AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI

Əlyazması hüququnda

YERLİ VƏ İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ PAYIZLIQ YUMŞAQ BUĞDA

HİBRİDLƏRİNİN SUVARMA ŞƏRAİTİNDƏ TƏDQİQİ VƏ SELEKSİYA
ÜÇÜN BAŞLANĞIC MATERİALIN YARADILMASI

İxtisas: 3103.04 – Seleksiya və toxumçuluq

Elm sahəsi: Aqrar elmlər

Fəlsəfə doktoru
elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş
DİSSERTASİYA

İddiaçı: _________________Bəhruz Bayram oğlu Nəzərov

Elmi rəhbər: aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

_________________Abidin Məhərrəməli oğlu Abdullayev

Bakı – 2021
 Mündəricat

Səh.
Giriş...................................................................................................................4
I Fəsil. ƏDƏBİYYAT İCMALI..................................................................................15
1.1. Azərbaycanda buğdanın seleksiyasının tarixi, müasir vəziyyəti və əsas
istiqamətləri...................................................................................................20
1.2. Buğdanın seleksiyasında başlanğıc materialın əhəmiyyəti............................25
1.3. Əsas keyfiyyət göstəriciləri............................. ..............................................28
1.4. Xəstəliklərə davamlılıq...................................................................................32
II Fəsil. TƏDQİQATIN MATERİALI, METODİKASI VƏ APARILMA
ŞƏRAİTİ.......................................................................................................36
2.1. Tədqiqatın aparıldığı bölgənin torpaq-iqlim şəraitinin qısa
xarakteristikası...............................................................................................36
2.2. Təcrübə aparılan illərdə təcrübə sahəsinin əsas aqrokimyəvi göstəriciləri və
aqrometeoroloji şəraiti...................................................................................39
2.3. Tədqiqatın aqrotexnikası................................................................................45
2.4. Tədqiqatın materialı........................................................................................46
2.5. Tədqiqatın metodikası....................................................................................46
2.6. Hibridləşmədə istifadə olunan sort nümunələrin qısa təsviri.........................51
III Fəsil. İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ PAYIZLIQ YUMŞAQ BUĞDA
HİBRİDLƏRİNİN SELEKSİYA QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ...................57
3.1. İntroduksiya olunmuş payızlıq yumşaq buğda hibridlərinin məhsuldarlıq
elementlərinin tədqiqi.....................................................................................57
3.2. Seçilmiş hibrid xətlərin təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlərə görə
qiymətləndirilməsi..........................................................................................67
3.3. İntroduksiya olunmuş perspektiv yumşaq buğda hibrid xətlərinin seleksiya
qiymətləndirilməsi..........................................................................................79

2
IV Fəsil. YUMŞAQ BUĞDANIN SELEKSİYASI ÜÇÜN NÖVDAXİLİ
HİBRİDLƏŞMƏ YOLU İLƏ BAŞLANĞIC MATERİALIN
YARADILMASI VƏ TƏDQİQİ................................................................105
4.1. Hibrid nəsillərin alınması.............................................................................105
4.2. Yumşaq buğdanın növdaxili müxtəlif nəsil hibridlərində vegetasiya
müddətinin tədqiqi.......................................................................................107
4.3. Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində kəmiyyət
əlamətlərinin fenotipik aşkarlanması............................................................116
4.4. İkinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində transqressiv dəyişkənliyin
tədqiqi...........................................................................................................134
4.5. Hibrid nəsillərin xəstəliklərə görə qiymətləndirilməsi və davamlı
nümunələrin seçilməsi..................................................................................149
4.6. Kompleks göstəricilərə görə fərqlənən perspektiv üçüncü (F3) nəsil
hibridlərin kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri............................................153
4.7. Yumşaq buğda hibridlərində korrelyasiya əlaqələrinin statistik
analizi...........................................................................................................156
Nəticələr........................................................................................................168
Seleksiya və istehsalata
tövsiyələr.................................................................170
İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı................................................................171
Əlavələr.........................................................................................................190

3
 Giriş

Mövzunun aktuallığı və işlənmə dərəcəsi: Min illiklər boyu təbiətin qoynunda

yaşayan insan onun yaşıl sərvətlərini müşahidə etmiş və zəngin təcrübə əldə etmişdir.
İnsanlar bitkilər aləmində seçmə aparmış və nəticədə ən faydalı bitkilər əsasında sabit
ərzaq xəzinəsi yarada bilmişlər. Müasir dövrdə Yer kürəsinin yeddi milyarddan çox
olan əhalisinin (2016-cı ildə Yer kürəsinin əhalisi BMT-nin Əhali Fondunun
(UNFPA) verdiyi məlumata əsasən 7,433 milyarda çatıb) əsas qidasını cəmi bir neçə
dənli bitkidən alınmış məhsullar təşkil edir ki, bunların da arasında buğda insana ən
çox fayda verən dənli bitkilərin birincisidir [75, s.74-77].
Məlumdur ki, buğda (Triticum L.) əsas ərzaq bitkisi olaraq Yer kürəsi əhalisinin
böyük əksəriyyətinin əsas qida mənbəyini təşkil etməklə - əkin sahəsinə görə
(təqribən 225,4-240 mln.ha) dənli bitkilər içərisində birinci yeri tutur, məhsul
istehsalına görə isə yalnız qarğıdalıdan geri qalır [83, c.28, s.9-19]. Dünyada dənli
taxıl bitkilərinin ümumi əkin sahəsinin (təqribən 710-760 mln.ha) 32%-ni buğda
təşkil edir. Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) rəsmi məlumatlarına
əsasən 2010-cu ildə dünyada buğdanın ümumi istehsalı 681,9 mln. ton təşkil etmişdir.
2017-ci ildə buğda istehsalı dünya üzrə 754 milyon ton təşkil etmişdir ki, bu 2016-cı
illə müqayisədə 2,6% çoxdur (FAO, 2017). İnsanlara lazım olan ümumi qida
kalorisinin demək olar ki, 20%-ni buğda bitkisi verir. Çörək vasitəsi ilə insanlar 50%
zülal və karbohidratların, 70-80% B1 (tiamin) vitamininə olan gündəlik tələbatın, PP
və E1 vitaminlərinin, mineral və digər maddələrin əhəmiyyətli bir hissəsini qəbul edir.
Rəsmi statistikaya görə, Yer kürəsində hər il insanların sayı 78 mln. artır. Dünya
əhalisinin sürətli artımı, qlobal iqlim dəyişilmələri kənd təsərrüfatı istehsalının
davamlı artımını tələb edir. Buğda istehsalının hazırkı səviyyəsi ilə müqayisədə bu
artımı qarşılaya bilmək üçün qarşıdakı bir neçə ilə buğda istehsalı 840 mln. tona
çatdırılmalıdır. Heç şübhəsiz, bu, əkinçilik sisteminin intensivləşdirilməsi və
diversifikasiyası ilə yanaşı, yüksək məhsuldar, biotik və abiotik stres amillərinə qarşı
davamlılığı etibarlı şəkildə təmin olunmuş yeni buğda sortlarının yaradılması, sürətlə

4
istehsalata tətbiq olunması hesabına mümkündür. Hal-hazırda buğdanın
məhsuldarlığının, stres amillərinə davamlılığının artırılması istiqamətində aparılan
işlər ənənəvi seleksiya ilə yanaşı fizioloji, biokimyəvi, molekulyar-genetik
tədqiqatları da özünə daxil edir [4, s.67-69; 29, c.22, s.188-190].
Aqrar sahənin inkişafı, ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, əhalinin davamlı
olaraq kəmiyyət və keyfiyyətcə tələb olunan səviyyədə ərzaq məhsullarına olan
tələbatının daxili resurslar hesabına ödənilməsi, son illərdə ölkəmizdə qeyri-neft
sektorunun inkişafı ilə bağlı konsepsiyada diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Bu
səbəbdən ölkəmizdə aqrar sektorun bütün sahələrinin dinamik inkişafına, o cümlədən,
kənd təsərrüfatının əsas prioritet sahələrindən olan taxılçılığın inkişaf etdirilməsinə
diqqət və qayğı göstərilir. Qarşıda duran mühüm məsələlər, əkin sahələrinin
artırılması, aqrotexniki tədbirlərin həyata keçirilməsi və s. hesab olunur. Belə ki, un,
yarma, çörək istehsalı və makaron sənayesində əsas xammal olan yüksək keyfiyyətli
dənin qıtlığı onun stabil istehsalı yollarını müəyyən etməyə zərurət yaradır. Bu isə
müvafiq keyfiyyət parametrlərinə malik dən formalaşdırmaq qabiliyyətli, xəstəlik və
zərərvericilərə qarşı kompleks davamlı sortların yaradılması hesabına mümkündür.
Respublikamızın təbii iqlim şəraiti bir çox göbələk xəstəliklərinin və zərərvericilərin
yayılması üçün əlverişli hesab olunur, bitkilərin xəstəliklərə sirayətlənməsi və
zərərvericilərin vurduğu ziyan məhsuldarlığın azalmasına təsir edən əsas
amillərdəndir [50, s.143-147; 51, s.137-140].
Respublikamızda sahibkarlığın durmadan inkişaf etdirilməsi, yeni-yeni fermer
təsərrüfatlarının yaradılması və onların inkişafına dövlətimiz tərəfindən göstərilən
dəstək, o cümlədən, taxılçılığın inkişaf dinamikasının tənzimlənməsi üçün real zəmin
yaradılır. Ölkəmizdə aqroislahatların aparıldığı bir dövrdə məhsuldarlıqla yanaşı,
yüksək dən keyfiyyətinə malik sortların yaradılmasının strateji əhəmiyyət kəsb
etdiyini və dünya bazarında yüksək dən keyfiyyətinə malik taxılın qiymətinin
artdığını nəzərə alsaq, aparılan tədqiqat işinin aktuallığını aydın görmək olar. Hazırda
respublikamızda fermer təsərrüfatlarının əsaslı inkişafı, taxılçılıq sahəsinin intensiv
inkişaf etdirilməsini daha da sürətləndirməyə zəmin yaradır. Qarşıya qoyulan məqsəd
taxılçılığın inkişafı üçün sadəcə onun əkin sahələrinin artırılması deyil, yüksək
5
məhsuldar, eyni zamanda keyfiyyətli sortların yaradılması və onun istehsalata
tətbiqidir. Bu məqsədlə geniş seleksiya işləri apararaq, kompleks müsbət əlamətləri
özündə cəmləşdirmiş, hər cür ekstremal şəraitdə sabit məhsul vermə imkanlarına
malik, yeni-yeni ekoloji plastik sortların yaradılıb istehsalata tətbiq edilərək, kənd
təsərrüfatının aparıcı sahələrindən olan taxılçılığın inkişafına nail olmaq mümkündür.
Aqrar sektor üçün prioritet məsələ əhalinin yüksək keyfiyyət göstəricilərinə malik
çörəyə olan ehtiyacını ödəməkdir. Bunun üçün, yəni taxıl istehsalının həcmində artım
əldə etmək üçün yerli sortlardan istifadə etmək vacibdir. Yüksək məhsuldarlıq
potensialına malik ekoloji plastik sortlardan istifadə sabit məhsul istehsalına kömək
edəcəkdir. Ötən əsrin əvvəllərindən başlayaraq indiyə kimi seleksiyaçı alimlər bu
istiqamətdə çox uğurlu işlər aparmışlar [2, s.70-71; 43, s.33-36; 61, s.206-207; 63,
c.22, s.81-85; 67, c.25, s.33-37; 109, c.3, s.19-22; 124, s.9-15; 140, s.42-44]. Kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılmasında yüksək məhsuldar bitki sortlarının
əsaslı əhəmiyyətini, tanınmış alimlərdən N.İ.Vavilov [97, s.244], C.Ə.Əliyev [90, s.3-
19], İ.D.Mustafayev [128, s.13-17] və başqaları çoxillik elmi təcrübələrinə
əsaslanaraq qeyd etmişlər. Mütəmadi olaraq yeni sortların yaradılması hesabına
respublikada taxıl istehsalının yüksəldilməsi və keyfiyyətin yaxşılaşdırılması
istiqamətində həlledici işlərə imza atılmışdır, ancaq buna baxmayaraq, gündən-günə
artan tələbatı ödəmək üçün seleksiya işlərinə ara vermədən, daha da geniş miqyaslı
təcrübələr həyata keçirərək yüksək məhsuldarlıq potensialına malik, yüksək dən
keyfiyyətinə malik, kompleks davamlı sortlar yaratmaq tədqiqatçılar qarşısında
dayanmış ən vacib məsələlərdəndir [88, s.69-71].
Qeyd edək ki, ölkəmizdə taxılçılığın inkişafı, onun istehsalının yüksəldilməsi,
həmçinin, keyfiyyətinin artırılması işlərinə xüsusi diqqət yetirilir, həyata keçirilən
mühüm tədbirlər nəticəsində son 8-10 ildə illik istehsalın həcmi 1,5-2 dəfə
yüksəlmişdir. Yeni innovativ becərmə texnologiyalarının tətbiqi, seleksiyaçı alimlər
tərəfindən məhsuldar taxıl sortlarının əldə edilməsi, fermerlərə mütəmadi olaraq
informasiyaların verilməsi, onların yeni texnologiyalarla tanış edilməsi, düzgün
becərmə işlərinin aparılması üçün lazımi göstərişlərin verilməsi, eləcə də fermerlərin
ixtiyarına yeni yaradılmış məhsuldar taxıl sortlarının verilməsi və s. həyata keçirilən
6
əsas tədbirlərdir [48, s.5-6; 75, s.74-77; 81, s.5-23]. Bu gün də əsas ərzaq bitkisi olan
buğdanın həm istehsalının, həm də keyfiyyətinin artırılması, gələcəkdə öz
istehsalımız hesabına tələbatımızın ödənilməsi vacib aktual problem kimi
qarşımızdadır. Yeni məhsuldar sortların yaradılması, respublikamızda yayılması,
becərmə prosesinin təkmilləşdirilməsi, aqrotexniki qulluq işlərinin tələb olunan
səviyyədə yerinə yetirilməsi hesabına bu problem həll olunmalıdır [75, s.74-77].
Bu məqsədlə Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda yeni yüksək keyfiyyətli,
məhsuldar, xəstəliyə və yatmaya qarşı davamlı buğda sortları yaradılmışdır,
həmçinin, hər il institutun seleksiyaçı alimləri tərəfindən çoxlu sayda hibrid xətlər
yaradılır və bunlar müxtəlif bölgələrdə sınaqdan keçirilir. Qlobal iqlim
dəyişikliklərinin baş verdiyi bir zamanda buğdanın biotik və abiotik amillərə
davamlılığının və eləcə də, bu aspektdə məhsuldarlığının və keyfiyyətinin
yüksəldilməsi zərurəti yaranır. Ona görə də tədqiqatçılar seleksiya işlərində bu
faktoru da nəzərə alırlar, quraqlığa davamlı buğda sortlarının alınması üçün çalışırlar,
həmçinin, digər iqlim faktorları da nəzarətdə saxlanılır, hibridləşdirmə üçün əsasən
valideyn formalarının seçilməsində bu kimi əsas zəruri əlamətlərə görə donorluq
qabiliyyətləri müəyyənləşdirilir [75, s.74-77]. Seleksiyaçıların qarşısında duran
mühüm işlərdən biri də taxıl bitkilərinin məhsuldarlıq və dən keyfiyyətinin
yüksəldilməsini təmin etmək üçün yeni yüksək keyfiyyət göstəricilərinə malik plastik
sortların becərilməsi, az məsrəf tələb edən sortların yaradılaraq istehsalata tətbiqinə
nail olmaqdır. Tədqiqat işlərinin əsas istiqaməti kəmiyyətin keyfiyyətlə əvəz
olunmasına çalışmaqdır, çünki hazırkı bazar iqtisadiyyatı dövründə dənin keyfiyyəti
buğdanın satış dəyərini müəyyənləşdirir [37, c.22, s.190-193; 87, s.5-6]. Qeyd etmək
lazımdır ki, tez yetişən və yüksək məhsuldarlığa malik sortların yaradılması,
seleksiyada əsas istiqamətlərdən biridir. Lakin bu iki əlamət arasında əks korrelyasiya
mövcud olduğundan, həmin istiqamətdəki seleksiya işləri daha da mürəkkəbləşir
[101, s.124-153]. Buna baxmayaraq, tədqiq edilən nümunələr arasından kompleks
müsbət əlamətlərə malik, yüksək məhsul verən, tez yetişən hibrid nümunələr aşkar
etmək mümkündür. Qlobal iqlim dəyişkənliyi nəticəsində temperaturun yüksəlməsi
kənd təsərrüfatı istehsalına mənfi təsir göstərir və planetin bir sıra ölkələrində ərzaq
7
çatışmazlığına səbəb olur. Xüsusilə inkişaf etməkdə olan 3-cü dünya dövlətləri
əhalinin ərzaq təminatında çətin problemlərlə üzləşirlər. Əhalinin ərzaq və içməli su
ilə təminatına dair, qlobal istiləşmə və quraqlığın aktual olduğu hazırkı dövrdə, yeni
strateji əhəmiyyətli adaptiv konsepsiyaların hazırlanmasının əhəmiyyətini WHO
(DST) və FAO-nun beynəlxalq ekspertlərinin proqnozları da sübut edir. Ümumdünya
səhiyyə təşkilatının verdiyi məlumata görə, planetimizdə hər il 1 milyarda yaxın
insan normal qidalana bilmir, xroniki aclıq keçirir, 13 milyon insan isə pis
qidalanmadan, aclıqdan tələf olur. Hər bir dövlət əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyini
təmin etmək üçün əməli tədbirlər həyata keçirilir [116, s.140; 169, s.71-74].
Bildiyimiz kimi, respublikamızda dövlət səviyyəsində taxılçılığın inkişafına
xüsusi diqqət olunur, belə ki, mütəmadi olaraq ərzaq proqramına uyğun ölkə üzrə
dənli bitkilərin məhsuldarlığının xeyli artırılmasını nəzərdə tutan mühüm qərarlar,
fərmanlar, sərəncamlar imzalanmış və bu məqsədlə bir sıra kompleks tədbirlərin
həyata keçirilməsi planlaşdırılmışdır. Dövlət rəhbərliyi tərəfindən bir sıra mühüm
vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur, müvafiq qərar və sərəncamlar qəbul edilərək
seleksiya işlərinin inkişafı, təkmilləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı bitkilərinin yeni
məhsuldar sortlarının sınaqdan keçirilməsi və rayonlaşdırılması, genetik ehtiyatların
qorunması və səmərəli istifadəsi sahəsində, ərzaq məhsulları istehsalının kəmiyyət və
keyfiyyətcə yüksəldilməsində inkişafa nail olunmuşdur. Bu işlərin davamı olaraq 25
avqust 2008-ci ildə Azərbaycan Respublikasının prezidenti, cənab İlham Əliyev
tərəfindən “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq
məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında
3004 nömrəli sərəncamının imzalanması aqrar sahədə aparılan müasir islahatların
yeni mərhələsi hesab edilə bilər [34, s.17-20].
Respublikada taxıl istehsalı intensiv texnologiyalar hesabına ilbəil artırılır, çünki
taxılçılıq əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin təminatında əsas strateji sahədir. Yerinə
yetirilmiş tədbirlər nəticəsində 2015-ci ildə müsbət nailiyyətlər əldə edilmiş və
növbəti illərdə də vaxtında aparılmış texnoloji proseslər, düzgün aqrotexniki qaydalar
sayəsində məhsuldarlığın artımına nail olunmuşdur. Yaxın gələcəkdə keyfiyyətli taxıl
məhsullarına olan tələbatın daxili istehsal hesabına tam ödənilməsinin təmin ediləcəyi
8
proqnozlaşdırılır. Bu sahənin inkişafı ilk növbədə intensiv tipli yüksək məhsuldar
sortlardan istifadəni, mineral gübrə normalarına, müvafiq becərmə texnologiyalarına
düzgün əməl olunmasını, kondisiyalı toxumlarla səpin aparılmasını, səpin norması və
müddətinə əməl olunmasını tələb edir [12,c.22,s.107-112; 33,s.41-43; 45,s.209-210].
Bu gün Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda taxılçılığın inkişafı aspektində
ölkənin davamlı olaraq taxılla təminatı ilə bağlı fundamental və tətbiq xarakterli elmi-
tədqiqat işləri davam etdirilir. Bu baxımdan institutun yeni taxıl sortlarının
yaradılması və eləcə də iqtisadi cəhətdən səmərəli olan mütərəqqi texnologiyaların
işlənib hazırlanması sahələrində son illər əldə etdiyi nailiyyətlər diqqətə layiqdir.
Seleksiya işlərinin sürətləndirilməsində Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun 1996-cı
ildən bu günə qədər bölgədə aparıcı Beynəlxalq Tədqiqat Mərkəzləri olan Buğda və
Qarğıdalının Yaxşılaşdırılması üzrə Beynəlxalq Mərkəz (CIMMYT) və Quraq
Bölgələrdə Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatları üzrə Beynəlxalq Mərkəz (ICARDA), eləcə
də digər müvafiq mərkəzlərlə mövcud birbaşa əlaqələri mühüm rol oynamışdır. Bu
əlaqələr sayəsində buğda seleksiyası sahəsində genetik materialların introduksiyası və
mübadiləsi həyata keçirilir. Respublikamızın müxtəlif torpaq-iqlim şəraitinə malik
bölgələrinə uyğun hibrid materialların seçilərək, seleksiyada istifadə edilməsi,
nəticədə sortların yaradılması və bu sortların fermer təsərrüfatlarında tətbiq edilməsi,
ilkin toxumçuluğunun təşkil edilməsi işləri Beynəlxalq Tədqiqat Mərkəzləri ilə
əməkdaşlığın əsas məqsədidir. Artıq Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda 10 mindən
çox nümunəni özündə birləşdirən zəngin taxıl genofondu yaradılmışdır [1, s.116-118;
18, c.23, s.6-12; 83, c.28, s.9-19; 92, c.24, s.16-27; 121, c.22, s.89-92; 184, s.365].
Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri: Tədqiqatın əsas məqsədi introduksiya
olunmuş və növdaxili hibridləşdirmə yolu ilə yeni yaradılmış hibridlərin seleksiya
qiymətləndirilməsi və yumşaq buğdanın seleksiyası üçün zəngin genetik müxtəlifliyə,
yüksək transqressiv əlamətlərə və texnoloji keyfiyyətlərə malik, biotik və abiotik
stres amillərinə davamlı başlanğıc materialın yaradılmasından ibarətdir.
Tədqiqat işində nəzərdə tutulmuş məsələlərin həllinə nail olunması üçün
aşağıdakı əsas vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur:

9
 -İntroduksiya olunmuş yumşaq buğda hibridlərinin vegetasiya müddətinə,
məhsuldarlığa, xəstəlik və zərərvericilərə davamlılığına, keyfiyyət göstəricilərinə
görə tədqiq edilməsi və seleksiya qiymətləndirilməsi;
-Hibrid xətlərin seleksiyanın müxtəlif mərhələlərində sınağı, məhsuldarlığı və
keyfiyyət göstəriciləri ilə fərqlənən, optimal morfofizoloji parametrlərə malik
perspektiv yumşaq buğda xətlərinin seçilməsi;
-Seçilmiş xətlərin seleksiya proqramına daxil edilməsi və yeni sort yaratmada
istifadəsi;
-Yerli və introduksiya edilmiş sortnümunələr əsasında növdaxili hibridləşmə
yolu ilə yeni yumşaq buğda hibridlərinin yaradılması;
-Birinci (F1) nəsil yumşaq buğda hibridlərində kəmiyyət əlamətlərinin irsi
ötürülməsi qanunauyğunluqlarının tədqiqi;
-İkinci (F2) nəsil yumşaq buğda hibridlərində kəmiyyət əlamətlərinə görə
transqressiv dəyişkənliyin (transqressiyanın tezliyi və səviyyəsinin) tədqiqi;
-Birinci (F1) və ikinci (F2) nəsil hibridlərdə kəmiyyət əlamətlərinin korrelyativ
asılılığının müəyyənləşdirilməsi;
-Ayrı-ayrı əlamətlərə görə seleksiya üçün qiymətli mənbələrin aşkar edilməsi.
Tədqiqat metodları: Təcrübələr yerli və introduksiya olunmuş hibrid
nümunələr üzərində aparılmışdır. Müvafiq fenoloji müşahidələr mütəmadi olaraq
aparılmış, cücərmə, kollanma, boruya çıxma, sünbülləmə, yetişmə (süd, mum, tam)
fazaları qeydə alınmışdır, ümumi vegetasiya müddəti müəyyən olunmuşdur.
Buğdanın becərilməsinə dair bütün aqrotexniki tədbirlər, çöl tədqiqat işləri və bitkilər
üzərində müşahidələr, yerə yatmaya, dən tökülməsinə, şaxtaya, quraqlığa davamlılıq,
məhsulun struktur elementlərinin öyrənilməsi bu sahədə mövcud olan metodiki
göstərişlər nəzərə alınmaqla [66, s.88], yarpaq üzərində pas xəstəlikləri qəbul
olunmuş beynəlxalq şkala (CIMMYT) əsasında [114, s.60; 158, s.1-7; 175, s.67],
unlu şeh xəstəliyi CIMMYT-in tətbiq etdiyi 9 ballı şkala əsasında [117, s.79; 158,
s.1-7; 178, s.1-11], septorioz xəstəliyinə davamlılıq Q.V.Pıjikova və başqalarının
tərtib etdikləri 9 ballı şkala əsasında [135, s.41] aparılmışdır.
Hibridləşmə prosesi əsasən CIMMYT-də (Buğda və Qarğıdalı Yaxşılaşdırılması
10
üzrə Beynəlxalq Mərkəz) istifadə edilən və MDB elmi mərkəzlərinə tövsiyə edilmiş
Tvel - metodu ilə tozlanma əsasında aparılmışdır [40, s.22]. Bütün tədqiqat
materialları üzərində struktur elementlərinə görə analizlər aparılmışdır və bitkinin
boyu, məhsuldar kollanma sayı, sünbülün uzunluğu, sünbülcüklərin sayı, sünbüldə
dənlərin sayı və kütləsi qəbul edilmiş metodikaya əsasən təyin edilmişdir.
F1-nəsil hibridlərdə kəmiyyət əlamətlərinə görə həqiqi heterozis D.S.Ömərova
(1975) görə, irsiyyətin nəsilə ötürülməsi (genotipik dominantlıq dərəcəsi) G.M.Beil
və R.E.Atkins (1965) düsturuna əsasən [132, c.10, s.123-128; 153, c.39, s.321-324],
F2-nəsil hibridlərdə isə kəmiyyət əlamətlərinə görə transqressiv dəyişkənlik
Q.S.Voskresenski və V.İ.Şpota (1967) metodikasına əsasən hesablanmışdır [102,
s.18-20]. Bütün alınmış rəqəmlər üzrə riyazi-statistik hesablamalar S-PLUS 2000
Professional (1999) proqramı (SPSS-16 kompüter proqramı) vasitəsilə həyata
keçirilmişdir [181, s.570].
Əsas keyfiyyət göstəriciləri 1000 dənin kütləsi, dənin şüşəvariliyi, kleykovina,
kleykovinanın deformasiya əmsalı, sedimentasiya, dəndə zülalın miqdarı standart
metodikaya uyğun olaraq təyin edilmişdir [142, s.53]. Dənin keyfiyyət analizləri
ümumi qəbul olunmuş “Dənin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üzrə metodiki
göstərişlər” (1977) əsasında, dənin şüşəvariliyi farinotomla, kleykovinanın miqdarı
nişastanı undan (suda yumaqla) ayırmaqla yuma üsulu ilə (Yermakovun yuma üsulu
ilə), KDƏ isə İDK-1 cihazının köməkliyi ilə, sedimentasiyanın miqdarı yüksək
molekullu hissəciklərin sirkə turşusunda çökdürülməsi üsulu ilə (sedimentasiya
göstəricisi Pumpyanski), dəndə ümumi azotun miqdarı Keltek 1003 LKB firması
cihazının köməkliyi ilə modifikasiya olunmuş Keldal mikrometodu ilə təyin
olunmuşdur. Azotun qiymətini zülala çevirmək üçün (N x 5,7) əmsalından istifadə
olunmuşdur [53,s.383; 127,s.172].
Torpaq analizləri bu metodlarla aparılmışdır: pH - pH metrlə; karbonatlıq -
kalsimetrlə, Şeybrer metodu; ümumi humus - İ.V.Tyurin metodu ilə; ümumi azot -
Keldal metodu ilə; asan hidroliz olunan azot - İ.V.Tyurin, Konanova metodu ilə;
mütəhərrik fosfor və mübadilə olunan kalium - B.P.Maçiqin metodu ilə (1%-li
(NH4)2CO3 məhlulunda həll etməklə).
11
 Müdafiəyə çıxarılan əsas müddəalar: Dissertasiya işi aşağıda qeyd olunmuş
elmi tədqiqat işləri haqqında elmi-nəzəri müddəaların yekunundan ibarətdir:
1. Düzən Qarabağ bölgəsinin suvarma şəraitində Beynəlxalq Mərkəzlərdən
(CIMMYT-ICARDA, Türkiyə) seleksiya proqramı üzrə introduksiya olunmuş ikinci
(F2) nəsil yumşaq buğda hibridlərinin aqrobioloji əlamət və xüsusiyyətlərinə görə
kompleks qiymətləndirilməsi;
2. Optimal morfofizioloji parametrləri və xəstəliklərə davamlılığı, yüksək
məhsuldarlıq və keyfiyyət göstəriciləri ilə fərqlənən perspektiv xətlərin seçilməsi;
3. Yerli və introduksiya edilmiş sortnümunələr əsasında yeni yaradılmış
növdaxili yumşaq buğda hibridlərində kəmiyyət əlamətlərinin irsi ötürülməsi və
dəyişkənliyi;
4. İrsi əlamətlərin aşkarlanmasının genetik parametrləri fenotipik dominantlıq
səviyyəsi (yüksək dominantlıq, dominantlıq, aralıq irsiyyət, depressiya və həqiqi
heterozis, transqressiyanın tezliyi və səviyyəsi), kəmiyyət və keyfiyyət əlamətləri
arasında korrelyativ asılılığın müəyyən edilməsi.
Tədqiqatın elmi yeniliyi: İlk dəfə olaraq Düzən Qarabağ bölgəsinin suvarma
şəraitində Beynəlxalq Mərkəzlərdən (CIMMYT-ICARDA, Türkiyə) seleksiya
proqramı üzrə introduksiya olunmuş ikinci (F2) nəsil yumşaq buğda hibridləri
aqrobioloji əlamət və xüsusiyyətlərinə görə kompleks qiymətləndirilmiş, yüksək
məhsuldarlıq və keyfiyyət göstəriciləri, optimal morfofizioloji parametrləri və
xəstəliklərə davamlılığı ilə fərqlənən perspektiv xətlər seçilərək seleksiya proqramına
daxil edilmişdir.
Yerli və introduksiya edilmiş sortnümunələr əsasında yeni yaradılmış növdaxili
yumşaq buğda hibridlərində kəmiyyət əlamətlərinin irsi ötürülməsi və dəyişkənliyi,
hibridləşmə komponentlərindən asılı olaraq fenotipik dominantlıq səviyyəsinə görə
(dominantlıq, heterozis) tədqiq edilmiş, əlamətlərin aşkarlanmasının genetik
parametrləri (transqressiyanın tezliyi və səviyyəsi) müəyyən edilmişdir.
Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti: Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində
kompleks əlamət və xüsusiyyətlərə malik, xəstəliklərə davamlı, yüksək məhsuldar və
keyfiyyətli 100-dən artıq hibrid xətlər seçilərək seleksiya proqramına daxil edilib.
12
 Buğda proqramı çərçivəsində aparılmış seleksiya tədqiqatları nəticəsində,
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun seleksiyaçıları ilə birlikdə, kompleks müsbət
əlamətlərə malik olan, yeni Pərvin (2012), Mətin (2014), Altun-2 (2014), Səba-2
(2015), Billur (2016), Tunc (2017), Onur (2018), Oğuz (2019), Diabar (2019)
yumşaq buğda sortları yaradılmış və rayonlaşdırılması üçün “Aqrar Xidmətlər
Agentliyi”nə təqdim olunmuşdur, hazırda sınaqdadır. Bunlardan yumşaq buğdanın
“Pərvin” (patent №00207), “Mətin” (patent №00247) və “Altun-2” (patent №00272)
sortları “Azərbaycan Respublikası ərazisində kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı
üçün istifadəsinə icazə verilmiş və mühafizə olunan seleksiya nailiyyətlərinin Dövlət
Reyestri”ndə 2017-ci, 2019-cu və 2020-ci illərdən qeydiyyatdadır (əlavələr, şəkil 12).
Aprobasiyası və tətbiqi: Aparılmış tədqiqatların nəticələri hər il mütəmadi
olaraq Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun yekun illik hesabat yığıncaqlarında
(2011-2015-ci illər); Ukrayna Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Milli Kənd Təsərrüfatı
Akademiyasının təşkilatçılığı ilə Bitki Seleksiyası və Genetikası İnstitutunun 100 illik
yubileyinə həsr olunmuş “Kənd Təsərrüfatı Bitkilərinin Seleksiyası və Genetikası,
Ənənələr və Perspektivlər” adlı Beynəlxalq Elmi Konfransda (17-19 oktyabr 2012,
Odessa); Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi və
Elmi-Tədqiqat İpəkçilik İnstitutunun təşkilatçılığı ilə “Arıçılığın İnkişafına Dair
Azərbaycan-Türkiyə Elmi-Tədqiqat Əməkdaşlığı” toplantısı-II və Azərbaycan
Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzinin Gənc Alimlər
Şurasının II Beynəlxalq Konfransında (09-11 iyun 2015, Bakı); Əkinçilik Elmi-
Tədqiqat İnstitutu və Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutunun
təşkilatçılığı ilə Akademik Cəlal Əlirza oğlu Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr
olunmuş “Müasir Biologiya və Aqrar Elmlərdə İnnovasiyalar və Qlobal Çağırışlar”
mövzusunda gənc alim və tələbələrin konfransında (31 oktyabr 2018, Bakı); Ukrayna
Təhsil və Elm Nazirliyi, Ukrayna Dövlət Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyası,
Poltava Dövlət Kənd Təsərrüfatı Akademiyası, N.İ.Vavilov adına Ukrayna Genetika
və Seleksiyaçılar Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə professor N.M.Çekalinin 90 illik
yubileyinə həsr olunmuş “Dəyişkən iqlim şəraitində çöl bitkilərinin seleksiyasında
ekoloji və genetik aspektlər” mövzusu üzrə Beynəlxalq Elmi-Praktiki Konfransda
13
(18-19 aprel 2019, Poltava); Özbəkistan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi,
Kənd Təsərrüfatı və Ərzaq Təchizatı Elmi-İstehsal Mərkəzi, Taxıl və Paxlalı Bitkilər
Elmi Tədqiqat İnstitutunun təşkilatçılığı ilə “Dənli və paxlalı bitkilərin yeni və
introduksiya olunmuş xarici sortlarının perspektivləri və həmçinin Özbəkistan
respublikasında becərmənin müasir resurs baxımından qənaətli texnologiyaları”
mövzusu üzrə Beynəlxalq Elmi-Praktiki Konfransda (21-22 may 2019, Andijon);
Gürcüstan Təhsil, Elm, Mədəniyyət və İdman Nazirliyi, Milli Elm Fondu (Şota
Rustavelinin sponsorluğu ilə), Gürcüstan Kənd Təsərrüfatı Elmlər Akademiyasının
təşkilatçılığı ilə keçirilmiş “Avropa ölkələrində buğda və Gürcüstan buğdanın
mənşəyi kimi” mövzusu üzrə Beynəlxalq Elmi Konfransda (02-04 oktyabr 2019,
Tbilisi) məruzə edilmişdir və dissertasiya bitmiş şəkildə Əkinçilik Elmi-Tədqiqat
İnstitutunun elmi şurasında geniş müzakirə edilmişdir.
Dissertasiya işinin yerinə yetirildiyi təşkilatın adı: Dissertasiya işi Aqrar Elm
və İnnovasiya Mərkəzi, Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Tərtər Bölgə Təcrübə
Stansiyasının “Bitki seleksiyası” şöbəsində yerinə yetirilmişdir.
Dissertasiyanın struktur bölmələrinin ayrılıqda həcmi qeyd olunmaqla
dissertasiyanın işarə ilə ümumi həcmi: Dissertasiya işinin əsas hissəsində giriş,
dörd fəsil, nəticələr, seleksiya və istehsalata tövsiyələr, 185 sayda istifadə olunmuş
ədəbiyyat siyahısı və əlavələr çap olunmuşdur. Burada 46 şəkil, 48 cədvəl və 43 əlavə
vardır. Dissertasiyanın strukturunda titul hissə və mündəricat 3 səhifə olub 4462
işarədən, giriş 11 səhifə olub 22319 işarədən, birinci fəsil 21 səhifə olub 42405
işarədən, ikinci fəsil 21 səhifə olub 34987 işarədən, üçüncü fəsil 48 səhifə olub 57703
işarədən, dördüncü fəsil 63 səhifə olub 71967 işarədən, nəticələr 2 səhifə olub 3860
işarədən, seleksiya və istehsalata tövsiyələr 1 səhifə olub 1841 işarədən və istifadə
edilmiş ədəbiyyat siyahısı 19 səhifə olub 31474 işarədən ibarətdir. Dissertasiyanın
ümumi həcmi 287 səhifədən ibarətdir. Dissertasiyanın ümumi mətn hissəsini
(şəkillər, cədvəllər, əlavələr və ədəbiyyat siyahısı istisna edilməklə) isə 118 səhifə
kompüter yazısı və ya 235082 işarə təşkil edir.

14
 I Fəsil. ƏDƏBİYYAT İCMALI

Təbiətdə olan xeyirli bitki növlərini seçmək, becərmək, qoruyaraq saxlamaq və

günümüzə qədər gətirib çıxarmaq uzun illər ərzində insanların əsas məşğuliyyəti
olmuşdur. İnsan yaşayışı üçün ən vacib olan bitkiləri öz yaşadıqları ərazilərdə əkib
becərmişlər, artırmışlar və onlardan ən önəmli, həyati vacib olanı taxıllardır. Hələ çox
qədimdən sortların yaxşılaşdırılması ilə məşğul olmuş xalq seleksiyaçıları
məhsuldarlığı artırmaq məqsədilə iri, açıq rəngli, quruluşca bir-birinə oxşar, yüksək
həyat qabiliyyətinə malik sağlam toxumları seçərək əkin materialı kimi istifadə
etmişlər [55, s.445]. Statistik məlumatlara əsaslanaraq qeyd edə bilərik ki, son 100
illikdə Yer kürəsinin əhalisi 1,5 milyarddan 7,4 milyarda qədər artmış və bu rəqəm 8
milyarda çatacaq. Bu sayda əhalinin qida və tibbi təminatı bəşəriyyət qarşısında
duran ən mühüm problemdir. Dünyada bu problemin həllinə nail olmaq üçün ümumi
istehsalın, məhsuldarlığın artırılması istiqamətində tədqiqatların yüksəldilməsinə
çalışılır. Ümumiyyətlə, ontogenezdə mürəkkəb əlamət olaraq, əsas məhsul
elementlərinin ardıcıl formalaşması proseslərinin nəticəsi məhsuldarlıq hesab olunur
[139, s.164]. Vegetasiya müddəti ərzində yaranmış şərait, təbii faktorlar və bitkinin
genetik xüsusiyyətlərindən asılı olaraq bitkilərin məhsuldarlığı dəyişə bilər [93, s.7-
51]. Məhsuldarlıq əsas parametrlərdən biridir, buğdalarda dən məhsulu xüsusən vahid
sahədə olan sünbüllərin sayı, sünbüldə dənin sayı və sünbüldə dənin kütləsi
göstəricisinə görə qiymətləndirilir [168, s.106-113].
Azərbaycanda əkin sahəsinə görə dənli bitkilər içərisində buğda bitkisi əsas yer
tutur, dənində insan orqanizmi üçün lazım olan zəngin qida maddələri vardır. Bitki
məhsulları insan qidasının 93%-ni, heyvan məhsulları isə digər 7%-ni təşkil edir ki,
bu da bitki qidasının heyvanlar tərəfindən istehlakı nəticəsində alınır [65, c.26, s.156-
165]. Bir çox ölkələrdə olduğu kimi, respublikamızda da çörək əsas qida mənbəyidir
və buğdadan hazırlanan bir çox məhsullar min illərdir ki, əhalinin ərzağa olan
tələbatının ödənilməsində əsas yer tutur. Qeyd edək ki, gündəlik həyatımızın əsas
qidası yumşaq və bərk buğdadan alınan un, yarma, çörək və makaron məmulatları

15
hesabına ödənilir. Tanınmış alim K.A.Timiryazevə (1949) görə, yaxşı bişmiş bir tikə
çörək “İnsan əqlinin ən böyük ixtiralarından biridir” [5, c.26, s.286-290].
Buğdanın yalnız iki növü yumşaq buğda (Triticum aestivum L.) və bərk buğda
(Triticum durum Desf.) geniş polimorfizmə malikdir və bütün qitələrdə geniş yayılıb.
Bərk buğdadan qənnadı sənayesində və makaron istehsalında istifadə edilir. Yumşaq
buğda qida məhsulu kimi bir çox təbii üstünlüklərə malikdir. O, qidalıdır, kalorilidir,
asanlıqla daşınan və saxlanılandır. Yüksək keyfiyyətli ərzaq xammalı kimi emal
olunur. Yumşaq buğdalar bərk buğdalara nisbətən ekoloji cəhətdən daha plastikdir,
yəni sərt iqlim şəraitinə dözümlüdür. Odur ki, bütün torpaq-iqlim zonalarında
yayılmışdır. Bu növün həm payızlıq, həm də yazlıq formaları vardır. Bərk buğdalar
isə əsasən mülayim iqlimə malik zonalarda becərilir. Azərbaycan Respublikasının
iqlim şəraiti hər iki növ buğda sortlarının əsasən payızlıq kimi becərilməsinə imkan
verir. Buğda təsnifata görə 6 tipə və yarım tiplərə ayrılır, növmüxtəliflikləri və
sortları çoxdur. Endosperm dənin 80-85%-ni, rüşeym isə 2-3%-ni təşkil edir. Bütün
dənli bitkilərdə olduğu kimi buğdanın da tərkibində fermentlər vardır. Buğda dəni 35-
40% zülal, 12-15% yağ, 20-25% karbohidrat, 5-10% mineral maddə, 2-3% sellüloza,
pentozalar, B1, B2, E vitaminlərindən ibarət rüşeymə malikdir. Ümumi olaraq
buğdanın kimyəvi tərkibində 65-68% nişasta, 15% zülal, 3% şəkər, 2-2,5% yağ, 2%
sellüloza, 2% kül və 15% su, həmçinin, B1, B2, B6, PP, E vitaminləri vardır [53,
s.383; 82, c.21, s.25-31].
Məlum olduğu kimi, bazar iqtisadiyyatı və rəqabətliliyin daha çox yüksəldiyi bir
zamanda ölkə seleksiyaçıları tərəfindən yeni yaradılmış, həmçinin, xarici ölkə
seleksiyaçılarından və təşkilatlarından daxil olan bitki sort və hibridlərinin tez bir
zamanda ekspertizadan keçirilməsi, qanunvericiliyin və metodiki göstərişlərin
tələblərinə uyğun olaraq sınaqlarının aparılması, əvvəlki sortlardan məhsuldarlığı,
keyfiyyəti, xəstəliklərə davamlılığı və digər göstəriciləri üstün olan sortların
qiymətləndirilərək “Dövlət Reyestri”nə daxil edilməsi və istifadəsinə icazə verilməsi
fermerlərin və digər təsərrüfatların gəlirlərinin artırılmasında çox mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Məqsədyönlü seleksiya işlərinin aparılması üçün əsas başlanğıc mənbə
kimi dənli taxıl bitkilərinin yerli aborigen formaları, həmçinin, dünyanın bir çox
16
ölkələrinin genbanklarından, beynəlxalq seleksiya mərkəzlərindən introduksiya
olunmuş nümunələrin Azərbaycan şəraitində yerli nümunələrlə müqayisəli şəkildə
tədqiqi, onların ekoloji sınaqlarının keçirilməsi buğda bitkisinin fizioloji
xüsusiyyətlərinin daha ətraflı öyrənilməsinə imkan vermişdir. Başlanğıc seleksiya
materiallarının fotosintez xüsusiyyətləri, keyfiyyət göstəriciləri, xəstəlik və
zərərvericilərə davamlılığı, əsas fizioloji-biokimyəvi göstəriciləri qiymətləndirilmiş
və yeni sortların yaradılması üçün seleksiyada istifadə edilmişdir [44, c.26, s.189-
193]. Seleksiyada müxtəlif istiqamətlərdə aparılan seçmə üsulundan geniş istifadə
olunur. Vegetasiya müddətində inkişaf xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq, buğda bitkisinin
məhsuldarlığı haqqında öncədən fikir söyləmək mümkündür. Məhsuldarlığı
səciyyələndirən xüsusiyyətlərdən daha önəmlisi fizioloji xüsusiyyətlərdir [19, c.26,
s.27-32; 94, c.25, s.80-86]. Aparılan elmi tədqiqat işləri əsasında respublikamızın
demək olar ki, hər bir bölgəsi üçün quraqlığa, şaxtaya, xəstəlik və ziyanvericilərə
qarşı davamlı, yüksək keyfiyyətli, məhsuldar bərk və yumşaq buğda sortlarının
yaradılması və fermer təsərrüfatlarında tətbiqi sahəsində çox işlər görülsə də, hələlik
əhalinin artmaqda olan tələbatı tam ödənilmir [38, c.24, s.277-284].
Statistik məlumatlara görə, respublikada istehsal olunan taxıl məhsulları daxili
tələbatın yalnız 65-70%-ni ödəyir. Bu problemin aradan qaldırılması və yaxın
gələcəkdə ərzaq məhsullarına olan təlabatın daxili istehsal hesabına təmin olunması
əsas hədəf kimi götürülmüşdür. Bu baxımdan respublikanın bölgələrində becərilə
bilən yüksək məhsuldar və keyfiyyətli, xəstəlik və zərərvericilərə, yatmaya, qışa,
quraqlığa və duza davamlı yumşaq və bərk buğda sortlarının yaradılmasının böyük
əhəmiyyəti vardır. Xəstəliklərlə güclü sirayətlənmiş bitkilərdə inkişaf zəifləyir,
dənləri tam dolmur, dənlərin cücərmə qabiliyyəti aşağı olur, ümumilikdə bir sünbüldə
olan dənlərin miqdarı və çəkisi azalır, təbii ki, bu da son nəticə olaraq məhsuldarlığın
azalmasına səbəb olur. Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda həyata keçirilmiş
çoxsaylı araşdırmaların nəticələrinə əsaslanaraq bu fikrin doğruluğunu təsdiqləmək
olar. Xəstəlik və zərərvericilərə qarşı davamlılıq vacib elementdir. Bunun üçün
davamlı sortların yaradılması, inkişafı pasla mübarizədə daha effektlidir. Yüksək
genetik potensiallı genotiplər xəstəliklərə qarşı mübarizədə böyük praktik əhəmiyyətə
17
malikdirlər. Belə davamlı genlərə malik nümunələrdən gələcəkdə valideyn formalar
kimi istifadə edərək, davamlı sortların alınmasında onlardan donor kimi yararlanmaq
lazımdır. Odur ki, seleksiyanın və seleksiyaçıların qarşısında mühüm vəzifə -
respublikanın suvarılan bölgələri üçün yüksək becərmə texnologiyasının tələblərinə
cavab verən, potensial məhsuldarlığı hektardan 10,0-12,0 ton olan yumşaq buğda
sortlarının yaradılması durur. Taxıl istehsalının artımı kompleks aqrotexniki
tədbirlərin tətbiqi ilə yanaşı, toxum materialının səpin keyfiyyətindən də asılı
olduğundan ilkin toxumçuluq işinin təşkili zəruridir. Yeni yaradılan sortların
toxumlarının qısa müddət ərzində fermerlərə çatdırılması bu sortların ilkin
toxumçuluğunun əvvəlcədən təşkili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dənli taxıl
bitkilərinin keyfiyyətli toxumu tamamilə sortluq və səpin keyfiyyəti haqqında
standartın tələblərinə cavab verməlidir. Bu elə önəmli şərtdir ki, toxumçuluğun ən
mühüm texnologiyasının əsasıdır. Əkinçiliyin intensivləşməsi və onun sənaye
əsaslarına keçməsi ilə əlaqədar yeni yüksək keyfiyyətli sort və hibridlərin yaradılması
vacibdir [16, c.22, s.85-89; 17, s.90-92; 56, s.312; 57, s.40-41; 143, s.8-11; 149,
s.145-151; 156, s.15; 176, s.155-161]. Keyfiyyətli və məhsuldar sortların alınması
üçün dünyanın bir çox ölkələrində dənli bitkilərin kolleksiyası toplanır, saxlanılır və
seleksiyada geniş istifadə olunur. Ölkəmizin müxtəlif torpaq-iqlim şəraitində yeni
buğda sortlarının yetişdirilməsində qarşıya qoyulan əsas tələb sortların
məhsuldarlığının artırılmasından, dənin keyfiyyət göstəricilərinin yüksəldilməsindən
və s. ibarətdir [14, c.24, s.285-289; 49, c.25, s.261-264].
Azərbaycan ərazisində dünyada rast gəlinən 11 təbii-iqlim zonasının 9-u, 11
mikroiqlim tipinin 26 yarımtipi mövcuddur. İqlim tiplərinin belə rəngarəngliyi
müxtəlif zonalar üçün yerli şəraitə uyğun yüksək məhsuldar sortların yaradılmasını
və tətbiq edilməsini zəruri edir. Bu səbəbdən də müxtəlif bölgələr üçün buğda
bitkisinin seleksiyasında tədqiqat işlərinin aparılması, yeni sortların yaradılması və
tətbiqi həmişə vacib bir problem kimi seleksiyaçıların qarşısında durur. Aparılan
kompleks tədqiqatlar nəticəsində seçilmiş nümunələrin müxtəlif ekoloji bölgələrdə
təkrar qiymətləndirilməsi nəticəsində çoxlu sayda perspektiv buğda sortları
yaradılmışdır. Belə davamlı məhsuldar sortların yaradılması fikri, məhz ekoloji
18
streslərdən (yəni, dəndolma müddətində torpağın, havanın quruluğu, aramsız
yağışlar, qarsız vaxtlarda quru şaxta və s.) qorunmaq zərurətindən doğur. Nisbətən
soyuq bölgələrdə buğdaların geniş yayılmasını məhdudlaşdıran amillərə,
soyuğadavamlı payızlıq buğda sortlarının olmaması kimi çatışmazlıqları göstərə
bilərik. Ancaq bu istiqamətdə aparılan işlər müsbət nəticələr verməyə başladı, belə ki,
bir sıra payızlıq buğdalar yaradılaraq, problemin həllinə nail olunmuşdur [37, c.22,
s.190-193; 95, c.1, s.18-23; 96, s.5-9; 113, s.5-8]. Hər bölgəyə uyğun sortların
yaradılmasının prinsipləri müəyyənləşdirilmiş, ekoloji şəraitdən asılı olmayaraq
həmin ərazilərdən yüksək sabit məhsul alınmasını təmin edən sortlar yaradılmışdır.
Yaradılan buğda sortları özündə kompleks əlamətləri, arxitektonikanı, tezyetişkənliyi,
xəstəliklərə, quraqlığa və s. stres amillərə davamlılığı, yüksək keyfiyyətliliyi əks
etdirməklə intensiv tipə məxsus, boyların qısa və bir bərabərdə paylanması ilə
səciyyələnmişlər. İntensiv əkinçiliyin tələblərinə hündürboylu sortlar cavab vermir,
çünki yüksək aqrofonda belə sortlarda yerə yatma müşahidə edilir ki, bu da nəticə
olaraq məhsuldarlığın və dənin keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Tədqiqatçı
alimlərin çoxillik araşdırmalarına əsasən, Düzən Qarabağ şəraitində kollanma-
sünbülləmə fazalararası dövrü sürətlənən genotiplərin məhsuldarlığı və dən
keyfiyyəti yüksəlir. Belə ki, sünbülləmə fazasının tezləşməsi dəndolma dövrünün
uzanmasına səbəb olur, bu da məhsuldarlığın yüksəlməsi ilə nəticələnir. Nisbətən tez
sünbülləyən nümunələr yüksək hava temperaturu və quraqlıq şəraitində üstünlük əldə
edirlər, gecyetişən sortlarda isə dəndolma dövrü qısaldığı üçün məhsuldarlıq və dən
keyfiyyəti aşağı düşür. Eləcə də qeyd edək ki, su stresinin yaşanması buğdaların
boyunun, məhsuldarlığının, sünbüllərinin uzunluğunun, sünbülcüklərin sayının və
sünbüldə dən sayının, eləcə də sünbüldə dən kütləsinin, 1000 dənin kütləsinin
azalması ilə nəticələnir [6, c.67, s.102-108; 13, c.70, s.146-151; 15, c.26, s.43-49; 24,
s.27-30; 151, c.65, s.7-48; 183, c.65, s.216-223].
Bizim planetdə antropogen təsirlər nəticəsində çoxlu növlərin məhv olması ilə
bərabər, insanların məqsədyönlü fəaliyyətində bitkilərin milyonlarla forması
yaradılmışdır. Hazırda əhalinin kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbatının ödənilməsi,
məhsuldarlığı yüksək olan müasir bitki sortlarından istifadə etməklə mümkündür.
19
Hibridləşmə seçmənin imkanlarını daha da artırmışdır, çünki süni yol ilə yaranan
yeni orqanizmlərdə qeyri-allel genlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yeni əlamət və
xüsusiyyətlər meydana çıxır. Dünyanın əsas strategiyası ərzaq təhlükəsizliyi, əhalinin
keyfiyyətli və ekoloji təmiz qida məhsulları ilə təmin edilməsidir ki, bu baxımdan
yüksək məhsuldar və biotik stresə davamlı, eləcə də xəstəliklərə və zərərvericilərə
kompleks müqavimətli sortlar yetişdirmək lazımdır. Bitkilərin adaptiv seleksiyasının
əsas strategiyasını eyni genotipdə yüksək məhsuldarlıq və ekoloji davamlılığın
cəmləşdirilməsi təşkil edir. Potensial məhsuldarlığın 50-80%-i xarici mühit şəraitdən
asılıdır. Məhsuldarlıq və digər vacib aqronomik əlamətləri ilə üstünlük təşkil edən
hibrid nəsillərdən bitkiçilikdə, xüsusən də taxılçılıqda, yeni buğda sortlarının
yaradılmasında, onların toxumçuluğunun inkişafında geniş istifadə olunur [54, s.384;
64, s.71-73; 79, s.394; 105, s.31-38; 160, s.1277-1295; 164, s.1087-1096; 174; 185,
s.5411-5428]. Təbii ki, Azərbaycan əhalisinin etibarlı ərzaq təminatı buğda
məhsullarının istehsalından, onun keyfiyyətindən, lazımi məhsuldarlığından keçir.
Azərbaycanın torpaq-iqlim şəraitini nəzərə almaqla, hər bir bölgə şəraitində becərilə
bilən sortların yaradılması vacibdir və bu istiqamətdə geniş şəkildə tədqiqat işləri
aparılır [72, c.26, s.112-122].

1.1. Azərbaycanda buğdanın seleksiyasının tarixi, müasir vəziyyəti və əsas

istiqamətləri

Hələ 10 min il bundan əvvəl yaşayan insanlara buğda və arpanın əkilib və

becərilməsi məlum olmuşdur. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm
əhəmiyyətə malik olan, dünya əhalisinin yarıdan çoxunun ərzaq və qida mənbəyi olan
buğda, dünyada əkilən kənd təsərrüfatı bitkiləri arasında ən çox əkin sahəsinə
malikdir. Dünyada istehsal olunan buğdanın 90%-dən çoxu əhalinin ərzaq təminatı
üçün sərf olunur. Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən buğdalar üzərində aparılan
müşahidələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, buğda Aralıq dənizinin şərqində,
Yaxın Şərqdə və Orta Şərqdə becərilmiş və oradan da sürətlə cənuba doğru və
Efiopiya ərazilərinə, oradan isə şərqə doğru, Hind və Çin, Aralıq dənizinin qərb və

20
şimali-qərb sahələrindən Avropaya qədər, XVI əsrin əvvəllərindən ortalarına qədər
Amerikaya və XVIII əsrin sonunda isə Avstraliyaya qədər yayılmışdır. Azərbaycanda
Qafqaz florasının 65%-ni və ya dünya florasının 11%-ni təşkil edən təqribən 4500
növ ali bitkilər qeydə alınmışdır ki, bunlardan taxıllar fəsiləsinə aid olan 25 növ
hazırda ölkəmizdə mədəni halda becərilir. Respublikamız biomüxtəlifliyin çox zəngin
olduğu bir ərazidir, eyni zamanda geniş miqyaslı araşdırmalar nəticəsində sübuta
yetirilmişdir ki, bir sıra mədəni bitkilərin, o cümlədən, buğda, arpa, dənli paxlalıların
əmələgəlmə mərkəzlərindən biridir. Azərbaycanda yaşayan xalqların müxtəlif kənd
təsərrüfatı bitkiləri becərməsi tarixinə aid xeyli faktiki material toplanmışdır.
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış xeyli sayda faktlara əsasən söyləmək olar ki,
bizim ərazilərimizdə buğda eramızdan 2-3 min il əvvəl becərilmişdir, belə ki,
aparılmış tədqiqatlar zamanı bir çox tarixi abidələrin, qədim saxsı qabların və digər
məişət əşyalarının üzərində buğda bitkisinin rəsmləri tapılmışdır [97, s.244].
İ.D.Mustafayev öz əsərlərində də qeyd etmişdir ki, ölkəmizdə aparılan arxeoloji
qazıntılar zamanı əksəriyyət qədim mədəniyyət abidələrinin, saxsı qabların, bir sıra
məişət əşyalarının, xalçaların üzərində rast gəlinmiş təsvirlər (məsələn: sünbül
şəkillərinin olması) və eləcə də bir çox digər maraqlı faktlar sübut etmişdir ki, bizim
ərazilərimizdə eramızdan 2-3 min il qabaqlar buğda və arpalar əkilib becərilmişdir.
Taxıl bitkiləri, o cümlədən buğda bitkisi, dəqiqləşdirilmiş məlumatlara görə
respublikamızın bütün ekoloji regionlarında (dəniz səviyyəsindən 20 metr çökəklikdə
yerləşən Kür-Araz ovalığından başlayaraq, Kiçik Qafqazın dağətəyi zonasının 2220-
2300 metr hündürlüyündə, Tovuz rayonunun Carı-Talı kəndi ərazisində də) becərilir.
Azərbaycanda dənli bitkilərin seleksiyasının tarixi 1907-ci ildə Zəyəm Stansiyasının
yaxınlığında Sarıtəpə təcrübə sahəsinin təşkil edilməsindən sonra başlanmışdır. Lakin
dənli bitkilərin seleksiyası üzrə tədqiqat işləri akademik İ.D.Mustafayev tərəfindən
1932-ci ildən AKTİ-nun “Genetika, seleksiya və toxumçuluq” kafedrasında
başlanmış, sonralar Az.EA-nın Genetika və Seleksiya İnstitutunda davam
etdirilmişdir [128, s.128].
Respublikamızda buğda bitkisinin becərilməsi, əkinçiliyin ortaya çıxması,
yabanı bitkilərin içərisindən faydalı olanlarının seçilib becərilməsi ilə başlanır. Yerli
21
formaların tədqiqi, nümunələrin toplanması istiqamətində ekspedisiyalar təşkil
edilmişdir, ilk ekspedisiya 1914-cü ildə L.L.Dekaprileviç tərəfindən aparılmışdır,
tədqiqatçı taxıl bitkisinin 5 növünü - yumşaq buğda, bərk buğda, karlikum, turgidum
və polba müəyyən edərək toplamışdır. Respublikada seleksiya işlərinin təşəkkül
tapmasında 1925-ci ildə Gəncədə yaradılan Gəncə Seleksiya Stansiyası mühüm rol
oynamışdır, sonralar Mərkəzi Kənd Təsərrüfatı Təcrübə Stansiyası adlandırılmışdır.
İllər keçdikcə bu sahəyə maraq və tələb dahada genişlənməyə başladı, 1933-cü ildə
Gəncə Seleksiya Stansiyasının “Dənli bitkilərin seleksiyası” şöbəsinin bazası
əsasında Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyası təsis edilmişdir. Əvvəlcə Azərbaycan
Seleksiya Təcrübə Stansiyası, 1937-ci ildən başlayaraq Azərbaycan Dövlət Seleksiya
Stansiyası adlandırılmışdır. Tərtər BTS kimi 1956-cı ildən Əkinçilik Elmi-Tədqiqat
İnstitutunun tabeçiliyinə verilir, 1957-ci ildən Mirbəşir Zona Təcrübə Stansiyası,
1992-ci ildən etibarən Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyası adlandırılmışdır.
Vavilov N.İ. qeyd etmişdir ki, əkinçilik mədəniyyətinin inkişafı cəmiyyətin
mədəni fəaliyyətinin formalaşması prosesi ilə paralel təkamül etmişdir və bununla
əlaqədar olaraq, elmi seleksiyanın yaranmasının təməlini qoymuşdur [97, s.244]. O,
mədəni bitkilərin yeni sortlarının yaranması və ya seleksiya işinin tarixində 4-
mərhələ qeyd etmişdir:
 İbtidai (primitiv) seleksiya
 Xalq seleksiyası
 Sənaye seleksiyası
 Elmi seleksiya
Qədim insanlar təbiətdə rast gəldikləri yaxşı bitkilərin saxlanılmasına və onların
artırılmasına fikir verməyib onlardan bir qida kimi istifadə edirdilər. Lakin sonralar,
bitkilərin becərilməsinə başladıqda insanlar bitkilərin yaxşılarını seçib, saxlayıb
artırılmasına fikir verdilər. Müəyyən olunub ki, insan hələ neolit dövründə (yeni daş
dövründə) hazırki mədəni bitkilərin sortlarının əsasını o dövrdən seçmə ilə
başlamışdır. Beləliklə, əkinçiliyin yaranmasının ən əvvəllərindən ibtidai seleksiya işi
başlanır. Onun tarixi min illərlə hesab olunur. Seçmə tədricən təkmilləşərək yeni
mədəni bitkilərin yaranmasına gətirib çıxarır.
22
 Əkinçiliyin inkişafı mədəniyyətin artması ilə əlaqədar olaraq, tədricən süni
seçmənin üsulları təkmilləşir. Süni seçmənin əsasında yeni praktiki vacib nəticələrin
əldə olunması süni seçmənin kütləvi surətdə istifadəsinə gətirib çıxarır. Beləliklə,
xalq seleksiyası əmələ gəlir. Bunun çoxəsrlik tarixinə baxmayaraq, bizə bu haqda
çatan məlumat çox az şərh olunub. Bir çox ölkələrdə xalq seleksiyasında əhəmiyyətli
nəticələr əldə edilib [62, s.356].
Xalq seleksiyaçıları hələ çox qədimdən məhsuldarlığı artırmaq üçün iri, açıq
rəngli, quruluşca bir-birinə oxşar, yüksək həyat qabiliyyətinə malik sağlam toxumları
seçmiş, sortların yaxşılaşdırılması məqsədi ilə onlardan əkin materialı kimi istifadə
etmişlər.
Ölkəmizdə buğdanın seleksiyasının indiki səviyyəyə gəlib çatması bir çox
mərhələlərdən keçmişdir, buğdanın seleksiyası elmi seleksiyanın inkişafının ilkin
mərhələlərində əsasən yerli populyasiyaların öyrənilməsi və onların içərisindən
təsərrüfat qiymətli əlamətlərə malik genotiplərin seçilməsi metoduna əsaslanırdı.
İlkin populyasiyalardan köklü surətdə fərqlənən bir sıra yeni bərk və yumşaq buğda
sortları yaradılması üçün uzunmüddətli seleksiya işləri aparılmışdır, nəticədə
məhsuldarlığın müəyyən səviyyədə artmasına nail olunmuşdur. Seleksiyanın inkişaf
tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, Azərbaycanda seleksiya işləri ilk tarixi
mərhələlərdən başlayaraq, indiyə qədər müxtəlif metodlardan istifadə olunmaqla
(növdaxili, növlərarası və uzaq hibridləşmə, fərdi və ailəvi seçmə, coğrafi-ekoloji
mənşələr nəzərə alınmaqla müxtəlif genetik materiallardan istifadə edilməklə və s.)
aparılıb [54, s.384].
Akademik C.Ə.Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycanda hər bir bölgənin coğrafi
xarakterinə uyğun yeni-yeni taxıl sortlarının yaradılması istiqamətində uğurlu
seleksiya işləri aparılmışdır və nəticədə xeyli sayda taxıl sortları yaradılmışdır. Dünya
şöhrətli alimin nəzəri və təcrübi tədqiqatları əsasında taxıl bitkilərinin “ideal” modeli
hazırlanmışdır ki, hazırda da bunun əsasında Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda
geniş elmi əsaslandırılmış kompleks seleksiya proqramları həyata keçirilərək,
respublikanın torpaq-iqlim şəraitinə, yəni müxtəlif aqroekoloji şəraitinə uyğun, bütün
bölgələrimiz üçün buğda sortlarının yaradılması istiqamətində tədqiqatlar aparılır. Bu
23
modeli xarakterizə edən əsas əlamətlər qısa müddətdə məhsuldar, yüksək təsərrüfat
göstəricilərinə malik, kompleks davamlı yeni sortların yaradılması, bu sortlardan isə
seleksiyada müvəffəqiyyətlə və məqsədyönlü şəkildə istifadə olunmasıdır [90, s.3-
19]. Çoxsaylı buğda genotipləri ilə C.Ə.Əliyev və E.H.Qazıbəyovanın apardıqları
tədqiqatlarda seleksiyanın təkamülü prosesində onlarda baş verən dəyişiklikləri təmin
edən ən mühüm faktorları müəyyən etmişlər [91, s.20-29].
Dənli taxıl bitkilərindən yüksək və keyfiyyətli məhsul alınmasına, bu bitkilərin
becərilməsində mütərəqqi və səmərəli texnologiyalardan, seleksiya naliyyətləri
əsasında yaradılmış intensiv məhsuldar sortların geniş sahələrdə yayılması və
gübrələrdən səmərəli istifadə etməklə torpağın münbitliyinin qorunması,
yüksəldilməsi, səpin üsullarının və səpin normalarının düzgün seçilib
müəyyənləşdirilməsi hesabına nail olmaq olar, bu faktın dəqiqliyini elm və qabaqcıl
təcrübələrin nəticələri isbat edir [11, c.21, s.221-226; 46, s.203-206].
Buğdanın seleksiyasının əsas istiqamətlərinə yüksək məhsuldarlığa malik
sortların yaradılması, məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, sortların fizioloji
xassələrinin (tezyetişkənlik, quraqlığa, şaxtaya, yatmaya, xəstəliklərə, zərərvericilərə
qarşı davamlılıq) yüksəldilməsi, intensiv inkişafa (gübrələrə, suvarmaya və s.) malik
sortların yaradılması daxildir [41, c.24, s.191-194].
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında
suvarılma bölgələri üçün fasiləsiz olaraq aparılmış elmi tədqiqat işləri xüsusilə
buğdanın seleksiyasında yüksək nəticələrin əldə edilməsinə səbəb olmuşdur.
Növdaxili hibridləşmə və fərdi seçmə nəticəsində yaradılaraq, ərazi üçün
rayonlaşdırılmış onlarla müxtəlif mənşəyə malik olan bərk və yumşaq buğda
sortlarının respublikamızda geniş əkin sahələrində becərilməsi davam etdirilir,
həmçinin, bu yerli və introduksiya olunmuş sortnümunələrdən qəbul edilmiş
seleksiya proqramlarında başlanğıc material kimi istifadə edilərək, növdaxili
hibridləşmə aparılır, xeyli sayda hibrid materiallar əldə olunur [3, c.24, s.28-35].
Respublikamızda yaradılmış bərk və yumşaq buğdalardan Mirbəşir-50,
Qaraqılçıq-2, Şiraslan-23, Cəfəri, Azərbaycan-1, Azərbaycan-2, Əlincə-84, Tərtər,
Tərtər-2, Sevinc, Arzu, Yaqut, Zoğalbuğda, Gürgənə, Bolbuğda, Vüqar, Bərəkətli-95,
24
Mirvari, Turan, Şərq, Bahar, Zərdabi, Araz, Xırda buğda, Qarabağ, Mirbəşir-128,
AzKTİ-7, Şəki-1, Ağ buğda, Pərzivan-1, Tərəqqi, Uğur, Azəri, Əkinçi-84, Nurlu-99,
Qobustan, Ruzi-84, Qiymətli 2/17, Ləyaqətli-95, Qızıl buğda, Pirşahin-1, Günəşli,
Əzəmətli-95, Tale-38, Altun, Murov-2, Aran, Qırmızı gül-1, Zirvə-85, Fatimə, Şəfəq-
2, Pərvin, Əskəran, Xəzri, Mətin və s. sortlarını qeyd edə bilərik ki, bu sortlar həm
vaxtilə böyük sahələrdə becərilmiş, həm də hal-hazırda təsərrüfatlarda əkilib
becərilərək ümumi buğda istehsalının artırılmasına səbəb olmuşdur.

1.2. Buğdanın seleksiyasında başlanğıc materialın əhəmiyyəti

Respublikamızın əhalisinin çörək və çörək məmulatlarına artan tələbatını

ödəmək məqsədi ilə taxılçılığın inkişaf etdirilməsi ən mühüm məsələlərdən biri hesab
edilir, bu məqsədlə həm məhsuldar, həm də yüksək keyfiyyətli, kompleks davamlı
buğda toxumları əldə edilməlidir ki, hazırda problemin həlli yollarından ən vacibi
seleksiya proqramlarında qəbul edilmiş metodikaya uyğun olaraq növdaxili
hibridləşmədən istifadə etməkdir. Seleksiyada müxtəlif təsərrüfat qiymətli əlamət və
göstəricilərin genetik daşıyıcıları olan, eləcə də geniş diapazonda forma əmələ
gətirmə xüsusiyyətlərinə malik ilkin materialın olmasının mühüm əhəmiyyəti vardır.
İlk dəfə akademik N.İ.Vavilov başlanğıc material haqqında təlim və anlayışı
seleksiya elminə gətirmişdir, öz əsərlərində göstərmişdir ki, başlanğıc material
seleksiyanın bünövrə daşıdır, yeni sortların yaradılmasında ən böyük rol məhz
başlanğıc materialın üzərinə düşür [5, c.26, s.286-290; 97, s.244]. Onun müxtəlif
ölkələrdə keçirdiyi 350 ekspedisiya nəticəsində 250 minə qədər müxtəlif bitki
sortnümunələri toplanmışdır ki, bu fonddan indi də müxtəlif sort və hibridlərin
yaradılmasında başlanğıc material kimi istifadə edilir [68, c.21, s.9-14]. Görkəmli
seleksiyaçı alimlər tərəfindən, daim yerli və müxtəlif coğrafi mənşəli
sortnümunələrin potensial imkanlarını, ayrı-ayrı amillərin bitkinin biomorfoloji
əlamətlərinin formalaşmasına təsirini müəyyən edərək, onların real
qiymətləndirilməsi və gələcək seleksiya işlərində istifadəsi üçün tədqiqat işləri
aparılmışdır, nəticədə müxtəlif morfofizioloji xüsusiyyətlərə malik buğda sortlarının

25
yaradılmasına nail olunmuşdur. Azərbaycanın aqroekoloji şəraitinin müxtəlifliyi
səbəbindən hər bölgə üçün müvafiq sortun yaradılması və onun toxumçuluğunun
təşkili əhalinin taxıl məhsullarına olan tələbatının ödənilməsində əsas rol oynayır. Bu
məqsədlə Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda yeni yüksək keyfiyyətli və məhsuldar
sortlar yaradılmışdır, həmçinin, hər il institutun seleksiyaçı alimləri tərəfindən çoxlu
sayda hibrid xətlər yaradılır və bunlar müxtəlif bölgələrdə sınaqdan keçirilir.
Buğdanın yerli və beynəlxalq genofondu kompleks təsərrüfat qiymətli əlamətlərinə
görə qiymətləndirilir və geniş miqyasda növdaxili hibridləşmə işi aparılır, alınmış
hibrid nəsillər bir neçə illər ərzində kompleks müsbət xüsusiyyətlərə görə seçilir və
bu proses əsas məqsəd olaraq qarşıya qoyulmuş əlamətləri özündə cəmləşdirən
sortların alınması ilə nəticələnir.
Müasir seleksiyada növdaxili hibridləşmənin aparılmasında əsas məqsəd,
seleksiya işini düzgün planlaşdıraraq, eləcə də seleksiyaçını maraqlandıran konkret
əlamətlərin nəsilə keçməsi mexanizminə əsaslanaraq, seleksiya işində nəzərdə tutulan
əsas istiqamətlərə (yüksək məhsuldarlıq istiqamətinə, quraqlığa davamlılıq
istiqamətinə, soyuğa davamlılıq istiqamətinə, şaxtaya davamlılıq istiqamətinə,
xəstəlik və ziyanvericilərə davamlı sortlar yaratmaq istiqamətinə, suvarılma şəraiti
üçün intensiv tip sortların yaradılması istiqamətinə, yüksək keyfiyyət istiqamətinə)
nail olmaqdır [78, s.462].
Kolleksiya materiallarının genetik potensialından səmərəli istifadə etməklə, yerli
və introduksiya olunmuş sortların məhsuldarlıq, keyfiyyət və digər göstəricilərini
müəyyənləşdirməklə, kompleks aqrobioloji xüsusiyyətlərinə görə seçilmiş başlanğıc
materiallardan hibridləşmədə geniş istifadə edilərək, yeni sortların yaradılmasının çox
böyük nəzəri və praktiki əhəmiyyəti olmuşdur [72, c.26, s.112-122]. Azərbaycan
şəraiti üçün olduqca aktual problemlərdən biri buğda bitkisinin yerli sort, forma və
populyasiyalarından ibarət genofondunun toplanılması, başlanğıc materialların
kompleks öyrənilməsi, daha məhsuldar, keyfiyyətli və kompleks davamlı formaların
seçilməsi və seleksiya prosesinə cəlb edilməsi olmuşdur. Əsasən, tədqiqatlarda dünya
seleksiyasının ən yaxşı nümunələrini yerli sortlarla hibridləşməyə cəlb etməklə
ekoloji-coğrafi cəhətdən uzaq hibridləşmə metodundan istifadə edilmişdir.
26
 Seleksiyaçı alimlərdən Abdullayev A.M. və başqaları öz əsərlərində qeyd
etmişdirlər ki, hazırda dünyada qlobal iqlim dəyişikliyi baş verən bir dövrdə yüksək
məhsuldarlıq potensialına, texnoloji-keyfiyyət göstəricilərinə sahib və hər cür
ekstremal şəraitdə stabil məhsul verə bilən ekoloji plastik sortların yaradılıb
istehsalata tətbiqi ən aktual məsələlər sırasındadır və bu problemin həlli üçün
başlanğıc materialın tədqiqi mühümdür [5, c.26, s.286-290; 112, s.183].
Ədəbiyyat məlumatlarının təhlilindən belə bir fikirə gəlmək olar ki, başlanğıc
materialın rolu yeni sortların yaradılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir, belə ki,
başlanğıc materialın düzgün seçilməsi gələcəkdə yüksək məhsulun əsasını təmin edir,
bunu bir çox tədqiqatçılar qeyd etmişdirlər. Tədqiqatçılardan Y.T.Konovalov və
başqaları kompleks müsbət əlamətlərə və dən məhsuldarlığına malik yazlıq buğda və
arpa nümunələrini müxtəlif morfoloji xüsusiyyətləri ilə seçilmiş zəngin başlanğıc
materialdan istifadə etməklə yaratmışlar [115, s.54-57]. Həmçinin, yeni sortların
yaradılmasında biotik və abiotik stres amillərinə qarşı davamlı, kompleks yüksək
əlamətləri özündə cəmləşdirən başlanğıc materialın öyrənilməsinin və qorunub
saxlanılmasının böyük praktiki əhəmiyyəti vardır.
Musayev Ə.C. və b. tədqiqatçıların fikirlərinə görə, mədəni bitkilərin, xüsusən
qeyri-əlverişli hava və torpaq-iqlim şəraitlərində, adaptiv rayonlaşdırılması və yüksək
potensial məhsuldarlığının realizə olunması, onların abiotik və biotik amillərə
davamlılıqla “mühafizə” olunması ilə şərtlənmişdir. Xarici mühit şəraiti pisləşdikcə
bitkilərin potensial məhsuldarlığının realizə olunmasında ekoloji davamlılığının rolu
daha da yüksəlir. Belə mühafizəni, yalnız stresə davamlı (xüsusən ontogenezin kritik
mərhələlərində) mədəni bitki sort və hibridlərini, hibridləşmə yolu ilə yaratmaqla
təmin etmək mümkündür [66, s.88].
Müasir dövrdə seleksiya tədqiqatlarında istifadə edilən başlanğıc materiallar,
yerli və müxtəlif coğrafi mənşəli buğda nümunələri içərisindən yüksək aqronomik
xüsusiyyətlərinə və xəstəliklərə davamlılığına, eləcə də kompleks texnoloji-keyfiyyət
göstəricilərinə görə, metodika əsasında seçilmiş nümunələrdir [137, s.260; 142, s.53].
Apardığımız tədqiqatlar və çoxsaylı ədəbiyyat məlumatlarının təhlilinə əsasən
qətiyyətlə vurğulaya bilərik ki, başlanğıc materialın düzgün seçilməsi və onların
27
məqsədyönlü olaraq hibridləşməyə cəlb edilməsi gələcəkdə qarşıya qoyulan tələblərə
cavab verən, yüksək məhsuldar sortların yaradılmasının, əkinçiliyin intensiv
inkişafının əsasını təşkil edir.

1.3. Əsas keyfiyyət göstəriciləri

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə yumşaq və bərk buğda dəninin yüksək
keyfiyyətli olması, bu gün gündəmdə olan vacib məsələlərdən biridir. Yeni
keyfiyyətli sort yaratmaq hazırda həllinə çalışılan ən aktual problemlərdən biri kimi
tədqiqatçıların qarşısında əsas vəzifə olaraq dayanmışdır, seleksiyanın bütün
mərhələlərində keyfiyyət əlamətlərinə xüsusi diqqət tələb olunur. Bunun üçün yüksək
dən keyfiyyətinin genetik mənbəyini aşkarlayaraq, ondan seleksiyanın müxtəlif
mərhələlərində istifadə edərək, hər bir bölgəyə uyğun sortlar yaradılmalıdır [138,
s.11-12]. Dən məhsulunun artırılması və onun keyfiyyətinin yüksəldilməsi
seleksiyanın təşkili ilə birbaşa əlaqədardır. Tədqiqatçılar yüksək keyfiyyətli sortların
yaradılması məqsədilə yerli buğda sortnümunələrinin rüşeym plazmasının
zənginləşdirilməsi üçün hibridləşmə prosesindən istifadəyə üstünlük vermişlər.
Seleksiyada ən mürəkkəb məsələlərdən biri yüksək məhsuldarlıqla yüksək dən
keyfiyyətinin uzlaşdırılmasıdır. Çoxillik tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, mövcud
problemlərin aradan qaldırılmasına nail olmaq üçün bu qəbildən olan hibridlərin
alınması və onların sabitliyinin qorunub saxlanması vacibdir. Sübut edilmişdir ki,
məhsuldarlıq və dənin keyfiyyətinin seleksiyasında, hibridləşdirmədə cütlüklərin
seçimində ana bitki kimi yerli şəraitə yaxşı uyğunlaşmış, ata bitki kimi isə ekoloji-
coğrafi cəhətdən uzaq, çatışmayan qiymətli əlamət və xüsusiyyətlərə malik
genotiplərdən istifadə edilməlidir [141, s.167]. Dünyada hazırda buğdanın
keyfiyyətini təyin etmək məqsədi ilə ucuz başa gələn və qısa müddətdə düzgün
qiymətləndirmə aparmaq mümkün olan analiz metodlarından istifadə edilir. Bu
metodlar əsasən hibrid nəsillərdə qiymətləndirmə aparmaq üçün əlverişli hesab
olunur, belə ki, ilkin material olaraq götürülən nümunələrdə say çox, miqdar isə az
olduğu üçün bu metodlardan istifadə məqsədəuyğundur [20, s.148-150; 125, s.26-29].

28
 İnsanların zülala olan tələbatlarının müəyyən hissəsinin təminatında buğda və
ondan hazırlanmış yeyinti məhsullarının böyük rolu vardır. Dünyada kəskin taxıl
qıtlığı mövcuddur. Yalnız 4 dövlət (ABŞ, Kanada, Argentina və Avstraliya) ixrac
üçün kifayət qədər artıq taxıla malikdirlər, 120 dövlət isə xaricdən taxıl alır. Şübhəsiz
ki, müasir şərait üçün taxılın keyfiyyəti mühüm iqtisadi göstəricidir. Hesablamalara
görə, insanların gündəlik zülala olan ehtiyacının təxminən yarısı dənli bitkilərin
hesabına ödənilir. İnsanlar, əsasən, buğda dəninin endospermindən istifadə edirlər ki,
bu da dünya əhalisinin zülala olan tələbatının 40%-ni təşkil edir. Bu aspektdən
yüksək zülallı nümunələrin seçilib seleksiya işində istifadə edilməsi əsas
istiqamətlərdən biridir [49, c.25, s.261-264].
Ancaq sayı minlərlə ölçülən seleksiya materialının kütləvi qiymətləndirilməsi
üçün yüksək keyfiyyət göstəricilərinə malik genotiplərin seçilməsinə imkan verən
ekspres metodların tətbiq edilməsi vacib məsələlərdən biridir. Bununla yanaşı,
seleksiya prosesində tədqiqata cəlb edilmiş genotiplərin bioloji xüsusiyyətləri, iqlim
şəraitinin dəyişkənliyi, bunlar arasında qarşılıqlı əlaqə, kəmiyyət və keyfiyyət
göstəricilərinin müxtəlif parametrləri arasında korrelyativ əlaqələr daim nəzərə
alınmalıdır. Həm kleykovinanın, həm də zülalın ümumi miqdarının yüksək olması
onu göstərir ki, zülal ilə kleykovina arasında korrelyativ əlaqə mövcuddur. Ədəbiyyat
məlumatlarından da məlumdur ki, keyfiyyət kompleks göstəricilər sisteminə malikdir
və bu göstəricilər bir-biriləri ilə sıx əlaqədədirlər [77, s.36; 89, s.191].
Bitkilərin müxtəlif inkişaf fazalarında bir çox əlamətlərdə müxtəlif səviyyədə
keyfiyyət və kəmiyyət dəyişkənliyi baş verir. Onların ən vaciblərinin bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqədə olmalarına və bir-birinə qarşılıqlı təsir etmələrinə görə seleksiya
işlərinin kompleks əlamətlərə görə aparılması mühüm şərtlərdən biridir. Müasir
dövrdə buğdanın keyfiyyət göstəricilərinə qarşı yüksək tələblər irəli sürülür.
Respublikamızın artmaqda olan əhalisinin zülallı maddələrə olan tələbatını ödəmək
üçün dənli bitkilərin dənində zülalın miqdarının artırılması hazırkı dövrdə alimlərin
qarşısında duran ən böyük problemlərdən biridir. Bu problemin həlli ildən-ilə daha da
çətinləşir.

29
 Zülalın miqdarı keyfiyyətin ən vacib göstəricisidir, o, dənin qidalılığının və
çörəkbişirmənin əsasını təşkil edir. Bildiyimiz kimi, zülalın tərkibinə daxil olan 20-yə
qədər amin turşuların 8-i əvəzolunmaz amin turşular hesab olunur ki (lizin, triptofan
və s.), bunlar da insan və heyvan orqanizmi tərəfindən sintez olunmur [110, s.216].
Dəndə əsas keyfiyyət göstəricilərindən biri olan zülalın miqdarı nə qədər çox olarsa
ondan hazırlanan məhsulların keyfiyyəti də bir o qədər yüksək olar, yəni zülal ondan
hazırlanan məhsulların qidalılığını müəyyən edir.
Müəyyən edilmişdir ki, yumşaq buğda sortlarının keyfiyyət göstəricilərinin
müxtəlifliyi toxum reproduksiyasından çox, bölgənin torpaq-iqlim şəraitindən,
becərmə texnologiyasından, aqrotexniki qulluqdan asılıdır [27, c.23, s.161-165].
Ədəbiyyat məlumatlarına əsasən sortlarda zülalın miqdarının aşağı düşməsi gərəkli
becərmə şəraitinin olmaması, sortların məhsuldarlığının yüksək olması, torpağın
azotla normal təmin olunmaması ilə birbaşa əlaqədardır. Tədqiqatçılar öz əsərlərində
qeyd etmişdirlər ki, azotun torpaqda azlığı dəndolma dövründə zülalın toplanmasının
zəifləməsinə səbəb olur [133, c.45, s.1234-1243].
Tədqiqatçılardan Q.M.Həsənova və başqaları eksperimentlərlə dəqiqləşdirmişlər
ki, sortların kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri ekoloji şəraitdən və becərilmə
texnologiyasından asılı olaraq dəyişilir, ancaq keyfiyyət göstəricilərini idarə edən
genlər bu zaman dəyişməz olaraq qalır. Donor olması üçün hibridləşmədə
valideynlərdən biri yüksək keyfiyyətli olmalıdır ki, yüksək keyfiyyətli sort almaq
mümkün olsun, ancaq sortun donorluq qabiliyyəti yoxdursa yüksək keyfiyyətli olsa
da bu əlamət nəsilə ötürülmür. Bunu nəzərə alaraq, hibridləşmədə istifadə ediləcək
genotiplər dəqiq tədqiq edildikdən sonra, onları hibridləşməyə cəlb etmək lazımdır.
Donorluq qabiliyyətinin mühüm əhəmiyyətə malik olduğunu əksəriyyət seleksiyaçılar
qeyd etmişlər [28, s.42-44; 31, c.21, s.175-178; 136, s.57-60].
Bu gün dən keyfiyyətinə olan tələbata görə buğda dəni iri, şüşəvari, yaxşı un və
çörək çıxımına malik olmalıdır. Dənin bioloji qiyməti isə dəndə toplanan zülal və
kleykovinanın miqdarına əsaslanır, belə ki, dənin qiyməti zülalın miqdarı ilə düz
mütənasibdir [84, s.14-15].

30
 Taxıl çörəyinin texnologiyasını, qidalılığını, dadını müəyyən edən yüksək
molekullu zülal kompleksləridir ki, buna da kleykovina deyilir, bu zülallar unikal
fiziki-kimyəvi xüsusiyyətə malikdirlər [126, s.27-30].
Buğda dəninin kimyəvi tərkibinə təsir edən amillər arasında əsas yeri bitkinin
mineral qida elementləri tutur. Bu mənada aparıcı rol azot gübrələrinə məxsusdur ki,
onlar tək məhsuldarlığın artmasına deyil, həmçinin dənin zülalının artmasına da
imkan yaradır [60, s.54-55].
Keyfiyyət göstəricilərinə, ədəbiyyat məlumatları və hazırda aparılan tədqiqat
işləri göstərir ki, aqrotexniki, ekoloji amillərdən başqa, irsi amillər də təsir göstərir
[103, s.20-21]. Öz əsərlərində İ.D.Mustafayev [128, s.128] göstərmişdir ki, buğdada
olan zülalın miqdarı buğdanın növündən asılıdır.
Yüksək nişasta və yüksək zülal tərkibli çörək buğdası məhsuldarlıq üçün arzu
olunan əlamətlərdən sayılır. Məhsuldarlıq və zülal tərkibi arasındakı arzu edilməyən
bir əlaqə, yəni birinin çoxalması digərinin azalmasına səbəb olmaqla genetik və
mühit şəraitindən asılı olaraq dəyişilə bilir [155, s.8-39].
Tədqiqatçıların əldə etdikləri nəticələrə əsaslanaraq qeyd edə bilərik ki,
dünyada, eləcə də Azərbaycanda pas xəstəlikləri taxıllarda məhsuldarlıq və
keyfiyyətin azalmasına səbəb olan əsas amillərdəndir [150, s.431-445]. Vegetasiya
müddəti ərzində bir çox zərərli orqanizmlər, xəstəlik törədiciləri, həşəratlar,
gəmiricilər və s., eləcə də alaq otları buğda bitkilərində məhsuldarlığın 20-30% aşağı
düşməsinə, dən keyfiyyətinin ciddi şəkildə itirilməsinə səbəb olur [21, s.78-81].
Zülal bütün canlı orqanizmlərdə əmələ gəlməklə, çoxlu bioloji funksiyalarda
iştirak edir. Buğda dəninin endosperminin ümumiyyətlə 7-15%-ni zülal təşkil edir ki,
bu zülalın da yarısından azı kleykovinadan ibarətdir. Taxıl bitkiləri dəndolma
mərhələsində zülal birləşmələrini və ehtiyat zülalları digər fazalara nisbətən daha çox
miqdarda toplayır. Gliadin və kleykovina birləşmələri buğda məhsulunun əsas
keyfiyyət göstəriciləri olan zülallarındandır, birlikdə onlar dəndəki zülalın 80%-ni
təşkil edirlər [163, c.1, s.699-702].
Kleykovinanın toplanması bitkinin böyümə və inkişaf dövrü, eləcə də dəndolma
mərhələsində gedən bioloji faktorlardan asılıdır. Bu faktorların ətraflı öyrənilməsi
31
dən məhsulunun tərkibindəki kleykovinanın toplanma xüsusiyyətlərinin mexanizmini
açır. Kleykovina, buğdanın bir çox qida məhsullarında son istifadə keyfiyyətini
müəyyənləşdirməkdə əsas rol oynayır [167, c.15, s.31-35].
Suvarılma əsas keyfiyyət göstəricilərindən olan dənin şüşəvariliyini müəyyən
qədər aşağı salır, natura çəkisini yüksəldir. Payızlıq buğdalar bioloji xüsusiyyətlərinə
görə yazlıq buğdalarla müqayisədə daha məhsuldardır, eləcə də tez yetişdiyi və
tədarük edildiyi üçün yüksək keyfiyyətli taxıl istehsal edilir [120, s.25-29].
Dənin keyfiyyətinə tələbat artdıqca, hibridlərin keyfiyyət göstəricilərinə görə
seçilməsinə seleksiya proqramlarında geniş yer verilməsini R.U.Mahmudov qeyd
etmişdir. Bu məqsədlə yüksək keyfiyyətli yerli və introduksiya olunmuş buğda
sortlarından ibarət zəngin genofond təşkil edilmiş və gələcəkdə onlardan
hibridləşmədə istifadə edərək yeni yüksək keyfiyyətli buğda sortlarının alınması üçün
geniş imkanlar yaradılmışdır [59, s.430-434].

1.4. Xəstəliklərə davamlılıq

Taxıl bitkisinin məhsuldarlığının formalaşmasına bir çox amillərlə bərabər,

bitkilərin xəstəliklərlə sirayətlənmə səviyyəsi də təsir edir. Azərbaycanda taxıl
bitkiləri üzərində bir çox xəstəliklərin törədiciləri parazitlik edirlər. Ancaq bunların
arasında geniş yayılmış və məhsuldarlığa daha çox mənfi təsir edənləri: sarı pas
(Puccinia striiformis West) və qonur pas (Puccinia recondita Rab) xəstəlikləridir.
Tədqiqatçıların fikirincə, pas xəstəlikləri, xüsusilə sarı pas dünya miqyasında geniş
yayılan xəstəliklərdən hesab olunur. Xəstəliklərə qarşı, eləcə də müxtəlif təsərrüfat
əhəmiyyətli əlamətlərə görə effektiv genlərin müəyyən edilməsi, həmçinin
seleksiyada istifadəsi istiqamətində elmi-tədqiqat işləri daima diqqət mərkəzində
saxlanılır. Aparılmış çoxillik tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, sarı pas son on ildə
Azərbaycanda mütəmadi olaraq kütləvi şəkildə yayılmaqla böyük məhsul itkisinə
(15-30%) səbəb olmuşdur. Yəni dənli bitkilərin pаs хəstəlikləri ilə güclü yoluxması
zamanı məhsuldarlığın kəskin azalması baş vermişdir. Seleksiya yolu ilə davamlı

32
sortların yaradılması və istehsalatda tətbiqi, xəstəliklərə qarşı ən radikal mübarizə
tədbirlərindəndir [22, c.22, s.174-179; 23, s.21; 30, s.17-18].
Dаvаmlılıq əlаməti dоminаnt оlаn hibridlərin yaradılması prаktiki sеlеksiyа
üçün mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Keçən əsrin əvvəllərindən bəri əlverişsiz iqlim və
xəstəliklərə qarşı davamlı məhsuldar sortları inkişaf etdirmək məqsədi ilə müxtəlif
ölkələrdə araşdırmalar aparılır. Hibrid nümunələr üzərində aparılan analizlər
nəticəsində pas xəstəliklərinə davamlı genlərin olduğu müəyyən edilən, müqavimətli
materiallar seçilir və onlardan gələcək seleksiya işlərində istifadə olunur [148,
s.2320-4087; 165, s.449-465].
Dünyanın müxtəlif coğrafi bölgələrində buğdanın pas xəstəliklərinə qarşı
effektiv davamlı genlərin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində geniş araşdırmalar
aparılmışdır [157, s.7]. Sarı pasa davamlı bir çox genlər müəyyən edilmişdir, bu
genlər əsasən yumşaq buğdalarda aşkarlanmışdır [152, s.385-399; 166, s.11].
Uzun illərdir ki, təxminən 1970-ci illərdən bu günə kimi, elmi-tədqiqat
institutlarında laboratoriya şəraitində payızlıq və yazlıq buğdalarda qonur pasın
yayılması, inkişaf dövrü və sürəti, həmçinin xəstəlik törədicisinin populyasiyasının
strukturu öyrənilir [107, s.24; 122, s.108]. Pasın ziyanlılıq həddi abiotik faktorlara
görə müəyyən olunur və rasların fizioloji aktivliyindən asılı olaraq bitkinin
vegetasiya dövründə kütləvi şəkildə meydana çıxır [123, s.177-179].
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun “Xəstəlik və Zərərvericilərə Nəzarət”
laboratoriyasının məlumatlarına görə, respublikamızda buğdanın pas, xüsusilə sarı
pas xəstəliyinin güclü inkişafı müşahidə edildiyi illərdə məhsul itkisi 30-40% təşkil
etmişdir. Bir çox tədqiqatçılar göstərir ki, pasa davamlılığa görə buğda seleksiyasında
sistematik olaraq parazitin ras tərkibi nəzərə alınmalı və çarpazlaşma üçün yeni
buğda genotipləri müəyyən edilməlidir. Eyni zamanda davamlılığın təmin
olunmasında mineral gübrələrin də rolu qeyd edilməklə göstərilir ki, tam mineral
gübrələrin verilməsi zamanı xəstəliyin inkişafı 12,2%-ə kimi azalır. Sortun
xəstəliklərə qarşı davamlılığı bir çox faktorlardan asılıdır. Bunların da ən əsaslarını
yağmurun miqdarı, havanın temperaturu və nisbi rütubəti, qida elementləri, səpin
müddətləri, sahədə bitki sıxlığı və s. təşkil edir [97, s.244; 106, s.37-38; 170, s.6].
33
 Azərbaycan şəraitində dənli taxıl bitkilərində sarı və qonur pas, unlu şeh, bərk
və toz sürmə, septorioz, helmintosporioz, müxtəlif kök çürümələri və s. xəstəliklər
geniş yayılmışdır. Təcrübələr göstərmişdir ki, yеni davamlı sоrtlаrının yаrаdılmаsı
üçün dünyа kоllеksiyasının tədqiqi və оnlаrdаn məqsədyönlü surətdə istifаdə
еdilməsi yахşı nəticə vеrir, belə ki, hazırda yaradılmış хəstəliklərə dаvаmlı bir çох
buğdа sоrtlаrı yеrli sоrt nümunələrlə introduksiya olunmuş nümunələrin bilavаsitə
hibridləşməsi nəticəsində əldə edilmişdir [100, s.239-240; 118, s.10-18; 161, s.280].
Tədqiqatçı alimlərin araşdırmalarının nəticəsinə əsasən qeyd edə bilərik ki, taxıllarda,
xüsusən də yumşaq buğdalarda inkişaf fazasından və eləcə də sirayətlənmə
dərəcəsindən asılı olaraq, məhsuldarlığın azalmasına unlu şeh xəstəliyinin törədicisi
(Blumeria graminis (DC)) ciddi şəkildə təsir edir [52, s.260-264].
Sarı pasın ras tərkibinin öyrənilməsi üçün müxtəlif şkalalar (açarlar) mövcuddur.
Lakin zaman keçdikcə bu şkalalar daha da təkmilləşmiş, rasların təyin edilməsi ilə
yanaşı onların virulentliyinin və bu raslara qarşı effektiv genlərin (xəstəliyə davamlı
sortların) müəyyən edilməsi də yeni məzmun kəsb etmişdir. Əsasən rasların təyin
edilməsində Jonson R., Stubbs R.W., Fuchs E. və Chamberlain N.H. birlikdə tərtib
etdikləri metodika əsasında qurulmuş son Beynəlxalq açardan (şkala) istifadə edilir
[162, s.475-480]. Pas xəstəlikləri ilə sirayətlənmə səviyyəsi CIMMYT və ICARDA-
nın təlimatlarında tövsiyə olunan Kobun modifikasiya olunmuş şkalaları üzrə təyin
edilir [114, s.60; 175, s.67]. Unlu şeh xəstəliyinə davamlılıq N.Simlakoviçin (1966)
tərtib etdiyi 9 ballı şkalaya əsasən hazırlanmış Krivçenko V.İ. və digərləri tərəfindən
təklif edilmiş metodiki göstəricilərə əsasən müəyyənləşir [117, s.79]. Digər
xəstəliklərdən septoriya, torvari və tünd qonur helmintosporioz xəstəliklərinə
davamlılıq Q.V.Pıjikova və başqalarının (1989) tərtib etdikləri 9 ballı şkala ilə [135,
s.41], bərk sürmə xəstəliyinə qarşı davamlılıq isə VİR-in qəbul etdiyi 5 ballı şkala
əsasında [108, s.110] təyin olunur.
Həm xarici ölkələrin, həm də bizim tədqiqatçıların apardıqları tədqiqat işlərinin
nəticələrindən aydın olur ki, hibridləşmə nəticəsində əldə edilmiş buğda sortlarının
əksəriyyəti tez bir zamanda öz davamlılığını itirir və xəstəliyə məruz qalır.
Ümumiyyətlə, xəstəliklərə qarşı davamlı sortların yaradılmasına seleksiya,
34
fitopatologiya və immunologiyanın müasir səviyyədəki inkişafı əsaslı şəkildə səbəb
olmuşdur, ancaq yaradılmış sortların xəstəliyə davamlılığını uzun müddət saxlaması
məsələləri aktuallığını bu gün də itirməmişdir [182,s.143-144]. Ona görə də bitkilərin
davamlılıq baryerinə üstün gələ biləcək patogenin populyasiya dəyişkənliyi daim
nəzarətdə saxlanmalı, sarı pasa qarşı effektiv genlərin müəyyən edilməsi, effektiv
genlərə malik sortlardan istifadə olunmaqla hibridləşmə və digər seleksiya üsulları ilə
donor sortların müəyyənləşdirilməsi və onların bu xəstəliyə qarşı davamlı buğda
sortlarının yaradılması üzrə seleksiya proqramlarında istifadəsi daimi proses olmaqla
hər zaman davam etdirilməlidir. İbrahimov E.R. və başqa tədqiqatçıların fikirlərinə
görə, son illərdə Azərbaycanda yeni buğda sortlarının yaradılmasına baxmayaraq, sarı
pas xəstəliyinin törədicisinin ras tərkibinin öyrənilməsi sahəsində heç bir tədqiqat
işləri aparılmamışdır. Məlum olduğu kimi, xəstəlik törədicilərinin hər birinin
morfoloji cəhətdən eyni quruluşa malik, lakin fizioloji xüsusiyyətləri ilə bir-birindən
ciddi surətdə fərqlənən bir çox rasları mövcuddur. Bu raslar hər bir bölgənin təbii
iqlim şəraitindən və bitki örtüyündən asılı olaraq müxtəlif səviyyədə yayılmaqla
ziyan vurma həddinə görə də bir-birindən fərqlənirlər. Buna müvafiq olaraq ayrı-ayrı
bölgələrdə buğdanın sarı pas xəstəliyinin ras tərkibinin təyini və patogen rasların
müəyyən edilməsi mövcud sortların bu bölgələrdə yerləşdirilməsinə və seleksiya yolu
ilə hər bir bölgə üçün xəstəliyə qarşı davamlı yeni sortların yaradılmasına imkan
verir. Sortların yenilənməsi ilə bu patogenin ras tərkibinin də dəyişməsi, yeni rasların
əmələ gəlməsi, seleksiyada bu xəstəliyə qarşı davamlı sortların yaradılmasına olan
tələbatı daha da artırmışdır [42, c.25, s.222-225].
Əksəriyyət seleksiyaçıların çoxillik tədqiqatlarının nəticəsi göstərir ki,
xəstəliklərə qarşı etibarlı mübarizə seleksiya yolu ilə yeni davamlı sortların yaradılıb
istehsalata tətbiq edilməsi və bu işin fasiləsiz olaraq davam etdirilməsi hesabına
mümkündür. Müəyyən edilmişdir ki, aparılmış tədqiqatlar nəticəsində xəstəliklərə
qarşı davamlılığına görə seçilmiş yerli və introduksiya olunmuş sortnümunələrdən
yeni davamlı sortların yaradılması məqsədi ilə hibridləşmədə valideyn formaları kimi
istifadə edilməsi məqsədəuyğundur.

35
 II Fəsil. TƏDQİQATIN MATERİALI, METODİKASI
VƏ APARILMA ŞƏRAİTİ

2.1. Tədqiqatın aparıldığı bölgənin torpaq-iqlim şəraitinin qısa

xarakteristikası

Bu gün Azərbaycanın torpaq-iqlim şəraitini nəzərə almaqla, hər bir bölgənin

ekoloji amillərinin təsirinə adaptiv xüsusiyyətləri ilə səciyyələnən yüksək məhsuldar,
keyfiyyətli buğda sortlarının yaradılması və onların istehsalata tətbiq edilməsi bir
zərurət kimi seleksiyaçıların qarşısında ən prioritet vəzifələrdən biri kimi durur.
Məlumdur ki, Azərbaycan iqlim və torpaq şəraitinə görə qonşu respublikalardan
xüsusi olaraq fərqlənir. Respublika ərazisində quru və nəmli, subtropik, kontinental
və mülayim, yüksək dağlıq, aran, suvarma, dəmyə, nəmliklə az və ya çox təmin
olunmuş iqlim şəraitinə və keçmiş SSR-də mövcud olan bütün torpaq tiplərinə rast
gəlinir. Bu da təsadüfi deyil, çünki respublikamızın ərazisində dünyada mövcud olan
on bir iqlim tipinin doqquzunun mövcud olması hər cür torpaq örtüyü və bitki
növlərinin zənginliyinə səbəb olan amillərdəndir. Tədqiqat işinin aparıldığı Əkinçilik
Elmi-Tədqiqat İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyası Qarabağ düzənliyinin
şimal-qərb hissəsində yerləşir. Ərazi şimali-qərbdən Goranboy, Ağdərə, şərq tərəfdən
Ağdam və şimali-şərqdən isə Bərdə bölgələri ilə əhatələnmişdir. Cənub, cənub-qərb
tərəfdən isə Kiçik Qafqazın Murovdağ silsiləsinin, şimali-qərb tərəfindən Tərtər çayı
hövzəsinin hissəsini əhatə edir. Bu ərazinin səthi Kiçik Qafqaz dağlarından üzü aşağı
Tərtər çayı hövzəsində Kür çayına tərəf meyillidir. Burada düzənliklərin tutduğu
sahələrin aşağı qatlarının əksəriyyətini gillicəli, gilli allüvial-prolüvial çöküntülər
təşkil edir [7, s.360].
Respublikamız müxtəlif torpaq-iqlim şəraitinə malik olduğundan yeni yaradılan
yumşaq buğda sortlarının plastikliyi labüddür. İnkişafın sürətlənməsini təmin etmək
üçün bu işdə prinsipcə yeni və əsaslı amillərdən biri də müasir tələbata cavab verə
biləcək yüksək məhsuldarlıq potensialı və hər cür ekstremal şəraitdə sabit məhsul
verə bilən ekoloji plastik təbiətli sortların yaradılıb istehsalatda tətbiqidir. Mühit və

36
torpaq şəraitini tənzimləmək mümkün olmadığından dənin qidalılıq qabiliyyətini
yalnız seleksiya və aqrotexnika yolu ilə artırmaq olar [145, s.582].
Torpaq: Tədqiqatçı alimlərdən Ə.X.Pənahinin fikirlərinə əsasən, Qarabağın
düzən və dağətəyi hissəsi üçün xarakterik olan torpaqlar əsasən tünd-şabalıdı, açıq-
şabalıdı, boz, boz-qonur və boz çəmən tipli torpaqlardır ki, bu tiplərə daxil olan
torpaqlar Qarabağın bir neçə rayonlarında (əsasən, Tərtər, Bərdə, Ağdam və
Ağcabədi) geniş əraziləri tutmuşdur. Boz-qonur və boz torpaqlar Qarabağ
düzənliyinin şimal və şimal-qərb hissəsində, çəmən torpaqları isə cənub hissəsində
yayılmışdır. Bölgədə açıq-şabalıdı torpaqların geniş yayılmasına baxmayaraq, qalın
humus qatına malik olan tünd-şabalıdı torpaqlar ərazi üçün ən yaxşı torpaq tipi
sayılır. Açıq-şabalıdı torpaqlar mexaniki tərkibinə görə çox vaxt orta gilli torpaq
tipinə aid edilir [134, s.17]. Çoxsaylı araşdırmalarının nəticəsi olaraq Ə.X.Pənahi
vurğulamışdır ki, ümumi humusun miqdarı Qarabağ bölgəsinin şabalıdı torpaqlarının
şum qatında 2,5-3,4% intervalında olur, ancaq açıq-şabalıdı torpaqlarda isə
maksimum 2,0% olur. Əsasən ümumi azotun miqdarının 0,18-0,22% olmasına
baxmayaraq, torpağın dərin qatlarına doğru getdikcə bu göstərici azalmağa başlayır,
ancaq çoxdan bəri suvarılan torpaqlarda fərqli olaraq hətta 60 sm dərinlikdə azotun
miqdarı 0,19% təşkil edir. Müəyyən edilmişdir ki, bu torpaqlar karbonatlıdır, üst
layda CaCO3 - 10,0%-ə qədər olduğu halda, aşağı qatlarda 28,0% və daha çoxdur.
Açıq-şabalıdı torpaqların yuxarı qatında ümumi azotun miqdarı 0,11-0,16%; ümumi
fosforun miqdarı isə 0,12-0,14% arasında dəyişir.
Mil-Qarabağ bölgəsinin şabalıdı torpaqlarının şum qatında olan və bitki
tərəfindən asan mənimsənilən əsas elementlərin miqdarı haqqında R.Q.Hüseynov və
İ.M.Hacıməmmədov müəyyən nəticələr əldə etmişdirlər. Müəlliflər qeyd etmişdirlər
ki, şum qatındakı mənimsənilən elementlərin miqdarı aşağıdakı kimi dəyişilə bilər: 1
kq torpaqda asanca hidrolizə olunmuş azotun miqdarı 116,0-161,0 mq, həll olmuş
fosforun 1% (NH4)2CO3 miqdarı 12,0-30,0 mq və kaliumun miqdarı isə 321,0-346,0
mq Respublikada qəbul edilmiş dərəcələrə əsasən təcrübə sahəsinin torpaqları azot və
kalium ilə zəif, fosforla isə çox zəif təmin olunmuş hesab edilirlər, bunu nəzərə alaraq
torpağa mineral gübrələr (əsasən, N və P) verilməlidir ki, yüksək məhsul almaq
37
mümkün olsun. Təsvir olunan torpaqlar gilli və ağır gillicəli qranilometrik tərkibə
malikdirlər. Aqroistehsal xüsusiyyətlərinə görə bu torpaqlar yüksək qiymətli
torpaqlar olub, xeyli sahələri suvarılan və dəmyə əkinçiliyində istifadə olunur.
Ümumilikdə Qarabağ düzünün torpaqlarının 80-90%-i hidroliz olunan azotla zəif,
mənimsənilən fosforla çox zəif və zəif, 10-20%-i azot və fosforla orta və çox az
hissəsi, yəni 30%-i mübadiləvi kaliumla yaxşı təmin olunmuş torpaqlardır [69, c.24,
s.126-130].
İqlim: İqlimşünaslardan İ.V.Fiqurovski [144, c.1, s.198], A.A.Mədətzadə,
E.M.Şıxlinski [119, s.65], Ə.D.Əyyubov [147, s.145] və başqaları Qarabağ
düzənliyinin iqlimini tədqiq etmişlər. Müəyyən etmişdirlər ki, bölgədə mötədil-isti,
qışı quraq keçən, yarımquru və mülayim kontinental iqlim hökmranlıq edir. Qarabağ
düzünün iqlim şəraiti burada kənd təsərrüfatı bitkilərinin əksər sortlarının
becərilməsinə müsbət təsir göstərir. Bu düzənlikdən keçən iqlim cənubdan şimala
doğru öz xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənir və Azərbaycanın aqroiqlim
rayonlaşdırılması nöqteyi-nəzərindən Qarabağ düzənliyi 3 bölgəyə bölünür:
1. Qarabağ düzənliyinin aşağı hissəsi tamamilə birinci bölgəyə aiddir. Bu bölgə
özünün xüsusiyyətlərinə görə isti və subtropik iqlimə malik olduğundan, burada illik
yağıntının miqdarı 200 mm-dən az olmaqla, havanın orta illik temperaturu +15ºC
təşkil edir.
2. İkinci bölgəyə aid olan ərazidə yağıntının çox miqdarı yaz və payız fəslində
düşür. Bölgə mötədil-isti, yarımquru, mülayim kontinental iqlimə malikdir, illik
yağıntının miqdarı 300-400 mm intervalında dəyişilir və orta illik temperatur isə +12
ilə +15ºC arasında olur.
3. Üçüncü bölgə isə dağətəyini tamamilə əhatə edir. Burada mötədil-isti iqlim,
illik yağıntının miqdarı 400-600 mm arasında, orta illik temperatur isə +12ºC təşkil
edir. Nisbi rütubətın orta çoxillik məlumatlarına əsasən qeyd edə bilərik ki, havanın
ən aşağı nisbi rütubəti (55,0-66,0%) yayda iyul, avqust aylarında, ən yüksək nəmlik
(76,0-77,0%) isə noyabr və dekabr aylarında müşahidə edilir.
Tədqiqat işi aparılan Tərtər rayonu ikinci iqlim bölgəsinə aiddir. Bölgə Kiçik
Qafqazın dağətəyinin yaxınlığında yerləşir. Bu iqlim tipi az nəmliyi, qışının mülayim
38
və yayının quru-isti keçməsi ilə səciyyələnir. Burada orta aylıq temperatur ilin ən
soyuq ayı olan yanvarda +1,2C və +1,7C, ən isti ay olan iyulda isə +25,2C və
+27,1C intervalında olmuşdur. Havanın orta çoxillik temperaturuna əsasən deyə
bilərik ki, yay aylarında bəzən havanın mütləq maksimum temperaturu +40,2°C-yə
çatır, havanın orta illik mütləq minimum temperaturu isə -8°C olur. İllik müsbət
temperaturların cəminin Qarabağ düzənliyində 4000-4500C-dən çox olması qeydə
alınmışdır. İl ərzində rayonun şərq hissəsinə düşən yağıntının miqdarı orta çoxillik
məlumata görə 300 mm olduğu halda, dağətəyi hissəsində bu göstərici 500 mm
olmuşdur. Orta çoxillik nəticələrə nəzər salsaq görərik ki, havanın nisbi rütubətliliyi
yüksək deyildir, il ərzində orta hesabla 63,0-73,0% arasında dəyişir [69, c.24, s.126-
130]. Buxarlanma il ərzində 850-dən 1100 mm-dək olur, bu qədər yüksək
buxarlanmanın qeydə alındığı ərazidə atmosfer yağıntılarının azlığı yüksək məhsul
almaq üçün vegetasiya suvarmalarının keçirilməsini zəruri edir. Bəzi illərdə isə uzun
müddət davam edən quraqlıq və ya aramsız yağıntılar bitkilərin yerə yatmasına səbəb
olur (xüsusən də taxılın sünbülləmə, dəndolma dövründə), nəticədə məhsuldarlıq
həddindən artıq aşağı düşür. Yağıntıların aprel, may və noyabr aylarında ən çox
düşdüyü müşahidə edilir.

2.2. Təcrübə aparılan illərdə təcrübə sahəsinin əsas aqrokimyəvi

göstəriciləri və aqrometeoroloji şəraiti
Qarabağ düzünə xas torpaq-iqlim şəraitinə və relyefinə malik olan ərazidə, dəniz
səviyyəsindən 190-226 m hündürlükdə, Tərtər çayının sağ sahilində, tədqiqat
təcrübələrinin qoyulduğu Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyası yerləşmişdir. Təcrübələr
qədimdən suvarılan boz-qəhvəyi torpaqlarda aparılmışdır. Udulmuş əsasların cəmi
28-30 mq.ekv., udulmuş əsasların cəminin 70-75%-ni kalsium təşkil edir. Təcrübə
sahəsi zəif qələvi xassəyə malikdir, belə ki, dərinlikdən asılı olaraq pH 8,14-8,42
arasında dəyişir. Kalsium karbonatın miqdarı isə dərinlikdən asılı olaraq 5,75-7,95%
arasında olmuşdur, yəni payızlıq dənli bitkilərin becərilməsi üçün tam yararlı hesab
olunur. Yaxşı şumun alınması, torpağın strukturu və su saxlaması torpaqda olan üzvi
maddənin (ümumi humusun) faizlə miqdarından, qalınlığından asılıdır. Təcrübə
39
sahəsinin şum qatında ümumi humusun miqdarı 1,69-1,77%, aşağı qatlarda isə
qanunauyğun olaraq azalmışdır (cədvəl 2.2.1).
Cədvəl 2.2.1
Təcrübə sahəsinin əsas aqrokimyəvi göstəriciləri (Tərtər BTS, 2011-2015 ci illər)

Mübadilə olunan kalium, K2O

Azot

Mütəhərrik fosfor, P2O5

Asan hidro liz olunan
Ümumi humus, %

Quru qalıq, %
Dərinlik, sm.

CaCO3 %
pH, suda

Ümumi, %
1 kq torpaqda mq-la
8,28- 5,75- 1,69- 0,135-
0-25 48-58 12,5-14,3 225-252 0,15-0,18
8,35 6,15 1,77 0,144
8,14- 7,20- 1,05- 0,070-
25-50 24-29 5,7-6,8 171-185 0,15-0,20
8,25 7,80 1,16 0,083
8,33- 7,30- 0,85- 0,046-
50-70 11-14 3,2-4,1 102-117 0,21-0,22
8,42 7,95 0,96 0,053

Ümumi azotun miqdarı şum qatında (0-25 sm) tədqiqat illərindən asılı olaraq
0,135-0,144%, aşağı qatlarda (25-50 və 50-70 sm) müvafiq olaraq 1,05-1,16% və
0,85-0,96% arasında dəyişmişdir (cədvəl 2.2.1).
Payızlıq dənli bitkilərin vegetasiya müddətində əsas qida maddələri ilə təmin
olunması, yüksək keyfiyyətli məhsulun alınması, bitkilərin potensial məhsuldarlığına
müvafiq gübrə normalarının müəyyənləşdirilməsi torpaqda asan hidroliz olunan azot,
mütəhərrik fosfor və mübadilə olunan kaliumun ehtiyatından asılıdır. Çünki hazırkı
intensiv sort və hibridlərin 1 sentner dən məhsulunun əmələ gəlməsinə orta hesabla
2,8-3,2 kq azot; 0,9-1,1 kq fosfor və 2,8-3,0 kq kalium sərf olunur.
Təcrübə sahəsinin şum qatında tədqiqat illərindən asılı olaraq asan hidroliz
olunan azotun miqdarı 1 kq torpaqda orta hesabla 48-58 mq, mütəhərrik fosforun
miqdarı 12,5-14,3 mq, mübadilə olunan kaliumun miqdarı isə 225,0-252,0 mq
olmuşdur. 25-50 və 50-70 sm dərinlikdə isə əsas qida maddələrinin asan
mənimsənilən formaları azalmışdır. Torpaqda şoranlıq və şorakətlik yoxdur, quru
qalığın miqdarı tədqiqat illərindən və dərinlikdən asılı olaraq 0,15-0,22% arasında
40
olmuşdur (cədvəl 2.2.1).
Təcrübə sahəsində tədqiqat illəri ərzində aparılan torpaq analizləri nəticələrindən
məlum olur ki, təcrübə sahəsi mütəhərrik fosforla çox zəif, mübadilə olunan kaliumla
zəif təmin olunub. Ona görə də tədqiqat illərində təcrübə sahəsinə aqrokimyəvi
tədqiqatların nəticəsində tövsiyyə olunan qida maddələri ilə təmin olunma dərəcəsinə
müvafiq olaraq, təsiredici maddə hesabı ilə 130 kq azot, 60 kq sadə dənəvər fosfor və
60 kq kalium sulfat gübrələri (fiziki çəkidə 280 kq ammonium şorası, 295 kq sadə
dənəvər superfosfat və 130 kq kalium sulfat) verilmişdir.
Stansiyanın yerləşdiyi bu ərazi iqlim şəraitinə görə Qarabağ düzünün nəmliklə
tam təmin olunmayan qərb hissəsinə aiddir, mülayim istidir, yumşaq qış və quru isti
yay ayları ilə səciyyələnir. Dənli bitkilərin becərilməsi və onlardan yüksək
məhsuldarlıq göstəricilərinin əldə edilməsi ayrı-ayrı illərin meteoroloji şəraitindən
asılıdır.
Təcrübənin qoyulduğu illərdə bölgədə meteoroloji göstəricilər bir-birindən fərqli
olmuşdur, havanın orta çoxillik temperaturu +14,87ºC olduğu halda, təcrübələrin
qoyulduğu illər ərzində havanın orta illik temperaturu +14,0ºC ilə +15,5ºC arasında
dəyişmişdir. Bu ərazinin hava temperaturu nisbətən yüksək kimi xarakterizə olunur.
Tədqiqat illərində ən soyuq ay olan yanvarda orta aylıq temperatur +2,9C və +5,7C,
ən isti ay olan iyulda isə orta aylıq temperatur +26,0C və +28,1C arasında
olmuşdur. Yay aylarında bəzən havanın mütləq maksimum temperaturu +39,1°C-yə
çatır, havanın orta illik mütləq minimum temperaturu -5,9°C-dir. Təcrübələrin
qoyulduğu bölgədə illik müsbət temperatur rejiminin cəmi 3600-5700C-intervalında
müşahidə edilmişdir. Birinci payız şaxtasının orta tarixi noyabrın axırıncı
ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtasının orta tarixi isə mart ayının üçüncü ongünlüyünə
düşür, il ərzində şaxtalı günlərin sayı az, günəşli günlərin sayı çox olur, şaxtasız
günlərin sayı 300-341 gün arasında dəyişmişdir. Düşən yağıntının orta çoxillik
miqdarı 391,0 mm olduğu halda, təcrübənin qoyulduğu illər ərzində düşən yağıntının
miqdarı 251,1-520,1 mm arasında dəyişmişdir. Havanın orta çoxillik nisbi
rütubətliliyi 70,64% olduğu halda, nisbi rütubətlilik təcrübənin qoyulduğu illər
ərzində orta hesabla 66,5-73,0% arasında dəyişir, iyul ayında orta hesabla 54,0-61,3%
41
təşkil etmişdir. Tədqiqatların aparıldığı 2011-2015-ci illərin meteoroloji göstəriciləri
çoxillik orta qiymətlərlə müqayisəli şəkildə aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. 2011-ci il
oktyabr, noyabr və dekabr aylarında havanın temperaturu orta çoxillik göstəriciyə
nisbətən 1,29-3,06ºC az olmuşdur. Cədvəldən göründüyü kimi 2011-ci ildə digər
tədqiqat illəri ilə müqayisədə temperatur nisbətən aşağı olmuşdur (1,22-1,48ºC), orta
çoxillik temperaturla müqayisədə bu il havanın orta illik temperaturu 0,87ºC və ya
5,85% az olmuşdur. Havanın orta temperaturunun göstəricilərini ayrı-ayrı aylar üzrə
təhlil etdikdə görürük ki, onlar çoxillik göstəricilərlə müqayisədə xeyli fərqə
malikdirlər. Tədqiqatın aparıldığı 2011-2015-ci illər temperatur göstəricilərinə görə
bir-birindən fərqli olmuşlar. Orta çoxillik temperaturla müqayisədə 2012-ci ildə
havanın orta illik temperaturu 0,59ºC və ya 3,97% çox, 2013-cü ildə 0,35ºC və ya
2,35% çox, 2014-cü ildə 0,61ºC və ya 4,10% çox, 2015-ci ildə isə 0,41ºC və ya
2,76% çox olmuşdur. 2014-cü illə müqayisədə 2012-ci ilin orta illik temperaturu
0,02ºC aşağı, digər tədqiqat illəri ilə müqayisədə isə 2012-ci ildə havanın orta illik
temperatur göstəricisi yüksək olmuşdur (0,18-1,46ºC). 2011-ci illə müqayisədə 2013-
cü ilin orta illik temperatur göstəricisi 1,22ºC yüksək, digər tədqiqat illəri ilə
müqayisədə isə 2013-cü ildə havanın orta illik temperaturu aşağı olmuşdur (0,06-
0,26ºC). 2014-cü ildə havanın orta illik temperatur göstəricisi digər tədqiqat illəri ilə
müqayisədə yüksək olmuşdur (0,02-1,48ºC). Tədqiqatların aparıldığı 2011 və 2013-
cü illərlə müqayisədə 2015-ci ilin orta illik temperatur göstəricisi yüksək (0,06-
1,28ºC), 2012 və 2014-cü illərlə müqayisədə isə 2015-ci ildə havanın orta illik
temperaturu aşağı (0,18-0,2ºC) olmuşdur. Belə ki, oktyabr və noyabr aylarında yəni,
səpin aparılan zamanlarda havanın temperaturu orta çoxilliklə müqayisədə 2012-ci
ildə 2,3-3,03ºC çox, dekabr ayında isə 1,04ºC az olmuşdur, 2013-cü ildə oktyabr
ayında 2,02ºC az, noyabr ayında 2,62ºC çox, dekabrda isə 2,64ºC az olmuşdur, 2014-
cü il oktyabr və noyabr aylarında havanın temperaturu orta çoxilliklə müqayisədə
0,08-2,72ºC az, dekabrda isə 0,76ºC çox, 2015-ci il oktyabr ayında havanın
temperaturu orta çoxilliklə müqayisədə 1,32ºC az, noyabr və dekabr aylarında isə
0,46-1,12ºC çox olmuşdur. Yanvar ayında temperatur orta çoxilliklə müqayisədə
2012-ci ildə 0,05ºC çox, 2013-cü ildə 2,84ºC çox, 2014-cü ildə 1,84ºC çox, 2015-ci
42
ildə 0,84ºC çox olmuşdur, 2012-ci il fevral və mart aylarında 2,97-3,38ºC az olması,
2013-cü il 0,2-1,9ºC çox, 2014-cü ildə 0,5-1,4ºC az olması, 2015-ci il fevral ayında
0,9ºC çox, mart ayında isə 2,1ºC az olması müşahidə edilmişdir, bu bitkilərin
kollanma dövrünə təsadüf etmişdir. Havanın orta aylıq temperaturu aprel və mayda
isə çoxillik göstəriciyə nisbətən 2012-ci ildə 3,12-4,17ºC çox; 2013-cü ildə 1,02-
1,34ºC çox; 2014-cü ildə 0,92-3,74ºC çox; 2015-ci ilin aprel ayında 1,08ºC az, may
ayında isə 0,74ºC çox olmuş və bu da boruyaçıxma və sünbülləmə, reproduktiv
orqanların əmələ gəlməsi, dənin formalaşması dövrünə təsadüf etmişdir. Dəndolma
dövründə, yəni iyun ayında isə orta aylıq temperatur çoxillik temperatur göstəricisi
ilə müqayisədə 2012-ci ildə 1,07ºC çox, 2013-cü ildə 0,24ºC az, 2014-cü ildə 0,46ºC
çox, 2015-ci ildə isə 2,36ºC çox olmuşdur (cədvəl 2.2.2).
Tədqiqat aparılan bütün illərdə səpinlər oktyabr ayının üçüncü ongünlüyündə
aparılmışdır. Həmin dövrlərdə havanın temperaturu +13,7 ilə +18,72ºC arasında
olmuş və bu da öz növbəsində sahələrdə normal cücərtilərin alınmasına və inkişafına
kömək etmişdir. Havanın ən yüksək temperaturu iyun və iyul aylarında müşahidə
olunmuşdur. Bu aylarda havanın +23,54ºC-dən +28,15ºC-yə kimi yüksəlməsi
bitkilərdə dənin formalaşması, dolması və yetişməsi dövrü ilə eyni vaxta düşmüşdür.
Ümumiyyətlə, demək olar ki, tədqiqat aparılan illərdə bitkilərdə fazalararası dövrlərin
normal keçməsi üçün temperatur şəraiti əlverişli olmuşdur (cədvəl 2.2.2).
Bölgədə ən çox yağıntı oktyabr, noyabr və aprel, may aylarında müşahidə
olunmuşdur. Oktyabr, noyabr aylarında düşən yağıntılar təcrübə sahələrində səpilmiş
toxumlardan tam çıxış alınmasına və kollanmanın isə normal getməsinə əlverişli
şərait yaratmışdır. Aprel və may aylarında həm də havanın temperaturu nisbətən
aşağı olduğuna görə və düşən yağmurlar demək olar ki, əsasən sünbülləmə fazası ilə
eyni vaxtda düşdüyündən bitkilərdə yerə yatma müşahidə edilmiş və nəticədə bu
əlamətə görə başlanğıc material seçmək imkanı əldə edilmişdir.

43
 Cədvəl 2.2.2
Tədqiqat aparılan illərdə (2011-2015) Tərtər bölgəsində havanın orta temperaturu,
düşən yağıntının miqdarı və orta nisbi rütubət
Aylar İllik
İllər
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Havanın orta temperaturu, ºC Orta
2011 4,73 3,72 7,6 11,95 18,45 23,54 28,15 25,15 20,68 14,66 5,12 4,15 14,0
2012 2,91 1,42 7,03 17,45 21,68 25,61 26,04 27,37 21,68 18,72 11,21 4,40 15,46
2013 5,7 6,7 10,2 14,3 19,9 24,3 26,4 25,2 22,0 14,4 10,8 2,8 15,22
2014 4,7 3,4 9,5 14,2 22,3 25,0 27,2 29,0 22,5 13,7 8,1 6,2 15,48
2015 3,7 5,7 7,9 12,2 19,3 26,9 27,5 26,9 23,1 15,1 9,3 5,9 15,28
Çoxillik orta 2,86 4,8 10,0 13,28 18,56 24,54 26,44 26,32 21,66 16,42 8,18 5,44 14,87
Orta nisbi rütubət, % Orta
2011 80,94 79,07 76,10 74,13 76,67 66,63 54,32 66,61 69,7 77,45 79,27 75,68 73,05
2012 77,93 75,93 60,97 60,43 64,77 60,5 61,26 53,10 68,53 72,06 82,1 82,97 68,38
2013 68,0 80,0 65,0 67,0 64,0 59,0 55,0 58,0 63,0 71,0 77,0 71,0 66,5
2014 73,0 76,0 70,0 69,0 62,0 60,0 56,0 54,0 67,0 78,0 82,0 82,0 69,08
2015 83,0 84,0 79,0 73,0 68,0 52,0 54,0 55,0 64,0 82,0 74,0 71,0 69,92
Çoxillik orta 77,4 77,6 69,4 75,8 67,6 60,6 57,6 60,4 69,2 77,6 77,0 77,5 70,64
Yağıntının faktiki miqdarı, mm Cəmi
2011 26,8 50,1 19,0 36,0 119,5 49,1 63,4 57,4 6,9 55,8 34,2 1,9 520,1
2012 6,1 12,2 20,1 2,3 53,8 57,73 50,5 6,0 48,0 5,1 11,5 22,6 295,93
2013 11,8 27,7 10,0 13,5 41,2 26,0 11,9 12,2 41,7 34,9 12,9 7,3 251,1
2014 13,0 5,2 12,6 31,7 18,7 50,0 8,5 0,0 56,1 31,0 38,3 5,8 270,9
2015 16,2 39,4 42,3 43,6 37,7 5,5 7,5 4,5 9,4 70,7 6,1 10,9 293,8
Çoxillik orta 21,5 22,24 32,3 52,4 42,5 36,47 31,8 23,77 44,18 41,82 29,38 12,64 391,0

Qeyd. Rəqəmlər Tərtər Meteoroloji Stansiyasının məlumatlarına əsasən verilmişdir

44
 Tədqiqat aparılan illər düşən yağıntının miqdarına görə bir-birindən fərqli
olmuşdur. 2011-ci il yağıntıların miqdarına görə sonrakı illərdən kəskin olaraq
fərqlənmişdir. Belə ki, düşən yağıntının miqdarı 520,1 mm olmuş, bu da orta çoxillik
göstəricidən 129,1 mm və ya 33,0% çox olmuşdur. Qalan illərdə düşən yağıntının
miqdarı örta çoxillik normadan aşağı olmaqla bir-birinə yaxın olmuşdur. Qış dövrü
nisbətən quraq keçməsilə xarakterizə olunur. Belə ki, 2011-ci ilin dekabr ayında
düşən yağıntının miqdarı 1,9 mm, 2012-ci ildə 22,6 mm, 2013-cü ildə 7,3 mm, 2014-
cü ildə 5,8 mm, 2015-ci ildə 10,9 mm təşkil etmişdir. Bitkinin həyatında iqlim
faktorları içərisində havanın nisbi rütubəti də əsas amillərdən biri hesab edilir.
Çoxillik orta nisbi rütubətlə (70,64%) müqayisədə tədqiqat illərində havanın ən
yüksək nisbi rütubətliliyi 66,5-73,05% arasında dəyişməklə əsasən çoxillik orta nisbi
rütubət göstəricilərinə yaxın olmuşdur (cədvəl 2.2.2).
Müəyyən edilmişdir ki, aqrometeoroloji göstəricilərin tədqiqat illərində nəzərə
çarpacaq dərəcədə fərqli olması, buğdanın sort və hibrid nümunələrində kəmiyyət və
keyfiyyət əlamətlərinin dəyişməsini dərindən öyrənməyə, həm ayrı-ayrı və həm də
kompleks təsərrüfat qiymətli əlamətlərə görə nümunələr seçməyə, gələcək seleksiya
işlərində istifadə etmək üçün başlanğıc materiallar əldə etməyə imkan yaratmışdır.

2.3. Tədqiqatın aqrotexnikası

Dissertasiya mövzusu üzrə seleksiya tədqiqatları 2011-2015-ci illər ərzində

Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında, Qarabağ
bölgəsinin açıq şabalıdı torpaqlarında aparılmışdır. Təcrübənin aparıldığı illərdə
torpağın hazırlanmasından başlayaraq vegetasiya müddətinin axırına kimi bütün
aqrotexniki qulluq işləri dənli bitkilərin becərilməsinə dair bölgə üçün nəzərdə
tutulan metodiki göstərişlər əsasında yerinə yetirilmişdir [66, s.88].
Bütün tədqiqat illərində təcrübələrdə sələf kimi qara herik, yəni dincə qoyulmuş
torpaqlar olmuşdur ki, bu da alaq bitkilərini xeyli dərəcədə məhv etməyə imkan
vermişdir.

45
 2.4. Tədqiqatın materialı

Tədqiqatın materialını Beynəlxalq Mərkəzlərdən (CIMMYT, ICARDA-Türkiyə)

introduksiya olunmuş 27 ədəd ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridləri, yerli və
introduksiya olunmuş seleksiya sortları, eləcə də onların iştirakı ilə suvarma
şəraitində məhdud tozlanma üsulu ilə (Tvel metodu) növdaxili hibridləşmə apararaq
yaradılmış (hibridləşmə prosesi tərtib edilmiş plan üzrə sünbülləmə fazasında 2012-
2013 cü (P-20; F0-62) və 2013-2014 cü (P-18; F0-39) tədqiqat illərində həyata
keçirilmiş) hibrid kombinasiyaları təşkil etmişdir (əlavələr, şəkil 3).
Hibridləşməyə kompleks əlamət və göstəriciləri ilə fərqlənmiş yerli
sortnümunələrdən Azəri, Murov, Murov-2, Şəfəq, Şəfəq-2, Pərvin, Tərəqqi, Aran,
Mahmud 80, Zirvə 85, Yeganə, TT 09214/3 lütessens, TT 09214/3-1 lütessens, Z
2009/1-1 (Aran x Umanka), Z 2009/2-1 (Murov x Aran) və həmçinin, introduksiya
olunmuş yumşaq buğdalardan Bezostaya-1, Sönməz, Doka, Vassa, Alman sortu,
Tanya, Nota, Trap, Yubilieinaya100/Tilek /1 və s. sortnümunələri cəlb edilmişdir.

2.5. Tədqiqatın metodikası

Təcrübələr Qarabağ bölgəsinin suvarma şəraitində, Azərbaycan Aqrar Elm və

İnnovasiya Mərkəzi, Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə
Stansiyasında yerli və introduksiya olunmuş hibrid nümunələr üzərində aparılmışdır.
Təcrübələrdə müvafiq fenoloji müşahidələr mütəmadi olaraq aparılmış, cücərmə,
kollanma, boruya çıxma, sünbülləmə, yetişmə (süd, mum, tam) fazaları qeydə
alınmışdır, həmçinin hibrid xətlərdə fazaların başa çatmasına sərf olunan günlərin
sayı hesablanaraq, ümumi vegetasiya müddəti müəyyən olunmuşdur, vegetasiya
müddətində bitkilərin qışlamaları, həyat tərzləri (vizual olaraq) və əsas xəstəliklərə
qarşı davamlılıqları təyin edilmişdir.
Birinci nəsil (F1) hibridlərdə vegetasiya müddətlərinə görə irsilik müəyyən
edilmiş, eləcə də ayrı-ayrı nəsillər üzrə struktur analizləri aparılaraq məhsuldarlıq
elementləri təyin edilmişdir. Tədqiqatlarda standart olaraq yumşaq buğda Aran sortu
götürülmüşdür. Tədqiq olunan hibridlərin kəmiyyət elementləri arasında korrelyasiya
46
əlaqələri tədqiq edilmiş, F1 - hibridlərində dominantlıq və heterozislik dərəcəsi, F2 -
hibridlərində isə transqressiyanın dərəcəsi və tezliyi hesablanmışdır.
Bütün aqrotexniki tədbirlər, çöl tədqiqat işləri və bitkilər üzərində müşahidələr,
yerə yatmaya, dən tökülməsinə, şaxtaya, quraqlığa davamlılıq, məhsulun struktur
elementlərinin öyrənilməsi bu sahədə mövcud olan metodiki göstərişlər nəzərə
alınmaqla [66, s.88], eləcə də yarpaq üzərində pas xəstəliklərinin hesabatı qəbul
olunmuş beynəlxalq şkala (CIMMYT) əsasında [114, s.60; 158, s.1-7; 175, s.67],
unlu şeh xəstəliyi ilə sirayətlənmə səviyyəsinin qiymətləndirilməsi CIMMYT-in
tətbiq etdiyi 9 ballı şkala əsasında [117, s.79; 158, s.1-7; 178, s.1-11], septorioz
xəstəliyinə davamlılıq Q.V.Pıjikova və başqalarının tərtib etdikləri 9 ballı şkala
əsasında [135, s.41] aparılmışdır.
Hibridləşmə prosesini həyata keçirtmək üçün ilk olaraq sünbülün 1/3 hissəsi
yarpaq qoltuğundan çıxdığı zaman axtalanma aparılmışdır, bu zaman hər sünbüldə
yan tərəflərdə 20 çiçək saxlanmışdır. Qalan çiçəklər kənarlaşdırılmışdır.
Axtalanmadan 3-14 gün sonra isə əsasən CIMMYT-də (Buğda və Qarğıdalının
Yaxşılaşdırılması üzrə Beynəlxalq Mərkəz) istifadə edilən və MDB elmi
mərkəzlərinə tövsiyə edilmiş Tvel-metodu ilə tozlanma aparılmışdır [40, s.22)].
Hibrid nəsillər (F1 və F2) aşağıdakı sxem üzrə əkilmişdir: P1 - F - P2
Bütün tədqiqat materialları üzərində struktur elementlərinə görə analizlər
aparılmışdır və bitkinin boyu, məhsuldar kollanma sayı, sünbülün uzunluğu,
sünbülcüklərin sayı, sünbüldə dənlərin sayı və kütləsi qəbul edilmiş metodikaya
əsasən təyin edilmişdir. Hibridlər üzərində aparılan müxtəlif analizlər aşağıda qeyd
olunan düsturların köməkliyi ilə hesablanmış və nəticələr müqayisə edilmişdir.
F1-nəsil hibridlərdə kəmiyyət əlamətlərinə görə həqiqi heterozis D.S.Ömərova
(1975) görə, irsiyyətin nəsilə ötürülməsi (genotipik dominantlıq dərəcəsi) G.M.Beil
və R.E.Atkins (1965) düsturuna əsasən [132, c.10, s.123-128; 153, c.39, s.321-324];
F2-nəsildə isə kəmiyyət əlamətlərinə görə transqressiv dəyişkənlik Q.S.Voskresenski
və V.İ.Şpota (1967) metodikasına əsasən hesablanmışdır [102,s.18-20].

47
 1). Kəmiyyət əlamətlərində həqiqi heterozis:
(2.6.1)

burada:
hhəq – həqiqi heterozis;
F – hibridlərin orta arifmetrik qiyməti;
Py – yaxşı valideyn formaya nisbətən inkişaf etmiş əlamətlərin orta riyazi göstəricisi.
2). Genotipik dominantlıq dərəcəsi:
(2.6.2)

burada:
hp – dominantlıq dərəcəsi;
F – hibrid forma;
mp – valideyn formaların orta arifmetrik qiyməti;
Py – yaxşı göstəriciyə malik valideynin qiyməti.
3). Transqressiya dərəcəsi:
(2.6.3)

burada:
Tgs – transqressiya dərəcəsi;
XF – ikinci nəsil hibridlərdə əlamətin maksimum qiyməti;
XPy – yaxşı valideyn formaların maksimal qiyməti.
4). Transqressiyanın tezliyi:
(2.6.4)

48
burada:
Tgt – transqressiyanın tezliyi;
Fn – əlamətə görə valideyn formadan fərqlənən hibridlər;
FN – hibrid bitkilərin ümumi sayı.
Hibrid nəsillərin tədqiqi zamanı alınmış nəticələr statistik baxımdan təhlil
olunmuş, etibarlılığı yoxlanılmış və öyrənilən əlamət və göstəricilər arasında
korrelyasiya asılılığı tədqiq edilmişdir. Bütün alınmış rəqəmlər üzrə riyazi-statistik
hesablamalar S-PLUS 2000 Professional (1999) proqramı (SPSS-16 kompüter
proqramı) vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir [181, s.570].
Yekun olaraq qeyd edək ki, yerinə yetirilmiş tədqiqatın nəticəsi olaraq, tədqiq
edilən Milli və Beynəlxalq seleksiya proqramlarına əsasən əldə edilmiş həm yerli,
həm də xaricdən introduksiya edilmiş hibrid xətlər və sortnümunələr bəzi əlamət və
xüsusiyyətləri əsas götürülərək qruplaşdırılmış, bu hibrid nümunələrin yüksək
məhsuldarlıq və keyfiyyətini, eləcə də digər bioloji və təsərrüfat qiymətli əlamətlərini
səciyyələndirən parametrləri müəyyənləşdirilmişdir. Əsas tədqiqat materialları olan
hibrid xətlərdə dənin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi metodiki göstəriş əsasında
aparılmışdır. Əsas keyfiyyət göstəriciləri 1000 dənin kütləsi, dənin şüşəvariliyi,
kleykovina, kleykovinanın deformasiya əmsalı, sedimentasiya, dəndə zülalın miqdarı
standart metodikaya uyğun olaraq təyin edilmişdir [142, s.53]. Apardığımız
təcrübələrdə dənin keyfiyyət analizləri Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun “Dənin
Keyfiyyəti” laboratoriyasında ümumi qəbul olunmuş “Dənin keyfiyyətinin
qiymətləndirilməsi üzrə metodiki göstərişlər” (1977) əsasında, dənin şüşəvariliyi
farinotomla, kleykovinanın miqdarı nişastanı undan (suda yumaqla) ayırmaqla yuma
üsulu ilə (Yermakovun yuma üsulu ilə), KDƏ isə İDK-1 cihazının köməkliyi ilə,
sedimentasiyanın miqdarı yüksək molekullu hissəciklərin sirkə turşusunda
çökdürülməsi üsulu ilə (sedimentasiya göstəricisi Pumpyanski), dəndə ümumi azotun
miqdarı Keltek 1003 LKB firması cihazının köməkliyi ilə modifikasiya olunmuş
Keldal mikrometodu ilə təyin olunmuşdur. Azotun qiymətini zülala çevirmək üçün
(N x 5,7) əmsalından istifadə olunmuşdur [53,s.383; 127,s.172].
 1000 dənin kütləsinin təyini (DÜST 10839-64);
49
  Dənin şüşəvariliyinin təyini (DÜST 10839-64);
 Kleykovinanın təyini (Yermakovun yuma üsulu);
 Kleykovinanın deformasiya əmsalının təyini (İDK-1 cihazı ilə);
 Sedimentasiya göstəricisinin təyini (Pumpyanski üsulu);
 Ümumi azotun təyini (Keldal üsulu).
Ümumi azotun, yəni nəticə olaraq zülalın miqdarı Keldal üsulu ilə (Keyldal
1959) təyin edilmişdir. Bu əməliyyatı yerinə yetirmək məqsədi ilə, paralel olaraq 2
kolbaya, 400 mq kəpəkli un (şrot) tökülərək, üzərinə 10 ml qatı H 2SO4 turşusu və
katalizator əlavə edilir və 240°C-də yandırılır. Yandırıldıqdan sonra yuyulur və
yenidən təkrar yandırılır, sonra isə 0,1% H2SO4 olan qaba ammonyak yığılır. Qatı
(40%-li) 40 ml NaOH yanmış nümunə üzərinə əlavə edilir, onu alovda yandıraraq
azotu çıxarır və azot ammonyak halında 0,1% sulfat turşusu (H 2SO4) ilə birləşərək
ammonium-sulfata ((NH4)2SO4) çevrilir. Sonda 0,1 n NaOH-la titrləməklə azotun
miqdarı təyin edilir və bunun üçün aşağıdakı tənlikdən istifadə olunur:
(2.6.5)

N
 an
1  bn2   0,0142  100
Q

burada:
a - qəbulediciyə götürülmüş sulfat turşusunun (H2SO4) ml-lə miqdarı;
n1 - sulfat turşusunun (H2SO4) normallığı;
b - qəbuledicidə turşu qalığının titrlənməsinə sərf olunan NaOH-in ml-lə miqdarı;
n2 - titrə istifadə edilən NaOH-in normallığı;
0,0142 - 1 qr azotda olan mol ekvivalenti;
Q - nümunənin çəkisi.
Ümumi zülalı təyin etmək məqsədilə alınan nəticəni dənli bitkilər üçün nəzərdə
tutulan 5,7 əmsalına vurmaq lazımdır.
Torpaq analizləri aşağıdakı metodlarla aparılmışdır:
 pH - pH metrlə;
 Karbonatlıq - kalsimetrlə, Şeybrer metodu;
 Ümumi humus - İ.V.Tyurin metodu ilə;
50
  Ümumi azot - Keldal metodu ilə;
 Asan hidroliz olunan azot - İ.V.Tyurin, Konanova metodu ilə;
 Mütəhərrik fosfor və mübadilə olunan kalium - B.P.Maçiqin metodu ilə
(1%-li (NH4)2CO3 məhlulunda həll etməklə).

2.6. Hibridləşmədə istifadə olunan sort nümunələrin qısa təsviri

Seleksiya prosesində, yəni hibridləşdirmə məqsədi ilə valideyn formaların

düzgün seçilməsi əməli çox böyük əhəmiyyət daşıyır. Hibridləşdirmədə istifadə
edilən valideyn formaların düzgün seçilməsi hesabına çox yaxşı nəticələr, yəni
kompleks təsərrüfat qiymətli əlamətlərə malik hibrid nəsillər əldə etmək mümkündür.
Azəri. Təkrar fərdi seçmə yolu ilə Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda
Yuqoslaviyanın Panoniya 45319 və Bezostaya-1 sortlarının hibridindən yaradılıb.
Lutescens (Alef.) Mansf. növmüxtəlifliyinə aid, ortaboylu (91,0-107,0 sm), yatmaya
qarşı davamlı, dəni iri, 1000 dənin kütləsi 46,0-49,0 qr, dəni şüşəvari (80,0-90,0%),
dəndə zülalın miqdarı 13,1-15,5%, kleykovinanın miqdarı 23,0-25,0%-dir. Sortun
texnoloji və çörəkbişirmə keyfiyyəti yüksəkdir, potensial məhsuldarlıq hektardan 6,5-
7,0 tondur.
Murov. Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə
Stansiyasında Amerika mənşəli Weels sortu ilə Spartanka (Rusiya) sortunun
növdaxili hibridindən fərdi seçmə yolu ilə əldə edilmişdir. Sortun növmüxtəlifliyi
Lutescens, ortaboylu (93,0-100,0 sm), yatmaya qarşı davamlıdır. Sünbüldə dənlərin
sayı 38,0-42,0 əd., 1000 dənin kütləsi 45,0-48,0 qr, dəni yarımşüşəvari (45,0-50,0%),
dəndə zülalın miqdarı 12,0-14,5%, kleykovinanın miqdarı 25,0-29,0%-dir. Texnoloji
və çörək bişirmə keyfiyyəti yüksək, potensial məhsuldarlıq 6,5-7,5 t/ha-dır.
Murov-2. Amerika mənşəli Weels sortu ilə Spartanka (Rusiya) sortunun
növdaxili hibridlərindən fərdi seçmə yolu ilə alınmışdır. Lutescens (Alef.) Mansf.
növmüxtəlifliyinə aid, ortaboylu (98,0-105,0 sm), yatmaya qarşı davamlıdır. 1000
dənin kütləsi 45,2-53,4 qr, dənin şüşəvariliyi 82,0-100,0% arasında dəyişir, dəndə

51
zülalın miqdarı 15,3-16,7%, kleykovinanın miqdarı isə 30,0-32,0%-dir. Sortun
potensial məhsuldarlığı hektardan 6,5-7,0 tondur.
Şəfəq. Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda Diamant x Skorospelka 35 təkrar
fərdi seçmə yolu ilə yaradılmışdır. Növmüxtəlifliyi Graecum (Koern.) Mansf., boyu
99,0-118,2 sm olub, yatmaya qarşı davamlı, məhsuldar kollanması 4-5 ədəd,
vegetasiya müddəti 190-195 gün olmuşdur. Kollanması yaxşıdır, cücərtiləri və
boruya çıxma fazasında yarpaqları açıq göy rəngdədir. Sünbülü ağ rəngli, uzundur
(12,2-13,0 sm). Dəni orta irilikdə, şırımın xarakteri orta, rəngi ağ, forması
yumurtavari və qayəsi tüklüdür. Sünbüldə dənlərin sayı 50,0-76,3 ədəddir, sünbüldə
dənin kütləsi 1,8-2,4 qr Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında orta məhsuldarlığı
suvarmada 6,8 t/ha olub.
Şəfəq-2. Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda ÜRBİ-nin K-58369 nümunəsi,
yerli Şəfəq və Səba yumşaq buğda sortlarının pilləli hibridindən təkrar fərdi seçmə
yolu ilə yaradılmışdır. Sort Lutescens növmüxtəlifliyinə aid, boyu 99,0-116,0 sm
olub, yatmaya qarşı davamlıdır. Sünbülü uzun (11,0-13,0 sm), sünbüldə dənlərin sayı
42-46 əd., 1000 dənin kütləsi 42,0-46,0 qr, dəndə zülalın miqdarı 14,0-14,9%, yaş
kleykovinanın miqdarı 33,0-38,0%-dir. Potensial məhsuldarlıq 7,5-8,0 t/ha-dır.
Pərvin. Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda ÜRBİ-nin K-58369 nümunəsi və
yerli Azəri sortunun bekkorss hibrid kombinasiyasından (TT09603-(K-58369 x
Azəri) x K-58369) təkrar fərdi seçmə yolu ilə yaradılmış sortdur. Növmüxtəlifliyi
Lutescens, ortaboylu (106,0-111,0 sm), sünbülü uzun (8,3-11,0 sm), sünbüldə
dənlərin sayı 43-47 əd., 1000 dənin kütləsi 31,3-42,4 qr, dənin şüşəvariliyi 70,0-
90,0%, dəndə zülalın miqdarı 14,5-15,5%, kleykovinanın miqdarı 30,0-35,0%-dir.
Sortda potensial məhsuldarlıq hektardan 6,7 tondur.
Tərəqqi. Meksika mənşəli K-290612 Pov.Ke.Pet.Rul. nümunəsi ilə Yuqoslaviya
mənşəli 45319 Panoniya sort nümunəsinin növdaxili hibridindən fərdi seçmə yolu ilə
yaradılmış, “Lutescens”dir, ortaboyludur (100,0-110,0 sm), gövdəsi möhkəm,
yatmaya davamlıdır, məhsuldar kollanması 2,7-3,4-dür. Sünbülü uzun (10,0-12,0
sm), silindrik formalı, seyrək, qılçıqsız, ağ rəngdədir. Sortun dəni orta irilikdə, rəngi
qırmızı, şırımın xarakteri dayaz, qayəsi tüklüdür. Sünbüldə dənlərin sayı 45-50 əd.,
52
dəndə zülalın miqdarı 14,0-15,0%, kleykovinanın miqdarı 31,0-34,0%-dir. Potensial
məhsuldarlıq 6,5-7,0 t/ha, 1000 dənin kütləsi 45,0-49,0 qr.-dır.
Aran. Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda yumşaq buğda hibridləri
populyasiyalarından fərdi seçmə yolu ilə əldə edilmişdir. “Lutescens”dir,
ortaboyludur (96,0-102,0 sm), yatmaya davamlıdır, orta gecyetişən sortdur. Dəni orta
irilikdə, qırmızı rəngdə, sünbülcüklərdə dənin sayı 43-45 ədəd, potensial
məhsuldarlıq hektardan 7,0-8,0 ton, 1000 dənin kütləsi 43,0-48,0 qr, dənin
şüşəvariliyi 63,0-82,0%, dəndə zülalın miqdarı 13,6-14,7%, yaş kleykovinanın
miqdarı 28,0-32,0%-dir.
Mahmud 80. Əkinçilik ETİ, Tərtər BTS-da İCARDA beynəlxalq mərkəzindən
alınmış Mərkəzi və Qərbi Asiya regionu üçün sarı pasın 5-ci tutucu pitomnikindəki
(5th CWA-RTN-166) yumşaq buğda hibrid xəttindən (AGRİ/NaCH//KAUZ) çoxqatlı
fərdi seçmə yolu ilə yaradılmışdır. Növmüxtəlifliyi Erythrospermum (Koern.)
Mansf., ortaboylu (100,0-110,0 sm), gövdəsi yatmaya davamlı, orta yetişən sortdur.
Sünbüldə dənlərin sayı 41-45 əd., 1000 dənin kütləsi 32,0-38,0 qr, dənin şüşəvariliyi
58,0-77,0%, dəndə zülalın miqdarı 14,1-14,5%, yaş kleykovinanın miqdarı 29,0-
32,0%-dir. Hektardan potensial məhsuldarlığı 8,0 tondur.
Zirvə 85. Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda yumşaq buğda hibridləri
populyasiyasından fərdi seçmə yolu ilə yaradılmışdır. Növmüxtəlifliyi
Erythrospermum (Koern.) Mansf., ortaboylu (96,0-100,0 sm), gövdəsi möhkəm,
yatmaya davamlı, məhsuldar kollanması 3,4-3,8-dir. Potensial məhsuldarlığı 8,0-9,0
t/ha-dır. 1000 dənin kütləsi 39,0-43,0 qr, dəndə zülalın miqdarı 14,2-14,8%, yaş
kleykovinanın miqdarı 28,0-32,0%-dir.
Yeganə. Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda Krasnodarskaya 23 x (Movçanka
x Odesskaya polukarlikovaya) yumşaq buğda sortlarının növdaxili hibridləşməsindən
çoxqatlı fərdi seçmə yolu ilə alınıb. Növmüxtəlifliyi Ferrugineum (Alef.) Mansf.,
ortaboylu (92,0-103,0 sm), gövdəsi möhkəm, yatmaya davamlı, dəni orta irilikdə,
sünbüldə dənlərin sayı 40-44 əd., 1000 dənin kütləsi 39,0-43,0 qr, zülalın miqdarı
14,2-14,8%, yaş kleykovinanın miqdarı 28,0-32,0%-dir. Sort 8,0-9,0 t/ha potensial
məhsuldarlığa malikdir.
53
 TT 09214/3 lütessens. Əkinçilik ETİ-da, 0815/2-2 (Axatsixis Tsiteli Doli x
290612Pov.ke.pet.rul) x 01090 (Şarbat sonora x Dwarf) hibrid kombinasiyasından
təkrar fərdi seçmə yolu ilə yaradılmışdır. Ortaboylu (108,0-116,0 sm), sünbülü uzun
(10,0-11,7 sm), 1000 dənin kütləsi 41,8-44,8 qr, dənin şüşəvariliyi 80,0-94,0%, dəndə
zülalın miqdarı 13,3-14,5%, kleykovinanın miqdarı 33,0-36,0%, sedimentasiya
göstəricisi 34,5-42,5 ml, KDƏ 105,0-111,3 cihazın göstəricisidir. Hektardan potensial
məhsuldarlıq göstəricisi 6,5 tondur.
TT 09214/3-1 lütessens. Əkinçilik ETİ-da, 0815/2-2 (Axatsixis Tsiteli Doli x
290612Pov.ke.pet.rul) x 01090 (Şarbat sonora x Dwarf) hibrid kombinasiyasından
təkrar fərdi seçmə yolu ilə yaradılıb. Ortaboylu (95,0-105,0 sm), sünbülü uzun (11,0-
12,5 sm), sünbüldə dənlərin sayı 47-52 əd. dənin kütləsi 2,5-3,0 qr, 1000 dənin
kütləsi 45,8-48,8 qr, dənin şüşəvariliyi 80,0-94,0%, dəndə zülalın miqdarı 13,5-
14,5%, kleykovinanın miqdarı 33,0-36,0%, sedimentasiya göstəricisi 25,5-32,5 ml-
dir. Hektardan 6,5-7,0 ton potensial məhsuldarlığa malikdir.
Z 2009/1-1 (Aran x Umanka). Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda, yerli Aran
sortu və introduksiya olunmuş Umanka sortunun hibrid kombinasiyasından təkrar
fərdi seçmə yolu ilə alınıb. Sortnümunənin növmüxtəlifliyi Lutescens, ortaboylu
(97,0-112,0 sm), sünbülü uzun (10,5-11,5 sm), sünbüldə dənlərin sayı 65-68 əd.,
dənin kütləsi 2,5-3,0 qr, 1000 dənin kütləsi 35,8-41,8 qr, dənin şüşəvariliyi 92,0-
95,0%, dəndə zülalın miqdarı 13,5-14,5%, kleykovinanın miqdarı 30,0-35,5%,
sedimentasiya göstəricisi 37,5-45,0 ml-dir. Potensial məhsuldarlıq 6,5-7,0 t/ha-dır.
Z 2009/2-1 (Murov x Aran). Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunda, yerli Murov
və Aran sortlarının çarpazlaşdırılmasından alınmış hibrid kombinasiyasından təkrar
fərdi seçmə yolu ilə yaradılmışdır. “Lutescens”dir, ortaboyludur (105,0-112,0 sm),
sünbülü uzun (9,8-11,7 sm), məhsuldar kollanması 4-5 əd., sünbüldə dənlərin sayı
43,0-51,0 əd., dənin kütləsi illərdən asılı olaraq 2,0-2,5 qr, 1000 dənin kütləsi
42,8-46,8 qr, dənin şüşəvariliyi 40,5-70,0%, dəndə zülalın miqdarı 12,2-14,4%,
kleykovinanın miqdarı 32,0-33,2%-dir, sedimentasiya göstəricisi 34,5-46,5 ml-dir.
Hektardan potensial məhsuldarlıq göstəricisi 7,0 tondur.

54
 Bezostaya-1. Bu sort dünya şöhrətli seleksiyaçılardan P.P.Lukyanenko,
P.A.Lukyanenko və N.D.Tarasenko tərəfindən 1968-ci ildə “Bezostaya-4” sortundan,
o isə öz növbəsində “Lutescens17/Skorospelka-2” hibrid populyasiyasından təkrar
fərdi seçmə yolu ilə əldə edilmişdir. “Lutescens”dir, sünbülü uzun (10,3-11,4 sm),
sünbüldə dənlərin sayı 33,0-48,0 əd., sünbüldə dənin kütləsi 1,5-2,2 qr, 1000 dənin
kütləsi 45,2-54,2 qr, dənin şüşəvariliyi 37,5-51,0%, dəndə zülalın miqdarı 13,1-
15,7%, kleykovinanın miqdarı 28,0-35,0%-dir, sedimentasiya göstəricisi 37,5-52,5
ml olmuşdur, KDƏ isə 90,0-93,5 c.g.-dir.
Sönməz. Türkiyə mənşəlidir. Növmüxtəlifliyi “Lutescens”dir. Bitkinin boyu
116,3-129,7 sm, sünbülü uzun (10,2-13,3 sm), sünbüldə dənlərin sayı 33,0-52,9 əd.,
dənin kütləsi 1,6-2,1 qr, 1000 dənin kütləsi 40,5-48,1 qr, dənin şüşəvariliyi 23,0-
28,0%, dəndə zülalın miqdarı 11,7-11,9%, kleykovinanın miqdarı 26,0-31,2%-dir,
sedimentasiya göstəricisi 28,5-39,0 ml, KDƏ 101,1-103,5 c.g.-dir.
Doka. Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında aparılmış ardıcıl tədqiqat işlərinin
nəticələrinə əsasən qeyd etmək olar ki, növmüxtəlifliyi Lutescens, bitkinin boyu
115,2-133,6 sm, sünbülü uzun (10,9-14,4 sm), məhsuldar kollanması 4-5 əd., dənlərin
sayı 48,0-61,9 əd., dənin kütləsi 2,3-3,2 qr, 1000 dənin kütləsi 38,2-46,6 qr, dənin
şüşəvariliyi 65,0-79,5%, dəndə zülalın miqdarı 13,5-14,5%, kleykovinanın miqdarı
35,6-37,6%-dir, sedimentasiya göstəricisi 33,0-42,0 ml-dir. Potensial məhsuldarlıq
6,0-7,0 t/ha-dır.
Vassa. Sort ortaboylu (91,4-116,9 sm), yatmaya davamlı, vegetasiya müddəti
171-203 gün, orta yetişkəndir. “Lutescens”dir, sünbülü uzun (11,6-13,9 sm),
məhsuldar kollanması 4-5 əd., sünbüldə dənlərin sayı 50,0-61,4 əd., dənin kütləsi 2,4-
2,9 qr, 1000 dənin kütləsi 44,8-54,2 qr, dənin şüşəvariliyi 27,5-30,0%, dəndə zülalın
miqdarı 11,0-13,0%, kleykovinanın miqdarı 24,8-32,0%-dir, sedimentasiya 27,0-39,0
ml-dir. Potensial məhsuldarlıq hektara 6,0-7,0 tondur.
Alman sortu. Almaniya mənşəlidir, “Lutescens”dir. Sort ortaboylu (97,2-103,9
sm), sünbülü uzun (11,5-12,4 sm), məhsuldar kollanması 4-5 əd., sünbüldə dənlərin
sayı 45,0-53,0 əd., dənin kütləsi 1,6-1,8 qr, 1000 dənin kütləsi 29,2-39,2 qr-dır.

55
 Tanya. Rusiya mənşəli sortdur, “Lutescens”dir. Ortaboylu (100,0-107,0 sm),
sünbülü uzun (11,5-12,2 sm), sünbüldə dən sayı 41,0-48,0 əd., sünbüldə dənin kütləsi
illərdən asılı olaraq 1,8-2,2 qr, 1000 dənin kütləsi 40,9-46,0 qr-dır.
Nota. Krasnodar mənşəlidir. Sortun növmüxtəlifliyi Lutescens, ortaboylu
(104,0-109,5 sm), yatmaya davamlı, müxtəlif tədqiqat illərində vegetasiya müddəti
suvarmada 178-194 gün, orta yetişkəndir. Sünbülü uzun (11,5-12,4 sm), məhsuldar
kollanması 4-5 ədəddir, dəni orta irilikdə, şırımın xarakteri dayaz, rəngi açıq qırmızı
olub, sünbüldə dənlərin sayı 65,0-82,0 ədəddir, sünbüldə dənin kütləsi 2,4-2,8 qr,
1000 dənin kütləsi 35,2-40,0 qr-dır.
Trap. Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında aparılmış ardıcıl tədqiqat işlərinin
nəticələrinə əsasən alçaqboylu (91,8-95,0 sm), yatmaya davamlı, müxtəlif tədqiqat
illərində vegetasiya müddəti suvarmada 170-192 gün, orta yetişkən, növmüxtəlifliyi
“Lutescens”dir. Sünbülünün uzunluğu 10,5-11,7 sm, məhsuldar kollanması 4-5 əd.,
sünbüldə dənlərin sayı 38,0-42,0 əd., sünbüldə dənin kütləsi 1,1-1,3 qr-dır.
Yubilieinaya100/Tilek /1. Sort nümunə Türkiyədə (CIMMYT) Yubilieinaya
100 və Tilek təmiz xətlərinin çarpazlaşdırılmasından alınmış kombinasiyadan təkrar
fərdi seçmə yolu ilə yaradılıb. Növmüxtəlifliyi Erythrospermum (Koern.) Mansf.,
bitkinin boyu 104,6-110,0 sm, sünbülünün uzunluğu 10,7-12,0 sm, sünbüldə dənlərin
sayı 49,0-54,0 əd., sünbüldə dənin kütləsi 1,7-2,2 qr, 1000 dənin kütləsi 35,6-39,6 qr,
dənin şüşəvariliyi 39,5-77,0%, dəndə zülalın miqdarı 12,5-13,4%, kleykovinanın
miqdarı 33,6-34,0%, sedimentasiya göstəricisi 39,0-42,0 ml, KDƏ 89,9-91,7 c.g.-dir.
Potensial məhsuldarlıq 7,2 t/ha-dır.

56
 III Fəsil. İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ PAYIZLIQ YUMŞAQ BUĞDA
HİBRİDLƏRİNİN SELEKSİYA QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

3.1. İntroduksiya olunmuş payızlıq yumşaq buğda hibridlərinin

məhsuldarlıq elementlərinin tədqiqi

Bitkinin həm məhsuldarlığına, həm də keyfiyyətinə təsir edən mühüm

amillərdən, gündəmdə olan problemlərdən biri yaradılan sortların xəstəliklərə qarşı
davamlılığıdır. Eyni zamanda son dövrlərdə seleksiyada ən mühüm və xalq
təsərrüfatında ən önəmli problemlərdən hesab edilən, sortun bioloji xüsusiyyəti olan
dənin tökülməsidir, nəticədə dən itkisi, məhsul itkisi baş verir ki, bu isə birbaşa
məhsuldarlığın azalmasına, iqtisadi cəhətdən xeyli ziyanın baş verməsinə səbəb olur.
Dünya seleksiyaçılarının fikirlərini nəzərə alaraq qeyd edə bilərik ki,
seleksiyanın əsas məqsədi sortların məhsuldarlığının artırılması ilə yanaşı, həmçinin
müxtəlif streslərə davam gətirib stabil məhsul verən sortlar yaratmaqdır. Hazırda
aktual olan problemlərdən biri də seleksiyanın gücləndirilməsi, müvəffəqiyyətli
seleksiya işləri üçün valideyn formaların düzgün seçilməsi hesabına stabil məhsuldar,
kompleks davamlı, yüksək keyfiyyət göstəricilərini hər bir şəraitdə sabit saxlayan
yeni buğda sortlarının yaradılması və təsərrüfatlarda əkilib becərilməsidir.
Aparılmış uzunmüddətli elmi-tədqiqat araşdırmalarına və ədəbiyyat
məlumatlarına əsasən qeyd edə bilərik ki, yüksək dən məhsuldarlığına və keyfiyyətə
malik məhsul istehsal etmək üçün, iqtisadi səmərəliliyi yüksəltmək üçün, bölgələrin
torpaq-iqlim şəraitinə uyğun, hər bir sort üçün optimal səpin müddəti və normaları
təyin edilməlidir. Əksəriyyət tədqiqatçıların rəylərinə görə, dən məhsuldarlığının və
struktur elementlərinin artırılmasında sortun xüsusiyyətindən, xarici şəraitdən,
becərmə aqrotexnikasından, torpağın xarakterindən, torpağın münbitlik dərəcəsindən,
verilən üzvi və mineral gübrələrin miqdarından, ümumiyyətlə, əkinçilik
mədəniyyətinin səviyyəsindən və s. asılı olaraq səpin normasının düzgün təyin
edilməsi mühüm rol oynayır. Vahid sahədəki bitkilərin sayını elə nizamlamaq

57
lazımdır ki, onlar nəmlik, qida maddələri və s. ilə kifayət qədər təmin olunsunlar,
həmçinin, toxum materialı da tələbata cavab verməlidir [47, s.82-84; 104, s.10].
Son 20 ildə aparılan tədqiqatlara əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, potensial
məhsuldarlığın əldə edilməsi üçün bitkinin boyunun optimal hündürlüyü 70-100 sm
arasında olmalıdır. Bitkilər bundan aşağı boyda olduqda təsərrüfat indeksinin
artmasına baxmayaraq, ümumi sahədə biokütlənin daha sürətlə azalması müşahidə
edilir. Əkində bitkilərin boyunun bərabərliyi, yəni sünbüllərin əkində eyni horizontda
yerləşməsi buğda sortunun məhsuldarlığında böyük rolu olduğundan hibrid
materiallarının seçilməsində bu amilə ciddi fikir verilməlidir. Əkinlərdə bitkilərin
boyu sortun xüsusiyyətinə görə müxtəlif olduqda hündürboylular qısaboyluları
kölgələndirir, onları sıxışdırır və nəticədə bu bitkilərin bir qismi ya məhv olur, ya da
cüzi məhsul verirlər [60, s.54-55]. Səpin normasının artması ilə əlaqədar olaraq işığın
çatışmaması baş verir və bitkilərin boyu çox inkişaf edir, bu isə bitkilərin yatması ilə
nəticələndiyi üçün onların məhsuldarlığı aşağı düşür.
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında
suvarma şəraitində apardığımız tədqiqatlarda müxtəlif mənşəyə malik olan
introduksiya olunmuş yumşaq buğdaların müxtəlif nəsil hibridlərinin, müxtəlif illər
ərzində məhsuldarlıq elementləri tədqiq edilib. Hibrid kombinasiyaların struktur
elementlərinə əsasən analizləri aparılmış, bitkinin hündürlüyü, məhsuldar kollanma
sayı, sünbülün uzunluğu, sünbülcüklərin sayı, bir sünbüldəki dənin sayı və dənin
kütləsi, 1000 dənin kütləsi müəyyən edilmişdir (əlavələr, şəkil 6; əlavələr, şəkil 9).
Aparılan tədqiqat işləri ilkin olaraq Beynəlxalq Mərkəzlərdən (CIMMYT,
ICARDA) introduksiya olunmuş 27 ədəd ikinci nəsil (F 2) hibrid kombinasiyalar
üzərində yerinə yetirilmişdir. Tədqiqatın 1-ci ilində (2009-2010-cu illər) introduksiya
olunan F2-nəsil hibridlərin struktur elementlərinin tədqiqi göstərdi ki, hibridlərin boyu
90,0 sm (Kroshka/Yubilieinaya 100) ilə 129,0 sm (Son./4/338-K1-
1//Anb/Buc/3/Gs50A) arasında dəyişməklə 11,11%-i standart Aran sortundan qısa;
88,89%-i isə ondan hündür boya malik olmuşdur. Sünbülün uzunluğuna görə yüksək
göstərici ilə (11,75 sm) iki hibrid kombinasiya – Bez.1/4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/
Bramb.; Gondvana/Demir fərqlənmişlər, ən qısa sünbülü olan hibrid isə (9,4 sm)
58
Yub.100/Tilek olduğu müəyyən edilmişdir. Tədqiq edilən hibridlərin hər biri
sünbülün uzunluğuna görə standartdan yüksək nəticəyə malik olmuşdur.
Sünbülcüklərin sayına görə ən aşağı göstərici (18,4 əd) Adyr/Sonmez, ən yüksək
göstərici (23,4 əd) Gondvana/Knyajna nümunələrində qeydə alınmışdır.
Sünbülcüklərin sayına görə hibridlərin 92,59%-i standartdan aşağı; 7,41%-i isə
standartdan üstün nəticəyə malik olmuşdur. Sünbüldə dənin sayı ən çox (63,5 əd)
T154/Kristadora kombinasiyasında qeydə alınmaqla; 77,78%-i standartdan üstün
göstəriciyə malik olmuşdur. Bir sünbüldə dənin kütləsinə görə yüksək göstəricisi
(3,16 qr) ilə Gondvana/Demir kombinasiyası fərqlənmişdir. Standartla müqayisədə
əksər hibrid kombinasiyalar (88,89%) bu göstəriciyə görə ondan üstün olmuşdur.
Eləcə də 1000 dənin kütləsinə görə 85,18% hibrid kombinasiya standartdan üstün
olmuşdur (əlavələr, cədvəl 1; əlavələr, şəkil 2) [69, c.24, s.126-130].
Kompleks əlamətlərə görə standartla müqayisədə fərqlənən introduksiya olunmuş
F2-nəsil hibridlərin struktur elementlərinin göstəriciləri cədvəl 3.1.1-də verilmişdir.
Cədvəl 3.1.1
Kompleks əlamətlərə görə fərqlənən introduksiya olunmuş ikinci nəsil (F2)
hibrid nümunələr (Tərtər BTS, 2009-2010-cu illər)

dənlərin kütləsi,

kütləsi, qr.1000 dənin

Sünbül
boyu, smBitkinin

sünbülcük sayı,

dənin sayı, əd.

uzunluğu, sm

№ Nümunələrin adı
əd.

qr.

1 Aran (st.) 101 9,25 22,4 42,8 1,78 40,0

2 Zagadka/4/Bab/Lr42//Babax*2/3/Kuruku 97 10,65 21,4 51,6 2,28 42.8
Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Squarrosa
3 115 10,2 19,6 50,2 2,18 44,0
(224)//Opata/3/Pastor
Krasnodarskaya99/3/Falcin/Ae.Squarros
4 117 10,0 20,8 45,9 2,07 42.4
a(312)//2*Cunningham
İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Squarrosa
5 122 9,9 20,6 50,4 2,09 42,0
(312)//2*Cunningham
6 Destin//Waxwing*2/Kuruku 110 10,05 20,0 45,5 2,01 44.4
Sonmez/4/Baba/Lr42//Babax*2/3/Tukur
7 118 10,6 20,0 51,8 2,31 44.4
u
8 Gondvana/Demir 125 11,75 23,2 62,4 3,16 49.6
9 Gondvana/Knyajna 99 10,2 23,4 55,9 2,49 48.8
10 Sonmez/4/338-K1-1//Anb/Buc/3/Gs50A 129 11,05 22,0 48,6 2,05 44.4
59
 11 Yubilieinaya100/Adyr 113 10,45 20,2 54,5 2,12 41.6
12 Kroshka/Adyr 111 11,1 20,8 45,8 2,25 44,0

Standart Aran sortu ilə müqayisədə, kompleks əlamətlərə görə fərqlənən

kombinasiyalarda sünbülün uzunluğu 0,65-2,5 sm, sünbüldə dənin sayı 2,7-19,6 ədəd,
sünbüldə dənlərin kütləsi 0,18-1,38 qr, 1000 dənin kütləsi isə 1,6-9,6 qr üstün
olmuşdur. Kompleks əlamətlərə görə Zag./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur.; Yub.100/4/
Croc_1/Ae.Squar.(224)//Op./3/Pas.; Krasn.99/3/Fal./Ae.Squar.(312)//2*Cun.; Iveta
Nta-92/89-6/3/Fal./Ae.Squar.(312)//2*Cun.; Des.//Wax.*2/Kur.; Son./4/Bab./Lr42//
Bab.*2/3/Tuk.; Gond./Demir; Gond./Knyajna; Son./4/338-K1-1//Anb/Buc/3/ Gs50A;
Yub.100/Adyr; Kros./Adyr hibrid kombinasiyaları fərqlənmişlər (cədvəl 3.1.1;
əlavələr, şəkil 4) [69, c.24, s.126-130].
Qeyd etmək lazımdır ki, seçilmiş F3-nəsil hibridlər 2010-2011-ci illərdə
xəstəliklərə davamlılığa, arxitektonikasına və s. əlamətlərə görə vizual olaraq
qiymətləndirilmiş, sabitləşmiş xətlər seçilmişdir (əlavələr, şəkil 8).
2011-2012-ci tədqiqat illərində introduksiya edilmiş payızlıq yumşaq buğdanın
F4-nəsil hibridlərinin seçilən sabit xətlərində bitkilərin boyu və məhsuldar kollanması
müəyyənləşdirilib. Tədqiq olunan hibridlər arasında ən qısa boy göstəricisi (81,5 sm)
Starshina/Sonmez /1, ən hündür boy isə (128,9 sm) Gondvana/Demir /2 xətlərində
olmuşdur. Hibridlərin 45,83%-i standartdan qısa; 54,17%-i isə standartdan hündür
boya malik olmuşdur. Tədqiq edilən hibrid xətlərdə ən çox məhsuldar kollanma sayı
(4,7 əd) Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /4; T154/Kristadora /2 xətlərində qeydə
alınmışdır. Tədqiq olunan olunan kombinasiyaların hər biri standart Aran sortundan
çox məhsuldar kollanmaya malik olmuşdur (əlavələr, cədvəl 2).
İntroduksiya edilmiş payızlıq yumşaq buğdanın dördüncü nəsil (F 4) hibridləri
boylarına görə həm bir-birlərindən, həm də standart sortdan fərqli nəticələr
göstərmişlər. Kombinasiyalar arasında standartla müqayisədə ən qısa boy
göstəricisinə malik olan seçilmiş sabit xətlər Starshina/Sonmez /1 (81,5 sm),
Yub.100/Tilek /1 (85,6 sm), Yub.100/Tilek /2 (90,0 sm), T154/Kristadora /2 (90,9
sm), İveta Nta-92/89-6/3/Fal./Ae.Squ.(312)//2*Cun. /1 (92,9 sm), Starshina/Sonmez /

60
2 (94,1 sm) olmuşdurlar. Cədvəldə qeyd olunan kombinasiyalar standart Aranla
müqayisədə 4,8-21,0 sm qısa boy göstəricisinə malik olmuşlar (cədvəl 3.1.2).

Cədvəl 3.1.2
Payızlıq yumşaq buğdanın introduksiya edilmiş dördüncü nəsil (F4)
hibridlərində qısa boy göstəricisinə malik sabit xətlər (2011-2012-ci illər)
Bitkinin Kollanma
№ Hibrid kombinasiyalar
boyu, sm sayı, əd.
1 Aran (st.) 102,5 3,8
2 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /4 95,9 4,7
3 İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Squarrosa(312)//2*Cunningham /1 92,9 4,0
4 Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /3 95,0 4,0
5 Gondvana/Demir /1 96,6 4,3
6 T154/Kristadora /2 90,9 4,7
7 Adyr/Sonmez /4 97,7 4,3
8 Starshina/Sonmez /1 81,5 4,2
9 Starshina/Sonmez /2 94,1 4,1
10 Yubilieinaya100/Tilek /1 85,6 4,2
11 Yubilieinaya100/tilek /2 90,0 4,0

2012-2013-cü tədqiqat illərində, yumşaq buğdanın introduksiya olunmuş F5-

nəsil sabitləşmiş hibrid xətlərinin seleksiya və nəzarət pitomniklərində tədqiq edilən
nümunələri, əsasən orta boya malik olmaqla bitkinin boyu 85,0-132,7 sm arasında
tərəddüd etmişdir. Əksər hibrid xətlər (94,0%) sünbülün uzunluğuna görə standartdan
(9,8 sm) üstün olmuşdur, bu göstəricinin maksimal qiyməti Bez.1/4/Bab./Lr42//Bab.
*2/3/Bram. /1-1 (14,95 sm) xəttində müşahidə edilmişdir. Eləcə də sünbüldə
sünbülcüklərin və dənlərin sayına görə əksər hibrid xətlər (müvafiq olaraq 70,0% və
62,0%) standartla müqayisədə üstün olmuşlar. Bu zaman sünbüldə dənin sayının
maksimal qiyməti ilə (86,8 əd) Gondvana/Knyajna /1-3 hibrid xətti fərqlənmişdir.
Sünbüldə dənin kütləsinin maksimal göstəricisi 3,76 qr (Bez.1/4/Bab./Lr42//Bab.
*2/3/Bramb. /1-1) həddində olmaqla, hibrid xətlərin 68,0%-i standart Aran sortundan
(2,2 qr) üstün olmuşdur. 1000 dənin kütləsinə görə ən yüksək göstərici (55,0 qr)
yalnız iki hibrid xətdə (Pobeda50/Pehlivan /1 və Pehl./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /2-
1) qeyd olunmaqla, hibrid xətlərin 54,0%-i bu göstəriciyə görə standartdan üstün
olmuşdur (əlavələr, cədvəl 3) [129, s.47-49].
61
 İntroduksiya olunmuş F5-nəsil hibrid xətlərdə standart Aran sortu ilə müqayisədə
bitkinin boyu 1,0-20,5 sm qısa, sünbülün uzunluğu 0,4-6,5 sm, sünbüldə dənin sayı
0,8-34,7 ədəd, sünbüldə dənlərin kütləsi 0,01-1,54 qr, 1000 dənin kütləsi 0-9,0 qr,
həmçinin, məhsuldarlıq 12,0-29,9 s/ha üstün olmuşdur. Tədqiq olunan hibrid
xətlərdən kompleks əlamətlərə görə Star./Son. /2; Zag./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur.
/1; Katia1/Kroshka /3; T154/Kristadora /1; Pehl./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /1-1;
Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /1-2; Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /2-1;
Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /3-1; Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /3-2;
Yub.100/4/Croc_1/Ae.Squ.(224)//Opa./3/Pas. /1-2; Son./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Tuk./
2-1; Son./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Tuk. /2-2; Kros./Yub.100 /1-2; Gon./Kny. /1-1
xətləri daha çox fərqlənmiş (cədvəl 3.1.3; əlavələr, şəkil 11).
Cədvəl 3.1.3
Kompleks əlamətlərə görə fərqlənən introduksiya olunmuş beşinci nəsil (F5)
hibrid nümunələr (Tərtər BTS, 2012-2013-cü illər)
əd.Məhsuldar kollanma,

Sünbül Məhsul., s/ha

1000 dənin kütləsi, qr.

Bitkinin boyu, sm

sünbülcük. sayı, əd.

dənlərin kütləsi, qr.

Standartdan fərq
dənin sayı, əd.
uzunluğu, sm

F5 hibridlər
№ Nümunələrin adı

Nəzarət Pitomniki
1 Aran (st.) 109,4 4,6 9,8 19,4 49,5 2,22 46,0 59,9 -
2 Starshina/Sonmez /2 88,9 4,8 11,35 20,4 57,6 2,32 41,8 83,8 +23,9
3 Zag/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kur /1 118,2 4,8 12,6 22,2 52,7 2,53 49,4 71,9 +12,0
4 Katia1/Kroshka /3 116,6 4,9 11,91 20,4 55,6 2,77 50,8 71,9 +12,0
5 T154/Kristadora /1 110,3 4,1 12,9 22,4 61,5 2,24 38,0 89,8 +29,9
Seleksiya Pitomniki
6 Peh/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Kur /1-1 97,1 3,4 11,2 19,6 58,0 2,42 45,0 - -
7 Peh/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Kur /1-2 108,4 4,0 12,1 20,4 51,5 2,64 52,0 - -
8 Peh/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Kur /2-1 112,2 4,1 12,1 21,6 52,5 2,89 55,0 - -
9 Peh/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Kur /3-1 93,0 3,6 11,2 20,0 48,3 2,6 54,8 - -
10 Peh/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Kur /3-2 98,9 4,1 10,7 20,6 55,0 2,59 47,0 - -
Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.
11 100,8 4,2 11,2 20,4 54,9 2,42 44,0 - -
Squ.(224)//Opata/3/Pastor /1-2
12 Son/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Tuk /2-1 109,3 4,4 11,65 20,6 57,6 2,85 49,4 - -
13 Son/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Tuk /2-2 111,4 4,1 11,45 20,0 53,9 2,51 48,0 - -
14 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-2 95,4 4,2 11,0 21,2 54,2 2,65 50,8 - -
15 Gondvana/Knyajna /1-1 92,1 4,0 11,3 21,2 54,4 2,51 46,0 - -
62
 2012-2013-cü tədqiqat illərində, yumşaq buğdanın introduksiya olunmuş F5-
nəsil sabitləşmiş hibrid xətlərinin nəzarət pitomniki I-də məhsuldarlıq və
məhsuldarlıq elementlərinə görə tədqiqi göstərir ki, hibrid xətlərdə məhsuldarlıq
göstəriciləri standart Aran sortu ilə müqayisədə müxtəlif olmuşdur. Belə ki, hibrid
xətlərin məhsuldarlıq göstəriciləri 65,9-89,8 s/ha arasında dəyişməklə 92,31%-i, 6,0-
29,9 s/ha məhsuldarlıqla standart Aran sortundan (59,9 s/ha) yüksək göstəriciyə;
7,69%-i isə standartla eyni məhsuldarlığa malik olmuşdur. Ən yüksək göstərici (89,8
s/ha) T154/Kristadora /1 xəttində müşahidə olunmuşdur (cədvəl 3.1.4) [129, s.47-49].
Cədvəl 3.1.4
Yumşaq buğdanın introduksiya olunmuş beşinci nəsil (F5) sabit hibrid xətlərinin
nəzarət pitomnikində məhsuldarlıq elementlərinin tədqiqi (2012-2013-cü illər )
Məhsuldarlıq,
Sünbül

1000 dənin kütləsi, qr.

Məhsul. kollan., əd.

s/ha
Bitkinin boyu, sm

əd.sünbülcük. sayı,

qr.dənlərin kütləsi,

Standartdan fərq
dənin sayı, əd.
uzunluğu, sm

F5 hibridlər
№ Nümunələrin adı

1 Starshina/Sonmez /2 88,9 4,8 11,35 20,4 57,6 2,32 41,8 83,8 +23,9
2 Yubilieinaya100/Tilek /1 104,1 5,0 10,7 19,4 50,7 2,26 46,4 71,9 +12,0
Zagadka/4/Babax/Lr42//Ba
3 118,2 4,8 12,6 22,2 52,7 2,53 49,4 71,9 +12,0
bax*2/3/Kuruku /1
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
4 100,1 4,3 11,9 19,8 58,2 2,32 39,0 65,9 +6,0
bax*2/3/Tukuru /3
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/
5 118,5 4,8 11,9 18,4 48,9 2,1 42,8 59,9 0
3/Skauz*2/Srma /1
6 Katia1/Kroshka /3 116,6 4,9 11,91 20,4 55,6 2,77 50,8 71,9 +12,0
7 Pobeda50/Pehlivan /1 119,8 4,8 9,95 18,4 39,9 2,18 55,0 71,9 +12,0
8 Gondvana/Demir /1 116,6 4,8 10,36 20,4 48,8 2,21 47,4 65,9 +6,0
9 T154/Kristadora /1 110,3 4,1 12,9 22,4 61,5 2,24 38,0 89,8 +29,9
10 T154/Kristadora /2 99,8 4,6 10,85 19,8 58,2 2,26 36,4 77,8 +17,9
11 Sonmez/Pehlivan /1 118,5 4,5 10,82 20,6 46,4 2,12 46,0 65,9 +6,0
12 Sonmez/Pehlivan /2 109,4 4,4 9,75 22,2 51,4 2,04 41,4 68,5 +8,6
13 Sonmez/Pehlivan /3 117,2 4,1 10,7 20,2 48,9 2,38 47,8 65,9 +6,0
14 Aran (st.) 109,4 4,6 9,8 19,4 49,5 2,22 46,0 59,9 -

63
 2013-2014-cü tədqiqat illərində, yumşaq buğdanın introduksiya olunmuş F6-
nəsil hibrid xətlərinin məhsuldarlıq və məhsuldarlıq elementlərinə görə tədqiqi
göstərdi ki, 66,67% hibrid xətt standart Aran sortu ilə müqayisədə yüksək göstəriciyə;
14,29%-i standartdan aşağı; 19,05%-isə ona bərabər göstəriciyə malik olmuşlar
(əlavələr, cədvəl 4; cədvəl 3.1.5). Ən yüksək məhsuldarlıq göstəricisi ilə (67,0 s/ha)
T154/Kristadora /2 hibrid xətti fərqlənmişdir, ən aşağı (30,0 s/ha) göstərici
Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /3-1 xəttində qeydə alınıb [129, s.47-49].
Struktur analizlərinin nəticələrinə görə bitkilərin boyu 82,0-125,0 sm arasında
dəyişilməklə ən qısa boyla (82,0 sm) Kros./Yub.100 /1-3, hündür boyla (125,0 sm)
Son./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Tuk. /1-1 xətləri fərqlənmişlər. Tədqiq olunan xətlərin
45,95%-i standart Aran sortundan qısa; 54,05%-i isə hündür boya malik olmuşdur.
Məhsuldarlığın formalaşmasında məhsuldar kollanma xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Bu göstəriciyə görə tədqiq olunan xətlərin 43,24%-i standartdan üstün olmuşdur.
Sünbülün uzunluğuna görə tədqiq edilən hibridlərin 89,19%-i standartdan üstün;
8,11%-i ondan az; 2,7%-i isə standartla eyni göstəriciyə malik olmuşlar. Ən yüksək
göstərici (14,95 sm) ilə Bez.1/4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Bramb. /1-1 hibrid xətti
fərqlənmişdir. Sünbüldə dənin sayına görə ən yüksək göstərici (78,5 əd)
Bez.1/4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Bramb. /1-1 xəttində qeydə alınmaqla, hibrid xətlərin
40,54%-i standartdan üstün olmuşdur. Lakin sünbüldə dənlərin kütləsinə görə hibrid
xətlərin 54,05%-i standartla müqayisədə üstün olmuşdur. Ən yüksək göstərici ilə
(3,46 qr) Bez.1/4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Bramb. /3-1 hibrid xətti fərqlənmişdir. Tədqiq
olunan hibrid xətlərin 70,27%-i, 1000 dənin kütləsinə görə standartdan üstün
göstəriciyə malik olmaqla, ən yüksək göstərici (56,4 qr) Pehl./4/Bab./Lr42//Bab.
*2/3/Kur. /3-1 xəttində alınmışdır (əlavələr, cədvəl 4) [129, s.47-49].
Standart Aran sortu ilə müqayisədə, seçilmiş xətlərdə bitkinin boyu 0,2-15,5 sm
qısa, sünbülün uzunluğu 0-5,45 sm uzun, sünbüldə dənin sayı 0,7-23,0 ədəd çox,
sünbüldə dənlərin kütləsi 0,05-1,0 qr yüksək, 1000 dənin kütləsi isə 0-9,2 qr yüksək,
həmçinin məhsuldarlıq nəzarət pitomniki I-də, II-də və müsabiqəli sort sınağında
öyrənilən hibrid nümunələrində 0-25,0 s/ha çox olmuşdur. Kompleks əlamətlərə görə
Bez.1/4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Bramb. /1-1; Bez.1/4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Bramb. /3-1;
64
Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /2-2; Son./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Tuk. /6-2;
Katia1/Kros. /1-3; Gond./Kny. /1-2; Gond./Kny. /2-2; Gond./Kny. /1-3;
Katia1/Kros. /3; T154/Krist. /1; T154/Krist. /2; Son./Pehl. /1; Star./Son. /2;
Son./4/Bab./Lr42//Bab. *2/3/Tuk. /1-3; Kros./Yub.100 /1-2;
Pehl./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /4-1; Pehl./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /4-3;
Son./4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma /2-1; Son./4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma
/2-2 hibrid xətləri fərqlənmişdirlər (cədvəl 3.1.5; əlavələr, şəkil 11).
Cədvəl 3.1.5
Kompleks əlamətlərə görə fərqlənən introduksiya olunmuş altıncı nəsil (F6)
hibrid xətlərin təsərrüfat göstəriciləri (Tərtər BTS, 2013-2014-cü illər)
Məhsuldar
Sünbül

1000 dənin kütləsi, qr.

Məhsuldar kollan., əd. lıq, s/ha
Bitkinin boyu, sm

əd.sünbülcük. sayı,

qr.dənlərin kütləsi,

Standartdan fərq
dənin sayı, əd.
uzunluğu, sm

F6 hibridlər
№ Nümunələrin adı

Nəzarət Pitomniki-I
1 Aran (st.) 97,5 4,2 9,5 22,8 55,5 2,46 42,8 42,0 -
2 Bez1/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Br /1-1 108,3 4,5 14,95 22,4 78,5 3,26 40,8 48,0 +6
3 Bez1/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Br /3-1 100,2 4,5 14,35 22,2 74,7 3,46 47,6 48,0 +6
4 Peh/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Kur /2-2 105,2 4,7 12,25 21,4 57,8 2,64 44,8 42,0 0
5 Son/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Tuk /6-2 108,5 4,5 12,6 19,6 50,2 2,33 44,8 48,0 +6
6 Katia1/Kroshka /1-3 107,0 4,5 11,1 21,4 49,3 2,57 52,0 48,0 +6
7 Gondvana/Knyajna /1-2 97,3 4,6 11,25 21,6 63,1 2,86 43,2 48,0 +6
8 Gondvana/Knyajna /2-2 98,8 4,6 10,9 22,2 56,2 2,71 43,2 48,0 +6
9 Gondvana/Knyajna /1-3 89,8 4,1 10,0 21,6 62,7 2,65 43,6 - -
Nəzarət Pitomniki-II
10 Starshina/Sonmez /2 89,8 3,5 12,4 20,8 52,4 2,15 40,0 58,0 +16,0
Müsabiqəli Sort Sınağı
11 Katia1/Kroshka /3 96,8 3,9 11,65 20,8 54,7 2,52 46,8 63,5 +21,5
12 Pobeda50/Pehlivan /1 102,3 3,5 10,65 19,4 41,2 1,99 47,2 54,0 +12,0
13 T154/Kristadora /1 94,2 3,6 12,3 24,8 50,8 1,81 34,4 56,5 +14,5
14 T154/Kristadora /2 90,4 3,5 11,65 20,0 54,4 2,1 42,4 67,0 +25,0
15 Sonmez/Pehlivan /1 88,2 2,7 12,0 19,8 52,8 2,28 44,0 58,5 +16,5

2014-2015-ci tədqiqat illərində, seleksiya pitomnikinə yeni daxil edilmiş

yumşaq buğdanın introduksiya olunmuş F7-nəsil sabit xətlərinin struktur
elementlərinə görə tədqiqi göstərdi ki, hibrid xətlərin 56,25%-i standartdan qısa boya;
65
43,75%-i isə standartdan hündür boya malik olmuşdur. Məhsuldar kollanmaya görə
hibrid xətlərin 87,5%-i, sünbülün uzunluğuna görə 81,25%-i, sünbülcük sayına görə
56,25%-i, sünbüldə dənin sayına görə 100,0%-i, sünbüldə dənlərin kütləsi
göstəricisinə görə 93,75%-i, 1000 dənin kütləsinə görə isə 87,5% standartdan üstün
nəticəyə malik olmuşdur. Sünbülün uzunluğuna görə T154/Krist. /1 (1,8 sm),
Stars./Son. /3 (0,45 sm); sünbüldə sünbülcüklərin sayına görə T154/Krist. /1 (1,2 əd);
sünbüldə dənlərin sayına görə Katia1/Kroshka /3 (2,2 əd), T154/Krist. /1 (21,2 əd),
T154/Krist. /2 (7,9 əd); sünbüldə dənlərin kütləsinə görə Katia1/Kros. 3 (0,71 qr),
Gond./Demir /1 (0,32 qr), T154/Krist. /1 (0,56 qr), Son./Pehl. /1 (0,34 qr), Star./Son. /
2 (0,37 qr), Star./Son. /3 (0,42 qr); 1000 dənin kütləsinə görə Katia1/Kros. /3 (8,0 qr),
Gond./Demir /1 (14,0 qr), Son./Pehl. /1 (6,8 qr), Star./Son. /2 (4,0 qr), Star./Son. /3
(6,8 qr) kombinasiyaları, yerli standart sort olan Arandan yüksək olmuşlar (əlavələr,
cədvəl 5; əlavələr, şəkil 5) [129, s.47-49].
Kompleks əlamətlərə görə Son./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Tuk. /1-1; Gond./Kny.
/1-1; Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /4-1; Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /4-3;
Bez.1/4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Bram. /1-1; Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /1-1;
Gond./Kny. /1-2; Gond./Kny. /1-3; Star./Son. /2; T154/Krist. /1; Son./Pehl. /1;
Star./Son. /3 hibrid xətləri fərqlənmişdirlər (cədvəl 3.1.6).
Cədvəl 3.1.6
Kompleks əlamətlərə görə fərqlənən introduksiya olunmuş yeddinci nəsil (F7)
hibrid xətlərin məhsuldarlıq elementləri (Tərtər BTS, 2014-2015-ci illər)
əd.Məhsuldar kollan.,

qr.1000 dənin kütləsi,

Sünbül Məhsul., qr/m2

Bitkinin boyu, sm

dənlərin kütlə, qr.

Sünbül cük. sayı,

Standartdan fərq
dənin sayı, əd.
uzunluğu, sm

F7 hibridlər

№ Nümunələrin adı

1 Aran (st.) 101,9 4,0 11,7 22,8 49,5 2,26 40,8 607,5 -
2 Son/4/Bab/Lr42//B*2/3/T /1-1 121,4 4,9 13,2 23,1 61,9 2,87 45,6 835,0 +227,5
3 Gondvana/Knyajna /1-1 91,4 4,7 12,9 23,1 59,7 2,89 48,9 690,0 +82,5
4 Peh/4/Bab/Lr42//B*2/3/K /4-1 102,4 5,0 12,95 24,0 59,3 2,97 50,6 895,0 +287,5
5 Peh/4/Bab/Lr42//B*2/3/K /4-3 98,7 4,6 13,2 22,9 56,9 2,89 51,3 692,5 +85
6 Bez1/4/Ba/Lr42//B*2/3/B /1-1 107,4 4,9 14,7 23,9 76,4 3,32 52,7 682,5 +75
7 Peh/4/Bab/Lr42//B*2/3/K /1-1 97,6 4,2 12,9 21,6 61,7 2,99 50,2 535,0 -72,5
66
 8 Gondvana/Knyajna /1-2 98,5 5,1 12,3 22,9 65,2 3,2 48,9 605,0 -2,5
9 Gondvana/Knyajna /1-3 90,7 4,7 11,7 23,4 64,8 3,0 47,2 767,5 +160
10 Starshina/Sonmez /2 98,1 4,6 12,9 22,0 54,9 2,51 45,6 832,5 +225
11 T154/Kristadora /1 116,9 4,1 14,4 24,8 69,2 2,59 40,1 677,5 +70
12 Sonmez/Pehlivan /1 88,4 3,7 12,9 21,6 55,7 2,92 49,2 630,0 +22,5

3.2. Seçilmiş hibrid xətlərin təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlərə görə

qiymətləndirilməsi

İntroduksiya edilmiş yumşaq buğdanın müxtəlif nəsil hibridlərində

vegetasiya müddətinin tədqiqi: Seleksiyada vegetasiya müddəti çox vacib
əlamətlərdəndir, birillik bitkilərdə bu dövr toxumların cücərməsindən yeni toxumların
yetişməsinə qədər olan müddət hesab edilir [74, c.26, s.123-128]. Sübuta yetirilmişdir
ki, buğda sortlarının vegetasiya müddətinin uzunluğu, birbaşa olaraq sortun irsi
xüsusiyyətlərindən, eləcə də xarici mühitin müxtəlif faktorlarının təsirindən xeyli
dərəcədə asılıdır, vegetasiya müddəti yüksək temperatura ilə tərs, yağıntının miqdarı
ilə düz mütənasibdir. Ədəbiyyat məlumatlarından və bizim araşdırmalardan aydındır
ki, tam vegetasiya müddətinin, eləcə də ayrı-ayrı fazaların davametmə müddəti digər
faktorlarla yanaşı, həmçinin, günün uzunluğundan da asılıdır. Vegetasiya dövründə
buğda bitkisinin inkişaf xüsusiyyətləri haqqında mülahizə məhsuldarlıq haqqında
qabaqcadan fikir söyləməyə imkan verir [159, s.473-477].
Bəzi tədqiqatçıların araşdırmaları nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, buğda və
arpalarda vegetasiya dövrünün uzunluğu mühüm əhəmiyyətlidir, məhsuldarlıq
yetişkənliklə əlaqədardır [39, s.182-184; 76, c.23, s.73-76]. Eyni zamanda vegetasiya
dövrünün uzunluğu məhsuldarlıqla yanaşı, bitkilərin quraqlığa, xəstəliklərə,
zərərvericilərə və digər stres amillərinə davamlılığını təmin edən xüsusiyyətlərdəndir.
Həmçinin, vegetasiya müddətinin uzunluğu dənin keyfiyyət parametrlərini
formalaşdıran əsas amillərdəndir [25, s.46-48; 26, s.141-142].
Tədqiqatçı alimlər öz araşdırmalarının nəticələri olaraq qeyd etmişdirlər ki,
vegetasiya dövrünün uzunluğu mühüm bioloji xüsusiyyətlərdən hesab edilməklə, ilk
növbədə genotiplərin adaptiv və ekoloji plastikliyini təmin edən əlamətlərdən hesab
67
olunur. Vegetasiya dövrünün uzunluğu yalnız sortların məhsuldarlığını formalaşdıran
əsas amillərdən deyil, eyni zamanda bitkilərin quraqlığa, xəstəliklərə, zərərvericilərə
və digər stres faktorlarına davamlılığını təmin edən xüsusiyyətlərdəndir. Buğdanın ən
mühüm göstəricilərindən biri olan dənin keyfiyyət parametrləri də vegetasiya
dövrünün uzunluğundan asılıdır [19, c.26, s.27-32].
Vegetasiya dövrünün və onun ayrı-ayrı inkişaf fazalarının uzunluğu xarici mühit
təsirindən, becərmə üsullarından və s. amillərdən asılı olaraq dəyişir. Müəyyən
hallarda vegetasiya dövrünün uzunluğu məhsuldarlıqda mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Bitkilərin müxtəlif inkişaf fazalarında bir çox əlamətlərdə müxtəlif səviyyədə
keyfiyyət və kəmiyyət dəyişkənliyi baş verir. Onların ən vaciblərinin bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqədə olmalarına və bir-birinə qarşılıqlı təsir etmələrinə görə seleksiya
işlərinin kompleks əlamətlərə görə aparılması mühüm şərtlərdən biridir.
Meteoroloji məlumatlara istinadən bu bölgədə ilin payız-qış aylarında yağışlar
kifayət qədər düşdüyündən, başqa fəsillərə nisbətən bu aylarda bitkilərdə inkişaf
normal keçir, may-iyun aylarında yağmur az düşdüyü və temperatur artdığı üçün
fazalararası müddət qısalır, bitkilər məcburən tez yetişir və məhsuldarlıq zəifləyir.
Məlumdur ki, taxıl bitkilərinin vegetasiya dövrü bir-birini ardıcıl olaraq
əvəzləyən, sıx qarşılıqlı əlaqədə olan fenoloji inkişaf fazalarından ibarətdir, seleksiya
təcrübələrində bitkilərin bütün inkişaf fazaları üzərində fenoloji müşahidələr aparılır,
bu fazaların başlanmasını morfoloji əlamətlərinə görə, qəbul edilmiş metodikalara
əsasən gözəyarı müəyyən etmək mümkündür. Payızlıq buğdanın bütün vegetasiya
dövrü aşağıdakı inkişaf fazalarına bölünür: cücərmə, kollanma, boruyaçıxma,
sünbülləmə, çiçəkləmə və yetişmə (süd, mum, tam) [53, s.383; 66, s.88].
2011-2012-ci tədqiqat illərində F4 nəsil hibrid kombinasiyalarında bütün inkişaf
fazalarında fenoloji müşahidələr aparılmış, vegetasiya müddəti tədqiq edilmiş və
yetişkənliyə görə hibridlər standartla müqayisə olunmuşdur. Tədqiq edilən xətlərdən
vegetasiya müddəti ən qısa olanı 164 gün (Kros./Yub. 100 /2), vegetasiya müddəti ən
uzun olan isə 181 gün (Son./4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma /1; T154/Kris. /1)
olub (əlavələr, cədvəl 6; əlavələr, şəkil 7).

68
 Tədqiq olunan F4-nəsil hibrid kombinasiyalarda vegetasiya günlərinin sayı 164-
181 gün olmuşdur. F4-nəsil xətlər vegetasiya müddətinə görə 3-qrupa bölünür:
1. Tez yetişən - 164-170 gün müddətinə
2. Orta yetişən - 171-176 gün müddətinə
3. Gec yetişən - 177-181 gün müddətinə
Tədqiq olunan 80-ədəd F4-nəsil hibrid kombinasiyadan 54-kombinasiya (67,5%)
tez yetişən (164-170 gün), 17-kombinasiya (21,25%) orta yetişən (171-176 gün), 9-
kombinasiya isə (11,25%) gec yetişən (177-181 gün) olmuşdur (şəkil 3.2.1).

Şəkil 3.2.1: F4 hibridlərdə vegetasiya müddətinin tədqiqi

Standart ilə müqayisədə nümunələrin 32,5%-i (26-əd) uzun; 5,0%-i (4-əd) eyni;
62,5%-i (50-əd) isə qısa vegetasiya müddətinə malik olmuşlar (şəkil 3.2.1).
2012-2013-cü illərdə tədqiq edilən F5-nəsil hibrid xətlərdə vegetasiya müddəti
180-205 gün arasında dəyişməklə, tezyetişkənliklə Yub.100/Tilek /2-1,
Yub.100/Tilek /2-2 və Kros./Yub.100 /1-4; gecyetişkənliklə Son./Pehl. /2 hibrid
xətləri fərqlənmişlər (əlavələr, cədvəl 7).
Beşinci (F5) nəsil hibrid xətlər vegetasiya müddətinə görə 3-qrupa bölünmüşdür:
1. Tez yetişən - 180-189 gün müddətinə
2. Orta yetişən - 190-197 gün müddətinə
3. Gec yetişən - 198-205 gün müddətinə

69
 Öyrənilən 127-ədəd F5-nəsil hibrid xətlərdən 46-sı (36,22%) tez yetişən (180-
189 gün), 73-ü (57,48%) orta yetişən (190-197 gün), 8-i isə (6,30%) gec yetişən (198-
205 gün) olmuşdur. Standart Aran sortu ilə müqayisədə xətlərin 6,30%-i (8-əd)
standartdan gec; 1,57%-i (2-əd) eyni; 92,13%-i (117-əd) isə qısa vegetasiya
müddətinə malik olmuşlar (şəkil 3.2.2).

Şəkil 3.2.2: F5 hibridlərdə vegetasiya müddətinin tədqiqi

Standart Aran sortu ilə müqayisədə hibrid xətlərində tezyetişkənliyə görə fərq
14-17 gün təşkil etmişdir.
2013-2014-cü tədqiqat illərində F6 nəsil hibrid xətlərdə vegetasiya müddəti 160-
193 gün təşkil etməklə xətlər arasındakı fərq 33 gün olmuşdur (əlavələr, cədvəl 8).
F6-hibrid kombinasiyalar vegetasiya müddətinə görə 3-qrupa bölünmüşdür:
1. Tez yetişən - 160-171 gün müddətinə
2. Orta yetişən - 172-183 gün müddətinə
3. Gec yetişən - 184-193 gün müddətinə
40-ədəd F6 hibrid xəttən 13-ü (32,5%) tez (160-171 gün), 16-sı (40,0%) orta
(172-183 gün), 11-i isə (27,5%) gec yetişən (184-193 gün) olmuşdur (şəkil 3.2.3).

70
 Şəkil 3.2.3: F6 hibrid xətlərdə vegetasiya müddətinin tədqiqi
Standart Aran sortu ilə müqayisədə xətlərin əksəriyyəti 55,0%-i (22-əd) qısa
vegetasiyaya malik olmuşlar (şəkil 3.2.3).

71
 2014-2015-ci tədqiqat illərində F7 nəsil hibrid xətlərdə vegetasiya müddəti 204-
213 gün olmuşdur. Ən qısa vegetasiya ilə (204 gün) Son./4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz
*2/Srma /2-2-1; Son./4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma /2-2-2; Gond./Demir /1;
Son./Pehl. /1 fərqlənmiş (əlavələr, cədvəl 9).
F7 - hibrid kombinasiyalar vegetasiya müddətinə görə 3-qrupa bölünmüşdür:
1. Tez yetişən - 204-207 gün müddətinə
2. Orta yetişən - 208-211 gün müddətinə
3. Gec yetişən - 212 gündən gec müddətə
Tədqiq edilən 49-ədəd hibrid xətlərin 16-sı (32,65%) tez, 31-i (63,27%) orta, 2-
si isə (4,08%) gec yetişən olmuşdur (şəkil 3.2.4).

Şəkil 3.2.4: F7 hibrid xətlərdə vegetasiya müddətinin tədqiqi

Standart Aran sortu ilə müqayisədə tədqiq olunan xətlərin 73,47%-i (36-əd) qısa
vegetasiya müddətinə malik olmuşlar (şəkil 3.2.4).
İntroduksiya edilmiş yumşaq buğdanın müxtəlif nəsil hibridlərində
keyfiyyət göstəricilərinin tədqiqi: Aparılmış araşdırmaların nəticələrinə əsasən
buğda sortlarının məhsuldarlığı ilə keyfiyyət göstəriciləri arasında əks korrelyasiya
mövcuddur. Hazırda dünyanın qabaqcıl genetik və seleksiyaçılarının qarşısında duran
başlıca məqsəd müxtəlif torpaq-iqlim şəraitinə uyğun, bir sıra faydalı və qiymətli
keyfiyyət və kəmiyyət əlamətlərini özündə cəmləşdirən, həm məhsuldar, həm də
yüksək dən keyfiyyətinə malik yeni buğda sortları yaratmaqdır. Respublikamızda da
taxıl istehsalının dinamik və sabit inkişafının təmin edilməsində qarşıya çıxan ən əsas

72
problemlərdən biri ayrı-ayrı bölgələr üçün kompleks təsərrüfat qiymətli əlamətlərə
malik, yüksək məhsuldarlıqla yanaşı, yüksək keyfiyyətli sortların yaradılmasıdır.
Ədəbiyyat məlumatlarından da aydındır ki, dənin qiymətləndirilməsi kompleks
əlamətlərə görə aparlır. Seleksiya prosesində bu əlamətlər dənin müxtəlif
xüsusiyyətlərini müəyyən edir, belə ki, onların bir-biri ilə əlaqəli olması hər hansı bir
seleksiya pitomnikində seçmə aparılmasının əsaslı prinsipidir [177, c.3, s.896-897].
Tədqiqatçılardan H.V.Hüseynov müxtəlif səpin normalarından asılı olaraq
mineral gübrələrin payızlıq buğdaların keyfiyyət göstəricilərinə təsirini öyrənərək
müəyyən etmişdir ki, səpin norması yüksəldikcə dənin keyfiyyəti pisləşir [35, s.153].
Hazırda becərilən buğda sortları dənlərinin keyfiyyətinə görə yaranmış tələbatı
tam ödəmir, bunu nəzərə alaraq seleksiya işlərinin xüsusilə zülalın miqdarının
artırılması və zülalda olan əvəzolunmayan amin turşularının keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılması istiqamətində qurulması çox vacibdir [84, s.14-15].
Apardığımız tədqiqatlarda da keyfiyyətin yüksəldilməsi sahəsində tədqiqatların
genişləndirilməsi qarşıya qoyulmuş ən önəmli məsələlərdəndir, yüksək keyfiyyətli
yumşaq buğda sortlarının yaradılması üçün tədqiqatlarımızın ilkin mərhələlərindən
başlayaraq, keyfiyyət göstəricilərinin öyrənilməsi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.
Yumşaq buğdalardan çörəkbişirmə və qənnadı məmulatlarının hazırlanmasında,
un istehsalında, az miqdarda makaron və peçenye sənayesində istifadə olunur.
Yumşaq buğdalarda çörək keyfiyyəti kleykovinanın miqdarı, kleykovinanın
deformasiya əmsalı (KDƏ) və sedimentasiya göstəriciləri ilə sıx əlaqədədir.
Sedimentasiyanın qiyməti ilə dənin qırmızı rəngliliyi arasında müsbət korrelyasiya
mövcuddur. Yüksək sedimentasiya göstəricisi ilə çörəyin həcmi arasında yüksək
korrelyasiya vardır, həmçinin sedimentasiya göstəricisi ilə zülalın miqdarı arasında
müsbət, zülalın miqdarı ilə albuminin qatılığı arasında isə tərs (mənfi) korrelyasiya,
zülal və kleykovinanın miqdarı ilə çörəyin keyfiyyəti arasında birbaşa korrelyativ
əlaqə mövcuddur.
Seleksiyanın ilkin mərhələlərində sedimentasiyadan istifadə etmək məqsədə
uyğundur, çünki bu mərhələlərdə çörək çıxımını təyin etmək çətin olur, bu səbəbdən
sedimentasiya üsulundan istifadə etmək çox vacibdir, ədəbiyyat məlumatlarına əsasən
73
qeyd edə bilərik ki, sedimentasiya yüksək olduqda çörək çıxımı da yuxarı olur [111,
s.50-53; 146, s.147].
Qeyd edək ki, dünya tədqiqatçı alimləri tərəfindən göstərilmişdir ki,
sedimentasiya ilə məhsuldarlıq arasında əlaqə mövcuddur, onların fikirincə
seleksiyanın ilkin mərhələsində sedimentasiya göstəricisinə görə iki il seçmə
aparmaqla aşağı keyfiyyətli hibridləri aşkara çıxarmaq mümkündür [180, c.7, s.13-
18]. Sedimentasiyanın təyini zamanı müəyyən edilmişdir ki, qılçıqlı formalarda
qılçıqsız formalara nisbətən sedimentasiya yüksəkdir.
Digər keyfiyyət göstəriciləri ilə yanaşı şüşəvarilik də dənin keyfiyyətinin
qiymətləndirilməsində önəmli əhəmiyyət daşıyır, şüşəvarilik dəndə zülalın və
kleykovinanın miqdarı ilə yüksək korrelyativ əlaqəyə malikdir. Tədqiqatçı alimlərdən
Q.M.Həsənovanın və C.M.Təlainin [32, s.46-47] məlumatlarına əsasən də qeyd edə
bilərik ki, dənin şüşəvariliyi düşən yağıntıların miqdarından və suvarmadan asılıdır.
Nəmlik yüksək olan illərdə, suvarma şəraitində qliadin və kleykovinanın miqdarı
aşağı, quraqlıq illərdə, dəmyə şəraitində isə yüksək olur.
Həyata keçirdiyimiz tədqiqatlarda introduksiya olunmuş hibridlərdə müxtəlif
tədqiqat illəri ərzində keyfiyyət analizləri aparılaraq, keyfiyyət göstəriciləri
müəyyənləşdirilmiş, nəticələr qruplaşdırılaraq cədvəllər şəklində verilmişdir. Tədqiq
edilən introduksiya olunmuş yumşaq buğda nümunələrindən əldə edilmiş nəticələr,
tədqiqatda standart olaraq istifadə edilmiş, yerli Aran sortunun göstəriciləri ilə
müqayisə edilmişdir və kompleks texnoloji-keyfiyyət göstəricilərinə görə standartdan
fərqlənən sortnümunələri seçilmişdir, qruplaşdırılaraq təhlil edilmişdir. Kompleks
nəticələrə nəzər saldıqda məlum olur ki, öyrənilən hibrid nümunələrindən 15,39%-i
şüşəvariliyinə görə; 23,08%-i kleykovinanın miqdarına görə; 15,39%-i KDƏ-na görə;
92,31%-i sedimentasiya göstəricisinə görə; 30,77%-i zülalın miqdarına görə
standartdan yüksək nəticəyə malik olmuşdur. Kleykovinanın miqdarına görə nisbətən
yüksək göstərici (34,0%) ilə Yub.100/Til. /1 və Son./Peh. /3 hibrid xətləri
fərqlənmişlər. Sedimentasiya göstəricisinə görə Star./Son. /2-54,0 ml, zülalın
miqdarına görə Son./Peh. /2-14,0% hibrid xətləri fərqlənmişlər (cədvəl 3.2.1).

74
 Cədvəl 3.2.1
Beşinci nəsil (F5) hibrid xətlərdə keyfiyyət göstəriciləri (2012-2013-cü illər)
Keyfiyyət göstəriciləri

Sedimentasiya, ml
Şüşəvarilik, %

Kleykovina, %

KDƏ, c.g.

Zülal, %
№ Nümunələrin adı

Nəzarət Pitomniki-I
1 Aran (st.) 29,5 32,0 108,5 30,0 12,5
2 Starshina/Sonmez /2 23,5 32,0 102,3 54,0 13,7
3 Yubilieinaya100/Tilek /1 39,5 34,0 91,7 39,0 12,5
Zagadka/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku
4 29,5 28,0 99,7 34,5 11,1
/1
Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /
5 29,5 28,0 92,2 36,0 10,5
3
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma /
6 29,5 26,4 24,0 34,5 10,7
1
7 Katia1/Kroshka /3 29,5 28,0 100,5 27,0 11,1
8 Pobeda50/Pehlivan /1 17,0 32,0 29,0 43,5 11,5
9 Gondvana/Demir /1 22,0 30,8 101,3 51,0 12,3
10 T154/Kristadora /1 3,0 27,6 111,8 45,0 10,7
11 T154/Kristadora /2 29,5 28,0 27,0 31,5 11,1
12 Sonmez/Pehlivan /1 29,5 31,2 103,8 37,5 13,3
13 Sonmez/Pehlivan /2 58,5 33,6 100,7 36,0 14,2
14 Sonmez/Pehlivan /3 18,5 34,0 118,1 48,0 12,9

Altıncı nəsil (F6) hibrid xətlərdə şüşəvariliyə görə yüksək göstərici (92,0%)
Katia1/Kroshka /1-3 xəttində qeydə alınmışdır. Kleykovinanın miqdarına görə
Son./Peh. /1 (36,8%), Pob.50/Peh. /1 (39,2%); sedimentasiya göstəricisinə görə
Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /3-1 (51,0 ml), Star./Son. /2 (51,0 ml); zülalın
miqdarına görə Peh./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur./1-4 (13,8%), Pob.50/Peh./1 (13,9%)
və s. xətləri fərqlənmişlər. Hibrid xətlərin 59,09%-i şüşəvariliyə görə; 100%-i
kleykovinanın miqdarına görə; 100%-i KDƏ-na görə; 54,55%-i sedimentasiya
göstəricilərinə görə; 95,45%-i zülalın miqdarına görə standartdan yüksək nəticəyə
malik olmuşlar (cədvəl 3.2.2).

75
 Cədvəl 3.2.2
Altıncı nəsil (F6) hibrid xətlərində keyfiyyət göstəriciləri (2013-2014-cü illər)
Keyfiyyət göstəriciləri

mlSedim.,
c.g.KDƏ,
Kleyk. %
Şüşəv., %

Zülal, %
№ Nümunələrin adı

Nəzarət Pitomniki-I
1 Aran (st.) 28,0 24,8 83,0 37,5 10,2
2 Bezos.1/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Brambling /1-1 0 30,0 89,9 42,0 13,2
3 Bezos.1/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Brambling /3-1 35,0 30,8 94,8 37,5 12,2
4 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /1-1 0 32,0 96,0 48,0 13,4
5 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /1-4 0 34,0 103,2 0 13,8
6 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /2-1 0 35,2 96,5 48,0 13,6
7 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /2-2 28,0 32,8 101,7 45,0 12,6
8 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /3-1 28,0 32,0 107,8 51,0 12,2
9 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /3-2 36,0 33,2 102,0 37,5 13,6
10 İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Squ(312)//2*Cun /2 40,0 31,6 97,9 45,0 13,0
11 Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /6-2 40,0 31,6 90,8 36,0 13,2
12 Bezostaya1/Kroshka /3-1 72,0 33,2 98,4 40,5 11,4
13 Katia1/Kroshka /1-3 92,0 32,0 101,4 39,0 13,4
14 Starshina/Zubkov /2-2 63,0 29,2 91,4 34,5 13,0
15 Gondvana/Knyajna /1-2 57,0 32,0 101,8 33,0 12,5
16 Gondvana/Knyajna /2-2 0 25,6 84,0 30,0 10,2
Nəzarət Pitomniki-II
17 Starshina/Sonmez /2 0 32,0 84,2 51,0 12,8
18 Yubilieinaya100/Tilek /1 77,0 33,6 89,9 42,0 13,4
Müsabiqəli Sort Sınağı
19 Katia1/Kroshka /3 40,0 33,2 106,1 34,5 12,7
20 Pobeda50/Pehlivan /1 59,0 39,2 120,3 48,0 13,9
21 T154/Kristadora /1 66,0 32,0 105,9 28,5 12,5
22 T154/Kristadora /2 0 32,8 102,6 36,0 12,7
23 Sonmez/Pehlivan /1 62,0 36,8 119,6 42,0 12,9

2014-2015-ci tədqiqat illərində müsabiqəli sort sınağında (MSS) öyrənilən F 7-

nəsil hibrid xətlərində şüşəvarilik 39,5-93,0% arasında dəyişməklə, standartla
müqayisədə üstün göstəriciyə görə Star./Son. /2 və Star./Son. /3 xətləri fərqlənmişlər.
Diqqətə layiqdir ki, bu xətlər kleykovinanın miqdarına (müvafiq olaraq 28,8%;
33,6%), kleykovinanın deformasiya əmsalına (83,4; 70,9 cihazın göstəricisi),
76
sedimentasiya göstəricilərinə (52,8 ml; 42,5 ml) və dəndə zülalın miqdarına (14,5%;
12,7%) görə də kompleks olaraq üstün göstəricilərə malik olmuşlar (cədvəl 3.2.3).
Eləcə də kompleks göstəricilərlə Gond./Demir /1, T154/Krist. /2 xətləri fərqlənmişlər.

Cədvəl 3.2.3
2014-2015-ci tədqiqat illərində müsabiqəli sort sınağında (MSS) öyrənilən bəzi
yeddinci nəsil (F7) hibridlərin keyfiyyət analizlərinin nəticələri (Tərtər BTS)
Keyfiyyət göstəriciləri

Şüşəvarilik, %

%Kleykovina,

Sedim., ml
KDƏ, c.g.

Zülal, %
№ Nümunələrin adı

1 Aran (st.) 91,0 31,6 80,1 38,2 12,0

2 Katia1/Kroshka /3 49,0 33,8 101,1 34,9 12,9
3 Gondvana/Demir /1 90,0 34,0 92,3 49,7 12,9
4 T154/Kristadora /1 72,0 32,9 100,7 31,5 13,5
5 T154/Kristadora /2 39,5 33,7 98,6 38,4 13,7
6 Sonmez/Pehlivan /1 68,5 37,8 115,2 44,7 13,9
7 Starshina/Sonmez /2 93,0 28,8 83,4 52,8 14,5
8 Starshina/Sonmez /3 93,0 33,6 70,9 42,5 12,7

İntroduksiya edilmiş yumşaq buğdanın müxtəlif nəsil hibridlərində

xəstəliklərə davamlılığın tədqiqi: Hibrid nümunələrin ölkələr arasında mübadilə
edilməsi, fərqli ekoloji bölgələrdə, fərqli iqlim və torpaq şəraitində onların tədqiq
edilməsi, məhsuldar, keyfiyyətli, kompleks davamlı sortların aşkar edilməsi,
yaradılması, eyni zamanda bu materiallardan gələcək seleksiya işlərində, hibridləşmə
proqramlarında başlanğıc material kimi istifadə edilməsi dünya praktikasında olduqca
effektli, səmərəli nəticələr vermişdir. Məlumdur ki, buğdanın əsas bioloji
əlamətlərindən biri də onların xəstəliklərə davamlılıq xüsusiyyətidir. Taxıl bitkiləri
xəstəliklərə sirayətlənmə səviyyəsinə görə fərqlənirlər, eyni zamanda vurğulamaq
yerinə düşər ki, bu xəstəliklər də fərqlidirlər, yəni ümumi götürsək taxıllar üzərində
bir çox xəstəliklərin törədiciləri parazitlik edirlər. Bunların arasında ən geniş yayılmış
olanları, eləcə də bitkilərin məhsuldarlığına daha çox mənfi təsir göstərənləri: sarı pas
(Puccinia striiformis West), qonur pas (Puccinia recondita Rab), unlu şeh (Blumeria

77
graminis f. sp. Tritici), gövdə pası (Puccinia graminis f. sp. Tritici Pers), septorioz
(Septoria tritici blotch), bərk sürmə (Tilletia caries), toz sürmə (Ustilago tritici) və s.
xəstəliklərdir [10, s.568; 171, c.5, s.122-127].
İlk növbədə yerli sortların, populyasiyaların və eyni zamanda xarici mənşəli
sortların, hibrid xətlərin kompleks əlamətlərə görə öyrənilməsi və xəstəliklərə qarşı
davamlı donorların müəyyənləşdirilməsi seleksiya işlərinin səmərəliliyini artırır.
Azərbaycan şəraitində payızlıq yumşaq və bərk buğdanın geniş yayılmış və iqtisadi
cəhətcə ziyan vuran xəstəliklərindən sarı pas (Puccinia striiformis West) və qonur pas
(Puccinia recondita Rab) xəstəlikləridir. Hər iki xəstəlik bitkinin yarpaqlarını,
sünbüllərini, qılçıqlarını və dəni zədələyir. Adətən, aşağı yarus yarpaqlar zədələnir və
sonradan göbələk tədricən yuxarı yarpaqların səthinə sirayətlənərək buğdanın normal
inkişafını pozur, boyatmanı zəiflədir və nəticədə məhsuldarlıq aşağı olur.
Vavilov N.İ. [98, c.4, s.10-17] və başqa alimlər göstərirdilər ki, pas
xəstəliklərinə qarşı yeganə düzgün mübarizə metodu seleksiya yolu ilə yeni davamlı
sortların yaradılmasıdır. Xəstəliklərə məruz qalmış sortları yeniləri ilə əvəz etmək
üçün seleksiya yolu ilə davamlı sortların yaradılması işi fasiləsiz olaraq davam
etdirilməlidir. Pas xəstəliklərinə qarşı davamlı buğda nümunələri ilə xəstəliyə güclü
sirayətlənən nümunələr arasında hibridləşmənin aparılması yaxşı nəticələr verir.
Müəyyən edilib ki, buğdanın yarpaq xəstəliklərindən sarı pasın yüksək həddə çatdığı
illərdə məhsuldarlıq 15-30% aşağı düşür [80, c.21, s.151-157; 171, c.5, s.122-127].
Yaradılmış sortların xəstəliklərə davamlılığı məhsuldarlığa ciddi təsir göstərən
əsas amillərdəndir. Tədqiqatçılara görə, pas xəstəlikləri arasında məhsuldarlığa daha
çox ziyan vuran sarı pasdır. Xəstəlik bir çox ölkələrdə geniş yayılmaqla bitkinin
bütün yerüstü orqanlarını - gövdə, yarpaq və sünbüllərini güclü sirayətləndirməklə
fotosintez fəaliyyətini pozur, tənəffüsü artırır, yarpaqların vaxtsız qurumasına,
dənlərin cılız qalmasına və mütləq çəkisinin azalmasına səbəb olur [85, s.195-197].
Sarı pasa davamlılığın öyrənilməsi sahəsində tədqiqat işləri ilk dəfə olaraq 1905-
ci ildə R.N.Biffen tərəfindən aparılmışdır. Tədqiqatçının fikirlərinə görə, bir sıra
səbəblərdən sarı pas xəstəliyinə davamlılıq barədə məlumatlar digər pas xətəliklərinə
nisbətən azdır [154, s.4-48].
78
 Buğda sortlarının xəstəliklərə qarşı davamlılığı bir çox faktorlardan, yağmurun
miqdarı, havanın temperaturu və nisbi rütubəti, qida elementləri, səpin müddətləri,
sahədə bitki sıxlığı və s. asılıdır.
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında
suvarma şəraitində, payızlıq buğdanın introduksiya edilmiş hibrid nümunələri
üzərində, 2009-2015-ci illər ərzində tədqiqat işləri aparılmışdır. Tədqiqat illərində
sortnümunələrin xəstəliklərə sirayətlənmə səviyyəsinin qiymətləndirilməsi, erkən
yazda bitkilərin kollanma-boruyaçıxma, sünbülləmə-çiçəkləmə, süd və mum yetişmə
mərhələlərində dünyada qəbul edilmiş şkalalar əsasında aparılıb (əlavələr, şəkil 5).
2009-2015-ci tədqiqat illərində xəstəliklərin daha aydın görünə biləcəyi
mərhələlərdə müşahidələr aparılmış, hibrid kombinasiyaların nə dərəcədə xəstəliklərə
sirayətlənmələri qeyd olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, tədqiqat illəri ərzində
öyrənilən introduksiya olunmuş yumşaq buğdaların müxtəlif nəsil hibrid xətləri
septorioz, unlu şeh, sarı və qonur pas xəstəlikləri ilə müxtəlif dərəcədə
sirayətlənmişlər, bərk və toz sürməyə isə rast gəlinməmişdir (əlavələr, cədvəl 10;
əlavələr, cədvəl 11; əlavələr, cədvəl 12).
Tədqiqat illərindən asılı olaraq, nümunələrin xəstəliklərlə sirayətlənmə səviyyəsi
fərqli olmuşdur. 2009-2010-cu illərdə introduksiya olunmuş F 2-nəsil yumşaq buğda
hibrid xətlərinin sarı pas xəstəliyinə qarşı 33,3%-i (9-əd) davamlı (0-R) və orta
davamlı (MR); 55,6%-i (15-əd) həssas (S); 11,1%-i (3-əd) orta həssas (MS); qonur
pas xəstəliyinə qarşı isə 33,33%-i (9-əd) davamlı (0-R) və orta davamlı (MR); 25,93
%-i (7-əd) həssas (S); 40,74%-i (11-əd) orta həssas (MS) olmuşdur (cədvəl 3.2.4).
Cədvəl 3.2.4
İntroduksiya olunmuş müxtəlif nəsil yumşaq buğda hibrid xətlərinin müxtəlif
tədqiqat illərində sarı və qonur pas xəstəlikləri ilə sirayətlənmə səviyyəsi
Sarı pas, %-lə Qonur pas, %-lə
Materialların
Nümunələr

həcmi, əd.

orta davamlı

orta davamlı
Davamlı və

Davamlı və
Orta həssas

Orta həssas
Həssas

Həssas

Tədqiqat illəri

2009-2010 F2 27 33,3 55,6 11,1 33,33 25,93 40,74

2012-2013 F5 14 85,71 - 14,29 42,86 21,43 35,71
2014-2015 F7 47 74,47 10,64 14,89 4,25 29,79 65,96 79
Qeyd. R-davamlı, MR-orta davamlı, S-həssas, MS-orta həssas.

2012-2013-cü tədqiqat illərində introduksiya olunmuş F5-nəsil hibrid xətlərinin

sarı pas xəstəliyinə qarşı 85,71%-i (12-əd) davamlı (0-R) və orta davamlı (MR);
14,29%-i (2-əd) orta həssas (MS); qonur pas xəstəliyinə qarşı isə 42,86%-i (6-əd)
davamlı (0-R) və orta davamlı (MR); 21,43%-i (3-əd) həssas (S); 35,71%-i (5-əd)
orta həssas (MS) olmuşdur. 2014-2015-ci tədqiqat illərində introduksiya olunmuş F 7-
nəsil hibrid nümunələrinin sarı pas xəstəliyinə qarşı 74,47%-i (35-əd) davamlı (0-R)
və orta davamlı (MR); 10,64%-i (5-əd) həssas (S); 14,89%-i (7-əd) orta həssas (MS);
qonur pas xəstəliyinə qarşı isə 4,25%-i (2-əd) davamlı (0-R) və orta davamlı (MR);
29,79%-i (14-əd) həssas (S); 65,96%-i (31-əd) orta həssas (MS) olub (cədvəl 3.2.4).

3.3. İntroduksiya olunmuş perspektiv yumşaq buğda hibrid xətlərinin

seleksiya qiymətləndirilməsi

Seleksiya işlərinin tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, uzun illər boyu müxtəlif
tədqiqatçı alimlər tərəfindən payızlıq yumşaq buğdanın perspektiv xətt və
sortlarından ibarət olan seleksiya materialları tədqiq edilərək qiymətləndirilmiş və
onlardan hibridləşmədə istifadə edərək müsbət təsərrüfat əlamətlərinə malik sortlar
yaradılmışdır. Tədqiqatçılardan A.Abdullayev və M.Şixoyev bu istiqamətdə çoxsaylı
araşdırmalar aparmışlar, yeni sortların yaradılmasında müsbət əlamətlərə malik
seleksiya materiallarının əhəmiyyətini göstərmişlər [86, s.175-177; 129, s.47-49].
İntroduksiya edilmiş hibrid xətlərin ümumi qəbul edilmiş metodikaya uyğun
olaraq, morfoloji-fizioloji əlamətləri və bütün təsərrüfat göstəriciləri nəzərə alınmaqla
ilbəil davamlı olaraq seçilərək, növbəti seleksiya proqramlarına daxil edilməsi və
sınaqlarının ardıcıl şəkildə davam etdirilməsində əsas məqsəd yüksək məhsuldar və
dən keyfiyyətinə malik, xəstəlik və zərərvericilərə davamlı, həmçinin quraqlığa,
yüksək temperatura, soyuğa və şaxtaya, eləcə də yatmaya və digər stres şəraitinə
qarşı kompleks davamlı perspektiv xətlərin əldə edilməsidir. Tədqiqatçılardan
P.Naskidaşvili və başqaları uzaq coğrafi-ekoloji mənşəyə malik olan sortnümunələr
ilə yerli sortnümunələr arasında hibridləşmə aparılmasının böyük əhəmiyyət kəsb
80
etdiyini qeyd etmişlər. Onlar ana forma kimi Amerika və Türkiyə mənşəli sortlardan,
ata forma kimi isə yerli sortlardan istifadə edərək kompleks müsbət nəticələr əldə
etmişlər [129, s.47-49; 131, s.77-78].
Qeyd edək ki, apardığımız tədqiqat işində sınaqda olan bütün hibrid nümunələr
öz məhsuldarlığına, təsərrüfat-bioloji və texnoloji-keyfiyyət əlamətlərinə görə, bütün
tədqiqat illərində nəzarət sortla müqayisə edilmişdir. Metodikaya uyğun olaraq
mərhələli şəkildə müxtəlif seleksiya pitomniklərində tədqiq edilən hibrid materialları
içərisindən, tədqiqatçını maraqlandıran bir çox əlamətlərinə görə standartdan üstün
olduqları üçün seçilmiş perspektiv xətlər, gələcəkdə araşdırmalarını davam etdirmək
üçün nəzarət pitomniklərində, müsabiqəli sort sınağında və nəhayət ki, artırma
pitomnikində əkilir, öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi davam etdirilir.
Kompleks əlamətlərə görə seçilmiş perspektiv xətlərin nəzarət pitomnikləri
(I və II) və müsabiqəli sort sınağında tədqiqinin nəticələri: 2012-2013-cü illərdə
ayrı-ayrı müsbət əlamətlərinə görə seçilmiş perspektiv nümunələrin nəzarət pitomniki
I-də tədqiqi göstərdi ki, perspektiv xətlərdə bitkilərin boyu 85,5-113,5 sm arasında
tərəddüd etməklə optimal həddə olmuşdur. Standartla müqayisədə (59,9 s/ha) 70,6-
89,8 s/ha məhsuldarlıqla Star./Son. /1, Star./Son. /2, Yub.100/Tilek, Zag./4/Bab./
Lr42//Bab.*2/3/Kur., Katia1/Kros. /3, Pob.50/Peh. /1, T154/Krist. /1, T154/Krist. /2
və s. xətlər fərqlənməklə; 10,7-29,9 s/ha artıq məhsuldarlıq göstərmişlər (cədvəl
3.3.1).
1000 dənin kütləsinə görə Pob.50/Peh. 1, Katia1/Kros. /3, Z 2009/4 (Mur. 2 x
KSİ N15) x Mur. 2, Et. Azəri x Nord Desp.3n, Zag./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /1 və
s. xətlər 48,0-54,2 qr göstərici ilə standartdan üstün olmuşdur. Dəndə kleykovinanın
miqdarı 27,6-34,0% arasında dəyişməklə əksər xətlərdə qiymətcə standarta yaxın
olmuş, standartdan (32,0%) nisbətən üstün göstəricilərlə Yub.100/Til. /1-34,0%;
Son./Peh. /2-33,6%; Son./Peh. /3-34,0%; Star./Son. /1-33,6% xətləri fərqlənmişlər.
Kleykovinanın deformasiya əmsalı standartla (108,5%) müqayisədə 89,9-91,7
göstəricilərlə Yub.100/Til. /1, Zag./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Kur. /1, Son./4/Bab./Lr42//
Bab.*2/3/Tuk. /3 xətlərində qənaətbəxş olmuşdur. Sedimentasiya göstəriciləri 27,0-
54,0 ml arasında tərəddüd etməklə əksər xətlər standartdan (30,0 ml) üstün olmuş,
81
yüksək göstəricilərlə Star./Son. /2-54,0 ml; Yub.100/Til. /1-39,0 ml; Gond./Demir /1-
51,0 ml; T154/Krist. /1-45,0 ml; Son./Peh. /2-36,0 ml; Son./Peh. /3-48,0 ml;
Star./Son. /1-50,8 ml xətləri fərqlənmişlər. Dəndə zülalın miqdarına görə
Star./Son. /2-13,7%; Son./Peh. /1-13,3%; Son./Peh. /2-14,2%; Son./Peh. /3-12,9%;
Star./Son. /1-12,7% hibrid xətləri standartla (12,5%) müqayisədə nisbətən üstün
göstəriciyə malik olmuşlar. Tədqiq edilən hibrid xətlərin əksəriyyəti sarı və qonur pas
xəstəliklərinə 0-MR səviyyəsində davamlıq göstərmişlər. Unlu şeh və septoriya
xəstəliklərinə isə 2-6 ball səviyyəsində sirayətlənmə müşahidə edilmişdir. Vegetasiya
müddətinin uzunluğu hibrid xətlərdə 188-205 gün təşkil etməklə, Star./Son. /2 (188
gün) və Son./4/Bab./Lr42//Bab.*2/3/Tuk. /3 (192 gün) hibrid xətlərində standartdan
(199 gün) 7-11 gün tezyetişkənlik müşahidə edilmişdir (cədvəl 3.3.1) [129, s.47-49].
2015-2016-cı tədqiqat illərində ayrı-ayrı müsbət əlamətlərinə görə seçilmiş
perspektiv nümunələr yuxarı pitomniklərdə, yəni nəzarət pitomniki I-də, nəzarət
pitomniki II-də və müsabiqəli sort sınağı pitomnikində tədqiq edilmişdir. Aparılmış
tədqiqatın nəticələrinə görə, hibrid xətlər öyrənilən əlamətlərə görə, həm bir-birindən,
həm də standart Aran sortundan fərqli olmuşdurlar.
Cədvəldən də göründüyü kimi, nəzarət pitomniklərində öyrənilən introduksiya
olunmuş yumşaq buğdanın səkkizinci (F8) nəsil hibrid nümunələrində məhsuldarlıq
30,0-58,0 s/ha, bitkinin boyu 83,4-113,8 sm, sünbülün uzunluğu 8,9-14,95 sm,
sünbüldə sünbülcüklərin sayı 16,9-24,8 əd., sünbüldə dənlərin sayı 31,7-78,5 əd.,
sünbüldə dənlərin kütləsi 1,67-3,46 qr arasında dəyişmişdir. Eləcə də 1000 dənin
kütləsi 34,4-56,4 qr, şüşəvarilik 0-92,0%, kleykovina 25,6-39,2%, kleykovinanın
deformasiya əmsalı (KDƏ) 84,0-120,3 cihazın göstəricisi, sedimentasiya 0-51,0 ml,
zülal 10,2-13,9 %, vegetasiya müddəti 169-193 gün arasında dəyişmişdir. Standartla
müqayisədə öyrənilən hibridlər 6,0-16,0 s/ha artıq məhsuldarlıq göstərmişlər.
Vegetasiya müddətinə görə, hibrid xətlərdə standartla müqayisədə 4-9 gün
tezyetişkənlik müşahidə edilib (cədvəl 3.3.2).

82
 Cədvəl 3.3.1
İntroduksiya edilmiş beşinci (F5) nəsil perspektiv yumşaq buğda hibrid xətlərinin
nəzarət pitomniki I-də tədqiqi (Tərtər BTS, 2012-2013-cü illər)
Məhsuldarlıq elementləri Keyfiyyət göstəriciləri Xəstəliklər

Standartdan fərq, s/ha

Vegetasiya müd., gün

Standartdan fərq, gün

Məhsuldarlıq, s/ha
Sünbül Pas

1000 dənin kütləsi,

Məhsuldar kol. əd.

Sedimentasiya, ml
Bitkinin boyu, sm

Kleykovina, %
Şüşəvarilik, %
dənlərin sayı, əd.
sünbülcük. sayı,

dənlərin kütləsi,

KDƏ, c.g.
uzunluğu, sm

Septorioz
Unlu şeh
Zülal, %
№ Nümunələrin adı

Qonur
qr.

Sarı
əd.

qr.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
1 Starshina/Sonmez /2 83,8 +23,9 88,9 4,8 11,35 20,4 57,6 2,32 41,8 23,5 32,0 102,3 54,0 13,7 MR 0 6 4 188 -11
2 Yubiliei.100/Tilek /1 71,9 +12,0 104,1 5,0 10,7 19,4 50,7 2,26 46,4 39,5 34,0 91,7 39,0 12,5 0 0 2 6 200 +1
Zagadka/4/Babax/Lr42
3 71,9 +12,0 118,2 4,8 12,6 22,2 52,7 2,53 49,4 29,5 28,0 99,7 34,5 11,1 0 0 5 5 198 -1
//Bab.*2/3/Kuru./1
Sonmez/4/Babax/Lr42/
4 65,9 +6,0 100,1 4,3 11,9 19,8 58,2 2,32 39,0 29,5 28,0 92,2 36,0 10,5 0 MS 6 5 197 -2
/Babax*2/3/Tuk./3
Son./4/Vee/Pjn//2*Tui/
5 59,9 0 118,5 4,8 11,9 18,4 48,9 2,1 42,8 29,5 26,4 24,0 34,5 10,7 0 10MS 4 4 192 -7
3/Skauz*2/Srma/1
6 Katia1/Kroshka /3 71,9 +12,0 116,6 4,9 11,91 20,4 55,6 2,77 50,8 29,5 28,0 100,5 27,0 11,1 5MR 0 3 6 196 -3
7 Pobeda50/Pehlivan/1 71,9 +12,0 119,8 4,8 9,95 18,4 39,9 2,18 55,0 17,0 32,0 29,0 43,5 11,5 0 10S 5 5 197 -2
8 Gondvana/Demir /1 65,9 +6,0 116,6 4,8 10,36 20,4 48,8 2,21 47,4 22,0 30,8 101,3 51,0 12,3 0 20S 3 4 199 0
9 T154/Kristadora /1 89,8 +29,9 110,3 4,1 12,9 22,4 61,5 2,24 38,0 3,0 27,6 111,8 45,0 10,7 10MS MS 4 4 201 +2

83
82
 Cədvəl 3.3.1-in ardı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
10 T154/Kristadora /2 77,8 +17,9 99,8 4,6 10,85 19,8 58,2 2,26 36,4 29,5 28,0 27,0 31,5 11,1 0 0 3 4 199 0
11 Sonmez/Pehlivan /1 65,9 +6,0 118,5 4,5 10,82 20,6 46,4 2,12 46,0 29,5 31,2 103,8 37,5 13,3 0 MS 4 4 199 0
12 Sonmez/Pehlivan /2 68,5 +8,6 109,4 4,4 9,75 22,2 51,4 2,04 41,4 58,5 33,6 100,7 36,0 14,2 10MS 0 4 5 205 +6
13 Sonmez/Pehlivan /3 65,9 +6,0 117,2 4,1 10,7 20,2 48,9 2,38 47,8 18,5 34,0 118,1 48,0 12,9 0 10MS 5 4 204 +5
14 Starshina/Sonmez /1 70,6 +10,7 89,2 4,2 13,05 19,6 50,5 2,14 43,6 46,5 33,6 89,9 50,8 12,7 0 40S 3 4 192 -7
15 Aran (st.) 59,9 - 109,4 4,6 9,8 19,4 49,5 2,22 46,0 29,5 32,0 108,5 30,0 12,5 10MR 10S 6 5 199 -
83
 Cədvəl 3.3.2
İntroduksiya olunmuş yumşaq buğdanın səkkizinci (F8) nəsil perspektiv hibrid xətlərinin
nəzarət pitomniklərində (I və II) tədqiqi (Tərtər BTS, 2015-2016-cı illər)

günVegetasiya müddəti,
Məhsuldarlıq elementləri Keyfiyyət göstəriciləri

Standartdan fərq, s/ha

Standartdan fərq, gün

Məhsuldarlıq, s/ha

1000 dənin kütləsi,

Sünbül

sünbülcüklərin
Məhsuldar kol. əd.

Sedimentasiya, ml
Bitkinin boyu, sm

Kleykovina, %
Şüşəvarilik, %

KDƏ, c.g.
uzunluğu, sm

dənlərin sayı,

Zülal, %
№ Nümunələrin adı

kütləsi, qr.
sayı, əd.

dənlərin

qr.
əd.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
Nəzarət Pitomniki-I
1 Aran (st.) 42,0 - 97,5 4,2 9,5 22,8 55,5 2,46 42,8 28,0 24,8 83,0 37,5 10,2 178 -
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//B
2 48,0 +6,0 108,3 4,5 14,95 22,4 78,5 3,26 40,8 0 30,0 89,9 42,0 13,2 181 +3
abax*2/3/Brambling /1-1
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//B
3 48,0 +6,0 100,2 4,5 14,35 22,2 74,7 3,46 47,6 35,0 30,8 94,8 37,5 12,2 181 +3
abax*2/3/Brambling /3-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Bab
4 48,0 +6,0 110,2 4,7 10,6 18,6 37,7 1,87 47,2 0 35,2 96,5 48,0 13,6 170 -8
ax*2/3/Kuruku /2-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Bab
5 42,0 0 105,2 4,7 12,25 21,4 57,8 2,64 44,8 28,0 32,8 101,7 45,0 12,6 170 -8
ax*2/3/Kuruku /2-2
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Bab
6 30,0 -12,0 96,1 4,0 10,95 19,2 51,7 2,92 56,4 28,0 32,0 107,8 51,0 12,2 169 -9
ax*2/3/Kuruku /3-1

85
84
 Cədvəl 3.3.2-nin ardı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
Sonmez/4/Babax/Lr42//Baba
7 48,0 +6,0 108,5 4,5 12,6 19,6 50,2 2,33 44,8 40,0 31,6 90,8 36,0 13,2 174 -4
x*2/3/Tukuru /6-2
8 Bezostaya1/Kroshka /3-1 42,0 0 113,8 4,8 10,45 20,8 41,0 2,22 51,2 72,0 33,2 98,4 40,5 11,4 172 -6
9 Katia1/Kroshka /1-3 48,0 +6,0 107,0 4,5 11,1 21,4 49,3 2,57 52,0 92,0 32,0 101,4 39,0 13,4 170 -8
10 Gondvana/Knyajna /1-2 48,0 +6,0 97,3 4,6 11,25 21,6 63,1 2,86 43,2 57,0 32,0 101,8 33,0 12,5 174 -4
11 Gondvana/Knyajna /2-2 48,0 +6,0 98,8 4,6 10,9 22,2 56,2 2,71 43,2 0 25,6 84,0 30,0 10,2 178 0
Nəzarət Pitomniki-II
12 Starshina/Sonmez /2 58,0 +16,0 89,8 3,5 12,4 20,8 52,4 2,15 40,0 0 32,0 84,2 51,0 12,8 188 +10
13 Yubilieinaya100/Tilek /1 51,0 +9,0 83,4 3,8 9,15 20,4 54,4 1,9 35,2 77,0 33,6 89,9 42,0 13,4 187 +9
85
 2015-2016-cı tədqiqat illərində ayrı-ayrı müsbət əlamətlərinə görə seçilmiş
perspektiv xətlərin müsabiqəli sort sınağı pitomnikində məhsuldarlıq göstəriciləri
cədvəl 3.3.3-də verilmişdir. Cədvəldən də göründüyü kimi hibrid xətlər öyrənilən
əlamətlərə görə həm bir-birindən, həm də standart Aran sortundan fərqli olmuşlar.
Aparılmış tədqiqatın nəticələrinə görə, müsabiqəli sort sınağı pitomnikində öyrənilən
introduksiya olunmuş yumşaq buğdanın F8-nəsil hibrid xətlərində məhsuldarlıq 54,0-
67,0 s/ha arasında tərəddüd etməklə standartla (52,0 s/ha) müqayisədə məhsul artımı
2,0-15,0 s/ha təşkil etmişdir. Yüksək məhsuldarlıqla Katia1/Kros. /3-63,5 s/ha və
T154/Krist. /2-67,0 s/ha xətləri fərqlənmişlər (cədvəl 3.3.3; əlavələr, cədvəl 13).
Cədvəl 3.3.3
İntroduksiya olunmuş yumşaq buğdanın səkkizinci (F8) nəsil perspektiv
xətlərinin müsabiqəli sort sınağında tədqiqi (Tərtər BTS, 2015-2016-cı illər )
Məhsuldarlıq, s/ha Orta, Standartdan
№ Kataloq adı
I II III IV s/ha fərq, s/ha
1 2 3 4 5 6 7 8
1 Aran (st.) 50 52 52 54 52,0 -
2 TT 0887/2-1-1-1 lütessens 58 57 56 56 56,7 +4,7
3 TT 09214/3 lütessens 50 54 52 52 52,0 0
4 TT 09214/3-1 lütessens 58 60 54 60 58,0 +6,0
5 TT 09214/3-1-2 lütessens 56 60 56 56 57,0 +5,0
6 TT 09214/3-5 lütessens 56 56 54 58 56,0 +4,0
7 TT 09214/3-7 lütessens 60 60 60 60 60,0 +8,0
8 TT 09214/3-1-1 albidum 58 54 52 58 55,5 +3,5
9 TT 09701/1 lütessens 56 60 56 64 59,0 +7,0
10 TT 09706/2-4-1 lütessens 58 56 56 62 58,0 +6,0
11 TT 09706/2-4 lütessens (Pərvin) 56 60 56 62 58,5 +6,5
12 TT 09704/2-4-1 lütessens 64 60 56 60 60,0 +8,0
13 TT 09701/2-1 lütessens 56 54 52 56 54,5 +2,5
14 TT 09704/2-4-1-1-3 albidum 60 54 60 58 58,0 +6,0
15 TT 09704/2-4-1-1-1 lütessens 60 56 64 62 60,5 +8,5
16 TT 09704/2-4-1-2 lütessens 56 54 58 60 57,0 +5,0
17 TT 09714/7 lütessens 52 54 56 58 55,0 +3,0
18 TT 09214/7 lütessens 60 56 60 60 59,0 +7,0
19 TT 09214/7 lütessens 58 60 64 64 61,5 +9,5
20 TT 09714/3-5 lütessens 56 58 62 58 58,5 +6,5
21 TT 09714/3-5 lütessens 54 56 60 64 58,5 +6,5
22 Z 2009/26 56 58 58 60 58,0 +6,0
Z 2009/30 (Samur x Aran) x
23 58 58 56 54 56,5 +4,5
Aran
Z 2009/43 (Murov 2 x KSİ N15)
24 52 58 56 56 55,5 +3,5
x Murov 2

87
 25 Katia1/Kroshka /3* 58 68 64 64 63,5 +11,5
Cədvəl 3.3.3-ün ardı

1 2 3 4 5 6 7 8
26 Pobeda50/Pehlivan /1* 52 56 56 52 54,0 +2,0

27 T154/Kristadora /1* 56 54 60 56 56,5 +4,5

28 T154/Kristadora /2* 62 66 70 70 67,0 +15,0

29 Sonmez/Pehlivan /1* 56 60 58 60 58,5 +6,5

Qeyd. *-introduksiya olunmuş yumşaq buğdanın səkkizinci (F8) nəsil perspektiv xətləri
ƏKƏF05=3,31%

Müsabiqəli sort sınağı pitomnikində tədqiq olunan xətlərdə bitkinin boyu 88,2-
102,3 sm, sünbülün uzunluğu 10,65-12,0 sm, sünbüldə sünbülcüklərin sayı 19,4-24,8
əd., sünbüldə dənlərin sayı 41,2-54,4 əd., sünbüldə dənlərin kütləsi 1,81-2,28 qr,
1000 dənin kütləsi 34,4-47,2 qr, şüşəvarilik 39,5-66,0%, kleykovinanın miqdarı 32,0-
39,2%, kleykovinanın deformasiya əmsalı (KDƏ) 84,0-120,3 cihazın göstəricisi,
sedimentasiya göstəriciləri 36,0-48,0 ml, zülalın miqdarı 12,5-13,9% olmuşdur,
vegetasiya müddəti isə 186-193 gün arasında dəyişmişdir. Standartla müqayisədə
kleykovinanın miqdarına görə Pob.50/Peh. /1-39,2%, Son./Peh. /1-36,0%;
sedimentasiya göstəricilərinə görə Pob.50/Peh. /1-48,0 ml, Son./Peh. /1-42,0 ml;
zülalın miqdarına görə Pob.50/Peh. /1-13,9% xətləri fərqlənmişlər (cədvəl 3.3.4).

88
 Cədvəl 3.3.4
İntroduksiya olunmuş yumşaq buğdanın səkkizinci (F8) nəsil perspektiv xətlərinin
əsas təsərrüfat göstəriciləri (Tərtər BTS, 2015-2016-cı illər)

Vegetasiya müddəti, gün

Məhsuldarlıq elementləri Keyfiyyət göstəriciləri

Standartdan fərq, gün

Sünbül

1000 dənin kütləsi,

Məhsuldar kol. əd.

Sedimentasiya, ml
Bitkinin boyu, sm

Kleykovina, %
Şüşəvarilik, %
dənlərin kütləsi,
sünbülcüklərin

KDƏ, c.g.
uzunluğu, sm

dənlərin sayı,

Zülal, %
№ Nümunələrin adı

sayı, əd.

qr.
əd.

qr.
Müsabiqəli Sort Sınağı
1 Aran (st.) 97,5 4,2 9,5 22,8 55,5 2,46 42,8 28,0 24,8 83,0 37,5 10,2 178 -
2 Katia1/Kroshka /3 96,8 3,9 11,65 20,8 54,7 2,52 46,8 40,0 33,2 106,1 34,5 12,7 190 +12
3 Pobeda50/Pehlivan /1 102,3 3,5 10,65 19,4 41,2 1,99 47,2 59,0 39,2 120,3 48,0 13,9 193 +15
4 T154/Kristadora /1 94,2 3,6 12,3 24,8 50,8 1,81 34,4 66,0 32,0 105,9 28,5 12,5 191 +13
5 T154/Kristadora /2 90,4 3,5 11,65 20,0 54,4 2,1 42,4 39,5 32,8 102,6 36,0 12,7 190 +12
6 Sonmez/Pehlivan /1 88,2 2,7 12,0 19,8 52,8 2,28 44,0 62,0 36,8 119,6 42,0 12,9 186 +8
88
 Tədqiq olunan introduksiya edilmiş müxtəlif nəsil yumşaq buğda
hibridlərinin kəmiyyət və keyfiyyət əlamətləri arasındakı korrelyasiya
əlaqələrinin statistik analizi: Müxtəlif tədqiqat illərində öyrənilən nümunələrin
struktur və keyfiyyət analizlərinin nəticələri arasında müxtəlif əhəmiyyətə malik
korrelyasiya əlaqəsinin SPSS16 kompüter proqramı vasitəsi ilə statistik təhlili
aparılmışdır.
Qeyd edək ki, statistik parametrlər haqqında məlumat almaq üçün 2012-2013-cü
tədqiqat illərində on dörd ədəd (n=14) beşinci nəsil (F 5) yumşaq buğda hibrid
nümunələrinin 13 adda kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə görə korrelyasiyası
aparılmış, statistik qiymətləri müəyyən edilmişdir, bu vacib təsərrüfat əlamətlərinə
görə korrelyativ əlaqələr aşağıdakı 3.3.5 saylı cədvəldə verilmişdir.
Bitkinin boyu ilə məhsuldar kollanma (r=0,195) arasında müsbət, yəni düzünə,
zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; sünbülün uzunluğu (r=-0,275) arasında mənfi, yəni
tərsinə korrelyasiya; sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,063) arasında müsbət, yəni
düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; sünbüldə dənin sayı (r=-0,501) arasında
mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; sünbüldə dənin kütləsi (r=0,139) arasında
müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; 1000 dənin kütləsi (r=0,578*)
arasında müsbət, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; eləcə də bitkinin boyu ilə
məhsuldarlıq (r=-0,412), şüşəvarilik (r=-0,302), kleykovina (r=-0,238), kleykovinanın
deformasiya əmsalı (r=-0,070), sedimentasiya (r=-0,353) və zülal (r=-0,234) arasında
mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya müşahidə edilmişdir. Məhsuldar kollanma
ilə sünbülün uzunluğu (r=-0,266), sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=-0,325) və
sünbüldə dənin sayı (r=-0,245) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya;
sünbüldə dənin kütləsi arasında (r=0,267) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif,
əhəmiyyətsiz korrelyasiyaya, eləcə də məhsuldar kollanma ilə 1000 dənin kütləsi
arasında ( r=0,454) müsbət, yəni düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiyaya
rast gəlinmişdir. Məhsuldar kollanma ilə məhsuldarlıq arasında (r=-0,117) mənfi,
yəni tərsinə korrelyasiya; şüşəvariliklə arasında (r=0,090) müsbət, yəni düzünə, zəif,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya; həmçinin məhsuldar kollanma ilə kleykovina (r=-0,134),
kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=-0,347), sedimentasiya (r=-0,279) və zülal
90
(r=-0,082) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya alınmışdır. Sünbülün
uzunluğu ilə sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,197) arasında müsbət, yəni düzünə,
zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; sünbüldə dənin sayı arasında (r=0,515) müsbət, yəni
düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya və sünbüldə dənin kütləsi
(r=0,323) arasında müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; 1000 dənin
kütləsi arasında (r=-0,257) mənfi, yəni tərsinə korrelyasiya; məhsuldarlıqla arasında
(r=0,288) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya qeydə
alınmışdır. Sünbülün uzunluğu ilə şüşəvarilik (r=-0,180) və kleykovina (r=-0,483)
arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; kleykovinanın deformasiya
əmsalı arasında (r=0,173) isə müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
eləcədə sünbülün uzunluğu ilə sedimentasiya (r=-0,014) və zülal (r=-0,490) arasında
mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya müşahidə olunmuşdur. Sünbüldə
sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənin sayı arasında (r=0,472) müsbət, yəni düzünə
xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiyaya; sünbüldə dənin kütləsi arasında
(r=0,180) müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; 1000 dənin kütləsi
arasında (r=-0,237) mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; məhsuldarlıqla
arasında (r=0,422) müsbət, yəni düzünə, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
şüşəvariliklə arasında (r=0,009) müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya
qeydə alınmışdır. Sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə kleykovina arasında (r=-0,067)
mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; kleykovinanın deformasiya əmsalı
arasında (r=0,672**) müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; həmçinin
sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sedimentasiya arasında (r=-0,034) mənfi, yəni
tərsinə xarakterli korrelyasiya; zülalla isə arasında (r=0,191) müsbət, yəni düzünə,
zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya mövcuddur. Sünbüldə dənin sayı ilə sünbüldə dənin
kütləsi arasında (r=0,346) müsbət, yəni düzünə, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; 1000
dənin kütləsi arasında (r=-0,731**) mənfi, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya
alınmışdır. Sünbüldə dənin sayı ilə məhsuldarlıq arasında (r=0,601*) müsbət, az
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; sünbüldə dənin sayı ilə şüşəvarilik (r=-0,133) və
kleykovina (r=-0,455) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya;
kleykovinanın deformasiya əmsalı arasında (r=0,283) müsbət, yəni düzünə xarakterli,
91
zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; eləcə də sünbüldə dənin sayı ilə sedimentasiya (r=-
0,143) və zülal (r=-0,283) arasında isə mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya baş
vermişdir. Sünbüldə dənin kütləsi ilə 1000 dənin kütləsi arasında (r=0,340) müsbət
yəni düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; məhsuldarlıq arasında
(r=172) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya qeydə
alınmışdır. Sünbüldə dənin kütləsi ilə şüşəvarilik (r=-0,246) və kleykovina (r=-0,318)
arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; kleykovinanın deformasiya
əmsalı arasında (r=0,293) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya; eləcə də sünbüldə dənin kütləsi ilə sedimentasiya (r=-0,337) və zülal
(r=-0,358) arasında isə mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya mövcuddur. 1000
ədəd dənin kütləsi ilə məhsuldarlıq (r=-0,331) və şüşəvarilik (r=-0,094) arasında
mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; həmçinin 1000 dənin kütləsi ilə
kleykovina (r=0,272), kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=0,017), sedimentasiya
(r=0,021) və zülal (r=0,066) arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya müşahidə edilmişdir. Məhsuldarlıq ilə şüşəvarilik (r=-
0,413) və kleykovina (r=-0,093) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya;
məhsuldarlıq ilə kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=0,170) və sedimentasiya
(r=0,240) arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
məhsuldarlıqla zülal arasında isə (r=-0,057) mənfi, yəni tərsinə xarakterli
korrelyasiya alınmışdır. Şüşəvarilik ilə kleykovina arasında (r=0,390) müsbət, yəni
düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; kleykovinanın deformasiya əmsalı
arasında (r=0,001) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
eləcə də şüşəvariliklə sedimentasiya arasında (r=-0,261) mənfi, yəni tərsinə xarakterli
korrelyasiya; şüşəvariliklə zülal arasında isə (r=0,470) müsbət, yəni düzünə, orta,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya qeyd olunmuşdur. Kleykovina ilə kleykovinanın
deformasiya əmsalı arasında (r=0,331) müsbət, yəni düzünə xarakterli, orta,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya; həmçinin kleykovina ilə sedimentasiya arasında
(r=0,541*) müsbət, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; kleykovina ilə zülal arasında
isə (r=0,829**) müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya əlaqəsinin olması
müşahidə edilmişdir (cədvəl 3.3.5).
92
 Cədvəl 3.3.5
İntroduksiya edilmiş yumşaq buğdanın beşinci nəsil (F5) hibridlərinin kəmiyyət və keyfiyyət
göstəricilərinə görə korrelyasiyası (Tərtər BTS, 2012-2013-cü illər)
Göstəricilər Bb Mk Su Ss Ds Dk Mdk M Ş K KDƏ SD Z

Bb 1

0,195
Mk 1
0,504
-0,275 -0,266
Su 1
0,342 0,358
0,063 -0,325 0,197
Ss 1
0,831 0,258 0,500
-0,501 -0,245 0,515 0,472
Ds 1
0,068 0,399 0,059 0,088
0,139 0,267 0,323 0,180 0,346
Dk 1
0,635 0,356 0,260 0,538 0,226
0,578* 0,454 -0,257 -0,237 -0,731** 0,340
Mdk 1
0,031 0,103 0,374 0,414 0,003 0,235
-0,412 -0,117 0,288 0,422 0,601* 0,172 -0,331
M 1
0,143 0,691 0,318 0,133 0,023 0,556 0,248
-0,302 0,090 -0,180 0,009 -0,133 -0,246 -0,094 -0,413
Ş 1
0,294 0,761 0,537 0,975 0,650 0,396 0,748 0,143
92
 Cədvəl 3.3.5-in ardı

-0,238 -0,134 -0,483 -0,067 -0,455 -0,318 0,272 -0,093 0,390

K 1
0,413 0,648 0,080 0,820 0,102 0,268 0,346 0,752 0,168
-0,070 -0,347 0,173 0,672** 0,283 0,293 0,017 0,170 0,001 0,331
KDƏ 1
0,811 0,224 0,554 0,008 0,327 0,310 0,953 0,561 0,997 0,247
-0,353 -0,279 -0,014 -0,034 -0,143 -0,337 0,021 0,240 -0,261 0,541* 0,311
SD 1
0,215 0,334 0,963 0,909 0,626 0,239 0,944 0,410 0,368 0,046 0,279
-0,234 -0,082 -0,490 0,191 -0,283 -0,358 0,066 -0,057 0,470 0,829** 0,419 0,449
Z 1
0,421 0,780 0,075 0,513 0,328 0,209 0,822 0,847 0,090 0,000 0,136 0,107

Qeyd. *, ** və *** − uyğun olaraq 0.05, 0.01 və 0.001 ehtimal səviyyələri üçün etibarlı korrelyasiya əmsalları, r = 0,05-etibarlılıq dərəcəsində, *
= az əhəmiyyətli korrelyasiya, r = 0,01-etibarlılıq dərəcəsində, ** = orta əhəmiyyətli, r = 0,001-etibarlılıq dərəcəsində, *** = yüksək əhəmiyyətli
korrelyasiya. Bb – bitkinin boyu, sm.; Mk - məhsuldar kollanma, əd.; Su – sünbülün uzunluğu, sm.; Ss – sünbüldə sünbülcüklərin sayı, əd.; Ds –
sünbüldə dənin sayı, əd.; Dk – sünbüldə dənin kütləsi, qr.; Mdk – 1000 dənin kütləsi, qr.; M – məhsuldarlıq, s/ha; Ş – şüşəvarilik, %; K – kleykovina, %;
KDƏ – kleykovinanın deformasiya əmsalı, c.g.; SD – sedimentasiya, ml.; Z – zülal, %.

94
93
 Kleykovinanın deformasiya əmsalı ilə sedimentasiya arasında (r=0,311) müsbət,
yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; zülal arasında (r=0,419) isə
müsbət, yəni düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya əlaqəsi olmuşdur.
Sedimentasiya ilə zülal arasında isə (r=0,449) müsbət, yəni düzünə xarakterli, orta,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya əlaqəsi olmuşdur (cədvəl 3.3.5).
Yumşaq buğdanın beşinci nəsil (F5) hibrid nümunələrində kəmiyyət və keyfiyyət
göstəriciləri arasında aparılmış korrelyasiya analizinin nəticələrindən aydın olur ki,
öyrənilən vacib təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlər arasında ən yüksək korrelyativ
asılılıq - bitkinin boyu ilə 1000 dənin kütləsi arasında (r=0,578*), sünbüldə
sünbülcüklərin sayı ilə kleykovinanın deformasiya əmsalı arasında (r=0,672**),
sünbüldə dənin sayı ilə məhsuldarlıq arasında (r=0,601*), eləcə də kleykovina ilə
sedimentasiya (r=0,541*) və zülal (r=0,829**) arasında baş vermişdir (cədvəl 3.3.5).
Statistik parametrlər haqqında məlumat almaq məqsədi ilə 2013-2014-cü
tədqiqat illərində iyirmi iki ədəd (n=22) altıncı nəsil (F 6) yumşaq buğda hibrid
nümunələrinin 13 adda kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə görə korrelyasiyası
aparılmış, statistik qiymətləri müəyyən edilmişdir, bu vacib təsərrüfat əlamətlərinə
görə korrelyativ əlaqələr aşağıdakı 3.3.6 saylı cədvəldə verilmişdir [71, s.78-83].
Bitkinin boyu ilə məhsuldar kollanma (r=0,643**) arasında müsbət, orta
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; bitkinin boyu ilə sünbülün uzunluğu (r=0,246) və
sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,110) arasında müsbət, yəni düzünə, zəif,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya; bitkinin boyu ilə sünbüldə dənin sayı (r=-0,017) arasında
mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; sünbüldə dənin kütləsi (r=0,313) arasında
müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; 1000 dənin kütləsi (r=0,495*)
arasında müsbət, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; məhsuldarlıq ilə arasında (r=-
0,290) mənfi, yəni tərsinə korrelyasiya; bitkinin boyu ilə şüşəvarilik (r=0,047) və
kleykovina (r=0,019) arasında müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
bitkinin boyu ilə kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=-0,041), sedimentasiya (r=-
0,073) və zülal (r=-0,041) arasında mənfi, yəni tərsinə korrelyasiya müşahidə
edilmişdir. Məhsuldar kollanma ilə sünbülün uzunluğu (r=-0,111) və sünbüldə
sünbülcüklərin sayı (r=-0,037) arasında mənfi, yəni tərsinə korrelyasiyaya; məhsuldar
95
kollanma ilə sünbüldə dənin sayı (r=0,162) arasında müsbət, yəni düzünə, zəif,
əhəmiyyətsiz korrelyasiyaya; sünbüldə dənin kütləsi arasında (r=0,390) müsbət, yəni
düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiyaya; 1000 dənin kütləsi arasında
(r=0,294) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiyaya rast
gəlinmişdir. Məhsuldar kollanma ilə məhsuldarlıq arasında (r=-0,564**) mənfi, orta
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; şüşəvariliklə arasında (r=-0,046) mənfi, yəni
tərsinə korrelyasiya; məhsuldar kollanma ilə kleykovina (r=-0,485*) və
kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=-0,482*) arasında mənfi, az əhəmiyyətli,
etibarlı korrelyasiya; eləcə də məhsuldar kollanma ilə sedimentasiya (r=-0,018) və
zülal (r=-0,179) arasında mənfi, yəni tərsinə korrelyasiya alınmışdır. Sünbülün
uzunluğu ilə sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,580**) və sünbüldə dənin sayı
(r=0,575**) arasında müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; sünbüldə dənin
kütləsi arasında (r=0,501*) müsbət, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; 1000 dənin
kütləsi arasında (r=-0,101) mənfi, yəni tərsinə korrelyasiya; məhsuldarlıqla arasında
(r=0,239) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya qeydə
alınmışdır. Sünbülün uzunluğu ilə şüşəvarilik (r=-0,241), kleykovina (r=-0,194),
kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=-0,101), sedimentasiya (r=-0,118) və eləcə də
zülal (r=-0,109) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya müşahidə
olunmuşdur. Sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənin sayı arasında (r=0,421)
müsbət, yəni düzünə, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; sünbüldə dənin kütləsi arasında
(r=0,271) müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; 1000 dənin kütləsi
arasında (r=-0,316) mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; sünbülcüklərin sayı ilə
məhsuldarlıq (r=0,227) və şüşəvarilik (r=0,227) arasında müsbət, yəni düzünə, zəif,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya qeydə alınmışdır. Sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə
kleykovina (r=-0,393), kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=-0,164), sedimentasiya
(r=-0,305) və zülal (r=-0,405) arasında isə mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya
mövcuddur. Sünbüldə dənin sayı ilə sünbüldə dənin kütləsi arasında (r=0,811**)
müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; 1000 dənin kütləsi arasında (r=-0,255)
mənfi, yəni tərsinə korrelyasiya alınmışdır. Sünbüldə dənin sayı ilə məhsuldarlıq
(r=0,186) arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
96
şüşəvarilik arasında (r=-0,004) mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; kleykovina
arasında (r=-0,436*) mənfi, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; kleykovinanın
deformasiya əmsalı arasında (r=-0,257) mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya;
sedimentasiya (r=0,186) arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya; eləcə də sünbüldə dənin sayı ilə zülal arasında (r=-0,290) mənfi, yəni
tərsinə xarakterli korrelyasiya baş vermişdir. Sünbüldə dənin kütləsi ilə 1000 dənin
kütləsi arasında (r=0,331) müsbət, yəni düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya qeydə alınmışdır. Sünbüldə dənin kütləsi ilə məhsuldarlıq (r=-0,187),
şüşəvarilik (r=-0,026), kleykovina (r=-0,396) və kleykovinanın deformasiya əmsalı
(r=-0,125) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; sedimentasiya
arasında (r=0,177) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
həmçinin sünbüldə dənin kütləsi ilə zülal arasında isə (r=-0,357) mənfi, yəni tərsinə
xarakterli korrelyasiya mövcuddur. 1000 ədəd dənin kütləsi ilə məhsuldarlıq arasında
(r=-0,532*) mənfi, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; eləcə də 1000 dənin kütləsi
ilə şüşəvarilik (r=0,002), kleykovina (r=0,176), kleykovinanın deformasiya əmsalı
(r=0,315), sedimentasiya (r=0,054) və zülal (r=0,023) arasında müsbət, yəni düzünə
xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya müşahidə edilmişdir. Məhsuldarlıq ilə
şüşəvarilik (r=0,048), kleykovina (r=0,216) və kleykovinanın deformasiya əmsalı
(r=0,142) arasında müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; eləcə də
məhsuldarlıq ilə sedimentasiya (r=-0,044) və zülal (r=-0,002) arasında mənfi, yəni
tərsinə xarakterli korrelyasiya alınmışdır. Şüşəvarilik ilə kleykovina arasında
(r=0,245) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
kleykovinanın deformasiya əmsalı arasında (r=0,346) müsbət, yəni düzünə xarakterli,
orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; şüşəvariliklə sedimentasiya (r=0,059) və zülal
(r=0,060) arasında isə müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya qeyd
olunmuşdur. Kleykovina ilə kleykovinanın deformasiya əmsalı arasında (r=0,752**)
müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; sedimentasiya arasında (r=0,169)
müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; zülal arasında
(r=0,611**) müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya əlaqəsinin olması
müşahidə edilmişdir (cədvəl 3.3.6).
97
 Cədvəl 3.3.6
İntroduksiya edilmiş yumşaq buğdanın altıncı nəsil (F6) hibridlərinin kəmiyyət və keyfiyyət
göstəricilərinə görə korrelyasiyası (Tərtər BTS, 2013-2014-cü illər)
Göstəricilər Bb Mk Su Ss Ds Dk Mdk M Ş K KDƏ SD Z

Bb 1

0,643**
Mk 1
0,001
0,246 -0,111
Su 1
0,270 0,623
0,110 -0,037 0,580**
Ss 1
0,625 0,872 0,005
-0,017 0,162 0,575** 0,421
Ds 1
0,941 0,471 0,005 0,051
0,313 0,390 0,501* 0,271 0,811**
Dk 1
0,156 0,073 0,018 0,222 0,000
0,495* 0,294 -0,101 -0,316 -0,255 0,331
Mdk 1
0,019 0,185 0,654 0,153 0,252 0,132
-0,290 -0,564** 0,239 0,227 0,186 -0,187 -0,532*
M 1
0,191 0,006 0,283 0,309 0,407 0,404 0,011
0,047 -0,046 -0,241 0,227 -0,004 -0,026 0,002 0,048
Ş 1
0,835 0,839 0,280 0,309 0,988 0,910 0,992 0,832
97
 Cədvəl 3.3.6-nın ardı

0,019 -0,485* -0,194 -0,393 -0,436* -0,396 0,176 0,216 0,245

K 1
0,933 0,022 0,386 0,071 0,043 0,068 0,435 0,334 0,272
-0,041 -0,482* -0,101 -0,164 -0,257 -0,125 0,315 0,142 0,346 0,752**
KDƏ 1
0,856 0,023 0,654 0,466 0,248 0,579 0,153 0,528 0,115 0,000
-0,073 -0,018 -0,118 -0,305 0,186 0,177 0,054 -0,044 0,059 0,169 -0,005
SD 1
0,748 0,937 0,600 0,168 0,408 0,431 0,812 0,846 0,793 0,452 0,982
-0,041 -0,179 -0,109 -0,405 -0,290 -0,357 0,023 -0,002 0,060 0,611** 0,289 0,024
Z 1
0,858 0,427 0,631 0,061 0,191 0,103 0,920 0,993 0,792 0,003 0,192 0,917

Qeyd. *, ** və *** − uyğun olaraq 0.05, 0.01 və 0.001 ehtimal səviyyələri üçün etibarlı korrelyasiya əmsalları, r = 0,05-etibarlılıq dərəcəsində, *
= az əhəmiyyətli korrelyasiya, r = 0,01-etibarlılıq dərəcəsində, ** = orta əhəmiyyətli, r = 0,001-etibarlılıq dərəcəsində, *** = yüksək əhəmiyyətli
korrelyasiya. Bb – bitkinin boyu, sm.; Mk - məhsuldar kollanma, əd.; Su – sünbülün uzunluğu, sm.; Ss – sünbüldə sünbülcüklərin sayı, əd.; Ds –
sünbüldə dənin sayı, əd.; Dk – sünbüldə dənin kütləsi, qr.; Mdk – 1000 dənin kütləsi, qr.; M – məhsuldarlıq, s/ha; Ş – şüşəvarilik, %; K – kleykovina, %;
KDƏ – kleykovinanın deformasiya əmsalı, c.g.; SD – sedimentasiya, ml.; Z – zülal, %.

99
98
 Kleykovinanın deformasiya əmsalı ilə sedimentasiya arasında (r=-0,005) mənfi,
yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; eləcə də kleykovinanın deformasiya əmsalı ilə
zülal arasında (r=0,289) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya əlaqəsi olmuşdur. Sedimentasiya ilə zülal arasında isə (r=0,024) müsbət,
düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya əlaqəsi olmuşdur (cədvəl 3.3.6).
Yumşaq buğdanın altıncı nəsil (F6) hibrid nümunələrində kəmiyyət və keyfiyyət
göstəriciləri arasında aparılmış korrelyasiya analizinin nəticələrindən aydın olur ki,
öyrənilən vacib təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlər arasında ən yüksək korrelyativ
asılılıq - bitkinin boyu ilə məhsuldar kollanma (r=0,643**) və 1000 dənin kütləsi
(r=0,495*) arasında; sünbülün uzunluğu ilə sünbülcüklərin sayı (r=0,580**),
sünbüldə dənin sayı (r=0,575**) və sünbüldə dənin kütləsi (r=0,501*) arasında;
sünbüldə dənin sayı ilə sünbüldə dənin kütləsi arasında (r=0,811**); kleykovina ilə
kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=0,752**) və həmçinin zülal (r=0,611**)
arasında baş vermişdir (cədvəl 3.3.6).
Statistik parametrlər haqqında məlumat almaq məqsədi ilə 2014-2015-ci
tədqiqat ilində yeddi ədəd (n=7) yeddinci nəsil (F7) yumşaq buğda hibrid
nümunələrinin 13 adda kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə görə korrelyasiyası
aparılmış, statistik qiymətləri müəyyən edilmişdir, bu vacib təsərrüfat əlamətlərinə
görə korrelyativ əlaqələr aşağıdakı 3.3.7 saylı cədvəldə verilmişdir.
Bitkinin boyu ilə məhsuldar kollanma (r=-0,356) və sünbülün uzunluğu (r=-
0,226) arasında mənfi, yəni tərsinə korrelyasiya; bitkinin boyu ilə sünbüldə
sünbülcüklərin sayı (r=0,028) arasında müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya; bitkinin boyu ilə sünbüldə dənin sayı (r=-0,427) arasında mənfi, yəni
tərsinə xarakterli korrelyasiya; bitkinin boyu ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,384)
arasında müsbət, yəni düzünə, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya və 1000 dənin kütləsi
(r=0,754) arasında müsbət, yəni düzünə, güclü, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
məhsuldarlıq ilə arasında (r=-0,293) mənfi, yəni tərsinə korrelyasiya; şüşəvarilik ilə
arasında (r=0,139) müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; bitkinin
boyu ilə kleykovina (r=0,460) arasında müsbət, yəni düzünə, orta, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya; eləcə də bitkinin boyu ilə kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=0,271)
100
və sedimentasiya (r=0,015) arasında müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya; bitkinin boyu ilə zülal (r=-0,604) arasında isə mənfi, yəni tərsinə
korrelyasiya müşahidə edilmişdir. Məhsuldar kollanma ilə sünbülün uzunluğu
(r=0,642), sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,363), sünbüldə dənin sayı (r=0,500) və
sünbüldə dənin kütləsi (r=0,386) arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, orta,
əhəmiyyətsiz korrelyasiyaya; məhsuldar kollanma ilə 1000 dənin kütləsi (r=-0,471),
məhsuldarlıq (r=-0,116) və şüşəvarilik (r=-0,406) arasında mənfi, yəni tərsinə
korrelyasiyaya rast gəlinmişdir. Məhsuldar kollanma ilə kleykovina (r=0,303) və
kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=0,212) arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli,
zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; eləcə də məhsuldar kollanma ilə sedimentasiya (r=-
0,683) və zülal (r=-0,034) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya
alınmışdır. Sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə sünbülcüklərin sayı arasında (r=0,909**)
müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; sünbüldə dənin sayı arasında
(r=0,857*) müsbət, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya; sünbüldə dənin kütləsi
arasında (r=0,353) müsbət, yəni düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
sünbülün uzunluğu ilə 1000 dənin kütləsi (r=-0,606), məhsuldarlıq (r=-0,319) və
şüşəvarilik (r=-0,072) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; sünbülün
uzunluğu ilə kleykovina (r=0,017) arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya; həmçinin sünbülün uzunluğu ilə kleykovinanın
deformasiya əmsalı (r=-0,006), sedimentasiya (r=-0,746) və zülal (r=-0,140) arasında
mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya müşahidə olunmuşdur. Sünbüldə
sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənin sayı arasında (r=0,736) müsbət, yəni düzünə
xarakterli, güclü, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; sünbüldə dənin kütləsi arasında
(r=0,183) müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; sünbülcüklərin sayı
ilə 1000 dənin kütləsi (r=-0,468) və məhsuldarlıq (r=-0,540) arasında mənfi, yəni
tərsinə xarakterli korrelyasiya; sünbülcüklərin sayı ilə şüşəvarilik (r=0,010),
kleykovina (r=0,178) və kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=0,108) arasında
müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; həmçinin sünbüldə
sünbülcüklərin sayı ilə sedimentasiya (r=-0,637) və zülal (r=-0,208) arasında isə
mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya mövcuddur. Sünbüldə dənin sayı ilə
101
sünbüldə dənin kütləsi arasında (r=0,215) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya; 1000 dənin kütləsi arasında (r=-0,849*) mənfi, az
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya alınmışdır. Sünbüldə dənin sayı ilə məhsuldarlıq
(r=-0,369), şüşəvarilik (r=-0,339) və kleykovina (r=-0,248) arasında mənfi, yəni
tərsinə xarakterli korrelyasiya; sünbüldə dənin sayı ilə kleykovinanın deformasiya
əmsalı (r=0,113) arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya; sünbüldə dənin sayı ilə sedimentasiya arasında (r=-0,753) mənfi, yəni
tərsinə xarakterli korrelyasiya; zülal (r=0,149) arasında isə müsbət, yəni düzünə
xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya baş vermişdir. Sünbüldə dənin kütləsi ilə
1000 dənin kütləsi (r=0,240), məhsuldarlıq (r=0,172) və şüşəvarilik (r=0,071)
arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; sünbüldə
dənin kütləsi ilə kleykovina arasında (r=-0,071) mənfi, yəni tərsinə xarakterli
korrelyasiya; kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=0,031) arasında müsbət, yəni
düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; eləcə də sünbüldə dənin kütləsi ilə
sedimentasiya (r=-0,417) və zülal (r=-0,352) arasında isə mənfi, yəni tərsinə
xarakterli korrelyasiya mövcuddur. 1000 dənin kütləsi ilə məhsuldarlıq arasında
(r=0,328) müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; 1000 dənin kütləsi
ilə şüşəvarilik arasında (r=0,485) müsbət, yəni düzünə, orta, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya; kleykovina arasında (r=0,211) müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya; 1000 dənin kütləsi ilə kleykovinanın deformasiya əmsalı arasında (r=-
0,147) mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; eləcə də 1000 dənin kütləsi ilə
sedimentasiya arasında (r=0,539) müsbət, yəni düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya; zülal (r=-0,441) arasında isə mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya
müşahidə edilmişdir. Məhsuldarlıq ilə şüşəvarilik arasında (r=0,630) müsbət, yəni
düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; məhsuldarlıq ilə kleykovina (r=-
0,606) və kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=-0,659) arasında mənfi, yəni tərsinə
xarakterli korrelyasiya; məhsuldarlıq ilə sedimentasiya arasında (r=0,622) müsbət,
yəni düzünə xarakterli, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; eləcə də məhsuldarlıq ilə
zülal arasında (r=0,234) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya alınmışdır (cədvəl 3.3.7).
102
 Cədvəl 3.3.7
İntroduksiya edilmiş yumşaq buğdanın yeddinci nəsil (F7) hibridlərinin kəmiyyət və keyfiyyət
göstəricilərinə görə korrelyasiyası (Tərtər BTS, 2014-2015-ci illər)
Göstəricilər Bb Mk Su Ss Ds Dk Mdk M Ş K KDƏ SD Z

Bb 1

-0,356
Mk 1
0,434
-0,226 0,642
Su 1
0,626 0,120
0,028 0,363 0,909**
Ss 1
0,952 0,423 0,005
-0,427 0,500 0,857* 0,736
Ds 1
0,339 0,253 0,014 0,059
0,384 0,386 0,353 0,183 0,215
Dk 1
0,395 0,393 0,437 0,695 0,643
0,754 -0,471 -0,606 -0,468 -0,849* 0,240
Mdk 1
0,050 0,287 0,149 0,290 0,016 0,604
-0,293 -0,116 -0,319 -0,540 -0,369 0,172 0,328
M 1
0,524 0,805 0,485 0,211 0,416 0,712 0,472
0,139 -0,406 -0,072 0,010 -0,339 0,071 0,485 0,630
Ş 1
0,766 0,366 0,877 0,982 0,457 0,879 0,270 0,129
102
 Cədvəl 3.3.7-nin ardı

0,460 0,303 0,017 0,178 -0,248 -0,071 0,211 -0,606 -0,341

K 1
0,299 0,508 0,972 0,702 0,592 0,879 0,650 0,149 0,454
0,271 0,212 -0,006 0,108 0,113 0,031 -0,147 -0,659 -0,611 0,611
KDƏ 1
0,557 0,648 0,990 0,817 0,810 0,948 0,753 0,107 0,145 0,145
0,015 -0,683 -0,746 -0,637 -0,753 -0,417 0,539 0,622 0,646 -0,262 -0,334
SD 1
0,975 0,091 0,054 0,124 0,051 0,352 0,212 0,136 0,117 0,571 0,465
-0,604 -0,034 -0,140 -0,208 0,149 -0,352 -0,441 0,234 -0,008 -0,341 0,257 0,346
Z 1
0,151 0,943 0,764 0,654 0,749 0,439 0,322 0,614 0,987 0,454 0,577 0,446

Qeyd. *, ** və *** − uyğun olaraq 0.05, 0.01 və 0.001 ehtimal səviyyələri üçün etibarlı korrelyasiya əmsalları, r = 0,05-etibarlılıq dərəcəsində, *
= az əhəmiyyətli korrelyasiya, r = 0,01-etibarlılıq dərəcəsində, ** = orta əhəmiyyətli, r = 0,001-etibarlılıq dərəcəsində, *** = yüksək əhəmiyyətli
korrelyasiya. Bb – bitkinin boyu, sm.; Mk - məhsuldar kollanma, əd.; Su – sünbülün uzunluğu, sm.; Ss – sünbüldə sünbülcüklərin sayı, əd.; Ds –
sünbüldə dənin sayı, əd.; Dk – sünbüldə dənin kütləsi, qr.; Mdk – 1000 dənin kütləsi, qr.; M – məhsuldarlıq, s/ha; Ş – şüşəvarilik, %; K – kleykovina, %;
KDƏ – kleykovinanın deformasiya əmsalı, c.g.; SD – sedimentasiya, ml.; Z – zülal, %.

104
103
 Şüşəvarilik ilə kleykovina (r=-0,341) və kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=-
0,611) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; şüşəvariliklə
sedimentasiya (r=0,646) arasında isə müsbət, yəni düzünə, orta, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya; şüşəvariliklə zülal arasında isə (r=-0,008) mənfi, yəni tərsinə xarakterli
korrelyasiya qeyd olunmuşdur. Kleykovina ilə kleykovinanın deformasiya əmsalı
arasında (r=0,611) müsbət, yəni düzünə, orta, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; kleykovina
ilə sedimentasiya (r=-0,262) və zülal (r=-0,341) arasında isə mənfi, yəni tərsinə
xarakterli korrelyasiya əlaqəsinin olması müşahidə edilmişdir. Kleykovinanın
deformasiya əmsalı ilə sedimentasiya arasında (r=-0,334) mənfi, yəni tərsinə
xarakterli korrelyasiya; kleykovinanın deformasiya əmsalı ilə zülal arasında isə
(r=0,257) müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya əlaqəsi olmuşdur.
Sedimentasiya ilə zülal arasında isə (r=0,346) müsbət, yəni düzünə xarakterli, orta,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya əlaqəsi olmuşdur (cədvəl 3.3.7).
Öyrənilən vacib təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlər arasında ən yüksək korrelyativ
asılılıq - bitkinin boyu ilə 1000 dənin kütləsi arasında (r=0,754); məhsuldar kollanma
ilə sünbülün uzunluğu arasında (r=0,642); sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə
sünbülcüklərin sayı (r=0,909**) və sünbüldə dənin sayı (r=0,857*) arasında;
sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənin sayı arasında (r=0,736);
məhsuldarlıq ilə şüşəvarilik (r=0,630) və sedimentasiya (r=0,622) arasında;
şüşəvariliklə sedimentasiya arasında (r=0,646); eləcə də kleykovina ilə kleykovinanın
deformasiya əmsalı arasında (r=0,611) baş vermişdir (cədvəl 3.3.7).

105
 IV Fəsil. YUMŞAQ BUĞDANIN SELEKSİYASI ÜÇÜN NÖVDAXİLİ
HİBRİDLƏŞMƏ YOLU İLƏ BAŞLANĞIC MATERİALIN
YARADILMASI VƏ TƏDQİQİ

4.1. Hibrid nəsillərin alınması

Buğdanın seleksiyasında müasir metod və üsullarla yanaşı, klassik növdaxili

hibridləşmədən günümüzdə də geniş istifadə olunur. Növdaxili hibridləşmə hibrid
orqanizmlərin daha erkən sabitləşməsinə nail olunduğu yüksək dən keyfiyyətinə,
məhsuldarlığa, xəstəlik və ziyanvericilərə, yatmaya, quraqlığa kompleks davamlılığa
malik olan yeni sortların yaradılmasında səmərəli metod hesab olunur.
Seleksiyanın qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri də stres amillərinə
(quraqlıq) qarşı davamlılığa və mühüm keyfiyyət göstəricilərinə görə markerlərin
müəyyənləşdirilməsi, eyni zamanda, buğdanın müxtəlif xəstəliklərinə, əsasən də, sarı
pas xəstəliyinə görə effektli genlərin və onların donorluq qabiliyyətinin müəyyən
edilməsi, onların hibridləşməyə cəlb edilməsidir.
Apardığımız tədqiqatın əsas məqsədi yumşaq buğdanın seleksiyası üçün genetik
cəhətdən zənginləşdirilmiş keyfiyyətli yeni başlanğıc materialın yaradılmasından
ibarədir. Bu məqsədlə növdaxili hibridləşmə proqramlarında, əsasən, yerli yumşaq
buğdalardan Azəri, Murov, Murov-2, Şəfəq, Şəfəq-2, Pərvin, Tərəqqi, Aran, Mahmud
80, Zirvə 85, Yeganə, TT 09214/3 lütessens, TT 09214/3-1 lütessens, Z 2009/1-1
(Aran x Umanka), Z 2009/2-1 (Murov x Aran) və həmçinin, introduksiya olunmuş
yumşaq buğdalardan isə Bezostaya-1, Sönməz, Doka, Vassa, Alman sortu, Tanya,
Nota, Trap, Yubilieinaya100/Tilek /1 və s. sortnümunələrindən valideyn formalar
kimi istifadə edilmişdir. Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə
Stansiyasında suvarma şəraitində məhdud tozlanma üsulu ilə (Tvel metodu) növdaxili
hibridləşmə aparılmışdır, tərtib edilmiş plan üzrə sünbülləmə fazasında 2012-2013 cü
(P-20; F0-62) və 2013-2014 cü (P-18; F0-39) tədqiqat illərində hibridləşmə prosesi
həyata keçirilmişdir. Növbəti tədqiqat ilində isə bu hibrid kombinasiyalardan 19 ədəd
valideyn sortnümunədən istifadə edərək alınmış 56 ədəd F 1-resiprok hibrid

106
kombinasiya (2013-2014) və həmçinin, 14 ədəd valideyn sortnümunənin iştirakı ilə
alınmış 33 ədəd F1-resiprok hibrid kombinasiya (2014-2015) saxlanılmışdır (cədvəl;
əlavələr, şəkil 1; əlavələr, şəkil 3) [73, c.29, s.169-173].
Cədvəl
Tədqiq olunan hibrid materiallarının həcmi (Tərtər BTS)

Tədqiqat illəri
№ Pitomniklər Yumşaq buğdalar
2012-2013 2013-2014 2014-2015 2015-2016
1 Hibrid pitomniki F0 62 39 - -
2 Hibrid pitomniki F1 - 56 33 -
3 Hibrid pitomniki F2 - - 56 32
4 Seleksiya pitomniki-I F3 - - - 9
5 Seleksiya pitomniki-II F3 - - - 81

Hibridləşdirmə məqsədi ilə 2012-2013-cü tədqiqat illərində 280 ədəd sünbüldə

2988 ədəd çiçək, 2013-2014-cü tədqiqat illərində isə 204 ədəd sünbüldə 2000 ədəd
çiçək axtalanmışdır. Axtalanma 08.05.2013-cü il tarixindən 14.05.2013-cü il tarixinə
qədər, eləcə də 03.05.2014-cü il tarixindən 14.05.2014-cü il tarixinə qədər; tozlanma
prosesi isə 11.05.2013-cü il tarixindən 18.05.2013-cü il tarixinə qədər və 10.05.2014-
cü il tarixindən 17.05.2014-cü il tarixinə qədər aparılmışdır. Qeyd edək ki, 2012-
2013-cü tədqiqat illərində axtalanmış 280 ədəd sünbüldən 233 ədəd sünbül dən
tutmuşdur, dənlərin ümumi sayı 1159 ədəd olmuş, həmçinin, 2013-2014-cü tədqiqat
illərində isə axtalanmış 204 ədəd sünbüldən 164 ədəd sünbül dən tutmuşdur, dənlərin
ümumi sayı isə 986 ədəd olmuşdur (əlavələr, cədvəl 14; əlavələr, cədvəl 15).
Növdaxili hibridləşmə nəticəsində alınmış kombinasiyalarda sünbüllərdə dən
tutumu 10,4-72,9% arasında olmuşdur. 2012-2013-cü tədqiqat illərində aparılmış
növdaxili hibridləşmə nəticəsində əldə edilmiş hibridlər arasında ən yüksək dən
əmələ gəlmə TT01316 Murov x Bez.-1 (60,0%), TT01301 Murov-2 x Bez.-1
(58,3%), TT01315 Azəri x Sönməz (56,7%), TT01324 Doka x Sönməz (55,0%), TT
01318 Murov x Doka (53,3%), TT01312 Azəri x Pərvin (51,7%), TT01302 Murov-2
x Doka (50,0%), TT01334 Sönməz x Pərvin (50,0%), TT01340 TT 09214/3 lütes. x

107
Sönməz (50,0%), TT01355 Z2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa (50,0%)
kombinasiyalarında; eləcə də 2013-2014-cü tədqiqat illərində aparılmış növdaxili
hibridləşmə nəticəsində əldə edilmiş hibridlər arasında isə ən yüksək dən əmələ
gəlmə TT01403 Şəfəq x Şəfəq-2 (72,9%), TT01416 Sönməz x Vassa (68,3%), TT
01411 Azəri x Aran (66,7%), TT01419 Sönməz x Mahmud 80 (65,0%), TT01437
Yub.100/Tilek /1 x Doka (65,0%), TT01401 Şəfəq x Alman (62,5%), TT01417
Sönməz x Şəfəq-2 (60,0%), TT01409 Murov-2 x Zirvə 85 (58,3%), TT 01434
Yub.100/Tilek /1 x Murov-2 (58,3%), TT01418 Sönməz x Pərvin (58,0%), TT01432
Yub.100/Tilek /1 x Zirvə 85 (56,7%), TT01428 Vassa x Mahmud 80 (56,2%),
TT01436 Yub.100/Tilek /1 x Vassa (55,0%), TT01404 Şəfəq x Sönməz (52,8%),
TT01414 Doka x Alman (52,8%), TT01421 Pərvin x Vassa (51,4%), TT01433
Yub.100/Tilek /1 x Yeganə (50,0%), TT01435 Yub.100/Tilek /1 x Pərvin (50,0%)
kombinasiyalarında qeydə alınmışdır (əlavələr, cədvəl 15).

4.2. Yumşaq buğdanın növdaxili müxtəlif nəsil hibridlərində vegetasiya

müddətinin tədqiqi

Çoxsaylı elmi tədqiqat işlərinin nəticələrinə əsasən, belə bir fikir söyləyə bilərik
ki, seleksiyada diqqətdə saxlanılacaq ən önəmli əlamətlərdən biri də vegetasiya
müddətidir, onu da qeyd edək ki, vegetasiya müddəti hər bir sortun genotipik
xüsusiyyəti və konkret iqlim şəraitinə reaksiya norması ilə müəyyən edilir. Yəni
vegetasiya günlərinin sayı iqlim şəraitindən və becərmə amillərinin təsirindən asılı
olaraq dəyişir. Vegetasiya dövrü birillik kənd təsərrüfatı bitkilərinin toxumlarının
cücərməsindən yeni toxumların yetişməsinə qədər olan dövr hesab edilir, belə ki,
sortnümunələrin ayrı-ayrı fenoloji fazaları keçmə müddətlərinin məcmusu
vegetasiyanın uzunluğunu təşkil edir [36, s.396; 74, c.26, s.123-128]. Aparılan
tədqiqatların nəticələrindən məlum olmuşdur ki, normal iriliyə malik olan hibrid
dənlərində cücərtilərin alınma müddəti torpağın nəmliyi və havanın orta aylıq
temperaturundan asılıdır. Vegetasiya müddətində təcrübə sahəsində aqrotexniki
qulluq işləri bölgə üçün nəzərdə tutulmuş metodika əsasında həyata keçirilmiş,

108
vegetasiya dövrünün uzunluğu dənli-taxıl bitkilərinin seleksiyası sahəsində tədqiqat
işlərinə dair tarla təcrübələrinin metodikası əsasında müəyyən edilmişdir [66, s.88].
2013-2014-cü tədqiqat illərində yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil
(F1) hibridlərində vegetasiya müddətinin tədqiqi: 2013-2014-cü tədqiqat illərində
birinci (F1) nəsil hibrid kombinasiyalarında vegetasiya müddəti tədqiq edilmiş və
cücərti alınandan tam yetişməyə qədər keçən günlərin miqdarı valideyn formalarla
müqayisə olunaraq öyrənilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, apardığımız tədqiqatda
valideyn və 56 ədəd birinci nəsil (F 1) hibrid kombinasiyalarda səpin 04 noyabr 2013-
cü ildə aparılmış, səpin aparılan ayda havanın orta aylıq temperaturu 10,8 oC, düşən
yağıntının faktiki miqdarı isə 12,9 mm. olmuşdur. Valideyn formalarda və hibrid
kombinasiyalarda cücərtilər 25-31 dekabr 2013-cü ildə müşahidə edilmişdir, yəni
cücərtilər 51-57 günə alınmışdır, cücərtilərin alınmasının belə uzun müddətə
müşahidə edilməsi hibrid dənlərin cılız olması və çox şaxtalı iqlim şəraiti, eləcə də
normal rütubətin olmaması ilə izah olunur [74, c.26, s.123-128]. Qeyd edək ki,
cücərtilər alınan ayda havanın orta aylıq temperaturu 2,8oC, düşən yağıntıların faktiki
miqdarı isə 7,3 mm. təşkil etmişdir. Hibrid kombinasiyaların valideynləri ilə birlikdə
kollanma fazası 07-11 mart 2014-cü il tarixlərində qeydə alınmışdır. Kollanma fazası
dövründə havanın orta temperaturu 9,5oC, düşən yağıntının faktiki miqdarının isə
12,6 mm. olması müşahidə edilmişdir. Boruya çıxma fazası hibrid nümunələrdə
valideyn formalarla birlikdə 01-15 aprel 2014-cü ildə baş vermişdir. Boruya çıxma
dövrü ərzində havanın orta aylıq temperaturu 14,2oC, düşən yağıntının faktiki miqdarı
isə 31,7 mm. təşkil etmişdir. Tədqiq olunan F1-nəsil hibridlərdə və həmçinin, onların
valideyn formalarında sünbülləmə fazası 03-09 may 2014-cü il tarixlərində müşahidə
edilmişdir. Sünbülləmə qeydə alınan ayda havanın orta aylıq temperaturu 22,3 oC,
düşən yağıntının faktiki miqdarı isə 18,7 mm. olmuşdur. Kombinasiyalarda
valideynlərlə birlikdə süd yetişmə dövrü 20-26 may 2014-cü ildə olmuşdur. Mum
yetişmə fazası 29 may və 07 iyun 2014-cü il tarixləri aralığında müşahidə edilib.
Qeyd edək ki, tam yetişmə hibrid materiallarında və eləcə də onların valideynlərində
10-18 iyun 2014-cü ildə baş vermişdir. Tam yetişmə fazası müşahidə edilən ayda
havanın orta aylıq temperaturu 25,0oC, düşən yağıntının faktiki miqdarı isə 50,0 mm
109
təşkil etmişdir. Tədqiq olunan F1-nəsil hibrid kombinasiyalarda vegetasiya günlərinin
sayı 163-173 gün, valideynlərdə isə 165-173 gün olmuşdur (əlavələr, cədvəl 16) [74,
c.26, s.123-128].
F1 hibrid kombinasiyalar vegetasiya müddətinə görə 2 qrupa bölünmüşdür:
1. Tez yetişən (163-168 gün müddətinə)
2. Gec yetişən (169-173 gün müddətinə)
Tədqiqat zamanı aldığımız nəticələrə görə, 56 ədəd F 1-hibrid kombinasiyadan
30,36%-i (17 hibrid) valideyinlərdən gec yetişmiş (1-4 gün), heterozis (hhəq=+1,76),
fenotipik dominantlıq (hp=+1;+7) səviyyəsində olmuşdur; 60,71%-i (34 hibrid)
valideyin formadan tez yetişmiş (1-6 gün), heterozis (hhəq=-0,58;-3,55), fenotipik
dominantlıq (hp=-1;-9) səviyyəsində olmuşdur; 7,14%-i (4 hibrid) valideyn formalar
arasında aralıq mövqe tutmuşdur, heterozis (hhəq=-0,58;-2,33), fenotipik dominantlıq
(hp=-0,33;+0,33) səviyyəsində olmuşdur; 1,79%-i isə (1 hibrid) valideyn formalarla
eyni yetişmişdir, heterozis (hhəq=0), fenotipik dominantlıq (hp=0) səviyyəsində
olmuşdur (şəkil 4.2.1; əlavələr, cədvəl 17) [74, c.26, s.123-128].

Şəkil 4.2.1: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

vegetasiya müddəti
Tez yetişkənliyə görə fərqlənən hibrid kombinasiyalar seçilərək 4.2.1 saylı
cədvəldə qeyd olunmuşdur. Hibrid kombinasiyalardan vegetasiya müddəti ən qısa
olanlar TT01346 TT 09214/3-1 lüt. x Doka (163 gün), TT01348 Z2009/1-1 (Ar. x
Um.) x Sön. (163 gün), TT01350 Z2009/1-1 (Ar. x Um.) x Vas. (163 gün), TT01337
TT 09214/3 lüt. x Doka (164 gün), TT01351 Z2009/1-1 (Ar. x Um.) x Pər. (165 gün),
TT01352 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Bez.-1 (165 gün), TT01307 Şəf.-2 x Doka
110
(166 gün), TT01330 Sön. x Mur.-2 (166 gün), TT01354 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x
Doka (166 gün), TT01355 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Vas. (166 gün) kombinasiyaları
olmuşdur [74, c.26, s.123-128].
Cədvəl 4.2.1
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində tez yetişkənliyə görə
fərqlənən kombinasiyalar (Tərtər BTS, 2013-2014-cü illər)
Vegetasiya müddəti
№ Kombinasiyaların adı ♀ F1 ♂ Hhəq Hp
gün fərq gün gün fərq
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 172 -3 169 173 -4 -2,31 -7
2 TT 01303 Murov-2 x Vassa 172 -4 168 168 0 -2,33 -1
3 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 172 -6 166 167 -1 -3,49 -1,4
4 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 172 -3 169 171 -2 -1,74 -5
5 TT 01327 Doka x Pərvin 171 -3 168 170 -2 -1,75 -5
6 TT 01328 Doka x Azəri 171 -3 168 169 -1 -1,75 -2
7 TT 01329 Sönməz x Doka 170 -3 167 169 -2 -1,76 -5
8 TT 01330 Sönməz x Murov-2 170 -4 166 170 -4 -2,35 -4
9 TT 01334 Sönməz x Pərvin 170 -3 167 171 -4 -2,34 -7
10 TT 01335 Alman sortu x Bezost.-1 173 -4 169 170 -1 -2,31 -1,67
11 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 173 -5 168 170 -2 -2,89 -2,33
12 TT 01337 TT 09214/3 lütes. x Doka 168 -4 164 166 -2 -2,38 -3
13 TT 01346 TT 09214/3-1 lüt. x Doka 169 -6 163 169 -6 -3,55 -6
TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x
14 168 -1 167 170 -3 -1,76 -2
Umanka) x Bezostaya-1
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x
15 168 -5 163 165 -2 -2,98 -2,33
Umanka) x Sönməz
TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x
16 168 -5 163 167 -4 -2,98 -9
Umanka) x Vassa
TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x
17 168 -3 165 167 -2 -1,79 -5
Umanka) x Pərvin
TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x
18 169 -4 165 169 -4 -2,37 -4
Aran) x Bezostaya-1
TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x
19 169 -2 167 170 -3 -1,76 -5
Aran) x Sönməz
TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x
20 169 -3 166 169 -3 -1,77 -3
Aran) x Doka
TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x
21 169 -3 166 170 -4 -2,35 -7
Aran) x Vassa
TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x
22 169 0 169 172 -3 -1,74 -1
Aran) x Pərvin

Öyrənilən 56 ədəd F1-nəsil hibridlərdə yetişkənliyə görə 1,79% kombinasiyada

dominantlıq müşahidə edilməmişdir; 17,86% kombinasiyada tam dominantlıq; 12,5%
kombinasiyada yüksək dominantlıq; 7,14%-də aralıq irsiyyət; 60,71%-də depresiya;
111
12,5%-də müsbət heterozis; 67,86%-də mənfi heterozis müşahidə edilmiş; 19,64%-də
isə heterozis müşahidə edilməmişdir (hhəq=0) (şəkil 4.2.2) [74, c.26, s.123-128].

Şəkil 4.2.2: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

vegetasiya müddəti
Yetişkənliyə görə yüksək dominantlıq TT01322 Tər. x Sön. (hp=+7), TT 01319
Tər. x Doka (hp=+3), TT01326 Doka x Şəf.-2 (hp= +3), TT01339 TT 09214/3 lüt. x
Vas. (hp=+3), TT01342 TT09214/3-1 lüt. x Sön. (hp=+3) xətlərində müşahidə
edilmişdir. Yüksək heterozis TT01322 Tər. x Sön. (hhəq=+1,76%), TT01319 Tər. x
Doka (hhəq=+1,18%) xətlərində alınmışdır (əlavələr, cədvəl 17) [74, c.26, s.123-128].
2014-2015-ci tədqiqat illərində yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F 1)
hibridlərində vegetasiya müddətinin tədqiqi: Qeyd edək ki, 2014-2015-ci tədqiqat
illərində F1 nəsil hibrid kombinasiyalarında vegetasiya müddəti tədqiq edilmiş və
cücərti alınandan tam yetişməyə qədər keçən günlərin miqdarı valideyn formalarla
müqayisə olunaraq öyrənilmişdir. Tədqiqat işi zamanı valideyn və 33-ədəd F 1-nəsil
hibrid xətlərdə səpin 25 oktyabr 2014-cü ildə aparılmış, səpin aparılan ayda havanın
orta aylıq temperaturu 13,7oC, düşən yağıntının faktiki miqdarı isə 31,0 mm
olmuşdur. Valideyn formalarda və hibrid kombinasiyalarda cücərtilər 11-23 noyabr
2014-cü il tarixlərində qeydə alınıb, yəni cücərtilər 17-29 günə alınmışdır. Cücərtilər
alınan ayda havanın orta aylıq temperaturu 8,1 oC, düşən yağıntıların faktiki miqdarı
isə 38,3 mm təşkil etmişdir. Kombinasiyaların valideynləri ilə birlikdə kollanma
fazası 07-19 dekabr 2014-cü il tarixlərində qeydə alınmışdır. Kollanma fazası dövrü
havanın orta temperaturu 6,2oC, düşən yağıntının faktiki miqdarının 5,8 mm olması
112
müşahidə edilmişdir. Boruya çıxma fazası hibrid nümunələrdə valideyn formalarla
birlikdə 02-20 mart 2015-ci ildə baş vermişdir. Boruya çıxma dövrü ərzində havanın
orta aylıq temperaturu 7,9oC, düşən yağıntının faktiki miqdarı isə 42,3 mm təşkil
etmişdir. Tədqiq olunan F1-nəsil hibridlərdə və həmçinin, onların valideyn
formalarında sünbülləmə fazası 01-11 may 2015-ci il tarixlərində müşahidə
edilmişdir. Sünbülləmə qeydə alınan ayda havanın orta aylıq temperaturu 19,3 oC,
düşən yağıntının faktiki miqdarı isə 37,7 mm olmuşdur. Kombinasiyalarda
valideynlərlə birlikdə süd yetişmə dövrü 23 may və 01 iyun 2015-ci ildə olmuşdur.
Mum yetişmə fazası 02-12 iyun 2015-ci il tarixləri aralığında müşahidə edilibdir.
Mum yetişmə fazası müşahidə edilən ayda havanın orta aylıq temperaturu 26,9 oC,
düşən yağıntının faktiki miqdarı isə 5,5 mm təşkil etmişdir. Tam yetişmə üzərində
tədqiqat işi apardığımız hibrid materiallarında və eləcə də onların valideynlərində 10-
22 iyun 2015-ci ildə baş vermişdir. F1-nəsil hibrid xətlərdə vegetasiya günlərinin sayı
204-213 gün, valideynlərdə isə 204-220 gün olmuşdur (əlavələr, cədvəl 18).
Hibrid kombinasiyalardan vegetasiya müddəti ən qısa olanlar TT01404 Şəf. x
Sön. (206 gün), TT01417 Sön. x Şəf.-2 (207 gün), TT01419 Sön. x Mah. 80 (207
gün), TT01422 Pər. x Mur.-2 (204 gün), TT01426 Pər. x Alman (205 gün), TT01427
Vas. x Mur.-2 (204 gün), TT01428 Vas. x Mah. 80 (207 gün), TT01431 Yub.100/Til.
/1 x Mah. 80 (207 gün), TT01432 Yub.100/Til. /1 x Zir. 85 (205 gün), TT01433
Yub.100/Til. /1 x Yeg. (207 gün), TT01438 Mur. x Şəf.-2 (207 gün) olmuşdur,
bunlardan tezyetişkənliyinə görə daha çox fərqləndiyi üçün gələcəkdə donor kimi
istifadə etmək mümkündür (cədvəl 4.2.2).
Yetişkənliyə görə yüksək dominantlıq TT01418 Sön. x Pər. (h p=+2), TT01421
Pər. x Vas. (hp=+3), TT01425 Pər. x Sön. (hp=+3), TT01436 Yub.100/Til./1 x Vas.
(hp=+3),TT01437 Yub.100/Til./1 x Doka (hp=+2) kombinasiyalarda, yüksək heterozis
TT01418 Sön. x Pər. (hhəq=+0,97%), TT01425 Pər. x Sön. (h həq=+1,44%), TT01437
Yub.100/Til./1 x Doka (hhəq=+0,95%) xətlərində alınmışdır (əlavələr, cədvəl 19).
Yetişkənliyə görə 2014-2015-ci tədqiqat illərində apardığımız təcrübələrdə 33
ədəd F1-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili zamanı 3,03% kombinasiyada tam
dominantlıq; 15,15% kombinasiyada yüksək dominantlıq; 9,09%-də aralıq irsiyyət;
113
72,73%-də depresiya; 15,15%-də müsbət heterozis; 81,82%-də mənfi heterozis
müşahidə edilib; 3,03%-də isə heterozis müşahidə edilməmişdir (hhəq=0) (şəkil 4.2.3).
Cədvəl 4.2.2
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində tez yetişkənliyə görə
fərqlənən kombinasiyalar (Tərtər BTS, 2014-2015-ci illər)
Vegetasiya müddəti
№ Kombinasiyaların adı ♀ F1 ♂ Hhəq Hp
gün fərq gün gün fərq
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 215 -2 213 216 -3 -1,39 -5
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 215 -6 209 213 -4 -2,79 -5
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 215 -6 209 215 -6 -2,79 -6
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 215 -9 206 209 -3 -4,19 -2
5 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 217 -9 208 210 -2 -4,15 -1,57
6 TT 01409 Murov-2 x Zirvə 85 210 -1 209 212 -3 -1,42 -2
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 215 -2 213 220 -7 -3,18 -1,8
8 TT 01414 Doka x Alman sortu 214 -5 209 214 -5 -2,34 -5
9 TT 01415 Doka x Vassa 214 -6 208 209 -1 -2,80 -1,4
10 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 207 0 207 213 -6 -2,82 -1
11 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 207 0 207 211 -4 -1,90 -1
12 TT 01422 Pərvin x Murov-2 209 -5 204 210 -6 -2,86 -11
13 TT 01423 Pərvin x Murov 209 0 209 212 -3 -1,42 -1
14 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 209 -4 205 212 -7 -3,30 -3,67
15 TT 01427 Vassa x Murov-2 208 -4 204 213 -9 -4,23 -2,6
16 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 208 -1 207 213 -6 -2,82 -1,4
17 TT01431 Yub.100/Tilek/1 x Mah.80 211 -4 207 212 -5 -2,36 -9
18 TT01432 Yub.100/Tilek/1 x Zirvə 85 211 -6 205 210 -5 -2,84 -11
19 TT01433 Yub.100/Tilek/1 x Yeganə 211 -4 207 212 -5 -2,36 -9
20 TT01434 Yub.100/Tilek/1 x Murov-2 211 -3 208 212 -4 -1,89 -7
21 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 213 -6 207 215 -8 -3,72 -7

Şəkil 4.2.3: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

vegetasiya müddəti
114
 2014-2015-ci tədqiqat illərində yumşaq buğdanın növdaxili ikinci nəsil (F 2)
hibridlərində vegetasiya müddətinin tədqiqi: 2014-2015-ci tədqiqat illərində F2
nəsil hibrid kombinasiyalarında vegetasiya müddəti tədqiq edilmiş və yetişkənliyə
görə hibridlər valideyn formalarla müqayisə olunmuşdur. Üzərində tədqiqat işi
apardığımız hibrid materiallarında və eləcə də onların valideynlərində 09-18 iyun
2015-ci ildə tam yetişmə baş vermişdir. F2 hibrid xətlərində vegetasiya günlərinin
sayı 205-217 gün, valideynlərdə isə 208-219 gün olmuşdur (əlavələr, cədvəl 20).
F2 - hibrid kombinasiyalar vegetasiya müddətinə görə 3 qrupa bölünmüşdür:
1. Tez yetişən (205-209 gün müddətinə)
2. Orta yetişən (210-214 gün müddətinə)
3. Gec yetişən (215 gündən gec müddətə)
Tədqiq edilən 56 ədəd F2-nəsil hibrid kombinasiyalardan 26 kombinasiya
(46,43%) tez yetişən (205-209 gün), 26 kombinasiya (46,43%) orta yetişən (210-214
gün), 4 kombinasiya (7,14%) gec yetişən (215 gündən gec) olmuşdur (şəkil 4.2.4).
Valideynlərlə müqayisədə yetişmə müddətinə görə 56 ədəd F2-hibrid
kombinasiyadan 3,57%-i (2 hibrid) valideyinlərdən gec yetişmiş (1-5 gün); 82,14%-i
(46 hibrid) valideyn formadan tez yetişmiş (0-8 gün); 12,5%-i (7 hibrid) valideyn
formalar arasında aralıq mövqe tutmuşdur; 1,79%-i (1 hibrid) valideyn formalarla
eyni vaxtda yetişmişdir (şəkil 4.2.4; əlavələr, cədvəl 21).

Şəkil 4.2.4: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

vegetasiya müddəti
115
 Tez yetişkənliyə görə fərqlənən hibrid kombinasiyalar seçilərək 4.2.3 saylı
cədvəldə qeyd olunmuşdur. Qısa vegetasiya müddətinə görə seçilmiş kombinasiyalar
valideyn formalarla müqayisədə 1-8 gün müddətinə tez yetişmişdir (cədvəl 4.2.3).
Cədvəl 4.2.3
Yumşaq buğdanın növdaxili ikinci nəsil (F2) hibridlərində vegetasiya
müddətinin irsiliyinə görə fərqlənən nümunələr (2014-2015-ci illər)
Vegetasiya müddəti
№ Kombinasiyaların adı ♀ F2 ♂
gün fərq gün gün fərq
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 210 -3 207 211 -4
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 210 -4 206 211 -5
3 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 210 -3 207 211 -4
4 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 210 -5 205 208 -3
5 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 213 -6 207 209 -2
6 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 213 -5 208 208 0
7 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 213 -5 208 212 -4
8 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 213 -5 208 209 -1
9 TT 01312 Azəri x Pərvin 212 -6 206 211 -5
10 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 212 -3 209 216 -7
11 TT 01318 Murov x Doka 213 -4 209 215 -6
12 TT 01319 Tərəqqi x Doka 215 -5 210 213 -3
13 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 215 -6 209 215 -6
14 TT 01324 Doka x Sönməz 213 -5 208 213 -5
15 TT 01325 Doka x Tanya 213 -4 209 215 -6
16 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 213 -4 209 212 -3
17 TT 01327 Doka x Pərvin 213 -6 207 215 -8
18 TT 01328 Doka x Azəri 213 -4 209 212 -3
19 TT 01337 TT 09214/3 lütessens x Doka 215 -4 211 214 -3
20 TT 01338 TT 09214/3 lütessens x Bezostaya-1 215 -5 210 211 -1
21 TT 01340 TT 09214/3 lütessens x Sönməz 215 -6 209 215 -6
22 TT 01341 TT 09214/3 lütessens x Tanya 215 -4 211 214 -3
23 TT 01342 TT 09214/3-1 lütessens x Sönməz 211 -3 208 214 -6
24 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 211 -1 210 216 -6
25 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 211 -1 210 217 -7
26 TT 01346 TT 09214/3-1 lütessens x Doka 211 -3 208 214 -6
27 TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Bezost.-1 214 -6 208 213 -5
28 TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Sönməz 214 -5 209 215 -6
29 TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa 214 -5 209 213 -4
30 TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin 214 -2 212 216 -4
31 TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Bezostaya-1 213 -4 209 212 -3
32 TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönməz 213 -2 211 215 -4
33 TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Doka 213 -5 208 212 -4
34 TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 213 -2 211 215 -4
35 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 213 -1 212 216 -4

116
 Kombinasiyalardan vegetasiya müddəti ən qısa olanlar TT01301 Mur.-2 x Bez.-
1 (207 gün), TT01302 Mur.-2 x Doka (206 gün), TT01305 Mur.-2 x Şəf.-2 (207 gün),
TT01306 Mur.-2 x Sön. (205 gün), TT01307 Şəf.-2 x Doka (207 gün), TT01308 Şəf.-
2 x Sön. (208 gün), TT01309 Şəf.-2 x Tan. (208 gün), TT01310 Şəf.-2 x Vas. (208
gün), TT01312 Az. x Pər. (206 gün), TT01324 Doka x Sön. (208 gün), TT01327
Doka x Pər. (207 gün), TT01342 TT09214/3-1 lüt. x Sön. (208 gün), TT01346
TT09214/3-1 lüt. x Doka (208 gün), TT01347 Z2009/1-1 (Ar. x Um.) x Bez.-1 (208
gün), TT01354 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Doka (208 gün) olub, tezyetişkənliyinə görə
fərqləndiyi üçün gələcəkdə onlardan donor kimi istifadə etmək olar (cədvəl 4.2.3).

4.3. Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində kəmiyyət

əlamətlərinin fenotipik aşkarlanması

2013-2014-cü tədqiqat illərində növdaxili birinci nəsil (F 1) yumşaq buğda

hibridlərində kəmiyyət əlamətlərinin irsi ötürülməsinin tədqiqi: 2012-2013-cü
tədqiqat illərində Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Tərtər Bölgə Təcrübə
Stansiyasında suvarma şəraitində kompleks əlamətləri ilə seçilmiş yumşaq buğdanın
yerli və introduksiya olunmuş sort nümunələri üzərində bir çox alimlərin istifadə
etdiyi növdaxili hibridləşmədən istifadə edərək hibridləşmə aparılmış, nəticədə 20
ədəd sortnümunə hibridləşmə proqramına daxil edilmiş və 62 ədəd hibrid
kombinasiya (F0) əldə olunmuş, növbəti tədqiqat ili üçün əkilmişdir. Növbəti 2013-
2014-cü tədqiqat illərində isə valideyn kimi istifadə edilmiş 19 ədəd yerli və
introduksiya olunmuş yumşaq buğdalardan hibridləşmə nəticəsində alınmış 56 ədəd
birinci nəsil (F1) hibrid kombinasiyaların bioloji və təsərrüfat xüsusiyyətləri
öyrənilmişdir, bu hibridlərin valideyn formaları ilə birlikdə struktur analizləri
aparılmışdır, heterozis və dominantlıq dərəcəsi hesablanmışdır [75, s.74-77].
Bitkinin boyu: Bitkinin boyuna görə 2013-2014-cü tədqiqat illərində
apardığımız təcrübələrdə 56 ədəd F1-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili zamanı
51,79% kombinasiyada yüksək dominantlıq; 12,5%-də qismən dominantlıq; 19,64%-

117
də aralıq irsiyyət; 16,07%-də depresiya; 51,79%-də heterozis müşahidə edilmişdir;
48,21%-də isə heterozis müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.3.1) [72, c.26, s.112-122].

Şəkil 4.3.1: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

bitkinin boyunun irsən ötürülməsi
Bitkinin boyuna görə yüksək dominantlıq TT01303 Mur.-2 x Vas. (h p=+30,14),
TT01348 Z2009/1-1 (Ar. x Um.) x Sön. (h p=+13,73), TT01316 Mur. x Bez.-1 (hp=
+8,45) kombinasiyalarında müşahidə edilmişdir. Yüksək heterozis TT01309 Şəf.-2 x
Tan. (hhəq=+16,91%), TT01306 Mur.-2 x Sön. (hhəq=+12,23%), TT01303 Mur.-2 x
Vas. (hhəq=+11,58%) kombinasiyalarında alınmışdır (cədvəl 4.3.1; əlavələr, cədvəl
22) [72, c.26, s.112-122].
Cədvəl 4.3.1
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində bitkinin boyunun irsən nəsilə
keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar (Tərtər BTS, 2013-2014-cü illər)
Bitkinin boyu, sm
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 87,4 99,9 96,1 +3,95 +1,87
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 87,4 102,1 98,7 +3,44 +1,60
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 87,4 98,3 88,1 +11,58 +30,14
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 87,4 90,4 78,1 +3,43 +3
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 87,4 99,6 93,7 +6,30 +2,87
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 87,4 107,4 95,7 +12,23 +3,82
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 88,1 100,6 94,3 +6,68 +3,03
8 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 88,1 103 82,7 +16,91 +6,52
9 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 88,1 92,3 87,7 +4,77 +22
10 TT 01312 Azəri x Pərvin 95,7 99,3 89,8 +3,76 +2,22
11 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 95,7 101,3 81,5 +5,85 +1,79
12 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 109,7 117,9 107,5 +7,47 +8,45
118
 Cədvəl 4.3.1-in ardı
1 2 3 4 5 6 7
13 TT 01323 Tərəqqi x Aran 97,4 107 93,7 +9,86 +6,19
14 TT 01324 Doka x Sönməz 106,6 120,8 109,9 +9,92 +7,61
15 TT01338 TT09214/3 lüt. x Bez.-1 115,6 120,5 105,6 +4,24 +1,98
16 TT01340 TT09214/3 lütes x Sönməz 115,6 121,9 111,7 +5,45 +4,23
17 TT01348 Z2009/1-1 (Ar. x Um.) x Sön. 111,8 119,9 112,9 +6,20 +13,73
18 TT01353 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Sön. 106,7 119 110,1 +8,08 +6,23
19 TT01355 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Vas. 106,7 114,9 84,5 +7,68 +1,74

Hibridləşmədə iştirak edən valideyn formalarda bitkinin boyu 78,1-122,8 sm,

hibrid kombinasiyalarda isə bu göstərici 76,0-121,9 sm arasında dəyişmişdir [72,
c.26, s.112-122]. Hündürboylu valideyn formaları kombinasiyalardan bəzilərinin
ucaboylu olmasına səbəb olmuşdur. Bununla yanaşı, orta boylu valideyn formalarının
hibridləşməsindən əmələ gəlmiş kombinasiyaların da bir çoxunda heterozisin
hesabına valideyn formalarına nisbətən yenə də hündürboylu hibrid nümunələr
alınmışdır. Tədqiq etdiyimiz 56-ədəd hibrid kombinasiyalardan 29-da valideynlərinə
nisbətən hündürboyluluq müşahidə olunubdur (əlavələr, cədvəl 22) [75, s.74-77].
Sünbülün uzunluğu: Sünbülün uzunluğuna görə 2013-2014-cü tədqiqat
illərində apardığımız təcrübələrdə 56 ədəd F1-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili
zamanı 1,79% kombinasiyada dominantlıq olmamışdır; 62,5% kombinasiyada yüksək
dominantlıq; 14,29%-də qismən dominantlıq; 12,5%-də aralıq irsiyyət; 8,93%-də
depresiya; 64,29%-də heterozis müşahidə edilmişdir; 35,71%-də isə heterozis
müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.3.2) [72, c.26, s.112-122].

Şəkil 4.3.2: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

sünbülün uzunluğunun irsən ötürülməsi
119
 Sünbülün uzunluğunun irsən nəsilə keçməsi xarakteri, əsasən, yüksək
dominantlıq xüsusiyyətinə malik olmasını nümayiş etdirmişdir. Sünbülün uzunluğuna
görə yüksək dominantlıq TT01338 TT09214/3 lüt. x Bez.-1 (hp=+29), TT01340 TT
09214/3 lüt. x Sön. (hp=+27), TT01301 Mur.-2 x Bez.-1 (hp=+22) kombinasiyalarında
müşahidə edilmişdir. Yüksək heterozislə TT01334 Sön. x Pər. (h həq=+35,29%),
TT01330 Sön. x Mur.-2 (hhəq=+25,89%) nümunələri fərqlənmişlər (cədvəl 4.3.2;
əlavələr, cədvəl 23) [72, c.26, s.112-122].
Cədvəl 4.3.2
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbülün uzunluğunun irsən
nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar (2013-2014-cü illər)
Sünbülün uzunluğu, sm
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 10,75 11,8 10,65 +9,77 +22
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 10,75 11,8 10,3 +9,77 +5,67
3 TT 01304 Murov-2 x Tanya 10,75 12,15 11,35 +7,05 +3,67
4 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 11,5 13,05 12,1 +7,85 +4,17
5 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 11,5 12,55 10,7 +9,13 +3,62
6 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 11,5 13 11,8 +10,17 +9
7 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 10,7 12,6 11,8 +6,78 +2,45
8 TT 01318 Murov x Doka 11,6 13,44 10,2 +15,86 +3,63
9 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 10,7 11,8 11,2 +5,36 +3,4
10 TT 01323 Tərəqqi x Aran 10,7 12,6 9,6 +17,76 +4,45
11 TT 01328 Doka x Azəri 12,7 13,7 10,25 +7,87 +1,82
12 TT 01330 Sönməz x Murov-2 10,85 14,1 11,2 +25,89 +17,57
13 TT 01332 Sönməz x Trap 10,85 12,35 11,2 +10,27 +7,57
14 TT 01333 Sönməz x Nota 10,85 11,9 10,35 +9,68 +5,2
15 TT 01334 Sönməz x Pərvin 10,85 16,1 11,9 +35,29 +9
16 TT 01337 TT 09214/3 lütes x Doka 11,7 13,6 10,7 +16,24 +4,8
17 TT01338 TT09214/3 lüte x Bezos-1 11,7 13,1 11,6 +11,97 +29
18 TT 01339 TT 09214/3 lütes x Vassa 11,7 13,6 12,25 +11,02 +5,91
19 TT01340 TT09214/3 lütes x Sönm. 11,7 13,1 11,8 +11,02 +27
20 TT01341 TT 09214/3 lütes x Tanya 11,7 12,5 11,6 +6,84 +17
21 TT01346 TT 09214/3-1 lüte x Doka 12,45 13,55 10,4 +8,83 +2,07
22 TT01352 Z2009/2-1 (Mur. x Aran) x Bez.-1 9,85 11,5 10,9 +5,50 +2,14
23 TT01353 Z2009/2-1 (Mur x Aran) x Sönməz 9,85 11,3 10,55 +7,11 +3,14
24 TT01354 Z2009/2-1 (Murov x Aran) x Doka 9,85 11,2 10,65 +5,16 +2,37
25 TT01355 Z2009/2-1 (Mur. x Aran) x Vassa 9,85 10,65 9,95 +7,03 +15
26 TT01356 Z2009/2-1 (Mur. x Aran) x Pərvin 9,85 12 10,9 +10,09 +3,09

Tədqiqatlar zamanı valideyin formalarda bu əlamət 9,6-14,4 sm, hibrid

kombinasiyalarda isə 10,5-16,1 sm arasındadır. Sünbülün uzunluğuna görə bir çox

120
hibrid kombinasiyalar, heterozisliyin və yüksək dominantlığın hesabına valideyin
formalardan xeyli fərqli nəticələrə malik olmuşlar. Tədqiq etdiyimiz 56 ədəd hibrid
kombinasiyalarından 36-da valideynlərinə nisbətən sünbüllərində uzunluluq
müşahidə olunmuşdur, digər hibrid kombinasiyalar bu əlamətə görə valideyin
formalara yaxın olmuşlar (əlavələr, cədvəl 23) [72, c.26, s.112-122; 75, s.74-77].
Sünbüldə dənlərin sayı: Əksəriyyət tədqiqatçıların fikirlərinə əsasən, qeyd edə
bilərik ki, sünbüldə olan dənlərin sayı buğdanın əsas məhsuldarlıq elementlərindən
biridir və xarici mühit amillərindən birbaşa asılıdır. Sünbüldə dənlərin sayına görə
2013-2014-cü tədqiqat illərində apardığımız təcrübələrdə 56 ədəd F 1 hibridlərinin
analizlərinin təhlili zamanı 1,79% kombinasiyada dominantlıq olmamışdır; 62,5%
kombinasiyada yüksək dominantlıq; 10,71%-də qismən dominantlıq; 16,07%-də
aralıq irsiyyət; 8,93%-də depresiya; 62,5%-də heterozis müşahidə edilmişdir; 37,5%-
də isə heterozis müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.3.3) [72, c.26, s.112-122].

Şəkil 4.3.3: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

sünbüldə dənlərin sayının irsən ötürülməsi
Sünbüldə dənlərin sayına görə yüksək dominantlıq TT01325 Doka x Tan. (h p=
+149), TT01339 TT09214/3 lüt.xVassa (hp=+24,03), TT01338 TT09214/3 lüt.xBez.-
1 (hp=+22,43) xətlərindədir. Yüksək heterozislə TT01339 TT09214/3 lüt. x Vas.
(hhəq=+64,85%), TT01326 Doka x Şəf.-2 (hhəq=+36,86%), TT01337 TT09214/3 lüt. x
Doka (hhəq=+31,69%) kombinasiyaları fərqlənmişlər (cədvəl 4.3.3; əlavələr, cədvəl
24) [72, c.26, s.112-122].
Apardığımız analizlərin nəticələrinə nəzər saldıqda məlum olur ki, sünbüldə
dənin sayı valideyn formalarda 29,7-81,4 ədəd, birinci nəsil hibridlərdə bu göstərici
121
kombinasiyalardan asılı olaraq 41,0-84,9 ədəd olmuşdur. Tədqiq etdiyimiz 56 ədəd
hibrid kombinasiyalarından 35-də valideynlərinə nisbətən sünbüllərində dənlərin sayı
yüksək olmuşdur, digər hibrid kombinasiyalar bu əlamətə görə valideyn formalara
yaxın olmuşlar (əlavələr, cədvəl 24) [72, c.26, s.112-122; 75, s.74-77].
Cədvəl 4.3.3
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbüldə dənlərin sayının
irsən nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar (2013-2014-cü illər)
Sünbüldə dən sayı, əd.
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 TT 01303 Murov-2 x Vassa 55,5 65 53,6 +17,12 +11
2 TT 01304 Murov-2 x Tanya 55,5 62,1 49,3 +11,89 +3,13
3 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 57,9 66,7 61,1 +9,16 +4,5
4 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 57,9 69 52,4 +19,17 +5,04
5 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 57,9 63,4 55,3 +9,50 +5,23
6 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 44,9 49,1 41,3 +9,35 +3,33
7 TT 01317 Murov x Tanya 44,9 53,2 43 +18,48 +9,74
8 TT 01318 Murov x Doka 44,9 47,33 41,5 +5,41 +2,43
9 TT 01325 Doka x Tanya 45,4 52,9 45,5 +16,26 +149
10 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 45,4 64,6 47,2 +36,86 +20,33
11 TT 01330 Sönməz x Murov-2 48,2 61 46,1 +26,56 +13,19
12 TT 01332 Sönməz x Trap 48,2 56,3 52 +8,27 +3,26
13 TT 01334 Sönməz x Pərvin 48,2 72,9 56,9 +28,12 +4,68
14 TT 01335 Alman sortu x Bezost-1 53,6 58,8 47,3 +9,70 +2,65
15 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 53,6 59,6 48,8 +11,19 +3,5
16 TT01337 TT 09214/3 lütes x Doka 48,6 64 46,7 +31,69 +17,21
17 TT01338 TT09214/3 lüt. x Bez.-1 48,6 56,1 47,9 +15,43 +22,43
18 TT01339 TT 09214/3 lüt. x Vassa 48,6 84,9 51,5 +64,85 +24,03
19 TT01340 TT09214/3 lüt x Sönməz 48,6 56,1 47 +15,43 +10,37
20 TT01346 TT09214/3-1 lüt x Doka 51,1 57,3 43 +12,13 +2,53
21 TT01354 Z2009/2-1(Mur x Ar)xDoka 42,8 46,9 32,6 +9,58 +1,80
22 TT01355 Z2009/2-1(Mu x Ar)xVassa 42,8 50,9 30,1 +18,92 +2,28
23 TT01356 Z2009/2-1(Mur x Ar)xPərv. 42,8 53,6 44 +21,82 +17

Heterozisliyin baş verməsinin əsas səbəblərindən biri hibrişləşmədə iştirak edən

valideynlərin sünbülündəki dənlərin miqdarının eyni sayda və ya bir-birindən az
fərqli olmasıdır.
Sünbüldə dənlərin kütləsi: Birinci nəsil (F1) hibridlərdə sünbüldəki dənin
kütləsinin irsən nəsilə keçməsi geniş irsi müxtəlifliklə xarakterizə olunur. Bu
göstəriciyə görə yüksək dominantlıq və yüksək heterozisin müşahidə edilməsi bir çox
tədqiqatçıların apardıqları tədqiqatlarda nəticə olaraq alınmışdır. Sünbüldə olan
122
dənlərin kütləsi sünbüldəki dənlərin sayından və onların iriliyindən asılıdır, qeyd
edək ki, bu göstəricilərin birinin dəyişməsi birbaşa 1000 dənin kütləsinə təsir
edəcəkdir. Sünbüldə dənin kütləsinə görə 2013-2014-cü tədqiqat illərində
apardığımız təcrübələrdə 56 ədəd F1-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili zamanı
76,79% kombinasiyada yüksək dominantlıq; 5,36%-də qismən dominantlıq; 7,14%-
də aralıq irsiyyət; 10,71%-də depresiya; 76,79%-də heterozis müşahidə edilmişdir;
23,21%-də isə heterozis müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.3.4) [72, c.26, s.112-122].

Şəkil 4.3.4: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

sünbüldə dənin kütləsinin irsən ötürülməsi
Sünbüldə dənin kütləsinə görə yüksək dominantlıqla TT01332 Sön. x Trap (h p=
+64), TT01330 Sön. x Mur.-2 (hp=+56,5), TT01331 Sön. x Tan. (hp=+54); yüksək
heterozislə TT01339 TT09214/3 lüt. x Vas. (hhəq=+94,04%), TT01330 Sön. x Mur.-2
(hhəq=+56,92%), TT01337 TT09214/3 lüt. x Doka (hhəq=+49,54%) xətləri fərqləniblər
(cədvəl 4.3.4; əlavələr, cədvəl 25) [72, c.26, s.112-122].
Hibridləşmədə iştirak etmiş valideynlərin yüksək məhsuldar formalara aid
olması hesabına, bir sünbüldəki yüksək dən kütləsinə malik olan hibrid
kombinasiyalar əldə edilmişdir. Bir sünbüldəki dənin kütləsi valideyn formalarda
1,33-3,19 qr, F1 hibridlərdə bu göstərici kombinasiyalardan asılı olaraq, 1,68-4,56 qr
olub.Öyrənilən 56 ədəd kombinasiyalardan 43-də valideynlərə nisbətən sünbüllərində
dənlərin kütləsi yüksək olubdur, digər kombinasiyalar bu əlamətə görə həm ana, həm
də ata formaya oxşamışlar (əlavələr, cədvəl 25) [72, c.26, s.112-122; 75, s.74-77].

123
 Cədvəl 4.3.4
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbüldə dənin kütləsinin
irsən nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar (2013-2014-cü illər)
Sünbüldə dənin kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 1,83 2,23 1,77 +21,86 +14,33
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 1,83 2,16 1,76 +18,03 +10,43
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 1,83 2,48 2,02 +22,77 +5,84
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 1,83 2,52 1,93 +30,57 +12,8
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 1,83 2,4 2,01 +19,40 +5,33
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 1,83 2,27 2,02 +12,38 +3,63
7 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 1,97 2,75 1,68 +39,59 +6,38
8 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 1,97 2,92 2,3 +26,96 +4,76
9 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 1,97 2,98 2,44 +22,13 +3,30
10 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 2,29 2,6 2,08 +13,54 +3,95
11 TT 01317 Murov x Tanya 2,29 2,78 1,87 +21,40 +3,33
12 TT 01318 Murov x Doka 2,29 2,52 2,04 +10,04 +2,84
13 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 2,24 2,76 2,05 +23,21 +6,47
14 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 2,24 2,66 2,29 +16,16 +15,8
15 TT 01325 Doka x Tanya 2,28 2,68 1,88 +17,54 +3
16 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 2,28 3,1 2,15 +35,96 +13,61
17 TT 01327 Doka x Pərvin 2,28 2,69 2,33 +15,45 +15,4
18 TT 01329 Sönməz x Doka 1,91 2,91 2,53 +15,02 +2,23
19 TT 01330 Sönməz x Murov-2 1,91 3,06 1,95 +56,92 +56,5
20 TT 01331 Sönməz x Tanya 1,91 2,46 1,93 +27,46 +54
21 TT 01332 Sönməz x Trap 1,91 2,56 1,93 +32,64 +64
22 TT 01333 Sönməz x Nota 1,91 3,43 2,79 +22,94 +2,45
23 TT 01334 Sönməz x Pərvin 1,91 3,39 2,45 +38,37 +4,48
24 TT01337 TT 09214/3 lütes x Doka 2 3,29 2,2 +49,54 +11,9
25 TT01338 TT09214/3 lüte x Bezo-1 2 2,77 2,47 +12,15 +2,28
26 TT01339 TT 09214/3 lütes x Vassa 2 4,56 2,35 +94,04 +13,63
27 TT01340 TT09214/3 lüt x Sönməz 2 2,86 2,37 +20,67 +3,65
28 TT01341 TT09214/3 lütes x Tanya 2 2,91 2,34 +24,36 +4,35
29 TT01344 TT09214/3-1 lüte x Nota 2,6 3,62 2,95 +22,71 +4,83
30 TT01346 TT09214/3-1 lüte x Doka 2,6 2,95 2,09 +13,46 +2,37
31 TT01352 Z2009/2-1(Mur x Ar)xBez-1 2,08 2,36 2,1 +12,38 +27
32 TT01353 Z2009/2-1 (Mur x Ar) x Sön 2,08 2,47 2,09 +18,18 +77
33 TT01354 Z2009/2-1(Mur x Ar)xDoka 2,08 2,3 1,58 +10,58 +1,88
34 TT01355 Z2009/2-1 (Mur x Ar) x Vas 2,08 2,71 1,52 +30,29 +3,25
35 TT01356 Z2009/2-1 (Mur x Ar) x Pər 2,08 2,83 2 +36,06 +19,75

1000 dənin kütləsi: Əksəriyyət tədqiqatçılar öz tədqiqatlarında 1000 dənin

kütləsinə görə, əsasən heterozis müşahidə etmişdirlər. Bu göstəriciyə görə, valideyn
formalardan üstün olan hibrid kombinasiyalarda həm heterozis, həm də yüksək
dominantlıq aşkar olunmuşdur. Alınan nəticələrə baxsaq, bəzən hər iki valideyn
124
yüksək göstəriciliklə fərqlənsə də, əldə edilmiş hibridlərdə mənfi heterozis və
depresiya aşkar edilmişdir. Hibridləşmədə iştirak edən valideyn formaların ya hər
ikisinin və yaxud da mütləq birinin iri dənli olması, iridənli hibrid nümunələrinin
alınmasına səbəb olmuşdur. 1000 dənin kütləsinə görə 2013-2014-cü tədqiqat
illərində apardığımız təcrübələrdə 56 ədəd F1-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili
zamanı 73,21% kombinasiyada yüksək dominantlıq; 8,93%-də qismən dominantlıq;
12,5%-də aralıq irsiyyət; 5,36%-də depresiya; 73,21%-də heterozis müşahidə
edilmişdir; 26,79%-də müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.3.5) [72, c.26, s.112-122].

Şəkil 4.3.5: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

1000 dənin kütləsinin irsən ötürülməsi
1000 dənin kütləsinə görə yüksək dominantlıq TT01351 Z2009/1-1 (Ar. x Um.)
x Pər. (hp=+43), TT01327 Doka x Pər. (h p=+36) xətlərində müşahidə edilmişdir.
Yüksək heterozislə TT01333 Sön. x Nota (hhəq=+23,67%), TT01325 Doka x Tan.
(hhəq=+22,60%), TT01330 Sön. x Mur.-2 (hhəq=+21,95%) kombinasiyaları
fərqlənmişlər (cədvəl 4.3.5; əlavələr, cədvəl 26) [72, c.26, s.112-122].
1000 dənin kütləsi valideyn formalarda 30,3-56 qr arasında, F 1 hibridlərdə
kombinasiyalardan asılı olaraq, 26,0-54,5 qr arasında olmuşdur. Öyrənilən 56 ədəd
hibrid kombinasiyalarından 41-də valideynlərinə nisbətən, 1000 dənin kütləsi yüksək
olmuşdur, digər hibrid kombinasiyalar bu əlamətə görə həm ana, həm də ata formaya
yaxın olmuşlar (əlavələr, cədvəl 26) [72, c.26, s.112-122; 75, s.74-77].
125
 Cədvəl 4.3.5
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində 1000 dənin kütləsinin irsən
nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar (2013-2014-cü illər)
1000 dənin kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 30,3 39 32,8 +18,90 +5,96
2 TT 01304 Murov-2 x Tanya 30,3 40 36 +11,11 +2,40
3 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 30,3 42,5 36 +18,06 +3,28
4 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 32 45 39,2 +14,80 +2,61
5 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 42,8 50,5 41 +17,99 +9,56
6 TT 01323 Tərəqqi x Aran 42,8 53,5 44 +21,59 +16,83
7 TT 01325 Doka x Tanya 41,6 51 40 +22,60 +12,75
8 TT 01327 Doka x Pərvin 41,6 49 42 +16,67 +36
9 TT 01330 Sönməz x Murov-2 36 50 41 +21,95 +4,6
10 TT 01331 Sönməz x Tanya 36 54 47,2 +14,41 +2,21
11 TT 01333 Sönməz x Nota 36 46,5 37,6 +23,67 +12,12
12 TT 01334 Sönməz x Pərvin 36 45 40 +12,5 +3,5
13 TT 01337 TT 09214/3 lütes x Doka 44,8 50 41,2 +11,61 +3,89
14 TT 01339 TT09214/3 lütes x Vassa 44,8 53,6 46,4 +15,52 +10
15 TT 01341 TT09214/3 lütes x Tanya 44,8 53 38,4 +18,30 +3,56
16 TT01343 TT09214/3-1 lüte x Tanya 48,8 54,5 45,6 +11,68 +4,56
17 TT01346 TT09214/3-1 lütes x Doka 48,8 54 45,2 +10,66 +3,89
18 TT01351 Z2009/1-1 (Ar x Um) x Pərv. 41,2 50 41,6 +20,19 +43
19 TT01356 Z2009/2-1 (Mur x Ar) x Pərv. 45,6 52,5 45,6 +15,13 +6,9

Növdaxili F1-nəsil yumşaq buğda hibridlərinin tədqiqi göstərdi ki, kompleks

təsərrüfat qiymətli əlamətlərlə xarakterizə olunan hibrid kombinasiyalar, əsasən, yerli
yumşaq buğda sortnümunələrindən Azəri, Murov, Murov-2, Şəfəq-2, Pərvin, Tərəqqi,
Aran, TT 09214/3 lütes., TT 09214/3-1 lütes., Z 2009/1-1 (Aran x Umanka), Z
2009/2-1 (Murov x Aran) və həmçinin, introduksiya olunmuş yumşaq buğdalardan
isə Bezostaya-1, Sönməz, Doka, Vassa, Tanya, Nota, Trap sortlarının iştirakı ilə
alınmışdır. Nəzərinizə çatdıraq ki, gələcək tədqiqat işlərində, seleksiyada çarpazlaşma
proqramlarının həyata keçirilməsində qeyd etdiyimiz bu sortlardan bitkinin boyuna,
sünbülün uzunluğuna, sünbüldə dənin sayına, sünbüldə dənin kütləsinə və 1000 dənin
kütləsinə görə donor kimi istifadə etmək məqsədəuyğundur [72, c.26, s.112-122].
2014-2015-ci tədqiqat illərində növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda
hibridlərində kəmiyyət əlamətlərinin irsi ötürülməsinin tədqiqi: Əkinçilik Elmi-
Tədqiqat İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında suvarma şəraitində,

126
2014-2015-ci tədqiqat illərində seleksiya xətlərində əkdiyimiz 39 ədəd (F 1) hibrid
kombinasiyalarda seçmə aparılmışdır, 32 ədəd birinci nəsil (F1) hibrid kombinasiyalar
təkrar seleksiya proqramına daxil etmək üçün saxlanılmış, bu hibridlərin valideyn
formaları ilə birlikdə struktur analizləri aparılmışdır, heterozis və dominantlıq
dərəcəsi hesablanmışdır [130, s.76-86].
Bitkinin boyu: Bitkinin boyuna görə 2014-2015-ci tədqiqat illərində
apardığımız təcrübələrdə 32 ədəd F1-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili zamanı
53,12% kombinasiyada yüksək dominantlıq; 9,38%-də qismən dominantlıq; 25%-də
aralıq irsiyyət; 12,5%-də depresiya; 53,13%-də heterozis müşahidə edilmiş; 46,87%-
də isə heterozis müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.3.6) [130, s.76-86].

Şəkil 4.3.6: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

bitkinin boyunun irsən ötürülməsi
Bitkinin boyuna görə yüksək dominantlıq TT01438 Mur. x Şəf.-2 (h p=+19,2),
TT01433 Yub.100/Til. /1 x Yeg. (hp=+17,44), TT01421 Pər. x Vas. (hp=+12)
xətlərində, yüksək heterozis isə TT01420 Pər. x Doka (h həq=+9,29%), TT01415 Doka
x Vas. (hhəq=+9,12%), TT01438 Mur. x Şəf.-2 (hhəq=+7,50%), TT01433
Yub.100/Til. /1 x Yeg. (hhəq=+7,07%) kombinasiyalarında müşahidə olunub (cədvəl
4.3.6; əlavələr, cədvəl 27) [130, s.76-86].
Hibridləşmədə iştirak edən valideyn formalarda bitkinin boyu 98,0-138,9 sm
olduğu halda, hibrid kombinasiyalarda bu göstərici 105,8-144,0 sm arasında
olmuşdur. Tədqiq etdiyimiz 32 ədəd hibrid kombinasiyalarından 17-də valideynlərinə
nisbətən hündürboyluluq müşahidə olunmuşdur (əlavələr, cədvəl 27) [130, s.76-86].
127
 Cədvəl 4.3.6
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində bitkinin boyunun irsən nəsilə
keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar (Tərtər BTS, 2014-2015-ci illər)
Bitkinin boyu, sm
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 117,2 120,5 120,4 +0,08 +1,06
2 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 98 119,2 111,4 +7,0 +2,16
3 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 120,4 123,2 98 +2,33 +1,25
4 TT 01414 Doka x Alman sortu 121,7 128,1 101,4 +5,26 +1,63
5 TT 01415 Doka x Vassa 121,7 132,8 116,9 +9,12 +5,63
6 TT 01416 Sönməz x Vassa 129,7 133,8 116,9 +3,16 +1,64
7 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 129,7 133 120,4 +2,54 +1,71
8 TT 01418 Sönməz x Pərvin 129,7 130,7 115,7 +0,77 +1,14
9 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 129,7 144 138,9 +3,67 +2,11
10 TT 01420 Pərvin x Doka 115,7 133 121,7 +9,29 +4,77
11 TT 01421 Pərvin x Vassa 115,7 123,5 116,9 +5,65 +12
12 TT 01423 Pərvin x Murov 115,7 123,4 121,4 +1,65 +1,70
13 TT 01427 Vassa x Murov-2 109 115,1 111,4 +3,32 +4,08
14 TT 01432 Yubiliein.100/Tilek /1 x Zirvə 85 104,6 117,9 114,6 +2,88 +1,66
15 TT 01433 Yubilieina.100/Tilek /1 x Yeganə 104,6 112 103,7 +7,07 +17,44
16 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 121,4 130,5 120,4 +7,50 +19,2
17 TT 01439 Murov x Pərvin 121,4 129,9 115,7 +7,0 +3,98

Sünbülün uzunluğu: Sünbülün uzunluğuna görə 2014-2015-ci tədqiqat

illərində apardığımız təcrübələrdə 32 ədəd F1 hibridlərinin analizlərinin təhlili zamanı
3,13% kombinasiyada tam; 68,75%-də yüksək; 3,12%-də qismən dominantlıq;
18,75%-də aralıq irsiyyət; 6,25%-də depresiya; 68,75%-də heterozis müşahidə
edilmişdir; 31,25%-də heterozis müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.3.7) [130, s.76-86].

Şəkil 4.3.7: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

sünbülün uzunluğunun irsən ötürülməsi

128
 Sünbülün uzunluğuna görə yüksək dominantlıqla TT01414 Doka x Alman (hp=
+19), TT01415 Doka x Vas. (hp=+7,18), TT01420 Pər. x Doka (hp=+7), TT 01422
Pər. x Mur.-2 (hp=+5,67) kombinasiyaları, yüksək heterozislə TT01413 Doka x Sön.
(hhəq=+32,8%), TT01415 Doka x Vas. (hhəq=+25%), TT01419 Sön. x Mah. 80 (hhəq=
+13,78%), TT01401 Şəf. x Alman (hhəq=+13,12%), TT01433 Yub.100/Til. /1 x Yeg.
(hhəq=+12,07%) xətləri fərqləniblər (cədvəl 4.3.7; əlavələr, cədvəl 28) [130, s.76-86].

Cədvəl 4.3.7
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbülün uzunluğunun irsən
nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar (2013-2014-cü illər)
Sünbülün uzunluğu, sm
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 12,2 13,8 11,5 +13,12 +1,6
2 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 12,2 14,7 13,8 +6,52 +2,13
3 TT 01413 Doka x Sönməz 12,5 16,6 12,2 +32,8 +4,1
4 TT 01414 Doka x Alman sortu 12,5 13,4 12,4 +7,2 +19
5 TT 01415 Doka x Vassa 12,5 17 13,6 +25 +7,18
6 TT 01416 Sönməz x Vassa 10,15 15,2 13,6 +11,77 +1,93
7 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 10,15 15,4 13,8 +11,59 +1,88
8 TT 01418 Sönməz x Pərvin 10,15 13,5 12,9 +4,65 +1,44
9 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 10,15 14,45 12,7 +13,78 +2,38
10 TT 01420 Pərvin x Doka 12,9 14,1 12,5 +9,30 +7
11 TT 01421 Pərvin x Vassa 12,9 14,2 13,6 +4,41 +2,71
12 TT 01422 Pərvin x Murov-2 12,9 13,6 12,6 +5,43 +5,67
13 TT 01423 Pərvin x Murov 12,9 13,2 11,1 +2,33 +1,33
14 TT 01424 Pərvin x Azəri 12,9 13,2 11,5 +2,33 +1,43
15 TT 01427 Vassa x Murov-2 12 12,8 12,6 +1,59 +1,67
16 TT01431 Yub.100/Tilek /1 x Mah.80 10,65 13,65 12,7 +7,48 +1,93
17 TT01432 Yub.100/Tilek/1 x Zirvə 85 10,65 12,9 11,8 +9,32 +2,93
18 TT01433 Yub.100/Tilek/1 x Yeganə 10,65 13 11,6 +12,07 +3,98
19 TT01434 Yub.100/Tilek/1 x Murov2 10,65 13,3 12,6 +5,56 +1,72
20 TT01436 Yubil.100/Tilek/1 x Vassa 10,65 13,7 13,6 +0,74 +1,07
21 TT 01437 Yubil.100/Tilek/1 x Doka 10,65 13,4 12,5 +7,2 +1,98
22 TT 01439 Murov x Pərvin 11,1 13,3 12,9 +3,10 +1,44

Valideyn formalarda bu əlamət 10,15-13,8 sm, hibrid kombinasiyalarda 11,15-

17,0 sm arasında dəyişmişdir. Tədqiq etdiyimiz 32 ədəd xətlərin 22-də valideynlərinə
nisbətən, sünbüllərində uzunluluq müşahidə olunmuşdur, digər nümunələr bu əlamətə
görə valideyn formalara oxşamışlar (əlavələr, cədvəl 28) [130, s.76-86].

129
 Sünbüldə dənlərin sayı: Sünbüldə dənlərin sayına görə 2014-2015-ci tədqiqat
illərində apardığımız təcrübələrdə 32 ədəd F1 nəsil hibridlərin analizlərinin təhlili
zamanı 59,38% kombinasiyada yüksək dominantlıq; 12,5%-də qismən dominantlıq;
12,5%-də aralıq irsiyyət; 15,62%-də depresiya; 59,38%-də heterozis müşahidə
edilmişdir; 40,62%-də heterozis müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.3.8) [130, s.76-86].

Şəkil 4.3.8: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

sünbüldə dənlərin sayının irsən ötürülməsi
Sünbüldə dənlərin sayına görə yüksək dominantlıq TT01437 Yub.100/Til. /1 x
Doka (hp=+34,33), TT01432 Yub.100/Til. /1 x Zir. 85 (hp=+14,47), TT01413 Doka x
Sön. (hp=+13,57), TT01434 Yub.100/Til. /1 x Mur.-2 (h p=+7,87), TT01416 Sön. x
Vas. (hp=+7,3) kombinasiyalarında müşahidə edilmişdir. Yüksək heterozislə
TT01413 Doka x Sön. (hhəq=+45,74%), TT01433 Yub.100/Til. /1 x Yeg. (h həq=
+26,27%), TT01415 Doka x Vas. (hhəq=+22,12%), TT01434 Yub.100/Til. /1 x Mur.-2
(hhəq=+21,15%), TT01432 Yub.100/Til. /1 x Zir. 85 (hhəq=+20,74%), TT01437
Yub.100/Til. /1 x Doka (hhəq=+20,53%) kombinasiyaları fərqlənmişlər (cədvəl 4.3.8;
əlavələr, cədvəl 29) [130, s.76-86].
Apardığımız analizlərin nəticələrinə nəzər saldıqda məlum olur ki, sünbüldə
dənin sayı valideyn formalarda 32,8-65,1 ədəd, birinci nəsil hibridlərdə isə
kombinasiyalardan asılı olaraq, 41,0-72,5 ədəd olmuşdur. Tədqiq etdiyimiz 32 ədəd
hibrid kombinasiyalarından 19-da valideynlərinə nisbətən sünbüllərində dənlərin sayı
yüksək olmuşdur, digər hibrid kombinasiyalar bu əlamətə görə həm ana formaya,
həm də ata formaya oxşamışlar (əlavələr, cədvəl 29) [130, s.76-86].
130
 Cədvəl 4.3.8
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbüldə dənlərin sayının
irsən nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar (2013-2014-cü illər)
Sünbüldə dən sayı, əd.
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 47,5 52,5 45,7 +10,53 +6,56
2 TT 01413 Doka x Sönməz 48,1 70,1 44,6 +45,74 +13,57
3 TT 01414 Doka x Alman sortu 48,1 48,5 45 +0,83 +1,26
4 TT 01415 Doka x Vassa 48,1 63,5 52 +22,12 +6,90
5 TT 01416 Sönməz x Vassa 32,8 59,3 52 +14,04 +7,3
6 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 32,8 56 55,7 +0,54 +1,03
7 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 32,8 66,2 65,1 +1,69 +1,1
8 TT 01421 Pərvin x Vassa 50 56,3 52 +8,27 +5,3
9 TT 01422 Pərvin x Murov-2 50 51,2 45,7 +2,4 +1,56
10 TT 01424 Pərvin x Azəri 50 50,2 40,9 +0,4 +1,04
11 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 50 50,6 47,5 +1,2 +1,48
12 TT 01427 Vassa x Murov-2 49,9 54,1 45,7 +8,42 +3
13 TT01431 Yub100/Tilek /1 x Mah 80 48,7 72,5 65,1 +11,37 +1,90
14 TT01432 Yub.100/Tilek/1 x Zirvə 85 48,7 58,8 47,2 +20,74 +14,47
15 TT01433 Yub.100/Tilek /1 x Yeganə 48,7 69,7 55,2 +26,27 +5,46
16 TT01434 Yub.100/Tilek/1 x Murov-2 48,7 59 45,7 +21,15 +7,87
17 TT01435 Yub.100/Tilek /1 x Pərvin 48,7 52,3 50 +4,6 +4,54
18 TT01436 Yub.100/Tilek /1 x Vassa 48,7 53,1 52 +2,12 +1,67
19 TT01437 Yub.100/Tilek /1 x Doka 48,7 58,7 48,1 +20,53 +34,33

Sünbüldə dənlərin kütləsi: Sünbüldə dənin kütləsinə görə 2014-2015-ci illərdə

apardığımız təcrübələrdə 32 ədəd F1 hibridlərinin analizlərinin təhlili zamanı 71,88%
kombinasiyada yüksək dominantlıq; 3,13%-də qismən dominantlıq; 15,62%-də aralıq
irsiyyət; 9,37%-də depresiya; 71,88%-də heterozis müşahidə edilmişdir; 28,12%-də
heterozis müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.3.9) [130, s.76-86].

Şəkil 4.3.9: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

sünbüldə dənin kütləsinin irsən ötürülməsi
131
 Sünbüldə dənin kütləsinə görə yüksək dominantlıqla TT01415 Doka x Vas. (h p=
+88), TT01422 Pər. x Mur.-2 (h p=+50), TT01433 Yub.100/Til. /1 x Yeg. (h p=+50),
TT01403 Şəf. x Şəf.-2 (hp=+41), TT01434 Yub.100/Til. /1 x Mur.-2 (h p=+38) xətləri,
yüksək heterozislə isə TT01417 Sön. x Şəf.-2 (hhəq=+51,40%), TT01434 Yub.100/Til.
/1 x Mur.-2 (hhəq=+41,34%), TT01415 Doka x Vas. (hhəq=+37,02%), TT01413 Doka x
Sön. (hhəq=+36,91%), TT01416 Sön. x Vas. (h həq=+28,51%), TT01433 Yub.100/Til. /
1 x Yeg. (hhəq=+27,68%), TT01422 Pər. x Mur.-2 (h həq=+27,37%) xətləri
fərqlənmişlər (cədvəl 4.3.9; əlavələr, cədvəl 30) [130, s.76-86].
Cədvəl 4.3.9
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbüldə dənin kütləsinin
irsən nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar (2013-2014-cü illər)
Sünbüldə dənin kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 1,76 2,16 1,59 +22,73 +6
2 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 1,76 2,19 1,79 +22,35 +41
3 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 1,59 2,1 1,79 +17,32 +4,1
4 TT 01413 Doka x Sönməz 2,33 3,19 1,94 +36,91 +5,53
5 TT 01415 Doka x Vassa 2,33 3,22 2,35 +37,02 +88
6 TT 01416 Sönməz x Vassa 1,64 3,02 2,35 +28,51 +2,91
7 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 1,64 2,71 1,79 +51,40 +14,14
8 TT 01418 Sönməz x Pərvin 1,64 2,08 1,78 +16,85 +5,29
9 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 1,64 2,73 2,25 +21,33 +2,6
10 TT 01421 Pərvin x Vassa 1,78 2,68 2,35 +14,04 +2,18
11 TT 01422 Pərvin x Murov-2 1,78 2,28 1,79 +27,37 +50
12 TT 01423 Pərvin x Murov 1,78 2,16 1,9 +13,68 +5,33
13 TT 01425 Pərvin x Sönməz 1,78 1,94 1,64 +8,99 +3,29
14 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 1,78 2,08 1,59 +16,85 +4,33
15 TT 01427 Vassa x Murov-2 2,43 2,53 1,79 +4,12 +1,31
16 TT01431 Yub.100/Tilek /1 x Mah 80 1,74 2,77 2,25 +23,11 +3,08
17 TT01432 Yub.100/Tilek /1 x Zirvə 85 1,74 2,23 1,82 +22,53 +11,25
18 TT01433 Yub.100/Tilek /1 x Yeganə 1,74 2,26 1,77 +27,68 +50
19 TT01434 Yub.100/Tilek /1 x Murov-2 1,74 2,53 1,79 +41,34 +38
20 TT01435 Yub.100/Tilek/1 x Pərvin 1,74 1,88 1,78 +5,62 +6
21 TT01437 Yub.100/Tilek/1 x Doka 1,74 2,55 2,33 +9,44 +1,76
22 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 1,9 2,04 1,79 +7,37 +3,8
23 TT 01439 Murov x Pərvin 1,9 2 1,78 +5,26 +2,67

Beləliklə, apardığımız analizlərin nəticələrinə nəzər saldıqda məlum olur ki, bir
sünbüldəki dənin kütləsi valideyn formalarda 1,42-2,43 qr arasında, birinci nəsil
hibridlərdə isə bu göstərici kombinasiyalardan asılı olaraq, 1,44-3,22 qr olmuşdur.
132
Öyrənilən 32 ədəd hibrid kombinasiyalarından 23-də valideynlərinə nisbətən
sünbüllərində dənlərin kütləsi yüksək, digər hibrid kombinasiyalar bu əlamətə görə
valideyn formalara bənzər olmuşdur (əlavələr, cədvəl 30) [130, s.76-86].
1000 dənin kütləsi: 1000 dənin kütləsinə görə 2014-2015-ci tədqiqat illərində
apardığımız təcrübələrdə 32 ədəd birinci nəsil (F1) hibridlərinin analizlərinin təhlili
zamanı 71,88% kombinasiyada yüksək dominantlıq; 3,12%-də qismən dominantlıq;
18,75%-də aralıq irsiyyət; 6,25%-də depresiya; 71,88%-də heterozis müşahidə
edilmiş; 28,12%-də isə heterozis müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.3.10) [130, s.76-86].

Şəkil 4.3.10: Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

1000 dənin kütləsinin irsən ötürülməsi
1000 dənin kütləsinə görə yüksək dominantlıq TT01417 Sön. x Şəf.-2 (h p=
+11,01), TT01435 Yub.100/Til. /1 x Pər. (hp=+9,91), TT01401 Şəf. x Alman (hp=
+8,9) kombinasiyalarındadır. Yüksək heterozislə isə TT01410 Şəf.-2 x Alman
(hhəq=+25,96%), TT01424 Pər. x Az. (hhəq=+13,90%), TT01417 Sön. x Şəf.-2
(hhəq=+11,50%), TT01401 Şəf. x Alman (hhəq=+8,47%), TT01403 Şəf. x Şəf.-2
(hhəq=+8,36%) kombinasiyaları fərqlənmişlər (cədvəl 4.3.10; əlavələr, cədvəl 31).
1000 dənin kütləsi valideyn formalarda 33,04-49,16 qr arasında, birinci nəsil
hibridlərdə isə kombinasiyalardan asılı olaraq, 34,0-53,68 qr arasında olmuşdur.
Tədqiq etdiyimiz 32 ədəd hibrid kombinasiyalarından 23-də valideynlərinə nisbətən
1000 dənin kütləsi yüksək, digər hibrid kombinasiyalar isə bu əlamətə görə həm ana
formaya, həm də ata formaya yaxın olmuşdur (əlavələr, cədvəl 31) [130, s.76-86].

133
 Cədvəl 4.3.10
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində 1000 dənin kütləsinin irsən
nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar (2013-2014-cü illər)
1000 dənin kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 37,32 40,48 36,52 +8,47 +8,9
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 37,32 50,2 46,6 +7,73 +1,78
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 37,32 40,44 33,04 +8,36 +2,46
4 TT 01406 Şəfəq x Vassa 37,32 51 49,12 +3,83 +1,32
5 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 36,52 42,8 42,24 +1,33 +1,20
6 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 33,04 46 36,52 +25,96 +6,45
7 TT 01413 Doka x Sönməz 46,6 47 44,68 +0,86 +1,42
8 TT 01415 Doka x Vassa 46,6 50,8 49,12 +3,42 +2,33
9 TT 01416 Sönməz x Vassa 48,12 50,84 49,12 +3,50 +4,44
10 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 48,12 53,68 33,04 +11,55 +11,01
11 TT 01418 Sönməz x Pərvin 48,12 48,36 37,84 +0,50 +1,05
12 TT 01420 Pərvin x Doka 37,84 47,36 46,6 +1,63 +1,17
13 TT 01422 Pərvin x Murov-2 37,84 43,1 42,24 +2,04 +1,39
14 TT 01424 Pərvin x Azəri 37,84 43,1 36 +13,90 +6,72
15 TT 01425 Pərvin x Sönməz 37,84 48,4 48,12 +0,58 +1,06
16 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 37,84 39,5 36,52 +4,39 +3,52
17 TT 01427 Vassa x Murov-2 49,16 50,1 42,24 +1,91 +1,27
18 TT01431 Yub100/Tilek /1 x Mahmud 80 37,4 40,16 35,56 +7,38 +4
19 TT01432 Yubil.100/Tilek /1 x Zirvə 85 37,4 40,2 39,88 +0,80 +1,26
20 TT01434 Yub.100/Tilek/1 x Murov-2 37,4 43,08 42,24 +1,99 +1,35
21 TT01435 Yub.100/Tilek/1 x Pərvin 37,4 39,8 37,84 +5,18 +9,91
22 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 45,44 46,52 33,04 +2,38 +1,17
23 TT 01439 Murov x Pərvin 45,44 45,95 37,84 +1,12 +1,13

Qeyd edə bilərik ki, 2014-2015-ci tədqiqat illərində növdaxili F1-nəsil yumşaq
buğda hibridlərinin tədqiqi göstərdi ki, kompleks təsərrüfat qiymətli əlamətləri ilə
fərqlənən hibrid kombinasiyalar əsasən yerli yumşaq buğda sortlarından Şəfəq,
Şəfəq-2, Pərvin, Murov, Murov-2, Mahmud 80, Azəri, Zirvə 85, Yeganə və həmçinin
introduksiya olunmuş yumşaq buğdalardan isə Alman sortu, Sönməz, Doka, Vassa,
Yubilieinaya100/Tilek /1 sortnümunələrinin iştirakı ilə alınmışdır. Bu sortlardan
bitkinin boyuna, sünbülün uzunluğuna, sünbüldə dənin sayına, sünbüldə dənin
kütləsinə və 1000 dənin kütləsinə görə gələcək seleksiya işlərində, hibridləşmə
proqramlarında donor kimi istifadə oluna bilər [130, s.76-86].
Tədqiqatın nəticələrinə əsasən, belə deyə bilərik ki, növdaxili F 1-nəsil yumşaq
buğda hibridləri bitkinin boyuna, sünbülün uzunluğuna, sünbüldə dənin sayına,
134
sünbüldə dənin kütləsinə və 1000 dənin kütləsinə görə müxtəlif kombinasiyalarda
irsiyyətcə yüksək və qismən dominantlıq, aralıq irsiyyət və heterozislə
nəticələnmişlər. Çoxsaylı tədqiqatlara əsasən, qeyd edə bilərik ki, əsas
xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənən buğda genоtiplərinin müqayisəli tədqiqi
və yeni, daha məhsuldar sortların əldə edilməsi üçün alınmış hibrid nümunələrinin
valideynlər ilə müqayisəli şəkildə öyrənilməsi hər zaman seleksiyaçıların maraq
dairəsində olmuşdur. Aparılan seleksiya işinin əsas istiqaməti yüksək məhsuldar,
biоtik və аbiоtik amillərə davamlı, yüksək keyfiyyət göstəricilərinə malik sortların
yaradılmasıdır. Növdaxili hibridləşmə nəticəsində əldə olunan hibrid kombinasiyalar
arasında dominant və heterozis effektinə malik olan və valideynlərə nisbətən davamlı
olan hibrid materiallar daha çox diqqət mərkəzində saxlanılır. Qeyd edək ki,
kompleks əlamətlərinə görə fərqlənən kombinasiyalardan gələcək seleksiya
tədqiqatlarının aparılmasında geniş şəkildə istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

4.4. İkinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində transqressiv dəyişkənliyin

tədqiqi

Tədqiqatçı alimlərdən C.Ə.Bayramova qeyd etmişdir ki, kəmiyyət əlamətlərinə

görə ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarda geniş şəkildə fenotipik dəyişkənlik baş
verir. Onun əldə etdiyi nəticələrə görə, hibridləşdirmədə iştirak edən komponentlərin
genetik irsiyyət faktorlarından asılı olaraq, alınmış hibrid kombinasiyalarda
əlamətlərin fenotipik dominantlıq dərəcəsinin diferensiallaşması müşahidə edilir.
Yəni hibridləşdirmə prosesində valideyn cütlərinin düzgün seçilməsi nəticəsində F 1
hibridlərdə yüksək heterozisliyə, F2 hibridlərdə isə müsbət transqressiv əlamətlərin
üzə çıxmasına nail olmaq mümkündür [8, c.21, s.43-48; 70, c.28, s.124-129].
Ədəbiyyat məlumatlarına və aparılmış elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrinə əsasən
söyləmək olar ki, seleksiya işlərinin nəticələrinin yüksəldilməsi üçün hibridləşmə
zamanı kəmiyyət və keyfiyyət əlamətlərinin irsən keçməsi qanunauyğunluqlarının
öyrənilməsi çox vacibdir. F1 nəsildə özünü göstərməyən əlamətlərə görə, F2-də
müsbət transqressiyalı fərdlərin parçalanması ehtimalı nisbətən azalır. Bunu nəzərə

135
alaraq, hibridlərin aşağı nəsillərdə öyrənilməsi seleksiyanın səmərəliliyini artırmaq
üçün önəmlidir [70, c.28, s.124-129; 99, s.11-18].
Heterozisin genetik bazası və molekulyar əsasları üzərində çoxsaylı tədqiqatlar
aparılmışdır [179, s.71-88]. F1 və F2 nəsil xətlərdə əlamətlərin kəmiyyət göstəriciləri
geniş şəkildə dəyişdiyi üçün, F1 hibridlərdə yüksək heterozisliyə, F2 nəsildə müsbət
transqressiv əlamətlərin üzə çıxması tezliyini və səviyyəsini yüksəltməklə
hibridləşmənin effektivliyini arzu olunan istiqamətə yönləndirmək olar [9, c.21,
s.142-151; 70, c.28, s.124-129].
2014-2015-ci tədqiqat illəri: Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun, Tərtər
Bölgə Təcrübə Stansiyasında suvarma şəraitində, 2014-2015-ci tədqiqat illərində
seleksiya xətlərində əkdiyimiz 56 ədəd F2-nəsil hibrid xətlərdə seçmə aparılmışdır, 38
ədəd F2-nəsil hibrid kombinasiyalar təkrar seleksiya proqramına daxil etmək üçün
saxlanılmış, bu hibridlərin valideyn formaları ilə birlikdə struktur analizləri
aparılmışdır, transqressiya dərəcəsi və transqressiyanın tezliyi hesablanmışdır.
Bitkinin boyu: Bitkinin boyuna görə 2014-2015-ci illərdə 38 ədəd F 2-nəsil
hibridləri analiz olunmuşdur. Analizlərin təhlili zamanı 50,0% (19 əd) xətlərdə
müsbət; 50,0% (19 əd) xətlərdə isə mənfi transqressiya aşkarlanmışdır (şəkil 4.4.1).

Şəkil 4.4.1: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

bitkinin boyuna görə transqressiv dəyişkənlik
Məlumdur ki, tədqiqatçı üçün maraqlı olan valideynlərindən kiçik boya malik
hibrid xətlər əldə etməkdir, biz də bunu qarşımıza məqsəd qoymuşuq və bu məqsədlə
növdaxili hibridləşmə nəticəsində aldığımız kombinasiyalardan ən kiçik hündürlüyə
malik olanları seçərək, onların üzərində dərin elmi-tədqiqat işləri aparmışıq. Bitkinin
136
boyuna görə transqressiya dərəcəsi hesablanmışdır və ən aşağı transqressiya TT01329
Sön. x Doka (Tgs=-21,67%), TT01328 Doka x Az. (Tgs=-20,35%), TT01327 Doka x
Pər. (Tgs=-20,09%), TT01326 Doka x Şəf.-2 (Tgs=-18,78%), TT01318 Mur. x Doka
(Tgs=-15,95%), TT01307 Şəf.-2 x Doka (Tgs=-15,30%) kombinasiyalarında alınıb
(cədvəl 4.4.1; əlavələr, cədvəl 32) [173, s.43-46].
Cədvəl 4.4.1
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında bitkinin boyuna
görə transqressiya dərəcəsinin aşağı olduğu kombinasiyalar (2014-2015-ci illər)
Bitkinin boyu, sm
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 TT 01302 Murov-2 x Doka 120,7 132,3 152,3 -13,13
2 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 120,7 110,0 120,3 -8,86
3 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 120,3 129,0 152,3 -15,30
4 TT 01314 Azəri x Doka 118,0 135,7 152,3 -10,90
5 TT 01318 Murov x Doka 118,3 128,0 152,3 -15,95
6 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 152,3 123,7 120,3 -18,78
7 TT 01327 Doka x Pərvin 152,3 121,7 120,3 -20,09
8 TT 01328 Doka x Azəri 152,3 121,3 118,0 -20,35
9 TT 01329 Sönməz x Doka 123,3 119,3 152,3 -21,67
10 TT 01332 Sönməz x Trap 123,3 114,3 99,3 -7,30
11 TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin 117,3 110,7 120,3 -7,98

Valideyn formalarda bitkinin boyu 99,3-152,3 sm olduğu halda, F 2 nəsil xətlərdə

bu göstərici 110,0-142,0 sm arasında olmuşdur. 38 ədəd xətlərdən 4-də hər iki
valideynlərinə nisbətən qısaboyluluq, 19-da valideynlərindən birinə nisbətən
qısaboyluluq müşahidə edilib (əlavələr, cədvəl 32) [173, s.43-46]. Tədqiqatın nəticəsi
olaraq qeyd edək ki, F1 hibridlərdə bitkinin boyuna görə mənfi heterozis olduqda, F2
hibridlərdə də transqressiya dərəcəsinin mənfi olması müşahidə edilir.
Sünbülün uzunluğu: Sünbülün uzunluğuna görə 2014-2015-ci tədqiqat
illərində apardığımız təcrübələrdə 38 ədəd F2-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili
zamanı 84,21% (32 əd) kombinasiyada müsbət transqressiya; 15,79%-də (6 əd) isə
mənfi transqressiya müşahidə edilmişdir (şəkil 4.4.2) [173, s.43-46].

137
 Şəkil 4.4.2: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində
sünbülün uzunluğuna görə transqressiv dəyişkənlik
Sünbülün uzunluğuna görə ən yüksək transqressiya səviyyəsi TT01318 Mur. x
Doka (Tgs=+21,95%), TT01316 Mur. x Bez.-1 (Tgs=+16,26%), TT01343 TT
09214/3-1 lüt. x Tan. (Tgs=+11,92%), TT01352 Z2009/2-1(Mur. x Ar.) x Bez.-1
(Tgs=+11,14%), TT01334 Sön. x Pər. (Tgs=+9,07%) xətlərində müşahidə edilib
(cədvəl 4.4.2; əlavələr, cədvəl 33) [173, s.43-46].
Cədvəl 4.4.2
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında sünbülün
uzunluğuna görə transqressiya dərəcəsinin yüksək olduğu nümunələr
Sünbülün uzunluğu, sm
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 13,3 14,0 12,3 +5,26
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 13,3 14,67 13,67 +7,31
3 TT 01304 Murov-2 x Tanya 13,3 14,17 13,0 +6,54
4 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 13,3 16,67 15,67 +6,38
5 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 12,3 14,3 12,3 +16,26
6 TT 01317 Murov x Tanya 12,3 14,0 13,0 +7,69
7 TT 01318 Murov x Doka 12,3 16,67 13,67 +21,95
8 TT 01327 Doka x Pərvin 13,67 15,0 14,0 +7,14
9 TT 01334 Sönməz x Pərvin 14,67 16,0 14,0 +9,07
10 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 13,3 16,3 15,0 +8,67
11 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 13,67 15,3 13,0 +11,92
12 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 13,67 14,67 12,67 +7,31
13 TT 01352 Z 2009/2-1(Murov x Aran) x Bezostaya-1 10,3 13,67 12,3 +11,14
14 TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönməz 10,3 15,67 14,67 +6,82
15 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 10,3 15,17 14,0 +8,36

138
 Valideyn formalarda bu əlamət 10,3-16,0 sm, F2 kombinasiyalarda 13,0-16,67
sm arasında dəyişmişdir. Öyrənilən 38 ədəd hibrid xətlərindən 32-də valideynlərinə
nisbətən sünbüllərində uzunluluq qeydə alınıb (əlavələr, cədvəl 33) [173, s.43-46].
Alınmış nəticələrin təhlilinə əsasən, F1-nəsil hibrid xətlərdə sünbülün
uzunluğuna görə mənfi heterozis olduqda, bu xüsusiyyət özünü F2-nəsildə də
göstərmişdir, yəni transqressiya dərəcəsi həmin hibridlərdə mənfi olmuşdur.
Sünbülün uzunluğuna görə F2-nəsil hibridlərində kombinasiyalardan asılı olaraq
transqressiyanın tezliyi 10,0-100,0% arasında dəyişmişdir. İkinci nəsil (F 2) yumşaq
buğda hibrid kombinasiyalarında (38 əd) sünbülün uzunluğuna görə 3 kombinasiyada
10%, 1 kombinasiyada 20%, 9 kombinasiyada 30%, 4 kombinasiyada 40%, 3
kombinasiyada 50%, 5 kombinasiyada 60%, 3 kombinasiyada 70%, 2 kombinasiyada
80%, 1 kombinasiyada 90%, 1 kombinasiyada 100% transqressiya tezliyi müşahidə
olunmuş, 6 kombinasiyada isə müşahidə olunmamışdır (şəkil 4.4.3) [173, s.43-46].

Şəkil 4.4.3: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

sünbülün uzunluğuna görə transqressiyanın tezliyi
Yüksək göstəriciliyə görə TT01316 Mur. x Bez.-1 (100%), TT01352 Z 2009/2-1
(Mur. x Ar.) x Bez.-1 (90%), TT01318 Mur. x Doka (80%), TT 01334 Sön. x Pər.
(80%) kombinasiyaları fərqlənmişlər (əlavələr, cədvəl 36).
Sünbüldə dənlərin sayı: Sünbüldə dənlərin sayına görə 2014-2015-ci tədqiqat
illərində apardığımız təcrübələrdə 38 ədəd F2-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili
zamanı 52,63% (20 əd) kombinasiyada müsbət; 47,37% (18 əd) kombinasiyada isə
mənfi transqressiya aşkar edilmişdir (şəkil 4.4.4) [173, s.43-46].
139
 Şəkil 4.4.4: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində
sünbüldə dənlərin sayına görə transqressiv dəyişkənlik
Bu əlamətə görə ən yüksək transqressiya səviyyəsi ilə TT01334 Sön. x Pər.
(Tgs=+32,83%), TT01343 TT09214/3-1 lüt. x Tan. (Tgs=+24,77%), TT 01317 Mur.
x Tan. (Tgs=+20,70%), TT01310 Şəf.-2 x Vas. (Tgs=+18,95%), TT01345
TT09214/3-1 lüt. x Trap (Tgs=+17,54%) kombinasiyaları fərqlənmişlər (cədvəl 4.4.3;
əlavələr, cədvəl 34) [173, s.43-46].
Cədvəl 4.4.3
İkinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında sünbüldə dənlərin sayına görə
transqressiya dərəcəsinin yüksək olduğu nümunələr (2014-2015-ci illər)
Sünbüldə dənlərin sayı, əd.
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 TT 01304 Murov-2 x Tanya 55,0 63,0 47,0 +14,54
2 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 72,3 86,0 68,0 +18,95
3 TT 01317 Murov x Tanya 48,3 58,3 47,0 +20,70
4 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 61,67 71,67 64,0 +11,98
5 TT 01334 Sönməz x Pərvin 66,0 87,67 64,0 +32,83
6 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 61,3 71,3 66,0 +8,03
7 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 62,0 79,0 68,0 +16,18
8 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 55,3 69,0 47,0 +24,77
9 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 55,3 65,0 49,0 +17,54
10 TT 01352 Z 2009/2-1(Murov x Aran) x Bez.-1 48,3 57,0 53,67 +6,20
11 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 48,3 71,3 64,0 +11,41

Tədqiqatlar zamanı valideyn formalarda bu əlamət 47,0-92,0 ədəd olmuş, ikinci

nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarda isə 53,67-87,67 ədəd arasında dəyişmişdir. Tədqiq
etdiyimiz 38 ədəd hibrid kombinasiyalarından 20-də valideynlərinə nisbətən
sünbüllərində dənlərin sayı yüksək olmuşdur (əlavələr, cədvəl 34) [173, s.43-46].
Qeyd edək ki, F1 hibrid xətlərdə sünbüldə dənlərin sayına görə heterozis mənfi,
140
dominantlıq isə aralıq irsiyyət və depresiya olduqda, sünbüldə dənin sayına görə F 2
hibrid kombinasiyalarda transqressiya dərəcəsinin mənfi olması müşahidə edilir.
Sünbüldə dənlərin sayına görə F2 hibridlərində kombinasiyalardan asılı olaraq
transqressiyanın tezliyi 20,0-90,0% arasında dəyişmişdir (şəkil 4.4.5) [173, s.43-46].

Şəkil 4.4.5: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

sünbüldə dənlərin sayına görə transqressiyanın tezliyi
İkinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibrid kombinasiyalarında (38 əd) sünbüldə
dənlərin sayına görə 1 kombinasiyada 20%, 4 kombinasiyada 30%, 4 kombinasiyada
40%, 4 kombinasiyada 50%, 2 kombinasiyada 60%, 1 kombinasiyada 70%, 1
kombinasiyada 80%, 3 kombinasiyada 90% transqressiya tezliyi müşahidə olunmuş,
18 kombinasiyada isə müşahidə olunmamışdır (şəkil 4.4.5).
Yüksək göstəriciliyə görə TT01317 Mur. x Tan. (90%), TT01343 TT09214/3-1
lüt. x Tan. (90%), TT01345 TT09214/3-1 lüt. x Trap (90%), TT01339 TT09214/3 lüt.
x Vas. (80%), TT01310 Şəf.-2 x Vas. (70%) kombinasiyaları fərqlənmişlər (əlavələr,
cədvəl 36) [173, s.43-46].
Sünbüldə dənlərin kütləsi: Təcrübələrdə sünbüldə dənlərin kütləsinə görə
2014-2015-ci tədqiqat illərində 38 ədəd F2-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili
zamanı 71,05% (27 əd) kombinasiyada müsbət; 28,95% (11 əd) kombinasiyada mənfi
transqressiya aşkar edilmişdir (şəkil 4.4.6) [173, s.43-46].
Bu göstəriciyə görə ən yüksək transqressiya səviyyəsi ilə TT01316 Mur. x Bez.-
1 (Tgs=+49,80%), TT01317 Mur. x Tan. (Tgs=+32,71%), TT01310 Şəf.-2 x Vas.
(Tgs=+19,13%), TT01303 Mur.-2 x Vas. (Tgs=+15,51%), TT01339 TT09214/3 lüt. x
141
Vas. (Tgs=+15,51%), TT01353 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Sön. (Tgs=+15,27%)
nümunələri fərqlənmişlər (cədvəl 4.4.4; əlavələr, cədvəl 35).

Şəkil 4.4.6: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

sünbüldə dənlərin kütləsinə görə transqressiv dəyişkənlik
Cədvəl 4.4.4
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibridlərindən sünbüldə dənlərin kütləsinə
görə transqressiya dərəcəsi yüksək olan kombinasiyalar (2014-2015-ci illər)
Sünbüldə dənlərin kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 TT 01303 Murov-2 x Vassa 2,33 3,50 3,03 +15,51
2 TT 01304 Murov-2 x Tanya 2,33 2,54 1,99 +9,01
3 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 3,66 4,36 3,03 +19,13
4 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 2,14 3,73 2,49 +49,80
5 TT 01317 Murov x Tanya 2,14 2,84 1,99 +32,71
6 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 2,73 3,13 2,78 +12,59
7 TT 01327 Doka x Pərvin 3,55 4,01 2,78 +12,96
8 TT 01334 Sönməz x Pərvin 2,62 3,04 2,78 +9,35
9 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 2,63 3,50 3,03 +15,51
10 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 2,93 3,33 1,99 +13,65
11 TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 2,93 3,50 3,21 +9,03
12 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 2,93 3,26 1,72 +11,26
13 TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönməz 2,30 3,02 2,62 +15,27

Bir sünbüldəki dənin kütləsi valideyn formalarda 1,72-3,66 qr olduğu halda, F 2-

nəsil hibridlərdə isə kombinasiyalardan asılı olaraq, bu göstərici 2,43-4,36 qr arasında
dəyişmişdir [173, s.43-46].
Tədqiq etdiyimiz 38 ədəd hibrid kombinasiyalarından 27-də valideynlərinə
nisbətən sünbüllərində dənlərin kütləsi yüksək olmuşdur (əlavələr, cədvəl 35).
Həmçinin, sünbüldə dənlərin kütləsinə görə F1-nəsil hibrid xətlərdə heterozis mənfi,

142
dominantlıq isə aralıq irsiyyət və depresiya olduqda, sünbüldə dənin kütləsinə görə
F2-nəsil hibrid kombinasiyalarda transqressiya dərəcəsi mənfi olur.
Sünbüldə dənlərin kütləsinə görə F2-nəsil yumşaq buğda hibridlərində
kombinasiyalardan asılı olaraq, transqressiyanın tezliyi 30,0-100,0% arasında
dəyişmişdir (şəkil 4.4.7) [173, s.43-46].

Şəkil 4.4.7: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

sünbüldə dənlərin kütləsinə görə transqressiyanın tezliyi
İkinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibrid kombinasiyalarında (38 əd) sünbüldə
dənlərin kütləsinə görə 2 kombinasiyada 30%, 4 kombinasiyada 40%, 5
kombinasiyada 50%, 4 kombinasiyada 60%, 6 kombinasiyada 70%, 3 kombinasiyada
80%, 2 kombinasiyada 90%, 1 kombinasiyada 100% transqressiya tezliyi müşahidə
olunmuş, 11 kombinasiyada isə müşahidə olunmamışdır (şəkil 4.4.7).
Yüksək göstəriciliyə görə TT01316 Mur. x Bez.-1 (100%), TT01317 Mur. x
Tan. (90%), TT01353 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Sön. (90%), TT01304 Mur.-2 x Tan.
(80%), TT01309 Şəf.-2 x Tan. (80%), TT01330 Sön. x Mur.-2 (80%) xətləri
fərqlənmişlər (əlavələr, cədvəl 36) [173, s.43-46].
2015-2016-cı tədqiqat illəri: Qeyd edək ki, Əkinçilik Elmi-Tədqiqat
İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında suvarma şəraitində, 2015-2016-cı
tədqiqat illərində seleksiya xətlərində əkdiyimiz 32 ədəd F2-nəsil hibrid xətlərdə
seçmə aparılaraq hibrid kombinasiyalar təkrar seleksiya proqramına daxil etmək üçün
saxlanılmışdır. Bu hibridlərin valideyn formaları ilə birlikdə struktur analizləri
aparılmışdır, transqressiya dərəcəsi və tezliyi hesablanmışdır [70, c.28, s.124-129].
143
 Bitkinin boyu: Bitkinin boyuna görə 2015-2016-cı tədqiqat illərində 32 ədəd F 2
hibridlərinin analizlərinin təhlili zamanı 6,25% (2 əd) kombinasiyada müsbət;
90,62% (29 əd) kombinasiyada mənfi transqressiya müşahidə edilmişdir; 3,13% (1
əd) kombinasiyada isə transqressiv fərdlər müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.4.8).

Şəkil 4.4.8: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

bitkinin boyuna görə transqressiv dəyişkənlik
Bitkinin boyuna görə mənfi transqressiya dərəcəsi TT01437 Yub.100/Til. /1 x
Doka (Tgs=-22,13%), TT01406 Şəf. x Vas. (Tgs=-17,98%), TT01413 Doka x Sön.
(Tgs=-14,96%), TT01423 Pər. x Mur. (Tgs=-14,84%), TT01428 Vas. x Mah. 80
(Tgs=-14,08%), TT01422 Pər. x Mur.-2 (Tgs=-12,0%) kombinasiyalarında alınmışdır
(cədvəl 4.4.5; əlavələr, cədvəl 37).
Cədvəl 4.4.5
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında bitkinin boyuna
görə transqressiya dərəcəsinin aşağı olduğu nümunələr (2015-2016-cı illər)
Bitkinin boyu, sm
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 TT 01402 Şəfəq x Doka 120,7 116,0 129,7 -10,56
2 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 120,7 107,3 112,3 -11,10
3 TT 01406 Şəfəq x Vassa 120,7 99,0 106,7 -17,98
4 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 101,0 100,7 113,3 -11,12
5 TT 01413 Doka x Sönməz 129,7 110,3 120,7 -14,96
6 TT 01422 Pərvin x Murov-2 108,0 99,7 113,3 -12,0
7 TT 01423 Pərvin x Murov 108,0 109,0 128,0 -14,84
8 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 106,7 103,7 120,7 -14,08
9 TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Doka 108,7 101,0 129,7 -22,13
10 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 128,0 112,7 112,3 -11,95
11 TT 01439 Murov x Pərvin 128,0 115,0 108,0 -10,16

144
 Tədqiqat zamanı müəyyən olunmuşdur ki, valideyn formalarda bitkinin boyu
101,0-129,7 sm, F2-nəsil hibrid kombinasiyalarda bu göstərici 99,0-129,3 sm arasında
olmuşdur. Tədqiq etdiyimiz 32 ədəd hibrid kombinasiyalarından 15-də hər iki
valideynlərinə nisbətən, qısaboyluluq, 14-də isə valideynlərindən birinə nisbətən,
qısaboyluluq müşahidə olunmuşdur (əlavələr, cədvəl 37). Tədqiqatın nəticəsi olaraq
qeyd edə bilərik ki, bitkinin boyuna görə mənfi heterozisin (F 1) və mənfi
transqressiyanın (F2) müşahidə edilməsi əslində arzuolunan haldır.
Yəni həyata keçirdiyimiz növdaxili hibridləşmə proqramında əsas
məqsədlərimizdən biri kimi alınmış hibrid nəsillərin qısa boylu olması diqqət
mərkəzində saxlanıldığından, tədqiq etdiyimiz F2-nəsil hibridlərinin əksəriyyətində
transqressiya dərəcəsinin mənfi olması məqsədə uyğundur, apardığımız seleksiya
işlərinin uğurlu nəticəsidir.
Sünbülün uzunluğu: Sünbülün uzunluğuna görə 2015-2016-cı tədqiqat
illərində 32 ədəd F2-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili zamanı 68,75% (22 əd)
kombinasiyada müsbət; 28,12%-də (9 əd) mənfi transqressiya müşahidə edilmişdir;
3,13% (1 əd) kombinasiyada isə transqressiya müşahidə edilməmişdir (şəkil 4.4.9).

Şəkil 4.4.9: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

sünbülün uzunluğuna görə transqressiv dəyişkənlik
Bu əlamətə görə ən yüksək transqressiya TT01439 Mur. x Pər. (Tgs=+23,65%),
TT01433 Yub.100/Til. /1 x Yeg. (Tgs=+20,30%), TT01434 Yub.100/Til. /1 x Mur.-2
(Tgs=+19,29%), TT01401 Şəf. x Alman (Tgs=+17,69%) hibridlərində müşahidə
olunmuşdur (cədvəl 4.4.6; əlavələr, cədvəl 38).
145
 Cədvəl 4.4.6
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibridlərində sünbülün uzunluğuna görə
transqressiya dərəcəsinin yüksək olduğu nümunələr (2015-2016-cı illər)
Sünbülün uzunluğu, sm
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 13,0 15,3 12,7 +17,69
2 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 13,0 15,7 13,7 +14,60
3 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 12,7 14,7 14,0 +5,0
4 TT 01413 Doka x Sönməz 12,0 15,0 13,7 +9,49
5 TT 01414 Doka x Alman sortu 12,0 13,5 12,7 +6,30
6 TT 01415 Doka x Vassa 12,0 17,3 15,0 +15,33
7 TT 01416 Sönməz x Vassa 13,7 17,3 15,0 +15,33
8 TT 01425 Pərvin x Sönməz 14,8 15,7 13,7 +6,08
9 TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 12,7 16,0 13,3 +20,30
10 TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Murov-2 12,7 16,7 14,0 +19,29
11 TT 01439 Murov x Pərvin 14,0 18,3 14,8 +23,65

Valideyn formalarda bu əlamət 12,0-15,7 sm olmuş, F2 hibrid kombinasiyalarda

13,0-18,3 sm arasında dəyişmişdir. Öyrənilən 32 ədəd hibrid kombinasiyalarından
22-də valideynlərinə nisbətən, sünbülün uzunluğuna görə yüksək göstəricilər
müşahidə olunmuşdur (əlavələr, cədvəl 38).
Sünbülün uzunluğuna görə F2-nəsil hibridlərdə kombinasiyalardan asılı olaraq,
transqressiya tezliyi 10,0-100,0% arasında dəyişmişdir. F 2-nəsil nümunələrdə (32 əd)
sünbülün uzunluğuna görə 4 kombinasiyada 10%, 3 kombinasiyada 20%, 2
kombinasiyada 30%, 4 kombinasiyada 40%, 1 kombinasiyada 60%, 2 kombinasiyada
70%, 3 kombinasiyada 80%, 1 kombinasiyada 90%, 2 nümunədə 100% transqressiya
tezliyi müşahidə olunmuş, 10 nümunədə isə müşahidə olunmamışdır (şəkil 4.4.10).

Şəkil 4.4.10: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

sünbülün uzunluğuna görə transqressiyanın tezliyi
146
 Yüksək göstəriciliyə görə TT01433 Yub.100/Til. /1 x Yeg. (100%), TT01439
Mur. x Pər. (100%), TT01416 Sön. x Vas. (90%), TT01404 Şəf. x Sön. (80%),
TT01413 Doka x Sön. (80%), TT01434 Yub.100/Til. /1 x Mur.-2 (80%)
kombinasiyaları fərqlənmişlər (əlavələr, cədvəl 41).
Sünbüldə dənlərin sayı: Sünbüldə dənlərin sayına görə 2015-2016-cı illərdə 32
ədəd F2 hibridlərinin analizlərinin təhlili zamanı 31,25% (10 əd) nümunədə müsbət;
68,25% (22 əd) xəttə isə mənfi transqressiya aşkar edilmişdir (şəkil 4.4.11).

Şəkil 4.4.11: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

sünbüldə dənlərin sayına görə transqressiv dəyişkənlik
Bu əlamətə görə müsbət transqressiya səviyyəsi TT01433 Yub.100/Til. /1 x
Yeg. (Tgs=+20,66%), TT01431 Yub.100/Til. /1 x Mah. 80 (Tgs=+16,90%), TT01421
Pər. x Vas. (Tgs=+7,81%), TT01428 Vas. x Mah. 80 (Tgs=+6,30%) nümunələrində
alınmışdır (cədvəl 4.4.7; əlavələr, cədvəl 39).
Cədvəl 4.4.7
İkinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında sünbüldə dənlərin sayına görə
transqressiya dərəcəsinin müsbət olduğu nümunələr (2015-2016-cı illər)
Sünbüldə dən sayı, əd.
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 58,7 80,3 77,3 +3,88
2 TT 01415 Doka x Vassa 72,7 73,7 69,3 +1,37
3 TT 01421 Pərvin x Vassa 71,7 77,3 69,3 +7,81
4 TT 01427 Vassa x Murov-2 69,3 78,0 77,3 +0,91
5 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 69,3 84,3 79,3 +6,30
6 TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Mahmud 80 76,0 92,7 79,3 +16,90
7 TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Zirvə 85 76,0 80,0 72,0 +5,26
8 TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 76,0 91,7 62,0 +20,66
9 TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Vassa 76,0 80,0 69,3 +5,26
10 TT 01439 Murov x Pərvin 55,7 74,0 71,7 +3,21
147
 Tədqiqatlar zamanı valideyn formalarda bu əlamət 55,7-89,3 ədəd, F 2 hibrid
kombinasiyalarda 53,3-92,7 ədəd olub. 32 ədəd kombinasiyadan 10-da valideynlərə
nisbətən, sünbüllərində dənlərin sayı yüksək olmuşdur (əlavələr, cədvəl 39).
Sünbüldə dənlərin sayına görə F2-nəsil yumşaq buğda hibridlərində
kombinasiyalardan asılı olaraq, transqressiyanın tezliyi 20,0-70,0% arasında
dəyişmişdir. F2-nəsil kombinasiyalarda (32 əd) sünbüldə dənlərin sayına görə 1
kombinasiyada 20%, 4 kombinasiyada 30%, 2 kombinasiyada 40%, 1 kombinasiyada
50%, 1 kombinasiyada 60%, 1 kombinasiyada 70% transqressiya tezliyi müşahidə
olunmuş, 22 kombinasiyada isə qeydə alınmamışdır (şəkil 4.4.12).

Şəkil 4.4.12: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

sünbüldə dənlərin sayına görə transqressiyanın tezliyi
Yüksək göstəriciliyə görə TT01433 Yub.100/Til. /1 x Yeg. (70%), TT01431
Yub.100/Til. /1 x Mah. 80 (60%), TT01439 Mur. x Pər. (50%) kombinasiyaları
fərqlənmişlər (əlavələr, cədvəl 41).
Sünbüldə dənlərin kütləsi: Bu göstəriciyə görə 2015-2016-cı tədqiqat illərində
32 ədəd F2-nəsil hibridlərinin analizlərinin təhlili zamanı 68,75% (22 əd)
kombinasiyada müsbət transqressiya; 31,25% (10 əd) kombinasiyada isə mənfi
transqressiya aşkar edilmişdir (şəkil 4.4.13).
Sünbüldə dənlərin kütləsinə görə ən yüksək transqressiya səviyyəsi ilə TT01433
Yub.100/Til. /1 x Yeg. (Tgs=+64,50%), TT01407 Alman x Mur.-2 (Tgs=+30,28%),
TT01431 Yub.100/Til. /1 x Mah. 80 (Tgs=+24,47%) kombinasiyaları fərqlənmişlər
(cədvəl 4.4.8; əlavələr, cədvəl 40).
148
 Bir sünbüldəki dənin kütləsi valideyn formalarda 1,88-3,27 qr olduğu halda, F 2-
nəsil hibridlərdə kombinasiyalardan asılı olaraq bu göstərici 1,83-3,90 qr intervalında
dəyişmişdir. 32 ədəd hibrid kombinasiyalarından 22-də valideynlərinə nisbətən
sünbüllərində dənlərin kütləsi yüksək olmuşdur (əlavələr, cədvəl 40).

Şəkil 4.4.13: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində

sünbüldə dənlərin kütləsinə görə transqressiv dəyişkənlik
Cədvəl 4.4.8
İkinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında sünbüldə dənlərin kütləsinə görə
transqressiya dərəcəsinin yüksək olduğu nümunələr (2015-2016-cı illər)
Sünb. dən. kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 1,97 3,70 2,84 +30,28
2 TT 01415 Doka x Vassa 2,72 3,55 3,27 +8,56
3 TT 01425 Pərvin x Sönməz 2,55 2,89 2,32 +13,33
4 TT 01427 Vassa x Murov-2 3,27 3,59 2,84 +9,79
5 TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Mahmud 80 2,31 2,95 2,37 +24,47
6 TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Zirvə 85 2,31 2,95 2,61 +13,03
7 TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 2,31 3,80 1,88 +64,50
8 TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Vassa 2,31 3,90 3,27 +19,27
9 TT 01439 Murov x Pərvin 2,51 2,94 2,55 +15,29

Sünbüldə dənlərin kütləsinə görə F2 nəsil hibridlərdə kombinasiyalardan asılı

olaraq transqressiyanın tezliyi 20,0-90,0% arasında dəyişmişdir. F2 kombinasiyalarda
(32 əd) sünbüldə dənlərin kütləsinə görə 1 kombinasiyada 20%, 5 kombinasiyada
30%, 6 kombinasiyada 40%, 4 kombinasiyada 50%, 3 kombinasiyada 60%, 1
kombinasiyada 70%, 2 kombinasiyada 90% transqressiya tezliyi müşahidə olunmuş,
10 kombinasiyada isə müşahidə olunmamışdır (şəkil 4.4.14).

149
 Şəkil 4.4.14: Növdaxili ikinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində
sünbüldə dənlərin kütləsinə görə transqressiyanın tezliyi
Yüksək göstəriciliyə görə TT01407 Alman x Mur.-2 (90%), TT01431
Yub.100/Til. /1 x Mah. 80 (90%), TT01425 Pər. x Sön. (70%), TT01415 Doka x Vas.
(60%), TT01427 Vas. x Mur.-2 (60%), TT01433 Yub.100/Til. /1 x Yeg. (60%)
kombinasiyaları fərqlənmişlər (əlavələr, cədvəl 41).
Analizlərin nəticələrinə əsasən qeyd edə bilərik ki, həm 2014-2015-ci, həm də
2015-2016-cı tədqiqat illərində öyrənilən F2 hibridlərində transqressiya səviyyəsi
bitkinin boyuna görə mənfi, sünbülün uzunluğuna, sünbüldə dənin sayına, sünbüldə
dənin kütləsinə görə isə kombinasiyaların əksəriyyətində müsbət olmuşdur.
Həyata keçirdiyimiz tədqiqatın nəticələrindən məlum olur ki, F 1-də yüksək
dominantlıq və heterozisliyinə görə fərqlənən kombinasiyalar, F2-də müsbət
transqressiv əlamətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Məhz F1-nəsildə yüksək
dominantlığına və heterozisliyinə görə, F2-nəsildə isə müsbət transqressiya dərəcəsinə
görə fərqlənən hibrid kombinasiyalarından gələcək tədqiqatlarda seleksiya işlərinin
uğurla həyata keçirilməsi üçün geniş intervalda istifadə edilməsi məqsədəuyğundur.

4.5. Hibrid nəsillərin xəstəliklərə görə qiymətləndirilməsi və davamlı

nümunələrin seçilməsi

2015-2016-cı tədqiqat illərində yumşaq buğdanın ikinci (F 2) və üçüncü (F3)

nəsil hibridlərində xəstəliklərə davamlılığın tədqiqi: Tədqiqat işlərində, arzu
olunan hibrid kombinasiyaların əldə edilməsi, növdaxili hibridləşmə prosesi
150
nəticəsində alınmış materialların uğurlu, qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun olması
üçün, vacib bioloji əlamətləri özündə cəmləşdirmiş nümunələrin seçilməsi və gələcək
seleksiya proqramlarına daxil edilərək artırılması üçün onların xəstəliklərə davamlılıq
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi çox önəmlidir. Bu məqsədlə Əkinçilik Elmi-Tədqiqat
İnstitutunun, Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında suvarma şəraitində, payızlıq
yumşaq buğdanın F2 və F3 nəsil nümunələrin xəstəliklərə sirayətlənmə səviyyəsi
tədqiq edilmişdir. Əsasən, sarı və qonur pas, unlu şeh və septorioz xəstəlikləri qeydə
alınmışdır, bərk və toz sürməyə rast gəlinməmişdir, qeyd olunan xəstəliklərə
sirayətlənmə dərəcəsinə görə hibrid nümunələrdə fərqli nəticələr əldə edilmişdir,
xəstəliklərə davamlı kombinasiyalar seçilmişdir [171, c.5, s.122-127].
2015-2016-cı tədqiqat illərində öyrənilən hibrid kombinasiyalar üzərində
xəstəliklərin daha aydın görünə biləcəyi mərhələlərdə müşahidələr aparılmış, hibrid
nümunələrin nə dərəcədə xəstəliklərə sirayətlənmələri qeydə alınmışdır. 2014-2015-
ci tədqiqat illərində hibrid pitomnikində tədqiq olunan, yumşaq buğdaların növdaxili
hibridləşməsi nəticəsində alınmış 39 ədəd F1-nəsil və 56 ədəd F2-nəsil hibrid xətləri
üzərində seçmə apararaq, 32 ədəd F2-nəsil və eləcə də 38 ədəd F3-nəsil hibrid
kombinasiyalar təkrar seleksiya proqramına daxil etmək üçün saxlanılmışdır. Ancaq
qeyd edək ki, F3-nəsil hibrid materiallar növbəti 2015-2016-cı illərdə əkilməsi və
araşdırmalarının davam etdirilməsi üçün boylarına görə qruplaşdırılmış, nəticədə F 3-
nəsil nümunələrin həcmi 81 ədəd olmuşdur. Aparılmış müşahidələrin nəticələrinə
əsasən qeyd edə bilərik ki, tədqiq olunan materiallar septorioz, unlu şeh, sarı və qonur
pas xəstəlikləri ilə müxtəlif dərəcədə sirayətlənmişlər, kombinasiyalarda bərk və toz
sürmə xəstəlikləri isə müşahidə olunmamışdır (əlavələr, cədvəl 42).
Cədvəldən və həmçinin, şəkillərdən aydındır ki, nümunələrin xəstəliklərlə
sirayətlənmə səviyyəsi fərqlidir, 2015-2016-cı tədqiqat illərində öyrənilən F2-nəsil
yumşaq buğda hibrid nümunələrinin (32 əd) sarı pas xəstəliyinə qarşı 12,5%-i (4-əd)
davamlı (0-R); 56,25%-i (18-əd) orta davamlı (MR); 9,37%-i (3-əd) həssas (S);
21,88%-i (7-əd) orta həssas (MS); qonur pas xəstəliyinə qarşı isə 12,5%-i (4-əd)
davamlı (0-R); 18,75%-i (6-əd) həssas (S); 68,75%-i (22-əd) orta həssas (MS)
olmuşdur. 2015-2016-cı tədqiqat illərində öyrənilən F3-nəsil hibrid nümunələrinin
151
(81 əd) sarı pas xəstəliyinə qarşı 25,93%-i (21-əd) orta davamlı (MR); 28,39%-i (23-
əd) həssas (S); 45,68%-i (37-əd) orta həssas (MS); qonur pas xəstəliyinə qarşı isə
23,46%-i (19-əd) davamlı (0-R); 39,51%-i (32-əd) həssas (S); 37,03%-i (30-əd) orta
həssas (MS) olmuşdur (cədvəl; şəkil 4.5.1; şəkil 4.5.2) [171, c.5, s.122-127].
Cədvəl
2015-2016-cı tədqiqat illərində, müxtəlif nəsil yumşaq buğda hibrid xətlərinin
sarı və qonur pas xəstəlikləri ilə sirayətlənmə səviyyəsi (Tərtər BTS)
Sarı pas, %-lə Qonur pas, %-lə
Materialların
həcmi, əd.

Orta davam

Davam lı, R
Orta həssas,

Orta həssas,
Orta davam
Davam lı, R

Həssas, S

Həssas, S
Tədqiqat

lı, MR

lı, MR
Nümunələr

MS

MS
illəri

2015-2016 F2 32 12,5 56,25 9,37 21,88 12,5 - 18,75 68,75

2015-2016 F3 81 - 25,93 28,39 45,68 23,46 - 39,51 37,03

Qeyd. R-davamlı, MR-orta davamlı, S-həssas, MS-orta həssas.

Şəkil 4.5.1: İkinci nəsil (F2) hibridlərin xəstəliklərə sirayətlənmə səviyyəsi

152
 Şəkil 4.5.2: Üçüncü nəsil (F3) hibridlərin xəstəliklərə sirayətlənmə səviyyəsi
Tədqiq olunan hibrid materiallar ümumi olaraq tarla şəraitində bərk və toz
sürmə xəstəliklərinə qarşı 100% davamlı və orta davamlı olmuşlar.
Tədqiq edilən nümunələr arasından sarı pasa nisbətən davamlı və orta davamlı
hibrid xətlər seçilmişdir, F2 hibridlərdən TT01404 Şəf. x Sön., TT 01407 Alman x
Mur.-2, TT01410 Şəf.-2 x Alman, TT01414 Doka x Alman, TT01401 Şəf. x Alman,
TT01402 Şəf. x Doka, TT01406 Şəf. x Vas., TT 01413 Doka x Sön., TT01415 Doka
x Vas., TT01416 Sön. x Vas., TT 01420 Pər. x Doka, TT01421 Pər. x Vas., TT01422
Pər. x Mur.-2, TT 01423 Pər. x Mur., TT01426 Pər. x Alman, TT01427 Vas. x Mur.-
2, TT 01433 Yub.100/Til. /1 x Yeg., TT01434 Yub.100/Til. /1 x Mur.-2, TT 01436
Yub.100/Til. /1 x Vas., TT01437 Yub.100/Til. /1 x Doka, TT01438 Mur. x Şəf.-2,
TT01439 Mur. x Pər. kombinasiyalarını; F 3-nəsil hibridlərdən isə TT01301 /1 Mur.-2
x Bez.-1, TT01301 /2 Mur.-2 x Bez.-1, TT01302 /1 Mur.-2 x Doka, TT01302 /2
Mur.-2 x Doka, TT01303 /1 Mur.-2 x Vas., TT01303 /2 Mur.-2 x Vas., TT01307 /2
Şəf.-2 x Doka, TT01309 /3 Şəf.-2 x Tan., TT01311 /2 Şəf.-2 x Mur.-2, TT01316 /1
Mur. x Bez.-1, TT01317 /1 Mur. x Tan., TT01321 /1 Tər. x Pər., TT01321 /2 Tər. x
Pər., TT01327 /2 Doka x Pər., TT01336 /1 Alman x Sön., TT01336 /2 Alman x Sön.,
TT01339 /2 TT09214/3 lüt. x Vas., TT01343 /1 TT09214/3-1 lüt. x Tan., TT01344 /2
TT09214/3-1 lüt.. x Nota, TT01345 /1 TT09214/3-1 lüt. x Trap, TT01345 /2
TT09214/3-1 lüt. x Trap, TT01350 /1 Z2009/1-1 (Ar. x Um.) x Vas.
kombinasiyalarını göstərmək olar (əlavələr, cədvəl 42).
Eləcə də qonur pasa davamlı hibrid xətlər seçilmişdir, F2-nəsil hibridlərdən
TT01417 Sön. x Şəf.-2, TT01424 Pər. x Az., TT01434 Yub.100/Til. /1 x Mur.-2,
TT01438 Mur. x Şəf.-2 kombinasiyalarını; F3-nəsil hibridlərdən isə TT01302 /2
Mur.-2 x Doka, TT01304 /1 Mur.-2 x Tan., TT01305 /1 Mur.-2 x Şəf.-2, TT01305 /3
Mur.-2 x Şəf.-2, TT01307 /1 Şəf.-2 x Doka, TT01307 /2 Şəf.-2 x Doka, TT01308 /1
Şəf.-2 x Sön., TT01308 /3 Şəf.-2 x Sön., TT01310 /1 Şəf.-2 x Vas., TT01316 /1 Mur.
x Bez.-1, TT01328 /2 Doka x Az., TT01334 /1 Sön. x Pər., TT01339 /1 TT09214/3
lüt. x Vas., TT01343 /2 TT09214/3-1 lüt. x Tan., TT01350 /1 Z2009/1-1 (Ar. x Um.)
x Vas., TT01350 /2 Z2009/1-1 (Ar. x Um.) x Vas., TT01351 /2 Z 2009/1-1 (Ar. x
153
Um.) x Pər., TT01355 /2 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Vas., TT01356 /1 Z2009/2-1
(Mur. x Ar.) x Pər. kombinasiyalarını qeyd etmək olar (əlavələr, cədvəl 42).
Tədqiq olunan hibrid materiallar içərisindən unlu şeh xəstəliyinə davamlı olan
xətlər də seçilmişdir, F2-nəsil hibridlərdən TT01413 Doka x Sön., TT 01422 Pər. x
Mur.-2, TT01428 Vas. x Mah.80, TT01431 Yub.100/Til. /1 x Mah.80, TT01433
Yub.100/Til. /1 x Yeg., TT01434 Yub.100/Til. /1 x Mur.-2 kombinasiyalarını; F 3-
nəsil hibridlərdən isə TT01310 /1 Şəf.-2 x Vas., TT01316 /3 Mur. x Bez.-1, TT01317
/2 Mur. x Tan., TT01321 /1 Tər. x Pər., TT01334 /1 Sön. x Pər., TT01336 /1 Alman x
Sön., TT01339 /1 TT09214/3 lüt. x Vas., TT01343 /1 TT09214/3-1 lüt. x Tan.,
TT01344 /1 TT09214/3-1 lüt. x Nota, TT01345 /1 TT09214/3-1 lüt. x Trap, TT
01350 /1 Z2009/1-1 (Ar. x Um.) x Vas., TT01355 /1 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Vas.
kombinasiyalarını göstərə bilərik. Qeyd edək ki, qalan nümunələrdə bu xəstəliyə
sirayətlənmə 1-6 intervalında olmuşdur (əlavələr, cədvəl 42).
Qeyd edək ki, gələcək tədqiqat işlərində, çarpazlaşdırma nəticəsində xəstəliklərə
davamlı sortların yaradılmasında, tədqiq olunan hibrid kombinasiyaları arasından
seçilmiş xəstəliklərə davamlı (əsasən sarı və qonur pas xəstəlikləri) hibrid
nümunələrindən başlanğıc material kimi istifadə edilməsi məqsədəuyğundur.

4.6. Kompleks göstəricilərə görə fərqlənən perspektiv üçüncü (F3) nəsil

hibridlərin kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri

2015-2016-cı tədqiqat illərində yumşaq buğdanın 81 ədəd üçüncü nəsil (F 3)

hibrid nümunələri tədqiq edilərək, onların boyları və məhsuldarlıq elementləri
müəyyən edilmişdir, tarla şəraitində aparılmış seleksiya müşahidələri nəticəsində bu
kombinasiyaların içərisindən 47 ədədi müxtəlif əlamətlərinə görə seçilərək onların
keyfiyyət analizləri aparılıb, əldə edilmiş nəticələrə əsasən, hibrid xətlər
qruplaşdırılaraq təhlil edilib və tədqiqatda standart olaraq istifadə edilmiş yerli Aran
sortunun göstəricilərilə müqayisə edilib, kompleks texnoloji-keyfiyyət göstəricilərinə
görə standartdan fərqlənən hibrid nümunələri seçilmişdir (əlavələr, cədvəl 43;
əlavələr, şəkil 10).

154
 Tədqiq edilən növdaxili hibridləşmə nəticəsində alınmış yumşaq buğdanın 81
ədəd F3-nəsil hibrid nümunələrinin boyu orta hesabla 79,7-131,8 sm arasında
dəyişmişdir və boylarına görə kombinasiyalar 3 qrupa bölünmüşdür:
1. Yarım karlik bitkilər (71-100 sm.)
2. Orta boylu bitkilər (101-120 sm.)
3. Hündür boylu bitkilər (121-140 sm.)
Tədqiq edilən hibrid xətlərdən 29 ədədi birinci qrupa (35,8%), 49 ədədi ikinci
qrupa (60,5%), 3 ədədi isə üçüncü qrupa (3,7%) aid olmuşdur (əlavələr, cədvəl 43).
2015-2016-cı tədqiqat illərinin nəticələrinə nəzər salsaq, aydın olar ki, tədqiq
edilən 81 ədəd F3 hibridlər arasında ən qısa boy göstəricisi 79,7 sm (TT01345 /1 TT
09214/3-1 lüt. x Tr.), ən hündür boylu hibrid kombinasiya isə 131,8 sm (TT01309 /3
Şəf.-2 x Tan.) olmuşdur. Hibrid xətlərin 95,1%-i standart Arandan qısa boya (77-əd);
4,9%-i isə hündür boya (4-əd) malik olmuşdur (əlavələr, cədvəl 43).
Hibridlərdən ən çox (6,2 əd) məhsuldar kollanmaya 2 hibrid kombinasiyada:
TT01305 /3 Mur.-2 x Şəf.-2 və TT01321 /1 Tər. x Pər. rast gəlinmişdir. Hibrid
nümunələrin 1,2%-i standartdan az (1-əd); 98,8%-i isə çox (80-əd) məhsuldar
kollanmaya malikdir. Həyata keçirilmiş keyfiyyət analizlərinin kompleks nəticələrinə
nəzər saldıqda məlum olur ki, tədqiq edilən hibrid nümunələrindən 40,42%-i (19-əd)
şüşəvariliyinə görə; 59,58%-i (28-əd) kleykovinaya görə; 48,94%-i (23-əd) KDƏ-na
görə; 34,04%-i (16-əd) sedimentasiyaya görə yerli standart sort olaraq təcrübədə
istifadə olunan Arandan yüksək nəticəyə; həmçinin, öyrənilən hibridlərdən
şüşəvariliyə görə 57,45%-i (27-əd); kleykovinaya görə 31,91%-i (15-əd); KDƏ-na
görə 51,06%-i (24-əd); sedimentasiyaya görə 59,58%-i (28-əd) standartdan az
nəticəyə və eləcə də 2,13%-i (1-əd) şüşəvariliyə görə; 8,51%-i (4-əd) kleykovinaya
görə; 6,38%-i (3-əd) isə sedimentasiyaya görə standartla bərabər nəticəyə malik
olmuşdur (əlavələr, cədvəl 43).
Yumşaq buğdanın öyrənilən 47 ədəd F3-nəsil hibrid kombinasiyaları arasında
şüşəvarilik ən yüksək olanı 94,0% (TT01315 /2 Az. x Sön.), ən az olanı isə 44,0%
(TT01330 /2 Sön. x Mur.-2) olmuşdur. Kleykovinaya görə ən yüksək nəticə 33,2%
(TT01339/2 TT09214/3 lüt. x Vas.), ən aşağı nəticə 22,6% (TT01317/2 Mur. x Tan.)
155
olmuşdur. KDƏ-na görə ən yüksək nəticəyə malik olan hibrid nümunədə 122,8
cihazın göstəricisi (TT01317 /2 Mur. x Tan.), ən az nəticəyə malik olan hibriddə isə
82,4 c.g. (TT01353 /2 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Sön.) qeydə alınmışdır (cədvəl;
əlavələr, cədvəl 43) [73, c.29, s.169-173].
Cədvəl
Kompleks müsbət texnoloji-keyfiyyət göstəricilərinə görə fərqlənən üçüncü nəsil
(F3) hibrid nümunələr (Tərtər BTS, 2015-2016-cı illər)

əd.Məhsuldar kollanma,
Keyfiyyət göstəriciləri

1000 dənin kütləsi, qr.

Şüşəvarilik, %

Kleykovina, %

KDƏ, c.g.

Sedimenta siya, ml.

Bitkinin boyu, sm.
№ Nümunələrin adı

1 Aran (st.) 118.2 4.1 39.4 74 28.0 98.6 43.5

2 TT 01301 /2 Murov-2 x Bezostaya-1 98.6 4.4 47.2 61 27.2 91.5 45.0
3 TT 01301 /3 Murov-2 x Bezostaya-1 100.6 4.4 46.0 67 30.0 100.3 49.5
4 TT 01302 /1 Murov-2 x Doka 102.2 4.4 44.0 71 28.8 91.0 36.0
5 TT 01303 /1 Murov-2 x Vassa 87.4 5 49.8 77 31.2 100.2 40.5
6 TT 01304 /1 Murov-2 x Tanya 98.6 5.2 48.4 62 30.0 101.1 55.5
7 TT 01307 /1 Şəfəq-2 x Doka 99.2 5.2 43.2 75 26.6 96.8 31.5
8 TT 01307 /2 Şəfəq-2 x Doka 102 6 40.8 78 32.4 108.2 30.0
9 TT 01310 /1 Şəfəq-2 x Vassa 80.8 5.4 43.4 69 28.4 98.1 37.5
10 TT 01311 /2 Şəfəq-2 x Murov-2 99.2 5.4 43.2 78 31.6 97.3 36.0
11 TT 01314 /1 Azəri x Doka 97.4 5.4 43.6 72 28.0 98.2 36.0
12 TT 01314 /2 Azəri x Doka 100.2 6 46.8 64 28.8 97.0 42.0
13 TT 01315 /1 Azəri x Sönməz 107.2 4.6 41.2 86 29.6 102.1 40.5
14 TT 01316 /2 Murov x Bezostaya-1 102.4 5.4 43.6 71 28.4 96.1 48.0
15 TT 01316 /3 Murov x Bezostaya-1 119.2 4.4 46.2 84 28.0 89.4 42.0
16 TT 01318 /1 Murov x Doka 106 5 43.6 75 28.0 95.9 43.5
17 TT 01318 /2 Murov x Doka 96.4 4.6 41.4 60 29.6 96.1 40.5
18 TT 01326 /1 Doka x Şəfəq-2 100 5 40.4 84 30.4 100.7 46.5
19 TT 01328 /1 Doka x Azəri 102.4 4.6 42.2 81 28.0 106.2 43.5
20 TT 01332 /1 Sönməz x Trap 114 4.8 40.6 75 26.4 101.7 51.0
21 TT01339/1 TT09214/3 lütes x Vassa 101.5 5 42.2 76 31.2 98.1 42.0
22 TT01345/1 TT09214/3-1 lüt. x Trap 79.7 5.2 38.6 76 29.6 98.1 36.0
23 TT01350/1 Z2009/1-1 (Ar x Um)xVassa 98.7 5.5 35.0 76 29.2 87.8 51.0
24 TT01350/2 Z2009/1-1 (Ar x Um)xVassa 105.5 5.3 40.8 83 27.6 107.5 48.0
25 TT01351/1 Z2009/1-1(Ar x Um)xPərvin 107 5.2 33.8 84 31.2 98.7 45.0
26 TT01351/2 Z2009/1-1(Ar x Um)xPərvin 106.7 5.3 30.5 76 31.2 99.6 48.0
27 TT01352/1 Z2009/2-1(Mur x Ar)xBez-1 109.8 4.8 43.6 77 31.2 95.0 64.5
28 TT01355/2 Z2009/2-1(Mur x Ar)xVassa 97.3 4.8 40.4 74 29.2 94.4 49.5
29 TT01356/2 Z2009/2-1 (Mur x Ar)xPərv 102.3 5.3 30.0 65 32.8 97.8 64.5

156
 Sedimentasiyaya görə, analiz olunan hibridlər arasında ən yüksək nəticə 64,5 ml
olmuşdur ki, buna 2 hibrid nümunədə (TT01352 /1 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Bez.-1;
TT01356 /2 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Pər.) rast gəlinmişdir, ən aşağı nəticə isə 30,0
ml olmuşdur, bu nəticənin də analiz olunan nümunələrdən ikisində olması
(TT01305 /3 Mur.-2 x Şəf.-2; TT01307 /2 Şəf.-2 x Doka) aşkar edilmişdir (cədvəl;
əlavələr, cədvəl 43) [73, c.29, s.169-173].
Cədvəldə göstərilən seçilmiş hibrid materiallar qeyd olunan əlamətlərə görə
kompleks müsbət nəticələrə malik olanlardır. Əldə edilmiş kompleks nəticələrə nəzər
salsaq aydın olar ki, TT01311 /2 Şəf.-2 x Mur.-2; TT01316 /2 Mur. x Bez.-1;
TT01318 /1 Mur. x Doka; TT01326 /1 Doka x Şəf.-2; TT01328 /1 Doka x Az.;
TT01339/1 TT09214/3 lüt. x Vas.; TT01350/1 Z2009/1-1 (Ar. x Um.) x Vas.;
TT01352/1 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x Bez.-1; TT01355/2 Z2009/2-1 (Mur. x Ar.) x
Vas. xətləri standart Aran sortundan fərqlənmişdirlər (cədvəl).
Tədqiq olunan növdaxili hibridləşmə nəticəsində əldə edilmiş yumşaq buğdanın
üçüncü nəsil (F3) hibrid kombinasiyaları içərisindən yüksək keyfiyyət göstəricilərinə
malik olanlardan, yəni keyfiyyət analizlərinin nəticələrinə əsasən standartdan fərqli
olduqlarına görə seçilmiş xətlərdən, ümumi qəbul edilmiş metodikaya əsasən növbəti
tədqiqat illərində, seleksiyanın sonrakı mərhələlərində sınaqlarını davam etdirmək
üçün seleksiya proqramlarına daxil edilmişdir.

4.7. Yumşaq buğda hibridlərində korrelyasiya əlaqələrinin statistik analizi

Müasir dövrdə seleksiya elminin səmərəliliyini yüksəltmək məqsədilə aparılmış

elmi-tədqiqat işlərində bir çox məsələlərin həlli riyazi üsulların, riyazi statistikanın
tətbiqini zəruri edir. Qeyd edək ki, riyazi statistika təcrübələrdə buraxılmış xətaları
göstərməklə bərabər, həmin xətaların aradan qaldırılması və ya onların heç olmazsa
minimuma endirilməsi yollarını göstərə bilər, əlamətlər arasında əlaqələri öyrənməyə
və bununla da seleksiyada seçmənin məqsədyönlü aparılmasına təminat verir. Riyazi
statistik metodları tətbiq etmədən əldə olunmuş nəticələrin etibarlılığını, müqayisə
ediləcək göstəricilər arasında etibarlı fərqin olub-olmadığını, həmçinin, göstəricilərin

157
qanunauyğun və ya təsadüfi səbəblərdən yarandığını və digər həlli vacib məsələləri
öyrənmək mümkün deyildir [172, s.251-254].
Seleksiya tədqiqatlarında, tədqiq olunan nümunələrin məhsuldarlığının kəmiyyət
və keyfiyyət göstəriciləri arasındakı əlaqələrin, eləcə də asılılığın müəyyən edilməsi,
az zaman və həmçinin, minimum əmək sərf edərək seleksiya işlərinin uğurla
nəticələnməsini təmin etmək üçün korrelyasiya analizlərinin tətbiq edilməsi çox
önəmlidir. Məlumdur ki, öyrənilən bu əlamətlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələr,
qarşılıqlı təsir, baş verən müxtəlif istiqamətli dəyişikliklər heç də təsadüfi deyildir,
bütün bunlar müəyyən qanunauyğunluqla baş verir. Bu hadisələrin və dəyişikliklərin
statistik qarşılıqlı əlaqəsini və ya asılılığını, yəni korrelyativ asılılığı, korrelyasiya
analizləri apararaq öyrənməklə seleksiyaçı qarşısına qoyduğu məqsədə nail ola bilər.
Yəni analizlərin nəticələri tədqiq olunan hibrid kombinasiyaları içərisindən təsərrüfat
əhəmiyyətli əlamətlərə malik effektiv nümunələrin seçilməsinə və tədqiqatçının
maraqlarına uyğun gəlməyən hibrid xətləri üçün növbəti tədqiqat illərində uzun
zaman, eləcə də əmək sərf etməməsinə səbəb olmuşdur [172, s.251-254].
2013-2014-cü tədqiqat illərində öyrənilən, növdaxili hibridləşmə nəticəsində
alınmış yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərinin kəmiyyət əlamətləri
arasındakı korrelyasiya əlaqələrinin statistik analizi: Qeyd edək ki, statistik
parametrləri müəyyənləşdirmək üçün 2013-2014-cü tədqiqat illərində əlli altı ədəd
(n=56) birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibrid nümunələrinin valideyn formaları ilə
birlikdə 7 adda kəmiyyət əlamətlərinə görə korrelyasiyası aparılmış, statistik
qiymətləri müəyyən edilmişdir, bu vacib təsərrüfat göstəricilərinə görə korrelyativ
əlaqələr aşağıdakı 4.7.1 saylı cədvəldə verilmişdir [71, s.78-83].
Bitkinin boyu ilə məhsuldar kollanma arasında müsbət, eyni zamanda, orta
əhəmiyyətli, etibarlı (r=0,398**) korrelyativ əlaqə mövcuddur. Bitkinin boyu ilə
sünbülün uzunluğu (r=0,153) və sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,014) arasında
müsbət, yəni düzünə xarakterli, ancaq zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya, sünbüldə
dənin sayı (r=-0,101) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya, həmçinin,
bitkinin boyu ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,310**) və 1000 dənin kütləsi

158
(r=0,575**) arasında isə müsbət, eləcə də orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya
əlaqələri müşahidə edilmişdir (cədvəl 4.7.1).
Cədvəl 4.7.1
Tədqiq olunan yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibrid xətlərində kəmiyyət
əlamətləri arasındakı korrelyasiya əlaqələrinin asılılığı (2013-2014-cü illər)
Göstəricilər Bb Mk Su Ss Ds Dk Mdk

Bb 1

0,398**
Mk 1
0
0,153 0,056
Su 1
0,089 0,539
0,014 0,124 0,543**
Ss 1
0,88 0,169 0
**
-0,101 0,017 0,487 0,619**
Ds 1
0,263 0,85 0 0
0,310** 0,178* 0,602 **
0,528 **
0,771**
Dk 1
0 0,048 0 0 0
**
0,575 0,282** 0,210* -0,023 -0,144 0,461**
Mdk 1
0 0,001 0,019 0,796 0,109 0

Qeyd. *, ** və *** − uyğun olaraq 0.05, 0.01 və 0.001 ehtimal səviyyələri üçün etibarlı
korrelyasiya əmsalları, r = 0,05-etibarlılıq dərəcəsində, * = az əhəmiyyətli korrelyasiya, r = 0,01-
etibarlılıq dərəcəsində, ** = orta əhəmiyyətli, r = 0,001-etibarlılıq dərəcəsində, *** = yüksək
əhəmiyyətli korrelyasiya. Bb – bitkinin boyu, sm.; Mk - məhsuldar kollanma, əd.; Su – sünbülün
uzunluğu, sm.; Ss – sünbüldə sünbülcüklərin sayı, əd.; Ds – sünbüldə dənin sayı, əd.; Dk – sünbüldə
dənin kütləsi, qr.; Mdk – 1000 dənin kütləsi, qr.

Məhsuldar kollanma ilə sünbülün uzunluğu (r=0,056), sünbüldə sünbülcüklərin

sayı (r=0,124) və sünbüldə dənin sayı (r=0,017) arasında müsbət, zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya, məhsuldar kollanma ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,178*) və eləcə də
1000 dənin kütləsi (r=0,282**) arasında isə müsbət, az və orta əhəmiyyətli, etibarlı
korrelyasiya mövcuddur. Sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə sünbülcüklərin sayı
(r=0,543**), sünbüldə dənin sayı (r=0,487**) və sünbüldə dənin kütləsi (r=0,602**)
arasında müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya olmuşdur. Sünbülün uzunluğu
ilə 1000 dənin kütləsi (r=0,210*) arasında isə müsbət, az əhəmiyyətli, etibarlı
korrelyasiya mövcuddur. Sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənin sayı

159
(r=0,619**) və sünbüldə dənlərin kütləsi (r=0,528**) arasında müsbət, orta
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya müşahidə edilmiş, 1000 dənin kütləsi (r=-0,023) ilə
arasında isə mənfi, yəni tərsinə korrelyasiya qeydə alınmışdır. Sünbüldə dənin sayı ilə
sünbüldə dənin kütləsi (r=0,771**) arasında müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı
korrelyasiya olmuşdur, 1000 dənin kütləsi (r=-0,144) ilə arasında isə mənfi, yəni tərs
xarakterli korrelyasiya alınmışdır. Sünbüldə dənin kütləsi ilə 1000 dənin kütləsi
(r=0,461**) arasında isə müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya müşahidə
edilmişdir (cədvəl 4.7.1).
Beləliklə, yumşaq buğdanın F1-nəsil hibrid nümunələrində struktur elementləri
arasında aparılmış korrelyasiya analizinin nəticələrindən aydın olur ki, öyrənilən
əlamətlər arasında ən yüksək korrelyativ asılılıq - bitkinin boyu ilə 1000 dənin kütləsi
(r=0,575**), sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,543**),
sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə dənin sayı (r=0,487**), sünbülün uzunluğu ilə
sünbüldə dənin kütləsi (r=0,602**), sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənin
sayı (r=0,619**), sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənin kütləsi
(r=0,528**), sünbüldə dənin sayı ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,771**) və sünbüldə
dənin kütləsi ilə 1000 dənin kütləsi (r=0,461**) arasında qeydə alınmışdır (cəd.4.7.1).
2014-2015-ci tədqiqat illərində öyrənilən, növdaxili hibridləşmə nəticəsində
alınmış yumşaq buğdanın birinci və ikinci nəsil (F 1 və F2) hibridlərinin kəmiyyət
əlamətləri arasındakı korrelyasiya əlaqələrinin statistik analizi: Qeyd edək ki,
statistik parametrlər haqqında məlumat almaq məqsədilə 2014-2015-ci tədqiqat
illərində otuz iki ədəd (n=32) birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibrid nümunələrinin
valideyn formaları ilə birlikdə 7 adda kəmiyyət əlamətlərinə görə korrelyasiyası
aparılmış, statistik qiymətləri müəyyən edilmişdir, bu vacib təsərrüfat göstəricilərinə
görə korrelyativ əlaqələr aşağıdakı 4.7.2 saylı cədvəldə verilmişdir [172, s.251-254].
Bitkinin boyu ilə məhsuldar kollanma arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli (r=-
0,070) korrelyativ əlaqə mövcuddur. Bitkinin boyu ilə sünbülün uzunluğu
(r=0,310**) arasında müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya, sünbüldə
sünbülcüklərin sayı (r=-0,003) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli, sünbüldə dənin
sayı (r=0,112) arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, ancaq zəif, əhəmiyyətsiz
160
korrelyasiya, həmçinin bitkinin boyu ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,375**) və 1000
dənin kütləsi (r=0,362**) arasında isə müsbət, eləcə də orta əhəmiyyətli, etibarlı
korrelyasiya əlaqələri müşahidə edilmişdir. Məhsuldar kollanma ilə sünbülün
uzunluğu (r=0,168) arasında müsbət, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya, sünbüldə
sünbülcüklərin sayı (r=0,243*) və sünbüldə dənin sayı (r=0,217*) arasında müsbət,
az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya, məhsuldar kollanma ilə sünbüldə dənin kütləsi
(r=0,028) arasında müsbət, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya və eləcə də 1000 dənin
kütləsi (r=-0,165) arasında isə mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya mövcuddur.
Sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,741**), sünbüldə dənin
sayı (r=0,634**) və sünbüldə dənin kütləsi (r=0,689**) arasında müsbət, orta
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya olmuşdur. Sünbülün uzunluğu ilə 1000 dənin
kütləsi (r=0,165) arasında isə müsbət, yəni düzünə xarakterli, ancaq zəif,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya mövcuddur. Sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə
dənin sayı (r=0,791**) və sünbüldə dənlərin kütləsi (r=0,466**) arasında müsbət,
orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya müşahidə edilmiş, 1000 dənin kütləsi (r=-
0,333**) ilə arasında isə mənfi, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya qeydə
alınmışdır. Sünbüldə dənin sayı ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,605**) arasında
müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya olmuşdur, 1000 dənin kütləsi (r=-
0,303**) ilə arasında isə mənfi, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya alınmışdır.
Sünbüldə dənin kütləsi ilə 1000 dənin kütləsi (r=0,471**) arasında isə müsbət, orta
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya müşahidə edilmişdir (cəd. 4.7.2) [172, s.251-254].
F1-nəsil hibrid nümunələrində struktur elementləri arasında aparılmış
korrelyasiya analizinin nəticələrindən aydın olur ki, öyrənilən əlamətlər arasında ən
yüksək korrelyativ asılılıq - sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə sünbülcüklərin sayı
(r=0,741**), sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə dənin sayı (r=0,634**), sünbülün
uzunluğu ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,689**), sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə
sünbüldə dənin sayı (r=0,791**), sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənlərin
kütləsi (r=0,466**), sünbüldə dənin sayı ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,605**) və
sünbüldə dənin kütləsi ilə 1000 dənin kütləsi (r=0,471**) arasında müşahidə
olunmuşdur (cədvəl 4.7.2) [172, s.251-254].
161
 Cədvəl 4.7.2
Tədqiq olunan yumşaq buğdanın birinci nəsil (F1) hibrid xətlərində kəmiyyət
əlamətləri arasındakı korrelyasiya əlaqələrinin asılılığı (2014-2015-ci illər)
Göstəricilər Bb Mk Su Ss Ds Dk Mdk

Bb 1

-0,070
Mk 1
0,500
0,310** 0,168
Su 1
0,002 0,101
-0,003 0,243* 0,741**
Ss 1
0,973 0,017 0
0,112 0,217* 0,634** 0,791**
Ds 1
0,275 0,033 0 0
0,375** 0,028 0,689** 0,466** 0,605**
Dk 1
0 0,789 0 0 0
0,362** -0,165 0,165 -0,333** -0,303** 0,471**
Mdk 1
0 0,109 0,108 0,001 0,003 0

Qeyd. *, ** və *** − uyğun olaraq 0.05, 0.01 və 0.001 ehtimal səviyyələri üçün etibarlı
korrelyasiya əmsalları, r = 0,05-etibarlılıq dərəcəsində, * = az əhəmiyyətli korrelyasiya, r = 0,01-
etibarlılıq dərəcəsində, ** = orta əhəmiyyətli, r = 0,001-etibarlılıq dərəcəsində, *** = yüksək
əhəmiyyətli korrelyasiya. Bb – bitkinin boyu, sm.; Mk - məhsuldar kollanma, əd.; Su – sünbülün
uzunluğu, sm.; Ss – sünbüldə sünbülcüklərin sayı, əd.; Ds – sünbüldə dənin sayı, əd.; Dk – sünbüldə
dənin kütləsi, qr.; Mdk – 1000 dənin kütləsi, qr.

Eyni zamanda, 2014-2015-ci tədqiqat illərində otuz səkkiz ədəd (n=38) ikinci
nəsil (F2) yumşaq buğda hibrid nümunələrinin valideyn formaları ilə birlikdə 7 adda
kəmiyyət əlamətlərinə görə korrelyasiyası aparılmış, statistik qiymətləri müəyyən
edilmişdir, bu vacib təsərrüfat göstəricilərinə görə korrelyativ əlaqələr aşağıdakı 4.7.3
saylı cədvəldə verilmişdir [172, s.251-254].
Bitkinin boyu ilə məhsuldar kollanma (r=0,166) və sünbülün uzunluğu (r=0,148)
arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, ancaq zəif, əhəmiyyətsiz korrelyativ əlaqə
mövcuddur. Bitkinin boyu ilə sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,406**) arasında
müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya, sünbüldə dənin sayı (r=0,207*)
arasında müsbət, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya, həmçinin bitkinin boyu ilə
sünbüldə dənin kütləsi (r=0,583**) və 1000 dənin kütləsi (r=0,261**) arasında isə

162
müsbət, eləcə də orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya əlaqələri müşahidə edilmişdir.
Məhsuldar kollanma ilə sünbülün uzunluğu (r=0,531**) arasında müsbət, orta
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya, sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,226*) arasında
müsbət, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya, sünbüldə dənin sayı (r=0,420**) və
sünbüldə dənin kütləsi (r=0,371**) arasında müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı
korrelyasiya, 1000 dənin kütləsi (r=0,130) arasında isə müsbət, yəni düzünə
xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya mövcuddur. Sünbülün uzunluğu ilə
sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,561**), sünbüldə dənin sayı (r=0,496**) və
sünbüldə dənin kütləsi (r=0,380**) arasında müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı
korrelyasiya olmuşdur. Sünbülün uzunluğu ilə 1000 dənin kütləsi (r=0,020) arasında
isə müsbət, yəni düzünə xarakterli, ancaq zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya mövcuddur.
Sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənin sayı (r=0,678**) və sünbüldə
dənlərin kütləsi (r=0,685**) arasında müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya
müşahidə edilmiş, 1000 dənin kütləsi (r=-0,057) ilə arasında isə mənfi, yəni tərsinə
korrelyasiya qeydə alınmışdır. Sünbüldə dənin sayı ilə sünbüldə dənin kütləsi
(r=0,658**) arasında müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya olmuşdur, 1000
dənin kütləsi (r=-0,078) ilə arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya
alınmışdır. Sünbüldə dənin kütləsi ilə 1000 dənin kütləsi (r=0,255**) arasında
müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya müşahidə edilmişdir (cədvəl 4.7.3)
[172,s.251-254].
Qeyd edək ki, yumşaq buğdanın F2-nəsil hibrid nümunələrində struktur
elementləri arasında aparılmış korrelyasiya analizinin nəticələrindən aydındır ki,
öyrənilən əlamətlər arasında ən yüksək korrelyativ asılılıq - bitkinin boyu ilə
sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,406**), bitkinin boyu ilə sünbüldə dənin kütləsi
(r=0,583**), məhsuldar kollanma ilə sünbülün uzunluğu (r=0,531**), məhsuldar
kollanma ilə sünbüldə dənin sayı (r=0,420**), sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə
sünbülcüklərin sayı (r=0,561**), sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə dənin sayı
(r=0,496**), sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənin sayı (r=0,678**),
sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənlərin kütləsi (r=0,685**) və həmçinin

163
sünbüldə dənin sayı ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,658**) arasında müşahidə
olunmuşdur (cədvəl 4.7.3) [172, s.251-254].
Cədvəl 4.7.3
Tədqiq olunan yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid xətlərində kəmiyyət
əlamətləri arasındakı korrelyasiya əlaqələrinin asılılığı (2014-2015-ci illər)
Göstəricilər Bb Mk Su Ss Ds Dk Mdk

Bb 1 

0,166
Mk 1 
0,077
0,148 0,531**
Su 1 
0,117 0
0,406** 0,226* 0,561**
Ss 1 
0 0,015 0
0,207* 0,420** 0,496** 0,678**
Ds 1 
0,027 0 0 0
0,583** 0,371** 0,380** 0,685** 0,658**
Dk 1 
0 0 0 0 0
0,261** 0,130 0,020 -0,057 -0,078 0,255**
Mdk 1 
0,005 0,169 0,836 0,545 0,408 0,006

Qeyd. *, ** və *** − uyğun olaraq 0.05, 0.01 və 0.001 ehtimal səviyyələri üçün etibarlı
korrelyasiya əmsalları, r = 0,05-etibarlılıq dərəcəsində, * = az əhəmiyyətli korrelyasiya, r = 0,01-
etibarlılıq dərəcəsində, ** = orta əhəmiyyətli, r = 0,001-etibarlılıq dərəcəsində, *** = yüksək
əhəmiyyətli korrelyasiya. Bb – bitkinin boyu, sm.; Mk - məhsuldar kollanma, əd.; Su – sünbülün
uzunluğu, sm.; Ss – sünbüldə sünbülcüklərin sayı, əd.; Ds – sünbüldə dənin sayı, əd.; Dk – sünbüldə
dənin kütləsi, qr.; Mdk – 1000 dənin kütləsi, qr.

2015-2016-cı tədqiqat illərində öyrənilən, növdaxili hibridləşmə nəticəsində

alınmış yumşaq buğdanın ikinci və üçüncü nəsil (F 2 və F3) hibridlərinin
kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri arasındakı korrelyasiya əlaqələrinin statistik
analizi: Statistik parametrləri müəyyənləşdirmək üçün 2015-2016-cı tədqiqat
illərində otuz iki ədəd (n=32) F2-nəsil yumşaq buğda hibridlərinin valideyn formaları
ilə birlikdə 7 adda kəmiyyət əlamətlərinə görə korrelyasiyası aparılmış, bu vacib
təsərrüfat göstəricilərinə görə korrelyasiya aşağıdakı 4.7.4 saylı cədvəldə verilmişdir.
Bitkinin boyu ilə məhsuldar kollanma arasında mənfi, orta əhəmiyyətli, etibarlı
(r=-0,272**) korrelyativ əlaqə mövcuddur. Bitkinin boyu ilə sünbülün uzunluğu
164
(r=-0,250*) və sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=-0,214*) arasında mənfi, az
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya, eləcə də bitkinin boyu ilə sünbüldə dənin sayı
(r=0,027) və sünbüldə dənin kütləsi (r=0,175) arasında müsbət, yəni düzünə
xarakterli, ancaq zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya, bitkinin boyu ilə 1000 dənin kütləsi
(r=-0,004) arasında isə mənfi, tərsinə xarakterli korrelyasiya əlaqələri müşahidə
edilmişdir (cədvəl 4.7.4).
Cədvəl 4.7.4
Tədqiq olunan yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid xətlərində kəmiyyət
əlamətləri arasındakı korrelyasiya əlaqələrinin asılılığı (2015-2016-cı illər)
Göstəricilər Bb Mk Su Ss Ds Dk Mdk

Bb 1

-0,272**
Mk 1
0,007
-0,250* 0,396**
Su 1
0,014 0
-0,214* 0,257* 0,291**
Ss 1
0,037 0,012 0,004
0,027 0,136 -0,076 0,255*
Ds 1
0,792 0,187 0,461 0,012
0,175 -0,036 0,263** 0,172 0,406**
Dk 1
0,088 0,724 0,010 0,093 0
-0,004 0,064 0,378** -0,090 -0,331 **
0,616**
Mdk 1
0,967 0,534 0 0,384 0,001 0

Qeyd. *, ** və *** − uyğun olaraq 0.05, 0.01 və 0.001 ehtimal səviyyələri üçün etibarlı
korrelyasiya əmsalları, r = 0,05-etibarlılıq dərəcəsində, * = az əhəmiyyətli korrelyasiya, r = 0,01-
etibarlılıq dərəcəsində, ** = orta əhəmiyyətli, r = 0,001-etibarlılıq dərəcəsində, *** = yüksək
əhəmiyyətli korrelyasiya. Bb – bitkinin boyu, sm.; Mk - məhsuldar kollanma, əd.; Su – sünbülün
uzunluğu, sm.; Ss – sünbüldə sünbülcüklərin sayı, əd.; Ds – sünbüldə dənin sayı, əd.; Dk – sünbüldə
dənin kütləsi, qr.; Mdk – 1000 dənin kütləsi, qr.

Məhsuldar kollanma ilə sünbülün uzunluğu (r=0,396**) arasında müsbət, orta

əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya, məhsuldar kollanma ilə sünbüldə sünbülcüklərin
sayı (r=0,257*) arasında müsbət, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya əlaqələri qeydə
alınmışdır. Məhsuldar kollanma ilə sünbüldə dənin sayı (r=0,136) arasında müsbət,
yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya, məhsuldar kollanma ilə

165
sünbüldə dənin kütləsi (r=-0,036) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya
və məhsuldar kollanma ilə 1000 dənin kütləsi (r=0,064) arasında isə müsbət, yəni
düzünə xarakterli, ancaq zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya mövcuddur. Sünbülün
uzunluğu ilə sünbüldə sünbülcüklərin sayı (r=0,291**) arasında müsbət, orta
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya, sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə dənin sayı (r=-
0,076) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya, həmçinin sünbülün
uzunluğu ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,263**) və 1000 dənin kütləsi (r=0,378**)
arasında müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya əlaqələri olmuşdur. Sünbüldə
sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənin sayı (r=0,255*) arasında müsbət, az
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya, sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə sünbüldə dənlərin
kütləsi (r=0,172) arasında müsbət, yəni düzünə xarakterli, ancaq zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya müşahidə edilmiş, sünbüldə sünbülcüklərin sayı ilə 1000 dənin kütləsi
(r=-0,090) arasında isə mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya əlaqələri qeydə
alınmışdır. Sünbüldə dənin sayı ilə sünbüldə dənin kütləsi (r=0,406**) arasında
müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya olmuşdur, 1000 dənin kütləsi (r=-
0,331**) ilə arasında isə mənfi, orta əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya alınmışdır.
Sünbüldə dənlərin kütləsi ilə 1000 dənin kütləsi (r=0,616**) arasında isə müsbət, orta
əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya əlaqələri müşahidə edilmişdir (cədvəl 4.7.4).
Yumşaq buğdanın F2-nəsil hibrid nümunələrində struktur elementləri arasında
aparılmış korrelyasiya analizinin nəticələrindən aydın olur ki, öyrənilən əlamətlər
arasında ən yüksək korrelyativ asılılıq - məhsuldar kollanma ilə sünbülün uzunluğu
(r=0,396**) arasında, sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə sünbülcüklərin sayı
(r=0,291**) arasında, sünbülün uzunluğu ilə sünbüldə dənlərin kütləsi (r=0,263**)
arasında, sünbülün uzunluğu ilə 1000 dənin kütləsi (r=0,378**) arasında, sünbüldə
dənin sayı ilə sünbüldə dənlərin kütləsi (r=0,406**) arasında, sünbüldə dənlərin
kütləsi ilə 1000 dənin kütləsi (r=0,616**) arasında müşahidə olunmuş (cədvəl 4.7.4).
Eyni zamanda, statistik parametrləri müəyyən etmək üçün 2015-2016-cı tədqiqat
illərində qırx yeddi ədəd (n=47) F3-nəsil yumşaq buğda hibrid nümunələrinin 7 adda
bəzi təsərrüfat və keyfiyyət göstəricilərinə görə korrelyasiyası aparılmış, statistik
qiymətləri müəyyən edilmişdir, korrelyativ əlaqələr 4.7.5 saylı cədvəldə verilmişdir.
166
 Bitkinin boyu ilə məhsuldar kollanma (r=-0,241) və 1000 dənin kütləsi (r=-
0,082) arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; bitkinin boyu ilə
şüşəvarilik (r=0,034) arasında müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya;
bitkinin boyu ilə kleykovina (r=-0,184) və kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=-
0,140) arasında mənfi, yəni tərsinə korrelyasiya; eləcə də bitkinin boyu ilə
sedimentasiya (r=0,188) arasında müsbət yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz
korrelyasiya müşahidə edilmişdir. Məhsuldar kollanma ilə 1000 dənin kütləsi
arasında ( r=-0,205) mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; məhsuldar kollanma
ilə şüşəvarilik (r=0,067), kleykovina (r=0,117) və kleykovinanın deformasiya əmsalı
(r=0,214) arasında müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; eləcə də
məhsuldar kollanma ilə sedimentasiya (r=-0,160) arasında mənfi, yəni tərsinə
xarakterli korrelyasiya alınmışdır (cədvəl 4.7.5).
Cədvəl 4.7.5
Tədqiq olunan üçüncü nəsil (F3) hibrid xətlərdə bəzi təsərrüfat və keyfiyyət
əlamətləri arasındakı korrelyasiya əlaqələrinin asılılığı (2015-2016 cı il)
Göstəricilər Bb Mk Mdk Ş K KDƏ SD

Bb 1

-0,241
Mk 1
0,102
-0,082 -0,205
Mdk 1
0,584 0,166
0,034 0,067 -0,173
Ş 1
0,821 0,653 0,245
-0,184 0,117 -0,274 0,323*
K 1
0,215 0,433 0,063 0,027
-0,140 0,214 0,009 0,076 0,156
KDƏ 1
0,350 0,149 0,955 0,613 0,296
0,188 -0,160 -0,263 0,067 0,379** -0,069
SD 1
0,211 0,288 0,077 0,656 0,009 0,650

Qeyd. *, ** və *** − uyğun olaraq 0.05, 0.01 və 0.001 ehtimal səviyyələri üçün etibarlı
korrelyasiya əmsalları, r = 0,05-etibarlılıq dərəcəsində, * = az əhəmiyyətli korrelyasiya, r = 0,01-
etibarlılıq dərəcəsində, ** = orta əhəmiyyətli, r = 0,001-etibarlılıq dərəcəsində, *** = yüksək
əhəmiyyətli korrelyasiya. Bb – bitkinin boyu, sm.; Mk - məhsuldar kollanma, əd.; Mdk – 1000 dənin
kütləsi, qr.; Ş – şüşəvarilik, %; K – kleykovina, %; KDƏ – kleykovinanın deformasiya əmsalı, c.g.;
SD – sedimentasiya, ml.

167
 1000 ədəd dənin kütləsi ilə şüşəvarilik (r=-0,173) və kleykovina (r=-0,274)
arasında mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya; 1000 dənin kütləsi ilə
kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=0,009) müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif,
əhəmiyyətsiz korrelyasiya; həmçinin 1000 dənin kütləsi ilə sedimentasiya (r=-0,263)
arasında isə mənfi, yəni tərsinə xarakterli korrelyasiya müşahidə edilibdir. Şüşəvarilik
ilə kleykovina arasında (r=0,323*) müsbət, az əhəmiyyətli, etibarlı korrelyasiya;
eləcə də şüşəvarilik ilə kleykovinanın deformasiya əmsalı (r=0,076) və sedimentasiya
(r=0,067) arasında isə müsbət, yəni düzünə, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya qeydə
alınmışdır. Kleykovina ilə kleykovinanın deformasiya əmsalı arasında (r=0,156)
müsbət, yəni düzünə xarakterli, zəif, əhəmiyyətsiz korrelyasiya; həmçinin kleykovina
ilə sedimentasiya arasında isə (r=0,379**) müsbət, orta əhəmiyyətli, etibarlı
korrelyasiya əlaqəsinin olması müşahidə edilmişdir. Kleykovinanın deformasiya
əmsalı ilə sedimentasiya arasında isə (r=-0,069) mənfi, yəni tərsinə xarakterli
korrelyasiya olmuşdur (cədvəl 4.7.5).
Yumşaq buğdanın F3-nəsil hibrid nümunələrində öyrənilən vacib təsərrüfat
əhəmiyyətli əlamətlər arasında ən yüksək korrelyativ asılılıq - şüşəvarilik ilə
kleykovina arasında (r=0,323*) və kleykovina ilə sedimentasiya arasında (r=0,379**)
baş vermişdir (cədvəl 4.7.5).

168
 Nəticələr

1. Yumşaq buğdanın növdaxili birinci və ikinci (F1-F2) nəsil hibridlərində irsi

dəyişkənliyin tədqiqi göstərdi ki, aşağı generasiyalarda hibridlərin genotipik və
fenotipik parametrlərinin öyrənilməsi hibridləşmə komponentləri və hibrid
kombinasiyalar haqqında informativ məlumat verməklə, seleksiyanın ilkin
mərhələlərində onların potensial genetik imkanlarını dəyərləndirməyə imkan verir.
2. Məlum olmuşdur ki, birinci nəsil (F1) hibridlərdə yüksək fenotipik
dominantlıq aşkarlanan hibrid kombinasiyalarda ikinci nəsildə (F2) əksər hallarda
müsbət transqressiyanın tezliyi və səviyyəsi yüksək olur. Bu da perspektiv
rekombinatların erkən fazada seçiminə imkan verir.
3. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, hibridləşməyə cəlb
olunmuş komponentlərdən asılı olaraq, növdaxili birinci nəsil (F 1) yumşaq buğda
hibridləri yüksək dominantlıqdan depresiyaya qədər müxtəlif səviyyədə irsi
dəyişkənlik göstərirlər. Bitkinin boyu, sünbülün uzunluğu, sünbüldə dənlərin sayı və
kütləsi, 1000 dənin kütləsinə görə, əsasən, yüksək və tam (müvafiq olaraq 51,8-
12,0%; 76,2-1,7%) dominantlıq xarakterikdir.
4. Məhsuldarlıq elementlərinə görə, yüksək dominantlıq - sünbüldə dənlərin
sayına görə TT01325 Doka x Tanya (hp=+149,0), TT01339 TT09214/3 lüt. x Vassa
(hp=+24,03), TT01338 TT09214/3 lüt. x Bez.-1 (h p=+22,43) və s.; sünbüldə dənlərin
küləsinə görə TT01332 Sönməz x Trap (hp=+64,0), TT01330 Sönməz x Murov-2
(hp=+56,5), TT01331 Sönməz x Tanya (hp=+54,0); 1000 dənin kütləsinə görə
TT01351 Z2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin (h p=+43,0), TT01327 Doka x Pərvin
(hp=+36,0), TT01353 Z2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönməz (hp=+21,0), TT01355
Z2009/2-1(Mur. x Ar.) x Vassa (hp=+21,0) kombinasiyalarında müşahidə edilmişdir.
5. Transqressiv əlamətlərə malik kombinasiyalarda ən yüksək transqressiya
dərəcəsi və tezliyi - sünbülün uzunluğuna görə (84,21-100,0%), sünbüldə dənlərin
kütləsinə görə (71,5-100,0%) müşahidə edilmişdir.
6. Beynəlxalq Mərkəzlərdən (CIMMYT, ICARDA) introduksiya olunmuş ikinci
nəsil (F2) yumşaq buğda hibidlərinin aqrobioloji əlamətlərə görə tədqiqi nəticəsində

169
geniş diapazonda forma əmələ gətirmə xüsusiyyətlərinə malik müsbət əlamətlərin
daşıyıcıları olan kombinasiyalar (Yub.100/Til.;Stars./Son.;Kros./Yub.100;Peh./4/Bab/
Lr42//Bab*2/3/Kur.;T154/Krist.;Katia/Kros.) müəyyənləşdirilmişdir.
7. Tədqiq olunan introduksiya olunmuş yumşaq buğda hibridlərinin seleksiya
qiymətləndirilməsi, istiqamətli seçmə aparılması nəticəsində kompleks müsbət
əlamətlərə malik (məhsuldarlığı 70,0-83,0 s/ha, bitkinin boyu 80,0-100,0 sm,
şüşəvariliyi 50,0-70,0%, kleykovinanın miqdarı 36,0-42,0%, kleykovinanın
deformasiya əmsalı 84,2-89,0 c.g., dəndə zülalın miqdarı 13,0-14,0%, sedimentasiya
göstəriciləri 47,0-54,0 ml) 30-a yaxın sabit xətlər (Starshina/Sonmez /2;
Zagadka/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /1; Katia1/Kroshka /3; T154/Kristadora /
1; Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /1-1; Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*
2/3/Kuruku /1-2; Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /2-1; Pehlivan/4/Babax/
Lr42//Babax*2/3/Kuruku /3-1; Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /3-2;
Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Squarrosa(224)//Opata/3/Pastor /1-2; Sonmez/4/Babax
/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /2-1; Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /2-2;
Kroshka/Yubilieinaya100 /1-2; Gondvana/Knyajna /1-1 və s.) seçilmiş və
seleksiyanın son mərhələsində sınaqlara daxil edilmişdir.
8. Yüksək məhsuldarlığı, keyfiyyət göstəriciləri və müxtəlif yarpaq
xəstəliklərinə davamlılığı ilə fərqlənən, qısa vegetasiyalı - T154/Kristadora /2,
Starshina/Sonmez /2, Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /4-2, Pehlivan/4/
Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /4-1, Kroshka/Yubilieinaya100 /1-2 perspektiv
xətləri “Aqrar Xidmətlər Agentliyi”nə təqdim edilmək üçün hazırlanır.
9. Tədqiqatın aparıldığı illər ərzində həmmüəllif olduğum 9 yumşaq buğda sortu
(Pərvin, Mətin, Altun-2, Səba-2, Billur, Tunc, Onur, Oğuz, Diabar) “Aqrar Xidmətlər
Agentliyi”nə rayonlaşdırılması üçün təqdim edilmişdir.
10. Həmmüəllif olduğum yumşaq buğdanın “Pərvin” (patent №00207), “Mətin”
(patent №00247) və “Altun-2” (patent №00272) sortları “Azərbaycan Respublikası
ərazisində kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üçün istifadəsinə icazə verilmiş və
mühafizə olunan seleksiya nailiyyətlərinin Dövlət Reyestri”ndə 2017-ci, 2019-cu və
2020-ci illərdən qeydiyyatdadır.
170
 Seleksiya və istehsalata tövsiyələr

1. Yumşaq buğdanın seleksiyasında Azəri, Aran, Murov-2, Qobustan,

Qırmızıgül-1, Fatimə yerli yumşaq buğda sortlarından hibridləşmədə geniş istifadə
olunması tövsiyə olunur.
2. İntroduksiya olunmuş hibridlər əsasında yeni yaradılmış yüksək məhsuldar
perspektiv xətlərdən: kompleks təsərrüfat-qiymətli əlamətlərə görə
Starshina/Sönmez /2, T154/Kristadora /1,
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /3-2, Kroshka/ Yubilieinaya100 /1-2;
qısa boya görə Starshina/Sönmez /2, T154/Kristadora /1, Katia1/Kroshka /3;
Sönmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /3; 1000 dənin kütləsinə görə
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /4-1, Bezostaya1/4/Babax/
Lr42//Babax*2/3/Brambling /1-1; optimal vegetasiya müddəti ilə (204-213 gün)
Sönmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma /2-2-1, Sönmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/
Skauz*2/Srma /2-2-2, Gondvana/Demir /1, Sönmez/Pehlivan /1; yüksək keyfiyyət
göstəriciləri zülalın (13,5-14,5%, standart Aran sortunda 12,0%) və kleykovinanın
(33,6-37,8%) miqdarına görə Starshina/Sönmez /3, Sönmez/Pehlivan /1,
T154/Kristadora /2, Gondvana/Demir /1 xətlərinin yumşaq buğdanın seleksiyasında
istifadəsi tövsiyə olunur.
3. Həmçinin, növdaxili hibridləşmə yolu ilə yerli şəraitdə yaradılmış perspektiv
xətlərdən: yüksək dənliliyə görə (71,3-87,7 əd) TT01356 Z2009/2-1 (Murov x Aran)
x Pərvin, TT01321 Tərəqqi x Pərvin, TT01339 TT09214/3 lütes. x Vassa, TT01336
Alman sortu x Sönməz, TT01310 Şəfəq-2 x Vassa xətlərinin yumşaq buğdanın
seleksiyasında istifadəsi tövsiyə olunur.
4. 2017-ci, 2019-cu və 2020-ci illərdə patentləşdirilərək, “Dövlət Reyestri”ndə
qeydiyyata alınmış “Pərvin” (patent №00207), “Mətin” (patent №00247) və “Altun-
2” (patent №00272) payızlıq yumşaq buğda sortları, həmçinin tədqiqat illərində
yaradılmış və rayonlaşdırılması üçün “Aqrar Xidmətlər Agentliyi”nə təqdim olunmuş
Səba-2 (2015), Billur (2016), Tunc (2017), Onur (2018), Oğuz (2019), Diabar (2019)

171
yumşaq buğda sortları Respublikanın suvarılan Aran və nəmliklə təmin olunmuş dağ
və dağətəyi bölgələrində becərilməyə tövsiyə edilmişdir.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı

1. Abdulbaqiyeva, S.A. Beynəlxalq seleksiya mərkəzlərindən alınmış buğda

genotiplərinin öyrənilməsi // “Biokimya bu gün və sabah” mövzusunda
konfransın materialları, -Bakı: [n.y.], -24-25 aprel, -2003, -s.116-118.
2. Abdullayev, A.M. Payızlıq yumşaq buğda sortu Murov-2 / A.M.Abdullayev,
Ə.C.Musayev, F.Ş.Mahmudov [və b.] // Az. Respub. K/Təsərrüfatı Nazirliyinin
Elmi-Nəzəri jurnalı. Azərbaycan Aqrar Elmi, -Bakı: -2011, №1, -s.70-71.
3. Abdullayev, A.M. Suvarma şəraitində yumşaq buğdanın seleksiyasının qısa
nəticələri// -Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -2013. c.24, -s.28-35.
4. Abdullayev, A.M. Yeni perspektiv yumşaq buğda sortlarının suvarma şəraitində
tədqiqinin nəticələri // -Bakı: Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı
Nazirliyinin Elmi-Nəzəri Jurnalı. Azərbaycan Aqrar Elmi, -2011, №1, -s.67-69.
5. Abdullayev, A.M., Məmmədova, S.M., Hacıyeva, S.K. Suvarma şəraitində
müxtəlif coğrafi mənşəli buğda sortnümunələrinin texnoloji-keyfiyyət göstərici
lərinin tədqiqi//-Bakı: Az.ETƏİ Elmi Əsərləri Məcmuəsi,-2015.c.26,-s.286-290.
6. Allahverdiyev, T.İ., Hümmətov, N.Q. Quraqlıq zamanı buğda genotiplərinin
məhsuldarlıq və məhsul komponentlərinin göstəriciləri əsasında tolerantlığın
qiymətləndirilməsi // -Bakı: AMEA-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri),
-2012. c.67, №3, -s.102-108.
7. Babayev, M.P. Azərbaycan torpaqlarının müasir təsnifatı / M.P.Babayev,
Ç.M.Cəfərova, V.H.Həsənov; -Bakı: Elm, -2006, -s.360.
8. Bayramova, C.Ə. Kəmiyyət əlamətlərinin F1-F2 bərk buğda hibridlərində
öyrənilməsi//-Bakı:Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi,-2005, c.21,-s.43-48.
9. Bayramova, C.Ə., Mahmudov, R.U. Buğda bitkisinin morfofizioloji
əlamətlərinin valideyn və hibrid nəsillərində öyrənilməsi // -Bakı: Az.ETƏİ-nun
Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -2005, c.21, -s.142-151.
10. Cəfərov, İ.H. Fitopatologiya / İ.H.Cəfərov. -Bakı: Şərq-Qərb, -2012. -568s.

172
11. Cümşüdov, İ.M., İbadov, V.F., Əhmədov, M.Q. Qarabağ düzənliyinin suvarma
şəraitində payızlıq buğdanın tirəli səpini // -Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri
Məcmuəsi, -2005. c.21, -s.221-226.
12. Ellazov, Z.S., Feyzullayev, H.A., Əliyev, A.M. Səpin müddətləri və səpin
normalarının payızlıq dənli bitkilərin məhsuldarlığına, kondisiyalı toxum
çıxımına və səpin keyfiyyətinə təsiri // -Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri
Məcmuəsi, -2010. c.22, -s.107-112.
13. Əhmədov, M.Q. Düzən Qarabağ şəraitində bərk və yumşaq buğda genotiplərinin
adaptiv qiymətləndirilməsi / M.Q. Əhmədov, X.N. Rüstəmov, Q.M.Həsənova
[və b.] // АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), -Bakı: -2015. c.70,
№2, -s.146-151.
14. Əhmədov, M.Q. Müsabiqəli sort sınağında öyrənilən buğda sortnümunələrinin
məhsuldarlıq və keyfiyyət göstəriciləri / M.Q.Əhmədov, Q.M.Həsənova,
X.N.Rüstəmov [və b.] // Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -Bakı: -2013.
c.24, -s.285-289.
15. Əhmədov, M.Q. Suvarma şəraitində bərk və yumşaq buğda seleksiyasının
nəticələri / M.Q.Əhmədov, X.N.Rüstəmov, V.F.İbadov [və b.] // Az.ETƏİ-nun
Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -Bakı: -2015. c.26, -s.43-49.
16. Əhmədov, M.Q. Yeni payızlıq yumşaq buğda sortu “Yeganə” / M.Q.Əhmədov,
V.F.İbadov, Q.M.Həsənova [və b.] // Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi,
-Bakı: -2010. c.22, -s.85-89.
17. Əhmədova, F.Ə. Beynəlxalq seleksiya mərkəzlərindən introduksiya olunmuş
buğda genotiplərinin göbələk xəstəliklərinə qarşı davamlılığının və digər
parametrlərin öyrənilməsi / F.Ə. Əhmədova, İ.Q. İbrahimova, G.V. Mirzəyeva
[və b.] // “Azərbaycan Aqrar Elmi” elmi-nəzəri jurnal,-Bakı:-2019.№4,-s.90-92.
18. Əliyev, C.Ə. Əkinçilik institutunun ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinə töhfələri /
C.Ə.Əliyev, C.M.Təlai, Ə.C.Musayev [və b.] // Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri
Məcmuəsi, -Bakı: -2012. c.23, -s.6-12.

173
19. Əliyev, E.B. Buğda bitkisində vegetasiya dövrünün uzunluğunu təyin edən əsas
təbii amillərin genetik əsasları / E.B.Əliyev, S.K.Hacıyeva, A.M.Abdullayev [və
b.] // Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -Bakı: -2015. c.26, -s.27-32.
20. Əsədova, S.A. Yumşaq buğdalarda kleykovinanın miqdar və keyfiyyətinin təyin
edilməsi üsullarının müqayisəsi // -Bakı: “Azərbaycan Aqrar Elmi” elmi-nəzəri
jurnal, -2019. №1, -s.148-150.
21. Əzizova, N.H. Payızlıq buğdanın torpaq zərərvericiləri və onlara qarşı
mübarizə // -Bakı: “Azərbaycan Aqrar Elmi” elmi-nəzəri jurnal, -2019. №1,
-s.78-81.
22. Hacıyeva, S.K. Abşeron şəraitində payızlıq buğda nümunələrinin sarı və qonur
pas xəstəliklərinə davamlılığı // -Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi,
-2010. c.22, -s.174-179.
23. Hacıyeva, S.K. Becərmə amillərinin buğdanın başlanğıc materialının
biomorfoloji əlamətlərinə təsirinin öyrənilməsi və seleksiyada istifadəsi: /
Fəlsəfə doktoru, Aqrar elmlər, dissertasiyanın avtoreferatı. / -Bakı, 2009. -21s.
24. Hacıyeva, S.K. Bərk buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində bitkinin boyunun
irsiliyi // -Bakı:“Azərbaycan Aqrar Elmi” elmi-nəzəri jurnal,-2018.№2,-s.27-30.
25. Hacıyeva, S.K. Buğdanın beşinci (F5) nəsil sabit hibrid xətlərində vegetasiya
müddətinin tədqiqi // -Bakı: “Azərbaycan Aqrar Elmi” elmi-nəzəri jurnal, -2018.
№3, -s.46-48.
26. Hacıyeva, S.K. İkinci nəsil (F2) buğda hibridlərində vegetasiya müddətinin
nəsilə ötürülməsi // -Bakı: “Azərbaycan Aqrar Elmi” elmi-nəzəri jurnal, -2019.
№1, -s.141-142.
27. Həsənova, Q.M., İsmayılova, S.A., Uğurluyeva, R.K. Azərbaycan Elmi
Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunun yumşaq buğda sortlarının toxum
reproduksiyalarının keyfiyyət göstəricilərinin bölgələrdən asılılığı // -Bakı:
Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -2012. c.23, -s.161-165.
28. Həsənova, Q.M., Mahmudov, R.U., Poladova, G.H. Yüksək keyfiyyətli buğda
sortlarının yaradılmasının elmi əsasları // -Bakı: Azərbaycan Aqrar Elmi, -2007.
№1-3, -s.42-44.
174
29. Həsənova, Q.M., Poladova, G.H. Keyfiyyətli çörəyin alınmasının qısa yolu //
-Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -2010. c.22, -s.188-190.
30. Həsənova, Q.M., Poladova, G.H. Yüksək məhsuldar sortların dən keyfiyyətinin
artırılması yolları // -Bakı: Azərbaycan Aqrar Elmi, -2007. №4-5, -s.17-18.
31. Həsənova, Q.M., Seyidov, M.H. Hibridləşmədə keyfiyyət və xəstəliklərə
davamlılığına görə valideyn formalarının donorluluq xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsi // -Bakı:Az.ETƏİ Elmi Əsərləri Məcmuəsi,-2005.c.21,-s.175-178.
32. Həsənova, Q.M., Təlai, C.M. Yüksək dən keyfiyyətinin valideyn formalarından
asılılığı // -Bakı: Azərbaycan Aqrar Elmi, -2008. №6, -s.46-47.
33. Hümbətov, H.S. Səpin müddətlərinin və üsullarının bitkilərin boyatma
dinamikasına və məhsuldarlığına təsiri // -Gəncə: ADAU-nun Elmi Əsərləri,
-2010. №2, -s.41-43.
34. Hüseyn, R.Z. Əhalinin ekoloji təmiz ərzaq məhsulları təminatında kənd təsərrüfa
tının rolunun artırılması // -Bakı:Azərbaycan Aqrar Elmi,-2008.№4-5,-s.17-20.
35. Hüseynov, H.V. Mineral gübrələrin payızlıq buğda bitkisinə təsiri // -Bakı:
Azərbaycan Aqrar Elmi, -2001. №1-2, -s.153.
36. Hüseynov, M. Aqronomiyanın əsasları / M.Hüseynov, A.İbrahimov,
A.Həsənova; -Bakı: Araz, -2015. -396s.
37. Hüseynov, S.İ. Quraqlığın təsirindən asılı olaraq buğda dəninin keyfiyyət
göstəriciləri / S.İ.Hüseynov, C.M.Təlai, S.A.Abdulbaqiyeva [və b.] // Az.ETƏİ-
nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -Bakı: -2010. c.22, -s.190-193.
38. Hüseynov, S.İ., Abdulbaqiyeva, S.A. Suvarma rejimindən asılı olaraq buğda
dəninin keyfiyyəti və texnoloji göstəriciləri // -Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri
Məcmuəsi, -2013. c.24, -s.277-284.
39. Xudayev, F.A. Bərk buğdanın növdaxili birinci (F1) nəsil hibrid
kombinasiyalarında vegetasiya müddətinin öyrənilməsi // -Bakı: “Azərbaycan
Aqrar Elmi” elmi-nəzəri jurnal, -2012. №2, -s.182-184.
40. Xudayev, F.A. Növdaxili hibridləşmədən istifadə etməklə bərk buğdanın
seleksiyası üçün yüksək dən keyfiyyətli ilkin materialın yaradılması: / A.e.ü.f.d.
dissert. avtoreferatı. / -Bakı, 2012. -s.22.
175
41. Xudayev, F.A., Kərimova, Ş.R. Bərk buğdanın növdaxili beşinci (F 5) nəsil
hibrid xətlərinin xəstəliklərə qarşı davamlılığının öyrənilməsi // -Bakı:
Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -2013. c.24, -s.191-194.
42. İbrahimov, E.R. Sarı pas xəstəliyi törədicisinə qarşı effektli mübarizə tədbiri /
E.R.İbrahimov, N.H.Əzizova, X.C.Təmrazov [və b.] // Az.ETƏİ-nun Elmi
Əsərləri Məcmuəsi, -Bakı: -2014. c.25, -s.222-225.
43. İbrahimova, İ.Q. Beynəlxalq seleksiya mərkəzlərindən introduksiya olunmuş
buğda genotiplərinin bəzi aqro-morfoloji əlamətlərinin, məhsuldarlıq və məhsul
komponentlərinin tədqiqi // -Bakı: “Azərbaycan Aqrar Elmi” elmi-nəzəri jurnal,
-2018. №5, -s.33-36.
44. İbrahimova, İ.Q. Buğda bitkisinin inkişaf tipindən asılı olaraq morfoloji
xüsusiyyətlərin öyrənilməsi/ İ.Q.İbrahimova, A.A.Zamanov, S.A.Abdulbaqiyeva
[və b.] // Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -Bakı: -2015. c.26, -s.189-193.
45. İsmayılov, Q.H. Ağcabədi rayonunun suvarılan torpaqlarında səpin müddəti və
normalarının payızlıq buğda sortlarının məhsuldarlığına və keyfiyyətinə təsiri //
-Bakı: Azərbaycan Aqrar Elmi, -2009. №3, -s.209-210.
46. İsmayılov, Q.H. Qarabağ düzənliyi şəraitində becərmə üsullarının payızlıq
buğda sortlarının inkişafına və məhsuldarlığına təsiri // -Bakı: Azərbaycan Aqrar
Elmi, -2007. №1-3, -s.203-206.
47. İsmayılov, Q.H. Qarabağ düzənliyi şəraitində səpin müddətlərinin payızlıq
buğda sortlarında məhsulun struktur elementlərinə təsiri // -Bakı: Azərbaycan
Aqrar Elmi, -2007. №6-7, -s.82-84.
48. İsmayılov, M.M., Xudiyev, Ə.P. Taxıl istehsalının artırılmasında bəzi
aqrotexniki tədbirlərin əhəmiyyəti // -Gəncə: Azərbaycan Dövlət Aqrar Universi
tetinin 80 illik yubileyinə həsr edilmiş, ADAU Elmi Əsərləri,-2009.№3,-s.5-6.
49. Kərimova, F.Ə. Yumşaq buğda nümunələrinə məxsus dənlərdə zülal və əvəz
olunmaz aminturşularının biokimyəvi təyini // -Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi
Əsərləri Məcmuəsi, -2014. c.25, -s.261-264.

176
50. Kərimova, Ş.R. Abşeron şəraitində unlu şeh xəstəliyinin buğda genotiplərinin
assimilyasiya səthinin sahəsinə və məhsuldarlığa təsiri // -Bakı: “Azərbaycan
Aqrar Elmi” elmi-nəzəri jurnal, -2019. №1, -s.143-147.
51. Kərimova, Ş.R. Unlu şeh xəstəliyinin buğda bitkisində fotosintezin
intensivliyinə təsirinin öyrənilməsi // -Bakı: “Azərbaycan Aqrar Elmi” elmi-
nəzəri jurnal, -2018. №3, -s.137-140.
52. Kərimova, Ş.R., Təlai, C.M., Şıxlinski, H.M. Unlu şeh xəstəliyinin buğdanın
assimilyasiya səthi sahəsinə və məhsuldarlığa təsirinin öyrənilməsi // -Bakı:
Əkinçilik ETİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -2018. c.29, -s.260-264.
53. Qurbanov, F.H. “Seleksiya və toxumçuluq” laborator-praktikum /
F.H.Qurbanov, A.Q.İbrahimov; -Bakı: [n.y.], -2012, -383s.
54. Qurbanov, F.H. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin seleksiyası və toxumçuluğu /
F.H.Qurbanov. -Bakı: Araz, -2011, -384s.
55. Qurbanov, F.H. Sort və toxum nəzarəti / F.H.Qurbanov.-Bakı:[n.y.],-2017,-445s.
56. Qurbanov, F.H. Toxumşünaslıq / F.H.Qurbanov, N.Y.Seyidəliyev,
M.Z.Məmmədova; -Bakı: MBM, -2013, -312s.
57. Qurbanov, F.H., Allazov, Ş.M. İstehsalatda sort və sort toxumların əhəmiyyəti //
-Gəncə: ADAU-nun Elmi Əsərləri Toplusu, -2018. №2, -s.40-41.
58. Qurbanov, F.H., Əşrəfova, X.Ə. Buğda bitkisinin məhsuldarlığının
yüksəldilməsində bəzi aqrotexniki tədbirlərin rolu // -Gəncə: ADAU-nun Elmi
Əsərləri Toplusu, -2018. №2, -s.37.
59. Mahmudov, R.U. Azərbaycanın yeni intensiv buğda sortlarının dəninin
keyfiyyəti // -Bakı: Xəbərlər “Biologiya elmləri”, -2002. №1-6, -s.430-434.
60. Mahmudov, R.U. Buğda sortlarında azot metabolizminin xüsusiyyətləri və dənin
keyfiyyəti // -Bakı: Azərbaycan Aqrar Elmi, -2005, №1-2, -s.54-55.
61. Məmmədov, Q. Əkinçilik və bitkiçiliyin əsasları / Q.Məmmədov, A.Cəfərov,
Z.Mustafayeva; -Bakı: Elm, -2008. -s.206-207.
62. Məmmədov, Q.Y. Bitkiçilik / Q.Y.Məmmədov, M.M.İsmayılov; -Bakı: Şərq-
Qərb, -2012. -356s.

177
63. Məmmədov, Z.A. Arpa bitkisinin yeni Qüdrətli-48 sortu / Z.A.Məmmədov,
Ə.C.Musayev, B.M.Əhmədov [və b.] // Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi,
-Bakı: -2010. c.22, -s.81-85.
64. Məmmədov, Z.A. Buğda bitkisinin seleksiyasında növlərarası hibridləşmənin
rolu / Z.A.Məmmədov, Ə.C.Musayev, E.B.Əliyev [və b.] // Azərbaycan Aqrar
Elmi, -Bakı: -2008. №4-5, -s.71-73.
65. Məmmədova, M.H., Qaragözov, T.H. Buğda seleksiyasında hüceyrə
texnologiyası // -Bakı:Az.ETƏİ Elmi Əsərləri Məcmuəsi,-2015.c.26,-s.156-165.
66. Musayev, Ə.C. Dənli-taxıl bitkilərinin seleksiyası sahəsində tədqiqat işlərinə
dair tarla təcrübələrinin metodikası / Ə.C.Musayev, H.S.Hüseynov,
Z.A.Məmmədov; -Bakı: Müəllim, -2008. -88s.
67. Musayev, Ə.C. Nəmliklə təmin olunmamış dəmyə şəraitində müxtəlif
pitomniklər və müqayisəli sort sınağında öyrənilən payızlıq yumşaq buğdanın
seleksiyasına dair bəzi yekunlar / Ə.C.Musayev, F.M.Mahmudov, F.A.Xudayev
[və b.] // Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -Bakı: -2014. c.25, -s.33-37.
68. Musayev, Ə.C. Payızlıq buğdanın intensiv və məhsuldar yeni sortlarının
yaradılmasında başlanğıc materialın əhəmiyyəti / Ə.C.Musayev,
F.Ş.Mahmudov, S.K.Mehdiyeva [və b.] // Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Əkinçilik
İnstitutunun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -Bakı: -2005. c.21, -s.9-14.
69. Nəzərov, B.B. Düzən Qarabağın suvarma şəraitində introduksiya olunmuş ikinci
nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərinin məhsuldarlıq elementlərinin tədqiqi //
-Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -2013. c.24, -s.126-130.
70. Nəzərov, B.B. İkinci nəsil (F2) yumşaq buğda hibridlərində transqressiv dəyiş
kənliyin tədqiqi // -Bakı: ƏETİ Elmi Əsərləri Məcmuəsi,-2017.c.28,-s.124-129.
71. Nəzərov, B.B. Müxtəlif nəsil (F1 və F6) yumşaq buğda hibridlərinin kəmiyyət və
keyfiyyət əlamətləri arasındakı korrelyasiya əlaqələrinin tədqiqi // “Arıçılığın
İnkişafına Dair Azərbaycan-Türkiyə Elmi-Tədqiqat Əməkdaşlığı” toplantısı –II
və Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzinin
Gənc Alimlər Şurasının II Beynəlxalq Konfransının Materialları, -Bakı:
Müəllim, -09-11 iyun, -2015, -s.78-83.
178
72. Nəzərov, B.B. Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində kəmiyyət
əlamətlərinin irsi ötürülməsinin tədqiqi // -Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri
Məcmuəsi, -2015. c.26, -s.112-122.
73. Nəzərov, B.B. Yumşaq buğda hibridlərində kəmiyyət və keyfiyyət əlamətlərinin
tədqiqi // -Bakı: ƏETİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -2018. c.29, -s.169-173.
74. Nəzərov, B.B. Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində
vegetasiya müddətinin tədqiqi // -Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi,
-2015. c.26, -s.123-128.
75. Nəzərov, B.B. Yüksək məhsuldar buğda sortlarının yaradılmasın da növdaxili
hibridləşmənin rolu // “Arıçılığın İnkişafına Dair Azərbaycan-Türkiyə Elmi-
Tədqiqat Əməkdaşlığı” toplantısı –II və Azərbaycan Respublikası Kənd
Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzinin Gənc Alimlər Şurasının II Beynəl
xalq Konfransının Materialları, -Bakı: Müəllim, -09-11 iyun, -2015, -s.74-77.
76. Novruzlu, Q.A. F1-F2 arpa hibridlərində vegetasiya müddətinin nəslə
ötürülməsi // -Bakı: Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -2012. c.23, -s.73-
76.
77. Rzayev, N.R. Uzaq hibridləşmə nəticəsində seçilmiş perspektiv buğdaların tex
noloji və biokimyəvi xüsusiyyətləri//-Bakı:Azərb. Aqrar Elmi,-2008.№3,-s.36.
78. Seyidəliyev, N.Y. Aqrokimyanın əsasları / N.Y.Seyidəliyev. -Bakı: “Vektor”
Beynəlxalq Elm Mərkəzi, -2016. -462s.
79. Seyidəliyev, N.Y. Genetika, seleksiya və toxumçuluq / N.Y.Seyidəliyev. -Bakı:
Elm, -2010. -394s.
80. Seyidov, M.H., Qarayev, P.S., Mahmudov, R.U. Azərbaycanda sarı pas
epidemiyası // -Bakı:Az.ETƏİ Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -2005. c.21, -s.151-157.
81. Suvarma şəraitində tarla bitkilərinin becərilməsinə dair tövsiyələr /
Ə.C.Musayev, C.M.Təlai, M.Y.Rzayev [və b.]. -Bakı: [n.y.], -2012. -s.5-23.
82. Təlai C.M. Müxtəlif aqroekoloji şəraitlərdə yeni buğda sortlarının inkişafının
xüsusiyyətləri / C.M.Təlai, A.A.Cahangirov, R.U.Mahmudov [və b.] //
Az.ETƏİ-nun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, -Bakı: -2005. c.21, -s.25-31.

179
83. Təlai, C.M. Payızlıq buğdanın yaxşılaşdırılması üzrə beynəlxalq proqram
şəraitində Əkinçilik İnstitutunda aparılmış seleksiya işlərinin yekunları / C.M.
Təlai, F.Ə. Əhmədova, A.İ. Morqunov [və b.] // Əkinçilik ETİ-nun Elmi
Əsərləri Məcmuəsi, -Bakı: -2017. c.28, -s.9-19.
84. Təlai, C.M., Həsənova, Q.M. Aqrometeoroloji şəraitindən asılı olaraq yumşaq
buğda sortlarının keyfiyyət göstəriciləri // -Bakı: Azərbaycan Aqrar Elmi, -2010.
№5, -s.14-15.
85. Zamanov, A.A., İbrahimov, E.R. Buğda bitkisində sarı pas xəstəliyinin bəzi
morfoloji əlamətlərə təsiri // Sidiqə Rza qızı Məmmədovanın 80 illiyinə həsr
olunmuş elmi sessiyanın materialları, -Gəncə: [n.y.], -2005, -s.195-197.
86. Абдуллаев, А., Шихоев, М. Селекционная оценка перспективных линий и
сортов озимой мягкой пшеницы // -Тбилиси: Актуальные вопросы сельско
хозяйственной науки Научные труды, -2000. -с.175-177.
87. Абдуллаев, А.М. Оценка адаптационной ценности перспективных сортов
озимой мягкой пшеницы в условиях Карабахской изменности //
Международная Научная конференция «Селекция и генетика сельско-
хозяйственных растений: Традиция и перспективы», -Одесса: -2012, -с.5-6.
88. Абдуллаев, А.М., Мусаев, А.Дж., Талаи, Дж.М. Современное состояние
селекции пшеницы в Азербайджане // Материалы Международной науч
ной конференции. Научные труды «Генетические ресурсы культурных рас
тений и их использование в сельском хозяйстве», -Тбилиси: -2008, -c.69-71.
89. Абугалиева, А.И. Качество зерна яровой мягкой пшеницы в Казахстане // 1-
я Центрально-Азиатская конференция по пшенице, -Алматы: -2003, -с.191.
90. Алиев, Д.А. Идеальная пшеница // -Баку: Вестник с.-х. науки, -1982. №5,
-с.3-19.
91. Алиев, Д.А., Казибекова, Э.Г. Особенности фотосинтеза высоко
продуктивной пшеницы и использование фотосинтетических признаков в
селекции // -Баку: Известия Академии Наук Азербайджана. Серия
биологических науки, -2002. №1-6, -с.20-29.

180
92. Алиев, Дж.А. Итоги изучения и использования интродицированных
международных питомников зерновых и зернобобовых культур в
Азербайджане / Дж.А. Алиев, Дж.М. Талаи [и др.] // Сбор. науч. трудов
Азербайджанского НИИ Земледелия, -Баку: -2013. т.24, -с.16-27.
93. Алиев, Дж.А. Фотосинтез, фотодыхание и продуктивность генотипов
пшеницы Tritikum L. // -Баку: Известия НАНА (серия биол. науки), -2010.
№1-2, -с.7-51.
94. Алиев, Э.Б. Выявление гена Ppd4 c использованием супер чувствительного
к короткому фотопериоду сорта Warden // -Баку: Сбор. науч. трудов
Азербайджанского НИИ Земледелия, -2014. т.25, -с.80-86.
95. Артемова, Г.В. Использование генофонда и интрогрессии чужеродного
материала в создании зимостойких сортов озимой пшеницы / Г.В.
Артемова, В.И. Пономаренко, П.И. Степочкин [и др.] // Генофонд и
селекция растений, -Новосибирск: -2013. т.1, -с.18-23.
96. Борадулина, В.А., Мусалитин, Г.М., Голованова, И.В. Сорт - одна из
составляющих успешного возделывания озимой пшеницы на Алтае //
Вестник Алтайского ГАУ, -2017. №6, -c.5-9.
97. Вавилов, Н.И. Научные основы селекции пшеницы / Н.И.Вавилов.
-Москва: Сельхозгиз., -1975. -c.244.
98. Вавилов, Н.И., Зимина, Т.З. Проблемы иммунитета культурных растений //
-Москва: Избранные труды, -1965. т.4, №1, -c.10-17.
99. Вареница, Е.Т., Иванова, С.В., Костерин, В.Г. Гетерозису озимой мягкой
пшеницы // -Москва: Вестник с.-х.науки, -1971. №1, -с.11-18.
100. Волкова, Г.В., Анпилогова, JI.К. Оценка устойчивости сортов озимой
пшеницы к комплексу вредоносных болезней // Материалы
международной научно-практической конференции «Проблемы
мобилизации, инвентаризации, сохранения и изучения генофонда
важнейших с.-х. культур для решения приоритетных задач селекции»,
-Санкт-Петербург: [н.п.], -13-16 ноября, -2001, -c.239-240.

181
101. Вольф, В.Г. Статистическая обработка опытных данных / В.Г.Вольф.
-Москва: Колос, -1966. -с.124-153.
102. Воскресенская, Г.С., Шпота, В.И. Tрансгрессия гибридов и методика
количественного учета этого явления // -Москва: Докл.ВАСХНИЛ, -1967.
№7, -c.18-20.
103. Гасанова, Г., Поладова, Г. Генетическое изучение наследования качества
зерна пшеницы в зависимости от родительских сортов // -Баку: «Генетика
и селекция пшеницы» материалы АВSTRACTS, -2011. №2, -c.20-21.
104. Гулянов, Ю.А. Урожай озимой пшеницы и его структура // -Москва:
Земледелие, -2003. №5, -с.10.
105. Жученко, А.А. Настоящее и будущее адаптивной системы селекции и
семеноводства растений на основе идентификации и систематизации их
генетических ресурсов // Аграрный вестник Юго-Востока, -2013. №1-2 (8-
9), -c.31-38.
106. Ибрагимов, Е.Р., Мамедова, C. Появление и распространение новых рас
желтой ржавчины в условиях Азербайджана // Международная кавказская
конференция по зерновым и зернобобовым культурам, -Тибилиси: [н.п.],
-14-17 июнь, -2004, -c.37-38.
107. Иванова, О.В. Источники устойчивости яровой пшеницы к бурой
ржавчине и изменчивость структуры популяции возбудителя в условиях
Нижнего Поволжья: / автореф. канд. дис. / -Саратов, 2013. -24 с.
108. Изучение головнево устойчивости злаковых культур / -Ленинград: ВИР.,
-1987. -110с.
109. Ионова, Е.В., Газе, В.Л., Некрасов, Е.И. Перспективы использования
адаптивного районирования и адаптивной селекции сельскохозяйственных
культур (обзор) // Зерновое хозяйство России, -2013. т.3, №19, -с.19-22.
110. Исаевa, В.К. Исходный селекционный материал для условий богары // 1-я
Центрально-Азиатская конференция по пшенице, -Алма-Аты: [н.п.], -2003,
-с.216.
111. Исаева, В.K. Изучение гибридных комбинаций, полученныхна основе
182
 выделенных засухоустойчивых форм из CIMMYT и ICARDA / В.K.Исаева,
M.Джунусова, A.Моргунов [и др.] // Вестник Региональной сети по внед
рению сортов пшеницы и семеноводству, -Алма-Аты: -2002. №1, -с.50-53.
112. Каткова, А.Ю. Продуктивность и качество зерна новых сортов яровой
пшеницы в зависимости от срока посева и климатической зоны Курган
ской области: / Канд. cельскохоз. наук, диссертации./-Курган: 2009. -183c.
113. Кашуба, Ю.Н. Селекция озимой пшеницы в Омской области / Ю.Н.
Кашуба, А.Н. Ковтуненко, В.М. Трипутин [и др.] // Вестник ОмГАУ, -2016.
№3, -c.5-8.
114. Койшыбаев, M. Субрегиональное отделене ФАО по Центральной Азии
(ФАО-СЕК). Скрининг пшениц на устойчи вость к основным болезням.
Методические указания / М.Койшыбаев, В.П.Шаманин, А.И.Моргунов;
-Анкара: [н.п.], -2014. -60с.
115. Коновалов, Ю., Хупацария, Т., Баженова, С. и др. Новые морфологические
характеристики для оценки формирования продуктивности колоса у
яровой пшеницы и ячменя // Материалы Международной научной
конференции «Генетические ресурсы культурных растений и их
использование в сельском хозяйстве», Научные труды, -Тбилиси: [н.п.],
-2008, -с.54-57.
116. Корзун, О.С., Бруйло, А.С. Адаптивные особенности селекции и
семеноводства сельскохозяйственных растений//Гродно:ГГАУ,-2011.c.140.
117. Кривченко, В.И. Изучение устойчивости злаковых культур к мучнистой
росе. Методические указания. / В.И.Кривченко, Э.Х.Суханбердина,
В.А.Вершинина; -Ленинград: [н.п.], -1980. -79с.
118. Лукьяненко, П.П. Селекция устойчивых к ржавчине сортов озимой
пшеницы // -Москва: Селекция и семеноводство, -1968. №4, -c.10-18.
119. Мадатзаде, А.А. Климат Азербайджана/А.А.Мадатзаде, Э.М.Шыхлинский;
-Баку: изд-во АН.Аз., -1968. -65c.

183
120. Мальцева, Л.Т., Банникова, Н.Ю., Филиппова, Е.А. Возделывание
зимостойких высокоурожайных сортов озимой пшеницы в Уральском
регионе // Вестник Башкирского ГАУ, -2015. №4, -c.25-29.
121. Мамедов, З.А., Алиев, Э.Б., Талаи, Дж.М. Роль и перспективы
международного сотрудничества в развитии селекции ячменя в
Азербайджан // -Баку: АзНИИЗ, Сб. научн. трудов, -2010. т.22, -с.89-92.
122. Маркелова, Т.С., Баукенова, Э.А. Иммунологические исследования
популяции бурой ржавчины пшеницы (Puccinia recondita f. sp. tritici, Rob. et
Desm.) в Поволжье // Современные проблемы иммунитета растений к
вредным организмам. Тезисы докладов IV Международной научно-
практической конференции, -2016, -c.108.
123. Маркелова, Т.С., Иванова, О.В., Нарышкина, Е.А., Баукенова, Э.А.
Биологические особенности бурой ржавчины пшеницы // Проблемы
микологии и фитопатологии в XXI веке: материалы Международной
научной конференции, посвященной 150-летию со дня рождения члена-
корреспондента АН СССР, профессора Артура Артуровича Ячевского,
-2013, -c.177–179.
124. Медведев, А.М. Сорт – важнейшая составная часть развития
инновационных технологий в растениеводстве // Сб. мат. науч.-практ.
конференции, посвященной 80-летию Московского НИИСХ, - Москва:
«Немчиновка», -2012, -c.9-15.
125. Мелешкина, Е.П. Методы определения количества и качества клейковины
в зерне и муке из пщеницы // Контроль качества продукции, -2016. №11,
-c.26-29.
126. Мельник, А.Ф., Кондрашин, Б.С., Митюшкин, Н.И. Влияние предшествен
ников на урожайность и качество зерна // -Орловски: Вестник Орловского
Государственного Аграрного Университета, -2009. №319, -с.27-30.
127. Методические рекомендации по оценке качества зерна / ВАСХНИЛ,
Научный Совет по качеству зерна. -Москва: [н.п.], -1977. -172с.

184
128. Мустафаев, И.Д. Материалы по изучению пшеницы, ржи, ячменя и
эгиолопсов в Азербайджане / И.Д.Мустафаев. -Баку: [н.п.], -1962. -128c.
129. Назаров, Б.Б. Исследование хозяйственно-биологических показателей
перспективных гибридных линий мягкой пшеницы // -Москва: Научно-
теоретический и производственный журнал «Аграрная наука», -2018. №7-
8, -с.47-49.
130. Назаров, Б.Б. Фенотипическое выявление количественных признаков в
гибридах первого поколения (F1) мягкой пшеницы // Материалы
международной научно-практической конференции «Перспективы новых и
интродукция зарубежных сортов зерновых колосовых, зернобобовых
культур, а также современные методы ресурсос берегающих технологии
возделывания в республике Узбекистан», -Андижон: МЧЖ, -21-22 май,
-2019, -c.76-86.
131. Наскидашвили, П., Доборджгинидзе, Х., Шихоев, М. Влияние
реципрокных скрещиваний на уровень завязываемости гибридных зерен
при гибридизации географически–экологически отдаленных форм
пшеницы // -Тбилиси: Актуальные вопросы сельскохозяйственной науки.
Научные труды, -2000. -с.77-78.
132. Омаров, Д.С. К методике учета и оценки гетерозиса растений // -Москва:
С.-х. Биология, -1975. T.10, №1, -с.123-128.
133. Острикова, Е.П. Экологическая роль и особенности земли в сельском
хозяйстве // -Москва: Генетика (РАН), -2009. т.45, №9, -с.1234-1243.
134. Панахи, А.Х. Почвенный покров Мир-Баширского района и его
генетические агропроизводственные особенности: / Автореф. дис. канд. с.-
х. наук. / -Кировабад, 1966. -17c.
135. Пыжикова, Г.В. и др. Методы оценки устойчивости селекционного
материала и сортов пшеницы к септориозу // -Москва: ВАСХНИЛ, -1989.
№29, -c.41.
136. Поладова, Г., Гасанова, Г., Абдуллаев, А. Селекция сортов озимой мягкой
пшеницы на качество // Материалы Международной научной конференции
185
 «Генетические ресурсы культурных растений и их использование в
сельском хозяйстве», Научные труды, -Тбилиси: [н.п.], -2008, -с.57-60.
137. Прянишников, А.И. Методологические особенности адаптивной селекции
озимой пшеницы на урожайность и качество в Нижнем Поволжье: /
диссертации. д-ра с.-х.наук. / -Саратов, 2006. -260c.
138. Прянишников, А.И. Проблемы качества зерна и научные подходы ее
решения // Аграрный вестник Юго-Востока, -2009. №3, -с.11-12.
139. Рустамов, Х.Н. Генофонд пшеницы (Triticum L.) в Азербайджане // LAP
LAMBERT Academic Publisning, -2016. -c.164.
140. Сапега, В.А. Урожайность, интенсивность и стабильность сортов озимой
пшеницы в условиях Северного Зауралья // Вестник Российской
сельскохозяйственной науки, -2017. №1, -c.42-44.
141. Скрипка, О.В. Селекция мягкой озимой пшеницы на продуктивность и
качество зерна в условиях Ростовской области: / Дис. канд. с.-х. наук. /
-Зерноград, 2005. -167c.
142. Справочник по качеству зерна / Под. ред. к.с.-х. наук Г.П.Жемелы. –Киев:
Урожай, -1977. -53c.
143. Тимошенкова, Т.А., Мухитов, Л.А. Состояние и особенности
семеноводства зерновых культур в условиях степи Оренбургского
Предуралья // -Оренбург: Известия Оренбургского Государственного
Аграрного Университета, -2017. №3(65), -c.8-11.
144. Фигуровский, И.В. Климатическое районирование Азербайджана // -Баку:
Материалы по районированию Азербайджанской ССР, -1926. т.1, №1-2,
-c.198.
145. Хромов, С.П. Метеорология и климатология / С.П.Хромов. -Москва:
Колос, -2004. -582c.
146. Шаханов, Е.Ш., Середа, Г.А., Моргунов, А. Исходный материал и селекция
яровой мягко пшеницы в Центральном Казахстане // 1-я Центрально-
Азиатская конференция по пшенице, -Алма-Аты: [н.п.], -2003, -с.147.

186
147. Эйюбов, А.Д. Бонитировка климата Азербайджанской ССР. / А.Д.Эйюбов.
-Баку: Элм, -1975. -145c.
148. Abdelbacki, A. Postulation and identification of resistance genes against
Pucciniatriticinain new wheat cultivars in Egypt usingmolecular marker / A.
Abdelbacki, N. Soliman, M. Najeeb [et al.] // International Journal of Chemical,
Environmental & Biological Sciences (IJCEBS), -2013. №1(1), -p.2320-4087.
149. Abou-Elseoud, M.S. Identification of leaf rust resistance genes in Egyptian
wheat cultivars by multipathotypes and molecular markers / M.S. Abou-
Elseoud, A.E.M. Kamara, O.A.E. AlaaEldein [et al.] // Journal of Plant
Sciences, -2014. №2(5), -p.145-151.
150. Aktar-Uz-Zaman, Md. Genetic analysis of rust resistance genes in global wheat
cultivars: an overview / Md. Aktar-Uz-Zaman, Mst. Tuhina-Khatun, M.M.
Hanafi [et al.] // Biotechnology & Biotechnological Equipment, -2017. №31(3),
-p.431-445.
151. Aliyev, J.A. Photosynthesis, photorespiration and productivity of wheat and
soybean genotypes // -Baku: PNAS,Special issue., -2010. V.65, №5-6, -p.7-48.
152. Basnet, B.R. Characterization of Yr54 and other genes associated with adult
plant resistance to yellow rust and leaf rust in common wheat Quaiu 3 / B.R.
Basnet, R.P. Singh, A.M.H. Ibrahim [et al.] // Molecular Breeding, -2014. №33,
-p.385-399.
153. Beil, G.M., Atkins, R.E. Inheritance of Quanitative Characters in Grain Sorgh //
Lower State Journal of Science, -1965. v.39, №3, -p.321-324.
154. Biffеn, R.N. Mеndеl’s lаws оf inhеritаncе аnd whеаt brееding / R.N.Biffеn. J.
Аgric. Sci., -1905. -p.4-48.
155. Dupont, F.M. Metabolic pathways of the wheat (Triticum aestivum) endosperm
amyloplast revealed by proteomics // BMC Plant Biology, -2008. №1, -p.8-39.
156. Hubbard, A. Field pathogenomics reveals the emergence of a diverse wheat
yellow rust population / A. Hubbard, C.M. Lewis, K. Yoshida [et al.] // Genome
Biology, -2015. №16(23), -p.15.

187
157. Imbaby, A.M., Hassan, M.E.M., Abd-El-Aziz, A.R.M. Identification of Leaf
Rust Resistance Genes in Selected Egyptian Wheat Cultivars by Molecular
Markers // The Scientific World Journal, Article ID 574285, -2014. -p.7.
158. Instruction for the Management and Reporting the Results for the FAWWON //
Prepared and distributed by national wheat Improvement Program of Turkey,
CIMMYT-ICARDA, Oregon State University, -1998. -p.1-7.
159. Iskakov, K., Berdagulov, M., Iskakov, T. The duration of spring wheat
vegetation period in nothern Kazakstan and its connection with productivity //
The 1st Central Asian Wheat conference, -Alma-Ata: [n.p.], -2003, -p.473-477.
160. Jighly, A. Genome-wide DArT and SNP scan for QTL associated with
resistance to stripe rust (Puccinia striiformis f. sp. tritici) in elite ICARDA wheat
(Triticum aestivum L.) germplasm / A. Jighly, B.C. Oyiga, F. Makdis [et al.] //
Theor. Appl. Gen., -2015. №128(7), p.1277-1295.
161. Johnson, R., Yahyaoui, A., Wellings, C.R., Saidi, A. & Ketata, H. (editors).
2002. Meeting the Challenge of Yellow Rust in Cereal Crops. // Proceedings of
the [First] Regional Conference on Yellow Rust in the Central and West Asia
and North Africa Region, -Karaj, Iran: [n.p.], -8-14 may, -2001, -p.280.
162. Jonson, R. Nomenclature for physiologic races of Puccinia striiformis infecting
wheat / R.Jonson, R.W.Stubbs, E.Fuchs [et al.] // Transactions of the British
Mycological Socciety 58, -1972. -p.475-480.
163. Khan, M.F., Schumann, E., Weber, W.E. Characterization of Pakistan wheat
varieties for general cultivation in the mountainous regions of Azad Kashmir //
Asian J. Of Plant Sciences, -2002. V.1, №6, -p.699-702.
164. Longin, C.F.H. Hybrid breeding in autogamous cereals / C.F.H. Longin, J.
Mühleisen, H.P. Maurer [et al.]//Theor.Appl.Genet.,-2012.№125,-p.1087-1096.
165. Maccaferri, M. A genome-wide association study of resistance to stripe rust
(puccinia striiformis f. sp. tritici) in a worldwide collection of hexaploid spring
wheat (Triticum aestivum L.) / M. Maccaferri, J. Zhang, P. Bulli [et al.] // G3:
Genes/Genomes Genetics, -2015. №5(3), -p.449-465.

188
166. McGrann, G.R.D. Genomic and genetic analysis of the wheat race-specific
yellow rust resistance gene Yr5 / G.R.D. McGrann, P.H. Smith, C. Burt [et al.] //
J.Plant Sci.Mol.Breed.,http://dx.doi.org/10.7243/2050-2389-3-2.pdf,-2014.-p.11.
167. Mioe, A., Grundasint, S. Influence of wheat N-fertilization and grain moistening
on the physical properties of wet gluten // Agrophysics, -2001. v.15, -p.31-35.
168. Moayedi, A.A., Boyce, A.N., Barakbah, S.S. The perfotmance of durum and
bread wheat genotypes associated with yield and yield component under
different water deficit conditions // Australian Journal of Basic and Applied
Sciences, -2010. №4(1), -p.106-113.
169. Morgounov, A., Bagci, A., Bahri D. [et al.] International winter wheat
improvement program: history, activities and results // Materials of International
scientific conference, “Genetic Resources of cultural plants and their use in
Agriculture”, Scientific works, -Тбилиси: [n.p.], -2008, -p.71-74.
170. Nazari, K., Hadson, D., Yahyaaoui, A., Sinqh, R., Wellings, C.R., Afshari, F.,
Rattu, A.R., Ramdani, A., Murat, S., İbragimov, E., Noorul Haque, Sailan, A. //
First Regional Yellow Rust Conference for Cantral And West Asia And North
Africa, -Antalia Turkey: [n.p.], -10-12 October, -2009, -p.6.
171. Nazarov, B.B. Assessment of the disease resistance of hybrid progenies and
selection of the resistant species // -Nizhnevartovsk, Russia: “Bulletin of Science
and Practice” scientific journal, -july 2019. Volume 5, Issue 7, -p.122-127.
172. Nazarov, B.B. Statistical regularities between productivity components // Interna
tional Scientific Conference, “Wheat in european countries and georgia as one
of the origin of wheat”,-Tbilisi, Georgia:[n.p.],-02-04 october,-2019,-p.251-254.
173. Nazarov, B.B. Studying the transgressive variability of quantitative
characteristics in the second generation hybrids of winter bread wheat // -Baku:
“Nature and Science” international scientific journal, -2020. №01/02, -p.43-46.
174. Periyannan, S. An overview of genetic rust resistance: From broad to specific
mechanisms / S. Periyannan, R.J. Milne, M. Figueroa [et al.] // PLoS pathogens,
-2017. №13(7), e1006380.

189
175. Peterson [et all], 1948; Instructions for the Management and Reporting the
results for the FAWWON / -1995. -67p.
176. Riar, A.K. Introgression of a leaf rust resistance gene from Aegilops caudata to
bread wheat / A.K. Riar, S. Kaur, H.S. Dhaliwal [et al.] // Journal of Genetics,
-2012. №91(2), -p.155-161.
177. Rizvan, A., Khan, A.S. Estimation of general and spesifik combining abiliti in a
5*5 diallel cross of wheat (T. aestvum L.) // -Pakistan: Journal of biological
sciences, -2001. v.3, №5, -p.896-897.
178. Rust Scoring guide. Produced throug a grant from the goverment of the
Netherlands (Research Institute For Plant Protection) CIMMYT // -Netherlands:
[n.p.], -1998. -p.1-11.
179. Schnable, P.S., Springer, N.M. Progress toward understanding heterosis in crop
plants // Annual Reviews Plant Biology, -2013. №64, -p.71-88.
180. Simic, G. The genotype effect on the ratio of wet gluten content to total wheat
grain protein / G.Simic, D.Horvat, Z.Jukovic [et al.] // Journal of Central
European Agriculture, -2006. v.7, №1, -p.13-18.
181. S-PLUS 2000 Professional User’s Manual / MathSoft. Seattle, -1999. -570p.
182. Sulamaanidze, N., Bakradze, P. Immunological Evaluation of selection forms of
hard wheat Towards Diseases // Materials of International scientific conference:
“Genetic Resources of cultural plants and their use in Agriculture”, Scientific
works, -Tbilisi: [n.p.], -2008, -p.143-144.
183. Talai, J.M. Biological and economic peculiarities of newly developed wheat
varieties // -Baku: PNAS, Special issue, -2010. V.65, №5-6, -p.216-223.
184. Talai, J.M. Study and use of wheat introduced from international nurseries in
Azerbaijan // Inter. Plant Breeding Congress., -Antalya, Tukey: [n.p.], -10-14
November, -2013, -p.365.
185. Whitford, R. Hybrid breeding in wheat: technologies to improve hybrid wheat
seed production / R. Whitford, D. Fleury, J.C. Reif [et al.] // J. Exp. Bot.,
-2013. №64, -p.5411-5428.

190
Əlavələr

191
192
 Cədvəl 1
Yumşaq buğdanın introduksiya olunmuş ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında
məhsuldarlıq elementlərinin tədqiqi (Tərtər BTS, 2009-2010)

Bitkinin boyu, sm

1000 dənin kütləsi, qr.

Məhsuldarlıq
Sünbül
, qr/m2

uzunluğu, sm

əd.sünbülcük. sayı,

dənin sayı, əd.

qr.dənlərin kütləsi,

F2-hibridlər
№ Nümunələrin adı

1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 Bezostaya-1 113 9,25 19,0 29,5 1,4 44,8 625,0
2 Sultan 109 10,15 22,2 40,9 1,37 33,6 325,0
3 Sönməz 127 11,1 19,4 39,2 1,88 44,4 608,34
4 Kınacı 95 9,3 20,2 43,4 1,73 39.6 575,0
5 Aran (st.) 101 9,25 22,4 42,8 1,78 40,0 650,0
6 Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Brambling 109 11,75 21,6 51,0 1,96 43.6 366,67
7 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku 121 10,75 20,4 48,1 2,42 44.8 391,67
8 Zagadka/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku 97 10,65 21,4 51,6 2,28 42.8 608,34
9 Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Squarrosa(224)//Opata/3/Pastor 115 10,2 19,6 50,2 2,18 44,0 512,5
Krasnodarskaya99/3/Falcin/Ae.Squarrosa(312)//2*Cunningha
10 117 10,0 20,8 45,9 2,07 42.4 445,84
m
11 İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Squarrosa(312)//2*Cunningham 122 9,9 20,6 50,4 2,09 42,0 650,0
12 L4224 K12//Waxwing*2/Kuruku 102 9,5 21,0 41,6 1,87 44,0 616,67
13 Destin//Waxwing*2/Kuruku 110 10,05 20,0 45,5 2,01 44.4 445,84
14 Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru 118 10,6 20,0 51,8 2,31 44.4 454,17
15 Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma 118 10,75 21,8 50,5 2,17 40.4 420,84
 Cədvəl 1-in ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9
16 Bezostaya1/Kroshka 118 10,65 21,0 41,0 2,23 48,0 366,67
191

17 Katia1/Kroshka 102 10,6 20,8 45,4 2,16 40,0 333,34

18 Starshina/Zubkov 128 10,85 21,0 51,6 2,31 46,0 291,67
19 Kroshka/Yubilieinaya100 90 9,75 19,6 48,7 2,15 40,0 462,5
20 Yubilieinaya100/Demir 121 9,85 20,6 51,8 2,27 42,0 362,5
21 Pobeda50/Pehlivan 114 9,95 19,8 40,1 2,22 48,0 362,5
22 Gondvana/Demir 125 11,75 23,2 62,4 3,16 49.6 566,67
23 Gondvana/Knyajna 99 10,2 23,4 55,9 2,49 48.8 608,34
24 Sonmez/4/338-K1-1//Anb/Buc/3/Gs50A 129 11,05 22,0 48,6 2,05 44.4 458,34
25 Tam-107/Kupava 114 10,25 20,6 48 1,84 41.6 366,67
26 T154/Kristadora 110 10,8 22,2 63,5 1,94 34,0 366,67
27 Yubilieinaya100/Adyr 113 10,45 20,2 54,5 2,12 41.6 479,17
28 Sonmez/Pehlivan 121 10,65 20,6 39,8 1,77 48,0 433,34
29 Adyr/Sonmez 122 9,95 18,4 32,9 1,47 44.4 425,0
30 Starshina/Sonmez 118 10,3 18,6 37,7 1,62 44,0 483,34
31 Kroshka/Adyr 111 11,1 20,8 45,8 2,25 44,0 554,17
32 Yubilieinaya100/Tilek 102 9,4 20,8 56,4 1,94 38.4 375,0

194
192
 Cədvəl 2
İntroduksiya edilmiş payızlıq yumşaq buğdanın dördüncü nəsil (F4)
hibridlərinin seçilən sabit xətlərində öyrənilən bəzi
təsərrüfat göstəriciləri (Tərtər BTS, 2011-2012)
Bitkinin Kollanma
№ Hibrid kombinasiyalar
boyu, sm sayı, əd.
Seleksiya Xətləri
1 Aran (st.) 102,5 3,8
2 Sönməz 114,7 4,1
3 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /4 95,9 4,7
4 Zagadka/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /1 111,2 4,5
İveta Nta-92/89-
5 92,9 4,0
6/3/Falcin/Ae.Squarrosa(312)//2*Cunningham /1
6 Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /3 95,0 4,0
7 Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma /1 115,6 4,2
8 Katia1/Kroshka /3 107,8 4,1
9 Starshina/Zubkov /3 122,7 4,2
10 Pobeda50/Pehlivan /1 107,0 4,5
11 Gondvana/Demir /1 96,6 4,3
12 Gondvana/Demir /2 128,9 4,1
13 T154/Kristadora /1 105,6 4,1
14 T154/Kristadora /2 90,9 4,7
15 Yubilieinaya100/Adyr /1 105,7 4,2
16 Sonmez/Pehlivan /1 102,8 4,3
17 Sonmez/Pehlivan /2 100,2 4,0
18 Sonmez/Pehlivan /3 107,5 4,4
19 Adyr/Sonmez /1 114,0 4,4
20 Adyr/Sonmez /2 104,1 4,3
21 Adyr/Sonmez /3 111,2 4,5
22 Adyr/Sonmez /4 97,7 4,3
23 Starshina/Sonmez /1 81,5 4,2
24 Starshina/Sonmez /2 94,1 4,1
25 Yubilieinaya100/Tilek /1 85,6 4,2
26 Yubilieinaya100/Tilek /2 90,0 4,0

195
 Cədvəl 3
Yumşaq buğdanın introduksiya olunmuş beşinci nəsil (F5) hibrid
kombinasiyalarında məhsuldarlıq elementlərinin tədqiqi
(Tərtər BTS, 2012-2013)

Məhsuldar kollanma, əd.

Məhsuldarlıq

1000 dənin kütləsi, qr.

Sünbül
s/ha

Bitkinin boyu, sm

əd.sünbülcük. sayı,

qr.dənlərin kütləsi,

Standartdan fərq
dənin sayı, əd.
uzunluğu, sm

F5 hibridlər
№ Nümunələrin adı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Nəzarət Pitomniki-I
1 Aran (st.) 109,4 4,6 9,8 19,4 49,5 2,22 46,0 59,9 -
2 Starshina/Sonmez /2 88,9 4,8 11,35 20,4 57,6 2,32 41,8 83,8 +23,9
3 Yubilieinaya100/Tilek /1 104,1 5,0 10,7 19,4 50,7 2,26 46,4 71,9 +12,0
Zagadka/4/Babax/Lr42//B
4 118,2 4,8 12,6 22,2 52,7 2,53 49,4 71,9 +12,0
abax*2/3/Kuruku /1
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
5 100,1 4,3 11,9 19,8 58,2 2,32 39,0 65,9 +6,0
bax*2/3/Tukuru /3
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/
6 118,5 4,8 11,9 18,4 48,9 2,1 42,8 59,9 0
3/Skauz*2/Srma /1
7 Katia1/Kroshka /3 116,6 4,9 11,91 20,4 55,6 2,77 50,8 71,9 +12,0
8 Pobeda50/Pehlivan /1 119,8 4,8 9,95 18,4 39,9 2,18 55,0 71,9 +12,0
9 Gondvana/Demir /1 116,6 4,8 10,36 20,4 48,8 2,21 47,4 65,9 +6,0
10 T154/Kristadora /1 110,3 4,1 12,9 22,4 61,5 2,24 38,0 89,8 +29,9
11 T154/Kristadora /2 99,8 4,6 10,85 19,8 58,2 2,26 36,4 77,8 +17,9
12 Sonmez/Pehlivan /1 118,5 4,5 10,82 20,6 46,4 2,12 46,0 65,9 +6,0
13 Sonmez/Pehlivan /2 109,4 4,4 9,75 22,2 51,4 2,04 41,4 68,5 +8,6
14 Sonmez/Pehlivan /3 117,2 4,1 10,7 20,2 48,9 2,38 47,8 65,9 +6,0
15 Starshina/Sonmez /1 89,2 4,2 13,05 19,6 50,5 2,14 43,6 - -
Seleksiya Pitomniki
Bezostaya1/4/Babax/Lr42/
16 111,4 4,2 16,3 22,2 84,2 3,76 40,0
/Bab/*2/3/Brambling /1-1
Bezostaya1/4/Babax/Lr42/
17 109,7 4,3 12,65 21,4 64,7 2,74 41,0
/Bab/*2/3/Brambling /3-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//B
18 97,1 3,4 11,2 19,6 58,0 2,42 45,0
abax*2/3/Kuruku /1-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//B
19 108,4 4,0 12,1 20,4 51,5 2,64 52,0
abax*2/3/Kuruku /1-2
Pehlivan/4/Babax/Lr42//B
20 112,2 4,1 12,1 21,6 52,5 2,89 55,0
abax*2/3/Kuruku /2-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//B
21 106,5 4,0 11,4 19,2 49,1 2,41 48,8
abax*2/3/Kuruku /2-2
22 Pehlivan/4/Babax/Lr42//B 93,0 3,6 11,2 20,0 48,3 2,6 54,8
196
 abax*2/3/Kuruku /3-1
Cədvəl 3-ün ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Pehlivan/4/Babax/Lr42//B
23 98,9 4,1 10,7 20,6 55,0 2,59 47,0
abax*2/3/Kuruku /3-2
Yubilieinaya100/4/Croc_1
24 /Ae.Squarrosa(224)//Opata 100,8 4,2 11,2 20,4 54,9 2,42 44,0
/3/Pastor /1-2
Krasnodarskaya99/3/Falci
25 n/Ae.Squarrosa(312)//2*C 102,8 4,4 10,75 19,6 47,6 2,31 47,6
unningham /2-2
İveta Nta-92/89-
26 6/3/Falcin/Ae.Squarrosa(3 99,1 4,4 9,5 18,8 57,2 2,5 43,6
12)//2*Cunningham /2-1
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
27 132,7 4,1 11,2 19,8 56,3 2,42 42,0
bax*2/3/Tukuru /1-1
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
28 112,6 4,2 11,7 19,8 60,0 3,01 49,2
bax*2/3/Tukuru /1-2
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
29 107,9 4,1 12,25 22,0 61,2 2,45 43,4
bax*2/3/Tukuru /1-3
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
30 109,3 4,4 11,65 20,6 57,6 2,85 49,4
bax*2/3/Tukuru /2-1
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
31 111,4 4,1 11,45 20,0 53,9 2,51 48,0
bax*2/3/Tukuru /2-2
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
32 97,0 4,1 11,65 18,8 57,4 2,39 40,0
bax*2/3/Tukuru /2-3
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
33 107,9 4,4 10,75 17,2 50,3 2,47 50,0
bax*2/3/Tukuru /4-1
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
34 110,1 4,4 11,3 18,8 51,6 2,4 45,0
bax*2/3/Tukuru /6-2
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/
35 109,3 4,3 11,1 19,2 45,7 2,11 47,6
3/Skauz*2/Srma /4-1
36 Bezostaya1/Kroshka /3-1 98,3 4,2 10,3 19,2 44,4 2,24 50,8
37 Katia1/Kroshka /1-3 100,4 4,3 10,25 19,2 43,6 2,12 50,0
38 Katia1/Kroshka /2-3 104,7 4,1 10,9 17,6 40,8 2,0 49,4
39 Katia1/Kroshka /2-5 115,8 4,3 10,7 18,6 49,8 2,51 51,4
40 Starshina/Zubkov /2-2 98,9 4,5 12,6 21,6 47,8 2,14 49,4
Kroshka/Yubilieinaya 100
41 85,0 3,8 9,75 18,2 41,4 2,0 51,4
/1-1
42 Kroshka/Yubilie.100 /1-2 95,4 4,2 11,0 21,2 54,2 2,65 50,8
43 Kroshka/Yubilie.100 /1-3 88,9 3,7 10,2 18,2 46,9 2,55 54,0
44 Gondvana/Knyajna /1-1 92,1 4,0 11,3 21,2 54,4 2,51 46,0
45 Gondvana/Knyajna /1-2 97,8 4,3 10,7 20,0 48,7 2,2 44,4
46 Gondvana/Knyajna /1-3 95,0 3,7 9,85 19,6 86,8 1,98 45,4
47 Gondvana/Knyajna /2-1 94,0 4,3 10,65 20,0 50,3 2,2 45,0
48 Gondvana/Knyajna /2-2 97,2 4,2 10,65 20,6 47,4 2,34 51,8
49 Gondvana/Knyajna /2-5 91,4 3,9 10,9 20,6 48,2 2,09 44,4
50 Starshina/Sonmez /3 95,1 4,0 12,35 19,8 42,5 2,19 51,8
51 Starshina/Sonmez /4 103,9 4,3 11,85 20,6 52,0 2,23 42,4
197
 Cədvəl 4
Yumşaq buğdanın introduksiya olunmuş altıncı nəsil (F6) hibrid
kombinasiyalarında məhsuldarlıq göstəricilərinin analizi
(Tərtər BTS, 2013-2014-cü illər)
Məhsuldarlıq,

Məhsuldar kollanma, əd.

Sünbül

1000 dənin kütləsi, qr.

s/ha

Bitkinin boyu, sm

sünbülcük. sayı, əd.

dənlərin kütləsi, qr.

Standartdan fərq
dənin sayı, əd.
uzunluğu, sm

F6 hibridlər
№ Nümunələrin adı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Nəzarət Pitomniki-I
1 Aran (st.) 97,5 4,2 9,5 22,8 55,5 2,46 42,8 42,0 -
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//
2 108,3 4,5 14,95 22,4 78,5 3,26 40,8 48,0 +6
Babax*2/3/Brambling /1-1
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//
3 100,2 4,5 14,35 22,2 74,7 3,46 47,6 48,0 +6
Babax*2/3/Brambling /3-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Ba
4 85,5 4,1 9,9 18,0 37,6 1,75 44,8 36,0 -6
bax*2/3/Kuruku /1-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Ba
5 100,4 4,0 11,45 19,8 31,7 1,67 48,0 42,0 0
bax*2/3/Kuruku /1-4
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Ba
6 110,2 4,7 10,6 18,6 37,7 1,87 47,2 48,0 +6
bax*2/3/Kuruku /2-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Ba
7 105,2 4,7 12,25 21,4 57,8 2,64 44,8 42,0 0
bax*2/3/Kuruku /2-2
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Ba
8 96,1 4,0 10,95 19,2 51,7 2,92 56,4 30,0 -12
bax*2/3/Kuruku /3-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Ba
9 104,8 4,8 10,2 19,8 51,3 2,85 56,0 36,0 -6
bax*2/3/Kuruku /3-2
İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/
10 95,9 4,9 8,9 16,9 59,1 2,41 40,8 - -
Ae.Squar(312)//2*Cun /2-1
Sonmez/4/Babax/Lr42//Ba
11 108,5 4,5 12,6 19,6 50,2 2,33 44,8 48,0 +6
bax*2/3/Tukuru /6-2
12 Bezostaya1/Kroshka /3-1 113,8 4,8 10,45 20,8 41,0 2,22 51,2 42,0 0
13 Katia1/Kroshka /1-3 107,0 4,5 11,1 21,4 49,3 2,57 52,0 48,0 +6
14 Starshina/Zubkov /2-2 97,2 4,5 10,95 21,6 49,5 2,05 42,0 42,0 0
15 Gondvana/Knyajna /1-2 97,3 4,6 11,25 21,6 63,1 2,86 43,2 48,0 +6
16 Gondvana/Knyajna /2-2 98,8 4,6 10,9 22,2 56,2 2,71 43,2 48,0 +6
17 Starshina/Sonmez /3 106,9 4,4 10,65 19,0 45,0 2,05 44,8 - -
18 Gondvana/Knyajna /1-3 89,8 4,1 10,0 21,6 62,7 2,65 43,6 - -
Nəzarət Pitomniki-II
19 Starshina/Sonmez /2 89,8 3,5 12,4 20,8 52,4 2,15 40,0 58,0 +16,0
20 Yubilieinaya100/Tilek /1 83,4 3,8 9,15 20,4 54,4 1,9 35,2 51,0 +9,0

198
 Cədvəl 4-ün ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Müsabiqəli Sort Sınağı
21 Katia1/Kroshka /3 96,8 3,9 11,65 20,8 54,7 2,52 46,8 63,5 +21,5
22 Pobeda50/Pehlivan /1 102,3 3,5 10,65 19,4 41,2 1,99 47,2 54,0 +12,0
23 T154/Kristadora /1 94,2 3,6 12,3 24,8 50,8 1,81 34,4 56,5 +14,5
24 T154/Kristadora /2 90,4 3,5 11,65 20,0 54,4 2,1 42,4 67,0 +25,0
25 Sonmez/Pehlivan /1 88,2 2,7 12,0 19,8 52,8 2,28 44,0 58,5 +16,5
Seleksiya Pitomniki-II
Sonmez/4/Babax/Lr42//Bab
26 125,0 4,5 12,4 22,0 58,5 2,52 40,8
ax*2/3/Tukuru /1-1
Sonmez/4/Babax/Lr42//Bab
27 117,1 4,5 10,65 21,8 60,3 2,63 42,8
ax*2/3/Tukuru /1-3
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3
28 111,9 4,1 11,65 20,6 52,3 2,33 46,0
/Skauz*2/Srma /4-1
Kroshka/Yubilieinaya100 /
29 84,1 4,1 9,35 19,2 56,7 2,78 50,8
1-1
Kroshka/Yubilieinaya100 /
30 87,8 4,6 10,35 21,8 59,0 2,72 47,2
1-2
Kroshka/Yubilieinaya100 /
31 82,0 3,8 9,5 18,8 51,9 2,51 48,8
1-3
32 Gondvana/Knyajna /1-1 91,2 4,0 10,95 22,6 63,3 2,31 38,0
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Ba
33 102,9 4,7 12,05 22,0 55,0 2,57 45,6
bax*2/3/Kuruku /4-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Ba
34 106,9 4,4 11,65 20,4 50,3 2,27 44,8
bax*2/3/Kuruku /4-2
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Ba
35 99,8 4,3 12,3 21,8 53,8 2,55 46,4
bax*2/3/Kuruku /4-3
36 Yubilieinaya100/Tilek /2-2 90,6 4,2 9,7 19,8 62,1 2,83 45,2
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3
37 98,8 4,6 10,5 21,4 62,8 2,59 40,8
/Skauz*2/Srma /2-1
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3
38 112,0 3,7 10,95 20,6 61,0 2,62 45,6
/Skauz*2/Srma /2-2

Cədvəl 5
199
 Yumşaq buğdanın introduksiya olunmuş yeddinci nəsil (F7) hibrid
kombinasiyalarında məhsuldarlıq elementlərinin analizi
(Tərtər BTS, 2014-2015)

qr.1000 dənin kütləsi,

Sünbül Məhs., qr/m2

Məhsuldar kollan, əd.

Bitkinin boyu, sm

sünbülc. sayı, əd.

dənlərin kütl., qr.

Standartdan fərq
dənin sayı, əd.
uzunluğu, sm

F7 hibridlər
№ Nümunələrin adı

Seleksiya Xətləri
1 Aran (st.) 101,9 4,0 11,7 22,8 49,5 2,26 40,8 607,5 -
2 Azəri 100,4 3,9 11,8 21,6 56,3 2,47 45,2 537,5 -70
3 Murov-2 108,4 3,7 12,75 20,4 50,5 2,12 42,4 697,5 +90
Sonmez/4/Babax/Lr42//B
4 121,4 4,9 13,2 23,1 61,9 2,87 45,6 835,0 +227,5
abax*2/3/Tukuru /1-1
5 Kroshka/Yubiliei100 /1-2 87,0 5,1 11,4 22,9 60,7 3,0 51,9 505,0 -102,5
6 Gondvana/Knyajna /1-1 91,4 4,7 12,9 23,1 59,7 2,89 48,9 690,0 +82,5
Pehlivan/4/Babax/Lr42//B
7 102,4 5,0 12,95 24,0 59,3 2,97 50,6 895,0 +287,5
abax*2/3/Kuruku /4-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//B
8 105,1 4,8 12,1 22,1 53,3 2,57 47,5 742,5 +135
abax*2/3/Kuruku /4-2
Pehlivan/4/Babax/Lr42//B
9 98,7 4,6 13,2 22,9 56,9 2,89 51,3 692,5 +85
abax*2/3/Kuruku /4-3
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui
10 97,6 5,1 11,7 22,1 64,6 2,73 44,8 545,0 -62,5
/3/Skauz*2/Srma /2-1
Bezostaya1/4/Babax/Lr42
11 107,4 4,9 14,7 23,9 76,4 3,32 52,7 682,5 +75
//Bab*2/3/Brambling /1-1
Pehlivan/4/Babax/Lr42//B
12 97,6 4,2 12,9 21,6 61,7 2,99 50,2 535,0 -72,5
abax*2/3/Kuruku /1-1
13 Gondvana/Knyajna /1-2 98,5 5,1 12,3 22,9 65,2 3,2 48,9 605,0 -2,5
14 Gondvana/Knyajna /1-3 90,7 4,7 11,7 23,4 64,8 3,0 47,2 767,5 +160
15 Starshina/Sonmez /2 98,1 4,6 12,9 22,0 54,9 2,51 45,6 832,5 +225
16 Katia1/Kroshka /3 124,7 4,3 12,6 20,5 50,4 2,84 50,3 625,0 +17,5
17 T154/Kristadora /1 116,9 4,1 14,4 24,8 69,2 2,59 40,1 677,5 +70
18 T154/Kristadora /2 106,4 3,9 12,9 21,1 56,9 2,14 39,3 695,0 +87,5
19 Sonmez/Pehlivan /1 88,4 3,7 12,9 21,6 55,7 2,92 49,2 630,0 +22,5
Müsabiqəli Sort Sınağı Məhsul., s/ha
20 Aran (st.) 102,5 3,8 12,1 22,4 45,4 1,62 38,0 55,0 -
21 Katia1/Kroshka /3 125,1 3,6 11,7 18,8 47,6 2,33 46,0 51,5 -3,5
22 Gondvana/Demir /1 133,9 3,2 10,9 19,6 37,0 1,94 52,0 49,0 -6
23 T154/Kristadora /1 118,0 3,6 13,9 23,6 66,6 2,18 35,2 45,5 -9,5
24 T154/Kristadora /2 107,7 3,5 11,8 19,8 53,3 1,7 34,0 45,0 -10
25 Sonmez/Pehlivan /1 121,0 3,6 11,65 19,8 41,3 1,96 44,8 49,0 -6
26 Starshina/Sonmez /2 107,9 3,4 11,25 18,2 46,4 1,99 42,0 62,0 +7
27 Starshina/Sonmez /3 114,9 3,6 12,55 20,6 45,7 2,04 44,8 56,5 +1,5

200
 Cədvəl 6
2011-2012-ci tədqiqat illərində dördüncü nəsil (F4) hibridlərinin vegetasiya müddətləri (Tərtər BTS)

günStand. fərq,
günVeg. müd.,
Yetişmə

Sünbülləmə
Kollanma

Boruya çıxma
Səpin

Çıxış
№ Hibrid kombinasiyalar
süd mum tam

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Sabit Seleksiya Xətləri
1 Aran (st.) 11.11.11 27.12.11 27.02.12 13.04.12 09.05.12 26.05.12 06.06.12 13.06.12 170 -
2 Sönməz 10.11.11 15.12.11 16.02.12 05.04.12 01.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 177 +7
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kur
3 10.11.11 17.12.11 18.02.12 05.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 175 +5
uku /4
Zagadka/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kur
4 10.11.11 17.12.11 16.02.12 05.04.12 30.04.12 18.05.12 01.06.12 08.06.12 175 +5
uku /1
İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Squar
5 10.11.11 15.12.11 14.02.12 07.04.12 30.04.12 18.05.12 01.06.12 08.06.12 177 +7
rosa(312)//2*Cunningham /1
Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tuk
6 10.11.11 15.12.11 16.02.12 05.04.12 03.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 178 +8
uru /3
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Sr
7 10.11.11 15.12.11 16.02.12 07.04.12 03.05.12 23.05.12 04.06.12 12.06.12 181 +11
ma /1
8 Katia1/Kroshka /3 10.11.11 17.12.11 18.02.12 07.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 175 +5
9 Starshina/Zubkov /3 10.11.11 17.12.11 18.02.12 09.04.12 05.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 176 +6
10 Pobeda50/Pehlivan /1 10.11.11 17.12.11 16.02.12 07.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 09.06.12 176 +6
11 Gondvana/Demir /1 10.11.11 17.12.11 18.02.12 09.04.12 05.05.12 23.05.12 04.06.12 13.06.12 180 +10
12 Gondvana/Demir /2 10.11.11 17.12.11 18.02.12 09.04.12 05.05.12 23.05.12 04.06.12 11.06.12 178 +8
13 T154/Kristadora /1 10.11.11 17.12.11 22.02.12 09.04.12 05.05.12 23.05.12 04.06.12 14.06.12 181 +11
14 T154/Kristadora /2 10.11.11 17.12.11 22.02.12 09.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 175 +5
15 Yubilieinaya100/Adyr /1 10.11.11 17.12.11 20.02.12 11.04.12 01.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 175 +5
199
 Cədvəl 6-nın ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
16 Sonmez/Pehlivan /1 10.11.11 17.12.11 20.02.12 11.04.12 03.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 176 +6
17 Sonmez/Pehlivan /2 10.11.11 17.12.11 20.02.12 11.04.12 03.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 176 +6
18 Sonmez/Pehlivan /3 10.11.11 17.12.11 24.02.12 09.04.12 03.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 176 +6
19 Adyr/Sonmez /1 10.11.11 17.12.11 24.02.12 13.04.12 05.05.12 23.05.12 04.06.12 12.06.12 179 +9
20 Adyr/Sonmez /2 10.11.11 17.12.11 24.02.12 09.04.12 05.05.12 23.05.12 04.06.12 11.06.12 178 +8
21 Adyr/Sonmez /3 10.11.11 17.12.11 18.02.12 07.04.12 01.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 175 +5
22 Adyr/Sonmez /4 10.11.11 17.12.11 27.02.12 11.04.12 03.05.12 21.05.12 02.06.12 12.06.12 179 +9
23 Starshina/Sonmez /1 10.11.11 17.12.11 24.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 175 +5
24 Starshina/Sonmez /2 10.11.11 17.12.11 24.02.12 11.04.12 01.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 175 +5
25 Yubilieinaya100/Tilek /1 10.11.11 17.12.11 24.02.12 11.04.12 01.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 175 +5
26 Yubilieinaya100/Tilek /2 10.11.11 17.12.11 24.02.12 11.04.12 01.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 175 +5
Seleksiya Pitomniki-I
27 Aran (st.) 11.11.11 27.12.11 27.02.12 13.04.12 09.05.12 26.05.12 06.06.12 13.06.12 170 -
28 Bezostaya-1 11.11.11 28.12.11 27.02.12 13.04.12 07.05.12 23.05.12 04.06.12 11.06.12 167 -3
29 Sultan 11.11.11 26.12.11 27.02.12 13.04.12 14.05.12 28.05.12 08.06.12 16.06.12 174 +4
30 Kınacı 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/B
31 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
rambling /1
32 Bezost1/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Bramb/2 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
33 Bezost1/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Brambl/3 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
34 Bezost1/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Brambl/4 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
35 Pehlivan/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kuruk /1 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
36 Pehlivan/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kuruk/2 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
37 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Bab*2/3/Kur /3 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
38 Pehlivan/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kuruk/5 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
39 Zagadka/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kuruk/2 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
40 Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Squarros
11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
a(224)//Opata/3/Pastor /1

202
200
 Cədvəl 6-nın ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Squarros
41 11.11.11 24.12.11 22.02.12 09.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
a(224)//Opata/3/Pastor /2
Krasnodar.99/3/Falcin/Ae.Squarrosa(31
42 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 07.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
2)//2*Cunningham /1
Krasnodar.99/3/Falcin/Ae.Squarrosa(31
43 11.11.11 24.12.11 27.02.12 13.04.12 07.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
2)//2*Cunningham /2
İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Squar
44 11.11.11 24.12.11 27.02.12 13.04.12 07.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
rosa(312)//2*Cunningham /2
45 Destin//Waxwing*2/Kuruku /1 11.11.11 24.12.11 27.02.12 13.04.12 05.05.12 19.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
46 Destin//Waxwing*2/Kuruku /2 11.11.11 24.12.11 27.02.12 13.04.12 05.05.12 19.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
47 Sonmez/4/Babax/Lr42//Bab*2/3/Tuku/1 11.11.11 24.12.11 25.02.12 13.04.12 05.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
48 Sonmez/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tukuru/2 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
49 Sonmez/4/Babax/Lr42//Bab*2/3/Tuk./4 11.11.11 24.12.11 27.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
50 Sonmez/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tukuru/5 11.11.11 24.12.11 27.02.12 13.04.12 05.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
51 Sonm/4/Bab/Lr42//Babax*2/3/Tukuru/6 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
52 Sonmez/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tukuru/7 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
53 Sonm/4/Bab/Lr42//Babax*2/3/Tukuru/8 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 02.06.12 09.06.12 169 -1
54 Son/4/Ve/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma/2 11.11.11 24.12.11 25.02.12 13.04.12 05.05.12 21.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
55 Son/4/Ve/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma/3 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
56 Son/4/Ve/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma/4 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
57 Son/4/Ve/Pjn//2*Tui/3/Skauz*2/Srma/5 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
58 Bezostaya1/Kroshka /1 11.11.11 24.12.11 27.02.12 13.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
59 Bezostaya1/Kroshka /2 11.11.11 24.12.11 27.02.12 13.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
60 Bezostaya1/Kroshka /3 11.11.11 24.12.11 25.02.12 13.04.12 05.05.12 21.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
61 Katia1/Kroshka /1 11.11.11 26.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 02.06.12 09.06.12 167 -3
62 Katia1/Kroshka /2 11.11.11 26.12.11 27.02.12 13.04.12 03.05.12 19.05.12 02.06.12 09.06.12 167 -3
63 Starshina/Zubkov /1 11.11.11 26.12.11 25.02.12 11.04.12 07.05.12 23.05.12 05.06.12 12.06.12 170 0
64 Starshina/Zubkov /2 11.11.11 26.12.11 25.02.12 11.04.12 07.05.12 23.05.12 05.06.12 12.06.12 170 0

203
201
 Cədvəl 6-nın ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
65 Kroshka/Yubilieinaya100 /1 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
66 Kroshka/Yubilieinaya100 /2 11.11.11 28.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 164 -6
67 Yubilieinaya100/Demir /1 11.11.11 28.12.11 27.02.12 13.04.12 08.05.12 23.05.12 05.06.12 12.06.12 168 -2
68 Gondvana/Knyajna /1 11.11.11 26.12.11 25.02.12 11.04.12 07.05.12 23.05.12 05.06.12 12.06.12 170 0
69 Gondvana/Knyajna /2 11.11.11 26.12.11 25.02.12 13.04.12 07.05.12 23.05.12 05.06.12 12.06.12 170 0
70 Sonm/4/338-K1-1//Anb/Buc/3/Gs50A/1 11.11.11 26.12.11 25.02.12 13.04.12 09.05.12 25.05.12 06.06.12 13.06.12 171 +1
71 Sonm/4/338-K1-1//Anb/Buc/3/Gs50A/2 11.11.11 26.12.11 27.02.12 13.04.12 14.05.12 28.05.12 08.06.12 16.06.12 174 +4
72 Tam-107/Kupava /1 11.11.11 26.12.11 27.02.12 13.04.12 09.05.12 23.05.12 04.06.12 11.06.12 169 -1
73 Tam-107/Kupava /2 11.11.11 26.12.11 27.02.12 13.04.12 09.05.12 23.05.12 04.06.12 11.06.12 169 -1
74 Tam-107/Kupava /3 11.11.11 26.12.11 25.02.12 13.04.12 09.05.12 23.05.12 04.06.12 11.06.12 169 -1
75 Starshina/Sonmez /3 11.11.11 26.12.11 27.02.12 13.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 166 -4
76 Starshina/Sonmez /4 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 21.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
77 Starshina/Sonmez /5 11.11.11 24.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 21.05.12 01.06.12 08.06.12 168 -2
78 Starshina/Sonmez /6 11.11.11 26.12.11 27.02.12 13.04.12 05.05.12 21.05.12 01.06.12 08.06.12 166 -4
79 Starshina/Sonmez /7 11.11.11 26.12.11 27.02.12 13.04.12 05.05.12 21.05.12 01.06.12 08.06.12 166 -4
80 Starshina/Sonmez /8 11.11.11 26.12.11 25.02.12 11.04.12 03.05.12 19.05.12 01.06.12 08.06.12 166 -4
81 Kroshka/Adyr /1 11.11.11 26.12.11 25.02.12 11.04.12 05.05.12 19.05.12 02.06.12 09.06.12 167 -3
82 Kroshka/Adyr /2 11.11.11 26.12.11 27.02.12 13.04.12 05.05.12 23.05.12 04.06.12 11.06.12 169 -1
83 Kroshka/Adyr /3 11.11.11 28.12.11 27.02.12 13.04.12 05.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 165 -5
84 Kroshka/Adyr /4 11.11.11 28.12.11 27.02.12 13.04.12 07.05.12 21.05.12 02.06.12 09.06.12 165 -5
85 Kroshka/Adyr /5 11.11.11 28.12.11 27.02.12 13.04.12 09.05.12 23.05.12 04.06.12 11.06.12 167 -3
86 Kroshka/Adyr /6 11.11.11 28.12.11 27.02.12 13.04.12 09.05.12 23.05.12 04.06.12 11.06.12 167 -3

204
202

214
 Cədvəl 7
2012-2013 cü tədqiqat ilində beşinci nəsil (F5) hibridlərinin vegetasiya müddətləri (Tərtər BTS)
Yetişmə Veg. Stand.
Boruya Sünbüllə
№ Hibrid kombinasiyalar Səpin Çıxış Kollanma müd., fərq,
çıxma mə süd mum tam gün gün
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Seleksiya Pitomniki-II
1 Bezostaya-1 09.XI.12 03.XII.12 04.I.13 20.III.13 04.V.13 27.V.13 03.VI.13 14.VI.13 194 -3
2 Sultan 09.XI.12 03.XII.12 04.I.13 20.III.13 27.IV.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 191 -6
3 Kınacı 09.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 27.IV.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 193 -4
4 Aran (st.) 09.XI.12 01.XII.12 31.XII.12 16.III.13 02.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 197 -
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax
5 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 20.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 183 -14
*2/3/Brambling /1-1
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax
6 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 22.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 183 -14
*2/3/Brambling /1-2
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax
7 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 24.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 185 -12
*2/3/Brambling /2-1
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax
8 07.XI.12 07.XII.12 09.I.13 25.III.13 25.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 183 -14
*2/3/Brambling /2-2
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax
9 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 22.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 185 -12
*2/3/Brambling /3-1
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax
10 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 22.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 183 -14
*2/3/Brambling /3-2
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax
11 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 24.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 185 -12
*2/3/Brambling /4-1
12 Bez1/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Br/4-2 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 24.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 185 -12
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/
13 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 25.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 185 -12
3/Kuruku /1-1
203
 Cədvəl 7-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/
14 07.XI.12 08.XII.12 10.I.13 26.III.13 26.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 183 -14
3/Kuruku /1-2
15 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/1-3 07.XI.12 07.XII.12 10.I.13 26.III.13 24.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 183 -14
16 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/1-4 07.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 24.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 189 -8
17 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/2-1 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 27.IV.13 22.V.13 29.V.13 10.VI.13 190 -7
18 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/2-2 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 25.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 187 -10
19 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/3-1 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 20.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 185 -12
20 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/3-2 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 24.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 187 -10
21 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/3-3 07.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 20.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 187 -10
22 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/5-1 07.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 18.IV.13 17.V.13 24.V.13 04.VI.13 186 -11
23 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/5-2 07.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 18.IV.13 17.V.13 24.V.13 04.VI.13 186 -11
Zagadka/4/Babax/Lr42//Babax*2/
24 07.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 24.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 189 -8
3/Kuruku /2
Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Sq
25 07.XI.12 05.XII.12 08.I.13 23.III.13 23.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 185 -12
uar.(224)//Opata/3/Pastor /1-1
Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Sq
26 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 22.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 185 -12
uarrosa(224)//Opata/3/Pastor /1-2
Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Sq
27 07.XI.12 05.XII.12 08.I.13 23.III.13 25.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 185 -12
uarrosa(224)//Opata/3/Pastor /2-1
Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Sq
28 07.XI.12 05.XII.12 08.I.13 23.III.13 27.IV.13 22.V.13 29.V.13 10.VI.13 188 -9
uarrosa(224)//Opata/3/Pastor /2-2
Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Sq
29 07.XI.12 05.XII.12 08.I.13 23.III.13 20.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 183 -14
uarrosa(224)//Opata/3/Pastor /2-3
Krasnodarskay99/3/Falcin/Ae.Sq
30 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 29.IV.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 191 -6
uarrosa(312)//2*Cunningham/2-1
Krasnodarskay99/3/Falcin/Ae.Sq
31 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 29.IV.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 191 -6
uarrosa(312)//2*Cunningham/2-2

206
204
 Cədvəl 7-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Krasnodarskaya99/3/Falcin/Ae.Sq
32 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 29.IV.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 191 -6
uarrosa(312)//2*Cunningham /2-3
İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Sq
33 07.XI.12 05.XII.12 08.I.13 23.III.13 06.V.13 27.V.13 03.VI.13 14.VI.13 192 -5
uarrosa(312)//2*Cunningham /2-1
İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Sq
34 07.XI.12 08.XII.12 10.I.13 26.III.13 08.V.13 27.V.13 03.VI.13 14.VI.13 189 -8
uarrosa(312)//2*Cunningham /2-2
İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Squ
35 07.XI.12 08.XII.12 10.I.13 26.III.13 08.V.13 27.V.13 03.VI.13 14.VI.13 189 -8
arrosa(312)//2*Cunningham /2-3
Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3
36 07.XI.12 05.XII.12 08.I.13 23.III.13 06.V.13 30.V.13 05.VI.13 15.VI.13 193 -4
/Tukuru /1-1
37 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/1-2 07.XI.12 08.XII.12 10.I.13 26.III.13 08.V.13 01.VI.13 06.VI.13 17.VI.13 192 -5
38 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/1-3 07.XI.12 06.XII.12 07.I.13 23.III.13 06.V.13 30.V.13 05.VI.13 15.VI.13 192 -5
39 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/2-1 07.XI.12 06.XII.12 07.I.13 23.III.13 27.IV.13 24.V.13 31.V.13 12.VI.13 189 -8
40 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/2-2 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 27.IV.13 24.V.13 31.V.13 12.VI.13 192 -5
41 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/2-3 07.XI.12 07.XII.12 09.I.13 25.III.13 07.V.13 30.V.13 05.VI.13 15.VI.13 191 -6
42 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/4-1 07.XI.12 07.XII.12 09.I.13 25.III.13 27.IV.13 22.V.13 29.V.13 10.VI.13 186 -11
43 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/4-2 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 25.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 185 -12
44 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/4-3 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 25.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 185 -12
45 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/5-1 07.XI.12 07.XII.12 10.I.13 26.III.13 08.V.13 01.VI.13 06.VI.13 17.VI.13 193 -4
46 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/5-2 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 06.V.13 30.V.13 05.VI.13 15.VI.13 193 -4
47 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/6-1 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 25.IV.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 191 -6
48 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/6-2 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 27.IV.13 22.V.13 29.V.13 10.VI.13 190 -7
49 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/7-1 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 29.IV.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 189 -8
50 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/7-2 07.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 27.IV.13 22.V.13 29.V.13 10.VI.13 188 -9
51 Sonm/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/8 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 27.IV.13 22.V.13 29.V.13 10.VI.13 190 -7
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz
52 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
*2/Srma /4-1

207
205
 Cədvəl 7-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
53 Son/4/Ve/Pjn//2*Tui/3/Sk*2/Sr/4-2 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
54 Son/4/Ve/Pjn//2*Tui/3/Sk*2/Sr/5-1 07.XI.12 07.XII.12 10.I.13 26.III.13 08.V.13 01.VI.13 06.VI.13 17.VI.13 193 -4
55 Son/4/Ve/Pjn//2*Tui/3/Sk*2/Sr/5-2 07.XI.12 05.XII.12 08.I.13 23.III.13 06.V.13 30.V.13 05.VI.13 15.VI.13 193 -4
56 Son/4/Ve/Pjn//2*Tui/3/Sk*2/Sr/5-3 07.XI.12 05.XII.12 08.I.13 23.III.13 06.V.13 30.V.13 05.VI.13 15.VI.13 193 -4
57 Bezostaya1/Kroshka /1-1 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
58 Bezostaya1/Kroshka /1-2 07.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
59 Bezostaya1/Kroshka /1-3 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
60 Bezostaya1/Kroshka /2-1 08.XI.12 01.XII.12 03.I.13 19.III.13 03.V.13 27.V.13 03.VI.13 14.VI.13 196 -1
61 Bezostaya1/Kroshka /2-2 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
62 Bezostaya1/Kroshka /3-1 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
63 Bezostaya1/Kroshka /3-2 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
64 Bezostaya1/Kroshka /3-3 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
65 Katia1/Kroshka /1-1 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 24.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 187 -10
66 Katia1/Kroshka /1-2 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 24.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 187 -10
67 Katia1/Kroshka /1-3 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 27.IV.13 22.V.13 29.V.13 10.VI.13 190 -7
68 Katia1/Kroshka /1-4 08.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 06.V.13 25.V.13 01.VI.13 12.VI.13 190 -7
69 Katia1/Kroshka /2-1 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 25.V.13 01.VI.13 12.VI.13 192 -5
70 Katia1/Kroshka /2-2 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 25.V.13 01.VI.13 12.VI.13 192 -5
71 Katia1/Kroshka /2-3 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 25.V.13 01.VI.13 12.VI.13 192 -5
72 Katia1/Kroshka /2-4 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 25.V.13 01.VI.13 12.VI.13 192 -5
73 Katia1/Kroshka /2-5 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 25.V.13 01.VI.13 12.VI.13 192 -5
74 Starshina/Zubkov /2-1 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 24.V.13 31.V.13 11.VI.13 191 -6
75 Starshina/Zubkov /2-2 08.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 06.V.13 24.V.13 31.V.13 11.VI.13 189 -8
76 Starshina/Zubkov /2-3 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 27.V.13 03.VI.13 14.VI.13 194 -3
77 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-1 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 188 -9
78 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-2 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 30.V.13 05.VI.13 15.VI.13 195 -2
79 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-3 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 20.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 185 -12

208
206
 Cədvəl 7-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
80 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-4 08.XI.12 07.XII.12 09.I.13 25.III.13 22.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 181 -16
81 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-5 08.XI.12 07.XII.12 09.I.13 25.III.13 07.V.13 31.V.13 06.VI.13 17.VI.13 193 -4
82 Kroshka/Yubilieinaya100 /2-1 08.XI.12 07.XII.12 09.I.13 25.III.13 07.V.13 25.V.13 01.VI.13 12.VI.13 188 -9
83 Kroshka/Yubilieinaya100 /2-2 08.XI.12 07.XII.12 09.I.13 25.III.13 07.V.13 31.V.13 06.VI.13 17.VI.13 193 -4
84 Yubilieinaya100/Demir /1-1 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 191 -6
85 Yubilieinaya100/Demir /1-2 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 191 -6
86 Yubilieinaya100/Demir /1-3 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 191 -6
87 Gondvana/Knyajna /1-1 08.XI.12 05.XII.12 08.I.13 23.III.13 06.V.13 24.V.13 31.V.13 12.VI.13 190 -7
88 Gondvana/Knyajna /1-2 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 25.III.13 07.V.13 24.V.13 31.V.13 12.VI.13 192 -5
89 Gondvana/Knyajna /1-3 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 25.III.13 07.V.13 24.V.13 31.V.13 12.VI.13 192 -5
90 Gondvana/Knyajna /2-1 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 25.III.13 07.V.13 24.V.13 31.V.13 12.VI.13 192 -5
91 Gondvana/Knyajna /2-2 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 25.III.13 07.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
92 Gondvana/Knyajna /2-3 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
93 Gondvana/Knyajna /2-4 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
94 Gondvana/Knyajna /2-5 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 195 -2
95 Tam-107/Kupava /1 08.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 06.V.13 25.V.13 01.VI.13 12.VI.13 190 -7
96 Tam-107/Kupava /3 08.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 06.V.13 28.V.13 04.VI.13 15.VI.13 193 -4
97 Starshina/Sonmez /3 08.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 06.V.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 185 -12
98 Starshina/Sonmez /4 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 04.V.13 24.V.13 31.V.13 12.VI.13 192 -5
99 Starshina/Sonmez /7 08.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 06.V.13 27.V.13 03.VI.13 14.VI.13 192 -5
100 Kroshka/Adyr /1 08.XI.12 05.XII.12 07.I.13 23.III.13 26.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 186 -11
101 Kroshka/Adyr /3-1 08.XI.12 03.XII.12 05.I.13 21.III.13 26.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 188 -9
102 Kroshka/Adyr /3-2 08.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 25.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 190 -7
103 Kroshka/Adyr /4-1 08.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 26.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 190 -7
104 Kroshka/Adyr /4-2 08.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 26.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 190 -7
105 Kroshka/Adyr /5-1 08.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 03.V.13 27.V.13 03.VI.13 14.VI.13 196 -1
106 Kroshka/Adyr /5-2 08.XI.12 01.XII.12 02.I.13 18.III.13 03.V.13 27.V.13 03.VI.13 14.VI.13 196 -1

209
207
 Cədvəl 7-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Seleksiya Pitomniki-I
107 Pehliv/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kuru/4 08.XI.12 08.XII.12 09.I.13 25.III.13 06.V.13 30.V.13 05.VI.13 15.VI.13 190 -7
108 Adyr/Sonmez /1 08.XI.12 08.XII.12 10.I.13 26.III.13 07.V.13 01.VI.13 06.VI.13 17.VI.13 192 -5
109 Adyr/Sonmez /2 08.XI.12 12.XII.12 12.I.13 28.III.13 09.V.13 03.VI.13 08.VI.13 18.VI.13 189 -8
110 Adyr/Sonmez /3 08.XI.12 08.XII.12 10.I.13 26.III.13 07.V.13 01.VI.13 06.VI.13 17.VI.13 192 -5
111 Adyr/Sonmez /4 08.XI.12 10.XII.12 12.I.13 28.III.13 09.V.13 03.VI.13 08.VI.13 18.VI.13 191 -6
112 Yubilieinaya100/Tilek /2-1 08.XI.12 10.XII.12 12.I.13 28.III.13 27.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 180 -17
113 Yubilieinaya100/Tilek /2-2 08.XI.12 10.XII.12 12.I.13 28.III.13 27.IV.13 20.V.13 27.V.13 07.VI.13 180 -17
114 Kra99/3/Fal/Ae.Squ(312)//2*Cun/1 09.XI.12 07.XII.12 09.I.13 26.III.13 07.V.13 31.V.13 05.VI.13 15.VI.13 191 -6
115 Destin//Waxwing*2/Kuruku /1 09.XI.12 08.XII.12 10.I.13 27.III.13 08.V.13 01.VI.13 06.VI.13 17.VI.13 192 -5
116 Destin//Waxwing*2/Kuruku /2 09.XI.12 08.XII.12 10.I.13 27.III.13 08.V.13 01.VI.13 06.VI.13 17.VI.13 192 -5
117 Son/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Ska*2/Sr/2 09.XI.12 07.XII.12 08.I.13 25.III.13 07.V.13 31.V.13 06.VI.13 17.VI.13 193 -4
Nəzarət Pitomniki-I
118 Starshina/Sonmez /2 03.XI.12 30.XI.12 29.XII.12 16.III.13 20.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 188 -9
119 Yubilieinaya100/Tilek /1 03.XI.12 24.XI.12 22.XII.12 09.III.13 30.IV.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 200 +3
120 Zagadk/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kur/1 03.XI.12 26.XI.12 24.XII.12 11.III.13 01.V.13 23.V.13 30.V.13 11.VI.13 198 +1
121 Sonm/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuku/3 03.XI.12 24.XI.12 24.XII.12 11.III.13 25.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 197 0
122 Son/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Ska*2/Sr/1 03.XI.12 24.XI.12 22.XII.12 09.III.13 18.IV.13 16.V.13 23.V.13 03.VI.13 192 -5
123 Katia1/Kroshka /3 03.XI.12 20.XI.12 20.XII.12 07.III.13 17.IV.13 16.V.13 23.V.13 03.VI.13 196 -1
124 Pobeda50/Pehlivan /1 03.XI.12 24.XI.12 22.XII.12 09.III.13 25.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 197 0
125 Gondvana/Demir /1 03.XI.12 24.XI.12 26.XII.12 13.III.13 27.IV.13 22.V.13 29.V.13 10.VI.13 199 +2
126 T154/Kristadora /1 03.XI.12 22.XI.12 24.XII.12 11.III.13 27.IV.13 22.V.13 29.V.13 10.VI.13 201 +4
127 T154/Kristadora /2 03.XI.12 22.XI.12 22.XII.12 09.III.13 25.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 199 +2
128 Sonmez/Pehlivan /1 03.XI.12 22.XI.12 22.XII.12 09.III.13 25.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 199 +2
129 Sonmez/Pehlivan /2 03.XI.12 22.XI.12 24.XII.12 11.III.13 01.V.13 28.V.13 03.VI.13 14.VI.13 205 +8
130 Sonmez/Pehlivan /3 03.XI.12 17.XI.12 18.XII.12 05.III.13 25.IV.13 21.V.13 28.V.13 08.VI.13 204 +7
131 Starshina/Sonmez /1 03.XI.12 26.XI.12 27.XII.12 14.III.13 20.IV.13 18.V.13 25.V.13 05.VI.13 192 -5

210
208
 Cədvəl 8
2013-2014 cü tədqiqat ilində altıncı nəsil (F6) hibridlərinin vegetasiya müddətləri (Tərtər BTS)
Yetişmə Veg. Stand.
Kollanm Boruya Sünbüllə
№ Hibrid kombinasiyalar Səpin Çıxış müd., fərq,
a çıxma mə süd mum tam
gün gün
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Seleksiya Pitomniki-II
Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/
1 31.x.13 12.xıı.13 26.ıı.14 01.ıv.14 03.v.14 20.v.14 29.v.14 08.vı.14 178 0
3/Tukuru /1-1
2 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tu/1-3 31.x.13 13.xıı.13 26.ıı.14 01.ıv.14 01.v.14 18.v.14 27.v.14 06.vı.14 175 -3
3 Son/4/Ve/Pj//2*Tu/3/Sk*2/Sr/4-1 31.x.13 10.xıı.13 25.ıı.14 31.ııı.14 02.v.14 19.v.14 28.v.14 07.vı.14 179 +1
4 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-1 31.x.13 10.xıı.13 25.ıı.14 31.ııı.14 30.ıv.14 17.v.14 26.v.14 05.vı.14 177 -1
5 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-2 31.x.13 10.xıı.13 25.ıı.14 31.ııı.14 02.v.14 19.v.14 28.v.14 07.vı.14 179 +1
6 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-3 31.x.13 10.xıı.13 25.ıı.14 31.ııı.14 28.ıv.14 15.v.14 25.v.14 05.vı.14 177 -1
7 Gondvana/Knyajna /1-1 31.x.13 12.xıı.13 26.ıı.14 01.ıv.14 07.v.14 24.v.14 02.vı.14 12.vı.14 182 +4
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2
8 31.x.13 25.xıı.13 07.ııı.14 06.ıv.14 01.v.14 18.v.14 27.v.14 06.vı.14 163 -15
/3/Kuruku /4-1
9 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/4-2 31.x.13 25.xıı.13 07.ııı.14 06.ıv.14 01.v.14 18.v.14 27.v.14 06.vı.14 163 -15
10 Yubilieinaya100/Tilek /2-2 31.x.13 27.xıı.13 09.ııı.14 07.ıv.14 29.ıv.14 16.v.14 26.v.14 05.vı.14 160 -18
11 Son/4/Ve/Pj//2*Tu/3/Sk*2/Sr/2-1 31.x.13 24.xıı.13 06.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 29.v.14 08.vı.14 166 -12
12 Son/4/Ve/Pj//2*Tu/3/Sk*2/Sr/2-2 31.x.13 24.xıı.13 06.ııı.14 04.ıv.14 01.v.14 18.v.14 27.v.14 06.vı.14 164 -14
Seleksiya Pitomniki-I
13 Son/4/Ve/Pjn//2*Tui/3/Sk*2/Sr/1 01.xı.13 12.xıı.13 26.ıı.14 28.ııı.14 01.v.14 18.v.14 27.v.14 07.vı.14 177 -1
14 Gondvana/Demir /1 01.xı.13 02.xıı.13 17.ıı.14 24.ııı.14 01.v.14 18.v.14 27.v.14 07.vı.14 187 +9
15 T154/Kristadora /1 01.xı.13 01.xıı.13 16.ıı.14 23.ııı.14 01.v.14 18.v.14 27.v.14 07.vı.14 188 +10
Nəzarət Pitomniki-I
16 Aran (st.) 03.xı.13 15.xıı.13 22.ıı.14 31.ııı.14 05.v.14 22.v.14 31.v.14 11.vı.14 178 -
17 Bez1/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Br/1-1 03.xı.13 05.xıı.13 18.ıı.14 21.ııı.14 27.ıv.14 14.v.14 24.v.14 04.vı.14 181 +3

211
209
 Cədvəl 8-in ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax
18 03.xı.13 05.xıı.13 18.ıı.14 25.ııı.14 27.ıv.14 14.v.14 24.v.14 04.vı.14 181 +3
*2/3/Brambling /3-1
19 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kur/1-1 03.xı.13 17.xıı.13 24.ıı.14 26.ııı.14 28.ıv.14 15.v.14 25.v.14 05.vı.14 170 -8
20 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kur/1-4 03.xı.13 17.xıı.13 24.ıı.14 26.ııı.14 27.ıv.14 14.v.14 24.v.14 04.vı.14 169 -9
21 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kur/2-1 03.xı.13 17.xıı.13 24.ıı.14 26.ııı.14 28.ıv.14 15.v.14 25.v.14 05.vı.14 170 -8
22 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kur/2-2 03.xı.13 17.xıı.13 24.ıı.14 26.ııı.14 28.ıv.14 15.v.14 25.v.14 05.vı.14 170 -8
23 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kur/3-1 03.xı.13 19.xıı.13 26.ıı.14 28.ııı.14 29.ıv.14 16.v.14 26.v.14 06.vı.14 169 -9
24 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kur/3-2 03.xı.13 19.xıı.13 26.ıı.14 25.ııı.14 30.ıv.14 17.v.14 27.v.14 07.vı.14 170 -8
İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Sq
25 03.xı.13 19.xıı.13 26.ıı.14 28.ııı.14 03.v.14 20.v.14 29.v.14 09.vı.14 172 -6
uarrosa(312)//2*Cunningham /2-1
26 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tu/6-2 03.xı.13 16.xıı.13 24.ıı.14 28.ııı.14 02.v.14 19.v.14 28.v.14 08.vı.14 174 -4
27 Bezostaya1/Kroshka /3-1 03.xı.13 19.xıı.13 26.ıı.14 28.ııı.14 03.v.14 20.v.14 29.v.14 09.vı.14 172 -6
28 Katia1/Kroshka /1-3 03.xı.13 19.xıı.13 26.ıı.14 28.ııı.14 01.v.14 18.v.14 27.v.14 07.vı.14 170 -8
29 Starshina/Zubkov /2-2 03.xı.13 19.xıı.13 26.ıı.14 31.ııı.14 05.v.14 22.v.14 31.v.14 11.vı.14 174 -4
30 Gondvana/Knyajna /1-2 03.xı.13 19.xıı.13 26.ıı.14 31.ııı.14 05.v.14 22.v.14 31.v.14 11.vı.14 174 -4
31 Gondvana/Knyajna /2-2 03.xı.13 15.xıı.13 22.ıı.14 31.ııı.14 05.v.14 22.v.14 31.v.14 11.vı.14 178 0
32 Starshina/Sonmez /3 03.xı.13 28.xı.13 14.ıı.14 20.ııı.14 29.ıv.14 16.v.14 26.v.14 06.vı.14 190 +12
33 Gondvana/Knyajna /1-3 03.xı.13 28.xı.13 14.ıı.14 25.ııı.14 03.v.14 20.v.14 29.v.14 09.vı.14 193 +15
Nəzarət Pitomniki-II
34 Starshina/Sonmez /2 03.xı.13 28.xı.13 14.ıı.14 25.ııı.14 27.ıv.14 14.v.14 24.v.14 04.vı.14 188 +10
35 Yubilieinaya100/Tilek /1 03.xı.13 28.xı.13 14.ıı.14 27.ııı.14 23.ıv.14 10.v.14 22.v.14 03.vı.14 187 +9
Müsabiqəli Sort Sınağı
36 Katia1/Kroshka /3 03.xı.13 26.xı.13 12.ıı.14 26.ııı.14 27.ıv.14 14.v.14 24.v.14 04.vı.14 190 +12
37 Pobeda50/Pehlivan /1 03.xı.13 24.xı.13 10.ıı.14 21.ııı.14 28.ıv.14 15.v.14 25.v.14 05.vı.14 193 +15
38 T154/Kristadora /1 03.xı.13 26.xı.13 12.ıı.14 26.ııı.14 28.ıv.14 15.v.14 25.v.14 05.vı.14 191 +13
39 T154/Kristadora /2 02.xı.13 26.xı.13 12.ıı.14 24.ııı.14 27.ıv.14 14.v.14 24.v.14 04.vı.14 190 +12
40 Sonmez/Pehlivan /1 03.xı.13 30.xı.13 15.ıı.14 27.ııı.14 27.ıv.14 14.v.14 24.v.14 04.vı.14 186 +8

212
210
 Cədvəl 9
2014-2015 ci tədqiqat ilində yeddinci nəsil (F7) hibridlərinin vegetasiya müddətləri (Tərtər BTS)
Yetişmə Veg. Stand.
Kollan Boruya Sünbüllə
№ Hibrid kombinasiyalar Səpin Çıxış müd., fərq,
ma çıxma mə süd mum tam
gün gün
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Seleksiya Xətləri F7 (2-təkrar)
1 Aran (st.) 25.x.14 16.xı.14 12.xıı.14 10.ııı.15 08.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 211 -
2 Azəri 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210 -1
3 Murov-2 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 05.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 209 -2
Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/
4 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211 0
3/Tukuru /1-1
5 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tu/1-3 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211 0
6 Son/4/Ve/Pj//2*Tu/3/Sk*2/Sr/4-1 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 05.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 209 -2
7 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-2 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211 0
8 Gondvana/Knyajna /1-1 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 10.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211 0
Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2
9 25.x.14 15.xı.14 11.xıı.14 04.ııı.15 30.ıv.15 21.v.15 01.vı.15 09.vı.15 206 -5
/3/Kuruku /4-1
10 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/4-2 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 30.ıv.15 21.v.15 01.vı.15 09.vı.15 210 -1
11 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/4-3 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 30.ıv.15 21.v.15 01.vı.15 09.vı.15 210 -1
12 Son/4/Ve/Pj//2*Tu/3/Sk*2/Sr/2-1 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 06.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 211 0
Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax
13 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 211 0
*2/3/Brambling /1-1
14 Bez1/4/Bab/Lr42//Ba*2/3/Br/3-1 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 211 0
15 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/1-1 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 209 -2
16 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/1-4 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 211 0
17 Peh/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Ku/2-1 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 209 -2

Cədvəl 9-un ardı

213
211
 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
18 Pehl/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kuru/2-2 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 06.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 211 0
19 Pehl/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kuru/3-1 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 30.ıv.15 21.v.15 01.vı.15 09.vı.15 210 -1
20 Pehl/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Kuru/3-2 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 30.ıv.15 21.v.15 01.vı.15 09.vı.15 210 -1
21 Son/4/Bab/Lr42//Bab*2/3/Tuk/6-2 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 06.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 211 0
22 Bezostaya1/Kroshka /3-1 25.x.14 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 207 -4
23 Katia1/Kroshka /1-3 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 04.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 209 -2
24 Starshina/Zubkov /2-2 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210 -1
25 Gondvana/Knyajna /1-2 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213 +2
26 Gondvana/Knyajna /2-2 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 212 +1
27 Starshina/Sonmez /3 25.x.14 17.xı.14 13.xıı.14 07.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 205 -6
28 Gondvana/Knyajna /1-3 25.x.14 17.xı.14 13.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 207 -4
29 Starshina/Sonmez /2 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 209 -2
30 Yubilieinaya100/Tilek /1 25.x.14 17.xı.14 13.xıı.14 14.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 205 -6
31 Katia1/Kroshka /3 25.x.14 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 207 -4
32 Pobeda50/Pehlivan /1 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 06.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 211 0
33 T154/Kristadora /1 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 209 -2
34 T154/Kristadora /2 25.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 30.ıv.15 21.v.15 01.vı.15 09.vı.15 208 -3
35 Sonmez/Pehlivan /1 25.x.14 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 30.ıv.15 21.v.15 01.vı.15 09.vı.15 210 -1
Seleksiya Pitomniki II
36 Gondvana/Demir /1-1 29.x.14 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 208 -3
37 Gondvana/Demir /1-2 29.x.14 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 208 -3
38 Gondvana/Demir /1-3 29.x.14 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 208 -3
39 Gondvana/Demir /1-4 29.x.14 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 208 -3
40 Gondvana/Demir /1-5 29.x.14 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 209 -2
41 T154/Kristadora /1 29.x.14 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 207 -4
42 Katia1/Kroshka /3 29.x.14 17.xı.14 13.xıı.14 09.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 209 -2
43 T154/Kristadora /2 29.x.14 17.xı.14 13.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 207 -4

Cədvəl 9-un ardı

212

214
 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Seleksiya Pitomniki I
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*
44 30.x.14 20.xı.14 16.xıı.14 12.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 204 -7
2/Srma /2-2-1
Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tui/3/Skauz*
45 30.x.14 20.xı.14 16.xıı.14 12.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 204 -7
2/Srma /2-2-2
Müsabiqəli Sort Sınağı
46 Katia1/Kroshka /3 29.x.14 17.xı.14 13.xıı.14 09.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 206 -5
47 Gondvana/Demir /1 29.x.14 17.xı.14 13.xıı.14 09.ııı.15 30.ıv.15 21.v.15 01.vı.15 09.vı.15 204 -7
48 T154/Kristadora /1 29.x.14 17.xı.14 13.xıı.14 10.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 208 -3
49 T154/Kristadora /2 29.x.14 17.xı.14 13.xıı.14 10.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 207 -4
50 Sonmez/Pehlivan /1 29.x.14 17.xı.14 13.xıı.14 07.ııı.15 30.ıv.15 21.v.15 01.vı.15 09.vı.15 204 -7
51 Starshina/Sonmez /2 29.x.14 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 207 -4
52 Starshina/Sonmez /3 29.x.14 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 30.ıv.15 21.v.15 01.vı.15 09.vı.15 206 -5
213

215
 Cədvəl 10
Xəstəliklərlə sirayətlənməsinə görə tədqiq olunmuş yumşaq buğdanın
introduksiya edilmiş ikinci nəsil (F2) hibrid nümunələri
(Tərtər BTS, 2009-2010)
Pas

Septorioz
Unlu şeh
xəstəlikləri
№ Nümunələrin adı
sarı qonur

1 2 3 4 5 6
Hibrid Pitomniki
1 Aran (st.) R 10MS 5 4
2 Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Brambling 40S MS 3 4
3 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku 20S 5MS 5 4
4 Zagadka/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku 20S 10MR 4 4
5 Yubilieinaya100/4/Croc_1/Ae.Squarrosa(224)//Opata/3/Pastor 30MR 5MR 5 6
6 Krasnodarskaya99/3/Falcin/Ae.Squarrosa(312)//2*Cunningham 20MR 20MR 5 6
7 İveta Nta-92/89-6/3/Falcin/Ae.Squarrosa(312)//2*Cunningham 30MR MR 5 6
8 L4224 K12//Waxwing*2/Kuruku 30S 5S 6 6
9 Destin//Waxwing*2/Kuruku 30MR 10MR 6 6
10 Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru 20S 20MS 5 4
11 Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tuı/3/Skauz*2/Srma 20S 20MS 3 4
12 Bezostaya1/Kroshka 30S 10S 4 5
13 Katia1/Kroshka 30S 5S 3 6
14 Starshina/Zubkov 10MR MR 5 6
15 Kroshka/Yubilieinaya100 20MR 20MR 4 4
16 Yubilieinaya100/Demir 10MS MS 5 6
17 Pobeda50/Pehlivan 20S 5S 5 5
18 Gondvana/Demir 20S 10S 3 4
19 Gondvana/Knyajna 10MR 10MS 3 3
20 Sonmez/4/338-K1-1//Anb/Buc/3/Gs50A R MS 4 5
21 Tam-107/Kupava 30S 30MS 6 6
22 T154/Kristadora 30S 30MS 3 4
23 Yubilieinaya100/Adyr 20S 5S 5 6
24 Sonmez/Pehlivan R R 4 4
25 Adyr/Sonmez 10MS MS 6 6
26 Starshina/Sonmez 10MS MR 5 4
27 Kroshka/Adyr 20S 5S 6 6
28 Yubilieinaya100/Tilek 20S 10MS 3 6

216
 Cədvəl 11
Xəstəliklərlə sirayətlənməsinə görə tədqiq olunmuş yumşaq buğdanın
introduksiya edilmiş beşinci nəsil (F5) hibrid nümunələri
(Tərtər BTS, 2012-2013)

Septorioz
Unlu şeh
Pas xəstəlikləri
№ Nümunələrin adı
sarı qonur
1 2 3 4 5 6
Nəzarət Pitomniki-I
1 Aran (st.) 10MR 10S 6 5
2 Starshina/Sonmez /2 MR 0 6 4
3 Yubilieinaya100/Tilek /1 0 0 2 6
4 Zagadka/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /1 0 0 5 5
5 Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /3 0 MS 6 5
6 Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tuı/3/Skauz*2/Srma /1 0 10MS 4 4
7 Katia1/Kroshka /3 5MR 0 3 6
8 Pobeda50/Pehlivan /1 0 10S 5 5
9 Gondvana/Demir /1 0 20S 3 4
10 T154/Kristadora /1 10MS MS 4 4
11 T154/Kristadora /2 0 0 3 4
12 Sonmez/Pehlivan /1 0 MS 4 4
13 Sonmez/Pehlivan /2 10MS 0 4 5
14 Sonmez/Pehlivan /3 0 10MS 5 4
15 Starshina/Sonmez /1 0 40S 3 4

217
 Cədvəl 12
Xəstəliklərlə sirayətlənməsinə görə tədqiq olunmuş yumşaq buğdanın
introduksiya edilmiş yeddinci nəsil (F7) hibrid nümunələri
(Tərtər BTS, 2014-2015-ci illər)

riozSepto
Unlu şeh
Pas xəstəlikləri
№ Nümunələrin adı
sarı qonur
1 2 3 4 5 6
Seleksiya Xətləri F7 (2-təkrar)
1 Aran (st.) 10MS 10S 2 2
2 Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /1-1 0 20MS 1 3
3 Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /1-3 0 20MS 2 2
4 Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tuı/3/Skauz*2/Srma /4-1 0 20MS 4 4
5 Kroshka/Yubilieinaya100 /1-2 0 20MS 3 2
6 Gondvana/Knyajna /1-1 5MR 20MS 2 3
7 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /4-1 0 20MS 4 3
8 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /4-2 0 10MS 5 4
9 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /4-3 10MR 10MS 5 3
10 Sonmez/4/Vee/Pjn//2*Tuı/3/Skauz*2/Srma /2-1 0 20MS 3 2
11 Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Brambling /1-1 0 10MS 3 3
12 Bezostaya1/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Brambling /3-1 20S 10S 5 6
13 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /1-1 0 20MS 5 4
14 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /1-4 10MS 20MS 4 5
15 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /2-1 5MS 20MS 4 3
16 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /2-2 MS 20MS 3 2
17 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /3-1 0 20MS 3 4
18 Pehlivan/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Kuruku /3-2 5MR 20MS 5 3
19 Sonmez/4/Babax/Lr42//Babax*2/3/Tukuru /6-2 10MR 10MS 6 3
20 Bezostaya1/Kroshka /3-1 20MR 10S 5 5
21 Katia1/Kroshka /1-3 20S 30MS 4 2
22 Starshina/Zubkov /2-2 10MR MS 4 2
23 Gondvana/Knyajna /1-2 10MS 20MS 4 4
24 Gondvana/Knyajna /2-2 10MR 20MS 3 2
25 Starshina/Sonmez /3 5MS 10MS 5 3
26 Gondvana/Knyajna /1-3 10MR 30MS 3 2
27 Starshina/Sonmez /2 0 R 4 2
28 Yubilieinaya100/Tilek /1 5MR 30MS 4 3
29 Katia1/Kroshka /3 10MR 20MS 3 2
30 Pobeda50/Pehlivan /1 5MS 10S 4 2
31 T154/Kristadora /1 10MR 10S 5 4
32 T154/Kristadora /2 0 20MS 3 4
33 Sonmez/Pehlivan /1 0 10S 3 2
Seleksiya Pitomniki-II
34 Gondvana/Demir /1-1 0 30S 1 3
35 Gondvana/Demir /1-2 0 20S 1 2
36 Gondvana/Demir /1-3 0 30S 0 2
37 Gondvana/Demir /1-4 0 30S 0 1
218
 Cədvəl 12-nin ardı
1 2 3 4 5 6
38 Gondvana/Demir /1-5 0 20S 1 2
39 T154/Kristadora /1 50S 10S 4 3
40 Katia1/Kroshka /3 10MR 10MS 3 2
41 T154/Kristadora /2 10MR 10MS 2 2
Müsabiqəli Sort Sınağı
42 Aran (st.) 30MS 30S 1 3
43 Katia1/Kroshka /3 10MR 10MS 4 7
44 Gondvana/Demir /1 0 30S 8 8
45 T154/Kristadora /1 30S 20S 4 6
46 T154/Kristadora /2 20S 10MS 3 3
47 Sonmez/Pehlivan /1 0 40S 3 4
48 Starshina/Sonmez /2 5MS 0 5 2
49 Starshina/Sonmez /3 10MR 10MS 7 7

219
 Cədvəl 13
Müsabiqəli sort sınağında tədqiq olunan perspektiv sortların məhsuldarlıq göstəricilərinin dispersiya analizi
(Tərtər BTS, 2015-2016)
MƏHSULDARLIQ, s/ha Orta, Standartdan TƏKRARLAR X1=X-A; A=60,0 ∑ 2
№ KATALOQ V
I II III IV s/ha fərq, s/ha I II III IV
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
1 Aran (st.) 50 52 52 61 52,0 - -10 -8,0 -8,0 -1,0 27
2 TT 0887/2-1-1-1 lütessens 58 57 56 56 56,0 +4,0 -2,0 -3,0 -4,0 -4,0 13
3 TT 09214/3 lütessens 50 54 52 52 52,0 0 -10,0 -6,0 -8,0 -8,0 32
4 TT 09214/3-1 lütessens 58 60 54 60 58,0 +6,0 -2,0 0 -4,0 0 6
5 TT 09214/3-1-2 lütessens 56 60 56 56 57,0 5,0 -4,0 0 -4,0 -4,0 12
6 TT 09214/3-5 lütessens 56 56 54 58 56,0 +4,0 -4,0 -4,0 -6,0 -2,0 16
7 TT 09214/3-7 lütessens 60 60 60 60 60,0 +8,0 0 0 0 0 0
8 TT 09214/3-1-1 albidum 58 54 52 58 55,5 +3,5 -2,0 -6,0 -8,0 -2,0 18
9 TT 09701/1 lütessens 56 60 56 64 59,0 +7,0 -4,0 0 -6,0 +4,0 6
10 TT 09706/2-4-1 lütessens 58 56 56 62 58,0 +6,0 -2,0 -4,0 -4,0 +2,0 8
11 TT 09706/2-4 lütes. (Pərvin) 56 60 56 62 58,5 +6,5 -4,0 0 -2,0 +2,0 4
TT 09704/2-4-1 lütes(Şəfəq
12 64 60 56 60 60,0 +8,0 +4,0 0 -4,0 0 0
2)
13 TT 09701/2-1 lütessens 56 54 52 56 54,5 +2,5 -4,0 -6,0 0 -4,0 14
14 TT 09704/2-4-1-1-3 albidum 60 54 60 58 58,0 +6,0 0 -4,0 0 -2,0 6
15 TT 09704/2-4-1-1-1 lütes. 60 56 64 62 59,5 +7,5 0 4,0 +4,0 +2 2
16 TT 09704/2-4-1-2 lütes. 56 54 58 60 57,0 +5,0 -4,0 6,0 -2,0 0 12
17 TT 09704/5-2 eritrospermum 50 52 54 56 53,0 +1,0 0 -8,0 6,0 -4,0 18
Z 2009/1 lüt. Aran x
48 46 50 52 49,0 -3,0 -12,0 -14,0 -10 -8,0 44
18 Ummank
Z 2009/2 lütes. Murov x
19 52 50 54 54 52,5 +0,5 -8,0 -10 -6,0 -6,0 30
Aran
20 Əzəmətli 95 (st.) 50 52 52 54 52,0 0 -10 -8,0 -8,0 -4,0 30
 Azəri (seçmə) (Art.N10-
21 54 56 52 56 54,5 +2,5 -6,0 -4,0 -8,0 -4,0 22
2012)

Cədvəl 13-ün ardı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
22 00518 leukomelan 56 58 60 64 59,5 +7,5 -4,0 -2,0 0 +4,0 2
218

23 TT 09704/2-1 albidum 50 52 52 54 52,0 0 -10,0 -8,0 0 -6,0 24

24 TT 09714/7 lütessens 52 54 56 58 55,0 +3,0 -8,0 -6,0 -4,0 -2,0 20
25 TT 09214/7 lütessens 60 56 60 60 59,0 +7,0 0 -4,0 -4,0 -2,0 10
26 TT 09214/7 lütessens 58 60 64 64 61,5 +9,5 -4,0 0 +4,0 +4,0 4
27 TT 09714/3-5 lütessens 56 58 62 58 58,5 +6,5 -4,0 -2,0 +2,0 -2,0 6
28 TT 09714/3-5 lütessens 54 56 60 64 58,5 +6,5 -6,0 -4,0 0 +6,0 4
29 Azəri (seçmə) ? 52 56 54 58 55,0 +3,0 -8,0 -4,0 -6,0 -2,0 20
30 Azəri (seçmə) 56 58 60 61 59,0 +7,0 -4,0 -2,0 -0 +1,0 5
31 Z 2009/37 Samur x Dağdaş 50 50 52 54 51,5 -0,5 -10,0 -10,0 -8,0 -6,0 34
Z 2009/60 (KSİ N15 x
32 50 52 54 58 53,5 +1,5 -10,0 -8,0 -6,0 -2,0 26
Pobeda) x Pobeda
33 Z 2009/17 Lütessens /1-1-3 48 50 48 52 49,5 -2,5 -12,0 -10,0 -12,0 -8,0 42
AB 03166 Lov 26/NEN/.
34 50 52 50 54 51,5 -0,5 -10,0 -8,0 -10,0 -6,0 34
Türk. x Maestro (İspan)
TT 09701/2 09601(58369 x
35 50 48 50 52 50,0 -2,0 -10,0 -12,0 -10,0 -8,0 40
Tərəqqi) x Səba
TT 09701/2 09601(58369 x
36 48 46 48 56 49,5 -2,5 -12,0 -14,0 -12,0 -4,0 42
Tərəqqi) x Səba
37 Vassa 56 60 58 60 58,5 +6,5 -4,0 0 -2,0 0 6
38 Tale 38 52 56 52 56 54,0 +2,0 -2,0 -4,0 -2,0 -4,0 12
39 Murov 2 56 56 56 64 59,0 +7,0 -4,0 -4,0 -4,0 +4,0 8
Z 2009/16 Mirbəş 128 x
40 56 54 54 58 55,0 +3,0 -4,0 -6,0 -6,0 -2,0 14
Aran

221
 E 04002/1-3 lütesssens
KOL/ PME/3/7C//CNO/C-
41 58 60 60 54 58,0 +6,0 -2,0 0 0 -4,0 6
72-17 X
CAL/4/CLEO/5/CLLF/ BEZ.
42 Z 2009/26 56 58 58 60 58,0 +6,0 -4,0 -2,0 -2,0 0 8

Cədvəl 13-ün ardı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Z 2009/30 (Samur x Aran) x
43 58 58 56 54 56,5 +4,5 -2,0 -2,0 -4,0 0 8
219

Aran
44 Aran (st.) 58 58 58 56 57,5 +5,5 -2,0 -2,0 -2,0 -4,0 10
Z 2009/43 ( Murov 2 x KSİ
45 52 58 56 56 55,5 +3,5 -8,0 -2,0 -4,0 -4,0 18
N15) x Murov 2
46 Katia1/Kroshka /3 58 68 64 64 63,5 +11,5 -2,0 +8,0 +4,0 +4,0 14

47 Pobeda50/Pehlivan /1 52 56 56 52 54,0 +2,0 -8,0 -4,0 -4,0 -8,0 24

48 T154/Kristadora /1 56 54 60 56 56,5 +4,5 -4,0 -4,0 0 -4,0 12

49 T154/Kristadora /2 62 66 70 70 67,0 +15,0 +2,0 +6,0 +10,0 +10,0 28

50 Sonmez/Pehlivan /1 56 64 58 60 58,5 +6,5 -4,0 +4,0 -2,0 0 2

TƏKRAR X1=X-A2;
TƏKRAR X1=X-A; A=60,0
№ KATALOQ V v2 A=60,0 ∑x12
I II III IV I II III IV
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
1 Aran (st.) -10 -8,0 -8,0 -1,0 27 729 100 64 64 1 229
2 TT 0887/2-1-1-1 lütessens -2,0 -3,0 -4,0 -4,0 13 169 4 9 16 16 45
3 TT 09214/3 lütessens -10,0 -6,0 -8,0 -8,0 32 1024 100 36 64 64 264
4 TT 09214/3-1 lütessens -2,0 0 -4,0 0 6 36 4 0 16 0 20

222
 5 TT 09214/3-1-2 lütessens -4,0 0 -4,0 -4,0 12 144 16 0 16 16 48
6 TT 09214/3-5 lütessens -4,0 -4,0 -6,0 -2,0 16 256 16 16 36 4 72
7 TT 09214/3-7 lütessens 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
8 TT 09214/3-1-1 albidum -2,0 -6,0 -8,0 -2,0 18 324 4 36 64 4 108
9 TT 09601/1 lütessens -4,0 0 -6,0 +4,0 6 16 16 0 36 16 68
10 TT 09706/2-4-1 lütessens -2,0 -4,0 -4,0 +2,0 8 64 4 16 16 4 40
Cədvəl 13-ün ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
11 TT 09706/2-4 lütessens (Artırm. N2-2012) -4,0 0 -2,0 +2,0 4 16 16 0 8 4 28
Pərvin
220

12 TT 09704/2-4-1 lütessens (Şəfəq 2) +4,0 0 -4,0 0 0 0 16 0 16 0 32

13 TT 09701/2-1 lütessens -4,0 -6,0 0 -4,0 14 196 16 36 0 16 68
14 TT 09704/2-4-1-1-3 albidum 0 -4,0 0 -2,0 6 36 0 16 0 4 20
15 TT 09704/2-4-1-1-1 lütessens (Artırma N8- 0 4,0 +4,0 +2 2 4 0 16 16 4 36
2012)
16 TT 09704/2-4-1-2 lütessens (Artırma N5-2012) -4,0 6,0 -2,0 0 12 144 16 36 4 0 56
17 TT 09704/5-2 eritrospermum 0 -8,0 6,0 -4,0 18 324 0 64 36 16 116
18 Z 2009/1 lütessens Aran x Ummanka -12,0 -14,0 -10 -8,0 44 1936 144 196 100 64 504
19 Z 2009/2 lütessens Murov x Aran -8,0 -10 -6,0 -6,0 30 900 64 100 36 36 236
20 Əzəmətli 95 (st.) -10 -8,0 -8,0 -4,0 30 900 100 64 64 16 244
21 Azəri (seçmə) (Artırma N10-2012) -6,0 -4,0 -8,0 -4,0 22 484 100 16 64 16 196
22 00518 leukomelan -4,0 -2,0 0 +4,0 2 4 16 4 0 16 36
23 TT 09704/2-1 albidum -10,0 -8,0 0 -6,0 24 576 100 64 0 36 200
24 TT 09714/7 lütessens -8,0 -6,0 -4,0 -2,0 20 400 64 36 16 4 120
25 TT 09214/7 lütessens 0 -4,0 -4,0 -2,0 10 100 0 16 16 4 36
26 TT 09214/7 lütessens -4,0 0 +4,0 +4,0 4 16 16 0 16 16 48
27 TT 09714/3-5 lütessens -4,0 -2,0 +2,0 -2,0 6 36 16 4 4 4 28
28 TT 09714/3-5 lütessens -6,0 -4,0 0 +6,0 4 16 36 16 0 36 88
29 Azəri (seçmə) ? -8,0 -4,0 -6,0 -2,0 20 400 64 16 36 4 120
30 Azəri (seçmə) -4,0 -2,0 0 +1,0 5 25 16 4 0 1 21
31 Z 2009/37 Samur x Dağdaş -10,0 -10,0 -8,0 -6,0 34 1156 100 64 64 36 264

223
 32 Z 2009/60 (KSİ N15 x Pobeda) x Pobeda -10,0 -8,0 -6,0 -2,0 26 676 100 100 36 4 240
33 Z 2009/17 Lütessens /1-1-3 -12,0 -10,0 -12,0 -8,0 42 1764 144 100 144 64 452
34 AB 03166 Lov 26/NEN/..Türk. x Maestro 300
-10,0 -8,0 -10,0 -6,0 34 1156 100 64 100 36
(İspan)
35 TT 09701/2 09601(58369 x Tərəqqi) x Səba -10,0 -12,0 -10,0 -8,0 40 1600 100 144 100 64 408
36 TT 09701/2 09601(58369 x Tərəqqi) x Səba -12,0 -14,0 -12,0 -4,0 42 1764 144 196 144 16 500
37 Vassa -4,0 0 -2,0 0 6 36 16 0 4 0 20
38 Tale 38 -2,0 -4,0 -2,0 -4,0 12 144 4 16 4 16 40
Cədvəl 13-ün ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
39 Murov 2 -4,0 -4,0 -4,0 +4,0 8 64 16 16 16 16 118
40 Z 2009/16 Mirbəşir 128 x Aran -4,0 -6,0 -6,0 -2,0 14 196 16 36 36 4 92
221

41 E 04002/1-3 lütesssens KOL/PME/3/7C//CNO/

-2,0 0 0 -4,0 6 36 4 0 0 16 20
…
42 Z 2009/26 -4,0 -2,0 -2,0 0 8 64 16 4 4 0 24
43 Z 2009/30 (Samur x Aran) x Aran -2,0 -2,0 -4,0 0 8 64 4 4 16 0 24
44 Aran (st.) -2,0 -2,0 -2,0 -4,0 10 100 4 4 4 16 28
45 Z 2009/43 (Murov 2 x KSİ N15) x Murov 2 -8,0 -2,0 -4,0 -4,0 18 324 64 4 16 16 100
46 Katia1/Kroshka /3 -2,0 +8,0 +4,0 +4,0 14 196 4 64 16 196 280
47 Pobeda50/Pehlivan /1 -8,0 -4,0 -4,0 -8,0 24 576 64 16 16 64 160
48 T154/Kristadora /1 -4,0 -4,0 0 -4,0 12 144 16 16 0 16 48
49 T154/Kristadora /2 +2,0 +6,0 +10,0 +10,0 28 784 4 36 100 100 240
50 Sonmez/Pehlivan /1 -4,0 +4,0 -2,0 0 2 4 16 16 4 0 36
2012
250 219 202 131 -707 2000 1781 1584 1102 6467
Sx=√S3 2=√3,9— =√0,98=0,99
4,0
C=(∑X1 )2=(707)2:200=499849:200=2499,245
CY=∑X12-C=6467-2499,245=3967,755 Sd=√2.S2 =√2.3,9 =√1,95 =1,4
Cp=∑ P2:L-C=2502+2102+2022+1312= n 4
62500+47961+40804+17161=168426:50=
3368,52-2499,245=869,275 Cv=∑V2:4--C= HCP05=t05 Sd=2,01 x 1,4.=2,8 S/ha

HCP0=t05.Sd 2,8 x 100 224

=4,98%
x 56,2
 20123:4-2499,245=-5030,75-2499,245=2531,505
Cz=Cy-Cp-Cv=3967,755-869,275-2531,505=566,975

Kvadratlar Sərbəstlik Orta

Dispersiya Ff F05
cəmi dərəcəsi kvadrat
Ümumi 3967,25 199
Təkrarlar 869,275 3
Variantlar 2531,51 49 51,7 13,25 1,96
Xətalar 566,975 147 3,9
222

225
 Cədvəl 14
Valideyn formaların axtalanmış sünbüllərinin sayı (Tərtər BTS)

Axtalanmış sünbüllərin Dən tutan sünbüllərin

№ Sortnümunələrin adı Axtalanma tarixi
sayı, ədəd sayı, ədəd
1 2 3 4 5
2012-2013-cü tədqiqat illəri
20 əd.-09.05.2013
1 Murov-2 30 26 5 əd.-11.05.2013
5 əd.-12.05.2013
20 əd.-10.05.2013
2 Şəfəq-2 25 21
5 əd.-12.05.2013
15 əd.-09.05.2013
3 Azəri 20 20
5 əd.-11.05.2013
10 əd.-08.05.2013
4 Murov 15 13
5 əd.-10.05.2013
5 Tərəqqi 25 20 09.05.2013
15 əd.-08.05.2013
6 Doka 25 18 5 əd.-11.05.2013
5 əd.-12.05.2013
15 əd.-08.05.2013
7 Sönməz 30 23
15 əd.-10.05.2013
8 Alman sortu 10 6 14.05.2013
20 əd.-08.05.2013
9 TT 09214/3 lütessens 25 22
5 əd.-10.05.2013
10 əd.-08.05.2013
10 TT 09214/3-1 lütessens 25 19
15 əd.-10.05.2013
11 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 25 25 08.05.2013
12 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 25 20 09.05.2013
2013-2014-cü tədqiqat illəri
16 əd.-06.05.2014
13 Şəfəq 24 20 4 əd.-09.05.2014
4 əd.-13.05.2014
14 Alman sortu 10 6 10 əd.-14.05.2014
15 Murov-2 8 8 05.05.2014
16 Şəfəq-2 8 5 12.05.2014
17 Azəri 8 7 05.05.2014
18 TT 09214/3-1 lütessens 8 4 12.05.2014
12 əd.-05.05.2014
19 Doka 18 14
6 əd.-10.05.2014
18 əd.-06.05.2014
20 Sönməz 24 21
6 əd.-09.05.2014
30 əd.-08.05.2014
21 Pərvin 35 25
5 əd.-12.05.2014
22 Vassa 16 13 03.05.2014
23 Yubilieinaya100/Tilek /1 35 33 03.05.2014
5 əd.-08.05.2014
24 Murov 10 8
5 əd.-10.05.2014

226
 Cədvəl 15
Növdaxili hibridləşmə nəticəsində alınan kombinasiyaların həcmi (Tərtər BTS)

Dən tutan sünb.sayı, əd.

Çiçəklərin sayı, əd.
Dənin sayı, əd.
Dənin tutumu, %-lə

Axtalanmanın tarixi

Tozlanmanın tarixi
№ Kombinasiyaların adı

1 2 3 4 5 6 7 8
2012-2013-cü tədqiqat illəri
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 5 60 35 58,3 09.05.2013 14.05.2013
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 5 60 30 50,0 09.05.2013 14.05.2013
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 5 60 28 46,7 09.05.2013 14.05.2013
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 3 36 12 33,3 11.05.2013 16.05.2013
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 3 36 10 27,8 12.05.2013 17.05.2013
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 5 60 29 48,3 09.05.2013 14.05.2013
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 5 70 26 37,1 10.05.2013 14.05.2013
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 5 70 28 40,0 10.05.2013 14.05.2013
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 3 42 9 21,4 12.05.2013 16.05.2013
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 5 70 24 34,3 10.05.2013 14.05.2013
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 3 42 13 30,9 10.05.2013 14.05.2013
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 5 60 31 51,7 09.05.2013 15.05.2013
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 5 60 26 43,3 11.05.2013 17.05.2013
14 TT 01314 Azəri x Doka 5 60 29 48,3 09.05.2013 15.05.2013
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 5 60 34 56,7 09.05.2013 15.05.2013
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 5 60 36 60,0 08.05.2013 12.05.2013
17 TT 01317 Murov x Tanya 3 36 14 38,9 10.05.2013 15.05.2013
18 TT 01318 Murov x Doka 5 60 32 53,3 08.05.2013 12.05.2013
19 TT 01319 Tərəqqi x Doka 5 60 24 40,0 09.05.2013 14.05.2013
20 TT 01320 Tərəqqi x Bezostaya-1 5 60 22 36,7 09.05.2013 14.05.2013
21 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 3 36 9 25,0 09.05.2013 14.05.2013
22 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 4 48 17 35,4 09.05.2013 14.05.2013
23 TT 01323 Tərəqqi x Aran 3 36 11 30,6 09.05.2013 14.05.2013
24 TT 01324 Doka x Sönməz 5 60 33 55,0 08.05.2013 12.05.2013
25 TT 01325 Doka x Tanya 3 36 12 33,3 11.05.2013 16.05.2013
26 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 4 48 21 43,7 12.05.2013 18.05.2013
27 TT 01327 Doka x Pərvin 3 36 16 44,4 08.05.2013 12.05.2013
28 TT 01328 Doka x Azəri 3 36 12 33,3 08.05.2013 12.05.2013
29 TT 01329 Sönməz x Doka 4 48 20 41,7 08.05.2013 13.05.2013
30 TT 01330 Sönməz x Murov-2 5 60 26 43,3 08.05.2013 12.05.2013
31 TT 01331 Sönməz x Tanya 3 36 11 30,6 10.05.2013 15.05.2013
32 TT 01332 Sönməz x Trap 3 36 9 25,0 10.05.2013 15.05.2013
33 TT 01333 Sönməz x Nota 3 36 14 38,9 10.05.2013 15.05.2013
34 TT 01334 Sönməz x Pərvin 5 60 30 50,0 08.05.2013 13.05.2013
35 TT 01335 Alman sortu x Bezostaya-1 3 48 7 14,6 14.05.2013 18.05.2013
Cədvəl 15-in ardı
227
1 2 3 4 5 6 7 8
36 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 3 48 10 20,8 14.05.2013 18.05.2013
37 TT 01337 TT 09214/3 lütessens x Doka 5 60 27 45,0 08.05.2013 11.05.2013
38 TT 01338 TT 09214/3 lütessens x Bezostaya-1 4 48 21 43,7 08.05.2013 11.05.2013
39 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 5 60 24 40,0 08.05.2013 11.05.2013
40 TT 01340 TT 09214/3 lütessens x Sönməz 5 60 30 50,0 08.05.2013 11.05.2013
41 TT 01341 TT 09214/3 lütessens x Tanya 3 36 7 19,4 10.05.2013 14.05.2013
42 TT 01342 TT 09214/3-1 lütessens x Sönməz 5 80 19 23,7 08.05.2013 11.05.2013
43 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 3 48 7 14,6 10.05.2013 16.05.2013
44 TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 3 48 9 18,7 10.05.2013 16.05.2013
45 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 3 48 5 10,4 10.05.2013 16.05.2013
46 TT 01346 TT 09214/3-1 lütessens x Doka 5 80 23 28,7 08.05.2013 13.05.2013
TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x 5 70 27 38,6 08.05.2013 13.05.2013
47
Bezostaya-1
48 TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Sönm 5 70 30 42,9 08.05.2013 13.05.2013
49 TT 01349 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Doka 5 70 32 45,7 08.05.2013 13.05.2013
50 TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa 5 70 24 34,3 08.05.2013 13.05.2013
51 TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərv. 5 70 20 28,6 08.05.2013 13.05.2013
TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x 4 48 21 43,7 09.05.2013 14.05.2013
52
Bezostaya-1
TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x 4 48 23 47,9 09.05.2013 14.05.2013
53
Sönməz
54 TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Doka 4 48 19 39,6 09.05.2013 14.05.2013
55 TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 4 48 24 50,0 09.05.2013 14.05.2013
56 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 4 48 17 35,4 09.05.2013 14.05.2013
2013-2014-cü tədqiqat illəri
57 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 4 48 30 62,5 13.05.2014 16.05.2014
58 TT 01402 Şəfəq x Doka 3 36 14 38,9 06.05.2014 14.05.2014
59 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 4 48 35 72,9 09.05.2014 14.05.2014
60 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 3 36 19 52,8 06.05.2014 14.05.2014
61 TT 01405 Şəfəq x Pərvin 3 36 11 30,6 06.05.2014 14.05.2014
62 TT 01406 Şəfəq x Vassa 3 36 14 38,9 06.05.2014 14.05.2014
63 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 4 56 24 42,9 14.05.2014 17.05.2014
64 TT 01408 Alman sortu x Əzəmətli 95 2 28 8 28,6 14.05.2014 17.05.2014
65 TT 01409 Murov-2 x Zirvə 85 8 96 56 58,3 05.05.2014 14.05.2014
66 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 5 80 29 36,2 12.05.2014 16.05.2014
67 TT 01411 Azəri x Aran 7 84 56 66,7 05.05.2014 14.05.2014
68 TT 01412 TT 09214/3-1 lütessens x Alman sort 4 56 22 39,3 12.05.2014 16.05.2014
69 TT 01413 Doka x Sönməz 2 24 8 33,3 05.05.2014 14.05.2014
70 TT 01414 Doka x Alman sortu 6 72 38 52,8 10.05.2014 16.05.2014
71 TT 01415 Doka x Vassa 6 72 29 40,3 05.05.2014 14.05.2014
72 TT 01416 Sönməz x Vassa 6 60 41 68,3 06.05.2014 14.05.2014
73 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 4 40 24 60,0 09.05.2014 14.05.2014
74 TT 01418 Sönməz x Pərvin 5 50 29 58,0 06.05.2014 14.05.2014
75 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 6 60 39 65,0 06.05.2014 14.05.2014
76 TT 01420 Pərvin x Doka 5 70 30 42,9 08.05.2014 15.05.2014
77 TT 01421 Pərvin x Vassa 5 70 36 51,4 08.05.2014 15.05.2014
78 TT 01422 Pərvin x Murov-2 2 28 9 32,1 08.05.2014 15.05.2014
Cədvəl 15-in ardı

228
1 2 3 4 5 6 7 8

229
79 TT 01423 Pərvin x Murov 3 42 15 35,7 08.05.2014 15.05.2014
80 TT 01424 Pərvin x Azəri 5 70 26 37,1 08.05.2014 15.05.2014
81 TT 01425 Pərvin x Sönməz 2 28 8 28,6 08.05.2014 15.05.2014
82 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 3 42 14 33,3 12.05.2014 17.05.2014
83 TT 01427 Vassa x Murov-2 3 36 14 38,9 03.05.2014 10.05.2014
84 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 4 48 27 56,2 03.05.2014 10.05.2014
85 TT 01429 Vassa x Tərəqqi 3 36 14 38,9 03.05.2014 10.05.2014
86 TT 01430 Vassa x Pərvin 3 36 12 33,3 03.05.2014 10.05.2014
87 TT 01431 Yubilieina.100/Tilek /1 x Mahmud 80 5 60 29 48,3 03.05.2014 10.05.2014
88 TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Zirvə 85 5 60 34 56,7 03.05.2014 10.05.2014
89 TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 5 60 30 50,0 03.05.2014 10.05.2014
90 TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Murov-2 5 60 35 58,3 03.05.2014 10.05.2014
91 TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Pərvin 3 36 18 50,0 03.05.2014 10.05.2014
92 TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Vassa 5 60 33 55,0 03.05.2014 10.05.2014
93 TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Doka 5 60 39 65,0 03.05.2014 10.05.2014
94 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 5 50 24 48,0 10.05.2014 14.05.2014
95 TT 01439 Murov x Pərvin 3 30 13 43,3 08.05.2014 14.05.2014

230
 Cədvəl 16
2013-2014-cü tədqiqat illərində birinci nəsil (F1) hibridlərinin vegetasiya müddətləri (Tərtər BTS)

günVeg. müd.,
Yetişmə

Sünbülləmə
Kollanma

Boruya çıxma
Səpin

Çıxış
№ Hibrid kombinasiyalar
süd mum tam

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Hibrid pitomniki
1 Murov-2 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 07.v.14 24.v.14 04.vı.14 15.vı.14 172
F1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 04.xı.2013 28.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 07.v.14 24.v.14 04.vı.14 15.vı.14 169
Bezostaya-1 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 07.v.14 24.v.14 04.vı.14 16.vı.14 173
2 Murov-2 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 07.v.14 24.v.14 04.vı.14 15.vı.14 172
F1 TT 01302 Murov-2 x Doka 04.xı.2013 28.xıı.13 07.ııı.14 10.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 17.vı.14 171
Doka 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 10.ıv.14 08.v.14 25.v.14 04.vı.14 15.vı.14 172
3 Murov-2 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 07.v.14 24.v.14 04.vı.14 15.vı.14 172
F1 TT 01303 Murov-2 x Vassa 04.xı.2013 27.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 13.vı.14 168
Vassa 04.xı.2013 27.xıı.13 07.ııı.14 12.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 13.vı.14 168
4 Murov-2 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 07.v.14 24.v.14 04.vı.14 15.vı.14 172
F1 TT 01304 Murov-2 x Tanya 04.xı.2013 28.xıı.13 07.ııı.14 15.ıv.14 08.v.14 25.v.14 07.vı.14 18.vı.14 172
Tanya 04.xı.2013 26.xıı.13 09.ııı.14 08.ıv.14 08.v.14 25.v.14 06.vı.14 17.vı.14 173
5 Murov-2 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 07.v.14 24.v.14 04.vı.14 15.vı.14 172
F1 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 04.xı.2013 28.xıı.13 09.ııı.14 06.ıv.14 08.v.14 25.v.14 07.vı.14 18.vı.14 172
Şəfəq-2 04.xı.2013 27.xıı.13 09.ııı.14 15.ıv.14 06.v.14 23.v.14 06.vı.14 18.vı.14 173
6 Murov-2 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 07.v.14 24.v.14 04.vı.14 15.vı.14 172
F1 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 04.xı.2013 27.xıı.13 09.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 16.vı.14 171
Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 09.ııı.14 10.ıv.14 05.v.14 22.v.14 31.v.14 12.vı.14 169
7 Şəfəq-2 04.xı.2013 26.xıı.13 09.ııı.14 10.ıv.14 06.v.14 23.v.14 04.vı.14 16.vı.14 172
F1 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 04.xı.2013 30.xıı.13 09.ııı.14 13.ıv.14 08.v.14 25.v.14 03.vı.14 14.vı.14 166
227
 Cədvəl 16-nın ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Doka 04.xı.2013 27.xıı.13 09.ııı.14 12.ıv.14 05.v.14 22.v.14 31.v.14 12.vı.14 167
8 Şəfəq-2 04.xı.2013 26.xıı.13 09.ııı.14 10.ıv.14 06.v.14 23.v.14 04.vı.14 16.vı.14 172
F1 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 04.xı.2013 30.xıı.13 09.ııı.14 15.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 17.vı.14 169
Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 171
9 Şəfəq-2 04.xı.2013 26.xıı.13 09.ııı.14 10.ıv.14 06.v.14 23.v.14 04.vı.14 16.vı.14 172
F1 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 04.xı.2013 27.xıı.13 07.ııı.14 10.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 17.vı.14 172
Tanya 04.xı.2013 26.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 03.vı.14 15.vı.14 171
10 Şəfəq-2 04.xı.2013 26.xıı.13 09.ııı.14 10.ıv.14 06.v.14 23.v.14 04.vı.14 16.vı.14 172
F1 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 04.xı.2013 26.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 16.vı.14 172
Vassa 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 06.v.14 23.v.14 02.vı.14 14.vı.14 171
11 Şəfəq-2 04.xı.2013 26.xıı.13 09.ııı.14 10.ıv.14 06.v.14 23.v.14 04.vı.14 16.vı.14 172
F1 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 04.xı.2013 30.xıı.13 08.ııı.14 09.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 16.vı.14 168
Murov-2 04.xı.2013 29.xıı.13 08.ııı.14 09.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 166
12 Azəri 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 167
F1 TT 01312 Azəri x Pərvin 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 08.v.14 25.v.14 03.vı.14 14.vı.14 170
Pərvin 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 08.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 169
13 Azəri 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 167
F1 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 04.xı.2013 28.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 17.vı.14 171
Şəfəq-2 04.xı.2013 26.xıı.13 07.ııı.14 08.ıv.14 06.v.14 23.v.14 04.vı.14 15.vı.14 171
14 Azəri 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 167
F1 TT 01314 Azəri x Doka 04.xı.2013 26.xıı.13 07.ııı.14 03.ıv.14 08.v.14 25.v.14 03.vı.14 14.vı.14 170
Doka 04.xı.2013 26.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 06.v.14 23.v.14 02.vı.14 13.vı.14 169
15 Azəri 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 167
F1 TT 01315 Azəri x Sönməz 04.xı.2013 28.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 04.vı.14 15.vı.14 169
Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 05.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
16 Murov 04.xı.2013 29.xıı.13 10.ııı.14 05.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 166
F1 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 04.xı.2013 30.xıı.13 10.ııı.14 03.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 16.vı.14 168
Bezostaya-1 04.xı.2013 28.xıı.13 10.ııı.14 05.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 14.vı.14 168

232
228
 Cədvəl 16-nın ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
17 Murov 04.xı.2013 29.xıı.13 10.ııı.14 05.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 166
F1 TT 01317 Murov x Tanya 04.xı.2013 30.xıı.13 10.ııı.14 03.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 16.vı.14 168
Tanya 04.xı.2013 30.xıı.13 10.ııı.14 09.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 16.vı.14 168
18 Murov 04.xı.2013 29.xıı.13 10.ııı.14 05.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 166
F1 TT 01318 Murov x Doka 04.xı.2013 28.xıı.13 10.ııı.14 11.ıv.14 08.v.14 25.v.14 04.vı.14 15.vı.14 169
Doka 04.xı.2013 26.xıı.13 10.ııı.14 07.ıv.14 06.v.14 23.v.14 02.vı.14 13.vı.14 169
19 Tərəqqi 04.xı.2013 31.xıı.13 10.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 169
F1 TT 01319 Tərəqqi x Doka 04.xı.2013 31.xıı.13 10.ııı.14 05.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 16.vı.14 171
Doka 04.xı.2013 29.xıı.13 10.ııı.14 07.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 167
20 Tərəqqi 04.xı.2013 31.xıı.13 10.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 169
F1 TT 01320 Tərəqqi x Bezostaya-1 04.xı.2013 31.xıı.13 10.ııı.14 12.ıv.14 08.v.14 25.v.14 03.vı.14 14.vı.14 169
Bezostaya-1 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 12.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 169
21 Tərəqqi 04.xı.2013 31.xıı.13 10.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 169
F1 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 04.vı.14 15.vı.14 169
Pərvin 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 09.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 170
22 Tərəqqi 04.xı.2013 31.xıı.13 10.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 169
F1 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 04.vı.14 16.vı.14 173
Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 05.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
23 Tərəqqi 04.xı.2013 31.xıı.13 10.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 169
F1 TT 01323 Tərəqqi x Aran 04.xı.2013 27.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 16.vı.14 171
Aran 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 02.vı.14 14.vı.14 171
24 Doka 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 171
F1 TT 01324 Doka x Sönməz 04.xı.2013 30.xıı.13 07.ııı.14 01.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 17.vı.14 169
Sönməz 04.xı.2013 30.xıı.13 07.ııı.14 03.ıv.14 05.v.14 22.v.14 05.vı.14 18.vı.14 170
25 Doka 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 171
F1 TT 01325 Doka x Tanya 04.xı.2013 28.xıı.13 07.ııı.14 03.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 17.vı.14 171
Tanya 04.xı.2013 30.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 17.vı.14 169
26 Doka 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 171

233
229
 Cədvəl 16-nın ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
F1 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 04.xı.2013 27.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 06.vı.14 17.vı.14 172
Şəfəq-2 04.xı.2013 29.xıı.13 10.ııı.14 10.ıv.14 05.v.14 22.v.14 04.vı.14 17.vı.14 170
27 Doka 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 171
F1 TT 01327 Doka x Pərvin 04.xı.2013 28.xıı.13 10.ııı.14 04.ıv.14 08.v.14 25.v.14 03.vı.14 14.vı.14 168
Pərvin 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 07.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 14.vı.14 170
28 Doka 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 03.vı.14 14.vı.14 171
F1 TT 01328 Doka x Azəri 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 03.vı.14 14.vı.14 168
Azəri 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 02.ıv.14 06.v.14 23.v.14 01.vı.14 13.vı.14 169
29 Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
F1 TT 01329 Sönməz x Doka 04.xı.2013 29.xıı.13 08.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 03.vı.14 14.vı.14 167
Doka 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 07.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 169
30 Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
F1 TT 01330 Sönməz x Murov-2 04.xı.2013 30.xıı.13 08.ııı.14 09.ıv.14 08.v.14 25.v.14 03.vı.14 14.vı.14 166
Murov-2 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 170
31 Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
F1 TT 01331 Sönməz x Tanya 04.xı.2013 27.xıı.13 08.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 16.vı.14 171
Tanya 04.xı.2013 27.xıı.13 08.ııı.14 09.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 16.vı.14 171
32 Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
F1 TT 01332 Sönməz x Trap 04.xı.2013 31.xıı.13 10.ııı.14 09.ıv.14 08.v.14 25.v.14 06.vı.14 18.vı.14 169
Trap 04.xı.2013 29.xıı.13 10.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 05.vı.14 17.vı.14 170
33 Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
F1 TT 01333 Sönməz x Nota 04.xı.2013 30.xıı.13 10.ııı.14 14.ıv.14 09.v.14 26.v.14 06.vı.14 17.vı.14 169
Nota 04.xı.2013 28.xıı.13 10.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 04.vı.14 15.vı.14 169
34 Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 03.ıv.14 06.v.14 23.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
F1 TT 01334 Sönməz x Pərvin 04.xı.2013 28.xıı.13 10.ııı.14 14.ıv.14 09.v.14 26.v.14 04.vı.14 13.vı.14 167
Pərvin 04.xı.2013 26.xıı.13 10.ııı.14 07.ıv.14 05.v.14 22.v.14 03.vı.14 15.vı.14 171
35 Alman sortu 04.xı.2013 27.xıı.13 10.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 06.vı.14 18.vı.14 173
F1 TT 01335 Alman sortu x Bezostaya-1 04.xı.2013 27.xıı.13 10.ııı.14 14.ıv.14 08.v.14 25.v.14 03.vı.14 14.vı.14 169

234
230
 Cədvəl 16-nın ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Bezostaya-1 04.xı.2013 25.xıı.13 09.ııı.14 05.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
36 Alman sortu 04.xı.2013 27.xıı.13 10.ııı.14 07.ıv.14 08.v.14 25.v.14 06.vı.14 18.vı.14 173
F1 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 04.xı.2013 29.xıı.13 09.ııı.14 12.ıv.14 09.v.14 26.v.14 04.vı.14 15.vı.14 168
Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 09.ııı.14 07.ıv.14 04.v.14 21.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
37 TT 09214/3 lütessens 04.xı.2013 27.xıı.13 10.ııı.14 02.ıv.14 04.v.14 21.v.14 01.vı.14 13.vı.14 168
F1 TT 01337 TT 09214/3 lütessens x Doka 04.xı.2013 30.xıı.13 10.ııı.14 07.ıv.14 06.v.14 23.v.14 01.vı.14 12.vı.14 164
Doka 04.xı.2013 29.xıı.13 07.ııı.14 07.ıv.14 04.v.14 21.v.14 02.vı.14 13.vı.14 166
38 TT 09214/3 lütessens 04.xı.2013 27.xıı.13 10.ııı.14 02.ıv.14 04.v.14 21.v.14 01.vı.14 13.vı.14 168
F1 TT 01338 TT 09214/3 lütessens x Bezostaya-1 04.xı.2013 28.xıı.13 10.ııı.14 07.ıv.14 04.v.14 21.v.14 02.vı.14 13.vı.14 167
Bezostaya-1 04.xı.2013 28.xıı.13 10.ııı.14 04.ıv.14 04.v.14 21.v.14 01.vı.14 13.vı.14 167
39 TT 09214/3 lütessens 04.xı.2013 27.xıı.13 10.ııı.14 02.ıv.14 04.v.14 21.v.14 01.vı.14 13.vı.14 168
F1 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 04.xı.2013 26.xıı.13 10.ııı.14 04.ıv.14 04.v.14 21.v.14 02.vı.14 14.vı.14 170
Vassa 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 01.vı.14 13.vı.14 169
40 TT 09214/3 lütessens 04.xı.2013 27.xıı.13 10.ııı.14 02.ıv.14 04.v.14 21.v.14 01.vı.14 13.vı.14 168
F1 TT 01340 TT 09214/3 lütessens x Sönməz 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 12.vı.14 166
Sönməz 04.xı.2013 26.xıı.14 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 29.v.14 10.vı.14 166
41 TT 09214/3 lütessens 04.xı.2013 27.xıı.13 10.ııı.14 02.ıv.14 04.v.14 21.v.14 01.vı.14 13.vı.14 168
F1 TT 01341 TT 09214/3 lütessens x Tanya 04.xı.2013 30.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 02.vı.14 14.vı.14 166
Tanya 04.xı.2013 29.xıı.13 08.ııı.14 09.ıv.14 03.v.14 20.v.14 02.vı.14 14.vı.14 167
42 TT 09214/3-1 lütessens 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 12.vı.14 169
F1 TT 01342 TT 09214/3-1 lütessens x Sönməz 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 02.vı.14 14.vı.14 170
Sönməz 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 12.vı.14 168
43 TT 09214/3-1 lütessens 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 12.vı.14 169
F1 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 04.xı.2013 30.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 03.vı.14 15.vı.14 167
Tanya 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 02.vı.14 15.vı.14 169
44 TT 09214/3-1 lütessens 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 12.vı.14 169
F1 TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 01.vı.14 13.vı.14 169
Nota 04.xı.2013 27.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 12.vı.14 167

235
231
 Cədvəl 16-nın ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
45 TT 09214/3-1 lütessens 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 12.vı.14 169
F1 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 02.vı.14 14.vı.14 168
Trap 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 29.v.14 10.vı.14 166
46 TT 09214/3-1 lütessens 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 12.vı.14 169
F1 TT 01346 TT 09214/3-1 lütessens x Doka 04.xı.2013 31.xıı.13 10.ııı.14 02.ıv.14 03.v.14 20.v.14 01.vı.14 12.vı.14 163
Doka 04.xı.2013 27.xıı.13 10.ııı.14 05.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 14.vı.14 169
47 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 11.vı.14 168
F1 TT01347 Z2009/1-1 (Aran x Umanka) x Bez.-1 04.xı.2013 25.xıı.13 10.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 30.v.14 10.vı.14 167
Bezostaya-1 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 06.ıv.14 03.v.14 20.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
48 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 11.vı.14 168
F1 TT 01348 Z2009/1-1 (Aran x Umanka) x Sön. 04.xı.2013 30.xıı.13 11.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 11.vı.14 163
Sönməz 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 11.vı.14 165
49 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 11.vı.14 168
F1 TT 01349 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Doka 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 167
Doka 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 167
50 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 11.vı.14 168
F1 TT 01350 Z 2009/1-1(Aran x Umanka) x Vassa 04.xı.2013 30.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 11.vı.14 163
Vassa 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 167
51 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 04.xı.2013 25.xıı.13 07.ııı.14 04.ıv.14 03.v.14 20.v.14 31.v.14 11.vı.14 168
F1 TT01351 Z2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin 04.xı.2013 30.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 165
Pərvin 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 167
52 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 169
F1 TT 01352 Z 2009/2-1(Murov x Aran) x Bez.-1 04.xı.2013 30.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 165
Bezostaya-1 04.xı.2013 28.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 03.vı.14 15.vı.14 169
53 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 169
F1 TT01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönm. 04.xı.2013 28.xıı.13 10.ııı.14 04.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 167
Sönməz 04.xı.2013 25.xıı.13 10.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 170
54 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 169

236
232
 Cədvəl 16-nın ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
F1 TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Doka 04.xı.2013 28.xıı.13 10.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 31.v.14 12.vı.14 166
Doka 04.xı.2013 25.xıı.13 08.ııı.14 06.ıv.14 05.v.14 22.v.14 31.v.14 12.vı.14 169
55 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 169
F1 TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 04.xı.2013 30.xıı.13 11.ııı.14 02.ıv.14 05.v.14 22.v.14 03.vı.14 14.vı.14 166
Vassa 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 02.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 14.vı.14 170
56 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 04.ıv.14 05.v.14 22.v.14 02.vı.14 13.vı.14 169
F1 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 02.ıv.14 05.v.14 22.v.14 01.vı.14 13.vı.14 169
Pərvin 04.xı.2013 26.xıı.13 08.ııı.14 05.ıv.14 05.v.14 22.v.14 03.vı.14 16.vı.14 172

237
233
 Cədvəl 17
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində vegetasiya
müddətinin irsən ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi
(Tərtər BTS, 2013-2014)
Vegetasiya müddəti
№ Kombinasiyaların adı ♀ F1 ♂ Hhəq Hp
gün fərq gün gün fərq
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 172 -3 169 173 -4 -2,31 -7
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 172 -1 171 172 -1 -0,58 -1
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 172 -4 168 168 0 -2,33 -1
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 172 0 172 173 -1 -0,58 -1
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 172 0 172 173 -1 -0,58 -1
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 172 -1 171 169 +2 -0,58 +0,33
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 172 -6 166 167 -1 -3,49 -1,4
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 172 -3 169 171 -2 -1,74 -5
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 172 0 172 171 +1 0 +1
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 172 0 172 171 +1 0 +1
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 172 -4 168 166 +2 -2,33 -0,33
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 167 +3 170 169 +1 +0,59 +2
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 167 +4 171 171 0 0 +1
14 TT 01314 Azəri x Doka 167 +3 170 169 +1 +0,59 +2
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 167 +2 169 170 -1 -0,59 +0,33
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 166 +2 168 168 0 0 +1
17 TT 01317 Murov x Tanya 166 +2 168 168 0 0 +1
18 TT 01318 Murov x Doka 166 +3 169 169 0 0 +1
19 TT 01319 Tərəqqi x Doka 169 +2 171 167 +4 +1,18 +3
20 TT 01320 Tərəqqi x Bezostaya-1 169 0 169 169 0 0 0
21 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 169 0 169 170 -1 -0,59 -1
22 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 169 +4 173 170 +3 +1,76 +7
23 TT 01323 Tərəqqi x Aran 169 +2 171 171 0 0 +1
24 TT 01324 Doka x Sönməz 171 -2 169 170 -1 -1,17 -3
25 TT 01325 Doka x Tanya 171 0 171 169 +2 0 +1
26 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 171 +1 172 170 +2 +0,58 +3
27 TT 01327 Doka x Pərvin 171 -3 168 170 -2 -1,75 -5
28 TT 01328 Doka x Azəri 171 -3 168 169 -1 -1,75 -2
29 TT 01329 Sönməz x Doka 170 -3 167 169 -2 -1,76 -5
30 TT 01330 Sönməz x Murov-2 170 -4 166 170 -4 -2,35 -4
31 TT 01331 Sönməz x Tanya 170 +1 171 171 0 0 +1
32 TT 01332 Sönməz x Trap 170 -1 169 170 -1 -0,59 -1
33 TT 01333 Sönməz x Nota 170 -1 169 169 0 -0,59 -1
34 TT 01334 Sönməz x Pərvin 170 -3 167 171 -4 -2,34 -7
35 TT 01335 Alman sortu x Bezost-1 173 -4 169 170 -1 -2,31 -1,67
36 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 173 -5 168 170 -2 -2,89 -2,33
37 TT01337 TT09214/3 lütes x Doka 168 -4 164 166 -2 -2,38 -3
38 TT01338 TT09214/3 lüt. x Bez.-1 168 -1 167 167 0 -0,59 -1
39 TT01339 TT09214/3 lüt. x Vassa 168 +2 170 169 +1 +0,59 +3

238
 Cədvəl 17-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9
40 TT01340 TT09214/3 lüte x Sönm. 168 -2 166 166 0 -1,19 -1
41 TT01341 TT09214/3 lütes x Tanya 168 -2 166 167 -1 -1,19 -3
42 TT01342 TT09214/3-1 lüte x Sön 169 +1 170 168 +2 +0,59 +3
43 TT01343 TT09214/3-1 lüte x Tany 169 -2 167 169 -2 -1,18 -2
44 TT01344 TT09214/3-1 lüte x Nota 169 0 169 167 +2 0 +1
45 TT01345 TT09214/3-1 lüte x Trap 169 -1 168 166 +2 -0,59 +0,33
46 TT01346 TT09214/3-1 lüte x Doka 169 -6 163 169 -6 -3,55 -6
TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x
47 168 -1 167 170 -3 -1,76 -2
Umanka) x Bezostaya-1
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x
48 168 -5 163 165 -2 -2,98 -2,33
Umanka) x Sönməz
TT 01349 Z 2009/1-1 (Aran x
49 168 -1 167 167 0 -0,59 -1
Umanka) x Doka
TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x
50 168 -5 163 167 -4 -2,98 -9
Umanka) x Vassa
TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x
51 168 -3 165 167 -2 -1,79 -5
Umanka) x Pərvin
TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x
52 169 -4 165 169 -4 -2,37 -4
Aran) x Bezostaya-1
TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x
53 169 -2 167 170 -3 -1,76 -5
Aran) x Sönməz
TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x
54 169 -3 166 169 -3 -1,77 -3
Aran) x Doka
TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x
55 169 -3 166 170 -4 -2,35 -7
Aran) x Vassa
TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x
56 169 0 169 172 -3 -1,74 -1
Aran) x Pərvin

239
 Cədvəl 18
2014-2015-ci tədqiqat illərində birinci nəsil (F1) hibridlərinin vegetasiya müddətləri (Tərtər BTS)

günVeg.müd.
çıxmaBoruya
Yetişmə

ləməSünbül
Kollanma
Səpin

Çıxış
№ Hibrid kombinasiyalar
süd mum Tam

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Hibrid pitomniki
1 Şəfəq 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 12.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 213
Alman sortu 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 09.v.15 30.v.15 10.vı.15 17.vı.15 216
2 Şəfəq 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F1 TT 01402 Şəfəq x Doka 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 16.ııı.15 09.v.15 30.v.15 10.vı.15 14.vı.15 209
Doka 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
3 Şəfəq 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F1 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 10.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 209
Şəfəq-2 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
4 Şəfəq 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F1 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 12.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 13.vı.15 206
Sönməz 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 02.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 209
5 Şəfəq 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F1 TT 01406 Şəfəq x Vassa 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 12.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 213
Vassa 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 05.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
6 Alman sortu 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 12.ııı.15 11.v.15 01.vı.15 12.vı.15 22.vı.15 217
F1 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 18.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 208
Murov-2 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 02.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
7 Murov-2 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 02.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
F1 TT 01409 Murov-2 x Zirvə 85 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 12.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 209
 Zirvə 85 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 212
Cədvəl 18-in ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
8 Şəfəq-2 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F1 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 14.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 213
236

Alman sortu 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 11.v.15 01.vı.15 12.vı.15 19.vı.15 220
9 Doka 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
F1 TT 01413 Doka x Sönməz 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 10.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 205
Sönməz 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 05.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 204
10 Doka 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
F1 TT 01414 Doka x Alman sortu 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 16.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 209
Alman sortu 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 10.ııı.15 11.v.15 01.vı.15 12.vı.15 19.vı.15 214
11 Doka 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
F1 TT 01415 Doka x Vassa 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 12.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 13.vı.15 208
Vassa 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 10.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
12 Sönməz 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 05.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 207
F1 TT 01416 Sönməz x Vassa 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 10.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 210
Vassa 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 10.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 210
13 Sönməz 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 05.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 207
F1 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 12.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 207
Şəfəq-2 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 213
14 Sönməz 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 05.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 207
F1 TT 01418 Sönməz x Pərvin 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 12.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 209
Pərvin 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 207
15 Sönməz 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 05.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 207
F1 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 207
Mahmud 80 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
16 Pərvin 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
F1 TT 01420 Pərvin x Doka 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 14.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 13.vı.15 208
Doka 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 210

241
 17 Pərvin 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
Cədvəl 18-in ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
F1 TT 01421 Pərvin x Vassa 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 16.ııı.15 09.v.15 30.v.15 10.vı.15 17.vı.15 210
Vassa 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 10.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 208
237

18 Pərvin 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
F1 TT 01422 Pərvin x Murov-2 25.x.2014 23.xı.14 19.xıı.14 18.ııı.15 09.v.15 30.v.15 10.vı.15 15.vı.15 204
Murov-2 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 03.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
19 Pərvin 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
F1 TT 01423 Pərvin x Murov 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 10.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 209
Murov 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 212
20 Pərvin 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
F1 TT 01424 Pərvin x Azəri 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 14.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 212
Azəri 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
21 Pərvin 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
F1 TT 01425 Pərvin x Sönməz 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 16.ııı.15 09.v.15 30.v.15 10.vı.15 17.vı.15 212
Sönməz 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 209
22 Pərvin 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
F1 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 25.x.2014 23.xı.14 19.xıı.14 20.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 205
Alman sortu 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 12.ııı.15 11.v.15 01.vı.15 12.vı.15 19.vı.15 212
23 Vassa 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 10.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 208
F1 TT 01427 Vassa x Murov-2 25.x.2014 23.xı.14 19.xıı.14 16.ııı.15 09.v.15 30.v.15 10.vı.15 15.vı.15 204
Murov-2 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 03.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
24 Vassa 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 10.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 208
F1 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 13.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 207
Mahmud 80 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 213
25 Yubilieinaya100/Tilek /1 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F1 TT 01431 Yubiliein.100/Tilek/1 x Mahmud 80 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 14.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 14.vı.15 207
Mahmud 80 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 212
26 Yubilieinaya100/Tilek /1 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211

242
 F1 TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Zirvə 85 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 12.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 12.vı.15 205
Cədvəl 18-in ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Zirvə 85 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 210
27 Yubilieinaya100/Tilek /1 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
238

F1 TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 12.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 12.vı.15 207
Yeganə 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 212
28 Yubilieinaya100/Tilek /1 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F1 TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek/1 x Murov-2 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 12.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 11.vı.15 208
Murov-2 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 212
29 Yubilieinaya100/Tilek /1 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F1 TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Pərvin 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 18.ııı.15 09.v.15 30.v.15 10.vı.15 17.vı.15 210
Pərvin 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
30 Yubilieinaya100/Tilek /1 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F1 TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Vassa 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 16.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 213
Vassa 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 10.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 212
31 Yubilieinaya100/Tilek /1 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F1 TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Doka 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 12.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 213
Doka 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 10.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
32 Murov 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F1 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 12.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 207
Şəfəq-2 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 03.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
33 Murov 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F1 TT 01439 Murov x Pərvin 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 10.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 211
Pərvin 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213

243
239
 Cədvəl 19
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində vegetasiya
müddətinin irsən ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi
(Tərtər BTS, 2014-2015)
Vegetasiya müddəti
№ Kombinasiyaların adı ♀ F1 ♂ Hhəq Hp
gün fərq gün gün fərq
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 215 -2 213 216 -3 -1,39 -5
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 215 -6 209 213 -4 -2,79 -5
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 215 -6 209 215 -6 -2,79 -6
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 215 -9 206 209 -3 -4,19 -2
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa 215 -2 213 210 +3 -0,93 +0,2
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 217 -9 208 210 -2 -4,15 -1,57
7 TT 01409 Murov-2 x Zirvə 85 210 -1 209 212 -3 -1,42 -2
8 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 215 -2 213 220 -7 -3,18 -1,8
9 TT 01413 Doka x Sönməz 214 -9 205 204 +1 -4,21 -0,8
10 TT 01414 Doka x Alman sortu 214 -5 209 214 -5 -2,34 -5
11 TT 01415 Doka x Vassa 214 -6 208 209 -1 -2,80 -1,4
12 TT 01416 Sönməz x Vassa 207 +3 210 210 0 0 +1
13 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 207 0 207 213 -6 -2,82 -1
14 TT 01418 Sönməz x Pərvin 207 +2 209 207 +2 +0,97 +2
15 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 207 0 207 211 -4 -1,90 -1
16 TT 01420 Pərvin x Doka 209 -1 208 210 -2 -0,95 -3
17 TT 01421 Pərvin x Vassa 209 +1 210 208 +2 +0,48 +3
18 TT 01422 Pərvin x Murov-2 209 -5 204 210 -6 -2,86 -11
19 TT 01423 Pərvin x Murov 209 0 209 212 -3 -1,42 -1
20 TT 01424 Pərvin x Azəri 209 +3 212 214 -2 -0,94 +0,2
21 TT 01425 Pərvin x Sönməz 209 +3 212 209 +3 +1,44 +3
22 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 209 -4 205 212 -7 -3,30 -3,67
23 TT 01427 Vassa x Murov-2 208 -4 204 213 -9 -4,23 -2,6
24 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 208 -1 207 213 -6 -2,82 -1,4
TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /
25 211 -4 207 212 -5 -2,36 -9
1 x Mahmud 80
TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /
26 211 -6 205 210 -5 -2,84 -11
1 x Zirvə 85
TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /
27 211 -4 207 212 -5 -2,36 -9
1 x Yeganə
TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /
28 211 -3 208 212 -4 -1,89 -7
1 x Murov-2
TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /
29 211 -1 210 211 -1 -0,47 -1
1 x Pərvin
30 TT01436 Yub.100/Tilek /1 x Vassa 211 +2 213 212 +1 +0,47 +3
31 TT01437 Yub.100/Tilek /1 x Doka 211 +2 213 211 +2 +0,95 +2
32 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 213 -6 207 215 -8 -3,72 -7
33 TT 01439 Murov x Pərvin 213 -2 211 213 -2 -0,94 -2

244
 Cədvəl 20
2014-2015-ci tədqiqat illərində ikinci nəsil (F2) hibridlərinin vegetasiya müddətləri (Tərtər BTS)

günVeg.müd.,
Yetişmə

çıxmaBoruya

ləməSünbül
Kollanma
Səpin

Çıxış
№ Hibrid kombinasiyalar
süd mum tam

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Hibrid pitomniki
1 Murov-2 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
F2 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 10.vı.15 207
Bezostaya-1 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
2 Murov-2 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
F2 TT 01302 Murov-2 x Doka 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 09.vı.15 206
Doka 25.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 211
3 Murov-2 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
F2 TT 01303 Murov-2 x Vassa 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
Vassa 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
4 Murov-2 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
F2 TT 01304 Murov-2 x Tanya 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
Tanya 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 12.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 17.vı.15 212
5 Murov-2 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
F2 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 25.x.2014 20.xı.14 16.xıı.14 09.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 207
Şəfəq-2 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 211
6 Murov-2 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
F2 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 25.x.2014 20.xı.14 16.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 205
Sönməz 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 208
7 Şəfəq-2 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 16.vı.15 213
F2 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 12.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 207
 Doka 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
Cədvəl 20-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
8 Şəfəq-2 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 16.vı.15 213
F2 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 10.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 208
241

Sönməz 25.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 208
9 Şəfəq-2 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 16.vı.15 213
F2 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 25.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 09.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 208
Tanya 25.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 212
10 Şəfəq-2 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 16.vı.15 213
F2 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 25.x.2014 20.xı.14 16.xıı.14 11.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 208
Vassa 28.x.2014 17.xı.14 13.xıı.14 10.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 209
11 Şəfəq-2 25.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 16.vı.15 213
F2 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 11.vı.15 210
Murov-2 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 211
12 Azəri 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 212
F2 TT 01312 Azəri x Pərvin 28.x.2014 19.xı.14 15.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 206
Pərvin 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
13 Azəri 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 212
F2 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 10.vı.15 209
Şəfəq-2 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 216
14 Azəri 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 212
F2 TT 01314 Azəri x Doka 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
15 Azəri 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 212
F2 TT 01315 Azəri x Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
Sönməz 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
16 Murov 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F2 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 06.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
Bezostaya-1 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 212

246
 17 Murov 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
Cədvəl 20-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
F2 TT 01317 Murov x Tanya 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 213
Tanya 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 14.ııı.15 09.v.15 30.v.15 10.vı.15 17.vı.15 216
242

18 Murov 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F2 TT 01318 Murov x Doka 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
19 Tərəqqi 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F2 TT 01319 Tərəqqi x Doka 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 11.vı.15 210
Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
20 Tərəqqi 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F2 TT 01320 Tərəqqi x Bezostaya-1 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
Bezostaya-1 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
21 Tərəqqi 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F2 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 212
Pərvin 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 214
22 Tərəqqi 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F2 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
Sönməz 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
23 Tərəqqi 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F2 TT 01323 Tərəqqi x Aran 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 06.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
Aran 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
24 Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F2 TT 01324 Doka x Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 09.vı.15 208
Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 213
25 Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F2 TT 01325 Doka x Tanya 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 13.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
Tanya 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
26 Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213

247
 F2 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
Cədvəl 20-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Şəfəq-2 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 212
27 Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
243

F2 TT 01327 Doka x Pərvin 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 10.vı.15 207
Pərvin 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
28 Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F2 TT 01328 Doka x Azəri 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
Azəri 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 212
29 Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 04.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F2 TT 01329 Sönməz x Doka 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 10.vı.15 209
Doka 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 10.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 212
30 Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 04.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F2 TT 01330 Sönməz x Murov-2 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
Murov-2 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 01.v.15 22.v.15 02.vı.15 10.vı.15 211
31 Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 04.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F2 TT 01331 Sönməz x Tanya 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 12.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 212
Tanya 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 216
32 Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 04.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F2 TT 01332 Sönməz x Trap 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 10.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 212
Trap 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 12.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 216
33 Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 04.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F2 TT 01333 Sönməz x Nota 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 216
Nota 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
34 Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 04.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
F2 TT 01334 Sönməz x Pərvin 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 213
Pərvin 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 217
35 Alman sortu 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 10.v.15 31.v.15 11.vı.15 18.vı.15 219
F2 TT 01335 Alman sortu x Bezostaya-1 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 14.ııı.15 14.v.15 04.vı.15 14.vı.15 18.vı.15 215

248
 Bezostaya-1 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 10.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
Cədvəl 20-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
36 Alman sortu 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 10.v.15 31.v.15 11.vı.15 18.vı.15 219
F2 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 217
244

Sönməz 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
37 TT 09214/3 lütessens 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F2 TT 01337 TT 09214/3 lütessens x Doka 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 05.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
38 TT 09214/3 lütessens 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F2 TT 01338 TT 09214/3 lütessens x Bezostaya-1 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 210
Bezostaya-1 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 02.v.15 23.v.15 03.vı.15 10.vı.15 211
39 TT 09214/3 lütessens 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F2 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
Vassa 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
40 TT 09214/3 lütessens 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F2 TT 01340 TT 09214/3 lütessens x Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 10.vı.15 209
Sönməz 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
41 TT 09214/3 lütessens 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
F2 TT 01341 TT 09214/3 lütessens x Tanya 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
Tanya 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 10.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 17.vı.15 214
42 TT 09214/3-1 lütessens 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 211
F2 TT 01342 TT 09214/3-1 lütessens x Sönməz 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 02.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 208
Sönməz 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
43 TT 09214/3-1 lütessens 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 211
F2 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 210
Tanya 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 06.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 216
44 TT 09214/3-1 lütessens 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 211
F2 TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 210
Nota 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209

249
 45 TT 09214/3-1 lütessens 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 211
Cədvəl 20-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
F2 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 210
Trap 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 12.ııı.15 08.v.15 29.v.15 09.vı.15 16.vı.15 217
245

46 TT 09214/3-1 lütessens 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 211
F2 TT 01346 TT 09214/3-1 lütessens x Doka 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 06.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 09.vı.15 208
Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
47 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 12.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 208
F2
Bezostaya-1
Bezostaya-1 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
48 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 12.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
F2
Sönməz
Sönməz 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 02.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
49 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
F2 TT 01349 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Doka 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 12.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 212
Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
50 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
F2 TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
Vassa 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 213
51 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 214
F2 TT 01351 Z 2009/1-1(Aran x Umanka) x Pərvin 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 212
Pərvin 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 216
52 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F2 TT01352 Z2009/2-1 (Murov x Aran) x Bezos-1 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 209
Bezostaya-1 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 07.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 212
53 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F2 TT 01353 Z 2009/2-1(Murov x Aran) x Sönməz 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 07.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211

250
 Sönməz 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
Cədvəl 20-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
54 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F2 TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Doka 28.x.2014 15.xı.14 11.xıı.14 10.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 11.vı.15 208
246

Doka 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 03.v.15 24.v.15 04.vı.15 11.vı.15 212
55 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F2 TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 211
Vassa 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 09.ııı.15 06.v.15 27.v.15 07.vı.15 14.vı.15 215
56 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 05.ııı.15 04.v.15 25.v.15 05.vı.15 12.vı.15 213
F2 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 28.x.2014 13.xı.14 09.xıı.14 09.ııı.15 05.v.15 26.v.15 06.vı.15 13.vı.15 212
Pərvin 28.x.2014 11.xı.14 07.xıı.14 04.ııı.15 07.v.15 28.v.15 08.vı.15 15.vı.15 216

251
247
 Cədvəl 21
Yumşaq buğdanın növdaxili ikinci nəsil (F2) hibridlərində vegetasiya
müddətinin irsiliyi (Tərtər BTS, 2014-2015-ci illər)
Vegetasiya müddəti
№ Kombinasiyaların adı ♀ F2 ♂
gün fərq gün gün fərq
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 210 -3 207 211 -4
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 210 -4 206 211 -5
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 210 -1 209 211 -2
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 210 +1 211 212 -1
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 210 -3 207 211 -4
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 210 -5 205 208 -3
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 213 -6 207 209 -2
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 213 -5 208 208 0
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 213 -5 208 212 -4
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 213 -5 208 209 -1
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 213 -3 210 211 -1
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 212 -6 206 211 -5
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 212 -3 209 216 -7
14 TT 01314 Azəri x Doka 212 -1 211 213 -2
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 212 -1 211 213 -2
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 213 +1 214 212 +2
17 TT 01317 Murov x Tanya 213 0 213 216 -3
18 TT 01318 Murov x Doka 213 -4 209 215 -6
19 TT 01319 Tərəqqi x Doka 215 -5 210 213 -3
20 TT 01320 Tərəqqi x Bezostaya-1 215 -2 213 213 0
21 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 215 -3 212 214 -2
22 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 215 -6 209 215 -6
23 TT 01323 Tərəqqi x Aran 215 0 215 215 0
24 TT 01324 Doka x Sönməz 213 -5 208 213 -5
25 TT 01325 Doka x Tanya 213 -4 209 215 -6
26 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 213 -4 209 212 -3
27 TT 01327 Doka x Pərvin 213 -6 207 215 -8
28 TT 01328 Doka x Azəri 213 -4 209 212 -3
29 TT 01329 Sönməz x Doka 211 0 211 212 -1
30 TT 01330 Sönməz x Murov-2 211 -1 210 211 -1
31 TT 01331 Sönməz x Tanya 211 +1 212 216 -4
32 TT 01332 Sönməz x Trap 211 +1 212 216 -4
33 TT 01333 Sönməz x Nota 211 +5 216 214 +2
34 TT 01334 Sönməz x Pərvin 211 +2 213 217 -4
35 TT 01335 Alman sortu x Bezostaya-1 219 -4 215 213 +2
36 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 219 -2 217 214 +3
37 TT 01337 TT 09214/3 lütessens x Doka 215 -4 211 214 -3
38 TT 01338 TT 09214/3 lütessens x Bezostaya-1 215 -5 210 211 -1
39 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 215 -2 213 215 -2
40 TT 01340 TT 09214/3 lütessens x Sönməz 215 -6 209 215 -6
41 TT 01341 TT 09214/3 lütessens x Tanya 215 -4 211 214 -3
252
 Cədvəl 21-in ardı
1 2 3 4 5 6 7
42 TT 01342 TT 09214/3-1 lütessens x Sönməz 211 -3 208 214 -6
43 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 211 -1 210 216 -6
44 TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 211 -1 210 209 +1
45 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 211 -1 210 217 -7
46 TT 01346 TT 09214/3-1 lütessens x Doka 211 -3 208 214 -6
TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x 214 -6 208 213 -5
47
Bezostaya-1
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x 214 -5 209 215 -6
48
Sönməz
49 TT 01349 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Doka 214 -2 212 213 -1
50 TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa 214 -5 209 213 -4
51 TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin 214 -2 212 216 -4
TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x 213 -4 209 212 -3
52
Bezostaya-1
53 TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönməz 213 -2 211 215 -4
54 TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Doka 213 -5 208 212 -4
55 TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 213 -2 211 215 -4
56 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 213 -1 212 216 -4

253
 Cədvəl 22
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində bitkinin boyunun
irsən ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi (Tərtər BTS, 2013-2014)
Bitkinin boyu, sm
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 87,4 99,9 96,1 +3,95 +1,87
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 87,4 102,1 98,7 +3,44 +1,60
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 87,4 98,3 88,1 +11,58 +30,14
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 87,4 90,4 78,1 +3,43 +3
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 87,4 99,6 93,7 +6,30 +2,87
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 87,4 107,4 95,7 +12,23 +3,82
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 88,1 100,6 94,3 +6,68 +3,03
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 88,1 106,5 122,8 -13,27 +0,06
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 88,1 103 82,7 +16,91 +6,52
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 88,1 92,3 87,7 +4,77 +22
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 88,1 92,5 98,3 -5,90 -0,14
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 95,7 99,3 89,8 +3,76 +2,22
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 95,7 101,3 81,5 +5,85 +1,79
14 TT 01314 Azəri x Doka 95,7 96,3 95,9 +0,42 +5
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 95,7 105,8 111,8 -5,37 +0,25
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 109,7 117,9 107,5 +7,47 +8,45
17 TT 01317 Murov x Tanya 109,7 105,4 80,4 -3,92 +0,71
18 TT 01318 Murov x Doka 109,7 110 110,9 -0,81 -0,5
19 TT 01319 Tərəqqi x Doka 97,4 101,8 102,7 -0,88 +0,66
20 TT 01320 Tərəqqi x Bezostaya-1 97,4 90 96,8 -7,60 -23,67
21 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 97,4 98,8 101,1 -2,27 -0,24
22 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 97,4 110,3 111,1 -0,72 +0,88
23 TT 01323 Tərəqqi x Aran 97,4 107 93,7 +9,86 +6,19
24 TT 01324 Doka x Sönməz 106,6 120,8 109,9 +9,92 +7,61
25 TT 01325 Doka x Tanya 106,6 100,6 84,9 -5,63 +0,45
26 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 106,6 107,7 108 -0,28 +0,57
27 TT 01327 Doka x Pərvin 106,6 109,6 104,3 +2,81 +3,61
28 TT 01328 Doka x Azəri 106,6 108,6 103 +1,88 +2,11
29 TT 01329 Sönməz x Doka 111,6 113,2 108,9 +1,43 +2,18
30 TT 01330 Sönməz x Murov-2 111,6 104,6 107,5 -6,27 -2,41
31 TT 01331 Sönməz x Tanya 111,6 100,9 85,1 -9,59 +0,19
32 TT 01332 Sönməz x Trap 111,6 105,6 85,6 -5,38 +0,54
33 TT 01333 Sönməz x Nota 111,6 99,6 85,9 -10,75 +0,07
34 TT 01334 Sönməz x Pərvin 111,6 92,2 101,8 -17,38 -2,96
35 TT 01335 Alman sortu x Bezostaya-1 95,7 76 96,6 -21,32 -44,78
36 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 95,7 95,5 111,6 -14,43 -1,02
37 TT 01337 TT 09214/3 lütes. x Doka 115,6 112,8 109,1 -2,42 +0,14
TT 01338 TT 09214/3 lütessens x
38 115,6 120,5 105,6 +4,24 +1,98
Bezostaya-1
39 TT 01339 TT 09214/3 lütes. x Vassa 115,6 116,1 86,5 +0,43 +1,03

254
 Cədvəl 22-nin ardı
1 2 3 4 5 6 7
TT 01340 TT 09214/3 lütessens x
40 115,6 121,9 111,7 +5,45 +4,23
Sönməz
TT 01341 TT 09214/3 lütessens x
41 115,6 110,7 90,3 -4,24 +0,61
Tanya
TT 01342 TT 09214/3-1 lütessens x
42 104,8 108,9 109,7 -0,73 +0,67
Sönməz
TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x
43 104,8 105,6 90,8 +0,76 +1,11
Tanya
TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x
44 104,8 107,9 86,7 +2,96 +1,34
Nota
TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x
45 104,8 99,7 85,3 -4,87 +0,48
Trap
TT 01346 TT 09214/3-1 lütessens x
46 104,8 107,1 110,1 -2,72 -0,13
Doka
TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x
47 111,8 113,5 109,4 +1,52 +2,42
Umanka) x Bezostaya-1
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x
48 111,8 119,9 112,9 +6,20 +13,73
Umanka) x Sönməz
TT 01349 Z 2009/1-1 (Aran x
49 111,8 111,2 112,9 -1,51 -2,09
Umanka) x Doka
TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x
50 111,8 107,3 109,9 -4,02 -3,74
Umanka) x Vassa
TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x
51 111,8 102 107,4 -8,77 -3,45
Umanka) x Pərvin
TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x
52 106,7 112,1 111,7 +0,36 +1,16
Aran) x Bezostaya-1
TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x
53 106,7 119 110,1 +8,08 +6,23
Aran) x Sönməz
TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x
54 106,7 100,8 112,2 -10,16 -3,14
Aran) x Doka
TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x
55 106,7 114,9 84,5 +7,68 +1,74
Aran) x Vassa
TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x
56 106,7 107,1 103,1 +0,37 +1,22
Aran) x Pərvin

255
 Cədvəl 23
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbülün
uzunluğunun irsən ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi
(Tərtər BTS, 2013-2014)
Sünbülün uzunluğu, sm
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 10,75 11,8 10,65 +9,77 +22
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 10,75 11,8 10,3 +9,77 +5,67
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 10,75 12,1 11,9 +1,68 +1,35
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 10,75 12,15 11,35 +7,05 +3,67
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 10,75 11,3 11,45 -1,31 +0,57
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 10,75 11,75 11,5 +2,17 +1,67
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 11,5 11,85 11,6 +2,15 +6
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 11,5 13,05 12,1 +7,85 +4,17
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 11,5 12,55 10,7 +9,13 +3,62
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 11,5 11,85 11,3 +3,04 +4,5
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 11,5 13 11,8 +10,17 +9
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 10,7 11,9 12,4 -4,03 +0,41
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 10,7 12,6 11,8 +6,78 +2,45
14 TT 01314 Azəri x Doka 10,7 11 11,15 -1,34 +0,33
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 10,7 11,5 11,4 +0,88 +1,29
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 11,6 12 10,55 +3,45 +1,76
17 TT 01317 Murov x Tanya 11,6 11,9 10,4 +2,59 +1,5
18 TT 01318 Murov x Doka 11,6 13,44 10,2 +15,86 +3,63
19 TT 01319 Tərəqqi x Doka 10,7 10,75 10,7 +0,47 +0,05
20 TT 01320 Tərəqqi x Bezostaya-1 10,7 11 11,3 -2,65 0
21 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 10,7 11,6 11,3 +2,65 +2
22 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 10,7 11,8 11,2 +5,36 +3,4
23 TT 01323 Tərəqqi x Aran 10,7 12,6 9,6 +17,76 +4,45
24 TT 01324 Doka x Sönməz 12,7 10,95 11,9 -13,78 -3,37
25 TT 01325 Doka x Tanya 12,7 12,6 11,25 -0,79 +0,86
26 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 12,7 12,4 11,5 -2,36 +0,5
27 TT 01327 Doka x Pərvin 12,7 11,8 12,4 -7,09 -5
28 TT 01328 Doka x Azəri 12,7 13,7 10,25 +7,87 +1,82
29 TT 01329 Sönməz x Doka 10,85 12 13 -7,69 +0,07
30 TT 01330 Sönməz x Murov-2 10,85 14,1 11,2 +25,89 +17,57
31 TT 01331 Sönməz x Tanya 10,85 11,3 11,4 -0,88 +0,64
32 TT 01332 Sönməz x Trap 10,85 12,35 11,2 +10,27 +7,57
33 TT 01333 Sönməz x Nota 10,85 11,9 10,35 +9,68 +5,2
34 TT 01334 Sönməz x Pərvin 10,85 16,1 11,9 +35,29 +9
35 TT 01335 Alman sortu x Bezostaya-1 14,4 10,8 11,7 -25 -1,67
36 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 14,4 12,8 12 -11,11 -0,33
37 TT 01337 TT 09214/3 lütes. x Doka 11,7 13,6 10,7 +16,24 +4,8
TT 01338 TT 09214/3 lütessens x
38 11,7 13,1 11,6 +11,97 +29
Bezostaya-1
39 TT 01339 TT 09214/3 lütes. x Vassa 11,7 13,6 12,25 +11,02 +5,91

256
 Cədvəl 23-ün ardı
1 2 3 4 5 6 7
TT 01340 TT 09214/3 lütessens x
40 11,7 13,1 11,8 +11,02 +27
Sönməz
TT 01341 TT 09214/3 lütessens x
41 11,7 12,5 11,6 +6,84 +17
Tanya
TT 01342 TT 09214/3-1 lütessens x
42 12,45 12,4 11,25 -0,40 +0,92
Sönməz
TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x
43 12,45 12,9 11 +3,61 +1,62
Tanya
TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x
44 12,45 12,35 10,25 -0,80 +0,91
Nota
TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x
45 12,45 12 10,25 -3,61 +0,59
Trap
TT 01346 TT 09214/3-1 lütessens x
46 12,45 13,55 10,4 +8,83 +2,07
Doka
TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x
47 11,25 10,5 10,3 -6,67 -0,58
Umanka) x Bezostaya-1
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x
48 11,25 11 11,45 -3,93 -3,5
Umanka) x Sönməz
TT 01349 Z 2009/1-1 (Aran x
49 11,25 11 10,7 -2,22 +0,09
Umanka) x Doka
TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x
50 11,25 11,2 10,45 -0,44 +0,87
Umanka) x Vassa
TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x
51 11,25 10,5 11,9 -11,76 -3,31
Umanka) x Pərvin
TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x
52 9,85 11,5 10,9 +5,50 +2,14
Aran) x Bezostaya-1
TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x
53 9,85 11,3 10,55 +7,11 +3,14
Aran) x Sönməz
TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x
54 9,85 11,2 10,65 +5,16 +2,37
Aran) x Doka
TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x
55 9,85 10,65 9,95 +7,03 +15
Aran) x Vassa
TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x
56 9,85 12 10,9 +10,09 +3,09
Aran) x Pərvin

257
 Cədvəl 24
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbüldə dənlərin sayının irsən
ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi (Tərtər BTS, 2013-2014)
Sünbüldə dənlərin sayı, əd.
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 55,5 56,1 43,1 +1,08 +1,10
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 55,5 57 51 +2,70 +1,67
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 55,5 65 53,6 +17,12 +11
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 55,5 62,1 49,3 +11,89 +3,13
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 55,5 56,6 52,3 +1,98 +1,69
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 55,5 55,2 52,7 -0,54 +0,79
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 57,9 56,2 57,4 -2,94 -5,8
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 57,9 66,7 61,1 +9,16 +4,5
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 57,9 59,3 42,9 +2,42 +1,19
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 57,9 69 52,4 +19,17 +5,04
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 57,9 63,4 55,3 +9,50 +5,23
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 50,5 50 63,7 -21,51 -1,08
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 50,5 55,9 63,2 -11,55 -0,15
14 TT 01314 Azəri x Doka 50,5 50,4 44,4 -0,20 +0,97
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 50,5 52,5 52,4 +0,19 +1,10
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 44,9 49,1 41,3 +9,35 +3,33
17 TT 01317 Murov x Tanya 44,9 53,2 43 +18,48 +9,74
18 TT 01318 Murov x Doka 44,9 47,33 41,5 +5,41 +2,43
19 TT 01319 Tərəqqi x Doka 52,8 54,4 49,1 +3,03 +1,86
20 TT 01320 Tərəqqi x Bezostaya-1 52,8 50,7 55 -7,82 -2,91
21 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 52,8 54,9 50,5 +3,98 +2,83
22 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 52,8 50,5 48,8 -4,36 -0,15
23 TT 01323 Tərəqqi x Aran 52,8 48 43,2 -9,09 0
24 TT 01324 Doka x Sönməz 45,4 45,9 54,3 -15,47 -0,89
25 TT 01325 Doka x Tanya 45,4 52,9 45,5 +16,26 +149
26 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 45,4 64,6 47,2 +36,86 +20,33
27 TT 01327 Doka x Pərvin 45,4 53,4 55,4 -3,61 +0,6
28 TT 01328 Doka x Azəri 45,4 46,8 29,7 +3,08 +1,18
29 TT 01329 Sönməz x Doka 48,2 54,7 52,5 +4,19 +2,02
30 TT 01330 Sönməz x Murov-2 48,2 61 46,1 +26,56 +13,19
31 TT 01331 Sönməz x Tanya 48,2 49,7 41 +3,11 +1,42
32 TT 01332 Sönməz x Trap 48,2 56,3 52 +8,27 +3,26
33 TT 01333 Sönməz x Nota 48,2 75,7 77,4 -2,20 +0,88
34 TT 01334 Sönməz x Pərvin 48,2 72,9 56,9 +28,12 +4,68
35 TT 01335 Alman sortu x Bezostaya-1 53,6 58,8 47,3 +9,70 +2,65
36 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 53,6 59,6 48,8 +11,19 +3,5
TT 01337 TT 09214/3 lütessens x
37 48,6 64 46,7 +31,69 +17,21
Doka
TT 01338 TT 09214/3 lütessens x
38 48,6 56,1 47,9 +15,43 +22,43
Bezostaya-1
TT 01339 TT 09214/3 lütessens x
39 48,6 84,9 51,5 +64,85 +24,03
Vassa

258
 Cədvəl 24-ün ardı
1 2 3 4 5 6 7
TT 01340 TT 09214/3 lütessens x
40 48,6 56,1 47 +15,43 +10,37
Sönməz
TT 01341 TT 09214/3 lütessens x
41 48,6 55,6 54,9 +1,27 +1,22
Tanya
TT 01342 TT 09214/3-1 lütessens x
42 51,1 46,6 53,6 -13,06 -4,6
Sönməz
TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x
43 51,1 47,5 38,5 -7,04 +0,43
Tanya
TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x
44 51,1 72,9 81,4 -10,44 +0,44
Nota
TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x
45 51,1 51 32,5 -0,20 +0,99
Trap
TT 01346 TT 09214/3-1 lütessens x
46 51,1 57,3 43 +12,13 +2,53
Doka
TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x
47 67,8 44,7 35,3 -34,07 -0,42
Umanka) x Bezostaya-1
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x
48 67,8 46,7 45,3 -31,12 -0,88
Umanka) x Sönməz
TT 01349 Z 2009/1-1 (Aran x
49 67,8 53,3 40,5 -21,39 -0,06
Umanka) x Doka
TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x
50 67,8 57,1 43,7 -15,78 +0,11
Umanka) x Vassa
TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x
51 67,8 41 50,1 -39,53 -2,03
Umanka) x Pərvin
TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x
52 42,8 42,7 40,3 -0,23 +0,92
Aran) x Bezostaya-1
TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x
53 42,8 45 43,7 +2,97 +3,89
Aran) x Sönməz
TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x
54 42,8 46,9 32,6 +9,58 +1,80
Aran) x Doka
TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x
55 42,8 50,9 30,1 +18,92 +2,28
Aran) x Vassa
TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x
56 42,8 53,6 44 +21,82 +17
Aran) x Pərvin

259
 Cədvəl 25
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbüldə dənin
kütləsinin irsən ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi
(Tərtər BTS, 2013-2014)
Sünbüldə dənin kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 1,83 2,23 1,77 +21,86 +14,33
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 1,83 2,16 1,76 +18,03 +10,43
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 1,83 2,48 2,02 +22,77 +5,84
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 1,83 2,52 1,93 +30,57 +12,8
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 1,83 2,4 2,01 +19,40 +5,33
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 1,83 2,27 2,02 +12,38 +3,63
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 1,97 2,28 2,17 +5,07 +2,1
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 1,97 2,93 3,19 -8,15 +0,57
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 1,97 2,75 1,68 +39,59 +6,38
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 1,97 2,92 2,3 +26,96 +4,76
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 1,97 2,98 2,44 +22,13 +3,30
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 2,48 2,44 2,69 -9,29 -1,38
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 2,48 2,66 2,74 -2,92 +0,38
14 TT 01314 Azəri x Doka 2,48 2,59 2,12 +4,43 +1,61
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 2,48 2,3 2,4 -7,26 -3,5
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 2,29 2,6 2,08 +13,54 +3,95
17 TT 01317 Murov x Tanya 2,29 2,78 1,87 +21,40 +3,33
18 TT 01318 Murov x Doka 2,29 2,52 2,04 +10,04 +2,84
19 TT 01319 Tərəqqi x Doka 2,24 2,47 2,34 +5,56 +3,6
20 TT 01320 Tərəqqi x Bezostaya-1 2,24 2,15 2,7 -20,37 -1,39
21 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 2,24 2,76 2,05 +23,21 +6,47
22 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 2,24 2,66 2,29 +16,16 +15,8
23 TT 01323 Tərəqqi x Aran 2,24 2,43 1,89 +8,48 +2,09
24 TT 01324 Doka x Sönməz 2,28 2,44 2,73 -10,62 -0,29
25 TT 01325 Doka x Tanya 2,28 2,68 1,88 +17,54 +3
26 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 2,28 3,1 2,15 +35,96 +13,61
27 TT 01327 Doka x Pərvin 2,28 2,69 2,33 +15,45 +15,4
28 TT 01328 Doka x Azəri 2,28 2,5 1,53 +9,65 +1,59
29 TT 01329 Sönməz x Doka 1,91 2,91 2,53 +15,02 +2,23
30 TT 01330 Sönməz x Murov-2 1,91 3,06 1,95 +56,92 +56,5
31 TT 01331 Sönməz x Tanya 1,91 2,46 1,93 +27,46 +54
32 TT 01332 Sönməz x Trap 1,91 2,56 1,93 +32,64 +64
33 TT 01333 Sönməz x Nota 1,91 3,43 2,79 +22,94 +2,45
34 TT 01334 Sönməz x Pərvin 1,91 3,39 2,45 +38,37 +4,48
35 TT 01335 Alman sortu x Bezostaya-1 1,82 1,68 2,39 -29,71 -1,49
36 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 1,82 2,32 2,24 +3,57 +1,38
37 TT 01337 TT 09214/3 lütes. x Doka 2 3,29 2,2 +49,54 +11,9
TT 01338 TT 09214/3 lütessens x
38 2 2,77 2,47 +12,15 +2,28
Bezostaya-1
39 TT 01339 TT 09214/3 lütes. x Vassa 2 4,56 2,35 +94,04 +13,63

260
 Cədvəl 25-in ardı
1 2 3 4 5 6 7
TT 01340 TT 09214/3 lütessens x
40 2 2,86 2,37 +20,67 +3,65
Sönməz
TT 01341 TT 09214/3 lütessens x
41 2 2,91 2,34 +24,36 +4,35
Tanya
TT 01342 TT 09214/3-1 lütessens x
42 2,6 2,3 2,41 -11,54 -2,16
Sönməz
TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x
43 2,6 2,68 1,87 +3,08 +1,22
Tanya
TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x
44 2,6 3,62 2,95 +22,71 +4,83
Nota
TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x
45 2,6 2,56 1,33 -1,54 +0,94
Trap
TT 01346 TT 09214/3-1 lütessens x
46 2,6 2,95 2,09 +13,46 +2,37
Doka
TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x
47 2,66 2,18 1,84 -18,04 -0,17
Umanka) x Bezostaya-1
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x
48 2,66 2,35 2,27 -11,65 -0,59
Umanka) x Sönməz
TT 01349 Z 2009/1-1 (Aran x
49 2,66 2,54 1,86 -4,51 +0,7
Umanka) x Doka
TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x
50 2,66 2,71 2,04 +1,88 +1,16
Umanka) x Vassa
TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x
51 2,66 1,94 2,15 -27,07 -1,82
Umanka) x Pərvin
TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x
52 2,08 2,36 2,1 +12,38 +27
Aran) x Bezostaya-1
TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x
53 2,08 2,47 2,09 +18,18 +77
Aran) x Sönməz
TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x
54 2,08 2,3 1,58 +10,58 +1,88
Aran) x Doka
TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x
55 2,08 2,71 1,52 +30,29 +3,25
Aran) x Vassa
TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x
56 2,08 2,83 2 +36,06 +19,75
Aran) x Pərvin

261
 Cədvəl 26
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində 1000 dənin
kütləsinin irsən ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi
(Tərtər BTS, 2013-2014)
1000 dənin kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 30,3 39 32,8 +18,90 +5,96
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 30,3 39 37,2 +4,84 +1,52
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 30,3 39 39,2 -0,51 +0,95
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 30,3 40 36 +11,11 +2,40
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 30,3 40 38 +5,26 +1,52
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 30,3 42,5 36 +18,06 +3,28
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 32 38 36,8 +3,26 +1,5
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 32 40 56 -28,57 -0,33
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 32 45 39,2 +14,80 +2,61
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 32 46 42,8 +7,48 +1,59
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 32 45 42,5 +5,88 +1,48
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 49,6 45,5 40,2 -8,27 +0,13
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 49,6 49 47,6 -1,21 +0,4
14 TT 01314 Azəri x Doka 49,6 51,5 44 +3,83 +1,68
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 49,6 44,8 48,4 -9,68 -7
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 50,8 54 50 +6,30 +9
17 TT 01317 Murov x Tanya 50,8 50 41,2 -1,57 +0,83
18 TT 01318 Murov x Doka 50,8 54 50,4 +6,30 +17
19 TT 01319 Tərəqqi x Doka 42,8 44 46 -4,35 -0,25
20 TT 01320 Tərəqqi x Bezostaya-1 42,8 37 49,6 -25,40 -2,71
21 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 42,8 50,5 41 +17,99 +9,56
22 TT 01322 Tərəqqi x Sönməz 42,8 51 46,4 +9,91 +3,56
23 TT 01323 Tərəqqi x Aran 42,8 53,5 44 +21,59 +16,83
24 TT 01324 Doka x Sönməz 41,6 50 50,4 -0,79 +0,91
25 TT 01325 Doka x Tanya 41,6 51 40 +22,60 +12,75
26 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 41,6 47,5 44,8 +6,03 +2,69
27 TT 01327 Doka x Pərvin 41,6 49 42 +16,67 +36
28 TT 01328 Doka x Azəri 41,6 52,5 50,8 +3,35 +1,37
29 TT 01329 Sönməz x Doka 36 53,5 48,8 +9,63 +1,73
30 TT 01330 Sönməz x Murov-2 36 50 41 +21,95 +4,6
31 TT 01331 Sönməz x Tanya 36 54 47,2 +14,41 +2,21
32 TT 01332 Sönməz x Trap 36 44,8 43,5 +2,99 +1,35
33 TT 01333 Sönməz x Nota 36 46,5 37,6 +23,67 +12,12
34 TT 01334 Sönməz x Pərvin 36 45 40 +12,5 +3,5
35 TT 01335 Alman sortu x Bezostaya-1 30,3 26 50,8 -48,82 -1,42
36 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 30,3 39 42,8 -8,88 +0,39
37 TT 01337 TT 09214/3 lütes. x Doka 44,8 50 41,2 +11,61 +3,89
TT 01338 TT 09214/3 lütessens x
38 44,8 49 51,6 -5,04 +0,23
Bezostaya-1
39 TT 01339 TT 09214/3 lütes. x Vassa 44,8 53,6 46,4 +15,52 +10

262
 Cədvəl 26-nın ardı
1 2 3 4 5 6 7
TT 01340 TT 09214/3 lütessens x
40 44,8 50 48,8 +2,46 +1,6
Sönməz
TT 01341 TT 09214/3 lütessens x
41 44,8 53 38,4 +18,30 +3,56
Tanya
TT 01342 TT 09214/3-1 lütessens x
42 48,8 51 42,8 +4,51 +1,73
Sönməz
TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x
43 48,8 54,5 45,6 +11,68 +4,56
Tanya
TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x
44 48,8 50 35,2 +2,46 +1,18
Nota
TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x
45 48,8 49 37,6 +0,41 +1,04
Trap
TT 01346 TT 09214/3-1 lütessens x
46 48,8 54 45,2 +10,66 +3,89
Doka
TT 01347 Z 2009/1-1 (Aran x
47 41,2 45 50,8 -11,42 -0,21
Umanka) x Bezostaya-1
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x
48 41,2 49 49,6 -1,21 +0,86
Umanka) x Sönməz
TT 01349 Z 2009/1-1 (Aran x
49 41,2 46,5 43,6 +6,65 +3,42
Umanka) x Doka
TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x
50 41,2 46,5 46,8 -0,64 +0,89
Umanka) x Vassa
TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x
51 41,2 50 41,6 +20,19 +43
Umanka) x Pərvin
TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x
52 45,6 54 52 +3,85 +1,62
Aran) x Bezostaya-1
TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x
53 45,6 50 46 +8,70 +21
Aran) x Sönməz
TT 01354 Z 2009/2-1 (Murov x
54 45,6 49 42,8 +7,46 +3,43
Aran) x Doka
TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x
55 45,6 50 46 +8,70 +21
Aran) x Vassa
TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x
56 45,6 52,5 45,6 +15,13 +6,9
Aran) x Pərvin

263
 Cədvəl 27
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində bitkinin boyunun
irsən ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi (Tərtər BTS, 2014-2015)
Bitkinin boyu, sm
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 117,2 115,9 98 -1,11 +0,87
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 117,2 115,33 121,7 -5,23 -1,83
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 117,2 120,5 120,4 +0,08 +1,06
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 117,2 125,67 129,7 -3,11 +0,36
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa 117,2 115,2 116,9 -1,71 -12,33
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 98 119,2 111,4 +7,0 +2,16
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 120,4 123,2 98 +2,33 +1,25
8 TT 01413 Doka x Sönməz 121,7 126,8 127,4 -0,47 +0,79
9 TT 01414 Doka x Alman sortu 121,7 128,1 101,4 +5,26 +1,63
10 TT 01415 Doka x Vassa 121,7 132,8 116,9 +9,12 +5,63
11 TT 01416 Sönməz x Vassa 129,7 133,8 116,9 +3,16 +1,64
12 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 129,7 133 120,4 +2,54 +1,71
13 TT 01418 Sönməz x Pərvin 129,7 130,7 115,7 +0,77 +1,14
14 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 129,7 144 138,9 +3,67 +2,11
15 TT 01420 Pərvin x Doka 115,7 133 121,7 +9,29 +4,77
16 TT 01421 Pərvin x Vassa 115,7 123,5 116,9 +5,65 +12
17 TT 01422 Pərvin x Murov-2 115,7 109,2 111,4 -5,62 -2,02
18 TT 01423 Pərvin x Murov 115,7 123,4 121,4 +1,65 +1,70
19 TT 01424 Pərvin x Azəri 115,7 110,7 109,4 -4,32 -0,59
20 TT 01425 Pərvin x Sönməz 115,7 110,1 129,7 -15,11 -1,8
21 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 115,7 106,8 98 -7,69 -0,01
22 TT 01427 Vassa x Murov-2 109 115,1 111,4 +3,32 +4,08
23 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 109 121 138,9 -12,89 -0,20
TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
24 104,6 120,2 138,9 -13,46 -0,09
Mahmud 80
TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
25 104,6 117,9 114,6 +2,88 +1,66
Zirvə 85
TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
26 104,6 112 103,7 +7,07 +17,44
Yeganə
TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
27 104,6 109,7 111,4 -1,53 +0,5
Murov-2
TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
28 104,6 108,3 115,7 -6,40 -0,33
Pərvin
TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
29 104,6 105,8 116,9 -9,50 -0,81
Vassa
TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
30 104,6 116 121,7 -4,68 +0,33
Doka
31 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 121,4 130,5 120,4 +7,50 +19,2
32 TT 01439 Murov x Pərvin 121,4 129,9 115,7 +7,0 +3,98

264
 Cədvəl 28
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbülün
uzunluğunun irsən ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi
(Tərtər BTS, 2014-2015)
Sünbülün uzunluğu, sm
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 12,2 13,8 11,5 +13,12 +1,6
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 12,2 11,83 12,5 -5,36 -3,47
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 12,2 14,7 13,8 +6,52 +2,13
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 12,2 11,17 10,2 -8,44 -0,03
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa 12,2 13,4 13,6 -1,47 -0,2
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 11,5 12,55 12,6 -0,40 +0,91
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 13,8 12,7 11,5 -7,97 +0,04
8 TT 01413 Doka x Sönməz 12,5 16,6 12,2 +32,8 +4,1
9 TT 01414 Doka x Alman sortu 12,5 13,4 12,4 +7,2 +19
10 TT 01415 Doka x Vassa 12,5 17 13,6 +25 +7,18
11 TT 01416 Sönməz x Vassa 10,15 15,2 13,6 +11,77 +1,93
12 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 10,15 15,4 13,8 +11,59 +1,88
13 TT 01418 Sönməz x Pərvin 10,15 13,5 12,9 +4,65 +1,44
14 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 10,15 14,45 12,7 +13,78 +2,38
15 TT 01420 Pərvin x Doka 12,9 14,1 12,5 +9,30 +7
16 TT 01421 Pərvin x Vassa 12,9 14,2 13,6 +4,41 +2,71
17 TT 01422 Pərvin x Murov-2 12,9 13,6 12,6 +5,43 +5,67
18 TT 01423 Pərvin x Murov 12,9 13,2 11,1 +2,33 +1,33
19 TT 01424 Pərvin x Azəri 12,9 13,2 11,5 +2,33 +1,43
20 TT 01425 Pərvin x Sönməz 12,9 12,9 10,2 0 +1
21 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 12,9 11,7 11,5 -9,30 -0,71
22 TT 01427 Vassa x Murov-2 12 12,8 12,6 +1,59 +1,67
23 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 12 11,15 12,7 -12,21 -3,43
TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
24 10,65 13,65 12,7 +7,48 +1,93
Mahmud 80
TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
25 10,65 12,9 11,8 +9,32 +2,93
Zirvə 85
TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
26 10,65 13 11,6 +12,07 +3,98
Yeganə
TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
27 10,65 13,3 12,6 +5,56 +1,72
Murov-2
TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
28 10,65 11,9 12,9 -7,75 +0,11
Pərvin
TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek/1 x
29 10,65 13,7 13,6 +0,74 +1,07
Vassa
TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek/1 x
30 10,65 13,4 12,5 +7,2 +1,98
Doka
31 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 11,1 12,8 13,8 -7,25 +0,26
32 TT 01439 Murov x Pərvin 11,1 13,3 12,9 +3,10 +1,44

Cədvəl 29
265
Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbüldə dənlərin sayının irsən
ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi (Tərtər BTS, 2014-2015)
Sünbüldə dənlərin
№ Kombinasiyaların adı sayı, əd. Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 58,3 55,8 47,5 -4,29 +0,54
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 58,3 41,83 48,1 -28,25 -2,23
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 58,3 54 55,7 -7,38 -2,31
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 58,3 41 32,8 -29,67 -0,36
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa 58,3 44,4 52 -23,84 -3,41
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 47,5 52,5 45,7 +10,53 +6,56
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 55,7 44,5 47,5 -20,11 -1,73
8 TT 01413 Doka x Sönməz 48,1 70,1 44,6 +45,74 +13,57
9 TT 01414 Doka x Alman sortu 48,1 48,5 45 +0,83 +1,26
10 TT 01415 Doka x Vassa 48,1 63,5 52 +22,12 +6,90
11 TT 01416 Sönməz x Vassa 32,8 59,3 52 +14,04 +7,3
12 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 32,8 56 55,7 +0,54 +1,03
13 TT 01418 Sönməz x Pərvin 32,8 47,9 50 -4,2 +0,76
14 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 32,8 66,2 65,1 +1,69 +1,1
15 TT 01420 Pərvin x Doka 50 47,7 48,1 -4,6 -1,42
16 TT 01421 Pərvin x Vassa 50 56,3 52 +8,27 +5,3
17 TT 01422 Pərvin x Murov-2 50 51,2 45,7 +2,4 +1,56
18 TT 01423 Pərvin x Murov 50 48,9 42,7 -2,2 +0,70
19 TT 01424 Pərvin x Azəri 50 50,2 40,9 +0,4 +1,04
20 TT 01425 Pərvin x Sönməz 50 45,8 32,8 -8,4 +0,51
21 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 50 50,6 47,5 +1,2 +1,48
22 TT 01427 Vassa x Murov-2 49,9 54,1 45,7 +8,42 +3
23 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 49,9 57,7 65,1 -11,37 +0,03
TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
24 48,7 72,5 65,1 +11,37 +1,90
Mahmud 80
TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
25 48,7 58,8 47,2 +20,74 +14,47
Zirvə 85
TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
26 48,7 69,7 55,2 +26,27 +5,46
Yeganə
TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
27 48,7 59 45,7 +21,15 +7,87
Murov-2
TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
28 48,7 52,3 50 +4,6 +4,54
Pərvin
TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
29 48,7 53,1 52 +2,12 +1,67
Vassa
TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
30 48,7 58,7 48,1 +20,53 +34,33
Doka
31 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 42,7 50,1 55,7 -10,05 +0,14
32 TT 01439 Murov x Pərvin 42,7 47,7 50 -4,6 +0,37

Cədvəl 30

266
 Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində sünbüldə dənin
kütləsinin irsən ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi
(Tərtər BTS, 2014-2015 ci il)
Sünbüldə dənin
№ Kombinasiyaların adı kütləsi, qr. Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 1,76 2,16 1,59 +22,73 +6
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 1,76 1,44 2,33 -38,20 -2,18
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 1,76 2,19 1,79 +22,35 +41
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 1,76 1,48 1,64 -15,91 -3,67
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa 1,76 2,2 2,35 -6,38 +0,48
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 1,59 2,1 1,79 +17,32 +4,1
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 1,79 1,63 1,59 -8,94 -0,6
8 TT 01413 Doka x Sönməz 2,33 3,19 1,94 +36,91 +5,53
9 TT 01414 Doka x Alman sortu 2,33 1,87 1,77 -19,74 -0,64
10 TT 01415 Doka x Vassa 2,33 3,22 2,35 +37,02 +88
11 TT 01416 Sönməz x Vassa 1,64 3,02 2,35 +28,51 +2,91
12 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 1,64 2,71 1,79 +51,40 +14,14
13 TT 01418 Sönməz x Pərvin 1,64 2,08 1,78 +16,85 +5,29
14 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 1,64 2,73 2,25 +21,33 +2,6
15 TT 01420 Pərvin x Doka 1,78 1,85 2,33 -20,60 -0,78
16 TT 01421 Pərvin x Vassa 1,78 2,68 2,35 +14,04 +2,18
17 TT 01422 Pərvin x Murov-2 1,78 2,28 1,79 +27,37 +50
18 TT 01423 Pərvin x Murov 1,78 2,16 1,9 +13,68 +5,33
19 TT 01424 Pərvin x Azəri 1,78 1,73 1,42 -2,81 +0,72
20 TT 01425 Pərvin x Sönməz 1,78 1,94 1,64 +8,99 +3,29
21 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 1,78 2,08 1,59 +16,85 +4,33
22 TT 01427 Vassa x Murov-2 2,43 2,53 1,79 +4,12 +1,31
23 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 2,43 2,09 2,25 -13,99 -2,78
TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
24 1,74 2,77 2,25 +23,11 +3,08
Mahmud 80
TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
25 1,74 2,23 1,82 +22,53 +11,25
Zirvə 85
TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
26 1,74 2,26 1,77 +27,68 +50
Yeganə
TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek/1 x
27 1,74 2,53 1,79 +41,34 +38
Murov-2
TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
28 1,74 1,88 1,78 +5,62 +6
Pərvin
TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
29 1,74 1,94 2,35 -17,45 -0,37
Vassa
TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
30 1,74 2,55 2,33 +9,44 +1,76
Doka
31 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 1,9 2,04 1,79 +7,37 +3,8
32 TT 01439 Murov x Pərvin 1,9 2 1,78 +5,26 +2,67
Cədvəl 31

267
 Yumşaq buğdanın növdaxili birinci nəsil (F1) hibridlərində 1000 dənin
kütləsinin irsən ötürülməsi və heterozislik dərəcəsi
(Tərtər BTS, 2014-2015)
1000 dənin kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Hhəq Hp
♀ F1 ♂
1 2 3 4 5 6 7
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 37,32 40,48 36,52 +8,47 +8,9
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 37,32 50,2 46,6 +7,73 +1,78
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 37,32 40,44 33,04 +8,36 +2,46
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 37,32 37 48,12 -23,11 -1,06
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa 37,32 51 49,12 +3,83 +1,32
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 36,52 42,8 42,24 +1,33 +1,20
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 33,04 46 36,52 +25,96 +6,45
8 TT 01413 Doka x Sönməz 46,6 47 44,68 +0,86 +1,42
9 TT 01414 Doka x Alman sortu 46,6 40,12 39,16 -13,91 -0,74
10 TT 01415 Doka x Vassa 46,6 50,8 49,12 +3,42 +2,33
11 TT 01416 Sönməz x Vassa 48,12 50,84 49,12 +3,50 +4,44
12 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 48,12 53,68 33,04 +11,55 +11,01
13 TT 01418 Sönməz x Pərvin 48,12 48,36 37,84 +0,50 +1,05
14 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 48,12 42 35,56 -12,72 +0,03
15 TT 01420 Pərvin x Doka 37,84 47,36 46,6 +1,63 +1,17
16 TT 01421 Pərvin x Vassa 37,84 46,6 49,12 -5,13 +0,55
17 TT 01422 Pərvin x Murov-2 37,84 43,1 42,24 +2,04 +1,39
18 TT 01423 Pərvin x Murov 37,84 43,2 45,44 -4,93 +0,41
19 TT 01424 Pərvin x Azəri 37,84 43,1 36 +13,90 +6,72
20 TT 01425 Pərvin x Sönməz 37,84 48,4 48,12 +0,58 +1,06
21 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 37,84 39,5 36,52 +4,39 +3,52
22 TT 01427 Vassa x Murov-2 49,16 50,1 42,24 +1,91 +1,27
23 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 49,16 42,8 35,56 -12,94 +0,07
TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
24 37,4 40,16 35,56 +7,38 +4
Mahmud 80
TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
25 37,4 40,2 39,88 +0,80 +1,26
Zirvə 85
TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
26 37,4 34 39,12 -13,09 -4,95
Yeganə
TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
27 37,4 43,08 42,24 +1,99 +1,35
Murov-2
TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
28 37,4 39,8 37,84 +5,18 +9,91
Pərvin
TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x
29 37,4 39,32 49,12 -19,95 -0,67
Vassa
TT 01437 Yubilieinaya 100/Tilek /1 x
30 37,4 41,56 46,6 -10,82 -0,10
Doka
31 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 45,44 46,52 33,04 +2,38 +1,17
32 TT 01439 Murov x Pərvin 45,44 45,95 37,84 +1,12 +1,13

Cədvəl 32
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında bitkinin boyuna görə
268
 transqressiya dərəcəsinin tədqiqi (Tərtər BTS, 2014-2015)
Bitkinin boyu, sm
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 2 3 4 5 6
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 120,7 124,3 128,3 -3,12
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 120,7 132,3 152,3 -13,13
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 120,7 119,0 111,7 -1,41
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 120,7 121,7 110,7 +0,83
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 120,7 110,0 120,3 -8,86
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 120,7 128,3 123,3 +4,05
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 120,3 129,0 152,3 -15,30
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 120,3 142,0 123,3 +15,17
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 120,3 129,3 110,7 +7,48
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 120,3 129,3 111,7 +7,48
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 120,3 126,3 120,7 +4,64
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 118,0 118,0 120,3 -1,91
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 118,0 134,0 120,3 +11,39
14 TT 01314 Azəri x Doka 118,0 135,7 152,3 -10,90
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 118,0 119,7 123,3 -2,92
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 118,3 137,0 128,3 +6,78
17 TT 01317 Murov x Tanya 118,3 131,0 110,7 +10,73
18 TT 01318 Murov x Doka 118,3 128,0 152,3 -15,95
19 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 102,7 124,0 120,3 +3,08
20 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 152,3 123,7 120,3 -18,78
21 TT 01327 Doka x Pərvin 152,3 121,7 120,3 -20,09
22 TT 01328 Doka x Azəri 152,3 121,3 118,0 -20,35
23 TT 01329 Sönməz x Doka 123,3 119,3 152,3 -21,67
24 TT 01330 Sönməz x Murov-2 123,3 129,3 120,7 +4,87
25 TT 01332 Sönməz x Trap 123,3 114,3 99,3 -7,30
26 TT 01334 Sönməz x Pərvin 123,3 121,3 120,3 -1,62
27 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 108,7 122,3 123,3 -0,81
28 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 120,0 142,0 111,7 +18,33
29 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 109,3 133,7 110,7 +20,78
30 TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 109,3 138,3 113,3 +22,06
31 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 109,3 122,3 99,3 +11,89
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x
32 117,3 135,3 123,3 +9,73
Sönməz
33 TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa 117,3 116,3 111,7 -0,85
TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x
34 117,3 110,7 120,3 -7,98
Pərvin
TT 01352 Z 2009/2-1(Murov x Aran) x
35 115,3 126,3 128,3 -1,56
Bezostaya-1
TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x
36 115,3 131,3 123,3 +6,49
Sönməz
37 TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 115,3 122,7 111,7 +6,42
38 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 115,3 130,3 120,3 +8,31
Cədvəl 33
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında sünbülün

269
 uzunluğuna görə transqressiya dərəcəsinin tədqiqi
(Tərtər BTS, 2014-2015)
Sünbülün uzunluğu, sm
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 2 3 4 5 6
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 13,3 14,0 12,3 +5,26
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 13,3 14,67 13,67 +7,31
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 13,3 15,3 15,0 +2,0
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 13,3 14,17 13,0 +6,54
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 13,3 16,67 15,67 +6,38
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 13,3 15,0 14,67 +2,25
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 15,67 16,0 13,67 +2,11
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 15,67 15,83 14,67 +1,02
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 15,67 16,3 13,0 +4,02
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 15,67 16,0 15,0 +2,11
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 15,67 14,3 13,67 -8,74
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 16,0 14,0 14,0 -12,5
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 16,0 13,83 15,67 -13,56
14 TT 01314 Azəri x Doka 16,0 16,67 13,67 +4,19
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 16,0 16,67 14,67 +4,19
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 12,3 14,3 12,3 +16,26
17 TT 01317 Murov x Tanya 12,3 14,0 13,0 +7,69
18 TT 01318 Murov x Doka 12,3 16,67 13,67 +21,95
19 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 11,67 14,5 14,0 +3,57
20 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 13,67 16,0 15,67 +2,11
21 TT 01327 Doka x Pərvin 13,67 15,0 14,0 +7,14
22 TT 01328 Doka x Azəri 13,67 16,17 16,0 +1,06
23 TT 01329 Sönməz x Doka 14,67 15,33 13,67 +4,50
24 TT 01330 Sönməz x Murov-2 14,67 15,3 13,3 +4,29
25 TT 01332 Sönməz x Trap 14,67 13,3 12,67 -9,34
26 TT 01334 Sönməz x Pərvin 14,67 16,0 14,0 +9,07
27 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 12,67 15,0 14,67 +2,25
28 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 13,3 16,3 15,0 +8,67
29 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 13,67 15,3 13,0 +11,92
30 TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 13,67 14,3 13,0 +4,61
31 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 13,67 14,67 12,67 +7,31
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x
32 12,3 15,0 14,67 +2,25
Sönməz
33 TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa 12,3 14,0 15,0 -6,67
34 TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin 12,3 14,3 14,0 +2,14
TT 01352 Z 2009/2-1(Murov x Aran) x
35 10,3 13,67 12,3 +11,14
Bezostaya-1
36 TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönməz 10,3 15,67 14,67 +6,82
37 TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 10,3 13,0 15,0 -13,33
38 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 10,3 15,17 14,0 +8,36
Cədvəl 34
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında sünbüldə dənlərin sayına görə
transqressiya dərəcəsinin tədqiqi (Tərtər BTS, 2014-2015)
270
 Sünbüldə dənlərin sayı, əd.
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 2 3 4 5 6
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 55,0 57,67 53,67 +4,85
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 55,0 55,3 68,0 -18,68
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 55,0 70,0 68,0 +2,94
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 55,0 63,0 47,0 +14,54
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 55,0 73,67 72,3 +1,89
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 55,0 57,67 66,0 -12,62
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 72,3 73,0 68,0 +0,97
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 72,3 60,67 66,0 -16,09
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 72,3 62,3 47,0 -13,83
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 72,3 86,0 68,0 +18,95
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 72,3 62,67 59,0 -13,32
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 66,3 67,0 64,0 +1,06
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 66,3 56,3 72,3 -22,13
14 TT 01314 Azəri x Doka 66,3 68,3 68,0 +0,44
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 66,3 59,3 66,0 -10,56
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 48,3 56,3 53,67 +4,90
17 TT 01317 Murov x Tanya 48,3 58,3 47,0 +20,70
18 TT 01318 Murov x Doka 48,3 53,67 68,0 -21,07
19 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 61,67 71,67 64,0 +11,98
20 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 68,0 61,0 72,3 -15,63
21 TT 01327 Doka x Pərvin 68,0 69,3 64,0 +1,91
22 TT 01328 Doka x Azəri 68,0 56,0 66,3 -17,65
23 TT 01329 Sönməz x Doka 66,0 56,0 68,0 -17,65
24 TT 01330 Sönməz x Murov-2 66,0 57,67 55,0 -12,62
25 TT 01332 Sönməz x Trap 66,0 55,3 49,0 -16,21
26 TT 01334 Sönməz x Pərvin 66,0 87,67 64,0 +32,83
27 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 61,3 71,3 66,0 +8,03
28 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 62,0 79,0 68,0 +16,18
29 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 55,3 69,0 47,0 +24,77
30 TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 55,3 74,0 92,0 -19,56
31 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 55,3 65,0 49,0 +17,54
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x
32 82,3 65,67 66,0 -20,21
Sönməz
33 TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa 82,3 73,3 68,0 -10,94
TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x
34 82,3 66,0 64,0 -19,81
Pərvin
TT 01352 Z 2009/2-1(Murov x Aran) x
35 48,3 57,0 53,67 +6,20
Bezostaya-1
TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x
36 48,3 68,0 66,0 +3,03
Sönməz
37 TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 48,3 59,3 68,0 -12,79
38 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 48,3 71,3 64,0 +11,41
Cədvəl 35
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında sünbüldə dənlərin kütləsinə görə
transqressiya dərəcəsinin tədqiqi (Tərtər BTS, 2014-2015)
Sünbüldə dənlərin kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Tgs 271
1 2 3 4 5 6
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 2,33 2,57 2,49 +3,21
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 2,33 2,67 3,55 -24,79
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 2,33 3,50 3,03 +15,51
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 2,33 2,54 1,99 +9,01
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 2,33 2,84 3,66 -22,40
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 2,33 2,81 2,62 +7,25
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 3,66 2,71 3,55 -25,96
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 3,66 3,91 2,62 +6,83
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 3,66 3,77 1,99 +3,01
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 3,66 4,36 3,03 +19,13
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 3,66 2,96 3,48 -19,13
12 TT 01312 Azəri x Pərvin 2,83 2,99 2,78 +5,65
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 2,83 2,43 3,66 -33,61
14 TT 01314 Azəri x Doka 2,83 2,53 3,55 -28,73
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 2,83 2,95 2,62 +4,24
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 2,14 3,73 2,49 +49,80
17 TT 01317 Murov x Tanya 2,14 2,84 1,99 +32,71
18 TT 01318 Murov x Doka 2,14 2,60 3,55 -26,76
19 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 2,73 3,13 2,78 +12,59
20 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 3,55 3,87 3,66 +5,74
21 TT 01327 Doka x Pərvin 3,55 4,01 2,78 +12,96
22 TT 01328 Doka x Azəri 3,55 2,65 2,83 -25,35
23 TT 01329 Sönməz x Doka 2,62 2,62 3,55 -26,20
24 TT 01330 Sönməz x Murov-2 2,62 2,79 2,33 +6,49
25 TT 01332 Sönməz x Trap 2,62 2,77 1,72 +5,72
26 TT 01334 Sönməz x Pərvin 2,62 3,04 2,78 +9,35
27 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 1,96 2,82 2,62 +7,63
28 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 2,63 3,50 3,03 +15,51
29 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 2,93 3,33 1,99 +13,65
30 TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 2,93 3,50 3,21 +9,03
31 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 2,93 3,26 1,72 +11,26
TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x
32 3,13 2,79 2,62 -10,86
Sönməz
33 TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa 3,13 3,26 3,03 +4,15
TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x
34 3,13 2,50 2,78 -20,13
Pərvin
TT 01352 Z 2009/2-1(Murov x Aran) x
35 2,30 2,69 2,49 +8,03
Bezostaya-1
36 TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönməz 2,30 3,02 2,62 +15,27
37 TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 2,30 3,13 3,03 +3,30
38 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 2,30 2,86 2,78 +2,88

Cədvəl 36
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında transqressiyanın tezliyinin
tədqiqi (Tərtər BTS, 2014-2015)

Sünbülün Sünbüldə dənlərin

№ Kombinasiyaların adı
uzunluğu, % sayı, % kütləsi, %
272
1 2 3 4 5
1 TT 01301 Murov-2 x Bezostaya-1 60 40 50
2 TT 01302 Murov-2 x Doka 60 - -
3 TT 01303 Murov-2 x Vassa 10 60 60
4 TT 01304 Murov-2 x Tanya 40 50 80
5 TT 01305 Murov-2 x Şəfəq-2 30 40 -
6 TT 01306 Murov-2 x Sönməz 50 - 70
7 TT 01307 Şəfəq-2 x Doka 30 30 -
8 TT 01308 Şəfəq-2 x Sönməz 20 - 70
9 TT 01309 Şəfəq-2 x Tanya 40 - 80
10 TT 01310 Şəfəq-2 x Vassa 60 70 60
11 TT 01311 Şəfəq-2 x Murov-2 - - -
12 TT 01312 Azəri x Pərvin - 30 30
13 TT 01313 Azəri x Şəfəq-2 - - -
14 TT 01314 Azəri x Doka 40 20 -
15 TT 01315 Azəri x Sönməz 30 - 60
16 TT 01316 Murov x Bezostaya-1 100 60 100
17 TT 01317 Murov x Tanya 70 90 90
18 TT 01318 Murov x Doka 80 - -
19 TT 01321 Tərəqqi x Pərvin 30 40 70
20 TT 01326 Doka x Şəfəq-2 30 - 50
21 TT 01327 Doka x Pərvin 50 30 50
22 TT 01328 Doka x Azəri 10 - -
23 TT 01329 Sönməz x Doka 30 - -
24 TT 01330 Sönməz x Murov-2 30 - 80
25 TT 01332 Sönməz x Trap - - 50
26 TT 01334 Sönməz x Pərvin 80 50 70
27 TT 01336 Alman sortu x Sönməz 30 30 50
28 TT 01339 TT 09214/3 lütessens x Vassa 60 80 70
29 TT 01343 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 70 90 70
30 TT 01344 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 60 - 40
31 TT 01345 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 50 90 60
32 TT 01348 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Sönməz 40 - -
33 TT 01350 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa - - 40
34 TT 01351 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin 10 - -
35 TT 01352 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Bezosta-1 90 40 40
36 TT 01353 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönməz 30 50 90
37 TT 01355 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa - - 30
38 TT 01356 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 70 50 40

Cədvəl 37
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında bitkinin boyuna
görə transqressiya dərəcəsinin tədqiqi (Tərtər BTS, 2015-2016-cı illər)
Bitkinin boyu, sm
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 2 3 4 5 6
273
 1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 120,7 112,3 101,0 -6,96
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 120,7 116,0 129,7 -10,56
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 120,7 107,3 112,3 -11,10
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 120,7 112,3 120,7 -6,96
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa 120,7 99,0 106,7 -17,98
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 101,0 100,7 113,3 -11,12
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 112,3 102,7 101,0 -8,55
8 TT 01413 Doka x Sönməz 129,7 110,3 120,7 -14,96
9 TT 01414 Doka x Alman sortu 129,7 117,3 101,0 -9,56
10 TT 01415 Doka x Vassa 129,7 129,3 106,7 -0,31
11 TT 01416 Sönməz x Vassa 120,7 120,0 106,7 -0,58
12 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 120,7 119,7 112,3 -0,83
13 TT 01418 Sönməz x Pərvin 120,7 115,0 108,0 -4,72
14 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 120,7 111,3 120,7 -7,79
15 TT 01420 Pərvin x Doka 108,0 119,3 129,7 -8,02
16 TT 01421 Pərvin x Vassa 108,0 112,0 106,7 +3,70
17 TT 01422 Pərvin x Murov-2 108,0 99,7 113,3 -12,0
18 TT 01423 Pərvin x Murov 108,0 109,0 128,0 -14,84
19 TT 01424 Pərvin x Azəri 108,0 113,0 113,0 0
20 TT 01425 Pərvin x Sönməz 108,0 114,0 120,7 -5,55
21 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 108,0 106,7 101,0 -1,20
22 TT 01427 Vassa x Murov-2 106,7 103,7 113,3 -8,47
23 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 106,7 103,7 120,7 -14,08
24 TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek/1 x Mahmud 80 108,7 111,3 120,7 -7,79
25 TT 01432 Yubilieinaya 100/Tilek /1 x Zirvə 85 108,7 103,0 111,0 -7,21
26 TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 108,7 101,0 109,7 -7,93
27 TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Murov-2 108,7 115,7 113,3 +2,12
28 TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Pərvin 108,7 102,0 108,0 -6,16
29 TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Vassa 108,7 99,7 106,7 -8,28
30 TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Doka 108,7 101,0 129,7 -22,13
31 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 128,0 112,7 112,3 -11,95
32 TT 01439 Murov x Pərvin 128,0 115,0 108,0 -10,16

Cədvəl 38
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında sünbülün
uzunluğuna görə transqressiya dərəcəsinin tədqiqi
(Tərtər BTS, 2015-2016)
Sünbülün uzunluğu, sm
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
274
1 2 3 4 5 6
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 13,0 15,3 12,7 +17,69
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 13,0 13,3 12,0 +2,31
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 13,0 14,7 15,7 -6,37
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 13,0 15,7 13,7 +14,60
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa 13,0 14,0 15,0 -6,67
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 12,7 14,7 14,0 +5,0
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 15,7 14,3 12,7 -8,92
8 TT 01413 Doka x Sönməz 12,0 15,0 13,7 +9,49
9 TT 01414 Doka x Alman sortu 12,0 13,5 12,7 +6,30
10 TT 01415 Doka x Vassa 12,0 17,3 15,0 +15,33
11 TT 01416 Sönməz x Vassa 13,7 17,3 15,0 +15,33
12 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 13,7 14,3 15,7 -8,92
13 TT 01418 Sönməz x Pərvin 13,7 15,0 14,8 +1,35
14 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 13,7 13,8 13,0 +0,73
15 TT 01420 Pərvin x Doka 14,8 14,0 12,0 -5,40
16 TT 01421 Pərvin x Vassa 14,8 14,7 15,0 -2,0
17 TT 01422 Pərvin x Murov-2 14,8 14,9 14,0 +0,68
18 TT 01423 Pərvin x Murov 14,8 15,0 14,0 +1,35
19 TT 01424 Pərvin x Azəri 14,8 15,0 12,2 +1,35
20 TT 01425 Pərvin x Sönməz 14,8 15,7 13,7 +6,08
21 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 14,8 15,0 12,7 +1,35
22 TT 01427 Vassa x Murov-2 15,0 15,0 14,0 0
23 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 15,0 14,0 13,0 -6,67
24 TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Mahmud 80 12,7 13,3 13,0 +2,31
25 TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Zirvə 85 12,7 13,0 13,3 -2,26
26 TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 12,7 16,0 13,3 +20,30
27 TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Murov-2 12,7 16,7 14,0 +19,29
28 TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Pərvin 12,7 15,3 14,8 +3,38
29 TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Vassa 12,7 14,7 15,0 -2,0
30 TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Doka 12,7 13,3 12,0 +4,72
31 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 14,0 16,3 15,7 +3,82
32 TT 01439 Murov x Pərvin 14,0 18,3 14,8 +23,65

Cədvəl 39
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında sünbüldə dənlərin
sayına görə transqressiya dərəcəsinin tədqiqi (Tərtər BTS, 2015-2016-cı illər)
Sünbüldə dənlərin sayı, əd.
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 2 3 4 5 6
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 89,3 68,7 58,7 -23,07
275
 2 TT 01402 Şəfəq x Doka 89,3 69,0 72,7 -22,73
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 89,3 66,7 75,0 -25,31
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 89,3 70,7 59,7 -20,83
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa 89,3 72,0 69,3 -19,37
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 58,7 80,3 77,3 +3,88
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 75,0 62,0 58,7 -17,33
8 TT 01413 Doka x Sönməz 72,7 61,7 59,7 -15,13
9 TT 01414 Doka x Alman sortu 72,7 61,3 58,7 -15,68
10 TT 01415 Doka x Vassa 72,7 73,7 69,3 +1,37
11 TT 01416 Sönməz x Vassa 59,7 62,3 69,3 -10,10
12 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 59,7 58,7 75,0 -21,73
13 TT 01418 Sönməz x Pərvin 59,7 59,0 71,7 -17,71
14 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 59,7 65,0 79,3 -18,03
15 TT 01420 Pərvin x Doka 71,7 59,0 72,7 -18,84
16 TT 01421 Pərvin x Vassa 71,7 77,3 69,3 +7,81
17 TT 01422 Pərvin x Murov-2 71,7 53,3 77,3 -31,05
18 TT 01423 Pərvin x Murov 71,7 59,7 55,7 -16,74
19 TT 01424 Pərvin x Azəri 71,7 58,0 64,7 -19,11
20 TT 01425 Pərvin x Sönməz 71,7 61,0 59,7 -14,92
21 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 71,7 67,7 58,7 -5,58
22 TT 01427 Vassa x Murov-2 69,3 78,0 77,3 +0,91
23 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 69,3 84,3 79,3 +6,30
24 TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Mahmud 80 76,0 92,7 79,3 +16,90
25 TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Zirvə 85 76,0 80,0 72,0 +5,26
26 TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 76,0 91,7 62,0 +20,66
27 TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Murov-2 76,0 68,3 77,3 -11,64
28 TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Pərvin 76,0 66,3 71,7 -12,76
29 TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Vassa 76,0 80,0 69,3 +5,26
30 TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Doka 76,0 64,7 72,67 -14,87
31 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 55,7 54,3 75,0 -27,6
32 TT 01439 Murov x Pərvin 55,7 74,0 71,7 +3,21

Cədvəl 40
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında sünbüldə dənlərin
kütləsinə görə transqressiya dərəcəsinin tədqiqi
(Tərtər BTS, 2015-2016-cı illər)
Sünbüldə dənlərin kütləsi, qr.
№ Kombinasiyaların adı Tgs
♀ F2 ♂
1 2 3 4 5 6
276
 1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 2,76 2,90 1,97 +5,07
2 TT 01402 Şəfəq x Doka 2,76 2,89 2,72 +4,71
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 2,76 2,28 2,77 -17,69
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 2,76 2,95 2,32 +6,88
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa 2,76 2,78 3,27 -14,98
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 1,97 3,70 2,84 +30,28
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 2,77 2,11 1,97 -23,83
8 TT 01413 Doka x Sönməz 2,72 2,82 2,32 +3,68
9 TT 01414 Doka x Alman sortu 2,72 2,84 1,97 +4,41
10 TT 01415 Doka x Vassa 2,72 3,55 3,27 +8,56
11 TT 01416 Sönməz x Vassa 2,32 2,84 3,27 -13,15
12 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 2,32 2,83 2,77 +2,17
13 TT 01418 Sönməz x Pərvin 2,32 2,61 2,55 +2,35
14 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 2,32 2,43 2,37 +2,53
15 TT 01420 Pərvin x Doka 2,55 2,29 2,72 -15,81
16 TT 01421 Pərvin x Vassa 2,55 3,48 3,27 +6,42
17 TT 01422 Pərvin x Murov-2 2,55 1,89 2,84 -33,45
18 TT 01423 Pərvin x Murov 2,55 2,68 2,51 +5,10
19 TT 01424 Pərvin x Azəri 2,55 2,17 2,21 -14,90
20 TT 01425 Pərvin x Sönməz 2,55 2,89 2,32 +13,33
21 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 2,55 2,56 1,97 +0,39
22 TT 01427 Vassa x Murov-2 3,27 3,59 2,84 +9,79
23 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 3,27 3,34 2,37 +2,14
24 TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Mahmud 80 2,31 2,95 2,37 +24,47
25 TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Zirvə 85 2,31 2,95 2,61 +13,03
26 TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 2,31 3,80 1,88 +64,50
27 TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Murov-2 2,31 2,89 2,84 +1,76
28 TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Pərvin 2,31 2,29 2,55 -10,20
29 TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Vassa 2,31 3,90 3,27 +19,27
30 TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Doka 2,31 1,83 2,72 -32,72
31 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 2,51 2,15 2,77 -22,38
32 TT 01439 Murov x Pərvin 2,51 2,94 2,55 +15,29

Cədvəl 41
Yumşaq buğdanın ikinci nəsil (F2) hibrid kombinasiyalarında transqressiyanın
tezliyinin tədqiqi (Tərtər BTS, 2015-2016-cı illər)
Sünbülün Sünbüldə dənlərin
№ Kombinasiyaların adı
uzunluğu, % sayı, % kütləsi, %
1 2 3 4 5
1 TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 60 - 30
277
 2 TT 01402 Şəfəq x Doka 10 - 40
3 TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 - - -
4 TT 01404 Şəfəq x Sönməz 80 - 40
5 TT 01406 Şəfəq x Vassa - - -
6 TT 01407 Alman sortu x Murov-2 20 30 90
7 TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu - - -
8 TT 01413 Doka x Sönməz 80 - 50
9 TT 01414 Doka x Alman sortu 40 - 40
10 TT 01415 Doka x Vassa 70 40 60
11 TT 01416 Sönməz x Vassa 90 - -
12 TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 - - 40
13 TT 01418 Sönməz x Pərvin 40 - 50
14 TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 10 - 50
15 TT 01420 Pərvin x Doka - - -
16 TT 01421 Pərvin x Vassa - 30 40
17 TT 01422 Pərvin x Murov-2 20 - -
18 TT 01423 Pərvin x Murov 20 - 30
19 TT 01424 Pərvin x Azəri 40 - -
20 TT 01425 Pərvin x Sönməz 70 - 70
21 TT 01426 Pərvin x Alman sortu 30 - 20
22 TT 01427 Vassa x Murov-2 - 20 60
23 TT 01428 Vassa x Mahmud 80 - 30 30
24 TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Mahmud 80 10 60 90
25 TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Zirvə 85 - 30 50
26 TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 100 70 60
27 TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Murov-2 80 - 40
28 TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Pərvin 10 - -
29 TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Vassa - 40 30
30 TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Doka 40 - -
31 TT 01438 Murov x Şəfəq-2 30 - -
32 TT 01439 Murov x Pərvin 100 50 30

Cədvəl 42
Xəstəliklərlə sirayətlənməsinə görə tədqiq olunmuş yumşaq buğdanın növdaxili hibridləşmə
nəticəsində alınmış ikinci (F2) və üçüncü (F3) nəsil hibrid nümunələri (Tərtər BTS, 2015-2016)
Septorioz

Pas xəstəlikləri
Unlu şeh

№ Nümunələrin adı
sarı qonur
1 2 3 4 5 6
F2-hibrid nümunələr
278
1 Şəfəq 0 0 5 8
TT 01401 Şəfəq x Alman sortu 10mr 10s 6 7
Alman sortu 0 10ms 4 7
2 Şəfəq 0 0 5 8
TT 01402 Şəfəq x Doka 10mr 10s 4 6
Doka 20mr 10ms 5 8
3 Şəfəq 0 0 5 8
TT 01403 Şəfəq x Şəfəq-2 20ms 10ms 6 7
Şəfəq-2 20ms 0 6 7
4 Şəfəq 0 0 5 8
TT 01404 Şəfəq x Sönməz 0 10ms 1 7
Sönməz 20mr 10ms 4 7
5 Şəfəq 0 0 5 8
TT 01406 Şəfəq x Vassa 10mr 10ms 4 6
Vassa 20mr 0 5 6
6 Alman sortu 0 0 4 6
TT 01407 Alman sortu x Murov-2 0 30s 3 4
Murov-2 20mr 10mr 3 5
7 Şəfəq-2 20ms 10s 4 6
TT 01410 Şəfəq-2 x Alman sortu 0 10ms 3 6
Alman sortu 0 0 5 6
8 Doka 30s 5ms 2 4
TT 01413 Doka x Sönməz 20mr 10s 0 4
Sönməz 0 10s 5 7
9 Doka 30s 5ms 2 4
TT 01414 Doka x Alman sortu 0 20s 3 5
Alman sortu 0 0 5 6
10 Doka 30s 5ms 2 4
TT 01415 Doka x Vassa 20mr 5ms 5 6
Vassa 30ms 0 5 7
11 Sönməz 10ms 0 3 4
TT 01416 Sönməz x Vassa 10mr 5ms 4 6
Vassa 30ms 0 5 7
12 Sönməz 10ms 0 3 4
TT 01417 Sönməz x Şəfəq-2 30s 0 2 4
Şəfəq-2 20ms 10s 4 6
13 Sönməz 10ms 0 3 4
TT 01418 Sönməz x Pərvin 30s 5ms 1 4
Cədvəl 42-nin ardı
1 2 3 4 5 6
Pərvin 20ms 0 3 4
14 Sönməz 10ms 0 3 4
TT 01419 Sönməz x Mahmud 80 30ms 20ms 2 6
Mahmud 80 40s 30s 4 7
15 Pərvin 20ms 0 3 4
TT 01420 Pərvin x Doka 10mr 10ms 2 5
Doka 30s 5ms 2 4
16 Pərvin 20ms 0 3 4
TT 01421 Pərvin x Vassa 30mr 10ms 1 5

279
 Vassa 30ms 0 5 7
17 Pərvin 20ms 0 3 4
TT 01422 Pərvin x Murov-2 10mr 10ms 0 4
Murov-2 20mr 10mr 3 5
18 Pərvin 20ms 0 3 4
TT 01423 Pərvin x Murov 20mr 10s 1 6
Murov 30ms 10s 4 7
19 Pərvin 20ms 0 3 4
TT 01424 Pərvin x Azəri 10ms 0 6 5
Azəri 30s 20s 4 8
20 Pərvin 20ms 0 3 4
TT 01425 Pərvin x Sönməz 10s 10ms 3 5
Sönməz 20mr 10ms 4 7
21 Pərvin 20ms 0 3 4
TT 01426 Pərvin x Alman sortu 10mr 10ms 2 4
Alman sortu 0 0 4 6
22 Vassa 30ms 10ms 5 7
TT 01427 Vassa x Murov-2 30mr 10ms 1 5
Murov-2 20mr 10mr 3 5
23 Vassa 30ms 10ms 5 7
TT 01428 Vassa x Mahmud 80 30ms 20ms 0 4
Mahmud 80 20s 30ms 4 7
24 Yubilieinaya100/Tilek /1 10s 20ms 3 6
TT 01431 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Mahmud 80 30ms 10ms 0 4
Mahmud 80 30s 10s 4 7
25 Yubilieinaya100/Tilek /1 10s 20ms 3 6
TT 01432 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Zirvə 85 10ms 30ms 2 5
Zirvə 85 30ms 10s 4 6
26 Yubilieinaya100/Tilek /1 10s 20ms 3 6
TT 01433 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Yeganə 30mr 10ms 0 4
Yeganə 30ms 30ms 4 7
27 Yubilieinaya100/Tilek /1 10s 20ms 3 6
TT 01434 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Murov-2 10mr 0 0 5
Murov-2 20mr 10mr 3 6
28 Yubilieinaya100/Tilek /1 10s 20ms 3 6
TT 01435 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Pərvin 10ms 10ms 2 3
Pərvin 20ms 10mr 3 4
29 Yubilieinaya100/Tilek /1 10s 20ms 3 6
Cədvəl 42-nin ardı
1 2 3 4 5 6
TT 01436 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Vassa 30mr 10ms 1 5
Vassa 30ms 20ms 5 8
30 Yubilieinaya100/Tilek /1 10s 20ms 3 6
TT 01437 Yubilieinaya100/Tilek /1 x Doka 10mr 10ms 1 4
Doka 30ms 5ms 4 5
31 Murov 30ms 10s 4 7
TT 01438 Murov x Şəfəq-2 20mr 0 2 6
Şəfəq-2 20ms 10s 6 7
32 Murov 30ms 10s 4 7

280
 TT 01439 Murov x Pərvin 20mr 10ms 2 4
Pərvin 30ms 10mr 4 5
F3-hibrid nümunələr
1 TT 01301 /1 Murov-2 x Bezostaya-1 10mr 10s 1 6
2 TT 01301 /2 Murov-2 x Bezostaya-1 20mr 10ms 5 5
3 TT 01301 /3 Murov-2 x Bezostaya-1 10ms 10ms 5 5
4 TT 01302 /1 Murov-2 x Doka 20mr 10ms 4 3
5 TT 01302 /2 Murov-2 x Doka 10mr 0 3 3
6 TT 01303 /1 Murov-2 x Vassa 30mr 10ms 3 5
7 TT 01303 /2 Murov-2 x Vassa 30mr 10ms 3 7
8 TT 01304 /1 Murov-2 x Tanya 20ms 0 3 7
9 TT 01304 /2 Murov-2 x Tanya 20ms 10ms 2 6
10 TT 01305 /1 Murov-2 x Şəfəq-2 30s 0 4 3
11 TT 01305 /2 Murov-2 x Şəfəq-2 20s 10ms 4 3
12 TT 01305 /3 Murov-2 x Şəfəq-2 20s 0 2 4
13 TT 01306 /1 Murov-2 x Sönməz 20s 10s 6 3
14 TT 01306 /2 Murov-2 x Sönməz 30s 10s 5 4
15 TT 01307 /1 Şəfəq-2 x Doka 10ms 0 3 4
16 TT 01307 /2 Şəfəq-2 x Doka 20mr 0 5 4
17 TT 01308 /1 Şəfəq-2 x Sönməz 40s 0 4 3
18 TT 01308 /2 Şəfəq-2 x Sönməz 30s 10s 3 4
19 TT 01308 /3 Şəfəq-2 x Sönməz 30ms 0 4 5
20 TT 01309 /1 Şəfəq-2 x Tanya 20s 10s 3 3
21 TT 01309 /2 Şəfəq-2 x Tanya 40s 20s 4 5
22 TT 01309 /3 Şəfəq-2 x Tanya 30mr 20s 3 3
23 TT 01310 /1 Şəfəq-2 x Vassa 80s 0 0 3
24 TT 01310 /2 Şəfəq-2 x Vassa 30s 20s 3 6
25 TT 01311 /1 Şəfəq-2 x Murov-2 20ms 10ms 5 4
26 TT 01311 /2 Şəfəq-2 x Murov-2 20mr 20s 3 4
27 TT 01312 Azəri x Pərvin 20ms 10ms 4 4
28 TT 01313 /1 Azəri x Şəfəq-2 20ms 10s 3 4
29 TT 01313 /2 Azəri x Şəfəq-2 20ms 10s 4 6
30 TT 01314 /1 Azəri x Doka 20ms 10s 4 5
31 TT 01314 /2 Azəri x Doka 10ms 10ms 6 6
32 TT 01315 /1 Azəri x Sönməz 20ms 10ms 4 3
33 TT 01315 /2 Azəri x Sönməz 10ms 10ms 1 3
34 TT 01316 /1 Murov x Bezostaya-1 20mr 0 5 7
35 TT 01316 /2 Murov x Bezostaya-1 10ms 5s 1 6
Cədvəl 42-nin ardı
1 2 3 4 5 6
36 TT 01316 /3 Murov x Bezostaya-1 20ms 5ms 0 7
37 TT 01317 /1 Murov x Tanya 20mr 10s 1 6
38 TT 01317 /2 Murov x Tanya 10ms 5ms 0 7
39 TT 01318 /1 Murov x Doka 20ms 10s 4 4
40 TT 01318 /2 Murov x Doka 10s 10ms 4 4
41 TT 01321 /1 Tərəqqi x Pərvin 10mr 10ms 0 4
42 TT 01321 /2 Tərəqqi x Pərvin 10mr 10ms 5 4
43 TT 01326 /1 Doka x Şəfəq-2 10s 20s 4 4
44 TT 01326 /2 Doka x Şəfəq-2 20ms 20s 5 3

281
 45 TT 01327 /1 Doka x Pərvin 10ms 10s 1 5
46 TT 01327 /2 Doka x Pərvin 10mr 10ms 1 5
47 TT 01328 /1 Doka x Azəri 30ms 10ms 4 5
48 TT 01328 /2 Doka x Azəri 10ms 0 6 5
49 TT 01329 /1 Sönməz x Doka 5ms 10s 5 6
50 TT 01329 /2 Sönməz x Doka 20ms 10s 5 4
51 TT 01330 /1 Sönməz x Murov-2 20s 10s 4 6
52 TT 01330 /2 Sönməz x Murov-2 10ms 5ms 4 7
53 TT 01332 /1 Sönməz x Trap 10ms 20s 6 6
54 TT 01332 /2 Sönməz x Trap 10ms 20s 5 6
55 TT 01334 /1 Sönməz x Pərvin 80s 0 0 4
56 TT 01334 /2 Sönməz x Pərvin 40s 5ms 4 3
57 TT 01334 /3 Sönməz x Pərvin 30s 10s 2 4
58 TT 01336 /1 Alman sortu x Sönməz 10mr 10s 0 3
59 TT 01336 /2 Alman sortu x Sönməz 10mr 10ms 1 5
60 TT 01339 /1 TT 09214/3 lütessens x Vassa 20ms 0 0 6
61 TT 01339 /2 TT 09214/3 lütessens x Vassa 20mr 10s 1 6
62 TT 01343 /1 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 10mr 5ms 0 6
63 TT 01343 /2 TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 10ms 0 1 6
64 TT 01344 /1 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 20ms 5ms 0 6
65 TT 01344 /2 TT 09214/3-1 lütessens x Nota 10mr 10s 2 5
66 TT 01345 /1 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 20mr 5ms 0 3
67 TT 01345 /2 TT 09214/3-1 lütessens x Trap 20mr 10ms 2 6
68 TT 01348 /1 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Sönməz 20ms 20s 6 3
69 TT 01348 /2 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Sönməz 10ms 20s 6 6
70 TT 01350 /1 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa 5mr 0 0 5
71 TT 01350 /2 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Vassa 20ms 0 1 5
72 TT 01351 /1 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin 30ms 5ms 6 4
73 TT 01351 /2 Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin 40s 0 3 6
74 TT 01352 /1 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Bezostaya-1 10ms 5ms 5 6
75 TT 01352 /2 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Bezostaya-1 20ms 5ms 6 7
76 TT 01353 /1 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönməz 20ms 10s 4 3
77 TT 01353 /2 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Sönməz 30ms 10s 2 2
78 TT 01355 /1 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 20s 10s 0 4
79 TT 01355 /2 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 40s 0 1 6
80 TT 01356 /1 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 40s 0 1 7
81 TT 01356 /2 Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 40s 5ms 4 7

Cədvəl 43
Yumşaq buğdanın üçüncü nəsil (F3) hibrid kombinasiyalarının bəzi təsərrüfat və
keyfiyyət göstəriciləri (Tərtər BTS, 2015-2016-cı illər)
№ Nümunələrin adı Keyfiyyət göstəriciləri

282
 Kleykov., %

Sedimentasiya, ml
Şüşəvar., %

KDƏ, c.g.
əd.Məhsuldar kollanma,

1000 dənin kütləsi, qr

Bitkinin boyu, sm
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 Aran (st.) 118.2 4.1 39.4 74 28.0 98.6 43.5
2 TT 01301 /1 Murov-2 x Bezostaya-1 98.4 4 45.6 73 30.8 99.3 43.5
3 TT 01301 /2 Murov-2 x Bezostaya-1 98.6 4.4 47.2 61 27.2 91.5 45.0
4 TT 01301 /3 Murov-2 x Bezostaya-1 100.6 4.4 46.0 67 30.0 100.3 49.5
5 TT 01302 /1 Murov-2 x Doka 102.2 4.4 44.0 71 28.8 91.0 36.0
6 TT 01302 /2 Murov-2 x Doka 98 4.2 43.2 64 30.0 101.6 39.0
7 TT 01303 /1 Murov-2 x Vassa 87.4 5 49.8 77 31.2 100.2 40.5
8 TT 01303 /2 Murov-2 x Vassa 98.6 4.8
9 TT 01304 /1 Murov-2 x Tanya 98.6 5.2 48.4 62 30.0 101.1 55.5
10 TT 01304 /2 Murov-2 x Tanya 104.2 5.2
11 TT 01305 /1 Murov-2 x Şəfəq-2 101 6 39.9 73 27.2 102.5 34.5
12 TT 01305 /2 Murov-2 x Şəfəq-2 103.6 5.6
13 TT 01305 /3 Murov-2 x Şəfəq-2 96.2 6.2 40.8 51 28.8 99.9 30.0
14 TT 01306 /1 Murov-2 x Sönməz 94 5 44.4 65 27.6 101.2 39.0
15 TT 01306 /2 Murov-2 x Sönməz 110 5.4
16 TT 01307 /1 Şəfəq-2 x Doka 99.2 5.2 43.2 75 26.6 96.8 31.5
17 TT 01307 /2 Şəfəq-2 x Doka 102 6 40.8 78 32.4 108.2 30.0
18 TT 01308 /1 Şəfəq-2 x Sönməz 103.4 6
19 TT 01308 /2 Şəfəq-2 x Sönməz 105 6
20 TT 01308 /3 Şəfəq-2 x Sönməz 109.6 5.8
21 TT 01309 /1 Şəfəq-2 x Tanya 98.4 4.4
22 TT 01309 /2 Şəfəq-2 x Tanya 99.6 5.2
23 TT 01309 /3 Şəfəq-2 x Tanya 131.8 5
24 TT 01310 /1 Şəfəq-2 x Vassa 80.8 5.4 43.4 69 28.4 98.1 37.5
25 TT 01310 /2 Şəfəq-2 x Vassa 101.2 4.8 46.4 68 25.6 90.2 36.0
26 TT 01311 /1 Şəfəq-2 x Murov-2 101.6 6
27 TT 01311 /2 Şəfəq-2 x Murov-2 99.2 5.4 43.2 78 31.6 97.3 36.0
28 TT 01313 /1 Azəri x Şəfəq-2 90 5
29 TT 01313 /2 Azəri x Şəfəq-2 94.4 5.2
30 TT 01314 /1 Azəri x Doka 97.4 5.4 43.6 72 28.0 98.2 36.0
31 TT 01314 /2 Azəri x Doka 100.2 6 46.8 64 28.8 97.0 42.0
32 TT 01315 /1 Azəri x Sönməz 107.2 4.6 41.2 86 29.6 102.1 40.5
33 TT 01315 /2 Azəri x Sönməz 99 5 38.8 94 30.0 101.5 39.0
34 TT 01316 /1 Murov x Bezostaya-1 97.2 4.8 44.4 47 27.6 82.5 42.0
35 TT 01316 /2 Murov x Bezostaya-1 102.4 5.4 43.6 71 28.4 96.1 48.0
36 TT 01316 /3 Murov x Bezostaya-1 119.2 4.4 46.2 84 28.0 89.4 42.0
37 TT 01317 /1 Murov x Tanya 105 5.4 44.8 67 24.0 98.9 36.0
38 TT 01317 /2 Murov x Tanya 104.8 4.4 46.4 54 22.6 122.8 31.5
Cədvəl 43-ün ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9
283
39 TT 01318 /1 Murov x Doka 106 5 43.6 75 28.0 95.9 43.5
40 TT 01318 /2 Murov x Doka 96.4 4.6 41.4 60 29.6 96.1 40.5
41 TT 01321 /1 Tərəqqi x Pərvin 102.4 6.2
42 TT 01321 /2 Tərəqqi x Pərvin 103 4.6
43 TT 01326 /1 Doka x Şəfəq-2 100 5 40.4 84 30.4 100.7 46.5
44 TT 01326 /2 Doka x Şəfəq-2 102.6 5.6
45 TT 01327 /1 Doka x Pərvin 98.8 4.8
46 TT 01327 /2 Doka x Pərvin 103.4 5.4
47 TT 01328 /1 Doka x Azəri 102.4 4.6 42.2 81 28.0 106.2 43.5
48 TT 01328 /2 Doka x Azəri 127.2 4.4
49 TT 01329 /1 Sönməz x Doka 107.8 4.8 44.4 53 26.4 100.3 40.5
50 TT 01329 /2 Sönməz x Doka 105.6 5.6
51 TT 01330 /1 Sönməz x Murov-2 113.6 5
52 TT 01330 /2 Sönməz x Murov-2 116.6 5.4 43.6 44 24.8 89.1 39.0
53 TT 01332 /1 Sönməz x Trap 114 4.8 40.6 75 26.4 101.7 51.0
54 TT 01332 /2 Sönməz x Trap 105.8 5.4
55 TT 01334 /1 Sönməz x Pərvin 92.4 5.4
56 TT 01334 /2 Sönməz x Pərvin 102 5
57 TT 01334 /3 Sönməz x Pərvin 106.8 4.4
58 TT 01336 /1 Alman sortu x Sönməz 98.6 4.6 36.2 80 26.8 84.1 39.0
59 TT 01336 /2 Alman sortu x Sönməz 111.6 5.4
60 TT01339 /1 TT09214/3 lüt. x Vassa 101.5 5 42.2 76 31.2 98.1 42.0
61 TT01339 /2 TT09214/3 lüt. x Vassa 103.4 4.6 42.4 52 33.2 100.5 -
62 TT01343/1 TT09214/3-1 lüt x Tanya 102 5
63 TT01343/2 TT09214/3-1 lüt x Tanya 102.8 5.4
64 TT01344 /1 TT09214/3-1 lüt x Nota 85.4 5 36.2 51 26.0 96.9 45.0
65 TT01344 /2 TT09214/3-1 lüt x Nota 106.8 5.2
66 TT01345 /1 TT09214/3-1 lüt. x Trap 79.7 5.2 38.6 76 29.6 98.1 36.0
67 TT01345 /2 TT09214/3-1 lüt. x Trap 92.8 4.7 43.8 71 32.0 102.8 42.0
TT 01348 /1 Z 2009/1-1 (Aran x
68 117.3 4.8
Umanka) x Sönməz
69 TT01348/2Z2009/1-1(Ar x Um) x Sön 111.5 5.2
70 TT01350/1Z2009/1-1(Ar x Um) x Vas 98.7 5.5 35.0 76 29.2 87.8 51.0
71 TT01350/2Z2009/1-1(Ar x Um) x Vas 105.5 5.3 40.8 83 27.6 107.5 48.0
72 TT01351/1Z2009/1-1(Ar x Um) x Pər 107 5.2 33.8 84 31.2 98.7 45.0
73 TT01351/2Z2009/1-1(Ar x Um) x Pər 106.7 5.3 30.5 76 31.2 99.6 48.0
TT 01352 /1 Z 2009/2-1 (Murov x
74 109.8 4.8 43.6 77 31.2 95.0 64.5
Aran) x Bezostaya-1
75 TT01352/2Z2009/2-1(Mu x Ar) x Bz1 110.3 4.7
76 TT01353/1Z2009/2-1(Mu x Ar) x Sön 106.5 5.3
77 TT01353/2Z2009/2-1(Mu x Ar) x Sön 124.4 4.8 38.2 62 26.4 82.4 45.0
78 TT01355/1Z2009/2-1(Mu x Ar) x Vas 95.2 5.7
79 TT01355/2Z2009/2-1(Mu x Ar) x Vas 97.3 4.8 40.4 74 29.2 94.4 49.5
80 TT01356/1Z2009/2-1(Mu x Ar) x Pər 103.8 5 33.2 61 32.0 115.8 54.0
81 TT01356/2Z2009/2-1(Mur x Ar) x Pər 102.3 5.3 30.0 65 32.8 97.8 64.5
82 TT 01312 Azəri x Pərvin 107.2 4.8 36.4 69 29.2 94.4 31.5

284
 Şəkil 1: Hibrid nümunələrin səpini

Şəkil 2: Təcrübə sahəsinin ümumi görünüşü

285
Şəkil 3: Növdaxili hibridləşmə prosesi

Şəkil 4: Seçilmiş hibrid xətlər

286
 Şəkil 5: Çöl tədqiqat işləri

Şəkil 6: Hibrid və seleksiya pitomnikində seçmə

287
Şəkil 7: Müxtəlif pitomniklərdə aparılan fenoloji müşahidələr

Şəkil 8: Sahə tədqiqat işləri, qeydiyyatlar

288
Şəkil 9: Seçilmiş pitomniklərin təmizlənməsi, struktur analizlərinin aparılması

Şəkil 10: Seleksiya pitomnikində seçmə və əl biçinləri

289
Şəkil 11: Növbəti tədqiqat ili üçün seçilmiş hibrid kombinasiyalar

290
Şəkil 12: Həmmüəllifi olduğum yumşaq buğda sortları haqqında arayış

291