσμο του παραληρήματος, της φα­
ντασίωσης. Ενσαρκώνονται και στο καθημερινό κοινωνικό και
υλικό περιβάλλον. Σε σχέση με το φαντασιακό, η ψυχοθεραπεία
θα πρέπει να χρησιμοποιήσει «προβολικά» στοιχεία ούτως
ώστε να επανασυγκροτηθεί το σώμα, να εξαλειφθεί η σχάση
του εγώ, να δημιουργηθούν, στο επίπεδο της πραγματικότητας
εδώ και τώρα, νέοι υπαρξιακοί τόποι· αλλά ως προς το πραγ­
ματικό, αυτό που θα φέρει καινούργιες απαντήσεις είναι το
διαπροσωπικό και το πραγματιστικό πλαίσιο. Η Γκιζέλα Παν-
κόφ,για παράδειγμα, στο εγχείρημά της να αναδομηθεί δυνα­
μικά το ψυχωτικό σώμα, χρησιμοποιεί συχνά τον διαμεσολαβη-
τικό χαρακτήρα της πλαστελίνης για να υπάρξει έκφραση εκεί
που η αρθρωμένη γλώσσα έχει εκλείψει. Νά λοιπόν! Για μας.
στη Λα Μπορντ, πλαστελίνη είναι το θεσμικό «υλικό» που δη-
μιουργείται μέσα από τον ιστό των ατελιέ, των συγκεντρώσεων.
66 Φ ΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

της καθημερινής ζωής στις τραπεζαρίες, στα δωμάτια, μέσα

από δραστηριότητες πολιτιστικές, αθλητικές, αναψυχής... Όπως
συμβαίνει και στη ζωγραφική, η παλέτα των τρόπων έκφρασης
δεν είναι εξαρχής δεδομένη· η καινοτομία και ο αυτοσχεδια-
σμός παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία νέων δραστη­
ριοτήτων.
Όταν η συλλογική ζωή τηρεί άκαμπτους κανόνες, τελετουρ­
γικά στην καθημερινότητα και μια ιεραρχία όπου όλες οι επι-
μέρους αρμοδιότητες έχουν διανεμηθεί άπαξ και διά παντός,
όταν δηλαδή η συλλογική ζωή είναι συνολοποιημένη, μπορεί να
γίνει αποκαρδιωτικά θλιβερή, τόσο για τους ασθενείς όσο και
για το θεραπευτικό προσωπικό. Είναι εκπληκτικό να διαπι­
στώνει κανείς ότι με τις ίδιες μικροκοινωνιολογικές «νότες»
μπορεί να συνθέσει μια θεσμική μουσική εντελώς διαφορετική.
Στη Λα Μπορντ καταμετριούνται περίπου σαράντα διαφορετι­
κές δραστηριότητες για έναν πληθυσμό εκατό μόνο τροφίμων
και εβδομήντα μελών προσωπικού. Η όλη διαχείριση του θε­
σμού θυμίζει τη μουσική: συνεχής αναζήτηση καινούργιων θε­
μάτων και παραλλαγών ώστε οποιαδήποτε χειρονομία, οποια­
δήποτε συνάντηση σε αυτό το περιβάλλον να έχει τη σφραγίδα
της ενικότητας - δηλαδή περατότητας και αυθεντικότητας.
Κι έτσι ονειρεύεται κανείς πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί η
ζωή στα αστικά κέντρα, στα σχολεία, τα νοσοκομεία, τις φυλα­
κές, κτλ., αν, αντί να λειτουργούν με έναν κενά επαναληπτικό
τρόπο, αποφασιζόταν να επαναπροσανατολιστεί η σκοπιμότη-
τά της με όρους διαρκούς πνοής εσωτερικής αναδημιουργικό-
τητας. Με τη σκέψη μιας τέτοιας δυνητικής διεύρυνσης των θε­
σμικών πρακτικών παραγωγής υποκειμενικότητας, επινόησα,
στις αρχές της δεκαετίας του ’60, την έννοια της «θεσμικής
ανάλυσης». Σκοπός τότε δεν ήταν μόνο η αμφισβήτηση της
ψυχιατρικής, αλλά και της εκπαίδευσης - αυτό επιχειρούσε να
κάνει η «Θεσμική παιδαγωγική» την οποία ασκούσε και θεω­
ρητικοποιούσε μια ομάδα εκπαιδευτικών γύρω από τον Φερ-
νάν Ουρύ, τον μεγαλύτερο αδελφό του Ζαν Ουρύ. Ήταν επίσης
 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 67

η αμφισβήτηση της φοιτητικής υπόστασης, μια προβληματική

που άρχιζε τότε να αναβράζει, αν μπορώ να το πω έτσι, στους
κόλπους της Εθνικής Φοιτητικής Ομοσπονδίας28 (της οποίας
υπήρξα «τεχνικός σύμβουλος») και της ΙΙΝΕΕ,29 που έμελλε να
έχει καταλυτικό ρόλο στα γεγονότα του ’68. Και η αμφισβή­
τηση κάθε κοινωνικού τομέα ο οποίος, κατ’ εμέ, θα έπρεπε να
αποτελέσει αντικείμενο μιας πραγματικής «μοριακής επανά­
στασης», αντικείμενο δηλαδή διαρκούς αναεπινόησης. Δεν
ήταν καθόλου πρόθεσή μου να γενικεύσω την εμπειρία της Λα
Μπορντ στο σύνολο της κοινωνίας, κανένα μοντέλο δεν μπορεί
να μεταφερθεί. Πίστευα όμως ότι, σε όποιο επίπεδο του κοινω­
νικού κι αν κοιτάξουμε, η υποκειμενικότητα δεν είναι κάτι το
αυτονόητο* παράγεται υπό ορισμένες συνθήκες και αυτές οι
συνθήκες μπορούν να αλλάξουν μέσα από πολλαπλές διαδικα­
σίες και με τρόπο που να την οδηγούν σε μια πιο δημιουργική
κατεύθυνση.
Ήδη, στις αρχαϊκές κοινωνίες, σκοπός των μύθων και των
τελετουργικών μύησης ήταν να διαμορφώσουν την εκάστοτε
υποκειμενική θέση κάθε ατόμου στο σύνολο, σύμφωνα με την
ηλικία του, το φύλο, τη λειτουργία του, την εθνότητα στην
οποία ανήκει... Ανάλογο αυτών των συστημάτων εισόδου σε
υποκειμενικές θέσεις συναντάμε και στις προηγμένες βιομη­
χανικές κοινωνίες, η μορφή τους όμως είναι τυποποιημένη και
δεν παράγουν πλέον παρά μια συνολοποιημένη υποκειμενι­
κότητα. Η «παραγωγή» του υποκειμένου διασχίζει πλέον έναν
μακρύ και περίπλοκο δρόμο ο οποίος, μέσω της οικογένειας
και του σχολείου, εμπλέκει «μηχανιστικά» συστήματα όπως η
τηλεόραση, τα μέσα ενημέρωσης, ο αθλητισμός... Και επιμένω

28. Mutuelle Nationale des Étudiants de France (M NEF).

29. Union Nationale des Étudiants de France (Εθνική Ένωση των

Γάλλων φοιτητών).
68 Φ ΕΛΙΞ ΓΚΟΥΑΤΤΑΡΙ

στο γεγονός ότι καταλήγει να τυποποιείται όχι μόνο το γνω­

στικό περιεχόμενο της υποκειμενικότητας, αλλά και όλες οι
άλλες πλευρές της: συναισθηματικές, αντιληπτικές, βουλητικές,
μνημονικές...
Λειτουργώντας μέρα με τη μέρα με τους εκατό περίπου
ασθενείς της, η Λα Μπορντ εισήλθε προοδευτικά σε μια διαδι­
κασία πιο συνολικής αμφισβήτησης της υγείας, της εκπαίδευ­
σης, της σωφρονιστικής συνθήκης, της θέσης της γυναίκας, της
αρχιτεκτονικής, της πολεοδομίας... Δημιουργήθηκαν έτσι είκο­
σι περίπου επιμέρους ομάδες στοχασμού γύρω από τη θεματι-
κή της «Θεσμικής ανάλυσης», στη λογική της οποίας η ανάλυ­
ση των μορφωμάτων του ασυνειδήτου δεν αφορά μόνο τους
δυο πρωταγωνιστές της κλασικής ψυχανάλυσης, αλλά μπορεί
να επεκταθεί σε κοινωνικούς τομείς πολύ ευρύτερους. Κατά τα
μέσα της δεκαετίας του ’60, αυτές οι ομάδες ενώθηκαν σε ομο­
σπονδία με την ονομασία «Ομοσπονδία ομάδων μελέτης και
θεσμικής έρευνας».30 Στη συνέχεια, παράλληλα με αυτή την
ομοσπονδία λειτούργησε κι ένα Κέντρο μελέτης και θεσμικής
ανάλυσης31 που έβγαζε το περιοδικό Έρευνες (Recherches).
Εκδόθηκαν πενήντα ειδικά τεύχη και φαίνεται πως είναι ακόμη
επίκαιρο αυτό το περιοδικό, αφού μια Αμερικανίδα φοιτήτρια
το πήρε ως θέμα για το διδακτορικό της κι ένας εκδοτικός οί­
κος στην Ιαπωνία σκοπεύει να μεταφράσει ορισμένα τεύχη
του. Αναμφισβήτητα, το πιο διάσημο τεύχος είναι εκείνο που
είχε τίτλο «Δύο δισεκατομμύρια διεστραμμένοι», σε επιμέλεια
των Γκυ Χοκανγκέμ (Guy Hocquenghem) και Ρενέ Σερέρ (René
Scherer), και πραγματευόταν τις παρεκκλίνουσες μορφές της
σεξουαλικότητας.32 Λόγω μάλιστα αυτού του τεύχους βρεθή-

30. Fédération des groupes d ’étude et de recherches institutionnelles

(FGERI).
31. Centre d ’étude et de recherche institutionnelle (CERFI).
32. Recherches. τ. 12. Μάρτιος 1973.
 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 69

κάμε στα δικαστήρια για «προσβολή των χρηστών ηθών» και

καταδικάστηκα ως εκδοτικός υπεύθυνος. Μέσα στο 1966, ένα
άλλο αξιομνημόνευτο τεύχος ήταν αφιερωμένο στον προγραμ­
ματισμό των ψυχιατρικών υποδομών.33Γύρω από τους υπεύθυ­
νους για τον προγραμματισμό του υπουργείου Υγείας και μια
ομάδα νέων αρχιτεκτόνων της Ομοσπονδίας συγκεντρώθηκε η
αφρόκρεμα της γαλλικής ψυχιατρικής (αυτοί που ακολου­
θούσαν το ρεύμα της «Θεσμικής ψυχοθεραπείας», αλλά και
οι οπαδοί του ρεύματος του «Τομέα»),34 με κύριο μέλημα τις
εξωνοσοκομειακές υποδομές: ξενώνες, νοσοκομεία ημέρας,
προστατευόμενα εργαστήρια, κέντρα ψυχικής υγείας... Ειση-
γούμασταν τότε να πάψουν να χτίζονται καινούργια ψυχια­
τρεία -θεσμικοί δεινόσαυροι που μέλλουν μοιραία να εξαφανι­
στούν- και να προγραμματιστούν υποδομές με δυναμικό κάτω
από εκατό κλίνες, που να είναι εντελώς ενσωματωμένες στον
ιστό της πόλης και σε συνάφεια με τη νέα κατανομή «τομέων».
Αλλά δεν εισακουστήκαμε. Όντως, προωθώντας τη βιομηχανο­
ποίηση των οικοδομικών κατασκευών, ο τότε Πρόεδρος Ζορζ
Πομπιντού είχε αναθέσει στις κατασκευαστικές εταιρείες την
τεράστια αγορά να εξοπλίσουν κάθε νομό με καινούργια ψυ­
χιατρεία σύμφωνα με τα παλιά πρότυπα, δηλαδή αποκομμένα
από τον κοινωνικό ιστό, υπερσυγκεντρωτικά, σωφρονιστικού

33. Γίνεται εδώ αναφορά στο τ. 6, Προγραμματισμός. Αρχιτεκτονι­

κή και Ψυχιατρική , του Ιουλίου 1967.
34. Στη Γαλλία, η Τομεοποίηση των ψυχιατρικών υπηρεσιών, μια
πολιτική πρόληψης ενάντια στη χρονιοποίηση των ψυχικά ασθενών
στα μεγάλα άσυλα, ολοκληρώθηκε το 1969-70 με τα δυο νομοθετικά
διατάγματα που προέβλεπαν τη δημιουργία θεραπευτικών μονά­
δων (ιατροψυχοπαιδαγωγικά κέντρα, νοσοκομεία ημέρας, θεραπευ­
τικοί ξενώνες, κατ’ οίκον νοσηλεία ή επ ισ κέψ εις...), ενταγμένων
στον κοινωνικό ιστό και «εκτός των τειχών» των κλασικών ψυχια­
τρείων, σε μια γεωγραφική περίμετρο τουλάχιστον 70.000 κατοίκων.
70 Φ ΕΛ ΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

τύπου. Απόφαση που, μερικά χρόνια αργότερα, αποδείχτηκε

εντελώς παράλογη διότι οι καινούργιες υποδομές δεν ανταπο-
κρίνονταν σε καμία «ζήτηση». Με την ευκαιρία πάντως αυτού
του ειδικού τεύχους «Αρχιτεκτονική και ψυχιατρική», έκανα
τη γνωριμία μιας ομάδας Ιταλών που θα αποκτούσε μεγάλη
σημασία για μένα: συνάντησα τον Φράνκο Μπαζάλια, τον Τζιο-
βάννι Τζέρβις (Giovanni Jervis) και τον Φράνκο Μινγκούτζι
(Franco Minguzzi).
Δύο άλλα τεύχη του περιοδικού ήταν αφιερωμένα στις ημε­
ρίδες με θέμα την αλλοτριωμένη παιδική ηλικία που είχε οργα­
νώσει η Μωντ Μαννονί (Maud Manonni),35 με την ενεργή συμ­
μετοχή του Ζακ Λακάν. Εκεί γνωρίστηκα με τον Ρόναλντ
Ααινγκ και τον Ντέιβιντ Κούπερ που επρόκειτο, κι αυτοί, να
γίνουν φίλοι και εμπνευστές, μολονότι ποτέ δεν ταυτίστηκα με
την «αντιψυχιατρική» τους. Αν όμως εξαιρέσουμε κάποιες δη­
μαγωγικές υπερβολές (του τύπου «η τρέλα δεν υπάρχει», «όλοι
οι ψυχίατροι είναι μπάτσοι»), το αντιψυχιατρικό κίνημα είχε
την αρετή ότι ταρακούνησε την κοινή γνώμη σχετικά με την τύ­
χη που επιφύλασσε η κοινωνία στους ψυχικά ασθενείς, πράγμα
που δεν είχαν ποτέ ώς τότε καταφέρει τα διάφορα νεωτεριστι­

35. Το περιοδικό Recherches εξέδωσε δυο ειδικά τεύχη με τίτλο «Η

αλλοτριωμένη παιδική ηλικία, η ψύχωση, ο θεσμός», το πρώτο τον
Σεπτέμβριο 1967 και το δεύτερο, στο οποίο γίνεται εδώ αναφορά,
τον Δεκέμβριο 1968, με τα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου που
είχε οργανώσει στο Παρίσι η Φροϋδική Σχολή του Λακάν, στις 21
και 22 Οκτωβρίου 1967. Άξονας, όπως διευκρινίζει η Μαννονί ανοίγο-
ντας το συνέδριο, ήταν η αντιπαράθεση της δομικής και της υπαρξια­
κής θεώρησης του θέματος (αντιστοίχως από τη γαλλική και την αγ­
γλική ομάδα). Στις εργασίες του συνεδρίου, η Φρανσουάζ Ντολτό
παρουσιάζει πρώτη φορά την περίφημη περίπτωση του Ντομινίκ (Η
περίπτωση Ντομινίκ , μτφρ. Θ. Ιδομενέα, Ράππα, Αθήνα 1998. επα-
νέκδ.). Στην αγγλική ομάδα συμμετείχε και ο Ντόναλντ Βιννικοτ.
 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 71

κά ρεύματα της ευρωπαϊκής ψυχιατρικής. Α λ λ ά , δυστυχώ ς, η

ευαισθητοποίηση του ευρύτερου κοινού σχετικά με το νόημα
της τρέλας μέσα από κινηματογραφ ικά έργα όπω ς το Family
life του Κέννεθ Λ όουτς (Kenneth Loach) (1971) ή μέσα από τη
μαρτυρία και τα εικ α σ τικ ά της Μ έρυ Μ π α ρ ν ς ,36 δεν σ υ νο­
δευόταν με κ α μ ία π ρ α γ μ α τ ικ ά σ υ γκ εκ ρ ιμ ένη π ρότασ η μ ε ­
ταρρύθμισης της κρατούσα ς κ α τά σ τα σ η ς. Ο ι κ ο ινο β ια κ ές
εμ π ειρ ίες, όπω ς αυτή του « Κ ίν γ κ σ λ ε ϋ Χ ω λ » στο Λ ο νδ ίν ο ,
αποτελούσαν εξαίρεση και φαινόταν δύσκολο να μπορούν να
γενικευτούν και να α λ λ ά ξει η α γγλική ψυχιατρική στο σύνολό
της. Το ά λλο που είχα να προσάψ ω στο κίνημα των Λ α ιν γ κ
και Κ ούπ ερ ήταν ότι επ έμ ενα ν σε μ ια αρκετά συρρικνωτική
θεώρηση της ψυχικής ασθένειας: κατ’ α υ τού ς, η ψύχωση ήταν
συνέπεια ενδοοικογενειακώ ν συγκρούσεω ν. Ή τα ν η εποχή που
είδε να γίνεται δημοφ ιλές το περίφημο «double bind», ο δ ιπ λό ς

X36JH Mary Bams (1923-2001) νοσηλεύτηκε στο Κίνγκσλεϋ Χωλ σε

ηλικία περίπου 40 ετών. Παρά τις συχνές έως τότε περιόδους κατά­
θλιψης, είχε για πολλά χρόνια εργαστεί ως νοσοκόμα, είχε επίσης
θελήσει να μονάσει σε μια κοινότητα καρμελιτισσών. Στο βιβλίο της
Two Accounts of a Journey through Madness (επανέκδ. Other Press
2002) περιγράφει τη βύθιση σε μια ακραία παλινδρόμηση (που η
φιλοσοφία και οργάνωση της Κλινικής της επέτρεψε να εκφράσει
εικαστικά με τα κόπρανά της αντί άλλων χρωμάτων) και την προ­
οδευτική της ανάδυση σε μια υπόσταση φυσιολογική, την οποία
σφράγισε μια οριοθετημένη έκτοτε ενασχόληση με τη ζωγραφική
που την έκανε διάσημη στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Αγγλίας
και διεθνώς. Ταξίδεψε συχνά εκθέτοντας και δίνοντας διαλέξεις μέ­
χρι το θάνατό της σε ηλικία 78 ετών.
Για το Κίνγκσλεϋ Χωλ. εκτός από το βιβλίο της Μέρυ Μπαρνς
και εκείνα των Λαινγκ και Κούπερ, βλ. στο http://www.translatum.
gr/forum/index.php?topic=7747.0 τη συνέντευξη του Λαινγκ που ανα­
δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ανοιχτή πόλη,τ. 1, Οκτώβριος 1980.
72 Φ ΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

δεσμός: εθεωρείτο ότι δημιουργεί σοβαρότατες διαταραχές

συμπεριφοράς σε έναν «στοχευμένο ασθενή» ο οποίος δέχεται
αντιφατικά μηνύματα από τα μέλη της οικογένειάς του («σου
ζητώ να κάνεις το τάδε πράγμα, αλλά κατά βάθος θέλω να κά­
νεις το αντίθετο...») Εμφανώς,ήταν μια απλοϊκή θεώρηση της
αιτιολογίας της ψύχωσης* μεταξύ των άλλων αρνητικών συνε­
πειών, δημιουργούσε και ενοχές, πέρα από τις ήδη υπάρχουσες
δυσκολίες τους, στις οικογένειες ψυχωτικών.
Το ιταλικό ρεύμα Psichiatria Democrática από τη μεριά του,
με καθοδηγητή τον χαρισματικό Φράνκο Μπαζάλια,δεν περιο­
ριζόταν σε τέτοιες θεωρητικές σκέψεις γύρω από τη γένεση της
σχιζοφρένειας ή τις θεραπευτικές τεχνικές. Επικέντρωνε κυ­
ρίως τη δραστηριότητά του στο σύνολο του κοινωνικού πεδίου,
προσχωρώντας στα κόμματα και τα συνδικάτα της αριστερός,
με σκοπό πολύ απλά να κλείσουν οριστικά τα ψυχιατρεία στην
Ιταλία. Και, τελικά, κατάφερε να το πετύχει πριν από δέκα
χρόνια, όταν ψηφίστηκε ο νόμος 180, η εφαρμογή του οποίου
συνέπεσε, δυστυχώς, με τη χρονιά του θανάτου του Φράνκο
Μπαζάλια. Τα ψυχιατρεία έκλεισαν, κάτω όμως από πολύ
άσχημες συνθήκες γενικά, δηλαδή χωρίς να έχουν τεθεί σε λει­
τουργία πραγματικές εναλλακτικές. Οι άρρωστοι έμειναν με­
τέωροι, όπως είχε συμβεί στις ΗΠΑ με την «Πράξη Κέννεντυ»
που οδήγησε, για αποκλειστικά οικονομικούς λόγους, στο κλεί­
σιμο των μεγάλων ψυχιατρείων της Αμερικής, με αποτέλεσμα
να βρεθούν στο δρόμο χιλιάδες ψυχασθενείς. Στην Ιταλία δημι-
ουργήθηκαν σύλλογοι οικογενειών ψυχασθενών με αίτημα να
ξανανοίξουν τα παλιά άσυλα. Η λύση να ενσωματωθούν ψυ­
χιατρικές πτέρυγες στα γενικά νοσοκομεία αποδείχτηκε ουτο­
πική, διότι αυτές οι πτέρυγες ήταν εντελώς απομονωμένες και
σαν φτωχοί συγγενείς. Είναι αλήθεια ότι είχε περάσει πολύς
καιρός από τις πρώτες συζητήσεις του σχεδίου ώς την εφαρμο­
γή του νόμου 180. Η ιδέα της κατάργησης των ψυχιατρείων εί­
χε εμφανιστεί στο πλαίσιο του κοινωνικού αναβρασμού της δε­
καετίας του ’60 που ευνοούσε κάθε είδους καινοτομίες. Το
 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 73

1980 όμως, το κύμα της αμφισβήτησης και των οραματισμών

είχε πλέον κωπάσει, δίνοντας τη θέση του σε μια νέα μορφή
κοινωνικού συντηρητισμού. Όπως και να ’χει, οι Ιταλοί νεωτε-
ριστές της ψυχιατρικής είχαν επισημάνει μια ουσιαστική διά­
σταση του προβλήματος: μόνο η ευαισθητοποίηση και η κινη­
τοποίηση του κοινωνικού χώρου μπορούν να δημιουργήσουν
ευνοϊκές συνθήκες για πραγματικές μεταρρυθμίσεις. Φωτεινό
παράδειγμα, ορισμένες εμπειρίες, όπως αυτή της Τεργέστης.
Στο έργο του Mati da slegare,37 ο Μάρκο Μπελόκιο (Marco
Bellochio) παρουσίαζε την περίπτωση βαριά ασθενών που εί­
χαν ενσωματωθεί σε εργοστάσια* εκεί, τους είχαν υποδεχτεί
στρατευμένοι συνδικαλιστές οι οποίοι δήλωναν ότι η παρουσία
τους είχε κάνει πολύ πιο ανθρώπινο το κλίμα που επικρατούσε
στα διάφορα ατελιέ. Ο ιδεαλιστικός χαρακτήρας τέτοιων εγ­
χειρημάτων θα έκανε ίσως κάποιον να μειδιάσει σήμερα που οι
επιχειρήσεις αυτοματοποιούνται όλο και περισσότερο και εξε­
λίσσονται με την ηλεκτρονική τεχνολογία αλλά, σε γενικές
γραμμές, η θεώρηση των Ιταλών παραμένει σωστή. Προσανα­
τολισμός της ψυχιατρικής στην πόλη δεν σημαίνει να μεταφυ­
τευτούν εκεί, με λίγο ή πολύ τεχνητό τρόπο, μονάδες ασθενών
και εξωνοσοκομειακό προσωπικό* σημαίνει επανεπινόηση της
ψυχιατρικής ενώ συγχρόνως θα αναπτύσσονται και άλλες κοι­
νωνικές πρακτικές, με την άμεση συμβολή των πληθυσμιακών
ομάδων που το συγκεκριμένο θέμα τους αφορά.
Το 1975, με προτροπή φίλων, ο μαροκινής καταγωγής ψυ­
χίατρος Moví Ελκάιμ38συγκάλεσε μια συνάντηση στις Βρυξέλ­
λες, από την οποία ξεκίνησε το «Διεθνές εναλλακτικό δίκτυο
ψυχιατρικής». Πρόθεσή μας ήταν να συνδυάσουμε και, κατά το

37. Τρελοί για λύσιμο (1975).

38. Mony Elka'ím, από τους κύριους εκπροσώπους της συστημικής
θεραπείας. Βλ. Moví Ελκάιμ, Αν μ ’ αγαπάς, μη μ ’ αγαπάς, μτφρ. Ν.
Χρηστάκης, Κέδρος, Αθήνα 1991.
74 Φ ΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

δυνατό, να προχωρήσουμε πέρα από τις διάφορες απόπειρες

που εμπνέονταν από τους Λαινγκ, Κούπερ, Μπαζάλια κτλ. Το
κυρίως ζητούμενο ήταν να απομακρυνθούμε από τον σχεδόν
αποκλειστικά επικοινωνιακό χαρακτήρα της αντιψυχιατρικής,
για να προωθήσουμε ένα κίνημα που θα ενέπλεκε ενεργά τους
εργαζόμενους στην ψυχική υγεία και τους ασθενείς. Τπό την
αιγίδα του δικτύου, έλαβαν χώρα σημαντικές συναντήσεις
στο Παρίσι, την Τεργέστη, στο Σαν Φρανσίσκο,το Μεξικό, την
Ισπανία... Το δίκτυο εξακολουθεί να υπάρχει και σήμερα. Το
εμψυχώνουν οι συνεχιστές του Φράνκο Μπαζάλια, μια ομάδα
γύρω από τον Φράνκο Ροτέλλι. Εκ των πραγμάτων, λόγω δη­
λαδή της αλλαγής στις νοοτροπίες, έχει παραιτηθεί από τις
αρχικές προθέσεις του, τουλάχιστον από την πιο ουτοπική
διάσταση των προθέσεών του. Οι ομάδες της Τεργέστης επι­
κεντρώνονται στη μετατροπή των υπαρχουσών ψυχιατρικών
εγκαταστάσεων σε ανοιχτές δομές, όχι μόνο στην πόλη -όπως
είχαν αρχικά εξαγγείλει με τυπικό κάπως τρόπο οι προσκείμε­
νοι στην πολιτική του «Τομέα» Γάλλοι-αλλά και με άνοιγμα
προς το κοινωνικό. Διότι μπορεί κανείς να δημιουργήσει χαλα­
ρές ψυχιατρικές δομές και να τις εντάξει στο αστικό τοπίο,χω­
ρίς αυτό να σημαίνει ότι λειτουργούν στο χώρο του κοινωνι­
κού. Είναι'απλά και μόνο μια μικρογραφία των παλιών κλει­
στών και απομονωτικών δομών τις οποίες, χωρίς να το αντι­
λαμβάνεται, έχει ενδοβάλει. Η πρακτική που αναπτύσσεται
σήμερα στην Τεργέστη είναι εντελώς διαφορετική. Χωρίς να
αρνούνται την ιδιομορφία των προβλημάτων των ψυχασθενών,
δημιουργούνται δομές που, εν είδει συνεταιρισμών, απευθύνο­
νται και ενδιαφέρουν κι άλλες πληθυσμιακές κατηγορίες οι
οποίες έχουν επίσης ανάγκη αρωγής. Δεν διαχωρίζονται πια
τεχνητά τα προβλήματα των τοξικομανών, των ατόμων που
βγαίνουν από τη φυλακή, των νέων κτλ. Η δουλειά που γίνεται
στους συνεταιρισμούς δεν είναι εργοθεραπεία * εισχωρεί στο
πραγματικό κοινωνικό πεδίο, χωρίς να αναιρούνται οι ειδικές
συνθήκες αντιμετώπισης κάθε επιμέρους αναπηρίας. Βαίνουν
 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 75

προοδευτικά προς μια γενικευμένη κατάργηση του αποκλει­

σμού και των διακρίσεων.
Αυτό που είναι λυπηρό στη Γαλλία και σε πολλές άλλες χώ­
ρες είναι η διαπίστωση ότι, όλως αντιθέτως, ο επίσημος κρατι­
κός προσανατολισμός οδηγεί σε μια ενισχυμένη διακριτότητα:
οι χρόνιοι ασθενείς πάνε σε ιδρύματα «μακράς νοσηλείας»
όπου, στην πραγματικότητα, αφήνονται να βουλιάζουν στη μο­
ναξιά και την αδράνεια, όσοι είναι σε «κρίση» είναι σε ειδικές
δομές, το ίδιο και οι αλκοολικοί, οι τοξικομανείς, οι ανοϊκοί,
κτλ. Απεναντίας, η εμπειρία της Λα Μπορντ μας έχει δείξει ότι
η συνύπαρξη διαφορετικών νοσογραφικών κατηγοριών, ο συγ­
χρωτισμός ατόμων διαφορετικής ηλικίας μπορούν να αποβούν
πολύτιμοι θεραπευτικοί άξονες. Συμπεριφορές διακριτότητας
υπάρχουν παντού· στις διάφορες ψυχικές νόσους, όταν απο­
μονώνουν τους ψυχασθενείς από τον «φυσιολογικό» κόσμο,τις
βλέπουμε με τα προβληματικά παιδιά ή με τους ηλικιωμένους
που κλείνουν σε γκέτο. Ανήκουν όλες στο ίδιο συνεχές, όπου
συναντάμε τον ρατσισμό, την ξενοφοβία και την άρνηση πολι­
τισμικών και υπαρξιακών διαφορών.
Κοινοβιακοί «τόποι ζωής» ανεξάρτητοι από κάθε επίσημη
δομή είχαν αναπτυχθεί παλιά, στη νότια Γαλλία. Οι λιγοστοί
που υπάρχουν δέχονται προβληματικά παιδιά και πρώην τρο­
φίμους ψυχιατρείων. Όσοι καταφέρνουν να επιβιώνουν, το κά­
νουν με μεγάλες δυσκολίες* τα υπουργεία δεν σταμάτησαν πο­
τέ να απαιτούν διαφόρων ειδών κριτήρια, ενώ η κύρια αρετή
των «τόπων ζωής» είναι όλα όσα επινοούν εκτός των καθιερω­
μένων πλαισίων. Και τώρα, περισσότερο από ποτέ, είναι αι­
σθητή η έλλειψή τους* μόνο με τέτοιες δομές θα μπορούσαν να
αποφευχθούν σε ορισμένες περιπτώσεις πανάκριβες και παθο­
γόνες νοσηλείες σε επίσημα ιδρύματα.
Επιστρέφουμε πάντα στο τρομερό βάρος του κράτους που
πνίγει τις δομές θεραπείας και αρωγής. Παίρνει πολύ καιρό να
στηθούν ζωντανοί και δημιουργικοί θεσμοί. Χρειάζεται να συ­
γκροτηθούν δυναμικές ομάδες όπου τα άτομα να γνωρίζονται
76 Φ ΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

καλά μεταξύ τους, να έχουν κοινή ιστορία· είναι παράμετροι

που δεν διευθετούνται από κάποια διοικητικού τύπου εγκύ­
κλιο. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι ακόμη σήμερα αυτός που απο­
φασίζει την ονομασία των ψυχιάτρων στα ψυχιατρεία και τις
μεταθέσεις τους κάθε δύο χρόνια είναι ο υπουργός Υγείας και
Πρόνοιας. Κι είναι εντελώς παράλογο διότι έτσι πουθενά κα­
νένα ψυχιατρείο δεν διευθύνεται από ψυχίατρο. Όλη η εξουσία
είναι στα χέρια του διοικητικού διευθυντή του νοσοκομείου,
ο οποίος ελέγχει πλήρως την κατάσταση μέσω των προϊσταμέ­
νων νοσοκόμων κάθε κλινικής. Κι αυτό σημαίνει εκ των προτέ-
ρων καταδίκη κάθε απόπειρας καινοτομίας σε βάθος ορίζοντα.
Σήμερα, θα ήταν αδιανόητο ένα εγχείρημα σαν αυτό του
Φρανσουά Τοσκεγιές στο Σεντ Αλμπάν στη Λοζέρ, στη διάρ­
κεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και μετά την απελευθέρω­
ση. Στη νέα γενιά των ψυχιάτρων, ψυχολόγων και νοσηλευτών,
υπάρχει πάντα, όπως στο παρελθόν, το ίδιο ποσοστό ατόμων
που επιθυμούν να βγουν από τη μετριότητα η οποία χαρακτη­
ρίζει τη γαλλική ψυχιατρική! Μόνο που αυτή η γενιά είναι δέ­
σμια ενός καθεστώτος που την εξομοιώνει με δημόσιους υπαλ­
λήλους. Αυτό που πρέπει να ξαναδεί κανείς είναι ολόκληρη η
αντίληψη του «δημοσίου». Η κρατική τεχνοκρατία συνοδεύε­
ται από τη'συντεχνιακή νοοτροπία του νοσηλευτικού σώματος.
Ευτυχώς, υπάρχει η εξαίρεση μερικών δεκάδων δυναμικών εγ­
χειρημάτων που λειτουργούν σε ορισμένους «τομείς» και. στο
πλαίσιο ορισμένων νοσοκομείων, υπάρχουν κάποιες ψυχιατρι­
κές κλινικές που εμπνέονται από τη θεσμική ψυχοθεραπεία.
Αλλά είναι μια πολύ μικρή μειοψηφία και κυρίως είναι στο
έλεος μια ατυχούς μετάθεσης των βασικών εμψυχωτών τους.
Σήμερα, στην εποχή της πτώσης του σιδηρού παραπετάσματος
των ανατολικών χωρών, είναι ίσως καιρός να ξεκαθαρίσουμε
τα πράγματα και σε μας εδώ και να ξεφορτωθούμε κάθε αρ­
χαϊκή γραφειοκρατία που διαιωνίζει παράλογους και επιβλα­
βείς ψυχιατρικούς θεσμούς. Μόνο μια πραγματική αποκρατι­
κοποίηση της γαλλικής ψυχιατρικής θα μπορούσε να ευνοήσει
 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 77

τη δημιουργία ενός κλίματος άμιλλας μεταξύ καινοτόμων εγ­

χειρημάτων. Δεν εξαγγέλλω εδώ την ιδιωτικοποίηση της ψυ­
χιατρικής - πολύ συχνά, οι ιδιωτικές κλινικές αρκούνται στο
να απομονώνουν τους αρρώστους στα δωμάτιά τους δίχως να
αναπτύσσεται γύρω τους θεραπευτική κοινωνική ζωή. Θεωρώ
όμως απαραίτητο να ανατίθεται η διαχείρηση των εν ενεργεία
ενδο- και εξωνοσοκομειακών δομών σε ενώσεις και συλλό­
γους που να απαρτίζονται από όλες τις ενδιαφερόμενες πλευ­
ρές: θεράποντες, θεραπευόμενους (μέσω θεραπευτικών ομί­
λων), συλλόγους οικογενειών, τοπικούς φορείς, δημόσιες αρ­
χές, κοινωνικές ασφαλίσεις, συνδικάτα κτλ. Πρέπει να ευαι­
σθητοποιηθούν όσο το δυνατό περισσότεροι εταίροι για την
ανανέωση της ψυχιατρικής ώστε να μην αναδιπλώνεται στον
εαυτό της. Το ζητούμενο είναι η κατάργηση των ελέγχων και
των εκ των προτέρων κανονιστικών ρυθμίσεων, η δημιουργία
διαλόγου, αλλά, φυσικά, και μια εκ των υστέρων επιτήρηση.
Είναι, νομίζω, ο μόνος τρόπος για να βγει η ψυχιατρική από το
μαρασμό στον οποίο βρίσκεται σήμερα. Να μπορούν να και-
νοτομούν και να ανοίγονται όσοι το θέλουν. Να συνεχίζουν το
δρόμο τους όσοι προτιμούν την ακινησία, έτσι κι αλλιώς ποτέ
κανείς δεν θα μπορέσει να τους αλλάξει διά της βίας. Θα
εγκαινιαστεί όμως μια κοινωνική άμιλλα, η κοινή γνώμη θα
πιέσει είτε προς τη μια κατεύθυνση είτε προς την άλλη. Οτιδή­
ποτε είναι προτιμότερο από τη σημερινή μετριότητα και τους
δήθεν διαξιφισμούς περί καταχρηστικών εγκλεισμών. Η ψυ­
χιατρική είναι καταχρηστική στο σύνολό της. Δεν πρέπει ποτέ
να ξεχνάμε ότι νοσηλευτικό και τεχνικό προσωπικό, ψυχίατροι
και ψυχολόγοι, είναι όλοι τους θύματα της σημερινής κατά­
στασης που, κυριολεκτικά, τους καταδικάζει σε αργό θάνατο
από ανία.
Κάτι που πρέπει ακόμη να τονίσουμε είναι ότι στη γαλλική
ψυχιατρική παρατηρείται άνοδος των συμπεριφορικών ιδεολο­
γιών οι οποίες δίνουν το βάρος στα πλέον μηχανιστικά, εκπαι­
δευτικού τύπου προγράμματα και δεν σκέφτονται καθόλου
78 Φ Ε Λ ΙΞ ΓΚΟ ΤΑ ΤΤΑ ΡΙ

ούτε την κοινωνική ζωή ούτε την ψυχική ενικότητα και δυναμι­
κή των ψυχασθενών. Είναι μια απαράδεκτη παρέκκλιση από
την ουσία της ανθρώπινης υπόστασης, τη διάσταση δηλαδή της
ελευθερίας και της ευθύνης.
Επίσης επικίνδυνη είναι και η επιρροή των συστημικών θε­
ωριών που έχουν άξονα την οικογενειακή θεραπεία. Πράγματι,
ασχολούνται με τις ενδοοικογενειακές αλληλεπιδράσεις, μια
έννοια απολύτως ασαφή* πολύ συχνά μοιάζουν με ψυχόδραμα
που οι συνεδρίες του (το τελετουργικό και οι κώδικές τους)
εμπνέονται από ψευδομαθηματικές θεωρίες, ίσα για να δώ­
σουν επιστημονική επίφαση στον τρόπο λειτουργίας των συ­
ντελεστών τους. Εξαιρώ εδώ το «αντιαναγωγικό» ρεύμα, με
επικεφαλής τον Μονύ Ελκάιμ ο οποίος, απεναντίας, εστιάζει
κυρίως στην επανενικοποίηση της θεραπείας, δηλαδή στη
συμμετοχή του θεραπευτή με ό,τι του είναι πιο προσωπικό,
πράγμα που προσδίδει έναν αναντικατάστατο χαρακτήρα αυ­
θεντικότητας και αλήθειας στη σχέση που αναπτύσσεται με­
ταξύ θεραπευτή και οικογένειας.
Όσο για το ψυχαναλυτικό ρεύμα το οποίο βρίσκεται τώρα
σε πτώση στη Γαλλία, είναι κι αυτό υπεύθυνο ώς ένα βαθμό για
την αποεπένδυση της θεσμικής ζωής εκ μέρους των νέων ψυ­
χιάτρων. Συγκεκριμένα, η λακανικού τύπου ψυχανάλυση, με τον
ερμητικό και επηρμένο χαρακτήρα της, ξεκομμένο από κάθε
επίγνωση της πραγματικότητας της ψυχοπαθολογίας, συντηρεί
την άποψη ότι μόνο με την ατομική θεραπεία επιτυγχάνεται
η πρόσβαση στη «συμβολική τάξη», μέσω των υπερβατικών
ατραπών της ερμηνείας και της μεταβίβασης. Η αλήθεια είναι
εντελώς άλλη* για την προσέγγιση της νεύρωσης, της ψύχωσης
και της διαστροφής απαιτούνται άλλες παρακαμπτήριοι, πολύ
διαφορετικές από τέτοιον τύπο δυαδικής σχέσης. Πιστεύω ότι
μετά από λίγα χρόνια η «λακανική έπαρση» θα δείξει αυτό που
κατα βάθος είναι: απλά γελοία. 0 ψυχισμός είναι στην ουσία
απόρροια πολλαπλών και ετερογενών συνιστωσών. Αφορά βε­
 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 79

βαίως το πεδίο της γλώσσας, εμπλέκει όμως και μη γλωσσικά

μέσα επικοινωνίας, συσχετισμούς με τον αρχιτεκτονικό χώρο,
τις ηθολογικές συμπεριφορές, την οικονομική κατάσταση, τις
κοινωνικές σχέσεις σε όλες τις βαθμίδες και, πιο ουσιαστικά,
εμπλέκει ηθικές και αισθητικές προσδοκίες. Η ψυχιατρική βρί­
σκεται αντιμέτωπη με όλες αυτές τις συνιστώσες, περιλαμβα-
νομένης και της διάστασης του βιολογικού το οποίο, χάρη στη
φαρμακολογία που γνωρίζει ραγδαία πρόοδο, προσεγγίζεται
όλο και περισσότερο. Δεν υπαινίσσομαι εν προκειμένω τη χρή-
ση «χημικού ζουρλομανδύα» που συνηθίζεται σε πολλά ψυχια­
τρεία, εξουδερετώνοντας έτσι τους ασθενείς με ψυχοφάρμακα.
Τα φάρμακα, όπως κάθε άλλο θεραπευτικό εργαλείο, πρέπει
να είναι αντικείμενο «διαπραγμάτευσης» με τους ασθενείς*
προϋποθέτουν να ακούει κανείς πολύ προσεκτικά τι αποτελέ­
σματα ή παρενέργειες έχουν, και η δοσολογία τους ή το πότε
λαμβάνονται πρέπει να συζητιούνται λεπτομερώς από τον
άρρωστο με τον γιατρό που τα συνταγογραφεί.
Η ψυχανάλυση έχει ένα εκ γενετής κουσούρι: εμφανίστηκε
υπό τη σκέπη ενός προτύπου επιστημονικότητας (ή, πιο σω­
στά, επιστημοφάνειας). Τόσο ο Φρόυντ όσο και οι επίγονοί του
εννοούσαν να παρουσιάζονται ως οι ειδήμονες που ανακάλυ­
πταν τις παγκόσμιες δομές της ψυχής. Στην πραγματικότητα
εφηύραν το ασυνείδητο και τα συμπλέγματά του όπως, σε
άλλες εποχές, μεγάλοι οραματιστές εφηύραν νέες θρησκείες,
νέους τρόπους να βιώνει ο άνθρωπος τον κόσμο και τις κοι­
νωνικές σχέσεις. Δεν θα ήταν όμως απαξιωτικό για την ψυχα­
νάλυση αν την τοποθετούσαμε υπό τη σκέπη ενός προτύπου
αισθητικής. Η θεραπεία δεν είναι έργο τέχνης, πρέπει ωστόσο
να εξελίσσεται με τέτοιας φύσεως δημιουργικότητα. Η ερμη­
νεία δεν παρέχει τυποποιημένα κλειδιά για την επίλυση των
γενικών προβλημάτων που απορρέουν από αυτό που ο Λακάν
ονόμασε μαθήμια (ιηΗίΗθΐηθ5) του ασυνειδήτου* πρέπει να
αποτελεί γεγονός, να ανοίγει μια μη αναστρέψιμη παρακα­
80 Φ ΕΛ ΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

μπτήριο παραγωγής υποκειμενικότητας - εν ολίγοις, πρέπει να

είναι της τάξεως της επιτελεστικότητας, με τη σημασία που
έχει ο όρος στη σύγχρονη ποίηση.
Ακόμα σήμερα, η γνώση του ψυχαναλυτή παραμένει αδιαμ­
φισβήτητη. Είναι μια θεολογία που τον έχει εμποτίσει, ενίοτε
ήδη από την παιδική του ηλικία. Κι εδώ πάλι το αισθητικό
πρότυπο μπορεί να αποβεί πολύτιμος αρωγός. Η γνώση είναι
αυτό που είναι* δεν μπορεί να την αποφύγει κανείς αν θέλει
να έχει ένα ελάχιστο «σφρίγους», συνεκτικότητας απέναντι σε
έναν ασθενή ή απέναντι σε ένα θεσμό. Αλλά κατά βάθος η
γνώση υπάρχει για να την παραβιάζουμε. Η τέχνη και η ψυχα­
νάλυση είναι έννοιες που ανήκουν στην εργαλειοθήκη της μο­
ντελοποίησης - ιδέα που εισήγαγα πριν από είκοσι περίπου
χρόνια και την οποία, προς μεγάλη μου ευχαρίστηση, υιοθέτη­
σε ο Μισέλ Φουκώ στον αγώνα του ενάντια σε δογματισμούς
που αναγεννιούνται συνεχώς. Η αξία μιας έννοιας έγκειται
στη ζωή που της επιφυλάσσουμε. Δεν χρησιμεύει τόσο στο να
καθοδηγεί την αναπαράσταση και τη δράση, όσο στο να ενερ­
γεί με καταλυτικό τρόπο στις σφαίρες αναφοράς (univers de
référence) που πλαισιώνουν το πραγματιστικό πεδίο. Δεν ήταν
πρόθεσή μου σήμερα να εκθέσω τις προσωπικές μου θεωρήσεις
μεταμοντελοποίησης που επιχειρούν να συγκροτήσουν ένα
διαδικασιακό ασυνείδητο, στραμμένο μάλλον προς το μέλλον
παρά κολλημμένο σε καθηλώσεις του παρελθόντος, χάρη στους
εξής τέσσερις συναρτητές: τους Κυματισμούς (Flux), τα μη-
χανογενή Φύλα (Phylums machiniques), τα υπαρξιακά Εδάφη
(Territoires existentiels) και τις Σφαίρες αναφοράς. Δεν απο­
σκοπούν καθόλου σε μια πιο επιστημονική περιγραφή της ψυ­
χής. Έχουν επινοηθεί ούτως ώστε τα μορφώματα της υποκει­
μενικότητας να είναι ουσιαστικά ανοιχτά σε μια ηθικοαισθητι-
κή πραγματιστική διάσταση. Και σε αυτούς τους συναρτητές
αντιστοιχούν τέσσερις «επιταγές»:

- η μη αναστρεψιμότητα της τετελεσμένης συνάντησης, που

 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 81

δίνει αυθεντικότητα, χροιά «πρωτόγνωρου» στο αναλυτικό

διάβημα*

- η ενιχοποίηση, που συνεπάγεται διαρκή διαθεσιμότητα

στην εισβολή κάθε νοηματικής ρήξης η οποία, ακριβώς, θα
είναι ένα πραγματικό γεγονός διότι ανοίγει σε σφαίρες
αναφοράς ενός νέου αστερισμού*

- η ετερογένεση, που οδηγεί στην αναζήτηση της ιδιαιτε­

ρότητας του οντολογικού πεδίου όπου αναδύονται οι διά­
φορες επιμέρους συνιστώσες υποκειμενικότητας*

- η α να γχα ιοπ οίηση, που προϋποθέτει την υποχρέωση

ενός παθήματος (affect), ενός παραστατού (percept) ή μιας
έννοιας (concept) να ενσαρκωθούν σε ένα υπαρξιακό Έ δ α ­
φος που σηματοδοτείται από την περατότητα και την αδυ­
ναμία να «μεταφράζεται», να ερμηνεύεται με τον όποιο
ερμητικό κώδικα.

Και βλέπουμε ότι οι σχιζοαναλυτικές αυτές επιταγές θα μπο­

ρούσαν εξίσου να εφαρμοστούν στο πεδίο της εκπαίδευσης,
της οικολογίας, της τέχνης κτλ. Διότι η ηθικοπολιτική ρίζα της
ανάλυσης, έτσι όπως την εννοούμε εδώ (το επαναλαμβάνω), ως
παραγωγή υποκειμενικότητας, βρίσκεται σε συμμετρία κλίμα­
κας -δανείζομαι τον όρο από τη μαθηματική θεωρία των θραυ-
σματικών συνόλων-με όλα τα άλλα πεδία παραγωγής υποκει­
μενικότητας, σε όποιο επίπεδο και να τα προσεγγίσουμε.
Η ενασχόληση με τη θεωρητική μοντελοποίηση λειτουργεί
υπαρξιακά. Από αυτή την άποψη δεν μπορεί να είναι μόνο
προνόμιο των θεωρητικών. Το δικαίωμα στη θεωρία και στη
μεταμοντελοποίηση θα χαραχτεί μια μέρα στη μετώπη κάθε
οργανισμού που έχει σχέση με την υποκειμενικότητα.
Είναι λοιπόν αρκετά σαφές ότι δεν προτείνω εδώ την κλινι­
κή της Λα Μπορντ, για παράδειγμα, ως ιδεώδες μοντέλο. Πι­
82 Φ Ε Λ ΙΞ ΓΚΟ ΤΑΤΤΑΡΙ

στεύω όμως ότι αυτή η εμπειρία, με όλα τα ελαττώματα και τις

ελλείψεις της, είχε και έχει ακόμα την αρετή να θέτει επί τά-
πητος τα προβλήματα και να υποδεικνύει αξιολογικές κατευ­
θύνσεις μέσω των οποίων η ψυχιατρική μπορεί να επαναπροσ­
διορίσει την ιδιαιτερότητα της την οποία, καταλήγοντας, θα
ήθελα να συνοψίσω ως εξής:

1. Η ατομική υποκειμενικότητα, τόσο του αρρώστου όσο και

του τελεστή θεραπευτικών πράξεων, δεν μπορεί να διαχω­
ριστεί από τις συλλογικές συναρμογές (agencements) πα­
ραγωγής υποκειμενικότητας· αυτές οι συναρμογές εμπε­
ριέχουν μικροκοινωνικές διαστάσεις, αλλά έχουν επίσης
υλικές διαστάσεις και ασυνείδητες διαστάσεις.

2. Εφόσον επαναπροδιορίζεται συνεχώς προς αυτόν το σκοπό,

ο θεραπευτικός θεσμός μπορεί να γίνει ένα πολύ εξελιγμέ­
νο εργαλείο για τον εμπλουτισμό της ατομικής και συλλο­
γικής υποκειμενικότητας και για την ανασύνθεση υπαρξια­
κών εδαφών που αφορούν εξίσου το σώμα, το εγώ, τον κα-
τοικημένο χώρο, τη σχέση με τον άλλο...

3. Για να μπορεί η υλική διάσταση του θεσμού να έχει την αρ-

μόζουσα θέση στο πλαίσιο της θεραπευτικής διαδικασίας,
επιβάλλεται αναλόγως συμμέτοχη του «τεχνικού» προσω­
πικού στο σύνολο του μηχανισμού του.

4. Η κυκλοφορία της πληροφορίας και η επιμόρφωση αποτε­

λούν σημαντικούς παράγοντες στο πλαίσιο ενός θεραπευ­
τικού θεσμού, αλλά δεν αντικαθιστούν τους ηθικοαισθητι-
κούς παράγοντες της ανθρώπινης ζωής ως αντίληψης της
περατότητάς της. Η θεσμική συναρμογή, όπως μια ατομική
θεραπεία, μπορούν να λειτουργήσουν αυθεντικά μόνο στο
πλαίσιο της αλήθειας, δηλαδή της μοναδικότητας και της μη
αναστρεψιμότητας του νοήματος της ζωής. Αυτή η αυθεντι­
 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 83

κότητα δεν διδάσκεται, μπορεί ωστόσο να «δουλευτεί» μέ­

σα από ατομικές και συλλογικές αναλυτικές πρακτικές.

5. Ιδεώδης προοπτική θα ήταν να μην υπάρχουν δύο θεσμοί

πανομοιότυποι, κι όσον αφορά έναν δεδομένο θεσμό, να μην
σταματά ποτέ να εξελίσσεται με το πέρασμα του χρόνου.

Τι έχει μείνει σήμερα από το Εναλλακτικό Δίκτυο ψυχιατρικής;

Λίγα πράγματα αν σκεφτεί κανείς τις αρχικές φιλοδοξίες, και
πολλά αν δει τον κοινωνικό παγετό στους «χειμωνιάτικους
χρόνους» της δεκαετίας του ’80. Μια ομάδα φίλων που συνα­
ντιούνται ανεπίσημα όλα αυτά τα χρόνια και, κυρίως, το προ­
πύργιο της εναλλακτικότητας, η ομάδα της Τεργέστης που
ακτινοβολεί όχι μόνο στην Ιταλία, αλλά και σε Ελλάδα, Ισπα­
νία, Λατινική Αμερική και αλλού.
Σήμερα, μια ολόκληρη σειρά διαπιστώσεων με οδηγεί στη
σκέψη ότι είναι ίσως καιρός να ξαναμπεί σε λειτουργία το Δί­
κτυο. Αλλά για να είναι εφικτό, χρειάζεται προηγουμένως ένας
απολογισμός του συλλογικού παρελθόντος μας, εμβαθύνοντας
ορισμένες κοινές βασικές θεωρητικές αρχές και σκιαγραφώ­
ντας γραμμές δράσης για το μέλλον.
Υπάρχουν πρώτα απ’ όλα οι τεράστιες γεωπολιτικές ανα­
τροπές που ζούμε με την πτώση του «σιδηρού παραπετάσμα­
τος». Η μισή Ευρώπη αμφισβητεί άρδην το πολιτικό σύστημα
και τους θεσμούς της. Στις ανατολικές χώρες, η ψυχιατρική
υπήρξε ένα από τα κυριότερα εργαλεία πολιτικής και κοινωνι­
κής καταστολής. Το ερώτημα του ρόλου της θα ’ρθει αναπό­
φευκτα στο προσκήνιο, γι’ αυτό καλό θα ήταν μεταξύ των συ­
νομιλητών να είναι και το Εναλλακτικό Δίκτυο ψυχιατρικής (ή
ό,τι έχει απομείνει από αυτό) ώστε να μην εγκαταλειφθούν
τελείως οι μεταρρυθμίσεις στον αποκλειστικό διάλογο της
αγγλοσαξονικής με τη γαλλική άποψη επί του θέματος.
Υπάρχει κατόπιν η κρίση την οποία περνά ο χώρος της ψυχικής
υγείας, οι τεχνικές της, οι σπουδές και η σχετική επιμόρφωση.
84 Φ ΕΛΙΞ ΓΚΟΤΑΤΤΑΡΙ

Έθιξα ήδη το θέμα της ψυχανάλυσης που έχει διαλυθεί σε χί­

λια γκρουπούσκουλα και της οικογενειακής θεραπείας που
αρχίζει να καταρρέει. Το μόνο που έχει μείνει είναι το κίνημα
της «θεσμικής ψυχοθεραπείας» γύρω από τον Φρανσουά Το-
σκεγιές και τον Ζαν Ουρύ, το οποίο διατηρεί κάποια ζωντά­
νια, μολονότι το πεδίο δράσης του δεν ξεπερνά τον στενό χώ­
ρο της παραδοσιακής ψυχοθεραπείας. Το θέμα της επιμόρ­
φωσης πρέπει να απασχολήσει ιδιαιτέρως τα μέλη του Δικτύ­
ου, διότι είναι στην καρδιά των αντιφάσεων με τις οποίες βρι­
σκόμαστε αντιμέτωποι:

- κατά ένα μέρος, η βασική μας αντίληψη περί εναλλακτικής

ψυχιατρικής στηρίζεται στον κυρίαρχο ρόλο των μη επαγ-
γελματιών, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, με τους συνε­
ταιρισμούς που δημιουργήθηκαν στην Τεργέστη·

- κατά ένα άλλο μέρος, είναι σαφές ότι οι διαδικασίες ανα­

νέωσης και επανεπινόησης της ψυχιατρικής δεν μπορούν σε
βάθος χρόνου να γίνονται δίχως τη συμβολή επαγγελματιών
ψυχικής υγείας και κοινωνικής πρόνοιας. Ωστόσο, η μόρφω­
ση που προτείνουν οι σχολές ιατρικής και νοσηλευτικής πα­
ραγνωρίζει συστηματικά αυτή τη δημιουργική διάσταση
της επιτόπιας πρακτικής! Για να αποκτήσει μια σφραγίδα
υπαρξιακής αυθεντικότητας μια τέτοια πρακτική πρέπει να
αποκτήσει χαρακτήρα ενικής περιπέτειας, να εξελίσσεται
σαν μια διήγηση που δεν έχει επαναλήψεις, μη αναστρέψι­
μη. Πώς όμως μυούνται, ομάδες και άτομα, σε μια τέτοια
«ενική λειτουργία»; Η μόρφωση δεν είναι εξ ορισμού το
ίχνος από κάτι «ήδη υπάρχον»; Ό,τι ισχύει στις κοινωνικές
διαδικασίες ισχύει και στις ατομικές θεραπευτικές σχέσεις.
Ούτε εκεί υπάρχουν οριστικοί κανόνες, υπερβατικοί νόμοι,
καθολικότητες. Κι εκεί, κάθε συνάντηση καλείται να εξελι­
χθεί σε ατομική περιπέτεια, απαιτώντας από τους πρωτα­
γωνιστές της να λειτουργήσουν με ό,τι τους είναι πιο προ­
σωπικό, δηλαδή με την ηθική τους υπόσταση. Τα κριτήριά
ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ 85

μας λοιπόν περί «αρωγής» δεν θα συνίστανται στο να

προσφέρουμε σε μια δεδομένη πληθυσμιακή μονάδα μια
δεδομένη και τυποποιημένη «ποσότητα φροντίδων». Θα
συνίστανται, αντιθέτως, στο να θεσπίζουμε ατομικές και
συλλογικές συναρμογές υποκειμενικοποίησης ικανές να
ανταποκρίνονται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε
περίστασης. Κι έτσι εξαφανίζονται τα όρια μεταξύ των
«κλάδων» των οποίων αντικείμενο είναι οι ψυχασθενείς ή
οι τοξικομανείς, οι εγκληματίες ή αυτοί που πάσχουν από
εγκεφαλοπάθειες, οι ηλικιωμένοι και, προχωρώντας, όλοι
οι υποτιθέμενοι φυσιολογικοί πληθυσμιακοί τομείς. Αλλά
ας επιστρέφουμε στο Θέμα μας: τι γίνεται η «μόρφωση»
όταν καταλύονται τα μοντέλα; Επινοημένες σε μια προο­
πτική αυτονομίας και αυτοποιητικότητας (όπως την εννοεί
ο Φραντσίσκο Βαρέλα [Francisco Varela]), οι προσαρμογές
θεραπευτικών φροντίδων, αρωγής και η όλη δικτυακή πρα­
κτική απαιτούν οι πρωταγωνιστές τους να έχουν τη μεγα­
λύτερη δυνατή ελευθερία, χωρίς αυτό να σημαίνει εδώ επι­
στροφή στους μύθους περί αυτοδιαχείρισης, που διατρέ­
χουν τον κίνδυνο να οδηγήσουν σε αυτάρκεια. Η επανενι-
κοποίηση των κοινωνικών πρακτικών προϋποθέτει αυτό
που ονομάζω «συμμετρία κλίμακας» ή σχέσεις εγκαρσιό-
τητας μεταξύ των διαφόρων επιπέδων. Δεν θα τοποθετού­
νται πλέον από τη μια μεριά οι ειδικοί περί των ψυχικών
θεμάτων κι από την άλλη οι υπεύθυνοι της οργάνωσης και
διοίκησης της κοινωνικής ζωής. Μέσα από την ετερογένεια
των επιπέδων και των αρμοδιοτήτων και μέσα από την
ιδιαιτερότητα των πολύ συγκεκριμένων προσαρμογών εγκαι­
νιάζεται ένα είδος πολυφωνικού βιώματος των ατόμων και
των ομάδων. Η οργάνωση ενός συνεταιρισμού, όπως γίνεται
στην Τεργέστη, ή ενός ομίλου τροφίμων, όπως συμβαίνει στη
Λα Μπορντ, παίζει επίσης ρόλο ψυχοθεραπείας. Συμμετρι­
κά, μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία δεν θα ’πρεπε ποτέ
να αποξενώνεται από τις κοινωνικές μικρο/μακροπροβλη-
86 Φ Ε Λ ΙΞ Γ Κ Ο ΪΑ Τ Τ Α Ρ Ι

ματικές του πλαισίου της. Πρέπει να αποφεύγεται η παγί­

δα της συρρίκνωσης της κοινωνικής εργασίας σε απλή εμ-
ψυχωτική δραστηριότητα, εργοθεραπεία ή καλοπροαίρετο
εθελοντισμό. Η ανάλυση των συνειδητών και ασυνείδητων
μορφωμάτων της υποκειμενικότητας δεν είναι προνόμιο
κάποιων ειδικών* είναι υπόθεση όλων. Οι παραπραξίες, οι
νοηματικές ρήξεις, οι αναστολές, τα άγχη, οι εντάσεις στην
πρακτική πρέπει να γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας στο
πλαίσιο κατάλληλων μηχανισμών, απολύτως ενσωματω­
μένων στο Δίκτυο. Οι διαδικασιακοί λοιπόν θεσμοί ή οι
«ομ ά δες-υπ οκείμενα » -π ου θεωρούμε ότι θα ’πρεπε να
είναι τα πρωταρχικά εργαλεία μιας πραγματικής εναλλα­
κτικής στις υπάρχουσες κατασταλτικές δ ο μ ές- αποκτούν
έτσι τη δική τους διάσταση μέσα στο χρόνο, αποκτούν μια
γενεαλογική ιστορία υπαρξιακών εδαφών, στα οποία έχουν
άμεση πρόσβαση οι συντελεστές τους. Κ αι κάτω από α υ­
τές τις συνθήκες, η μόρφωση δεν μπορεί να είναι μόνο θεω-
- ρητική ή να προκύπτει από την κατάθεση μιας μαρτυρίας.
Απαιτεί κάτι σαν μύηση στην ενική εμπειρία, με τον ίλιγγο
της μη αναστρεψιμότητας.
 ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΕΛΙΞ
Επίμετρο από τον Ζαν Ουρύ

Ο Φελίξ Γκουατταρί πέθανε ξαφνικά στη Λα Μ πορντ,τη νύχτα

της 28ης προς 29η Αυγούστου. Ήταν 62 ετών.
Δεκαπέντε μέρες νωρίτερα, καθισμένοι ο ένας δίπλα στον
άλλο, παρακολουθούσαμε το θεατρικό που από καιρό ετοίμα­
ζαν περίπου είκοσι «τρόφιμοι» της Λ α Μπορντ· έκανε ωραίο
καιρό, πολύ ωραίο, εκείνο το απομεσήμερο στο γρασίδι. Περι­
κυκλωμένο ι από έναν ολόκληρο πολύχρωμο κόσμο, γεμάτο
κρυφά πάθη. Του έλεγα ότι πρέπει να το θυμόμαστε αυτό που
γινόταν εκεί, για να μπορέσουμε να συνδέσουμε καλύτερα όλα
όσα συζητούσαμε επί τριάντα χρόνια με αυτό που μεταξύ μας,
και με δική του προτροπή, αποκαλούσαμε «θεσμικό αντικεί­
μενο». Είναι μια ολόκληρη ιστορία. Είχα μιλήσει στον Λακάν
τότε σχετικά με αυτό: δεν ήταν το αντικείμενο «α »· ίσως ήταν
το αντικείμενο « β » ... Γιατί όχι, μου είχε απαντήσει, υπογραμ­
μίζοντας την πολύ μεγάλη δυσκολία του π ρά γμ α τος... Ε π ιτέ­
λους, ήταν «γεγονός». Ίσως να μπορούσαμε να συναρθρώ­
σουμε καλύτερα αυτές τις σφαίρες συστημάτων με τις δικές
μου διεργασίες. Συνέχιση, επιστροφή στην υφή ενός ιστού που
δεν τελειώνει ποτέ, καθένας προτάσσοντας την προσωπική
του τοποθέτηση...
Το «παιχνίδι» είχε αρχίσει από πολύ παλιά, γύρω στο 1945.
Ήταν στα δεκαπέντε κι εγώ είκοσι ενός. Ήδη τότε, πυρετός
ερωτημάτων, υποθέσεων. Τα καλοκαίρια εκείνος πήγαινε στα
88 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

«Καραβάνια» των Ξενώνων Νεότητας που οργάνωνε ο αδελ­

φός μου Φερνάν ο οποίος ήταν δάσκαλος. Τότε τον γνώρισα
πρώτη φορά, κι ήταν ήδη ο ίδιος. Να χάνεται κάπως στο ονει­
ροπόλημα, να θέλει να μάθει τα πάντα, μαθηματικά, φυσική,
πιάνο... Και ήδη ένας απτός πολιτικός προβληματισμός: η Χ ι­
ροσίμα, η κατάσταση στη Μαδαγασκάρη, κτλ.
Αλλά ήταν λίγο αργότερα, στα τέλη του 1950, όταν ήρθε να
μείνει ένα μεγάλο διάστημα εκεί όπου δούλευα ως ψυχίατρος,
στην κλινική του Σωμερύ, στο Λουάρ-ε-Σερ. Μακρές ολονύ-
κτιες συζητήσεις* ατέλειωτοι διάλογοι. Είχε αρχίσει να σπου­
δάζει Φαρμακευτική. Και κάναμε ένα είδος «συμβολαίου»
μεταξύ μας. Είχα την πεποίθηση ότι η ψυχιατρική πρέπει να
συναρθρώνεται στο σύνολό της και χειροπιαστά με αυτά που
συμβαίνουν στο κοινωνικό, άρα πολιτικό, πεδίο* λόγω όμως
του φόρτου δουλειάς στον «ιατρικό» χώρο της ψυχιατρικής δεν
μπορούσα να είμαι ενεργά παρών στο κοινωνικό πεδίο. Έτσι
του πρότεινα να αναλάβει αυτή τη θέση, αν μη τι άλλο να εμ-
βαθύνει τη στράτευσή του σε αυτή τη «σφαίρα». Σεβάστηκε
πάντα αυτό το συμβόλαιο, δεν το αθέτησε ποτέ, μολονότι,
όπως είθισται σε τέτοιου είδους δεσμεύσεις, υπήρξαν στη συ­
νέχεια μερικές διαφωνίες μεταξύ μας, οι οποίες όμως, με τον
καιρό, διαλεκτικοποιήθηκαν για να μην αλλοιωθεί η συνέχιση
του «εγχειρήματος» μας.
Πρέπει να πω ότι το πολιτικό κλίμα είναι εξαιρετικά περί­
πλοκο τα τελευταία σαράντα χρόνια* καταιγίδες, διχασμοί, λίγο
πολύ εφήμερες προσχωρήσεις, απογοητεύσεις, ενθουσιώδεις
στρατεύσεις... η εμφάνιση λίγο πολύ περιθωριακών πολιτισμι­
κών ομάδων, ένας ολόκληρος αναβρασμός ιδεών, ένας συνωστι­
σμός προσώπων με τις πιο διαφορετικές τάσεις... Η βασική
ιδέα παρέμενε: ακαταπόνητη δουλειά για την αποσαφήνιση και
την κριτική των αποσκληρωμένων, των δίχως καμία υπόσταση
συστημάτων. Η κριτική της ψυχανάλυσης από τον Φελίξ πριν
από περίπου είκοσι χρόνια μού φαινόταν πολύ χονδροειδής,
πολύ αναγωγική* σιγά σιγά, προχωρούσε εμβαθύνοντας όλο
 ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΕΛΙΞ: ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΖΑΝ ΟΤΡΤ 89

και περισσότερο σε έννοιες που εκκρεμούσε η κατανόησή τους,

εκμεταλλευόμενος όλη τη φιλοσοφική εργασία του με τον Ζιλ
Ντελέζ,τις μακρές συζητήσεις τους, ένα είδος διαλεκτικής της
φιλίας, μιας φιλίας ξεχωριστής. Όπως την πρώτη μέρα, όλα
ήταν εν τω γίγνεσθαι, αν μη τι άλλο, για να εξαλειφθούν οι αντι­
φάσεις και η παρερμηνεία από τα μέσα ενημέρωσης της ψυχια­
τρικής, της «αντιψυχιατρικής», της ψυχανάλυσης, της «θεσμικής
ψυχοθεραπείας», κτλ. Έμεναν ανοιχτά ερωτήματα γύρω από τη
σχέση «εμμένειας» (immanence) και «υπερβατικότητας», κυ­
ρίως μετά το βιβλίο Τι είναι φιλοσοφία ,39 που έγραψε με τον
Ζιλ Ντελέζ και το βιβλίο του με τίτλο Chaosmose. 40 Οι αντιπα­
ραθέσεις μας συναρθρώνονταν σε ένα κλίμα απέραντης, ανέφε­
λης φιλίας, χωρίς να υπερισχύει η γνώμη του ενός ή του άλλου.
Μου είναι δύσκολο να μπω εδώ στις λεπτομέρειες της
ανταλλαγής ιδεών, απόψεων, κτλ. Τίποτα απ’ όλα αυτά* κατά
βάθος, ανάμεσά μας, το μόνο που υπήρχε ήταν μια φιλία δίχως
την παραμικρή αμφιθυμία.
0 Φελίξ μας αφήνει σήμερα, αναπάντεχα, απροετοίμαστος.
Κι είμαστε όλοι μας σαν χαμένοι. Μια συνύπαρξη πάνω από
σαράντα χρόνια, ένα γιγάντιο έργο που μένει ημιτελές. Είχε το
θάρρος να εκφράζει την πορεία της σκέψης του στις εφημερί­
δες, την τηλεόραση, και σε διάφορες χώρες: στην Ιταλία, την
Ιαπωνία, τη Βραζιλία, τις Ηνωμένες Πολιτείες, κ.α. Θα χρεια­
στεί πολλή δουλειά για να μπει μια τάξη σε αυτά που επεξερ­
γαζόταν. Τώρα, είναι μόνο η αρχή του πένθους* η διεργασία
ενός πένθους που μου φαίνεται επώδυνο, σε μένα και στους
φίλους του, στους πολυάριθμους φίλους του.
0 Φελίξ λοιπόν, «φιλόσοφος»; «ψυχαναλυτής»;... Τι πάει
να πει αυτό; Πρωτίστως, μια δυναμική ικανότητα να παρασύ­

39 .Τ ι είναι φιλοσοφία, μτφρ. Στ. Μανδηλαρά, Καλέντης, Αθήνα 2004.

40. Chaosmose, Galilée, Παρίσι 1992.

90 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

ρει, να συγκεντρώνει. Μετά τη συμμετοχή του στο GTPSI41 με

τον Φρανσουά Τοσκεγιές και άλλους ψυχιάτρους, το 1965
δημιούργησε με φίλους του το FGERI και το περιοδικό Re­
cherches . Ένας ολόκληρος κόσμος ανταλλαγών, πρωτοβουλιών,
λήψης θέσεων. Και μια εξονυχιστική, σοβαρή συνεργασία με
τον Ζιλ Ντελέζ ώς σήμερα, 29 Αυγούστου, που ήταν πάλι να
συναντηθούν...

41. Groupe de Travail de Psychothérapie et Sociothérapie Institution­

nelles (Ομάδα εργασίας για τη θεσμική ψυχοθεραπεία και κοινωνιο­
θεραπεία).
 Βιογραφικό σημείωμα

Παιδικά χρόνια και εφηβεία σε μια εργατική συνοικία (La

Garenne) στην περιφέρεια του Παρισιού.
Συμμετέχει στα μεταπολεμικά κινήματα της νεολαίας, όπως
οι Ξενώνες Νεότητας, πλάι στον Φερνάν Ουρύ, δάσκαλο (τον
οποίο είχε γνωρίσει όντας μαθητής ακόμη) και εμψυχωτή του
ρεύματος που αργότερα θα οριστεί ως θεσμική παιδαγωγική.
Έντονη και πρώιμη πολιτική δραστηριότητα (πρώτα στο
Κ Κ Γ και πολύ σύντομα με τους τροτσκιστές).
Επηρεάζεται από τη σκέψη του Σαρτρ. στον οποίο θα ανα-
φέρεται ώς το τέλος της ζωής του. Το 1990 γράφει: «Για μένα
ο Σαρτρ είναι μια φυσιογνωμία όπως ο Γκαίτε ή ο Μπετόβεν.
Ή δέχεσαι τα πάντα από αυτόν ή απολύτως τίποτα».
Στις αρχές της δεκαετίας του '50. συνδέεται με τον ψυχία­
τρο Ζαν Ουρύ. αδελφό του Φερνάν Ουρυ. τον οποίο επίσης
γνώριζε από παλιά. Εγκαταλείπει τις σπουδές στη Φαρμακευ­
τική και με προτροπή του Ζαν Ουρυ στρέφεται στην ψυχιατρι-
92 ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΡΟ ΣΤΗ ΛΑ ΜΠΟΡΝΤ

κή. Εμβαθύνει στο θεωρητικό έργο του Λακάν που υπήρξε και
ψυχαναλυτής του, στον οποίο όμως αργότερα θα ασκήσει βα­
ριά κριτική. Από το 1955 έως το θάνατό του ζει στην περιοχή
της Κλινικής Λα Μπορντ. Συνεργάζεται στενά με τον Ουρύ
οργανώνοντας και εποπτεύοντας μεθοδικά τη λειτουργία της
κλινικής με τις αρχές της θεσμικής ψυχοθεραπείας.
Παράλληλα, στρατευμένος, συμμετέχει στο αντιαποικιο-
κρατικό κίνημα τα χρόνια του πολέμου της Αλγερίας και του
Βιετνάμ. Ο Μάης του ’68 δίνει στην πολιτική του δραστηριό­
τητα ευρύτερη διάσταση. Θερμός υποστηρικτής των «αυτόνο­
μων» ιταλικών κινημάτων, από τη δεκαετία του ’80 συμμετέχει
ενεργά στο οικολογικό κίνημα. Πνεύμα ανήσυχο και με άπλη­
στη περιέργεια, κινείται με εκπληκτική άνεση σε διάφορους
χώρους - φιλοσοφία, εθνολογία, γλωσσολογία, αρχιτεκτονική.
Το 1969 συναντά τον Ντελέζ και αρχίζει η περίοδος της
συν-γραφής του σημαντικού έργου τους γύρω από τη σχιζοα-
νάλυση και με άξονα μια καινοτόμο θεώρηση όπου η επιθυμία,
ούτε'ιστορική υποδομή (μαρξιστική θέση) ούτε έλλειψη (λα-
κανική θέση), είναι δημιουργική διαδικασία που εκτυλίσσεται
στο εδώ και τώρα, ένας κυματισμός.
Πολλές ομάδες μελέτης και περιοδικά που επεξεργάζονται
ανανεωτικά το χώρο των κοινωνικών επιστημών οφείλουν τη
δημιουργία τους στην πρωτοβουλία και τη χαρισματική πα­
ρουσία του. Μεταξύ άλλων, το CERFI (Κέντρο μελέτης και θε­
σμικής ανάλυσης) και τα περιοδικά Recherches και Chimères .

Εργογραφία

• LAnti-Oedipe. Capitalisme et schizophrénie ( i ) (με τον Ντελέζ).

1972, Minuit.
• Psychanalyse et transversalité. Essais d'analyse institutionnelle
(άρθρα), 1974, Maspéro.
• Kafka. Pour une littérature mineure (με τον Ντελέζ). 1975. Minuit.
 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 93

• La révolution moléculaire (άρθρα), 1977, Recherches (επανέκδ.

1980,10/18).
• L ’inconscient machinique. Essais de schizo-anatyse, 1979, Recherches.
• Lignes de fuite. Pour un autre monde des possibles, 1979 (μετά
θάνατον έκδοση 2011, L’aube).
• Mille plateaux. Capitalisme et schizophrénie (2) (με τον Ντελέζ),
1980, Minuit.
• Les années d ’hiver: 1980-1985 (άρθρα), 1985, B . Barrault
(επανέκδ. 2009, Les Prairie ordinaires).
• Les nouveaux espaces de liberté (με τον Toni Negri), 1985, D.
Bedou, (επανέκδ. 2010, Lignes).
• 65 rêves de Kafka (κείμενα), 1985 (μετά θάνατον έκδοση 2007,
Lignes).
• Micropolitiques (κείμενα), 1986 (μετά θάνατον έκδοση 2007,
Les empêcheurs de penser en rond).
• Cartographies schizoanalytiques, 1989, Galilée.
• Les trois écologies, 1989, Galilée.
• Q u ’est-ce que la philosophie (με τον Ντελέζ), 1991, Minuit.
• Q u ’est-ce que l ’écosophie? (άρθρα), 1985-1992 (μετά θάνατον
έκδοση 2013, Lignes).
• Chaosmose, 1992, Galilée.
• De Léros à La Borde (κείμενα), 1989-1992 (μετά θάνατον
έκδοση 2012, Lignes).

Μεταφράσεις στα ελληνικά

• Καπιταλισμός και σχιζοφρένεια. Ο α ντι-Ο ιδίπ ους, μτφρ.
Καίτη Χατζηδήμου, Ιουλιέττα Ράλλη, Ράππας, Αθήνα 1981.
• 65 όνειρα του Κάφ κα και άλλα κ είμ εν α , μτφρ. Ευγενία
Γραμματικοπούλου, Πατάκης, Αθήνα 2012.
94 Α Π Ο ΤΗ Λ Ε Ρ Ο ΣΤ Η Λ Α Μ Π Ο ΡΝΤ

• Τι είνα ι φ ιλοσ οφ ία , μτφρ. Σταματίνα Μανδηλαρά, Καλέ-

ντης, Αθήνα 2004.
• Κ ά φ κ α : για μ ια ελάσσονα λ ο γ ο τ εχ ν ία , μτφρ. Κωστής Πα-
παγιώργης, Καστανιώτης, Αθήνα 1998.
• Οι τρεις ο ικ ο λ ο γ ίες, μτφρ. Μάντα Σολωμού, Αλεξάνδρεια,
Αθήνα 1991.
• Τόνι Ν έγ κ ρ ι. Α π ό το κόκκινο στο πράσινο: Κ υ ρ ια ρ χία και
σα μ π οτά ζ. Οι νέοι χώ ροι της ελευ θ ερ ία ς, μτφρ. Ελένη Τζιρ-
τζιλάκη, Δημήτρης Δεληολάνης, Γιώργος Καραμπελιάς, Κ ομ ­
μούνα, Αθήνα 1986.
>
I

l
It
fl

4
Έχει δει, όπως λέει ο Γκουατταρί, πολλά
ψυχιατρεία στον κόσμο. Μπορεί λοιπόν να
κάνει τη σύγκριση. Έτσι βρίσκει ότι στη
Λέρο «δεν είναι χειρότερα από αλλού».
Δίνει μάλιστα και μια συγκλονιστική εικόνα,
τόσο οικεία σε όλα τα ψυχιατρεία του
κόσμου. «Χέρια που απλώνονται, χαμόγελα
που ζωγραφίζονται, καμιά φορά μέχρι
και ξεσπάσματα παιδιάστικης χαράς,
μας προσγειώνουν σε μια πραγματικότητα
από την οποία, δειλοί, πολύ θα θέλαμε
να στρέψουμε μακριά το βλέμμα:
βεβαίως και είναι ανθρώπινα πλάσματα,
βεβαίως και δεν είναι αγρίμια!
Κ α ι, παραδόξως, η συγκίνηση γίνεται
αβάσταχτη τη στιγμή που, σε ένα κρεβάτι,
στο μισοσκόταδο, στο λαιμό ενός σώματος
κουβαριασμένου κάτω από μια κουβέρτα,
διακρίνουμε να κουρνιάζει μια γάτα,
λες κι αυτή ξέρει καλύτερα από τον καθένα
την αλήθεια της ανθρώπινης ζεστασιάς».

Κ.Μ.