10 20

“ГАДААДыН ХӨрӨНГӨ ОрУУлАлТыН
ТАлААр БАрИМТлАХ ЗОХИСТОй БОДлОГО”

СУДАлГААНы ТАйлАН
Эдийн засгийн судалгаа, эрдэм шинжилгээний хүрээлэн

Боловсруулсан: Багийн ахлагч Д.Мөнхцэцэг (Экономиксийн тэнхимийн багш)
Багийн гишүүн: П.Гантөмөр, Ph.D (Экономиксийн тэнхимийн профессор)
2015 он
Энэ судалгаанд дурдагдсан аливаа дүгнэлт, дэвшүүлсэн санал нь

зөвхөн судлаачийн хувийн байр суурийг илэрхийлэх бөгөөд
Монголбанкны байр суурийг илэрхийлэх албагүй болно.
Монголбанк Судалгааны ажил “Товхимол-10”
УДИРТГАЛ
Манай улсад орж буй гадаадын хөрөнгө оруулалт (ГХО) нь Монгол Улсын
Үндсэн хууль, Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль болон бусад хууль,
тогтоомж, Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ, хэлэлцээрээр
хамгаалагдсан байдаг. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг Монгол Улсын нутаг
дэвсгэр дээр нийгэмчлэх, хууль бусаар хураан авахыг хориглох, гадаадын
хөрөнгө оруулагчдад оруулсан хөрөнгөө эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулахад
монголын хөрөнгө оруулагчдад олгодгоос дутуугүй тааламжтай нөхцөл
олгодог. Өнөөдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулийн дагуу дэд
бүтэц, боловсруулах, экспортын чиглэлтэй үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа хөрөнгө
оруулагчдад орлогын албан татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт олгож, технологийн
зориулалтаар ашиглах тоног төхөөрөмжийг импортлоход хөнгөлөлт, чөлөөлөлт
олгодог байна.
Гэтэл Монгол улсад орох гадаадын хөрөнгө оруулалтын урсгал 2012-2013 онд
43,52%, 2013-2014 онд 60,7%-иар1 тус тус буурсан байна. Харин гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалт 2010-2011 онд 35,8%, 2012-2013 онд 61,9%, 2013-2014 онд 60
хувиар тус тус буурсан, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын уул уурхайн салбарт
орж буй хувийн жин 2011, 2012, 2013 онуудад харгалзан 0,82, 0,69, 0,72 байгаа
нь уг хөрөнгө оруулалтын дийлэнх нь тухайн салбарт төвлөрч байгааг илтгэж
байгаа юм.
ГХО-ын дотогшлох урсгал эрс буурч, гадагшлах урсгал нэмэгдэхийн хэрээр
манай эдийн засагт гадаад өр, төсвийн алдагдал, валютын ханш, ажилгүйдэл зэрэг
олон асуудлууд үүссээр байна. Энэ байдал нь бид өнөөгийн хөрөнгө оруулалтын
орчин болон хөрөнгө оруулалтыг татах бодлогод анхаарах, мөн хөрөнгө
оруулагч компани болон өөрийн улс орны эрх ашигт нийцсэн оновчтой бодлогыг
боловсруулах зайлшгүй нөхцөл байдал үүссэнийг илтгэн харуулж байна.
Иймд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын өнөөгийн төлөв байдлыг тодорхойлох,
уул уурхайгаас бусад салбар руу гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын урсгалыг
залахын тулд өөрийн улсын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын бодлогыг
судлах, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын давуу болоод сул талыг илрүүлэх,
цаашилбал гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын талаар Монгол Улсын өнгөрсөн
хугацаанд баримталж байсан болон өнөөгийн цаг хугацаанд баримталж буй
бодлогын хэрэгжилт, эдийн засагт түүний үзүүлж буй нөлөөллийг шинжлэх
замаар санал, зөвлөмж боловсруулах хэрэгцээ, шаардлага үүссээр байна.
Иймийн учир Монгол Улсын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын бодлогын
болон макро эдийн засгийн орчинг судлах, улмаар гадаадын шууд хөрөнгө
оруулалтын бодлогыг сайжруулах талаар хийсэн судалгааны ажлын үр дүнд
тулгуурлан санал зөвлөмж өгөхийн тулд энэхүү сэдвийн хүрээнд бодлогын
судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэв.
www.1212.mn
1
656
“Гадаадын хөрөнгө оруулалтын талаар баримтлах зохистой бодлого”
судалгааны тайлан
МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН БОЛОН

ГАДААДЫН ШУУД ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ
Монгол Улс “Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал”-даа эдийн засаг дахь
гадаадын хөрөнгө оруулалтын үүрэг, ач холбогдлыг дараах гурван байдлаар
үнэлж байгаагаа тусгасан байна. Нэгдүгээрт, гадаадын аль нэг орноос орж ирэх
хөрөнгө оруулалт нь нийт гадаадын хөрөнгө оруулалтын 1/3-аас багагүй байх
бодлого баримталж, гадаадын төрийн өмчит компанийн хөрөнгө оруулалтыг
хязгаарлан, стратегийн ач холбогдолтой салбарт хөрш орон, өндөр хөгжилтэй
бусад орноос оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг тэнцвэртэй байлгах
бодлого баримтална. Хоёрдугаарт, гадаадын хөрөнгө оруулалтаар дамжуулан
дотоодын капитал хуримтлалыг нэмэгдүүлж, удирдлагын ур чадвар, технологийг
сайжруулснаар дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийн өрсөлдөх чадварыг сайжруулна.
Гуравдугаарт, дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийн өрсөлдөх чадварыг сайжруулснаар
хилийн чанадад хөрөнгө оруулалт, худалдаа хийх дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийг
бий болгосноор экспортын баримжаатай эдийн засгийн өсөлтийг хангана гэжээ.
Энэ нь Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлөхгүйгээр
гадаадын хөрөнгө оруулалтын зохистой бодлогыг хэрэгжүүлж чадвал богино
болон урт хугацааны хөгжилд гадаадын хөрөнгө оруулалт чухал ач холбогдолтой
байхаар хөгжлийн бодлого боловсруулагдсан байгааг илтгэнэ.
1990 онд чөлөөт эдийн тогтолцоо руу шилжих алхмыг эхлүүлж, 1993 онд
гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулиа баталснаар манай улсын худалдааны
нийт эргэлт нэмэгдэж, хөрөнгө оруулалтын урсгал хурдассан юм. 2000 оны эхэн
үеэс уул уурхайн салбарын үйл ажиллагаа идэвхжиж, түүнийг даган нийтийн
хоол, жижиглэн болон бөөний худалдааны салбарын үйлдвэрлэл сэргэсэн хэдий
ч хөнгөн үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, газар тариалан зэрэг салбар дахь гадаадын
хөрөнгө оруулалт буурах хандлагатай болсон байв. Гэвч манай улс жижиг эдийн
засагтай учраас дан ганц уул уурхайн салбар дахь хөрөнгө оруулалтын нөлөөгөөр
дотоодын үйлдвэрлэлийн нийт хэмжээ нь өсөж эхэлсэн юм. (Хүснэгт 1)
2000-аад оныг хүртэл хөдөө аж ахуйн салбар нь голлох нөлөөтэй байсан манай
эдийн засгийн бүтэц өөрчлөгдөж уул уурхайн гүйцэтгэх үүрэг ач холбогдол
нэмэгдэв. 2011 оны эдийн засгийн өндөр өсөлтийн уг шалтгаан нь ч уул уурхайн
салбар дахь гадаадын хөрөнгө оруулалт огцом нэмэгдсэнтэй холбоотой байсан.
2014 оны байдлаар ДНБ-ий 17,6%-ийг уул уурхай, олборлолтын салбараас,
16,4%-ийг бөөний болон жижиглэнгийн худалдааны салбараас, 14%-ийг хөдөө
аж ахуйн салбараас, 10,6%-ийг боловсруулах үйлдвэрлэлээс бий болгожээ.
Түүнчлэн манай худалдааны гол түнш Хятадын эдийн засгийн өсөлт саарч,
нүүрс, зэс зэрэг ашигт малтмалын дэлхийн зах зээл дээрх үнэ буурч байгаа нь
манай экспортын эрэлтийг бууруулах гадаад хүчин зүйл болж байна. 2012 оноос
хойш гадаадаас орж ирэх шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ буурахын зэрэгцээ
(Зураг 1) ДНБ-д засгийн газрын өрийн эзлэх хувь, инфляцийн түвшин, авилгын
индекс, валютын ханш зэрэг макро эдийн засгийн орчинг тодорхойлогч гол
657
үзүүлэлтүүд муудсан (Хүснэгт 1) төлөвтэй байна. Худалдааны нийт эргэлт

11 тэрбум долларт хүрч өссөн хэдий ч ДНБ-д бараа, үйлчилгээний экспорт,
импортын эзлэх хувийн жин буурчээ.
Хүснэгт 1. 2014 оны макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд
Хүснэгт 1. 2014 оны макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд
Хүн ам
)
Нийт (сая)
2996
2996
ДНБ салбараар, 2014
тар (сая) 1363
Улаанбаатар (сая) 1363 Бусад Хөдөө аж
ийт хүн амд эзлэх хувь) 66% [VALUE] ахуй
Хотын (нийт хүн амд эзлэх хувь) 66%
[VALUE]
ДНБ 2008 2008 2013

2011 2011 2013
2014 2014 Аж
Үйлчилгээ үйлдвэр
Оны үнээр,
р, тэрбум төгрөг 6556 6556 13174
13174 19174 19174
21937*21937* [VALUE] [VALUE]
тэрбум төгрөг
огдох, оны үнээр, мян.төг 2480
1 хүнд ноогдох, 4728 6614 7403*
оны үнээр, мян. 2480 4728 6614 7403*
төг
Эдийн засгийн топ үйл ажиллагаа (ДНБ-д эзлэх хувь)
Худалдаа 2008 2011 2013 2014 Эдийн засгийн топ үйл ажиллагаа
Уул(ДНБ-д
уурхай, эзлэх
олборлолт
хувь) 17,6%
Нийт эргэлт 2008 2011 2013 2014
5,8 11,4 10,6 11,0 Бөөний Уул болон
уурхай,жижиглэнгийн
олборлолт худалдаа 17,6%16,4%
(тэрбум ам.доллар)
т (тэрбум ам.доллар) 5,8 11,4 10,6 11,0 Бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа 16,4%
Бараа, үйлчилгээний Хөдөө аж ахуй 14,0%
чилгээний экспорт (ДНБ-д Хөдөө аж ахуй 14,0%
экспорт 39%
39% 37% 22% 26% 37% 22% 26% Боловсруулах үйлдвэрлэл 10,6%
(ДНБ-д эзлэх хувь) Боловсруулах үйлдвэрлэл 10,6%
чилгээний импорт (ДНБ-д Тээвэрлэлт ба хадгалалт 4,5%
49% 50% 33% 24%
Бараа, үйлчилгээний Тээвэрлэлт ба хадгалалт 4,5%
Үл хөдлөх хөрөнгийн үйл ажиллагаа 6,1%
импорт 49% 50% 33% 24% Үл хөдлөх хөрөнгийн үйл ажиллагаа 6,1%
(ДНБ-д эзлэх хувь) Барилга
Барилга 5,8% 5,8%
йн засгийн орчинМакро эдийн 2008 2011 2013 2014 Ашигт малтмалын
Ашигт гол нөөц
малтмалын гол нөөц
2008 2011 2013 2014
засгийн
зрын өр (ДНБ-д эзлэх хувь) орчин
40% 43% 56% 57% Зэс Зэс Нүүрс Нүүрс
Засгийн газрын өр Алт Төмрийн хүдэр
жилийн дундаж түвшин) 28 40% 10.5
9.2 43% 56%12.8 57%Алт Төмрийн хүдэр
(ДНБ-д эзлэх хувь) Фосфор Цайр
ндекс Инфляци (жилийн 3 2.7 3.8 3.9 Фосфор
Уран Цайр Мөнгө
28 9.2 10.5 12.8
анш (₮/$) дундаж түвшин)
1166 1266 1524 1817 Уран Мөнгө
Авилгын индекс 3 2.7 3.8 3.9
Үндэсний статистикийн хороо,
Валютын ханш (₮/$) 1166 1266 1524 1817
* Урьдчилсан гүйцэтгэл
Уул уурхай, олборлолт, боловсруулах үйлдвэрлэл, барилга, цахилгаан, хий, усан хангамж, хог хаягдлын
менежментийгЭхаж
сурвалж:
үйлдвэрҮндэсний статистикийн
хэсэгт оруулсан хороо,
болно.
Тайлбар: * Урьдчилсан гүйцэтгэл
Уул уурхай, олборлолт, боловсруулах үйлдвэрлэл, барилга, цахилгаан, хий, усан хангамж, хог хаягдлын
хайн салбарт хөрөнгө оруулалтыг татагч гол төсөл болох “Оюутолгой” төсөл
менежментийг аж үйлдвэр хэсэгт оруулсан болно.
нгө оруулагч тал болон Монголын засгийн газрын маргаантай асуудлаас
13 оны 8 сараас эхлэнсалбарт
Уул уурхайн түр зогссон
хөрөнгөтөдийгүй
оруулалтыг2016
татагчонгол
сонгуулийн
төсөл болох жил болж
“Оюутолгой”
төсөл нь хөрөнгө оруулагч тал болон Монголын засгийн
й холбоотойгоор гадаадын хөрөнгө оруулагч нарт байдлыг харзнах, хөрөнгө газрын маргаантай
асуудлаас болж түр
тыг шийдвэрлэхгүйгээр 2013 хүлээх
оны 8 сараас эхлэн үүсгээд
нөхцөлийг түр зогссон төдийгүй
байгаа тул 2016
шуудон
сонгуулийн жил болж байгаатай холбоотойгоор гадаадын хөрөнгө оруулагч нарт
оруулалтын дотогшлох урсгал эрс буурч байна. Зураг 1-ээс харахад 2008-
байдлыг харзнах, хөрөнгө оруулалтыг шийдвэрлэхгүйгээр түр хүлээх нөхцөлийг
ны хооронд нийт
үүсгээд гадаадын
байгаа хөрөнгөоруулалтын
тул шууд хөрөнгө оруулалтын дотогшлох
дотогшлох урсгал эрс урсгалын
буурч байна.
р 2%-тай Зураг
тэнцэх хөрөнгө
1-ээс харахад гадагш
2008-2013гардаг байсаннийт
оны хооронд болгадаадын
2014 онд энэ оруулалтын
хөрөнгө харьцаа
тлээ өсчээ.дотогшлох урсгалын дунджаар 2%-тай тэнцэх хөрөнгө гадагш гардаг байсан бол
2014 онд энэ харьцаа 28% хүртлээ өсчээ.
Монгол Улсад орсон болон Монгол Зураг 2. Монгол Улсад орж ирсэн ШХО
аас гадаад улсад
658 хийсэн ШХО болон эдийн засгийн өсөлтийн хамаарал
4715 0.30
4452 0.28 17.5%
17.5% 360%
0.25
ХО
310%
байгаатай
байгаатай холбоотойгоор
холбоотойгоор гадаадын
гадаадын хөрөнгө
хөрөнгө оруулагч
оруулагч нарт
нарт байдлыг
байдлыг харзнах,
харзнах, хөрөнгө
хөрөнгө
оруулалтыг
оруулалтыг шийдвэрлэхгүйгээр
шийдвэрлэхгүйгээр түр түр хүлээх
хүлээх нөхцөлийг
нөхцөлийг үүсгээд
үүсгээд байгаа
байгаа тул
тул шууд
шууд
хөрөнгө
хөрөнгө оруулалтын
оруулалтын дотогшлох
дотогшлох урсгал
урсгал эрс
эрс буурч
буурч байна.
байна. Зураг
Зураг 1-ээс
1-ээс харахад
харахад 2008-
2008-
2013
2013 оны
оны хооронд
“Гадаадын хооронд нийт
хөрөнгө нийт гадаадын
гадаадынталаар
оруулалтын хөрөнгө
оруулалтын
баримтлах дотогшлох
дотогшлох
зохистой урсгалын
урсгалын
бодлого”
дунджаар
дунджаар 2%-тай
судалгааны 2%-тай тэнцэх
тайлантэнцэх хөрөнгө
хөрөнгө гадагш
гадагш гардаг
гардаг байсан
байсан бол
бол 2014
2014 онд
онд энэ
энэ харьцаа
харьцаа
28%
28% хүртлээ
хүртлээ өсчээ.
өсчээ.
Зураг
Зураг1.1.
Зураг 1.Монгол
МонголУлсад
Монгол Улсадорсон
Улсад орсонболон
орсон болонМонгол
болон Монгол
Монгол Зураг 2. Монгол
Зураг
Зураг 2.
2. Монгол
МонголУлсад орж
Улсад
Улсад ирсэн
орж
орж ШХО
ирсэн
ирсэн ШХО
ШХОболон
УлсаасУлсаас
гадаадгадаад
Улсаас улсад улсад
гадаад хийсэн ШХО ШХО
улсад хийсэн
хийсэн ШХО эдийн засгийн
болон
болон эдийнөсөлтийн
эдийн засгийн хамааралхамаарал
засгийн өсөлтийн
өсөлтийн хамаарал
5000
5000 4715
4715 0.30
0.30
4452
4452 0.28
0.28 17.5%
17.5%
17.5%
17.5% 360%
360%
0.25
0.25
4000
4000
ШХО/Дотогш ШХО
ШХО
310%
310%
12.4%
12.4%
ам.доллароор
сая ам.доллароор
0.20
0.20 11.7%
11.7% 260%
260%
өсөлт
засгийн өсөлт
12.5%
12.5%
Гадагш ШХО/Дотогш
3000
3000
өсөлт
ГШХО-ын өсөлт
10.2%
10.2%
2140
2140 0.15
0.15 8.9%
8.9% 210%
210%
8.6%
8.6%
Эдийн засгийн
7.8%
7.8%
0.09 1691
0.09 1691 7.3%
7.3%
ГШХО-ын
2000
2000 0.10
0.10 6.4%
6.4%
160%
160%
7.5%
7.5%
ШХО, сая
845
845 110%
110%
0.05
0.05
Эдийн
1000
1000 624
624 0.02
0.02 0.02
0.02
ШХО,
Гадагш
382
382 60%
60%
0.00
0.00 2.5%
2.5%
10%
10%
00
2008
2008 2009
2009 2010
2010 2011
2011 2012
2012 2013
2013 2014 2015.4 -0.05
2014 2015.4 -0.05 -40%
-40%
2005
2005 2006
2006 2007
2007 2008
2008 2009
2009 2010
2010 2011
2011 2012
2012 2013
2013 2014
2014
-1000
-1000 -0.10
-0.10 -2.5%
-2.5% -1.6%
-1.6%
-90%
-90%
Гадагш
Гадагшхийсэн
хийсэнШХО
ШХО Эдийн
Эдийнзасгийн
засгийнөсөлтийн
өсөлтийнхувь
хувь
Монголд
Монголдорж
оржирсэн
ирсэнШХО
ШХО
ГШХО-ын
ГШХО-ынөсөлтийн
өсөлтийнхувь
хувь
Гадагш
Гадагшхийсэн
хийсэнШХО/Монголд
ШХО/Монголдорж
оржирсэн
ирсэнШХО
ШХО
Эх сурвалж:Монгол
Эхсурвалж: МонголУлсын
Улсынстатистикийн
статистикийнэмхэтгэлүүд,
эмхэтгэлүүд,Монголбанкны
Монголбанкнытөлбөрийн
төлбөрийнтэнцлийн
тэнцлийнмэдээлэл
мэдээлэл
Эх сурвалж: Монгол Улсын статистикийн эмхэтгэлүүд, Монголбанкны төлбөрийн тэнцлийн мэдээлэл
Эдийн засгийн өсөлт ГХО-аас шууд77 хамааралтай (Зураг 2). Гэтэл ГХО-
ын дийлэнх хувь нь зөвхөн уул уурхайн салбарт ордог, тэр дотроо дан ганц
“Оюутолгой” төслөөс шууд хамаардаг учраас манай эдийн засаг ганц салбараас
Эдийн засгийн өсөлт ГХО-аас шууд хамааралтай (Зураг 2). Гэтэл ГХО-ын дийлэнх
хамаарсан, эмзэг
хувь нь зөвхөн уулбүтэцтэй
уурхайн болоод
салбарт байна. 2009.10.06-нд
ордог, тэр дотроо дан үзэглэгдэж, 2013 оны 8
ганц “Оюутолгой”
сард түр зогсох хүртлээ “Оюутолгой” төслийн хөрөнгө оруулалт
төслөөс шууд хамаардаг учраас манай эдийн засаг ганц салбараас хамаарсан, эмзэгэрчимтэйгээр
орж ирж болоод
бүтэцтэй байсанбайна.
гэж үзвэл төсөлд оруулсан
2009.10.06-нд үзэглэгдэж,7 2013
гараноны
тэрбум
8 сард долларын хөрөнгө
түр зогсох
хүртлээ “Оюутолгой” төслийн хөрөнгө оруулалт эрчимтэйгээр орж
оруулалт нь 2010-2013 онд орж ирсэн нийт хөрөнгө оруулалтын 54%-ыг, ирж байсан гэж уул
үзвэл төсөлд
уурхайн оруулсаноруулсан
салбарт 7 гаран тэрбум долларын
хөрөнгө хөрөнгө оруулалт
оруулалтын 85%-ыгнь бүрдүүлсэн
2010-2013 онд байна.
орж ирсэн нийт хөрөнгө оруулалтын 54%-ыг, уул уурхайн салбарт оруулсан хөрөнгө
Түүнчлэн
оруулалтын “Оюутолгой”-н
85%-ыг бүрдүүлсэн нийт борлуулалт
байна. 2 тэрбум доллар
Түүнчлэн “Оюутолгой”-н байхад нэрлэсэн
нийт борлуулалт 2
ДНБ
тэрбум11,5 тэрбум
доллар байхаддоллар байгаа
нэрлэсэн ДНБ нь манай
11,5 тэрбумулсын
долларжилийн нийт
байгаа нь үйлдвэрлэлийн
манай улсын
17% нь зөвхөн
жилийн “Оюутолгой”-гоос
нийт үйлдвэрлэлийн 17% ньхамаарч
зөвхөн байгааг илтгэнэ. хамаарч байгааг
“Оюутолгой”-гоос
илтгэнэ.
ЗурагЗураг
3. Уул3.уурхайн болон болон
Уул уурхайн уул уурхайгаас бусад салбарт
уул уурхайгаас орсон ГШХО-ын
бусад салбарт өсөлт өсөлт
орсон ГШХО-ын
400%
350% 2011: "Оюутолгой"

төсөл үргэлжилж байв.
300%
250%
200% 2013-8сар: "Оюутолгой"-н

далд уурхай түр зогсов.
2008: "Оюутолгой"-н 2009-10-6: "Оюутолгой"
150% 2006: "Оюутолгой"
ордыг хөгжүүлэх үйл барилга, байгуулалтын хөрөнгө оруулалтын
эхний үе. гэрээ хийгдэв.
100% явцыг тохиролцов. 2012: "Оюутолгой"-н далд
уурхайн бүтээн байгуулалтын
50% эхлэл тавигдсан.
0%
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*
-50%
-100%
Уул уурхайн салбарт орсон ГШХО-ын өсөлтийн хувь Уул уурхайгаас бусад салбарт орсон ГШХО-ын өсөлтийн хувь
ГШХО-ын дотогшлох урсгалын өсөлтийн хувь
Эхсурвалж:
Эх сурвалж: Хөрөнгө
Хөрөнгө оруулалтын
оруулалтын газар,
газар, 2014 2014 оны
оны өсөлтийн өсөлтийн
хувь хувь нь төлбөрийн
нь Монголбанкны Монголбанкны төлбөрийн
тэнцлийн мэдээлэл тэнцлийн
мэдээлэл
“Оюутолгой”-н хөрөнгө оруулалт эрчимтэй орж ирж байсан үеүдэд уул уурхайгаас
“Оюутолгой”-н хөрөнгө
бусад салбарын хөрөнгө оруулалт
оруулалт эрчимтэй
мөн даган орж3 – ирж
өсөж (Зураг байсан
2010, 2011 үеүдэд уул
он) байсан
уурхайгаас бусад салбарын хөрөнгө оруулалт мөн даган өсөж (Зураг
хэдий ч мөнгөн дүнгээр тооцоход нийт хөрөнгө оруулалтын 1/5 хэсэгтэй тэнцэж 3 – 2010,
байв.
659
Хүснэгт 2-оос харахад өнөөгийн байдлаар манай улсад гадаадын хөрөнгө
оруулалттай 13’256 компани байдгийн 43% нь 2005-2008 оны хооронд орж ирсэн ба
2013, 2014 онд гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанийн тоо эрс буурчээ. 2015 оны
2011 он) байсан хэдий ч мөнгөн дүнгээр тооцоход нийт хөрөнгө оруулалтын 1/5
хэсэгтэй тэнцэж байв.
Хүснэгт 2-оос харахад өнөөгийн байдлаар манай улсад гадаадын хөрөнгө
оруулалттай 13’256 компани байдгийн 43% нь 2005-2008 оны хооронд орж ирсэн
ба 2013, 2014 онд гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанийн тоо эрс буурчээ.
2015 оны 3-р сарын байдлаар БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай компани нийт
компанийн 48,6%-ыг бүрдүүлж, 2015 оны 1-р улиралд тус улсаас нийт 8,4 сая
долларын хөрөнгө оруулалт орж ирсэн нь өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 84%-
аар буурсан байна. БНСУ болон АНУ-аас орж ирсэн шууд хөрөнгө оруулалтын
хэмжээ 2014 оны 1-р улиралтай харьцуулахад 2015 оны 1-р улиралд өссөн бол
бусад улсуудын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ буурчээ. Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ
хамгийн ихээр буурсан улс нь ОХУ, Их Британийн Виржини арлууд байна.
Хүснэгт 2. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанийн тоо болон хөрөнгө оруулалтын хэмжээ,
улсаар
Монгол Улсад
орсон ШХО
1990-2004
2005-2008
2009-2012
2015.03
1-р улирал,
Нийт
тийн хувь
2013
2014
2015 оны
өөрчлөл
№ Улсын нэр %
2015Q1/
2014Q1,
сая $
1 БНХАУ 48,6 6439 1534 3094 1455 166 190 28 8,4 -84%
2 БНСУ 17,4 2309 632 1111 453 65 48 8 10,5 21%
3 ОХУ 6,4 851 433 282 109 14 13 4 -1,4 -115%
4 Япон 4,2 551 190 203 132 14 12 4 5,0 -84%
5 АНУ 2,3 303 98 118 76 8 3 0 7,1 12%
Британи Виржини
6 2,0 267 27 64 165 2 9 4 -4,3 -147%
Арлууд
7 Герман 1,5 204 102 54 40 7 1 0 0,5 -88%
8 Сингапур 1,6 210 52 45 91 15 7 1 9,2 -45%
9 БНХАУ (Гонг Конг) 1,5 192 54 38 75 17 8 0 19,0 -93%
10 Канад 1,0 131 38 48 39 3 3 1 1,9 -69%
11 Австрали 1,0 120 18 29 66 4 3 0 2,2 -62%
НИЙТ ГХОК-ИЙН
100 13’256 3691 5636 3090 390 335 113 -109,2 -
ТОО
Эх сурвалж: Хөрөнгө оруулалтын газар, Монголбанк - гадаад секторын тойм
2015 оны 1-р улирлын байдлаар шууд хөрөнгө оруулалтын нийт мөнгөн дүн
-109,2 сая доллар буюу сөрөг утгатай гарсан нь “Тайлант хугацаанд аж ахуйн
нэгжүүдийн толгой компаниас авсан зээлийн эргэн төлөлт их хэмжээгээр
хийгдсэн тул гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын урсгал сөрөг дүнтэй гарлаа.
Түүнчлэн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орох урсгалд жинтэй хувь нэмэр
эзэлдэг БНХАУ, Гонг Конгоос хийгдсэн хөрөнгө оруулалт өмнөх жилийн мөн
үетэй харьцуулахад харгалзан 84%, 93%-аар буурчээ.” гэж Монголбанкны гадаад
секторын тоймд тайлбарлажээ.
660
сая
сая доллар
доллар буюу
буюу сөрөг
сөрөг утгатай
утгатай гарсан
гарсан нь
нь “Тайлант
“Тайлант хугацаанд
хугацаанд аж
аж ахуйн
ахуйн нэгжүүдийн
нэгжүүдийн
толгой
толгой компаниас
компаниас авсан
авсан зээлийн
зээлийн эргэн
эргэн төлөлт
төлөлт их
их хэмжээгээр
хэмжээгээр хийгдсэн
хийгдсэн тул
тул гадаадын
гадаадын
шууд
шууд хөрөнгө
хөрөнгө
“Гадаадын оруулалтын
хөрөнгө урсгал
урсгал сөрөг
оруулалтын сөрөг дүнтэй
талаардүнтэй гарлаа.
гарлаа. Түүнчлэн
баримтлах Түүнчлэн
зохистойгадаадын
гадаадын
бодлого” шууд
шууд
судалгааны
хөрөнгө тайлан
оруулалтын орох
орох урсгалд
урсгалд жинтэй
жинтэй хувь
хувь нэмэр
нэмэр эзэлдэг
эзэлдэг БНХАУ,
БНХАУ, Гонг
Гонг Конгоос
Конгоос
хийгдсэн
хийгдсэн хөрөнгө
хөрөнгө оруулалт
оруулалт өмнөх
өмнөх жилийн
жилийн мөн
мөн үетэй
үетэй харьцуулахад
харьцуулахад харгалзан
харгалзан 84%,
84%,
ГШХО-ын
93%-аар дотогшлох
93%-аар буурчээ.”
буурчээ.” гэж урсгалыг мөнгөн
гэж Монголбанкны
Монголбанкны гадаад
гадааддүнгээр илэрхийлбэл
секторын
секторын тоймд 2009 оныг хүртэл
тоймд тайлбарлажээ.
тайлбарлажээ.
БНХАУ хамгийн их хөрөнгө оруулагч улс байсан бол 2010 онд Английн
ГШХО-ын
ГШХО-ынАрал,
Виржини дотогшлох
дотогшлох
2011 урсгалыг
урсгалыг мөнгөн
оноос хойшмөнгөн дүнгээр
дүнгээр илэрхийлбэл
Нидерланд, илэрхийлбэл
Люксембург2009
2009 оныг
оныг
улсаас хүртэл
хүртэл
орж ирэх
БНХАУ
БНХАУ хамгийн
хамгийн их
их хөрөнгө
хөрөнгө оруулагч
оруулагч улс
улс байсан
байсан бол
бол 2010
2010
хөрөнгө оруулалтын урсгал давамгайлах болов. (Зураг 4) онд
онд Английн
Английн Виржини
Виржини
Арал,
Арал, 2011
2011 оноос
оноос хойш
хойш Нидерланд,
Нидерланд, Люксембург
Люксембург улсаас
улсаас орж
орж ирэх
ирэх хөрөнгө
хөрөнгө
Зураг 4. Монгол
оруулалтын урсгалУлсад
урсгал оруулсан
давамгайлах
давамгайлах ГШХО-ын
болов.
болов. (Зураг 4) урсгал, улсаар,
(Зураг 4)
мянган ам.долларaaр
Зураг
Зураг 4.
4. Монгол
Улсад оруулсан
оруулсан ГШХО-ын
ГШХО-ын урсгал,
урсгал, улсаар,
улсаар, мянган
мянган ам.доллароор
ам.доллароор
БНХАУ
БНХАУ 497,801
497,801 БНХАУ
БНХАУ 613,059
613,059
Виржини
Виржини арлууд
арлууд
Япон
Япон 46,623
46,623 51,029
51,029
(UK)
(UK)
БНСУ
БНСУ 41,765
41,765 БНСУ
БНСУ 31,674
31,674
Кейманы Арлууд
Кейманы Арлууд 35,069
35,069 2008
2008 он
он Швейцари
Швейцари 22,190
22,190 2009
2009 он
он
Сингапур
Сингапур 32,340
32,340 Герман
Герман 13,281
13,281
00 00
Виржини
арлууд Нидерланд
Нидерланд 1,816,714
1,816,714
232,962
232,962
232,962 Нидерланд 1,816,714
(UK)
(UK)
(UK)
БНХАУ
БНХАУ 176,038
176,038 БНХАУ
БНХАУ
БНХАУ 1,015,265
1,015,265
1,015,265
БНХАУ 176,038
99
Виржини
Виржини
Виржини
Нидерланд
Нидерланд 147,811
147,811 610,933
610,933
610,933
Нидерланд 147,811 арлууд
арлууд (UK)
арлууд (UK)
(UK)
Канад
Канад 147,811
147,811 2010
2010 он
он
он Люксембург
Люксембург
Люксембург 476,652
476,652
476,652 2011
2011 он
2011 он
он
Канад 147,811 2010
Бермуда
Бермуда 114,456
114,456 Сингапур
Сингапур
402,738
402,738
Бермуда 114,456
000 000
Нидерланд
Нидерланд
Нидерланд 1,253,216
1,253,216
1,253,216 Нидерланд
Нидерланд
Нидерланд 863,923
863,923
863,923
Люксембург 634,384
634,384
634,384 Австрали
Австрали
Австрали 183,593
183,593
183,593
Виржини
арлууд Барбадос
Барбадос
274,331
274,331
274,331 Барбадос 41,871
41,871
41,871
(UK)
(UK)
(UK)
БНХАУ
БНХАУ
БНХАУ 243,195
243,195
243,195 2012
2012 он
он
он БНХАУ
БНХАУ
БНХАУ 39,919
39,919
39,919 2013
2013 он
2013 он
он
2012
Сингапур
Сингапур
227,282 БНСУ
БНСУ
БНСУ 18,512
18,512
18,512
227,282
000 000
Эх
Эх сурвалж:
Эх сурвалж: Хөрөнгө
Хөрөнгө оруулалтын
сурвалж: Хөрөнгө оруулалтын
оруулалтын газар
газар
газар
Эх сурвалж: Хөрөнгө оруулалтын газар
Гадаадын
Гадаадын хувь,
хувь, оролцоотой
оролцоотой
оролцоотой хамгийн
хамгийн
хамгийн том
том
том 20
20
20 компанийн
компанийн
компанийн долоо
долоо
долоо нь
нь
нь уул
уул
уул уурхайн
уурхайн
уурхайн
салбарт,
салбарт, дөрөвнь
салбарт, дөрөвнь
дөрөвнь банкны
банкны
банкны салбарт
салбарт
салбарт үйл
үйл
үйл ажиллагаа
ажиллагаа
ажиллагаа явуулдаг
явуулдаг
явуулдаг болох
болох
болох нь
нь
нь Хүснэгт
Хүснэгт
Хүснэгт 5-аас
5-аас
5-аас
Гадаадын хувь, оролцоотой хамгийн том 20 компанийн долоо нь уул уурхайн
харагдаж
харагдаж байна.
харагдаж байна.
байна. Түүнчлэн
Түүнчлэн
Түүнчлэн гадаадын
гадаадын
гадаадын томоохон
томоохон
томоохон хувь,
хувь,
оролцоотой компаниуд
компаниуд
компаниуд нь нь
нь
салбарт, дөрөвнь банкны салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг болох нь Хүснэгт
татварын
татварын
татварын диваажин
диваажин
диваажин гэгддэг
гэгддэг
гэгддэг Нидерланд,
Нидерланд,
Нидерланд, Английн
Английн
Английн Виржинийн
Виржинийн
Виржинийн Арлууд,
Арлууд, Люксембург
Арлууд, Люксембург
5-аас харагдаж байна. Түүнчлэн гадаадын томоохон хувь, оролцоотой компаниуд
улсуудад
улсуудад бүртгэлтэй
улсуудад бүртгэлтэй
бүртгэлтэй байна.
байна.
байна.
нь татварын диваажин гэгддэг Нидерланд, Английн Виржинийн Арлууд,
Хүснэгт
Хүснэгт 3.
Хүснэгт 3.
3. Гадаадын
Гадаадын
хувь,
оролцоотой хамгийн
хамгийн
хамгийн том
том
том 20
20
20 компани
компани
компани
Нийт
Нийт
Нийт
Орж
Орж
Орж Үйл
Үйл
Үйл
Эрэмбэ
Эрэмбэ Компанийн
Компанийн нэр
нэр
нэр ирсэн
ирсэн
хөрөнгө
хөрөнгө
хөрөнгө Гадаадын
Гадаадын
Гадаадын ажиллагааны
ажиллагааны Оролцоотой 661
Оролцоотой талууд
талууд
талууд
Эрэмбэ Компанийн ирсэн (сая
(сая хувь
хувь (%)
(%)
(%) ажиллагааны Оролцоотой
хугацаа
хугацаа (сая хувь чиглэл
чиглэл
хугацаа доллар)
доллар) чиглэл
доллар)
Нидерланд,
Английн
11 Oyu
Oyu Tolgoi
Tolgoi 2000
2000 108,5
108,5 66
66 Уул
Уул уурхай
уурхай Виржини
Виржини Арлууд,
Арлууд,
Люксембург улсуудад бүртгэлтэй байна.
Хүснэгт 3. Гадаадын хувь, оролцоотой хамгийн том 20 компани
Гадаадын
хувь (%)
ажилла
хөрөнгө
доллар)
хугацаа
Эрэмбэ
чиглэл
гааны
ирсэн
Нийт
Орж
Үйл
(сая
Компанийн нэр Оролцоотой талууд
1 Oyu Tolgoi 2000 108,5 66 Уул уурхай Виржини Арлууд,
Монгол
Peabody Winsway
2 2007 61,0 100 Уул уурхай Нидерланд
Resources
3 Chinggis Khaan Bank 2006 32,6 100 Банк
Арал
4 Tethys Mining 2004 26,9 100 Уул уурхай Швейцарь
5 Boldtomor Yoroo Gol 2004 18,9 100 Уул уурхай
Арал
6 Goyo 2006 18,0 100 Ноос, ноолуур Сингапур
Япон, Монгол, Хятад,
7 Khan Bank 2004 20,6 66 Банк
Хонг-Конг, АНУ
8 MCS Asia Pacific 2005 23 55 Ус, ундаа Сингапур, Монгол
9 Areva Mongolia 2005 12,5 100 Уул уурхай Франц
Харилцаа,
10 Mobicom Corporation 1995 10,7 79 Нидерланд, Монгол
холбоо
11 Ulaanbaatar University 1995 6,7 98 Боловсрол БНСУ, АНУ, Монгол
Машин, тоног
12 Wagner Asia Equipment 1996 6,4 100 АНУ
төхөөрөмж
Аялал, Монгол, Английн
13 Sky Resort 2008 20,9 26
жуулчлал Виржини Арал
Хятад, Хонг-Конг,
АНУ, НВУ, Монгол,
14 Central Asian Cement 2003 5,5 98 Барилга
Бельги, Нидерланд,
Сингапур
15 Mongolrostvestment 2007 10,5 49 Уул уурхай Монгол, ОХУ
Trade and Development Люксембург, Монгол,
16 2002 3,8 80 Банк
Bank АНУ
Qing Hua-MAC-Nariin
17 2002 3,6 50 Уул уурхай Хятад, Монгол
Sukhait
National Investment Монгол, Кайман Арал,
18 2006 3,2 44 Банк
Bank Хятад, Хонг-Конг
Аялал,
19 Sunjin Group 2006 2,3 100 БНСУ
жуулчлал
Үл хөдлөх
20 Seoul Group 1996 1,1 95 БНСУ, Монгол
хөрөнгө
Нийт 405,5 79
Эх сурвалж1: Хөрөнгө оруулалтын газар
1980.01.27-ны өдөр хүчин төгөлдөр болсон “Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай
Венийн конвенц”-д 1988.04.11-нд нэгдэн орсон. Тус конвенийн 26 дугаар зүйл.
662
Аливаа хүчин төгөлдөр гэрээг түүнд оролцогчид заавал биелүүлэх үүрэгтэй

бөгөөд түүнийг үнэнч шударгаар хэрэгжүүлнэ” гэсний дагуу Монгол Улс
аливаа олон улсын гэрээнд нэгдэн орсноор түүнийг заавал биелүүлэхийг энэхүү
гэрээгээр хүлээн зөвшөөрсөн юм. Энэ гэрээнд нийт 111 улс нэгдэн орсон байдаг.
Түүнчлэн Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 10 дугаар зүйлийн 10.2. “Монгол Улс
олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ” гэж заасан нь
Монгол Улс олон улсын гэрээнд нэгдэн орсноор үндэсний хууль, тогтоомжийг
түүнд нийцүүлэн, заавал дагаж мөрдөхийг хуульчилсан байна.
Гадаадын хөрөнгө оруулалтын эрхзүйн зохицуулалттай холбоотой олон талт
гэрээ, конвенцэд Монгол улс нэгдэн орсон байдлыг Хүснэгт 4-д (Монгол улс
нэгдэн орсон огноогоор эрэмбэлэн) харуулав.
Хүснэгт 4. Монгол Улс нэгдсэн орсон гадаадын хөрөнгө оруулалтын эрхзүйн зохицуулалттай
холбоотой олон талт хэлэлцээрүүдийн жагсаалт
Хүчин Монгол улс
Байгуулагдсан
Гэрээний нэр төгөлдөр нэгдэн орсон
огноо
болсон огноо огноо
Олон улсын бараа худалдахад хөөн хэлэлцэх
1974.06.12 1988.08.01 1974
хугацааны тухай конвенц
Улс болон гадаад улсын иргэний хооронд
хөрөнгө оруулалтын маргааныг шийдвэрлэх 1965.03.18 1966.10.14 1996.05.28
тухай Вашингтоны конвенц
Дэлхийн худалдааны байгууллага байгуулах
1994.04.15 1995.01.01 1996.12.26
тухай Марракешийн хэлэлцээр
Бараа худалдах-худалдан авах олон улсын
1980.04.11 1988.01.01 1997.07.09
гэрээний тухай Венийн конвенц
Хөрөнгө оруулалтыг баталгаажуулах олон
1985.10.11 1988.04.12 1998.07.23
талт ангентлагийг үүсгэн байгуулах конвенц
Үүнээс гадна орлогын албан татварыг давхардуулж ноогдуулахгүй байх болон

татвар төлөхөөс зайлсхийхээс урьдчилан сэргийлэх тухай хэлэлцээрийг нийт 28
оронтой хийсэн байна.
Хүснэгт 5. Монгол Улсаас бусад улстай байгуулсан “Орлого ба хөрөнгийн татварыг
давхардуулж ногдуулахгүй байх, татвар төлөхөөс зайлсхийх явдлаас урьдчилан
сэргийлэх тухай хэлэлцээр”-ийн жагсаалт, 2013 оны 3-р сарын байдлаар
Улс Огноо Улс Огноо

Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс 1993.01.01 Бельгийн Вант Улс 1999.01.01
Бүгд Найрамдах Солонгос Улс 1993.01.01 Бүгд Найрамдах Казахстан Улс 2000.01.01
Холбооны Бүгд Найрамдах
1997.01.01 Бүгд Найрамдах Киргиз Улс 2000.01.01
Герман Улс
Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс 1997.01.01 Бүгд Найрамдах Польш Улс 2002.01.01
Бүгд Найрамдах Социалист
1997.01.01 Люксембургийн Вант Улс 2
2002.01.01
Вьетнам Улс

2
UNCTAD, “Investment Policy Review – Mongolia ” 2013, хуудас 28.
663
Бүгд Найрамдах Турк Улс 1997.01.01 Бүгд Найрамдах Болгар Улс 2002.01.01
Их Британи Умард Ирландын
1997.01.01 Швейцарын Холбооны Улс 2002.01.01
Нэгдсэн Вант Улс
Бүгд Найрамдах Унгар Улс 1997.01.01 Украйн Улс 2003.01.01
Малайз Улс 1997.01.01 Канад Улс 2003.01.01
Оросын Холбооны Улс 1998.01.01 Арабын Нэгдсэн Эмират Улс3 2003.01.01
Бүгд Найрамдах Индонези Улс 1998.01.01 Бүгд Найрамдах Сингапур Улс 2005.01.01
Бүгд Найрамдах Ардчилсан
Кувейт Улс1 1998.01.01 2005.01.01
Солонгос Ард Улс
Бүгд Найрамдах Франц Улс 1999.01.01 Бүгд Найрамдах Австри Улс 2005.01.01
Бүгд Найрамдах Чех Улс 1999.01.01 Нидерландын Вант Улс4 2005.10.31

Эх сурвалж: Татварын ерөнхий газар
Тэмдэглэгээ:
1
“Орлогын татварыг давхардуулж ногдуулахгүй байх, татвар төлөхөөс зайлсхийх явдлаас урьдчилан
сэргийлэх тухай Монгол Улс, Кувейт Улсын хоорондын хэлэлцээр”-ийн үйлчлэл 2015 оны 4 дүгээр сарын
1-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр бус болно.
2
“Орлого ба хөрөнгийн татварыг давхардуулж ногдуулахгүй байх, татвар төлөхөөс зайлсхийх явдлаас
урьдчилан сэргийлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Люксембургийн Вант Улсын Засгийн газар
хоорондын хэлэлцээр”-ийн үйлчлэл 2014 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр бус болно.
3
сэргийлэх тухай Монгол Улс, Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын хоорондын хэлэлцээр”-ийн үйлчлэл 2015
оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр бус болно.
4
сэргийлэх тухай Монгол Улс, Нидерландын Вант Улсын хоорондын хэлэлцээр”-ийн үйлчлэл 2014 оны 1
дүгээр сарын 1-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр бус болно.
Худалдаа, нийтийн хоолны салбар дахь гадаадын хөрөнгө оруулалттай

компанийн тоо хуримтлагдсан дүнгээрээ хамгийн олон байгаа ба тэдгээр
нь 2005-2008 оны хооронд эрчимтэйгээр орж ирж байжээ. 2015 оны 3-р
сарын байдлаар мөн л энэ салбарт хамгийн олон компани буюу 104 компани
бүртгэгдсэн хэдий ч 2014 оны статистик мэдээгээр бөөний болон жижиглэн
худалдааны салбар -6,9%-аар, зочид буудал, нийтийн хоолны үйлчилгээний
салбар -9,5%-аар тус тус буурсан байна. Хүснэгт 2-ын сүүлийн баганаас дүгнэхэд
2015 оны 3-р сарын байдлаар худалдаа, нийтийн хоол, аялал жуулчлалын салбарт
цөөн тооны гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани бүртгэгдсэн ба хөрөнгө
оруулагчдын анхаарлын төвд байдаг уул уурхайн салбарт гадаадын компани
хараахан бүртгүүлээгүй байна.
Хүснэгт 3. Монгол Улсад бүртгэгдсэн ГХО-тай компанийн тоо, салбараар

1990- 2005- 2009-
№ Салбарын нэр % Нийт 2013 2014 2015.03
2004 2008 2012
1 Худалдаа, нийтийн хоол 70,3 9241 969 4654 2864 346 304 104
2 Бусад 12,1 1584 860 583 94 28 15 4
Геологи, уул уурхайн эрэл
3 3,2 416 272 76 67 - 1 -
хайгуул, олборлолт
Инженерийн барилга
4 байгууламж, барилгын 3,0 400 327 53 11 6 2 1
материалын үйлдвэрлэл
664
5 Аялал жуулчлал 2,4 318 176 127 9 2 - 4

6 Хөнгөн үйлдвэр 1,4 190 167 23 - - - -
Хүнсний бүтээгдэхүүний
7 1,4 182 172 7 2 - 1 -
үйлдвэрлэл
Мал аж ахуйн
8 гаралтай түүхий эдийн 1,2 158 149 8 1 - - -
боловсруулалт
9 Тээвэр 1,0 134 101 12 17 2 2 -
Мэдээлэл, холбооны
10 0,8 110 72 31 5 1 1 -
технологи
11 ХАА, газар тариалан, МАА 0,9 114 86 14 7 1 6 -
12 Мебель, модон эдлэл 0,6 78 71 6 - 1 - -
Соёл урлаг, боловсрол,
13 0,5 69 60 4 3 - 2 -
шинжлэх ухаан, хэвлэл
Банк, санхүүгийн үйл
14 0,5 64 36 18 7 3 - -
ажиллагаа
Эрүүл мэнд, гоо сайхны
15 0,4 54 47 4 2 - 1 -
үйлчилгээ
16 Эрчим хүч 0,3 44 39 5 - - - -
17 Нийтийн ахуйн үйлчилгээ 0,3 40 36 4 - - - -
Цахилгаан хэрэгслийн
18 0,2 29 23 6 - - - -
Гэр ахуйн хэрэгслийн
19 0,2 21 21 - - - - -
20 Үнэт зүйлс, бэлэг дурсгал 0,1 8 7 1 - - - -
НИЙТ ГХОК-ИЙН ТОО 100 13’141 3691 5636 3089 390 335 113
Эх сурвалж: Хөрөнгө оруулалтын газар
Салбар бүр дэх ГШХО-ын хэмжээг нийт ГШХО-ын хэмжээнд эзлэх хувиар
илэрхийлсэн Хүснэгт 4-өөс харахад манай улс геологи, уул уурхайн эрэл
хайгуул, худалдаа, нийтийн хоол, банк, санхүүгийн үйл ажиллагаа, инженер,
барилга байгуулалмжийн саблбараас бусад салбарт бараг хөрөнгө оруулалт
татаж чаддаггүй болох нь харагдаж байна. Сүүлийн жилүүдэд худалдаа, нийтийн
хоолны салбарт орж ирэх хөрөнгийн урсгал абсолют болон харьцангуй утгаараа
өсөж байгаа бол уул уурхайн салбарын ГХО-ын урсгал буурч байна.
Хүснэгт 4. Салбар бүр дэх ГШХО-ын хэмжээ, нийт ГШХО-д эзлэх хувь
1990-2009 2010-2011 2012-2013
өөрчлөлт
хувийн
Эзлэх
№ Салбарууд ГШХО ГШХО ГШХО

Эзлэх Эзлэх Эзлэх
(тэрбум (тэрбум (тэрбум
хувь хувь хувь
ам.дол) ам.дол) ам.дол)
Геологи, уул уурхайн эрэл
1 хайгуул, олборлолт, газрын 2483.8 63% 4903.0 82% 3089.7 70% -12%
тосны салбар
2 Худалдаа, нийтийн хоол 754.9 19% 783.1 13% 1003.4 23% 10%
3 Бусад 211.5 5% 221.2 4% 47.6 1% -3%
Банк, санхүүгийн үйл
4 117.4 3% 37.1 1% 45.8 1% 0%
ажиллагаа
5 Хөнгөн үйлдвэр 78.5 2% 0.3 0% 0.4 0% 0%
665
Инженерийн барилга
6 байгууламж, БМ-ын 61.5 2% 6.2 0% 50.4 1% 1%
МАА гаралтай түүхий эдийн
7 22.7 1% 0.9 0% 1.1 0% 0%
боловсруулалт
Мэдээлэл, холбооны
8 35.6 1% 9.1 0% 1.0 0% 0%
технологи
9 Аялал жуулчлал 23.9 1% 22.5 0% 12.6 0% 0%
10 Тээвэр 19.8 0% 10.3 0% 141.3 3% 3%
Хүнсний бүтээгдэхүүний
11 16.5 0% 8.4 0% 21.4 0% 0%
12 ХАА, газар тариалан, МАА 15.1 0% 1.0 0% 0.5 0% 0%
Соёл урлаг, боловсрол,
13 9.4 0% 0.5 0% 1.2 0% 0%
шинжлэх ухаан, хэвлэл
Эрүүл мэнд, гоо сайхны
14 6.3 0% 8.4 0% 1.2 0% 0%
үйлчилгээ
15 Мебель, модон эдлэл 4.5 0% 0.0 0% 0.1 0% 0%
16 Эрчим хүч 2.5 0% 0.0 0% 0.0 0% 0%
17 Нийтийн ахуйн үйлчилгээ 1.9 0% 0.1 0% 0.0 0% 0%
18 Үнэт зүйлс, бэлэг дурсгал 2.8 0% 0.0 0% 0.0 0% 0%
Цахилгаан хэрэгслийн
19 1.5 0% 0.0 0% 0.0 0% 0%
Гэр ахуйн хэрэгслийн
20 96.1 2% 0.0 0% 0.0 0% 0%
Нийт ГШХО 3966 100% 6012 100% 4417 100% -
МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСАГТ ГШХО-ЫН ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ

Орц-гарцын загвар нь үйлдвэрлэлийн секторт эцсийн эрэлтийн янз бүрийн
бүрэлдэхүүнүүдийн хуримтлагдсан нөлөө /шууд, шуд бус, өдөөгдсөн/-г үнэлэх
боломж олгодог. Салбаруудын дотоод холбоосыг эдийн засгийн шинжилгээнд
анх удаа хэрэглэсэн Леонтьевийн матриц, эсвэл, технологийн коэффициентийн
матриц гэж нэрлэгддэг матрицыг ашиглан гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын
үржүүлэгчийн нөлөөг тодорхойох асуудлыг авч үзэв.
Мөн орц-гарцын загвар нь онол, нарийн төвөгтэй практикийн асуудлуудыг
шийдэх, нэрлэвэл, үндэсний эдийн засаг доторхи тусгаарлагдсан бүтцийн
хоорондох харилцан хамаарлыг судлах боломж олгодог.
Салбар хоорондын хүснэгтийн онол, аргазүйн асуудлууд
1. Орц-гарцын хүснэгтийн шууд зардлын буюу орцын коэффициент
“Орцын коэффициент”-ууд нь түүхий эд материалын хэмжээг сектор бүр дэх
үйлдвэрлэлийн нэг нэгжийг бий болгоход ашиглагдсан түүхий эд материалын
орцод хувааснаар тодорхойлогддог. Эдгээр нь үндсэн суурь нэгжид харгалзах
ба салбар бүрийн хувьд илэрхийлэгдсэн “орцын коэффициентийн хүснэгт”-
666
тэй холбоотой байдаг. Эдийн засагт зөвхөн 2 салбартай гэвэл үндсэн үйл
ажиллагааны хүснэгтийг дараах байдлаар авч үзэж болно. Хүснэгт 8-ыг үзнэ үү.
Хүснэгт 8. Үндсэн үйл ажиллагааны хүснэгт (Загвар 1)

Дотоодын нийт
Салбар 1 Салбар 2 Эцсийн эрэлт
бүтээгдэхүүн
Салбар 1 x11 x12 F1 X1
Салбар 2 x21 x22 F2 X1
Нийт нэмэгдсэн өртөг V1 V2
X1 X2
Дээрх загварт тулгуурлан орц-гарцын загвараар үржүүлэгчийг тооцох янз бүрийн

аргуудыг бид ашиглаж болно. Энэ судалгааны ажлын хүрээнд L.Voinea болон
бусад судлаачдын (2010) ашигласан аргачлалд тулгуурлан шинжилгээг хийлээ.
Судлаачдын судалгааны ажлаас үзвэл үржүүлэгчийн нөлөөний үнэлгээг салбар
хоорондын хамаарлын системийн шийдээс гаргасан урвуу матрицад тулгуурлан
шинжилсэн байв. Уг системийн суурь тэгшитгэлийг матрицан хэлбэрт дараах
хэлбэрээр бичиж болно.
AX + Y = X (1)
Энд:
А-технологийн коэффициентийн матриц
Х-үйлдвэрлэлийн нийт салбаруудын багана вектор
У-эцсийн эрэлтийн вектор
Матрицын хэлбэрт Х-ийн шийдийг бичвэл доорх байдлаар илэрхийлэгдэнэ.
Үүнд:
X = (I - A)-1Y
2. Урвуу матрицын коэффициентийн төрөл (Загварт импортыг оруулах нь)
Орц-гарцын хүснэгт ашиглан үйлдвэрлэлийн оруулж буй хувь нэмрийг
судлах шинжилгээнд гол асуудал бол импортыг оруулах явдалд оршдог.
Импортыг хасч хялбаршуулсан загварыг (I - A)-1 төрлийн загвар гэж нэрлэдэг.
Дотоодын үйлдвэрлэлийн салбарууд болон өрхүүдэд хэрэглэгддэг янз бүрийн
барааануудтай зэрэгцэн бараанууд импортлогддог ба хэрэглэгддэг.
Хүснэгт 9 нь импортыг оруулсан үндсэн үйл ажиллагааны хүснэгтийн загвар
гэдгийг харуулна. Мөрт харгалзах барааны хувьд завсрын хэрэглээ (Xij), эцсийн
эрэлт (Fi) нь хоёул импортыг агуулсан нийлүүлэлтийг илэрхийлэх ба багана
болон мөрүүд (үйлдвэрлэлийн) бие биетэйгээ тэнцүү, яагаад гэвэл, импорт сөрөг
утгатайгаар илэрхийлэгдсэн.
667
Хүснэгт 9. Үндсэн үйл ажиллагааны хүснэгт /Загвар 2/
Д
Эцсийн
Салбар 1 Салбар 2 Импорт
Монголбанк Судалгааны эрэлт
ажил “Товхимол-10”
бү
Салбар
Хүснэгт 9. Үндсэн 1
үйл ажиллагааны хүснэгт (Загвар 2)
Салбар 2 Эцсийн Дотоодын нийт

эрэлт бүтээгдэхүүн
Нийт нэмэгдсэн
Салбар 1 өртөг x11 x12 F1 -M1 X1
Салбар 2 x x22 F2 -M2 X2
21
Нийт нэмэгдсэн өртөг V

бүтээгдэхүүн 1 V2
X1 X2
Орцын коэффициентуудад импорт агуулагдана. Энэ нь бүх үр дагаврууд
Орцын коэффициентуудад импорт агуулагдана. Энэ нь бүх үр дагаврууд
үйлдвэрлэлд түлхэц өгч буй эцсийн эрэлтээс үүсээд зогсохгүй, зарим
дотоодын үйлдвэрлэлд түлхэц өгч буй эцсийн эрэлтээс үүсээд зогсохгүй, зарим
импортынөдөөлт
нөлөө нь импортын өдөөлт байж
байж болох
болох юмюм гэдэгутгыг
гэдэг утгыгилэрхийлнэ.
илэрхийлнэ. Өөрөөр хэлбэл,
Өөрөөр
үйлдвэрлэлийн
хэлбэл, дотоодын өдөөлтийг
үйлдвэрлэлийн үнэн зөв
өдөөлтийг тодорхойлохын
үнэн тулд импортын
зөв тодорхойлохын тулд нөлөө
импортын нөлөөг оруулах урвуу
ѐстой. Иймээс ёстой. матрицын
Иймээс урвуу матрицын коэффициентийг
коэффициентийг тооцоолох аргад импорт
тооцоолох аргад импортын орцын тооцооллыг
тооцооллыг оруулна гэсэн үг юм. оруулна гэсэн үг юм.
[I - (I - M)A]
[ төрлийн
-1
( ̂ )урвуу
] матрицын коэффициентийг
төрлийн урвуу матрицынЯпон улсад түгээмэлЯпон улсад
коэффициентийг
ашигладаг. Урвуу матрицын коэффициентийг тооцоолох дараах ялгаатай аргууд
ашигладаг. Урвуу матрицын коэффициентийг тооцоолох дараах ялгаат
өргөн ашиглагддаг. Эдгээрийн талаар товч авч үзье.
өргөн ашиглагддаг. Эдгээрийн талаар товч авч үзье.
(1). төрөл ሺͳሻ . ( ) төрөл
Ийм
Ийм төрөл нь төрөл хассан
импортыг нь импортыг
байдлаархассан байдлаарзагвар
хялбаршуулсан хялбаршуулсан загвар юм. У
юм. Уг загварт
импортыг
импортыг экзоген экзоген
байдлаар байдлаар
оруулж оруулж
судалгааг хийдэг.судалгааг хийдэг. 2суурь
2 мөр, 2 баганатай мөр, 2 багана
загварын хувьд нийлүүлэлт, эрэлтийн балансын тэгшитгэлийг дараах байдлаар
загварын хувьд нийлүүлэлт, эрэлтийн балансын тэгшитгэлийг дараах
дүрслэн бичиж болно.
дүрслэн бичиж болно.
{
(2)
Матрицан бичлэг нь доорх хэлбэрт бичигддэг. Үүнд:
Матрицан бичлэг нь доорх хэлбэрт бичигддэг. Үүнд:
AX + F - M = X (2)’
Энэ бол завсрын эрэлт ( ) , эцсийн эрэлт ( ) -д импортын хэмжээ аг
Энэ бол завсрын эрэлт (X), импортын
“Өрсөлдөөнт эцсийн эрэлттөрөл”-ийн
(F)-д импортын хэмжээ
загвар юм.агуулагдсан
Х-ийн хувьд шийди
“Өрсөлдөөнт импортын төрөл”-ийн загвар юм. Х-ийн хувьд шийдийг олбол
дараах хэлбэрт бичигдэнэ.
дараах хэлбэрт бичигдэнэ.
( ) ( )
X = (I - A)-1(F - M)
Уг загварт эцсийн эрэлт, импорт нь экзоген байдлаар тодорхойлогдоно. Зарим
16
онцгой тохиолдлоос бусад үед импорт нь дотоодын үйлдвэрлэлээр өдөөгдсөн
байж болох юм. Өөрөөр хэлбэл, үүнийг эндоген байдлаар тодорхойлогдсон гэж
үзэж болох юм. Харин энэ загвар ховор ашиглагддаг байна.
668
тийн балансын
[3]Уг загварт эцсийн эрэлт, импорт нь экзоген байдлаар тодорхойлогдоно. Зарим
Уг -1загварт эцсийн эрэлт, импорт нь экзоген байдлаар тодорхойлогдоно.
порттой нэгтгэх (2).
онцгой [I - (I - M)A]
тохиолдлоос төрөл
бусад үед импорт нь дотоодын үйлдвэрлэлээр өдөөгдсөнтодорхойлогдоно.
байж
Уг
онцгой загварт эцсийн
тохиолдлоос эрэлт,
бусад үед импорт импорт нь нь экзоген
дотоодын байдлаарүйлдвэрлэлээр өдөөгдсө
болох юм. Өөрөөр хэлбэл, үүнийг эндоген байдлаар тодорхойлогдсон гэж үзэж
гэж таамаглаж Энэ загвар ньонцгой Уг эцсийн
болох загварт тохиолдлоос
юм. эрэлт
эцсийн
Өөрөөр (F) нь бусаддотоодын
эрэлт,
хэлбэл, үед
импорт импорт
үүнийг эцсийн
нь нь дотоодын
эрэлт
экзоген
эндоген (Y),
байдлаар
байдлаар үйлдвэрлэлээр
экспорт (E)-д өдөөгдсө
тодорхойлогдоно.
тодорхойлогдсон гэ
Уг болох
загварт
р тодорхойлдог. юм.
эцсийн Харин
эрэлт,
хуваагдах ба дараах энэ загвар
импорт ховор
тэгшитгэлээр нь ашиглагддаг
экзоген байдлаар
илэрхийлэгдэнэ. байна. тодорхойлогдоно. Зарим
болох
онцгой
болох юм. юм. Өөрөөр
тохиолдлоос
Харин энэ бусад хэлбэл,
загварүед үүнийг
ховор импорт эндоген
нь дотоодын
ашиглагддаг байдлаар тодорхойлогдсон
байна.үйлдвэрлэлээр өдөөгдсө гэ
онцгой тохиолдлоосሺʹሻ [ (бусад ̂ )үед ]юм. импорт
төрөл
Харин нь дотоодын үйлдвэрлэлээр өдөөгдсөн байж
Уг
болох загвартюм.
[эрэлт
ሺʹሻүүнийг
эцсийн
Өөрөөр Fэнэ
( эндоген ̂=)Y загвар
эрэлт,
хэлбэл,
+ E төрөл
] байдлаар
ховор
импорт
үүнийг ашиглагддаг
ньэндоген байна.
экзогенбайдлаар байдлаартодорхойлогдсон
тодорхойлогдоно. гэ
болох юм. Энэ Өөрөөр
загвар нь хэлбэл,
эцсийн
онцгой
болох юм. тохиолдлоос ( ) нь
̂ )бусаддотоодын үед тодорхойлогдсон
эцсийн
импорт эрэлт
нь дотоодын ( ) , гэж
экспорт үзэж ( )
байна.үйлдвэрлэлээр өдөөгдсө -д
Энэ ሺʹሻ загвар [ Харин ( эцсийн
нь
энэ загвар
] эрэлт ховор
төрөл ашиглагддаг
нь дотоодын эцсийнбалансын
( )нийлүүлэлт-эрэлтийн эрэлт ( ) , экспорт
болохимпортын
үүний юм. Энэ
Харин
хуваагдах тэгшитгэлийг
энэ загвар
ба дараах
болох ховор[2]’-д
тэгшитгэлээр
юм. орлуулах
ашиглагддаг
Өөрөөр илэрхийлэгдэнэ.
хэлбэл, замаар
байна. үүнийг эндоген байдлаар тодорхойлогдсон гэж
Энэ загвар
ሺʹሻ
хуваагдах [ нь
( ̂
эцсийн
ба дараахматрицан) ] эрэлт
төрөл
тэгшитгэлээр ( ) нь дотоодын
илэрхийлэгдэнэ. эцсийн эрэлт ( ) , экспорт
( ) нь тэгшитгэлийг
бие ̂ өөр нэг хэлбэрийн хэлбэрт бичиж болно.
ሺʹሻ [ ( болох
) ]Энэ төрөл
хуваагдах юм. Харин
баньдараах энэ загвар
тэгшитгэлээр ховор ашиглагддаг
илэрхийлэгдэнэ. байна.
Энэ тэгшитгэлийг загвар
[2]’-д эцсийн
орлуулах эрэлт нь дотоодын эцсийн балансын
замаар( )нийлүүлэлт-эрэлтийн эрэлт ( ) , экспорт

Энэ загвар нь эцсийнхуваагдах эрэлт
ሺʹሻ ([ )бань( дараахAX
дотоодын
̂ )+ Y] + E =
эцсийн
төрөл
тэгшитгэлээр X эрэлт (
илэрхийлэгдэнэ. ) , экспорт ( [3]
) -д
тэгшитгэлийг өөр Энэ тэгшитгэлийг
нэг хэлбэрийн матрицан [2]’-д хэлбэрт орлуулах
бичиж замаар нийлүүлэлт-эрэлтийн ба
болно.
хуваагдах Хүснэгтэд
ба дараах тэгшитгэлээр
Энэ
Энэ загвар
тэгшитгэлийг
зөвхөн дамжин илэрхийлэгдэнэ.
тэгшитгэлийгньөөр эцсийн
өнгөрөх эрэлтажиллагаануудыг
[2]’-д
нэг хэлбэрийн
үйл ) нь дотоодын
орлуулах
( матрицан замаар
хэлбэрт эцсийн эрэлт
нийлүүлэлт-эрэлтийн
бичиж
экспорттой болно.
нэгтгэх ( ) , экспорт ба
[4] [3]
шаардлагагүй
Хүснэгтэд зөвхөнтэгшитгэлийг
хуваагдах
байдаг.
Энэ тэгшитгэлийг
дамжин өөр нэг
ба дараах
Ингэхээрөнгөрөх хэлбэрийн
тэгшитгэлээр
экспорт[2]’-д матрицан
илэрхийлэгдэнэ.
үйл ньажиллагаануудыг
импортыг
орлуулах хэлбэрт
агуулахгүй
замаар бичиж
гэж таамаглаж болно.
нийлүүлэлт-эрэлтийн
экспорттой нэгтгэх ба
[3
ыгЭнэбичиж болох
болох юм. [2]’-д
Импортын орлуулах замаар
коэффициентийг нийлүүлэлт-эрэлтийн
мөрийн хувьд дараах балансынбайдлаар
шаардлагагүй байдаг. тэгшитгэлийг
Хүснэгтэд Ингэхээр өөр
зөвхөн нэг
экспорт хэлбэрийн
дамжин матрицан
өнгөрөх агуулахгүй
нь импортыг хэлбэрт
үйл ажиллагаануудыг бичиж
гэж таамаглажболно. экспорттой [3
тэгшитгэлийг тодорхойлдог.
өөр нэг хэлбэрийн
Хүснэгтэд
Энэ матрицан
тэгшитгэлийгзөвхөн хэлбэрт
дамжин
[2]’-д бичиж
өнгөрөх
орлуулах болно. үйлзамааражиллагаануудыг
нийлүүлэлт-эрэлтийн экспорттой ба[3
болох юм. Импортын коэффициентийг
шаардлагагүй байдаг. мөрийн
Ингэхээр хувьд дараах
экспорт байдлаар
нь импортыг тодорхойлдог.
агуулахгүй гэж таа
[5] тэгшитгэлийг
шаардлагагүй
Хүснэгтэд
болох өөр нэг
байдаг.
зөвхөн дамжин
юм. Импортын хэлбэрийн
Ингэхээр
коэффициентийг матрицан
экспорт
өнгөрөх мөрийн хэлбэрт
нь импортыг
үйл ажиллагаануудыг [3]
бичиж болно.
хувьд дараах байдлаар гэж
экспорттой таа
тодорх
Хүснэгтэд зөвхөн дамжин болох өнгөрөх
юм. Импортын үйл ажиллагаануудыг
шаардлагагүй байдаг. Ингэхээр экспорт нь импортыг агуулахгүй гэж
∑ экспорттой
мөрийн хувьд нэгтгэх
дараах байдлаар тодорх[3
таа

шаардлагагүй байдаг.
[6]Өөрөөр хэлбэл,Хүснэгтэд Ингэхээр
болохньюм. экспорт
зөвхөннийт
Импортын
дотоодын нь
дамжинимпортыг
эрэлт доторхи агуулахгүй
өнгөрөх ∑ үйл
мөрийн гэж таамаглаж
ажиллагаануудыг
хувьд дараах
бүтээгдэхүүний импортын экспорттой
байдлаар тодорхн
болох юм. Импортын
Өөрөөр коэффициентийг
хэлбэл,
) -тэй, эсвэл,шаардлагагүй “m ” нь мөрийн
дотоодын
байдаг.ньбайдлын хувьд
нийт
Ингэхээр дараах
эрэлт байдлаар
доторхи
экспорт тодорхойлдог.
“i”
нь импортыг бүтээгдэхүүний
нь бие гэж таа
иент ( харьцааг, импортоос
Өөрөөр i хэлбэл, хамаарах дотоодын нийт∑дүрсэлдэг.
зэргийг эрэлт (
доторхи )бүтээгдэхүүний им
аль матриц импортын
даасангэжбайдлынболоххарьцааг,
зэргийг
Өөрөөр юм.эсвэл,
харуулдаг.
хэлбэл, импортоос
Импортын нь хамаарах
дотоодын байдлын
нийт мөрийн
∑эрэлт зэргийг
хувьд
доторхи дүрсэлдэг.
дараах (1 -
байдлаар
бүтээгдэхүүний тодорхо
им)
mi) нь бие даасан харьцааг,
байдлын эсвэл,
зэргийг импортоос
харуулдаг. хамаарах байдлын зэргийг дүрсэлдэг. (
[3]-ийг мөрийн
харьцааг, хувьд бичвэл:∑
эсвэл, зэргийг
импортоос хамаарах
Өөрөөр
даасан хэлбэл,
байдлын нь дотоодын
харуулдаг. нийтбайдлын
эрэлт доторхи зэргийг дүрсэлдэг.бүтээгдэхүүний( им)
Өөрөөр хэлбэл, [3]-ийг ∑ ньдаасан
“i” мөрийн дотоодын
харьцааг,хувьд
байдлын нийт
бичвэл:
эсвэл, эрэлт
зэргийг
импортоос доторхи
харуулдаг. бүтээгдэхүүний
∑
хамаарах байдлын зэргийг дүрсэлдэг. ( импортын [4] )
[3]-ийг мөрийн хувьд бичвэл:
харьцааг, эсвэл, Импортын импортоос
Өөрөөр хамаарах
коэффициентийн
[3]-ийг
даасан байдлын хэлбэл, байдлын
тодорхойлолтоос
мөрийн нь зэргийг
дотоодын
хувьд
зэргийг харуулдаг. бичвэл: дүрсэлдэг.
дараах
нийт эрэлт (
адилтгалыг
доторхи ) нь
бичиж биеболох
бүтээгдэхүүний имп
∑ [4] [4
даасан байдлын
юм. зэргийгхарьцааг,
харуулдаг.
[3]-ийг ∑эсвэл, импортоос
мөрийн хувьд хамаарах
бичвэл: байдлын зэргийг дүрсэлдэг. ( [4
)
Импортын коэффициентийн тодорхойлолтоос дараах адилтгалыг бичиж
[3]-ийгИмпортын мөрийнкоэффициентийн
хувьд бичвэл:
(∑ байдлын
даасан )тодорхойлолтоос
зэргийг харуулдаг. дараах адилтгалыгдараах бичиж [5]адилтгалыг
болох [4
юм.Импортын ∑ коэффициентийн тодорхойлолтоос бичиж
[7] ∑юм. [5]-г [4]-д орлуулах замаар мөрийндараах адилтгалыг гарган авч болно. [4]
юм.[3]-ийг
Импортын (∑ хувьд бичвэл:
коэффициентийн )тодорхойлолтоос дараах адилтгалыг бичиж [5
Импортын коэффициентийн (юм. ) ∑∑тодорхойлолтоос ((∑ ) дараах ) адилтгалыг бичиж болох [6] [4
[5
[5]-г [4]-д орлуулах замаар дараах адилтгалыг гарган авч [5] болно.
юм. [8]̂ –ийг диагональИмпортын дээрх элементүүд
коэффициентийн нь

импортын
)тодорхойлолтооскоэффициент дараахавч( ) -тэй,
адилтгалыг бичиж [5
[5]-г [4]-д орлуулах ( (∑ )замаар ∑ дараах ( адилтгалыг ) гарган болно. [6
диагоналиас
вэрлэл (X)-ийг [5]-г [4]-д(∑ бусад
орлуулах
юм. байрлал
замаар ) дахь
дараах элементүүд
адилтгалыг нь тэг
гарган байх
авч диагональ
болно. [5]матриц гэж
[5]-г [4]-д
̂ –ийг диагональ(
орлуулах )замаар
∑
дээрх дараах
элементүүд( адилтгалыг ) импортын
нь гарган авчкоэффициент
болно. ( [6
[5]-г таамаглаж
[4]-д орлуулах болно. замаар дараах
̂ –ийг диагональ адилтгалыг
( (∑байрлал )∑ гарган ) авч болно. ( [5
[6
диагоналиас бусад дээрх дахь (элементүүд
элементүүд ) импортын
нь нь тэг байхкоэффициентдиагональ матр
[6]
импортын орцын ( )̂∑ [5]-г [4]-д( орлуулах
диагоналиас бусад
) замаар дараах адилтгалыг гарган [6] авчкоэффициент
болно.
–ийг диагональ
таамаглаж болно. ̂ байрлал дахь ] элементүүд
[ дээрх элементүүд нь тэг байх
нь импортын диагональ матр (
ьцааг
̂ –ийг ̂ )-ийг диагональ
( диагональ дээрх элементүүд
дээрх элементүүд
( нь )∑ импортын
нь импортын коэффициенткоэффициент ( ) -тэй,
(m )-тэй, [6
таамаглаж болно.
диагоналиас бусад байрлал дахь (элементүүд ) нь тэг байхi диагональ матр
диагоналиас
вэрлэлийн диагоналиас
хувьд бусад
[6]-аас дараах матрицан бусад
байрлал
̂ байрлал
дахь
–ийг тэгшитгэлийг дахь
элементүүд
диагональ элементүүд
дээрх нь
бичиж болно. тэг нь тэг
байх
̂
элементүүд байх
диагональдиагональ
нь импортын матриц матриц гэж гэж
коэффициент (
таамаглаж болно. [ ]
таамаглаж
болно.[ болно. ̂
йнтаамаглаж
хувьд (эсвэл, ̂
(диагоналиас) ] ̂
(бусад )байрлал дахь элементүүд нь тэг байх [ ] [7] диагональ матри
[7]-оос Х-ийн хувьд [6]-аас
таамаглаж дараах
шийдийг болно.матрицан
олж бичвэл: тэгшитгэлийг ̂ [ бичиж болно. ]
[6]-аас дараах ̂ матрицан
[ тэгшитгэлийг
]( ̂ ) бичиж болно.
[ ( ̂ ) ] ( [( ̂ ) ̂ ])
[ ] [8] [7
[6]-аас
[7]-оос дараах
Х-ийн[ матрицан
( ̂
хувьд шийдийг) ]тэгшитгэлийг
( ̂ ̂
олж бичвэл:)[ бичиж болно. ] [7
Дотоодын
[6]-аас дараах эцсийн
матрицан эрэлт
тэгшитгэлийг (Y), экспорт
бичиж (E) өгөгдвөл
болно. дотоодын үйлдвэрлэл (X)-ийг
[7]-оос Х-ийн [ хувьд
( ̂шийдийг
) ]̂ ̂)
(олж бичвэл: [7
̂) [8
нэг[[6]-аас( дараах
утгатай ̂олж матрицан
болно
) [6]-аас
]
[7]-оос (дараах
гэдгийг [ [8] (томъѐо
̂ )матрицан
Х-ийнэрэлтийнхувьд шийдийг
бичиж ] болно.
) харуулдаг.
олж
[(
бичиж
бичвэл:
]
болно. [7]
Эцсийн эрэлт, эсвэл, завсрын [ ( ̂ )аль
аль ] нь [(
бүх ̂)
секторуудад ] импортын орцын [8
[7]-оос Х-ийн хувьд шийдийг Дотоодын олж эцсийн эрэлт ̂ ) ] (Y),( экспорт ̂ ) (E) өгөгдвөл дотоодын үйлдвэрлэл[7 (X
[ бичвэл:
( ̂ ̂ [7]
харьцаа тогтмолнэг Дотоодын
байх үеийн эцсийн
[
дотоодын (эрэлт (Y),
) ] экспорт
утгатай олж болно гэдгийг [8] томъѐо харуулдаг. [( (E))
орцынөгөгдвөл ]
харьцааг дотоодын
( ̂ үйлдвэрлэл
) [8
(X
[ ( [7]-оос̂ ) ] Х-ийн [( ̂ ) шийдийг
хувьд ] олж бичвэл: [8]
харуулдаг. Дээрхтэй нэг утгатай
Дотоодын
Эцсийн адил эрэлт, олж
эцсийн болно
эсвэл,
таамаглалаар эрэлт (гэдгийг
завсрын [8]
(Y),̂ )эрэлтийн
экспорт томъѐо
нь дотоодын(E) харуулдаг.
альөгөгдвөл
аль нь бүх
үйлдвэрлэлийндотоодын
секторуудад үйлдвэрлэл
хувьд импортын (X
Дотоодын эцсийн эрэлт (Y),
Эцсийн экспорт
эрэлт, (E)
эсвэл, өгөгдвөл̂ дотоодын ̂ үйлдвэрлэл (X)-ийг 669 [8
дотоодын эцсийн нэг утгатай
эрэлтийг
харьцаа [
олж байхзавсрын
илэрхийлдэг.
тогтмол (
болно )
гэдгийг
үеийн ]
Өөрөөрэрэлтийн
[(
[8] томъѐо
дотоодын аль
хэлбэл,) аль ]нь бүххувьд
харуулдаг.
мөрийн
үйлдвэрлэлийн секторуудад
орцын(эсвэл, импортын
харьцааг (
нэг утгатай олж болноДотоодын гэдгийг
Эцсийн
харьцаа [8]
эрэлт, томъѐо
эцсийн
тогтмол эсвэл,байх харуулдаг.
эрэлтзавсрын(Y),
үеийн экспорт
эрэлтийн
дотоодын (E)
аль өгөгдвөл
аль нь
үйлдвэрлэлийн бүх дотоодын
секторуудад
орцын үйлдвэрлэл
импортын
харьцааг ((X
харуулдаг. Дээрхтэй адил таамаглалаар ( ̂ ) нь дотоодын үйлдвэрлэлий
Эцсийн эрэлт, эсвэл, завсрын нэг утгатай эрэлтийн олж аль болно альгэдгийг
нь бүх секторуудад
17 [8] томъѐо харуулдаг.импортын
̂ орцын
( )∑ ( ) [6]
[6] ̂ –ийг диагональ дээрх элементүүд нь импортын коэффициент ( ) -тэй
оэффициент ( ) -тэй, ̂
диагоналиас бусад байрлал дахь[ элементүүд нь ]тэг байх диагональ матриц гэж
диагональ матриц гэж таамаглаж болно.
[6]-аас дараах матрицан тэгшитгэлийг бичиж
Монголбанк болно.
Судалгааны ажил “Товхимол-10”
̂ [ ]
[ ( ̂ ) ] ( ̂ ) [7
[7]-оос Х-ийн хувьд шийдийг олж бичвэл:
[7]-оос Х-ийн хувьд
[6]-аас дараахшийдийг олж бичвэл:бичиж болно.
матрицан тэгшитгэлийг
[ ( ̂̂) ] ( ̂)
̂) [7]

[7]
[ ( ) ] [( ] [8] [8
[7]-оос Х-ийн хувьд шийдийг олж бичвэл:
Дотоодын эцсийн эрэлт (Y), ̂экспорт (E)̂ өгөгдвөл дотоодын үйлдвэрлэл (X
Дотоодын эцсийн эрэлт (Y), [ ((E) өгөгдвөл
) ] [( дотоодын
) ] үйлдвэрлэл (X)- [8]
[8] нэг утгатай олж экспорт
Дотоодын болно
эцсийн гэдгийг
эрэлт (Y),[8]экспорт
томъѐо (E) харуулдаг.
өгөгдвөл дотоодын үйлдвэрлэл (X)-ийг
ийг нэг утгатай олж болно гэдгийг [8] томъёо харуулдаг.
ын үйлдвэрлэл (X)-ийг Эцсийн эрэлт, эсвэл,олж
нэг утгатай завсрын эрэлтийн
болно гэдгийг аль аль
[8] томъѐо нь бүх секторуудад импортын
харуулдаг.
Эцсийн эрэлт, эсвэл, тогтмол
харьцаа завсрын эрэлтийн
Эцсийн эрэлт,
байх эсвэл,
үеийн альдотоодын
завсрын альэрэлтийн
нь бүх секторуудад
аль импортын
аль нь бүх секторуудад
үйлдвэрлэлийн орцын импортын
харьцааг орцы (
импортын
руудад импортын коэффициент) импортын
орцынхарьцаа тогтмолхарьцаа харьцаа бүх бүтээгдэхүүний (үйлдвэрлэлийн) ̂)
орцын харуулдаг. байх үеийн
тогтмол
Дээрхтэйүеийн дотоодын
байх үеийн дотоодын
адил таамаглалаар үйлдвэрлэлийн орцын
̂ ) нь дотоодын
( импортын харьцааг
орцын харьцааг (
салбаруудад
ын харьцааг ( ̂ ) адил импортын
гэж таамагласан
коэффициент)
харуулдаг. Дээрхтэй “Өрсөлдөөнт
импортын
адил харьцаа
таамаглалаар ( бүх
̂ ) нь төрөл”-ийн
бүтээгдэхүүний
дотоодын (үйлдвэрлэ
үйлдвэрлэлийн хувь
харуулдаг.
дотоодын Дээрхтэй
эцсийн адил
эрэлтийг таамаглалаар
илэрхийлдэг. Өөрөөр нь дотоодын
хэлбэл, мөрийн хувьд
загвар
ын үйлдвэрлэлийн юм.хувьд Энэ загварт суурилсан
салбаруудаддотоодын урвуу
адил гэж эцсийн
эцсийн матрицын
таамагласан
эрэлтийг коэффициентийн
үеийн илэрхийлдэг.
илэрхийлдэг. Өөрөөр хүснэгтийг
“Өрсөлдөөнт Өөрөөр
хэлбэл, импортын төрөл
мөрийн хувьд (эсвэл
үйлдвэрлэлийн хувьд дотоодын эрэлтийг
, мөрийнЯпон
хувьдулсад
(эсвэл,өргөн
хэлбэл, мөрийн ашигладаг.
загвар
хувьд юм. Энэ загварт
(эсвэл, импортын суурилсан
коэффициент) урвуу импортын
матрицын харьцаа
коэффициентийн
бүх хүснэ
салбаруудад адил 17
17
ሺ͵ሻ ( ) Япон (үйлдвэрлэлийн)
төрөл улсад өргөн ашигладаг. гэж таамагласан үеийн
“Өрсөлдөөнт импортын төрөл”-ийн загвар юм. Энэ загварт суурилсан урвуу
Уг загварт үндэслэсэн (
ሺ͵ሻ урвуу ) төрөл коэффициентууд импортын харьцаа
матрицын
матрицын коэффициентийн хүснэгтийг Япон улсад өргөн ашигладаг.
салбараас салбарт ялгаатай Уг байх үндэслэсэн
загварт үеийн шинжилгээндурвуу матрицын хэрэглэгддэг “Өрсөлдөөнт бусимпортын ха
коэффициентууд
(3) (I - A
импортын төрөл”-ийн )
d -1
төрөл загвар юм. ялгаатай
Хүснэгт байх 10-д үеийн
хялбаршуулсан өрсөлдөөнт бус “Өрсөлдөөн
салбараас салбарт шинжилгээнд хэрэглэгддэг
импортын үндсэн үйл
Уг загварт үндэслэсэн ажиллагааны
импортын урвуу хүснэгтийг
матрицын
төрөл”-ийн харуулав.
загваркоэффициентууд
юм. Хүснэгт 10-д импортын харьцаа өрсөлдөөн
хялбаршуулсан
салбараасХүснэгтсалбарт ялгаатай
импортын
10. Үндсэн байх
үндсэнүйл үеийн
үйл шинжилгээнд
ажиллагааны
ажиллагааны хэрэглэгддэг
хүснэгтийг
хүснэгт (Загвар 3) “Өрсөлдөөнт
харуулав.
бус импортын төрөл”-ийн загвар юм. Хүснэгт 10-д хялбаршуулсан өрсөлдөөнт
бус импортын үндсэн Хүснэгт 10. Үндсэн
үйл ажиллагааны Эцсийн үйл ажиллагааны хүснэгт Дотоодын (Загвар 3)
Салбар 1 Салбар 2хүснэгтийг харуулав. Импорт
эрэлт үйлдвэрлэл
Хүснэгт 10. Үндсэн үйл ажиллагааны хүснэгт (Загвар 3) Эцсийн Дотоо
Салбар 1 эрэлт үйлдвэ
Эцсийн Дотоодын
Дотоод Салбар 1 Салбар 2
эрэлт
Импорт
Салбар 2 Салбар 1
Салбар 1
Дотоод x 11
d
xd12 Fd1 X1
Дотоод
Салбар 1Салбар 2 Салбар
x 2 xd22 Fd2 X2
d
21
Импорт Салбар 1 xm11 xm12 Fm1 -M1
Импорт
Салбар 2 Салбар 1
Салбар 2
Импорт
m
x 21
xm
22
F m
2
-M2
Нийт Нийт
нэмэгдсэн өртөг
нэмэгдсэн өртөг Салбар
V1 2 V2
Дотоодын үйлдвэрлэл
Дотоодын үйлдвэрлэл X
Нийт нэмэгдсэн өртөг X2
1
Дотоодын үйлдвэрлэл
Хүснэгт 10-аас ерөнхийдөө дараах тэгшитгэлүүдийг бичиж болно.

Дотоодын үйлдвэрлэлийн хувьд эрэлт-нийлүүлэлтийн баланс доорхи байдлаар
Дотоодын үйлдвэрлэлийн
илэрхийлэгдэнэ. Үүнд: хувьд эрэлт-нийлүүлэлтийн баланс доорхи байдлаар
Дотоодын
илэрхийлэгдэнэ. Үүнд: үйлдвэрлэлийн хувьд эрэлт-нийлүүлэлтийн баланс доорхи бай
{ илэрхийлэгдэнэ. Үүнд: [9]
Дотоодын завсрын бүтээгдэхүүний {хувьд орцын коэффициентийг дараах томъѐогоор [9]

тооцоолно. [9]
Дотоодын завсрын бүтээгдэхүүний хувьд орцын коэффициентийг дараах томъѐ
тооцоолно.
Дотоодын завсрын бүтээгдэхүүний хувьд орцын коэффициентийг дараах
томъёогоор тооцоолно.
Энэ тохиолдолд [9] тэгшитгэлийг дараах хэлбэрт бичих боломжтой.
670
{ Энэ тохиолдолд [9] тэгшитгэлийг дараах хэлбэрт бичих
[9]’боломжтой.
{ [9]’
Хүснэгт 10-аас ерөнхийдөө
илэрхийлэгдэнэ. Үүнд: дараах тэгшитгэлүүдийг бичиж болно.
{илэрхийлэгдэнэ. Үүнд:
Дотоодын үйлдвэрлэлийн хувьд эрэлт-нийлүүлэлтийн [9] баланс доорхи байдлаар
судалгааны илэрхийлэгдэнэ.
тайлан Үүнд:
Дотоодын
Дотоодын завсрын бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлийн { хувьд орцын коэффициентийг
хувьд эрэлт-нийлүүлэлтийн томъѐогоор [9]
дараах байдлаар
баланс доорхи
тооцоолно.
илэрхийлэгдэнэ. Үүнд: { [9]
Дотоодын завсрын бүтээгдэхүүний хувьд орцын коэффициентийг дараах томъѐогоор
{ тооцоолно.
Дотоодын завсрын бүтээгдэхүүний хувьд орцын коэффициентийг
[9] дараах томъѐогоор
тооцоолно.
Энэ тохиолдолд
Дотоодын [9] тэгшитгэлийг
завсрын бүтээгдэхүүний дараах
хувьд хэлбэрт
орцын бичих боломжтой.
коэффициентийг дараах томъѐогоор
тооцоолно.Энэ тохиолдолд [9] тэгшитгэлийг дараах хэлбэрт бичих боломжтой.
{ Энэ тохиолдолд [9] тэгшитгэлийг дараах хэлбэрт бичих[9]’ боломжтой.
Энэ тохиолдолд [9] тэгшитгэлийг дараах хэлбэрт бичих боломжтой.
{ [9]’ [9]’
[9]’-ийг
доорх байдлаар {
матрицан хэлбэрт бичиж
Энэ тохиолдолд [9] тэгшитгэлийг дараах хэлбэрт бичих боломжтой.болох юм.
[9]’
[9]”
[9]’-ийг
Энэ бол [9]’-ийг
доорх
“Өрсөлдөөнт доорх
байдлаар байдлаар
матрицан матрицан хэлбэрт
хэлбэрт бичиж бичиж
болох юм.болох юм.
[9]’эрэлт
[9]’-ийг доорх байдлаар матрицан хэлбэрт бичиж болох юм. эцсийн
загвар юм. Завсрын
{ бус импортын төрөл”-ийн
эрэлт хоѐул дотоодын эрэлтэд багтах ба импорт хасагдана. [9]”
Энэ бол “Өрсөлдөөнт бус
импортын төрөл”-ийн загвар юм. Завсрын [9]”
[9]” эрэлт эцсийн
[9]”-ийн шийдийгЭнэ олбол:
бол “Өрсөлдөөнт бус импортын төрөл”-ийн загвар юм. Завсрын эрэлт эцсийн
[9]’-ийг доорх байдлаар матрицан
эрэлт хоѐул хэлбэрт бичиж
дотоодын эрэлтэд болох юм.
багтах ба импорт хасагдана.
Энэ бол “Өрсөлдөөнт
эрэлт хоѐул
[9]”-ийн бус олбол:
дотоодын
шийдийг импортын
( эрэлтэд төрөл”-ийн
) багтах ба импорт загвар юм. Завсрын эрэлт
хасагдана.
[9]”
эцсийн эрэлт хоёул
[9]”-ийн дотоодын
шийдийг эрэлтэд
олбол: багтах
Энэ бол “Өрсөлдөөнт бус импортын төрөл”-ийн загвар (юм. Завсрын ба импорт хасагдана.
эрэлт эцсийн
)
эрэлт хоѐул дотоодын эрэлтэд
[9]”-ийн шийдийг олбол: багтах ба импорт хасагдана.( )
[9]”-ийн шийдийг олбол: 18
( ) 18
18
Дотоодын үйлдвэрлэлийн эцсийн эрэлт (Fd) өгөгдсөн үед дотоодын
үйлдвэрлэлийн түвшин (X)–г олж
18 болно гэдгийг дээрх тэгшитгэл харуулдаг.
Дотоодын үйлдвэрлэлийн эцсийн эрэлт ( ) өгөгдсөн үед дотоодын үйлдвэрлэлийн
Дотоодын
түвшин (X)–г үйлдвэрлэлийн
олж болно
Өрсөлдөөнт гэдгийг дээрх
импортын эцсийн
тэгшитгэл
төрлийн эрэлт ( холбогдох
) өгөгдсөнхамаарлыг
харуулдаг.
загвартай үед дотоодын дараахүйлдвэрлэлийн
байдлаар
түвшин
Өрсөлдөөнт (X)–г
импортын олж
төрлийн болно гэдгийг
загвартай дээрх
холбогдох тэгшитгэл
хамаарлыг харуулдаг.
авч үзэж болно. Импортын орцын коэффициентийн матриц A , импортын эцсийндараах байдлаар
m авч
үзэж болно. Импортын
Өрсөлдөөнт
Дотоодын
эрэлтийн багана орцын
импортын коэффициентийн
вектор төрлийн
Fm гэж загвартай
эцсийн эрэлтматриц
(холбогдох
тодорхойлогддог , импортын
) өгөгдсөн
бол хамаарлыг эцсийн
үед дотоодын
дараах дараах
адилтгал байдлаар авч
хангагдана.
эрэлтийнүзэж
багана вектор(X)–г
түвшин
болно. гэж
олж тодорхойлогддог
Импортын болно болтэгшитгэл
гэдгийгкоэффициентийн
орцын дээрх дараах адилтгал хангагдана.
харуулдаг.
матриц , импортын эцсийн
Өрсөлдөөнт
эрэлтийн багана импортын
вектор төрлийн загвартай холбогдох
гэж тодорхойлогддог бол хамаарлыг дараах байдлаар
дараах адилтгал хангагдана.авч
үзэж болно. Импортын орцын коэффициентийн матриц , импортын эцсийн
эрэлтийн
Дээрх тэгшитгэлд багана вектор
суурилбал гэж тодорхойлогддог
эрэлт-нийлүүлэлтийн балансболдараах
дараах адилтгал
байдлаархангагдана.
хангагдана.Дээрх тэгшитгэлд суурилбал эрэлт-нийлүүлэлтийн баланс дараах байдлаар
Дээрх тэгшитгэлд суурилбал эрэлт-нийлүүлэлтийн баланс дараах байдлаар
хангагдана. ( ) ( )
хангагдана.
Дээрх тэгшитгэлд
Энэ бол өрсөлдөөнт импортын суурилбал төрлийн загварынэрэлт-нийлүүлэлтийн
үндсэн тэгшитгэл баланс болно.дараах байдлаар
Бодит эдийн хангагдана.
засагт дотоодын болон ( )
импортлогдсон ( )
бүтээгдэхүүний орцын харьцаа
Энэ секторт
нь сектороос бол өрсөлдөөнт
ялгаатай байж импортын
болох
( юм.төрлийн
) Урвуу загварын
( матрицын ) үндсэн тэгшитгэл
коэффициент уг болно.
Бодит
Энэ Энэ
төрлийг [2] буюу [эдийн
болбол засагт
өрсөлдөөнт
өрсөлдөөнт
( дотоодын
импортын болон
импортын импортлогдсон
төрлийн
төрлийн загварын
загварын
̂ ) ] –тай харьцуулсан үед ач холбогдол бүхий бүтээгдэхүүний
үндсэн
үндсэн тэгшитгэл орцын
тэгшитгэл харьцаа
болно.
болно.
нь сектороос
Бодит эдийн
Бодит эдийнсекторт
засагт ялгаатай
дотоодын
засагт
ялгаанууд тухайн хугацаанд уг секторуудад дотоодын байж
болон
болон болох
импортлогдсон
ажиглагдаж юм. юм.
импортлогдсон
болох Урвуу матрицынорцын
бүтээгдэхүүний коэффициент
харьцаа уг
орцынхарьцаа
нь
төрлийг сектороос
нь сектороос
[2] буюу секторт
секторт ялгаатай
[ ялгаатай
( байж
̂ ) байж
] –тай болох юм.
болоххарьцуулсанУрвуу матрицын
Урвуу матрицын коэффициент
үед ач холбогдолкоэффициент уг
бүхий
Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын шинжилгээ ̂ ) ] –тай ажиглагдаж
уг төрлийг
ялгаанууд
төрлийг [2]
тухайн буюу [
хугацаанд
[2] буюу (уг секторуудад харьцуулсанболох
-тай харьцуулсан үед ачач
үед юм. холбогдол
холбог бүхий
дол бүхий
Гадаадын шууд хөрөнгөтухайн
ялгаанууд оруулалтын
хугацаанд салбаруудад
уг секторуудад үзүүлж буй нөлөөг
ажиглагдаж болох2010-2013
юм.
ялгаануудшуудтухайн хугацаанд уг секторуудад ажиглагдаж болох юм.
онуудын Гадаадын
салбар хоорондын хөрөнгө
хүснэгт оруулалтын
ашиглан шинжлэв. шинжилгээ
Салбар хоорондын хүснэгтэд
Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын шинжилгээ
тулгуурлан гаргасаншууд
Гадаадын
Гадаадын 2010 оны
шуудхөрөнгө урвуу
хөрөнгө матрицыг Хүснэгт
оруулалтын шинжилгээ
салбаруудад11 болон Хүснэгт
үзүүлж буй 12-д нөлөөг 2010-2013
харуулав. Уг Гадаадын
хүснэгт нь шууд хөрөнгө оруулалтын
20 салбарын салбаруудад үзүүлж
мэдээлэлд тулгуурласан буй нөлөөг 2010-2013
урвуу матрицын
онуудын салбар
онуудыншууд
хоорондын
салбархөрөнгө
хоорондын
хүснэгт ашиглан шинжлэв.
хүснэгт ашиглан
Салбар
шинжлэв.үзүүлж
хоорондын хүснэгтэд
Салбар хоорондын
хүснэгт юм.Гадаадын оруулалтын салбаруудад буй нөлөөгхүснэгтэд2010-
тулгуурлан
тулгуурлангаргасан
гаргасан2010 2010оны оны урвуу
урвуу матрицыг
матрицыг Хүснэгт
Хүснэгт 11
11 болон Хүснэгт
болон Хүснэгт12-д12-д
2013 онуудын салбар хоорондын хүснэгт ашиглан шинжлэв. Салбар хоорондын
харуулав.
Хүснэгтхүснэгтэд Уг
11.харуулав.
2010 оны хүснэгт
салбар
Уг нь
хоорондын
хүснэгт 20 салбарын
нь 20хүснэгтээс
салбарын мэдээлэлд
гарган авсан
мэдээлэлд тулгуурласан
урвуу матриц
тулгуурласан урвуу матрицын
урвуу11матрицын
хүснэгт тулгуурлан
юм. юм. гаргасан 2010 оны урвуу матрицыг Хүснэгт болон
хүснэгт
1 2Хүснэгт 12-д харуулав. Уг хүснэгт нь 20 салбарын мэдээлэлд тулгуурласан урвуу
3 4 5 6 7 8 9 10
1 1.134413 0.015414 0.375639 0.013098 0.015812 0.067799 0.00898 0.00512 0.104971 0.010143
матрицын
Хүснэгт хүснэгт
11.
Хүснэгт 2010 юм.
оны
11. 2010 салбар
оны салбархоорондын
хоорондынхүснэгтээс
хүснэгтээс гарган авсан
гарган авсан урвууматриц
урвуу матриц
2 0.009236 1.051261 0.017218 0.183786 0.066605 0.047196 0.012603 0.004097 0.026328 0.015551
3 0.010236 1
0.042691 1 2
1.118921 20.032443 0.035126
3 4 40.199947 5 50.025087 660.013987 70.189634 80.027872
8 99 10 10
4 0.0047941
1
0.041121
1.134413
1.134413 0.036986
0.015414
0.015414 0.3756390.013098
0.375639
1.780891 0.27348
0.013098 0.015812
0.035406
0.015812 0.067799
0.058392
0.067799
0.012932
0.00898
0.00898
0.090474
0.00512
0.00512 0.104971
0.035045 0.104971 671
0.010143
0.010143
2 0.009236 1.051261 0.017218 0.183786 0.066605 0.047196 0.012603 0.004097 0.026328 0.015551
5 0.0009892 0.009236
0.00642 1.051261
0.00468 0.017218
0.081322 0.183786
1.436262 0.066605
0.011347 0.047196
0.006796 0.0024060.012603
0.0195780.004097
0.005194 0.026328 0.015551
3 0.010236 0.042691 1.118921 0.03244 0.035126 0.199947 0.025087 0.013987 0.189634 0.027872
6 0.0024073 0.010236 0.008174
0.072908 0.042691 0.019922
1.1189210.015902
0.032441.071056
0.035126 0.199947
0.008422 0.0031360.025087
0.0220060.013987
0.009454 0.189634 0.027872
Хүснэгт 11. 2010 оны салбар хоорондын хүснэгтээс гарган авсан урвуу матриц
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 1.134413 0.015414 0.375639 0.013098 0.015812 0.067799 0.00898 0.00512 0.104971 0.010143
2 0.009236 1.051261 0.017218 0.183786 0.066605 0.047196 0.012603 0.004097 0.026328 0.015551
3 0.010236 0.042691 1.118921 0.03244 0.035126 0.199947 0.025087 0.013987 0.189634 0.027872
4 0.004794 0.041121 0.036986 1.780891 0.27348 0.035406 0.058392 0.012932 0.090474 0.035045
5 0.000989 0.00642 0.00468 0.081322 1.436262 0.011347 0.006796 0.002406 0.019578 0.005194
6 0.002407 0.072908 0.008174 0.019922 0.015902 1.071056 0.008422 0.003136 0.022006 0.009454
7 0.043274 0.049713 0.113808 0.080036 0.051543 0.114498 1.033685 0.048288 0.100083 0.038724
8 0.031647 0.040377 0.035523 0.038623 0.026991 0.043332 0.135777 1.123694 0.041232 0.032532
9 0.00121 0.010316 0.002976 0.003683 0.003853 0.005414 0.009166 0.003818 1.006842 0.006686
10 0.006485 0.010865 0.011387 0.006886 0.017036 0.026702 0.02668 0.0133 0.02336 1.105631
11 0.021537 0.026585 0.021286 0.014736 0.103839 0.02202 0.034311 0.020794 0.016631 0.010946
12 0.004021 0.007053 0.009083 0.004001 0.011763 0.012511 0.016843 0.006059 0.044805 0.073661
13 0.011878 0.013273 0.009749 0.006138 0.025862 0.016004 0.014494 0.005774 0.024934 0.025502
14 0.010276 0.006289 0.007986 0.003502 0.006403 0.007632 0.013158 0.017956 0.015036 0.009708
15 0.001596 0.007298 0.004152 0.004748 0.012566 0.034901 0.006686 0.008834 0.028355 0.014226
16 0.0005 0.002817 0.000907 0.002128 0.002532 0.003409 0.002196 0.001205 0.005789 0.010025
17 0.000357 0.001819 0.001134 0.000907 0.000664 0.004215 0.001688 0.003542 0.001899 0.002263
18 0.000168 0.000951 0.00029 0.000916 0.000763 0.000501 0.000572 0.000241 0.0008 0.000819
19 0.000307 0.001077 0.001032 0.001138 0.002247 0.001246 0.00131 0.003897 0.001162 0.001934
20 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Хүснэгт 12. 2010 оны салбар хоорондын хүснэгтээс гарган авсан урвуу матриц - үргэлжлэл
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
1 0.006789 0.009255 0.02063 0.017235 0.01272 0.03243 0.024355 0.018846 0.02147 0
2 0.010334 0.017726 0.016909 0.016071 0.011331 0.020411 0.019264 0.032751 0.015952 0
3 0.018748 0.026889 0.059491 0.04758 0.026562 0.060102 0.051072 0.0498 0.05371 0
4 0.010126 0.024246 0.045941 0.079523 0.05739 0.135989 0.126832 0.254822 0.091427 0
5 0.003844 0.003369 0.005838 0.009109 0.007957 0.014156 0.020852 0.02736 0.010127 0
6 0.006069 0.025985 0.015823 0.007955 0.005839 0.007966 0.007967 0.006555 0.007518 0
7 0.023568 0.021297 0.056567 0.055428 0.034206 0.036919 0.050148 0.046941 0.04781 0
8 0.018991 0.008399 0.050993 0.145923 0.021905 0.013065 0.016362 0.021902 0.036819 0
9 0.008388 0.001613 0.008966 0.01827 0.009467 0.001889 0.006589 0.012685 0.007608 0
10 0.050196 0.023073 0.046812 0.033326 0.078356 0.024003 0.030487 0.017965 0.032078 0
11 1.045232 0.009986 0.065044 0.015585 0.007581 0.005921 0.012548 0.02601 0.011965 0
12 0.055658 1.088356 0.034541 0.025932 0.011349 0.010322 0.024855 0.03352 0.047665 0
13 0.05878 0.010984 1.045855 0.014664 0.044242 0.020961 0.013287 0.016099 0.021076 0
14 0.015333 0.005397 0.014473 1.050143 0.01206 0.003118 0.004013 0.022927 0.017839 0
15 0.005717 0.005145 0.0236 0.028573 1.010773 0.012272 0.032029 0.00356 0.005829 0
16 0.006751 0.004758 0.005905 0.004144 0.014022 1.002415 0.005046 0.015926 0.021321 0
17 0.000957 0.000385 0.003986 0.001171 0.003194 0.000396 1.000504 0.000574 0.006776 0
18 0.000562 0.000661 0.006093 0.005053 0.003098 0.00056 0.000386 1.004431 0.002096 0
19 0.001808 0.000443 0.001033 0.001787 0.001233 0.000919 0.001167 0.001859 1.014967 0
20 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1
Эх сурвалж: Судлаачдын тооцоо
672
Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаас манай улсын эдийн засаг ихээхэн

хамааралтай гэдгийг хүн бүхэн онцолдог билээ. Иймээс гадаадын шууд хөрөнгө
оруулалтын өсөлтийн үзүүлэх нөлөөг зарим салбаруудын гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалтын өөрчлөлтөөр дамжуулан судлав. Үүний тулд 2010-2013
онуудын өгөгдлийг ашигласан бөгөөд шинжилгээнээс гарсан үр дүнг дараах
хүснэгтэд нэгтгэн харуулав.
Хүснэгт 13. Уул уурхайн салбарын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 1 хувийн өсөлтөд
салбаруудын үзүүлж буй хариу үйлдэл, хувиар
№ Салбарууд / Онууд 2010 2011 2012 2013
1 ХАА, ойн ба загасны аж ахуй 0.00 0.02 0.012 0.004
2 Уул уурхай, олборлох аж үйлдвэр 0.00 0.92 0.544 0.241
3 Боловсруулах аж үйлдвэр 0.02 0.04 0.027 0.013
4 Цахилгаан, дулааны үйлдвэрлэл 0.14 0.15 0.134 0.035
5 Усан хангамж, хог хаягдлын менежмент 0.09 0.15 0.106 0.034
6 Барилга 0.03 0.06 0.046 0.018
7 Бөөний ба жижиглэнгийн худалдаа, автомашин засвар 0.59 0.10 0.052 0.025
8 Тээвэр, агуулах 0.06 0.19 0.066 0.041
9 Орон сууц, хүнсний үйлчилгээ 0.09 0.14 0.066 0.046
10 Мэдээлэл, харилцаа холбоо 0.04 0.08 0.046 0.018
11 Санхүү ба даатгалын үйл ажиллагаа 0.18 0.21 0.120 0.065
12 Үл хөдлөх хөрөнгө, бизнесийн үйл ажиллагаа 0.02 0.03 0.017 0.008
13 Мэргэжлийн, ШУ, техникийн үйл ажиллагаа 0.10 0.09 0.066 0.022
14 Захиргааны дэмжлэг үйлчилгээ 0.06 0.17 0.068 0.039
15 Төрийн захиргаа, батлан хамгаалах 0.02 0.03 0.011 0.005
16 Боловсрол 0.01 0.01 0.006 0.002
17 Эрүүл мэнд, нийгмийн ажил 0.01 0.02 0.009 0.004
18 Урлаг, үзвэр, амралт, чөлөөт цаг 0.01 0.02 0.017 0.006
19 Бусад үйлчилгээ 0.02 0.02 0.015 0.005
20 Бусад үйл ажиллагаа 0.00 0.00 0.000 0.000
Нийт өсөлт, хувиар 1.51 2.45 1.43 0.63
Уул уурхайн салбарын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 1 хувиар нэмэгдсэн

нөхцөлд 2010, 2011, 2012, 2013 онуудад харгалзан 1,51%, 2,45, 1,43%, 0,63%-
ийн өсөлтийг эдийн засагт бий болгох байдлаар салбарууд хариу үйлдэл үзүүлж
байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын өсөлт нь 2011 оны эдийн засгийн
өсөлтөд хамгийн ихээр нөлөөлсөн байна. 2010 онд цахилгаан дулааны үйлдвэрлэл
0,14%, бөөний ба жижиглэнгийн худалдаа, автомашин засварын үйлвэрлэл 0,59%,
санхүү ба даатгалын үйл ажиллагааны салбар 0,18%, мэргэжлийн шинжлэх ухаан,
техникийн үйл ажиллагааын үйлдвэрлэл 0,1% хувиар өсөх байдлаар хариу үйлдэл
үзүүлж бусад салбаруудаас өндөр өсөлттэй байна.
2011 онд уул уурхай, олборлох үйлдвэр 0,92%, цахилгаан дулаан, усан хангамж,
хог хаягдлын менежентийн үйлдвэрлэл тус бүр 0,15%, тээвэр агуулах 0,19%,
санхүү ба даатгалын үйл ажиллагаа 0,21%, захиргааны дэмжлэг үйлчилгээ 0,17%
өсөх байдлаар хариу үйлдэл үзүүлжээ. Хүснэгт 13-ын үр дүнг Зураг 5-д үзүүллээ.
673
техникийн үйл ажиллагааын үйлдвэрлэл 0,1% хувиар өсөх байдлаар хариу үйлдэл
үзүүлж бусад салбаруудаас өндөр өсөлттэй байна.
2011 онд уул уурхай, олборлох үйлдвэр 0,92%, цахилгаан дулаан, усан хангамж, хог
хаягдлын менежентийн үйлдвэрлэл тус бүр 0,15%, тээвэр агуулах 0,19%, санхүү ба
даатгалын үйл ажиллагаа 0,21%, захиргааны дэмжлэг үйлчилгээ 0,17% өсөх
байдлаар хариу үйлдэл үзүүлжээ. Хүснэгт 13-ын үр дүнг Зураг 5-д үзүүллээ.
Зураг 5.Зураг
Уул уурхайн салбарын
5. Уул уурхайн гадаадын
салбарын шууд хөрөнгө
гадаадын оруулалтын
шууд хөрөнгө 1 хувийн
оруулалтын өсөлтийн
1 хувийн
салбаруудад үзүүлж буй нөлөө
өсөлтийн салбаруудад үзүүлж буй нөлөө
1.000 0,92%
0.900
0.800
0.700
0,59%
0.600
0.500
0.400
0.300
0.200
0.100
0.000
2010 он 2011 он 2012 2013 он
Эхсурвалж:
Эх сурвалж: Судлаачдын
Судлаачдын тооцоо
тооцоо
График дүрслэлээс харвал 2011 оны гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 1 хувийн
График
өсөлтөд дүрслэлээс
уул уурхайнхарвал
салбар, 2011 оныба гадаадын
бөөний шууд худалдаа,
жижиглэнгийн хөрөнгө автомашин
1засварын
хувийнсалбарын
өсөлтөдүйлдвэрлэл
уул уурхайн салбар,
хамгийн ихээр бөөний ба жижиглэнгийн
өсөх байдлаар худалдаа,
хариу үйлдэл үзүүлжээ.
автомашин
2013 оныг засварын салбарын
үл харгалзвал үйлдвэрлэл
цахилгаан дулааныхамгийн ихээр өсөх
үйлдвэрлэлийн байдлаар
өсөлт хариу
2011-2012
онуудадүзүүлжээ.
үйлдэл өсөлтөө хадгалах байдлаар
2013 оныг хариу үйлдэлцахилгаан
үл харгалзвал үзүүлсэн байна.
дулааны үйлдвэрлэлийн
өсөлт 2011-2012
Гадаадын онуудад
шууд хөрөнгө өсөлтөө гадна
оруулалтаас хадгалах байдлаар
дотоодын хариу
хөрөнгө үйлдэл өсөлтөд
оруулалтын үзүүлсэн
байна.
салбаруудын үзүүлж буй хариу үйлдлийг шинжлэх зайлшгүй шаардлагатай юм.
Хөрөнгийн нийт хуримтлал буюу дотоодын хөрөнгө оруулалтын 1 хувийн өсөлтөд
Гадаадын
салбаруудын шууд
үзүүлжхөрөнгө оруулалтаас
буй хариу гадна6-ддотоодын
үйлдлийг хүснэгт харуулаа. хөрөнгө оруулалтын
өсөлтөд салбаруудын үзүүлж буй хариу үйлдлийг шинжлэх зайлшгүй
Дотоодын хөрөнгө оруулалтын 1 хувийн өсөлтөд эдийн засгийн нийт гарц 2010,
шаардлагатай
2011, 2012, 2013юм. Хөрөнгийн
онуудад нийт 0,43%,
харгалзан 3,55%, хуримтлал
0,59%, буюу дотоодын
0,43%-ийн өсөлтөөр хөрөнгө
хариу
оруулалтын 1 хувийн өсөлтөд салбаруудын үзүүлж буй хариу үйлдлийг
үйлдэл үзүүлсэн болохыг хүснэгт 6-аас харж болно. Харин 2010 онд барилгын хүснэгт
6-д харуулаа.
салбар 1,084%, 2011 онд уул уурхайн салбар 0,16%, 2012 онд мөн уул уурхайн
салбар 0,226%, 2013 онд уул уурхайн салбар 0,173%-ийн өсөлтөөр хариу үйлдэл
Дотоодын хөрөнгө
үзүүлсэн байна. оруулалтын
2009-2010 1 хувийн
онд уул өсөлтөд
уурхайн эдийн
салбарын засгийн
хөрөнгө нийт гарц
оруулалт 2010,
261,7%,
2011, 2012, 2013 онуудад харгалзан 3,55%, 0,43%, 0,59%, 0,43%-ийн өсөлтөөр
2010-2011 онд 194,9 хувиар өсч байхад 2011-2012 онд 9,6%-иар буурсан байна.
хариу
Эндээс үйлдэл үзүүлсэн онуудын
үзвэл 2010-2012 болохыг уул
хүснэгт 6-аас
уурхайн харждахь
салбар болно. Харин
хөрөнгө 2010 онд
барилгын салбар 1,084%, 2011 онд уул уурхайн салбар 0,16%, 2012 онд мөн уул
уурхайн салбар 0,226%, 2013 онд уул уурхайн
21 салбар 0,173%-ийн өсөлтөөр хариу
үйлдэл үзүүлсэн байна. 2009-2010 онд уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалт
261,7%, 2010-2011 онд 194,9 хувиар өсч байхад 2011-2012 онд 9,6%-иар буурсан
байна. Эндээс үзвэл 2010-2012 онуудын уул уурхайн салбар дахь хөрөнгө
оруулалтын огцом өсөлт уг салбарын өсөлтийг нэмэгдүүлэхэд хүргэсэн гэж
дүгнэж болох юм. Харин 2012 онд буурсан ч гэсэн өмнөх хөрөнгө оруулалтын
үр өгөөжийн инерци хадгалагдах замаар замаар тус салбарын гарцыг бусад
салбаруудтай жишихэд ихээр нэмэгдэхэд хүргэсэн байж болох юм.
674
Хүснэгт 14. Дотоодын хөрөнгө оруулалтын 1 хувийн өсөлтөд салбаруудын үзүүлж буй хариу
үйлдэл, хувиар
Салбарууд 2010 2011 2012 2013
Хөдөө аж ахуй 0.021 0.003 0.005 0.003
Уул уурхай 0.063 0.160 0.226 0.173
Боловсруулах үйлдвэрлэл 0.154 0.008 0.011 0.009
Цахилгаан 0.383 0.027 0.056 0.025
Усан хангамж 0.346 0.026 0.044 0.024
Барилга 1.084 0.010 0.019 0.013
Бөөний 0.115 0.018 0.022 0.018
Тээвэр 0.074 0.033 0.027 0.030
Зочид буудал 0.396 0.025 0.027 0.033
Мэдээлэл 0.054 0.014 0.019 0.013
Санхүү 0.166 0.037 0.050 0.047
Үл хөдлөх 0.032 0.005 0.007 0.006
Мэргэжлийн 0.284 0.015 0.027 0.016
Удирдлага 0.107 0.030 0.028 0.028
Төрийн удирдлага 0.086 0.004 0.005 0.004
Боловсрол 0.025 0.002 0.002 0.002
Эрүүл мэнд 0.033 0.003 0.004 0.003
Урлаг 0.074 0.004 0.007 0.005
Бусад үйлчилгээ 0.058 0.003 0.006 0.003
Бусад үйл ажиллагаа 0.000 0.000 0.000 0.000
Нийт өсөлт, хувиар 3.55 0.43 0.59 0.45
Зураг 8. Дотоодын хөрөнгө оруулалтын 1 хувийн өсөлтөд салбаруудын үзүүлж буй хариу
үйлдэл, хувиар
1.200
[VALUE]
1.000
0.800
0.600
0.400
0.200
0.000
2010 2011 2012 2013
Эх Судлаачдын
сурвалж:Судлаачдын тооцоо
тооцоо
Зураг 6-аас харвал уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэлийн өсөлт 2010 оныг үл
Зураг 8-аас харвал уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэлийн өсөлт 2010 оныг үл
харгалзвал жигд байна. Дотоодын хөрөнгө оруулалтын 1 хувийн өсөлтөд бүх
харгалзвал жигд байна. Дотоодын хөрөнгө оруулалтын 1 хувийн өсөлтөд бүх
салбарууд 2010 онд бусад жилүүдтэй харьцуулбал өсөлт өндөртэйгөөр хариу үйлдэл
салбарууд 2010 онд бусад жилүүдтэй харьцуулбал өсөлт өндөртэйгөөр хариу
үзүүлсэн болохыг зургаас нарийвчлан харж болно.
Монгол улсын салбарын эцсийн эрэлт болох эцсийн хэрэглээ, хөрөнгө оруулалт,675
экспортоос уул уурхай, олборлох аж үйлдвэрийн хамаарах хамаарлын
шинжилгээний үр дүнг дараах тооцооллоос харж болно.
үйлдэл үзүүлсэн болохыг зургаас нарийвчлан харж болно.

Монгол улсын салбарын эцсийн эрэлт болох эцсийн хэрэглээ, хөрөнгө
оруулалт, экспортоос уул уурхай, олборлох аж үйлдвэрийн хамаарах хамаарлын
шинжилгээний үр дүнг дараах тооцооллоос харж болно.
Дээрх тооцооллуудаас үзвэл дотоодын хөрөнгө оруулалтын өсөлтөд уул
уурхайн салбарын үзүүлж буй хариу үйлдэл өндөр байв. Иймд 2010 оны салбар
хоорондын хүснэгтэд тулгуурлан эцсийн эрэлт болон завсрын үйлдвэрлэлд нэмэр
оруулагч салбаруудаас уул уурхай, олборлох аж үйлдвэрийн хамаарах хамаарлыг
шинжлэх асуудлыг гүйцэтгэлээ.
Хүснэгт 15. Эцсийн эрэлт болон завсрын үйлдвэрлэлд нэмэр оруулагч салбаруудаас уул
уурхай, олборлох аж үйлдвэрийн хамаарах хамаарал, хувиар
Эцсийн хэрэглээний Хөрөнгийн нийт
Экспорт
Салбарууд зардал хуримтлал
2010 2011 2012 2013 2010 2011 2012 2013 2010 2011 2012 2013
Хөдөө аж ахуй 44% 42% 38% 30% 39% 40% 48% 59% 17% 18% 14% 11%
Уул уурхай 1% 1% 2% 2% 24% 17% 24% 18% 75% 82% 74% 80%
Боловсруулах
68% 63% 69% 67% 11% 10% 5% 8% 21% 27% 26% 25%
Цахилгаан 91% 92% 93% 97% 6% 6% 5% 2% 3% 2% 2% 1%
Усан хангамж 100% 63% 72% 72% -3% 0% 6% 3% 3% 38% 22% 25%
Барилга 2% 2% 2% 2% 96% 97% 96% 96% 2% 2% 2% 2%
Бөөний 41% 31% 42% 54% 16% 26% 26% 32% 43% 43% 32% 13%
Тээвэр 68% 58% 56% 46% 1% 2% 0% 4% 31% 40% 44% 49%
Зочид буудал 30% 61% 58% 77% 1% 1% 1% 1% 70% 38% 42% 22%
Мэдээлэл 85% 86% 79% 87% 6% 3% 4% 1% 9% 11% 17% 12%
Санхүү 80% 78% 74% 90% 0% 0% 0% 0% 20% 22% 26% 10%
Үл хөдлөх 100% 100% 100% 100% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0%
Мэргэжлийн 20% 14% 24% 23% 56% 38% 34% 15% 25% 47% 42% 62%
Удирдлага 91% 95% 93% 91% 0% 0% 0% 1% 9% 5% 6% 8%
Төрийн удирдлага 100% 100% 100% 100% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0%
Боловсрол 99% 99% 99% 99% 0% 0% 0% 0% 1% 1% 1% 1%
Эрүүл мэнд 99% 99% 99% 99% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1%
Урлаг 99% 100% 100% 100% 0% 0% 0% 0% 1% 0% 0% 0%
Бусад үйлчилгээ 99% 91% 90% 89% 0% 0% 0% 0% 1% 9% 10% 11%
Бусад үйл ажиллагаа 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0%
Уул уурхай болон олборлох аж үйлдвэрийн салбар нь Монгол улсын уул уурхайн
экспортын эцсийн эрэлтээс маш өндөр хамаарч байна. 2010 онд зочид буудлын
салбарын үйлчилгээний экспортын эцсийн эрэлтээс 75 хувиар хамаарч байсан
бол 2011 оноос хойш уг хамаарал 2 болон түүнээс дээш дахин хэмжээгээр
буурсан байна. 2010-2012 онуудад тээврийн салбарын экспортын эцсийн эрэлтээс
хамаарах хамаарал улам нэмэгдэж байгаагаас гадна барилгын салбарт оруулж
буй хөрөнгө оруулалтын эцсийн эрэлтээс жил бүр 96%-иар хамаарч байгааг харж
болох юм.
676
Сангийн болон мөнгөний бодлогын аливаа өөрчлөлтүүд нь эдийн засагт

үржүүлэгчийн нөлөөтэй байдаг. Тухайлбал, AD-AS болон Кейнсийн загварт
тулгуурлан бүтээгдэхүүний зах зээлд сангийн болон мөнгөний бодлогын
үзүүлэх нөлөөг авч үздэг. Харин салбар хоорондын тэнцлийн хүснэгтийн
урвуу матрицыг ашиглан аливаа үзүүлэлтийн өөрчлөлтийн нөлөөг гарцын
үржүүлэгчээр дамжуулан шинжлэх боломжтой юм. Онцолбол, (I - A)-1 матрицын
баганы нийлбэрийг гарцын үржүүлэгч гэж нэрлэсэн байдаг.3 Иймд урвуу
матрицыг ашиглан Монгол улсад орж буй гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын
үржүүлэгчийг тооцон Хүснэгт 16-д харууллаа.
Хүснэгт 16. Гадаадын болон дотоодын нийт хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч

GCF, multiplier FDI multiplier
Салбарууд
2010 2011 2012 2013 2010 2011 2012 2013
ХАА 0.0616 0.0488 0.0549 0.0829 0.0024 0.0036 0.0026 0.0010
Уул уурхай 0.1181 0.0749 0.0835 0.0600 0.1393 0.3977 0.1891 0.0768
Боловсруулах 0.0507 0.0416 0.0395 0.0346 0.0066 0.0116 0.0085 0.0034
Цахилгаан 0.0117 0.0075 0.0082 0.0085 0.0072 0.0104 0.0086 0.0023
Усан хангамж 0.0022 0.0017 0.0024 0.0021 0.0011 0.0019 0.0015 0.0005
Барилга 0.1197 0.1405 0.1811 0.1762 0.0101 0.0102 0.0148 0.0043
Худалдаа 0.0474 0.0555 0.0534 0.0552 0.0339 0.0819 0.0699 0.0317
Тээвэр 0.0163 0.0148 0.0161 0.0212 0.0095 0.0337 0.0314 0.0093
Орон сууц 0.0022 0.0031 0.0021 0.0028 0.0023 0.0055 0.0043 0.0015
Мэдээлэл 0.0074 0.0058 0.0071 0.0054 0.0023 0.0057 0.0036 0.0013
Санхүү 0.0079 0.0089 0.0107 0.0143 0.0066 0.0132 0.0101 0.0061
Үл хөдлөх 0.0034 0.0031 0.0031 0.0038 0.0016 0.0036 0.0021 0.0014
Мэргэжил 0.0141 0.0105 0.0130 0.0092 0.0023 0.0041 0.0037 0.0017
Захиргаа 0.0026 0.0026 0.0027 0.0047 0.0012 0.0039 0.0025 0.0018
Төр 0.005 0.0043 0.0023 0.0023 0.0012 0.0020 0.0011 0.0005
Боловсрол 0.0008 0.0002 0.0003 0.0003 0.0005 0.0006 0.0005 0.0002
Эрүүл мэнд 0.0011 0.0009 0.0010 0.0010 0.0015 0.0008 0.0005 0.0002
Урлаг 0.0003 0.0001 0.0001 0.0001 0.0002 0.0024 0.0012 0.0001
Үйлчилгээ 0.0003 0.0002 0.0003 0.0003 0.0002 0.0003 0.0003 0.0001
Бусад 0 0.0000 0.0000 0.0000 0.0023 0.0199 0.0032 0.0008
2010-2013 онуудад уул уурхайн салбарын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын

үржүүлэгч дотоодын нийт хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгчээс давамгай нөлөөтэй
байна.
2010 онд цахилгаан ба дулаан, худалдаа, санхүү ба даатгалын салбарн дотоодын
нийт хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч өндөр байсан бол 2011 оноос хойш
гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч өндөр болсон байна. Орон
сууцны салбарт 2010 онд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч өндөр
байсан бол 2011 оноос дотоодын нийт хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч өндөр
болох хандлагатай болжээ.

3
Miller, Blair, 2009, p.246
677
байна.
2010 онд цахилгаан ба дулаан, худалдаа, санхүү ба даатгалын салбарн дотоодын
нийт хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч өндөр байсан бол 2011 оноос хойш гадаадын
шууд хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч өндөр болсон байна. Орон сууцны салбарт
2010 онд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч өндөр байсан бол 2011
оноос дотоодын нийт хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч өндөр болох хандлагатай
Хөдөө аж ахуйн болон боловсруулах салбарт дотоодын нийт хөрөнгө
болжээ.
оруулалтын үржүүлэгч гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгчээс байнга
Хөдөө аж ахуйн болон боловсруулах салбарт дотоодын нийт хөрөнгө оруулалтын
өндөр байна.
үржүүлэгч гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгчээс байнга өндөр байна.
Зураг 7. Дотоодын болон ГШХО-ын үржүүлэгчдийн функциональ хамаарал, 2013 он
Зураг 7. Дотоодын болон ГШХО-ын үржүүлэгчдийн функциональ хамаарал, 2013 он
0.0800
II муж I муж
Гадаадын шууд хөрөнгө
Уул уурхай
орууллалт
0.0400 Бөөний ба
жижиглэнгийн
III муж худалдаа, автомашин IV муж
засвар
Барилга
Хөдөө аж ахуй
0.0000
0.0000 0.0900 0.1800
Дотоодын нийт хөрөнгө оруулалт
Эх сурвалж: судлаачийн
сурвалж:судлаачийн тооцоолол
тооцоолол
Зураг 7 хэвтээ тэнхлэгт дотоодын хөрөнгө оруулалт буюу хөрөнгийн нийт
Зураг 7 хэвтээ
хуримтлалын тэнхлэгт босоо
үржүүлэгч, дотоодын хөрөнгө
тэнхлэгт оруулалт
гадаадын шуудбуюу хөрөнгийн
хөрөнгө нийт
хуримтлалын үржүүлэгч, босоо тэнхлэгт гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын
үржүүлэгчийг сонгон хоѐр үзүүлэлтийн функциональ хамаарлыг дүрслэн харууллаа.
үржүүлэгчийг сонгон хоёр үзүүлэлтийн функциональ хамаарлыг дүрслэн
I мужид гадаадын болон дотоодын хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч өндөртэй
харууллаа. I мужид гадаадын болон дотоодын хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч
салбарууд агуулагдах ѐстой. Гэвч ийм салбар байхгүй байна. Харин II мужид
өндөртэй салбарууд агуулагдах ёстой. Гэвч ийм салбар байхгүй байна. Харин II
дотоодын хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч бага, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын
мужид дотоодын хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч бага, гадаадын шууд хөрөнгө
үржүүлэгч
оруулалтынөндөртэй салбарууд
үржүүлэгч байрлах
өндөртэй бөгөөд манай
салбарууд улсын
байрлах хувьдманай
бөгөөд уул уурхай,
улсын
олборлох үйлдвэрийн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч
хувьд уул уурхай, олборлох үйлдвэрийн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын бусад
салбаруудаас харьцангуй
үржүүлэгч бусад дээгүүр
салбаруудаас байна. III
харьцангуй мужид
дээгүүр хоѐрIIIхөрөнгө
байна. оруулалтын
мужид хоёр хөрөнгө
үржүүлэгч багатай салбарууд агуулагдах ѐстой бөгөөд олонхи
оруулалтын үржүүлэгч багатай салбарууд агуулагдах ёстой бөгөөд олонхисалбаруудын
салбаруудын дотоодын болон гадаадын хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нэлээд
25 мужид дотоодын хөрөнгө оруулалтын
доогуур байгаа нь харагдлаа. Харин IV
үржүүлэгч өндөр, гадаадын хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч багатай салбарууд
байрлах ёстой. Монгол улсын барилгын салбарыг дотоодын хөрөнгө оруулалтаар
сайн дэмжвэл дотоодын үйлдвэрлэлийг ихээхэн нэмэгдүүлэх боломж байдаг
гэдгийг илэрхийлж байна. Харин уул уурхайн салбарыг гадаадын шууд хөрөнгө
оруулалтаар дэмжих шаардлагатай нь дээрх үр дүн харуулж байна.
Бүх салбарын хөрөнгө оруулалтыг 10 хувиар өсгөвөл үржүүлэгч хэрхэн
өөрчлөгдөх болон салбаруудын үйлдвэрлэлд хэдэн хувийн өсөлт бий болох
вэ? гэдэг асуултын хариултыг Хүснэгт 17-аас харж болно. 2010 оны салбар
хоорондын хүснэгтэд тулгуурлан шинжилсэн гэдгийг онцолж байна.
678
Хүснэгт 17. Хөрөнгө оруулалтын 10 хувийн өсөлтийн салбаруудад үзүүлэх нөлөө
оруулалт 10 хувь
үйлдвэрлэл, сая
үйлдвэрлэл, сая
өссөний дараах
өөрчллөлт, сая
өсөлт, хувиар
үржүүлэгч
үржүүлэгч
Салбарууд
Салбарын
Салбарын
Салбарын
эзлэх хувь
салбарын
2010 оны
2010 оны
Хөрөнгө
Хөрөнгө
төгрөг
төгрөг
төгрөг
GFCF
1 346354.2 543956.2 31.15 1746393.3 2290350 0.151 0.232 0.299

2 940135 1043155 25.32 4120112.1 5163267 0.182 0.218 0.270
3 186817.4 447788.8 19.63 2281119.9 2728909 0.068 0.179 0.250
4 3123.435 102953.4 16.17 636759.3 739712.7 0.004 0.048 0.064
5 -472.08 19413.65 18.05 107582.8 126996.5 -0.004 0.003 0.006
6 917875.9 1057464 80.17 1319038.6 2376502 0.386 0.432 0.732
7 217182.3 419050.2 20.89 2005615.6 2424666 0.090 0.173 0.227
8 12639.27 144027.5 9.82 1467200.9 1611228 0.008 0.063 0.083
9 1235.64 19813.42 8.42 235449.8 255263.2 0.005 0.012 0.015
10 14689.5 65397.57 13.49 484964.7 550362.3 0.027 0.055 0.069
11 0 70050.79 18.92 370276.3 440327.1 0.000 0.034 0.046
12 656.88 29789.39 3.29 905346.3 935135.7 0.001 0.019 0.025
13 84012.6 124656.8 37.56 331912 456568.8 0.184 0.206 0.271
14 157.71 22624.01 12.78 177046.4 199670.4 0.001 0.011 0.015
15 0 44134.08 6.17 715101.3 759235.4 0.000 0.021 0.033
16 4.41 7295.848 1.29 564654.1 571949.9 0.000 0.004 0.005
17 3161.97 9863.992 3.22 306420.3 316284.3 0.010 0.013 0.014
18 90.09 2214.104 3.78 58648.6 60862.7 0.001 0.003 0.004
19 80.535 2994.111 3.45 86690.1 89684.21 0.001 0.002 0.003
20 0 0 0.00 103.8 103.8 0.000 0.000 0.000
Эдийн засгийн өсөлт,
16.7
хувиар
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоо
2015 онд эдийн засгийн өсөлтийг 10,2% байхаар төлөвлөсөн билээ. Харин
шинжилгээний үр дүнгээс үзвэл бүх салбарын хөрөнгө оруулалтын 10 хувийн
өсөлт нь эдийн засагт 16,7 хувийн өсөлтийг бий болгож байна.
Хөрөнгийн нийт капитал хуримтлал (GCF)-ын өөрчлөлтийн үзүүлэх нөлөө
(I - A)-1 матриц нь аналитик болон урьдчилан таамаглалын симуляциудыг
хийх боломжийг олгодог. Тухайлбал, эцсийн эрэлтийн өөрчлөлтийн үзүүлэх
нөлөөг тодорхойлох асуудал энд багтаж болно. Нийгмийн хөгжилд гол үүрэг
гүйцэтгэдэг гэдгийг бүх нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хөрөнгө оруулалтын
өөрчлөлтийн үзүүлэх нөлөөг авч үзэх болно. Салбарын түвшинд өгөгдсөн
хөрөнгө оруулалтын өөрчлөлтийн үзүүлэх нөлөөтэй холбоотой асуудлууд
урган гарч болох юм. Энэ нь хөрөнгө оруулалт буюу нийт тогтмол капиталын
хуримтлалын өөрлчөлтөд гарц хэрхэн өөрчлөгдөх байдлаар хариу үйлдэл
үзүүүлж байна вэ? гэдэг асуултад хариулт өгөхөд хүргэдэг. Анхны таамаглал бол
симуляци хийхтэй холбоотойгоор хөрөнгө оруулалтын өөрчлөлтийн хязгаарыг
679
хэрхэн тогтоох вэ? гэдэгт оршино. Бид хөрөнгө оруулалтын өөрчлөлтийн

хязгаарыг ±5 байхаар сонгосон бөгөөд энэ нь эдийн засагт гарч буй өөрчлөлтийг
тодорхойлоход хангалттай гэж үзсэн болно.
Хүснэгт 18. Салбар бүрийн хөрөнгийн нийт капитал хуримтлалын ±5%-ийн өөрчлөлтөд
гарцын үзүүлж буй хариу үйлдэл
2010 2011 2012 2013
Салбарууд
5 -5 5 -5 5 -5 5 -5
ХАА 1.0069 0.9931 1.0157 0.9843 1.0174 0.9826 1.0228 0.9772
Уул уурхай 1.0007 0.9993 1.0087 0.9913 1.0120 0.9880 1.0094 0.9906
Боловсруулах 1.0039 0.9961 1.0088 0.9912 1.0082 0.9918 1.0075 0.9925
Цахилгаан 1.0012 0.9988 1.0073 0.9927 1.0083 0.9917 1.0090 0.9910
Усан хангамж 1.0015 0.9985 1.0080 0.9920 1.0100 0.9900 1.0090 0.9910
Барилга 1.008 0.9920 1.0437 0.9563 1.0421 0.9579 1.0430 0.9570
Бөөний 1.0011 0.9989 1.0134 0.9866 1.0143 0.9857 1.0165 0.9835
Тээвэр 1.0012 0.9988 1.0049 0.9951 1.0056 0.9944 1.0076 0.9924
Зочид буудал 1.0009 0.9991 1.0055 0.9945 1.0037 0.9963 1.0055 0.9945
Мэдээлэл 1.002 0.9980 1.0068 0.9932 1.0075 0.9925 1.0069 0.9931
Санхүү 1.0013 0.9987 1.0097 0.9903 1.0118 0.9882 1.0131 0.9869
Үл хөдлөх 1.0009 0.9991 1.0020 0.9980 1.0021 0.9979 1.0025 0.9975
Мэргэжлийн 1.0042 0.9958 1.0131 0.9869 1.0154 0.9846 1.0082 0.9918
Удирдлага 1.0014 0.9986 1.0075 0.9925 1.0061 0.9939 1.0071 0.9929
Төрийн удирдлага 1.0016 0.9984 1.0030 0.9970 1.0016 0.9984 1.0016 0.9984
Боловсрол 1.0004 0.9996 1.0002 0.9998 1.0003 0.9997 1.0002 0.9998
Эрүүл мэнд 1.001 0.9990 1.0016 0.9984 1.0016 0.9984 1.0016 0.9984
Урлаг 1.0008 0.9992 1.0010 0.9990 1.0010 0.9990 1.0009 0.9991
Үйлчилгээ 1.0008 0.9992 1.0006 0.9994 1.0012 0.9988 1.0011 0.9989
Үйл ажиллагаа 1 1.0000 1.0000 1.0000 1.0000 1.0000 1.0000 1.0000
Нийт 1.0015 0.9985 1.0116 0.9884 1.0135 0.9865 1.0137 0.9863
Эх сурвалж: судлаачийн тооцоолол
Симуялцийг орц-гарцын загварт тулгуурлан хийх ба анхны өгөгдөлтэй

харьцуулах замаар үнэлэлт өгөх болно. Нийт тогтмол капиталын хуримтлалын
өөрчлөлтөд гарц хэрхэн хариу үйлдэл үзүүлж байгааг дараах хүснэгтээс харж
болох юм.
2010-2013 онуудын салбаруудын задаргаан дахь хөрөнгийн нийт капитал
хуримтлалыг 5 хувиар өсгөсөн тохиолдолд нийт эдийн засагт 2010 онд 0,15%,
2011 онд 1,16%, 2012 онд 1,35%, 1,37%-ийн өсөлтийг бий болгож байна. Өөрөөр
хэлбэл, монгол улсын хөрөнгийн нийт капитал хуримтлалын түвшин жил бүр
нэмэгдсэн учраас эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлж буй нөлөө өссөөр байгааг харж
болох юм.
Үүнээс гадна 2010 онд ХАА, боловсруулах зэрэг салбарууд харгалзан 0,69%,
0,39% хувиар өсөх замаар хөрөнгийн нийт капитал хуримтлалын 5%-ийн өсөлтөд
хариу үйлдэл үзүүлж байна.
680
онд 1,16%, 2012 онд 1,35%, 1,37%-ийн өсөлтийг бий болгож байна. Өөрөөр хэлбэл,
онд 1,16%, 2012 онд 1,35%, 1,37%-ийн өсөлтийг бий болгож байна. Өөрөөр хэлбэл,
монгол улсын хөрөнгийн нийт капитал хуримтлалын түвшин жил бүр нэмэгдсэн
монгол улсын хөрөнгийн нийт капитал хуримтлалын түвшин жил бүр нэмэгдсэн
учраас эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлж буй нөлөө өссөөр байгааг харж болох юм.
учраас эдийнхөрөнгө
“Гадаадын
засгийн өсөлтөд үзүүлжталаар
буй нөлөө өссөөр байгааг харж болох юм.
Үүнээс гадна 2010 ондоруулалтын
ХАА, боловсруулах зэрэг баримтлах
салбаруудзохистой
харгалзан бодлого”
0,69%, 0,39%
Үүнээс гадна тайлан
судалгааны 2010 онд ХАА, боловсруулах зэрэг салбарууд харгалзан 0,69%, 0,39%
хувиар өсөх замаар хөрөнгийн нийт капитал хуримтлалын 5%-ийн өсөлтөд хариу
хувиар өсөх замаар хөрөнгийн нийт капитал хуримтлалын 5%-ийн өсөлтөд хариу
үйлдэл үзүүлж байна.
үйлдэл
ХАА, үзүүлж байна.
ХАА,уул
уулуурхай,
уурхай,усан
усан хангамж,
хангамж, барилга, бөөний болон
барилга, бөөний болонжижиглэнгийн
жижиглэнгийн худалдаа,
худалдаа,
ХАА, уул уурхай,
автомашин засвар, усан хангамж,
санхүү, барилга,удирдлага
мэргэжлийн бөөний болон
зэрэг жижиглэнгийн
салбаруудын худалдаа,
гарц өндөр
автомашин засвар, санхүү, мэргэжлийн удирдлага зэрэг салбаруудын гарц өндөр
автомашин
өсөлттэйгөөр засвар, санхүү, мэргэжлийн удирдлага зэрэг салбаруудын гарц өндөр
өсөлттэйгөөр хариу үйлдэлүзүүлж
хариу үйлдэл үзүүлжбайгаа
байгааньнь судалгааны
судалгааны үр дүнгээс
үр дүнгээс гарч гарч
байна.байна.
өсөлттэйгөөр хариу үйлдэл үзүүлж байгаа нь судалгааны үр дүнгээс гарч байна.
Хүснэгт
Хүснэгт 19. GCF-ийн 19. GCF-ийн
5%-ийн өсөлтөд5%-ийн өсөлтөд өндөр
өндөр өсөлттэйгээр өсөлттэйгөөр
хариу хариу
үйлдэл үзүүлж буй салбарууд,
Хүснэгт 19. GCF-ийн
үйлдэл 5%-ийн
үзүүлж өсөлтөд
буй өндөр
салбарууд, өсөлттэйгөөр
хувиар хариу
хувиар үйлдэл үзүүлж буй салбарууд, хувиар
4.5 4.2
4.5 4.2
4.0
4.0
3.5
3.5
3.0
3.0
2.5
2.5
2.0 1.7
1.7 1.4 1.5
2.0 1.2 1.2 1.5 1.3
1.5 1.4 1.3
1.5 1.2 1.2
1.0
1.0
0.5
0.5
0.0
0.0 ХАА Уул уурхай Барилга Бөөний Санхүү Мэргэжлийн Нийт
ХАА Уул уурхай Барилга Бөөний Санхүү Мэргэжлийн Нийт
2010 2011 2012 2013
2010 2011 2012 2013
ЭхЭх сурвалж:
сурвалж: судлаачийн
судлаачийн тооцоолол
тооцоолол
Хүснэгт 20. GCF-ийн

Хүснэгт 5%-ийн
20. GCF-ийн өсөлтөд
5%-ийн харьцангуй
өсөлтөд доогуур
харьцангуй өсөлттэйгээр
доогуур хариу
өсөлттэйгөөр хариуүйлдэл
үйлдэлүзүүлж
Хүснэгт 20.
буй салбарууд, GCF-ийн 5%-ийн
хувиар өсөлтөд харьцангуй доогуур
үзүүлж буй салбарууд, хувиар өсөлттэйгөөр хариу үйлдэл
үзүүлж буй салбарууд, хувиар
1.00
1.00 0.82 0.83
0.90 0.83
0.90 0.82
0.80 0.75
0.80 0.75 0.61
0.70 0.61
0.70 0.56
0.60
0.60 0.56
0.50
0.50 0.37
0.40 0.37
0.40
0.30 0.21 0.16
0.30 0.21 0.16 0.16
0.20 0.12
0.20 0.16 0.10
0.10 0.10 0.12
0.03 0.00
0.10 0.03
0.00 0.00
0.00
2010 2011 2012 2013

2010 2011 2012 2013
ЭхЭх сурвалж:
сурвалж: судлаачийн
судлаачийн тооцоолол
тооцоолол
Үр дүн
Монгол Улсын эдийн засагт ГШХО-ын 28 үзүүлэх нөлөөг салбар хоорондын
28
балансад тулгуурлан шинжлэхэд дараах хүснэгтэд үзүүлсэн үр дүн гарлаа.
681
Хүснэгт 21. ГШХО болон нийт хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч

Дотоодын
ГШХО-оос
ГШХО-оос Хөрөнгө
№ Салбарууд хамааралтай
хамааралтай оруулалтаас
болсон
хамааралтай
1 ХАА, ойн ба загасны аж ахуй
2 Уул уурхай, олборлох аж үйлдвэр
3 Боловсруулах аж үйлдвэр
4 Цахилгаан, дулааны үйлдвэрлэл
5 Усан хангамж, хог хаягдлын менежмент
6 Барилга
Бөөний ба жижиглэнгийн худалдаа,
7
автомашин засвар
8 Тээвэр, агуулах
9 Орон сууц, хүнсний үйлчилгээ
10 Мэдээлэл, харилцаа холбоо
11 Санхүү ба даатгалын үйл ажиллагаа
Үл хөдлөх хөрөнгө, бизнесийн үйл
12
ажиллагаа
Мэргэжлийн, ШУ, техникийн үйл
13
ажиллагаа
14 Захиргааны дэмжлэг үйлчилгээ
15 Төрийн захиргаа, батлан хамгаалах
16 Боловсрол
17 Эрүүл мэнд, нийгмийн ажил
18 Урлаг, үзвэр, амралт, чөлөөт цаг
19 Бусад үйлчилгээ
20 Бусад үйл ажиллагаа
Цахилгаан дулааны салбар ГШХО-оос хамаарч байна. 2010 оны байдлаар хөдөө
аж ахуй, ойн ба загасны аж ахуй, уул уурхай, олборлох аж үйлдвэр, боловсруулах
аж үйлдвэрийн болон бусад ихэнх салбарууд дотоодын нийт хөрөнгө
оруулалтаас хамааралтай байсан бол 2011 оноос ГШХО-оос хамааралтай болсон
байна.
Эцсийн эрэлтээс уул уурхай, олборлох үйлдвэрийн хамаарах хамаарлыг судлахад
дараах үр дүнг гарч байна. Үүнд:
• Уул уурхайн салбар нь уул уурхайн салбарын экспортын эцсийн эрэлтээс
75-82%-иар хамаардаг.
• Цахилгаан дулааны үйлдвэрлэлийн эцсийн хэрэглээнээс 91-97 хувиар
хамаардаг.
• Тээвэр, агуулахын болон мэргэжлийн шинжлэх ухаан, технологийн үйл
ажиллагааны экспортын эцсийн эрэлтээс хамаарах хамаарал өссөөр байна.
• Хөдөө аж ахуйн эцсийн хэрэглээний болон экспортын эцсийн эрэлтээс
хамаарах хамаарал буурч харин хөдөө аж ахуйд оруулж буй хөрөнгө
682
оруулалтын эцсийн эрэлтээс ихээхэн хамааралтай болсоор байна.

• Бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа, автомашин засварын эцсийн
хэрэглээний эрэлт, экспортын эрэлтээс ижил түвшинд хамаардаг, гэвч уг
салбарын хөрөнгө оруулалтаас хамаарах хамаарал нэмэгдсээр байна.
• 2010, 2011, 2012, 2013 онуудад нийт гарц харгалзан 0,15%, 1,16%, 1,35%,
1,37%-иар өсөх байдлаар хариу үйлдэл үзүүлж байна.
• ХАА, уул уурхай, барилга, бөөний ба жижиглэнгийн худалдаа,
автомашин засвар, санхүү ба даатгал, мэргэжлийн удирдлага зэрэг
салбарууд өндөр өсөлттэйгөөр хариу үйлдэл үзүүлж байв.
• 2010 оныг үл харгалзвал барилгын салбар жигд өсөх байдлаар хариу
үйлдэл үзүүлж байна.
ГШХО-Д НӨЛӨӨЛӨГЧ ХҮЧИН ЗҮЙЛСИЙН СУДАЛГАА

Байршил нь ГШХО-ыг татах чухал зүйлсийн нэг мөн хэмээн Даннин (Dunning,
1993) үзсэн. Шац, Винаблес (Shatz & Venables, 2000) нар ГШХО-ыг босоо
болон хэвтээ хэмээн хоёр хэлбэрт ангилсан. Үндэстэн дамнасан корпораци
(ҮДК) үйлдвэрлэлийн процессоо олон улсад тархааж үе шат бүрийг өөр улсад
байрлуулах нь босоо ГШХО юм. Энэ нь хөдөлмөрийн ур чадварын ялгаа, түүхий
эд материал, завсрын бүтээгдэхүүн, мэдлэгийн дам нөлөө зэрэг хүчин зүйлсийн
хувьд үйлдвэрлэлийн зардлаа бууруулах сонирхлоос голчлон үүднэ. Босоо
ГШХО нь бүтээгдэхүүний үе шат бүрийн хооронд зөөх шаардлага үүсгэдэг
тул ихэвчлэн гадаад худалдааг бий болгож байдаг. Ижил үйл ажиллагааг өөр
улсуудад явуулахыг хэвтээ ГШХО гэдэг. Тээврийн зардал, тариффын зардлыг
багасгах, тухайн зах зээл дэх пүүсийн өрсөлдөөний байр суурийг нэмэгдүүлэх
зорилгоор хэвтээ ГШХО-ыг хийх талтай. Энэ хэлбэрийн ГШХО нь ихэвчлэн
тухайн орон нутгийн зах зээлд үйлчлэх зорилготой гадаад худалдааг орлодог
(Shatz & Venables, 2000).
Нэг үйлдвэр нь аль аль зорилгыг гүйцэлдүүлдэг бол босоо болон хэвтээ ГШХО-
ын хооронд ялгахад хүндрэлтэй болдог (Shatz & Venables, 2000). Түүнчлэн
гадаадад үйлдвэрлэх шалтгаан хугацааны явцад өөрчлөгдөж болно (Dunning,
1993). Бүхий л ГШХО нь өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх ерөнхий стратегийн
бүрдэл хэсэг гэж үзвэл ялгаатай хэлбэрийн ГШХО-уудын хоорондын ялгаа
бүдгэрч ирдэг. Тус стратеги нь тийнхүү байршлын тодорхойлогч хүчин зүйлийг
нэг утгатайгаар тодорхойлох асуудлыг хүндрэлтэй болгодог (Noorbakhsh, Paloni,
& Youssef, 2001).
ГШХО-ын байршилтай холбоотой тодорхойлогч хүчин зүйлсийн талаарх
судалгаанууд үйлдвэрлэлийн зардал, дэд бүтэц, хүн капитал, валютын ханш, зах
зээлийн хэмжээ зэрэг ГШХО-нд нөлөөлөх цөөн хувьсагчдыг санал болгодог.
Зарим хүчин зүйлс нь бүх хэлбэрийн ГШХО-нд нөлөөөлөх талтай. Хэдий
тийм боловч босоо болон хэвтээ ГШХО хийх стратегийн зорилгууд хоорондоо
ялгаатай байдаг тул зарим хүчин зүйлс нь тухайн хэлбэрийн ГШХО-нд бусад
683
хэлбэрийн ГШХО-нд үзүүлэх нөлөөллөөсөө илүүгээр нөлөөлдөг байж болох юм

(Ewe-Ghee, 2001).
Үйлдвэрлэлийн зардал бага байх тусам ГШХО хийхэд илүү таатай болно.
Тиймээс цалингийн зардал болон ГШХО-ын хооронд сөрөг хамаарал байна. Гэвч
тус хамаарлын ач холбогдлын талаар эмпирик үр дүн янз бүр байдаг (Billington,
1999), (Ewe-Ghee, 2001). Чен, Кван (Cheng & Kwan, 2000) нар бодит цалингийн
зардал нь Хятад дахь ГШХО-нд сөргөөр нөлөөлж байгааг харуулсан. Хүүний
түвшин нь хөрөнгийн зардлын хэмжүүр билээ. Хүүний түвшин өндөр байх нь
хөрөнгө оруулалтын зардлыг өсгөх тул хүүний түвшин болон ГШХО нь сөрөг
хамааралтай байна. Лав, Леж-Хидалго (Love & Lage-Hidalgo, 2000), Ердал,
Татогл (Erdal & Tatoglu, 2002) нарын судалгаагаар хүүний түвшин өсөх нь
ГШХО-ыг бууруулж байгаа нь харагдсан.
Хөрөнгө хүлээн авагч улсын дэд бүтэц сайн байх нь ГШХО-нд таатай нөлөө
үзүүлнэ. Дэд бүтэц сайн байснаар үйлдвэрлэлийн болон эцсийн бүтээгдэхүүнийг
түгээх үйл ажиллагааг хөнгөвчилж өгдөг. Тиймээс дэд бүтэц болон ГШХО-
ын хоорондын хамаарал эерэг байна. Гэвч дэд бүтцийг бүрэн илэрхийлэх
үзүүлэлт байдаггүй. Харин тээвэр, холбооны чанарыг төлөөлөх үзүүлэлтүүдийг
ихэвчлэн ашигладаг. Ихэнх эмпирик судалгааны ажлуудад дэд бүтцийг төлөөлөх
хувьсагч болон ГШХО нь өндөр ач холбогдол бүхий эерэг хамааралтай болох нь
харагдсан (Billington, 1999), (Cheng & Kwan, 2000).
Хүн капитал сайн байх тусам ГШХО хийх нь илүү ашигтай байдаг. Хөрөнгө
хүлээн авагч улсын хүн капитал нь түүн рүү орох ГШХО-ын тодорхойлогч
болох талаар онолын үндэслэл байдаг. Жишээлбэл, хөгжиж буй орнууд дахь хүн
капиталын хомсдол нь тэдгээр орон дахь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хойш
нь татдаг гэж Лукас (Lucas, 1990) үзсэн. Хөрөнгө хүлээн авагч улсын ур чадвар
бүхий хөдөлмөрийн олдоцтой байдал нь ҮДК-ийн чухал шаардлага бөгөөд энэ
нь ГШХО-ын хэмжээнд нөлөөлдөг болохыг харуулсан загварыг гаргаж ирсэн.
Хөдөлмөр ур чадвар, боловсролын түвшин нь тухайн улс дахь ГШХО-ын
хэмжээ болон ҮДК-ийн тухайн улсад хэрэгжүүлэх боломжтой үйл ажиллагаанд
нөлөөлж байдаг хэмээн Даннинг (Dunning, 1993) үзсэн (Noorbakhsh, Paloni, &
Youssef, 2001). Тийнхүү хүн капитал болон ГШХО-ын хоорондын хамаарал эерэг
байна. Ноорбакш, Палони, Иосеф (Noorbakhsh, Paloni, & Youssef, 2001) нарын
судалгаагаар хүн капитал нь ГШХО-нд нэлээдгүй эерэг нөлөөтэй бөгөөд энэхүү
нөлөө хугацаа өнгөрөх тусам улам чухал болж байгаа нь харагдсан. Чен, Кван
(Cheng & Kwan, 2000) нарын судалгаагаар хүн капиталын Хятад дахь ГШХО-нд
үзүүлэх нөлөө эерэг боловч ач холбогдолгүй байв.
Хөрөнгө оруулагч пүүсийн гадаадаас худалдаж авах хөрөнгийн зардалд үзүүлэх
нөлөөгөөр дамжин валютын ханшийн хөдөлгөөн нь ГШХО-нд нөлөөлж байдаг
(Froot & Stein, 1991). Тухайлбал, тухайн улс дахь валютын ханш чангарснаар
тухайн улсаас худалдан авах хөрөнгийн зардлыг өсгөх тул ГШХО-нд нь сөргөөр
нөлөөлнө (Love & Lage-Hidalgo, 2000), (Erdal & Tatoglu, 2002). Ердал, Татогл
684
(Erdal & Tatoglu, 2002) нарын судалгаагаар валютын ханш нь ГШХО-нд сөрөг
нөлөөтэй болох нь харагдсан.
Ерөнхийдөө хөрөнгө хүлээн авагч улсын зах зээлийн хэмжээ том байх
тусам ГШХО-нд илүү таатай байдаг. Том зах зээл нь тухайн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний эрэлт их байх нөхцөл бөгөөд өргөжилтийн хэмнэлт хүртэх
боломж олгодог (Caves, 1971), (Erdal & Tatoglu, 2002) тул хэвтээ ГШХО-нд
эерэг нөлөөтэй. Гэвч босоо ГШХО нь хөрөнгө хүлээн авагч улсын зах зээлийн
хэмжээнээс хамаарахгүй. Тийнхүү ГШХО болон зах зээлийн хэмжээний
хоорондын хамаарал эерэг байна (Ewe-Ghee, 2001). Мөн ҮДК-ийн зах зээлийн
хэмжээний талаарх ойлголт нь хөрөнгө хүлээн авагч улсын өсөлтийн түвшинтэй
холбоотой байж болно. Ихэнх судалгаагаар БДНБ, НХНБДНБ-ээр төлөөлүүлсэн
зах зээлийн хэмжээ нь ГШХО-нд эерэг нөлөөтэй болох нь харагдсан (Billington,
1999), (Cheng & Kwan, 2000), (Shatz & Venables, 2000). Энэ нь нэг талаараа
дэлхийн ихэнх ГШХО нь хэвтээ хэлбэр байдагтай холбоотой юм (Ewe-Ghee,
2001).
Дээр дурдсан хувьсагчдаас гадна хөшүүрэг (мөнгөний болон сангийн), эдийн
засгийн тусгай бүс (чөлөөт худалдаа, экспорт бэлтгэх бүх г.м), бизнес, хөрөнгө
оруулалтын орчин, тээврийн зардал, улс төрийн тогтвортой байдал зэрэг
хувьсагчид ГШХО-нд нөлөөлж болохыг судалгаачид дурддаг (Noorbakhsh,
Paloni, & Youssef, 2001). Гэвч эдгээр хүчин зүйлс нь эмпирикээр авч үзэхэд
хүндрэлтэй байдаг.
ГШХО-ын тодорхойлогч хүчин зүйлсийн талаарх ихэнх судалгаанууд хөндлөн
болон панел өгөгдөл ашиглах хандлагатай байдаг. Гэсэн хэдий ч хугацааны
цуваан өгөгдлийг ашигласан судалгаанууд байдаг (Yang & Groenewold, 2000),
(Love & Lage-Hidalgo, 2000), (Erdal & Tatoglu, 2002). Янг, Гроенволд (Yang
& Groenewold, 2000) нар 1985-94 оны хоорондох улирлын өгөгдөл ашиглан
Австрали дахь ГШХО-ын тодорхойлогчдыг шинжилсэн. ГШХО-ыг хүүний
түвшин, БДНБ, валютын ханш, эдийн засгийн нээлттэй байдал, хөдөлмөрийн
маргааны хэмжигдэхүүн, цалингийн зардлаас хамааруулсан. Хүүний түвшин,
цалингийн зардал, эдийн засгийн нээлттэй байдал, хөдөлмөрийн маргааны
хэмжигдэхүүн нь Австрали дахь ГШХО-ын чухал тодорхойлогч болох нь
харагдсан. Тус загвар нь түүвэр дэх хөдөлгөөнийг сайн тайлбарлаж байсан
бөгөөд түүврийн эхэн үед илүү сайн байсан.
Ердагл, Татогл (Erdal & Tatoglu, 2002) болон Лав, Леж-Хидалго (Love & Lage-
Hidalgo, 2000) нар судалгаандаа коинтегрейшний шинжилгээг ашигласан.
Ердагл, Татогл (Erdal & Tatoglu, 2002) судалгаандаа 1980-1998 оны хоорондох
жилийн өгөгдөл ашиглан Турк дэх ГШХО-ын тодорхойлогчдыг шинжилсэн.
Зах зээлийн хэмжээ, дэд бүтэц, эдийн засгийн нээлттэй байдал нь ГШХО-
ыг татсан бол валютын ханш, эдийн засгийн тогтворгүй байдал нь сөргөөр
нөлөөлсөн болох нь харагдсан. Лав, Леж-Хидалго (Love & Lage-Hidalgo, 2000)
нар судалгаандаа ГШХО-ын байршилтай холбоотой тодорхойлогч хүчин
685
Татогл (Erdal & Tatoglu, 2002) судалгаандаа Ердагл, Татогл 1980-1998
(Erdal &оны хоорондох
Tatoglu, 2002) бол ж
өгөгдөл
Ердагл, Татогл ашиглан
(Erdal Турк2002)
& Tatoglu, дэх болон
ГШХО-ын тодорхойлогчдыг
Лав,Hidalgo,
Леж-Хидалго2000) нар
(Love &шинжилсэн.
судалгаандаа
Lage- коинтегрейЗах з
хэмжээ,
Hidalgo, 2000) нар дэд бүтэц, эдийн
судалгаандаа засгийн нээлттэй
коинтегрейшний Татоглбайдал
шинжилгээг (Erdal & ГШХО-ыг
нь Tatoglu,
ашигласан. 2002)
Ердагл, судалгаанд
татсан бол ва
Татогл (Erdal
ханш, & Tatoglu,
эдийн 2002)
засгийн судалгаандаа
тогтворгүй өгөгдөл
1980-1998
байдал нь оныашиглан
хоорондох
сөргөөр Турк
нөлөөлсөн дэх
жилийн ГШХО-ын
болох нь тодо
хар
Монголбанк
өгөгдөл ашиглан Турк дэх ГШХО-ын тодорхойлогчдыг Судалгааны
хэмжээ, дэд
шинжилсэн. ажилЗах
бүтэц, “Товхимол-10”
эдийн засгийн
зээлийн нээлттэй ба
Лав, Леж-Хидалго (Love & Lage-Hidalgo, 2000) нар судалгаандаа ГШ
хэмжээ, дэд бүтэц, эдийн засгийн нээлттэй байдал нь ханш, ГШХО-ыг эдийн засгийн
татсан болтогтворгүй
валютын байдал нь с
зүйлсийн
ханш,
байршилтай
эдийнэнгийн
холбоотой
засгийнзагварыг
тогтворгүй
тодорхойлогч
боловсруулж АНУ-аас
байдал нь сөргөөр
хүчин
Мексик
Лав,
нөлөөлсөн
зүйлсийн
рүү хийсэн
Леж-Хидалго
болох
энгийн
(Love загварыг
ГШХО
нь харагдсан.
болов
& Lage-Hidalgo,
Лав, АНУ-аас
дээр Леж-Хидалго Мексик
1967-1994 оны(Love хоорондохрүү хийсэн ГШХО
жилийн өгөгдөл
& Lage-Hidalgo, дээр 1967-1994
ашиглан
2000) байршилтай оны
шалгасан.
нар судалгаандаахолбоотой хоорондох
тодорхойлогч хүчин өз
Дотоодын
ГШХО-ын жилийн
байршилтайашиглан
эрэлт, хүчин шалгасан.
холбоотой
зүйлсийн Дотоодын
тодорхойлогч
харьцангуй хүчин эрэлт,
өртөгзүйлсийнхүчин
АНУ-аас
энгийн
нь ГШХО-ын зүйлсийн
чухал харьцангуй
Мексик
загварыг рүү хийсэн ГШХО
боловсруулж
тодорхойлогч өртөг дээр
нь ГШ196
АНУ-аас чухал
Мексик тодорхойлогч
рүү хийсэн ГШХО болох
дээр нь харагдсан
1967-1994 ашиглан
оны бөгөөд
хоорондох
болох нь харагдсан бөгөөд энэ нь зах зээлийн хэмжээ болон хямд хөдөлмөрийн энэ
шалгасан. нь
жилийн зах
Дотоодын зээлийн
өгөгдөл эрэлт, хэмжээ
хүчин зү
ашиглан шалгасан.
хямд дэмжиж
таамаглалыг Дотоодын
хөдөлмөрийн эрэлт, хүчин
байгаа таамаглалыг зүйлсийн
юм. Загварын чухал тодорхойлогч
харьцангуй
дэмжиж
богинобайгаа өртөг
хугацааны нь болох
ГШХО-ын
юм. Загварын нь харагдсан
хамаарлаасбогино хуг бөг
чухал тодорхойлогч
хамаарлаас болох
валютыннь харагдсан
ханш бөгөөд
нь энэ
хөрөнгө хямд
нь хөдөлмөрийн
зах зээлийн
валютын ханш нь хөрөнгө оруулалтын хугацааны шийдвэрт нөлөөлдөг болох таамаглалыг
хэмжээ
хугацааны болон нь дэмжижнөл
шийдвэрт ба
хямд хөдөлмөрийн таамаглалыг
болох нь харагдсан. дэмжиж байгаа хамаарлаас
юм. Загварын валютын
богино ханш
хугацааны нь хөрөнгө оруул
харагдсан.
хамаарлаас валютын ханш нь хөрөнгө оруулалтын хугацааны болох нь харагдсан.
шийдвэрт нөлөөлдөг
Арга зүй
Арга зүй
болох нь харагдсан.
Арга зүй
Арга зүй ГШХО нь хөрөнгө хүлээн авагч улсын ГШХО валютыннь хөрөнгөханш, хүлээнзах зээлийн
авагч улсын х
ГШХО нь хөрөнгө хүлээн авагч улсын валютын ханш, зах зээлийн хэмжээ,
ГШХО ньбайгалийн баялагыг
хөрөнгө хүлээн авагч хэмжээ, үнийнбайгалийн
улсын валютын түвшин
ханш, зэрэг
зээлийнүзүүлэлтээр
захбаялагыг хэмжээ,
хэмжээ, үнийн тайлбар
түвш
байгалийн баялагыг
баялагыг хэмжээ,
хэмжээ, үнийн
үнийн түвшин
түвшин зэрэг
зэрэг үзүүлэлтээр
боломжтой байдаг.тайлбарлагдах
Үүний тулд дараах тэгшит
байгалийн боломжтой байдаг. Үүний тулд дараах тэгшитгэлийг үнэлнэ.
үзүүлэлтээр тайлбарлагдах
боломжтойбайдаг.
боломжтой байдаг.Үүний
Үүний тулд
тулд дараах
дараах тэгшитгэлийг
тэгшитгэлийг үнэлнэ.
үнэлнэ.
(1)
(1)
Энд -натураль логарифм, -ГШХО,
Энд ln-натураль
Энд Энд логарифм,
-натураль логарифм, FDI
-натураль -ГШХО, CPIt-үйлдвэрлэлийн
логарифм,
t-ГШХО, -үйлдвэрлэлийн
-ГШХО,
үзүүлэлт буюу зардлыг төлөөлсөн
-үйлдвэрлэлийн
зардлыг
үнийн түвшин,зардлыг
төлөөлсөн төл
-төгрөг
үзүүлэлт буюу
үзүүлэлт үнийн
үзүүлэлт буюу үнийн түвшин, буюутүвшин,үнийн EXR -төгрөгийн
түвшин,
t-төгрөгийн бусадбусад валюттай
-төгрөгийн
ханш,валюттай -зах харьцах
бусад
харьцах нэрлэсэн
валюттай
нэрлэсэн
зээлийн харьцах
хэмжээг төлөөлсөн нэ
ханш,
ханш, RGDP
ханш, -зах
-зах
t зээлийн
зээлийн-зах хэмжээг
зээлийн
хэмжээг төлөөлсөн
хэмжээг
төлөөлсөн бодит
төлөөлсөн
бодит ДНБ, ДНБ, NAT
бодит
уурхай гаралтай-нийт -нийт
ДНБ, эскпортод
t эскпортод
бүтээгдэхүүнийуул-нийт эскпорт
эзлэх хувь,
уул уурхай
уурхай гаралтай
гаралтай
уурхай бүтээгдэхүүний
гаралтай эзлэх хувь,
эзлэх хувь,
бүтээгдэхүүний ( uболно.
эзлэх (i )-санамсаргүй
= 1, 2)-санамсаргүй
i,t хувь, ( хүчин хүчин
зүйлс
)-санамсаргүй хүчин
зүйлс болно.
болно. болно. Хуурмаг хамаарал (spurious regression)-аас з
Хуурмаг
Хуурмагхамаарал
хамаарал (spurious regression)-аас
(spurious эхэндтулд
зайлсхийхийн
regression)-аас нэгжэмпирик
зайлсхийхийн язгуурын тест
тулдүнэлгээнийхийе. Үүний тулд
эмпирик
Хуурмаг хамаарал (spurious regression)-аас
болон зайлсхийхийн тулд эмпирик & үнэл
эхэнд нэгж язгуурын
үнэлгээний эхэнд нэгж тест язгуурын
хийе. Үүний тесттулдхийе.Дики-Фюллер
Үүний тулдФиллипс-Перроны
(Dickey (Phillips
& Fuller,(Dickey
Дики-Фюллер 1979) Perro
болон эхэнд
Филлипс-Перронынэгж язгуурын
(Phillips тест
& хийе.
Perron, Үүний
1988) тулд
ашиглая.
нэгж Дики-Фюллер
Ижил
язгуурын эрэмбийн (Dickey
тестүүдийг &
интегрейтед Fuller
цув
& Fuller, 1979) болон Филлипс-Перроны (Phillips & Perron, 1988) нэгж язгуурын
ашиглая. болон
Ижил Филлипс-Перроны
эрэмбийн интегрейтед (Phillips
цуваанууд &Энгле-Гранжер
Perron, 1988)
коинтегрейтед (Engle
байж нэгж
& язгуурын
Granger,
болохыг 1987) тест
дурдс
тестүүдийг ашиглая. Ижил эрэмбийн интегрейтед цуваанууд коинтегрейтед байж
ашиглая.
Энгле-Гранжер (EngleИжил& Granger, эрэмбийн интегрейтед
1987) дурдсан богино
байдаг.
болохыг Энгле-Гранжер (Engle & Granger, 1987) дурдсан байдаг. Коинтегрейтед
цуваанууд
хугацаандкоинтегрейтед
Коинтегрейтед бие биенээсээ
цуваанууд нь холдожбайж боб
богино хугацаанд
Энгле-Гранжер бие биенээсээ(Engle холдож
& болох1987)
Granger, хэдий ч урт хугацаанд
дурдсан
хоорондын байдаг. тэдгээрийн
зай тогтмолКоинтегрейтед
эсвэл стационарьцуваан
цуваанууд нь богино хугацаанд бие биенээсээ холдож ( болох) хэдий ч урт
хоорондын зай
богино тогтмол
хугацаанд эсвэл стационарь
бие биенээсээ процесс байдаг.
бүрдэх
холдожэсвэл болох векторын цуваануудаас
хэдий ч урт бүх хугацаандижил
цуваа нь тэдг
хугацаанд
бүрдэх тэдгээрийн
векторын бүх хоорондын
цуваа нь зай тогтмол
ижил эрэмбийн стационарь
интегрейтед
коинтегрейтед бол
гэнэ. процесс
түүнийг
Тус вектор болон к
хоорондын
байдаг. (n × 1)гэнэ. зай
цуваануудаас тогтмол
бүрдэх эсвэл стационарь процесс байдаг. ( ) цуваан
коинтегрейтед Тус вектор болонyt векторын
коинтегрейшнийбүх цуваа
векторын нь ижил
(шугаман эрэмбийн нь стаци
) хэмжээст
эвлүүлэг
векторын
бүрдэх
интегрейтед бол түүнийг
шугаман
векторын
эвлүүлэг
бүх
коинтегрейтед цуваа ньбуюу
гэнэ. Тус
нь стационарь
ижил
вектор
үзүүлэлт
эрэмбийн
0 болон
байдаг.
эрэмбийн
интегрейтед бол т
коинтегрейшний
интегрейтед
коинтегрейтед гэнэ. Тус вектор болон
хэмжээст α’ векторын шугаман эвлүүлэг α’ yt нь стационарь буюу( 0
(n × 1) байдаг.
үзүүлэлт коинтегрейшний ) хэмжэ
эрэмбийнвекторын
интегрейтед шугаман
үзүүлэлт эвлүүлэг
байдаг. Тэгшитгэл (1a) дахь
нь стационарь буюу 0 эрэмбийн интег коинтегрейшн үүсг
Тэгшитгэлүзүүлэлт
(1a) дахь байдаг.коинтегрейшн үүсгэгч Иохансений
векторын тоог коинтегрейшний
шалгахын тулд (Johansen coint
Иохансений
Тэгшитгэл коинтегрейшний
(1a) дахь коинтегрейшн (Johansen cointegration) дэх
үүсгэгч векторын коинтегрейшн
аргачлалыг тоогашиглана.үүсгэгч
шалгахын векторын тоог ш
Систем
тулд
дэх коинтегрейшн
ИохансенийТэгшитгэл үүсгэгч
коинтегрейшний векторын
(1a) дахь(Johansen тоог шалгахад
коинтегрейшн утга,
cointegration) мөр
хэрэглэгдэх
үүсгэгч гэсэн хоѐр
хамгийн
векторын
аргачлалыг төрлийн
их хувийн
тоог
ашиглана. үнэний хувь бү
шалгахын
утга, мөр
Систем дэх гэсэн
Иохансений хоѐр
коинтегрейшн төрлийн үнэний
коинтегрейшний хувь
үүсгэгч векторын бүхий
(Johansen коинтегрейшний
харьцааг тооцоолоход
cointegration)
тоог шалгахад аргыг ашиглана.
Иохансений
аргачлалыг
хэрэглэгдэх Эдгээр
хамгийнашиглана. харь
коинтегрейшний аргыг ашиглана. Эдгээр харьцааг дараах байдлаар тооцно.
их хувийндэхутга, коинтегрейшн
мөр гэсэн хоёрүүсгэгч төрлийнвекторын
үнэний хувь тоогбүхийшалгахад
харьцааг
( хэрэглэгдэх
тооцоолоход
) хамгийн их
Иохансенийутга,( коинтегрейшний
мөр гэсэн) хоѐраргыг
төрлийнашиглана.
үнэний Эдгээр
хувь харьцааг дараах
бүхий харьцааг (2) байдлаар
тооцоолоход Иоха
тооцно. коинтегрейшний аргыг ашиглана. Эдгээр харьцааг дараах байдлаар тооцно.33
33
( ) (2) (2)
( ) (3) (3)
33
Энд -түүврийн хэмжээ, -( ) хувийн утга
686 тест нь ширхэг коинтегрейшний вектортой гэсэн таамаглалын эсрэг
коинтегрейшний вектортой гэсэн таамаглалыг шалгахад ашиглана. Ө
хэлбэл тус тестийн хувьд шалгаж үзэх үндсэн таамаглал дараах дарааллаар ява
Энд T-түүврийн хэмжээ, λi-(i = 0,1,2, ... , p; λ1 > λ2 ... λp) хувийн утга болно. λMax
тест нь r ширхэг коинтегрейшний вектортой гэсэн H0 таамаглалын эсрэг r + 1
коинтегрейшний вектортой гэсэн Ha таамаглалыг шалгахад ашиглана. Өөрөөр
хэлбэл тус тестийн хувьд шалгаж үзэх үндсэн таамаглал дараах дарааллаар
явагдана. H0 : r = 0-г Ha : r = 1-ийн эсрэг; H0 : r ≤ 1-г Ha : r = 2-ын эсрэг; ... ; H0 :
r ≤ p - 1-г Ha : r = p-ийн эсрэг гэх мэт. Тухайлбал, H0 : r = 0 таамаглал 95%-ийн
итгэх түвшний хувьд үгүйсгэгдэж H0 : r ≤ 1, ... , H0 : r ≤ p-1 нь үгүйсгэгдээгүй бол
λMax тестийн хувьд коинтегрейшний нэг вектор байх юм. λTrace тест нь системд
хамгийн ихдээ r ширхэг коинтегрейшний вектор байна гэсэн таамаглалыг
шалгадаг. Тус тестийн хувьд шалгаж үзэх үндсэн таамаглал нь дараах дарааллаар
явагдана. H0 : r = 0-ийг Ha : r ≥ 1-ийн эсрэг; H0 : r ≤ 1-ийг Ha : r ≥ 2-ийн эсрэг, H0
: r ≤ p - 1-ийг Ha : r = p-ийн эсрэг гэх мэт. Тухайлбал H0 : r = 0 таамаглал 95%-
ийн итгэх түвшний хувьд үгүйсгэгдэж H0 : r ≤ 1, ... , H0 : r ≤ p-1 нь үгүйсгэгдээгүй
бол λTrace тестийн хувьд хамгийн багадаа коинтегрейшний нэг вектор байх юм.
Филлипс, Перрон (Phillips & Perron, 1988) нар урт хугацааны хамаарлын
асимптот үр ашигтай үнэлгээний хэд хэдэн хандлагыг тоймлон авч үзсэн. Нэгж
язгууртай үед ХБК-ын үнэлэгч зэрэг уламжлалт аргууд нь асимптот гажуудал, үр
ашиггүй байдал, стандарт бус асимптотын тархалт зэргээс шалтгаалан дүгнэлт
гаргахад тохиромжгүй байдгийг онцолсон. Манай судалгааны хувьд богино
хугацааны бус урт хугацааны хамаарлыг сонирхож байгаа. Тиймээс Филлипс-
Хансений (Phillips & Hansen, 1990) FMLS үнэлэгчийг ашиглана. Тус үнэлэгч
нь эндожинеити байсан ч нийцтэй бөгөөд асимптот үр ашигтай байдаг (Lynde
& Richmond, 1993). Мөн төгсгөлөг түүвэрт сайн үр дүнтэй байжээ (Phillips &
Hansen, 1990).
Өгөгдөл
Судалгааны түүврийн хугацаагаар өгөгдлийн олдцоос хамааран 2000-2014
оны хоорондох улирлын тоон мэдээллийг ашигасан. ГШХО (FDIt)-аар нийт
цэвэр орох ГШХО-ын хэмжээний улирлын нөлөөллийг засварласан дүнг
авсан. Үнийн түвшинг (CPIt)-ийг ХҮИ-р тооцсон. Бодит ДНБ (RGDPt)-ээр
улирлын нөлөөллийг хасч авч үзсэн бол валютын ханшаар (EXRt)-аар төгрөгийн
ам.доллартай харьцах нэрлэсэн ханшийг авч үзсэн. Байгалийн баялагыг (NATt)-
аар нийт экспортод байгалийн баялагын экспортын эзлэх хувиар авч үзсэн. Бүх
хувьсагчдын логарифмчилсон болно.
Хүснэгт 27. Дики-Фюллер, Филлипс-Перроны нэгж язгуурын тестийн үр дүн
tγ-трендгүй Z(tγ)-трендгүй
lnFDIt -1.45 -1.01 I(1)
δlnFDIt -7.37 -16.56
lnCPIt 1.29 1.11 I(1)
δlnCPIt -6.09 -6.16
lnRGDPt 0.12 0.956 I(1)
δlnRGDPt -8.73 -9.28
687
lnEXRt -1.18 -1.28 I(1)

δlnEXRt -6.41 -6.42
lnNATt -2.51 -2.43 I(1)
δlnNATt -10.16 -20.36
Жич: ln-натурал логарифм, δ-1-р эрэмбийн ялгавар, tγ-Дики-Фюллерийн t статистик,
Z(tγ)-Филлипс-Перроны t статистик. Дрифттэй (трендгүй) tγ(Z(tγ))-ийн 25 түүвэртэй
үеийн 1% болон 5%-ийн ач холбогдлын түвшний критик утга нь харгалзан -3.72, -2.99
болно.
Үр дүн
Дики-Фюллер, Филлипс-Перроны нэгж язгуурын статистикуудыг Хүснэгт 27-д
харууллаа. Дики-Фюллерийн статистикуудыг тооцоход ашигласан хожимдлын
утгыг AIC шинжүүрээр тодорхойлсон. Нэгж язгуурын хоёр тестийн үр дүнгээс
бүх хувьсагчид нь түвшний хувьд стационарь биш боловч нэгдүгээр эрэмбийн
ялгавар авсаны дараагаар стационарь болж байгаа нь харагдаж байна. Өөрөөр
хэлбэл, ГШХО, бодит ДНБ, үнийн түвшин (ХҮИ), валютын ханш, нийт
экспортод уул уурхайн экспортын эзлэх дүн зэрэг нь нэгдүгээр эрэмбийн
интегрейтед үзүүлэлтүүд байна. Ижил эрэмбийн интегрейтед үзүүлэлтүүд
коинтегрейтед байх боломжтой. Тэгвэл одоо коинтегрейшний тест хийе.
Хүснэгт 28. Иохансений үнэний хувь бүхий харьцааны статистикийн үр дүн

H0 : r=0 r≤1 r≤2 r≤3 r≤4
Maximum eigenvalue test
λMax статистик 37.94449 23.41491 11.59125 8.742223 0.952304
критик утга 33.87687 27.58434 21.13162 14.26460 3.841466
Trace test
λTrace статистик 82.64518 44.70069 21.28578 9.694527 0.952304
критик утга 69.81889 47.85613 29.79707 15.49471 3.841466
Жич: Загварын оновчтой хэмжээг AIC шинжүүрээр шалгах замаар VAR

загвараар үнэлсэн.
Иохансений коинтегрейшний аргын үр дүнг Хүснэгт 1-д харууллаа. λMax, λTrace
статистикуудыг огтлолцын коэффициентын хязгаарлалтгүй, трендгүйгээр
тооцсон. Хоёр загварын хувьд λMax, λTrace тестүүдийн үр дүнгээс H0 : r = 0
таамаглал 5%-ийн түвшинд үгүйсгэгдэж H0 : r ≤ 1, r ≤ 2, r ≤ 3, r ≤ 4, r ≤ 5
таамаглалууд үгүйсгэгдэхгүй байгаа нь харагдаж байна. Энэ нь үнэлэгдсэн загвар
бүрийн хувьд нэг коинтегрейшний вектор оршин байгааг илтгэнэ. Өөрөөр
хэлбэл ГШХО болон түүний тодорхойлогчдын хооронд урт хугацааны хамаарал
байгаа юм. Одоо үнэлгээг VECM (Vector error correction model)-ын тусламжтай
үнэлгээг гүйцэтгэе:
688
Хүснэгт 24. VECM үнэлгээний үр дүн

Vector Error Correction Estimates
Date: 06/29/15 Time: 07:16
Sample (adjusted): 2000Q3 2012Q4
Included observations: 50 after adjustments
Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ]
Cointegrating Eq: CointEq1
LN_FDI (-1) 1.000000
LOG_RGDP(-1) -9.612688
(2.50120)
[-3.84323]
LOG_EXR(-1) -8.535962
(3.00283)
[-2.84264]
LOG_CPI_SA(-1) 3.520351
(2.38079)
[ 1.47865]
LOG_NAT(-1) 3.593211
(0.62722)
[ 5.72878]
C 113.3140
D(LOG_ D(LOG_ D(LOG_

Error Correction: D(LN_FDI) D(LOG_CPI)
RGDP) EXR) NAT)
CointEq1 -0.227401 0.009054 0.006934 0.011139 -0.163892

(0.10776) (0.00658) (0.00639) (0.00488) (0.03706)
[-2.11029] [ 1.37675] [ 1.08559] [ 2.28301] [-4.42229]
D(LN_FDI_ADJ(-1)) -0.365801 0.008745 -0.009910 -0.003532 0.194198

(0.14078) (0.00859) (0.00835) (0.00637) (0.04842)
[-2.59833] [ 1.01785] [-1.18743] [-0.55414] [ 4.01082]
D(LOG_RGDP(-1)) -4.891750 -0.179598 -0.059973 -0.010514 -1.084859

(2.30725) (0.14080) (0.13677) (0.10447) (0.79351)
[-2.12017] [-1.27554] [-0.43850] [-0.10064] [-1.36716]
D(LOG_EXR(-1)) -5.306980 0.002144 0.085121 -0.040550 -0.524552

(2.68218) (0.16368) (0.15899) (0.12145) (0.92246)
[-1.97861] [ 0.01310] [ 0.53537] [-0.33389] [-0.56864]
689
D(LOG_CPI_SA(-1)) 3.325179 0.017792 0.072340 -0.003723 2.336960

(3.47908) (0.21231) (0.20623) (0.15753) (1.19653)
[ 0.95576] [ 0.08380] [ 0.35077] [-0.02363] [ 1.95311]
D(LOG_NAT(-1)) 0.475270 -0.060816 -0.017674 -0.025079 0.021626

(0.37516) (0.02289) (0.02224) (0.01699) (0.12903)
[ 1.26685] [-2.65638] [-0.79472] [-1.47636] [ 0.16761]
C 0.172199 0.023586 0.006103 0.022916 -0.019280

(0.12654) (0.00772) (0.00750) (0.00573) (0.04352)
[ 1.36081] [ 3.05426] [ 0.81355] [ 3.99943] [-0.44301]
R-squared 0.346315 0.260053 0.077467 0.144445 0.441804
R-squared
Adj. R-squared 0.346315
0.255103 0.260053
0.156804 0.077467-0.051259
0.144445 0.025065
0.441804 0.363916
Adj.
Sum R-squared
sq. resids 0.255103
15.18737 0.156804
0.056560-0.0512590.053367
0.025065 0.031137
0.363916 1.796398
Sum sq. resids
S.E. equation 15.18737
0.594302 0.056560
0.036268 0.0533670.035229
0.031137 0.026909
1.796398 0.204393
S.E. equation
F-statistic 0.594302
3.796815 0.036268
2.518709 0.0352290.601796
0.026909 1.209960
0.204393 5.672308
F-statistic
Log likelihood 3.796815
-41.15795 2.518709
98.66519 0.601796100.1178
1.209960 113.5876
5.672308 12.20907
Log likelihood
Akaike AIC -41.15795
1.926318 98.66519
-3.666608 100.1178-3.724711
113.5876 -4.263504
12.20907 -0.208363
Akaike
SchwarzAICSC 1.926318
2.194001 -3.666608
-3.398924-3.724711 -4.263504 -3.995821
-3.457028 -0.208363 0.059321
Schwarz SC
Mean dependent 2.194001
0.092200 -3.398924
0.020255-3.4570280.005733
-3.995821 0.021807
0.059321 0.024131
Mean dependent
S.D. dependent 0.092200
0.688587 0.020255
0.039496 0.0057330.034359
0.021807 0.027253
0.024131 0.256277
S.D. dependent 0.688587 0.039496 0.034359 0.027253 0.256277
Determinant resid covariance (dof adj.) 1.06E-11
Determinant residcovariance
Determinant resid covariance (dof adj.) 1.06E-11
5.00E-12
Determinant
Log likelihoodresid covariance 5.00E-12
295.8007
Log likelihood
Akaike information criterion 295.8007
-10.23203
Akaike
Schwarzinformation
criterion criterion -10.23203
-8.702410
Schwarz criterion -8.702410
Үнэлгээний үр дүнг Хүснэгт 24-д харууллаа. Загварт үнийн түвшнээс бусад

Үнэлгээний үр дүнг Хүснэгт 29-д харууллаа. Загварт үнийн түвшнээс бусад
бүх
бүх тайлбарлагч
тайлбарлагч хувьсагчид 1% болон
хувьсагчид 1% болон 5%-ийн
5%-ийн түвшинд
түвшиндстатистикийн
статистикийнач ач
холбогдолтой байна.
холбогдолтой байна.
Урт
Уртхугацааны хамаарал
хугацааны хамаарал
Тэгшитгэлийн
Тэгшитгэлийн үр
үр дүнгээс урт хугацааны
дүнгээс урт ко-интегратингбуюу
хугацааны ко-интегратинг тэнцвэрийн
буюутэнцвэрийн
хамаарал
хамаарал дараах тэгшитгэлээрилэрхийлэгдэнэ.
дараах тэгшитгэлээр илэрхийлэгдэнэ.
(1)
(1)
[3.84] [2.84] [ -5.73]
Тэгшитгэлийн үр дүнгээс харахад бодит ДНБ болон төгрөгийн ам.доллартай

Тэгшитгэлийн үр дүнгээс харахад бодит ДНБ болон төгрөгийн ам.доллартай
харьцах
харьцах нэрлэсэн
нэрлэсэн ханш
ханш ГШХО-тай
ГШХО-тай урт урт хугацаанд
хугацаандэерэг
эерэгхамааралтай
хамааралтайболбол
байгалийн баялагсөрөг
байгалийн баялаг сөрөг хамааралтай
хамааралтай байдаг
байдаг нь тогтоогдлоо.
нь тогтоогдлоо. Урт хугацаанд
Урт хугацаанд бодит
бодит ДНБ 1%-иар
ДНБ 1%-иар өсөх ньөсөх нь ГШХО-ыг
ГШХО-ыг 9.6%-иар,9.6%-иар,
нэрлэсэн нэрлэсэн ханш
ханш 1%-иар 1%-иар
өсөх өсөх
(сулрах)
(сулрах) нь ГШХО-ыг 8.5-иар өсгөдөг. Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш
сулрах
690 нь ам.доллар болон бусад валютаар хөрөнгө оруулсан гадаадын
хөрөнгө оруулагч нарт ханшийн дахин үнэлгээний ашиг олох боломжийг
олгодог. Иймд ГШХО болон нэрлэсэн ханшийн хооронд урт хугацааны эерэг
нь ГШХО-ыг 8.5-иар өсгөдөг. Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш сулрах нь

ам.доллар болон бусад валютаар хөрөнгө оруулсан гадаадын хөрөнгө оруулагч
нарт ханшийн дахин үнэлгээний ашиг олох боломжийг олгодог. Иймд ГШХО
болон нэрлэсэн ханшийн хооронд урт хугацааны эерэг хамаарал оршин байдаг
байна.
Харин нийт экспортод уул уурхайн экспортын эзлэх хэмжээ (байгалийн баялаг)
нэмэгдэх нь урт хугацаанд ГШХО-ын эзлэх хэмжээг бууруулдаг нь судалгаагаар
харагдлаа. Ezeoha ба Cattaneo (2011), Asiedu (2002) нарын судалгааны үр дүнгээр
Африкийн орнуудад байгалийн баялаг нь ГШХО-ыг татах хамгийн гол үзүүлэлт
болдог гэж гарсан байдаг.
Гэвч Poelhekke ба van der Ploeg (2010) нарын судалгааны үр дүнгээр Африкийн
орнуудын хувьд урт хугацаанд байгалийн баялаг болон ГШХО-ын хооронд
сөрөг хамаарал ажиглагдсан байдаг. Энэхүү судалгааны үр дүнгээр баялагын
нөөц ашиглалт болон гадаадын хөрөнгө оруулагч ба засгийн газрын зарцуулалт
нь нээлттэй бус орчинд байгалийн баялаг ашигласны төлбөрийг иргэдийн
зарцуулалтанд хуваарилах дээр зардал төсөвлөхийн тулд тухайн улсын
удирдлага (ruling elite) нь гадаадын хөрөнгө оруулагч нартай нэгдсэн нөхцөлд
урт хугацаанд ГШХО гадагшилдаг гэдгийг тогтоосон. Түүнчлэн Durnev and
Guriev (2007) судалгаагаар дээрмийн шинжтэй (predatory) засгийн газар нь
гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг улам бүр нээлттэй бус бөгөөд үр ашиггүй
болгоход хүргэдэг гэдэг үр дүн гарсан байдаг. Энэхүү үр дүн нь ялангуяа орлого
нь нефтийн үнэтэй өндөр коррялацтай байдаг аж үйлдвэрийн салбарт хүчтэй
ажиглагдсан байдаг.
691
Ìонголбанк Судалгааны ажил “Товхимол-10”
ГшХО-ыГ шИНГЭЭХ ЧАДВАрыН СУДАлГАА

сүүлийн хэдэн арван жилийн олон улсын худалдаа, капиталын шилжилтийн
өсөлтөд үндэстэн дамнасан үйлдвэрүүд (ҮдҮ) ихээхэн хувь нэмэр оруулж
байна. нэг улсаас гадаад улсуудад үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг удирдан,
хянаж буй пүүсүүийг үндэстэн дамнасан үйлдвэр гэдэг. Эдгээр том пүүсүүд нь
ихэвчлэн Хойд америк, европ, Япон улсуудад байдаг ба сүүлийн үед Өмнөд
солонгос, Тайвань зэрэг шинэ, өндөр орлоготой улсуудын үндэстэн дамнасан
үйлдвэрийн тоо нэмэгдэж байна. Мөн Бразил зэрэг дунджаас дээгүүр орлоготой
орнууд, Хятад зэрэг дунджаас доогуур орлоготой хэдий ч хурдтай өсөж байгаа
орнуудын ҮдҮ-ийн өсөлт нь дараагийн байруудад явж байгаа аж. Хэрвээ тухайн
пүүс гадаад улсын салбартаа нийт хөрөнгийн 10 болон түүнээс дээш хувийн
хөрөнгийг оруулсан бол энэ хоёр пүүсийг үндэстэн дамнасан үйлдвэрүүд гэж
нэрлэнэ.4 Үндэстэн дамнасан үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагаа нь үндсэндээ хоёр
төрөлтэй байдаг. Үүнд: (1) түнш компани нь үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг
нь давтан үйлдвэрлэх; (2) түнш компани нь үйлдвэрлэлийн процессын зарим
хэсгийг гадаадад байршин үйлдвэрлэх. Үйл ажиллагааны эдгээр төрлөөс
хамаараад гШХо-ыг хэвтээ болон босоо гэж хоёр ангилдаг. Хэвтээ хөрөнгө
оруулалт нь толгой болон түнш компаниуд нь ижил төрлийн үйлдвэрлэл явуулах
үед үүсдэг ба томоохон хэрэглэгчидтэй ойрхон байрлалыг сонгож, байршдаг
тул энэ төрлийн хөрөнгө оруулалтын шийдвэрт тээврийн зардал, ажилчдын
цалингийн зардал зэрэг үйлдвэрлэлийн зардал маш чухал нөлөөтэй байдаг.
Харин босоо гШХо гэдэг нь толгой болон түнш компаниуд нөөц, зардал дээр
тулгуурлан бүтээгдэхүүний ялгаатай хэсгүүдийг үйлдвэрлэх үед үүсдэг. Босоо
гШХо-ын жишээ нь, компьютерын нимгэн ялтасны үйлдвэрлэл болон түүнтэй
холбоотой судалгаа, хөгжүүлэлтийн ажил нь маш нарийн ур чадвар шаарддаг
тул ихэвчлэн ану, ирланд, израйл улсуудад байрладаг, харин дараагийн үеүд
болох угсралт, хяналтын үйлдвэрүүд нь хөдөлмөрийн оролцоо ихтэй тул Малайз,
филлипин, коста рика, Хятад зэрэг улсад байрладаг байна.
гШХо-ын дотогшлох урсгал нэмэгдсэнээр тухайн улсад гадаадын хөрөнгө
болоод ур чадвар сайтай ажиллах хүч, технологи, ажлын байрны шилжилт
нэмэгддэг. Хятад, Өмнөд солонгос, Малайз, сингапур зэрэг зүүн азийн бар
орнуудын ихэнх нь гадаадын хөрөнгө оруулалтын үр шимээр өндөр хөгжлийн
түвшинд хүрчээ. гШХо-ын асуудалд улс орон бүр өөр өөрийн онцлогтой
бодлогыг боловсруулснаар түүнийг хөгжлийнхөө гол түлхүүр болгож чаддаг
байна.
дэлхийн нийт улсуудад орж буй шууд хөрөнгө оруулалтын урсгал нь 2005 оноос
хойш өсөж байгаа (зураг 8) хэдий ч 2000-аад оны эхэн үе, 2009, 2012 онуудад
ШХо-ын нийт урсгал багассан ба нийт ШХо-ын багахан хувь нь шилжилтийн
эдийн засагтай орнуудад, нэлээд хувь нь хөгжиж буй орнуудад орсон байна. улс
бүрээр авч үзвэл, 2013 оны байдлаар ану, Хятад, английн Виржини арал, оХу,
Хонг-конг, Бразил зэрэг улсууд шууд хөрөнгө оруулалтыг хамгийн ихээр татжээ.
4
Krugman Paul R., Obstfeld Maurice, Melitz Marc J., 2013, International Economics, Textbook, p.180
692
“ГАДААДыН ХөрөНГө ОрУУлАлТыН ТАлААр БАрИМТлАХ ЗОХИСТОй БОДлОГО”
СУДАлГААНы ТАйлАН
Зураг 8. ГшХО-ын дотогшлох урсгал

Зураг
Зураг8.8.ГШХО-ын
ГШХО-ындотогшлох
дотогшлохурсгал
урсгал
2100
2100 2100
2100 АНУ
АНУ 188
188
Хятад
Хятад 124
124
Зураг
Зураг
8. 8.
ГШХО-ын
ГШХО-ын
дотогшлох
дотогшлох
урсгал
урсгал Виржини
Виржини Арал
Арал(UK)
(UK) 9292
1600
1600 1600
1600
ОХУ
ОХУ 7979
2100 2100 2100 2100 АНУ АНУ 188 188
Хонг-Конг
Хонг-Конг 7777
Хятад
Хятад 124 124
Тэрбум доллароор
тэрбум доллаоор
Бразил
Бразил 6464
1100
1100 Виржини
1100
1100 Виржини
АралАрал
(UK)(UK) 92 92
1600 1600 1600 1600 Сингапур
Сингапур 6464
ОХУ ОХУ 79 79
Канад
Канад 6262
Хонг-Конг
Хонг-Конг 77 77
Австрали
Австрали 5050
600600 600600
2013тэрбум доллаоор
1100 1100 1100 1100
Бразил
Бразил 64 64
Испани
Испани 3939
Сингапур
Сингапур 64 64
Канад Мексик
Мексик
Канад 3838
100100 100100 62 62
Нэгдсэн
НэгдсэнВант
ВантУлс
Улс
600 600 600 600 Австрали
Австрали 50 503737
Ирланд
Ирланд
39 39 3636
1990
1990
1991
1991
1992
1992
1993
1993
1994
1994
1995
1995
1996
1996
1997
1997
1998
1998
1999
1999
2000
2000
2001
2001
2002
2002
2003
2003
2004
2004
2005
2005
2006
2006
2007
2007
2008
2008
2009
2009
2010
2010
2011
2011
2012
2012
2013
Испани
Испани
-400
-400 -400
-400 Люксембург
Мексик
Мексик 38 383030
2013
2013онон
УлсЭнэтхэг
Энэтхэг
37 372828
100 100 100 100
Нэгдсэн
Нэгдсэн
ВантВант Улс
Шилжилтийн
эдийн
эдийн
засагтай
засагтай
орнууд
орнууд Хөгжингүй
Хөгжингүй
орнууд
орнууд
Ирланд
Ирланд 0 36
0 36 5050 100
100 150150 200
200
1990
1991
1990
1992
1991
1993
1992
1994
1993
1995
1994
1996
1995
1997
1996
1998
1997
1999
1998
2000
1999
2001
2000
2002
2001
2003
2002
2004
2003
2005
2004
2006
2005
2007
2006
2008
2007
2009
2008
2010
2009
2011
2010
2012
2011
2013
2012
2013
Хөгжиж
Хөгжиж
буйбуй
орнууд
орнууд Дэлхийн
Дэлхийн
нийт
нийт
ШХО
ШХО
Люксембург 30 30 Тэрбум
Тэрбумдоллароор
доллароор
20132013
он он
-400 -400 -400 -400
сурвалж:UNCTAD
ЭхЭхсурвалж: UNCTAD Энэтхэг
Энэтхэг 28 28
UNCTAD
эдийн эдийн
засагтай
засагтай
орнуудорнууд Хөгжингүй
Хөгжингүй
орнууд
орнууд
0 0 50 50 100 100 150 150 200 200
Дэлхий
Дэлхийнийтэд
нийтэднэмэгдэн
нэмэгдэн урсаж
урсаж
Дэлхийн
Дэлхийн
буй
буйШХО-аас
Хөгжиж
нийт нийт
ШХОШХО
ШХО-аасманай
Хөгжиж
буй орнууд
буй орнууд
манайулс улс2011,
2011, 2012
2012
Тэрбум
Тэрбумонуудад
онуудадхамгийн
доллароор
доллароор хамгийн
Эх Эх
сурвалж: UNCTAD
сурвалж:
их UNCTAD
ихмөнгөн
мөнгөн дүнтэй
дүнтэй хөрөнгө
хөрөнгө оруулалтыг
оруулалтыг татсан
татсанбол бол2005-2008
2005-2008
дэлхий нийтэд нэмэгдэн урсаж буй ШХо-аас манай улсонд
онд хамгийн
хамгийн
2011, 2012 олон
олон буюу
буюу
онуудад
Дэлхий
Дэлхий
5636
хамгийн5636нийтэд
нийтэд
их нэмэгдэн
гадаадын
гадаадыннэмэгдэн
мөнгөнаж урсаж
ажахуйн урсаж
ахуйн
дүнтэй буй
нэгжийг
нэгжийгбуй ШХО-аас
хөрөнгөШХО-аас
өөрийн
өөрийн манай
манай
орондооулсулс
орондоо
оруулалтыг 2011,
2011,
2012
2012
байршуулжээ.
байршуулжээ.
татсан онуудад
болонуудад
Бид
Бид хамгийн
хамгийн
өөрийн
өөрийн
2005-2008 орны
орны
онд
ихих
мөнгөн
хамгийнмөнгөн
онцлогт
онцлогт дүнтэй
дүнтэйхөрөнгө
тохирсон
олонтохирсонхөрөнгө
буюу оруулалтыг
гадаадыноруулалтыг
гадаадын
5636 хөрөнгө татсан
хөрөнгө
гадаадын татсанбол
ажбол
оруулалтын2005-2008
оруулалтын 2005-2008
ахуйн онд
бодлогыгонд
бодлогыг хамгийн
нэгжийг хамгийн олон
боловсруулахын олон
боловсруулахын
өөрийн буюу
буюутулд
орондоотулд
5636
5636гадаадын
гадаадын
эхлээд
эхлээд
байршуулжээ. аж
дэлхийнаж
дэлхийн
Бид ахуйн
ахуйн
бусад
бусад
өөрийн нэгжийг
нэгжийг
орныөөрийн
улсуудад
улсуудад өөрийн
гадаадынорондоо
гадаадын
онцлогт орондоо байршуулжээ.
хөрөнгө
хөрөнгө
тохирсон байршуулжээ.
гадаадын Бид Бидөөрийн
татах
татах
хөрөнгө өөрийн
таатай
таатайорны
орны
орчныг
орчныг
онцлогт
онцлогт
хэрхэн
бодлогыг тохирсон
тохирсон
хэрхэнбүрдүүлж, гадаадын
гадаадын
бүрдүүлж,түүнийг
боловсруулахын хөрөнгө
түүнийгхэрхэн хөрөнгө оруулалтын
хэрхэнэхлээд
тулд оруулалтын
үрүрашигтай
ашигтай бодлогыг
бодлогыг
зарцуулсан
дэлхийнзарцуулсан боловсруулахын
бусад боловсруулахын
талаар
талаар болон
улсуудадболонманай тулд
тулд
манай
гадаадынулс
улс
эхлээд
эхлээд
хэр
хөрөнгөхэрдэлхийн
дэлхийн
хэмжээний
хэмжээнийбусад
оруулалтыг бусад улсуудад
улсуудад
гадаадын
гадаадын
татах гадаадын
хөрөнгийг
хөрөнгийг
таатай гадаадын хөрөнгө
хөрөнгө
шингээх
шингээх
орчныг оруулалтыг
чадвартай
чадвартай
хэрхэн татах
татах
байгаагаа
байгаагаа
бүрдүүлж, таатай
таатай
нарийвчлан орчныг
нарийвчлан
түүнийг орчныг
судлах
хэрхэн судлах
үр
хэрхэн
хэрхэн бүрдүүлж,
бүрдүүлж,
шаардлагатай түүнийг
юм. түүнийг
юм. хэрхэн
хэрхэн үр үрашигтай
ашигтай зарцуулсан
ашигтай зарцуулсан талаар болон манай улс хэр хэмжээний гадаадын хөрөнгийгзарцуулсан талаар
талаар болон
болон манай
манай улсулс
хэр
хэр
хэмжээний
шингээх хэмжээний гадаадын
чадвартай гадаадын хөрөнгийг
хөрөнгийг
байгаагаа шингээх
нарийвчлан шингээх чадвартай
чадвартай
судлах байгаагаа
байгаагаа
шаардлагатай нарийвчлан
нарийвчлан
юм. судлах
судлах
Монгол
Монгол Улстай
Улстайадиладилдалайд
далайд гарцгүй
гарцгүйАзербайжан
Азербайжан болон
болонКыргыз,
Кыргыз,жижиг жижигэдийн эдийнзасаг
засаг
шаардлагатай юм.
юм.
болох
болох Габон,
Габон, Намиби,
Намиби, уул уул уурхайнуурхайн бүтээгдэхүүнээ
бүтээгдэхүүнээ ашигланашиглан амжилттай
амжилттайхөгжиж хөгжиж
Монгол
Монгол
Монгол улстай
Улстай
Улстай адил
адил
адил далайд
далайд
далайд гарцгүй гарцгүй
гарцгүй азербайжан
Азербайжан
Азербайжан болон
болон болон
Кыргыз,
Кыргыз,кыргыз,
жижиг
жижиг жижиг
эдийн
эдийн засаг эдийн
засаг
байгаа
байгаа Чили
Чили болон
болон Перу,
Перу, ижил
ижилбүс бүс нутагт
нутагторшин
оршин байдаг
байдаг Казакстан,
Казакстан, Узбекстан,
Узбекстан, хил
хил
засаг
болох
болохболох
Габон,
Габон, габон,
Намиби,
Намиби, намиби,
уулуулуурхайн уул бүтээгдэхүүнээ
уурхайн уурхайн бүтээгдэхүүнээ
бүтээгдэхүүнээ ашиглан
ашиглан ашигланхөгжиж
амжилттай
амжилттай амжилттай
хөгжиж
залгаа
залгаа оршдог
оршдог Хятад
Хятад болон
болон ОХУ-ыг
ОХУ-ыг сонгон
сонгонхарьцуулан
харьцуулан судаллаа.
судаллаа.
хөгжиж
байгаа
байгааЧилибайгаа
Чили болончили
болон Перу, болон
Перу, ижил
ижил Перу,
бүс бүс нутагтижил
нутагт оршинбүсбайдаг
оршин нутагт
байдаг оршин Узбекстан,
Казакстан,
Казакстан, байдаг
Узбекстан,казакстан,
хилхил
Зураг
Зураг9.9.
узбекстан, Бизнес
Бизнес
хил эрхлэхэд
залгааэрхлэхэд
оршдогхялбар
хялбар байдлын
Хятад байдлын
болон Зураг
Зураг10.
оХу-ыг 10.Монгол
Монгол
сонгон Улсад
Улсад бизнес
бизнесэрхлэхэд
харьцуулан эрхлэхэд хялбар
судаллаа. хялбар
залгаа
залгааоршдог
оршдог Хятад
Хятад болон
эрэмбэ, болон
эрэмбэ,2014 ОХУ-ыг
ОХУ-ыг
2014онон сонгон
сонгон харьцуулан
судаллаа.
байдлыг
байдлыгтогтоох
тогтоохүзүүлэлт
үзүүлэлтбүрийн
бүрийнэрэмбэ,эрэмбэ,2014
2014онон
Зураг
Зураг
Зураг 9. Бизнес
9. Бизнес
9. Бизнес эрхлэхэд
эрхлэхэд хялбар
хялбар
хялбар байдлын
байдлын Зураг
байдлын Зураг
Зураг
10.Монгол
10. 10.
Монгол
УлсадУлсад бизнес
бизнесбизнес
эрхлэхэд
эрхлэхэд
эрхлэхэд 71
хялбар
хялбар
71
хялбар
Бизнесийг
Бизнесийг
эхлүүлэх
эхлүүлэх
эрэмбэ, 2014 онэрэмбэ,
эрэмбэ,
Перу 2014
Перу 2014
3535онон
байдлыг
байдлыг тогтоох
тогтоохүзүүлэлт
үзүүлэлт
үзүүлэлт бүрийн
бүрийн
бүрийн
4242
эрэмбэ,
эрэмбэ,
эрэмбэ, 2014 ононон
2014
2014
Барилгын
Барилгынзөвшөөрөл
зөвшөөрөлавах
авах 105105
Чили
Чили 4141 7474
Бизнесийг
Бизнесийг эхлүүлэх
эхлүүлэх 71 71
Перу
Перу ОХУ 35 35
ОХУ 6262 42 42 119119
Эрчим
Эрчим
хүчний
хүчнийхангамж
хангамжавах
авах 142142
Барилгын
Барилгын зөвшөөрөл
зөвшөөрөл авахавах 105 105
Чили
Чили Монгол 41 41
Монгол 7272 74 746262
Өмчөө
Өмчөөбүртгүүлэх
бүртгүүлэх 3030
ОХУ
ОХУ
Казакстан
Казакстан 62 62 7777 Эрчим
Эрчим хүчний
хүчний хангамж
хангамж авахавах 119 119 Сонгосон
Сонгосон
Зээл
Зээл
авах
авах 6969 142 142
Монгол
Монгол 6161 улсуудын
улсуудын
Азербайжан 72 72 8080 62 62
ӨмчөөӨмчөө бүртгүүлэх
бүртгүүлэх дундаж
дундаж
Цөөн
Цөөнхөрөнгө
хөрөнгөоруулагчийг
оруулагчийг30 30 7272
Казакстан
КазакстанНамиби
Намиби 77 77 8888 хамгаалах
хамгаалах 1717 Сонгосон Монгол
СонгосонМонгол Улс
Улс
ЗээлЗээл
авахавах 69 69
Азербайжан Хятад
Хятад 80 80 9090 Татвар
Татвартөлөх
төлөх
61 61 8080улсуудын
улсуудын
8484дундаж
дундаж
Цөөн
Цөөн
хөрөнгө
хөрөнгө
оруулагчийг
оруулагчийг 72 72
Зүүн
Зүүн Намиби
Намиби
Азийн
Азийн
дундаж
дундаж 88 88 9292 хамгаалах
хамгаалах 17 17 Монгол
Монгол
138Улс
138 Улс
Гадаад
Гадаадхудалдаа
худалдаахийх
хийх 173173
Хятад
Хятад
Киргизстан
Киргизстан 90 90 102
102 Татвар
Татвар төлөх
төлөх 80 80
845484
54
Гэрээ,
Гэрээ,хэлэлцээр
хэлэлцээрхийх
хийх 2424
ЗүүнЗүүн Азийн
Азийн дундаж
дундаж
Узбекстан
Узбекстан 92 92 141
141 138 138
Гадаад
Гадаад худалдаа
худалдаа
Төлбөрийн хийх
Төлбөрийн хийх
чадваргүй
чадваргүй 173 173
8787
Киргизстан Габон
Габон 102 102 144
144 байдлыг
байдлыг шийдвэрлэх
шийдвэрлэх 9090
Гэрээ,
Гэрээ,
хэлэлцээр
хэлэлцээр
хийххийх 54 54
24 24
Узбекстан
Узбекстан 00 5050 100141 141
100 150
150 200
200 00 5050 100
100 150
150 200
200
Төлбөрийн
Төлбөрийн
чадваргүй
чадваргүй 87 87
Габон
Габон 144 144 байдлыг
байдлыг
шийдвэрлэх
шийдвэрлэх 90 90
ЭхЭх
сурвалж:
сурвалж:World
WorldBank
BankGroup,
Group,Doing
DoingBusiness
Business
2015
2015
0 0 50 50 100 100 150 150 200 200 0 0 50 50 100 100 150 150 200 200
Дээрх
Дээрхзураглалаас
зураглалаасхарахадхарахадсонгосон
сонгосонорнуудаас
орнуудаасПеру
Перуболон
болонЧили
Чилиулсууд
улсуудньньбизнес
бизнес
Эх
ЭхЭх
сурвалж: World
сурвалж:
сурвалж: World
Bank
World Bank
Group,
Bank Group,
Doing
Group,Doing
Business
Business
Doing 2015
2015 2015
Business
эрхлэхэд
эрхлэхэдхамгийн
хамгийнтаатайтаатайорчныг
орчныгбүрдүүлж,
бүрдүүлж,эдийн
эдийнзасгаа
засгааамжилттай
амжилттайсайн сайнхөгжүүлж
хөгжүүлж
Дээрх
Дээрх зураглалаас
байгаазураглалаас
байгаа бол
болМонголхарахад
Монгол харахад
Улс
Улссонгосон
сонгосон
энэ орнуудаас
орнуудаас
энэүзүүлэлтээр
үзүүлэлтээр Перу
144
144Перу
орныболон
орныболонЧили
дундажЧили
дундаж улсууд
цэг
цэгулсууд
дээрнь
дээр нь
бизнес
бизнес
байна.
байна.Харин
Харин
эрхлэхэд
эрхлэхэд
бизнес хамгийн
бизнес хамгийн
эрхлэхэд таатай
эрхлэхэд таатай орчныг
хялбар
хялбарорчныг бүрдүүлж,
байдлын бүрдүүлж,
байдлын эдийн
эдийн
эрэмбийг
эрэмбийг засгаа
засгаа
амжилттай
тогтоодог
тогтоодогамжилттай
үзүүлэлт
үзүүлэлтсайн
сайн
хөгжүүлж
бүрээрхөгжүүлж
бүрээр ньнь ялган
ялган
байгаа
байгаабол болМонгол
МонголУлс Улсэнээнэүзүүлэлтээр
үзүүлэлтээр144 144
орны
орныдундаж
дундажцэгцэгдээр
дээрбайна.
байна.Харин
Харин
бизнес
бизнесэрхлэхэд
эрхлэхэдхялбархялбарбайдлын
байдлынэрэмбийг
эрэмбийг40
40тогтоодогүзүүлэлт
тогтоодог үзүүлэлтбүрээр ялган693
бүрээрньньялган
4040
Дээрх зураглалаас харахад сонгосон орнуудаас Перу болон Чили улсууд нь

бизнес эрхлэхэд хамгийн таатай орчныг бүрдүүлж, эдийн засгаа амжилттай
сайн хөгжүүлж байгаа бол Монгол Улс энэ үзүүлэлтээр 144 орны дундаж
цэг дээр байна. Харин бизнес эрхлэхэд хялбар байдлын эрэмбийг тогтоодог
үзүүлэлт бүрээр нь ялган ажиглавал манай улс эрчим хүчний хангамж авах,
татвар төлөх, гадаад худалдаа хийх, төлбөрийн чадваргүй байдлаа шийдвэрлэхэд
сонгосон бусад орнуудтай харьцуулахад төвөгтэй байдаг гэсэн үзүүлэлт гарчээ.
Ялангуяа гадаад худалдаа хийх, эрчим хүчний хангамж авах үйл ажиллагаа
ямар хүндрэлтэй байдаг ба энэ нь манай улсад бизнес эрхлэхэд хялбар байдлын
индексийг хойш татсан байгааг дараах хүснэгтээс харах боломжтой. Монгол
Улсын хувьд экспорт, импорт хийхэд бүрдүүлдэг материалын тоо олон,
зарцуулах хугацаа уртаас гадна нэг контейнерыг тээвэрлэх зардал өндөртэй аж.
Харин эрчим хүний хангамж авахын тулд зөвшөөрөл авах үе шат олонтойгоос
гадна нэгжийн зардал өндөртэй байдаг байна. Эрчим хүчний хангамж авах үйл
ажиллагааг хэрхэн сайжруулж болох вэ гэдгийг бодлогын туршлагыг Чили,
Намиби, Перу, Казакстан улсуудаас, гадаад худалдаа хийх үйл явцыг хэрхэн
хялбар болгох вэ гэдэг зохион байгуулалтын туршлагыг мөн Чили, Перу, Хятад
зэрэг улсуудаас суралцах хэрэгтэй байна.
ГШХО-ын шингээх чадварыг тодорхойлох нь

Олон улсын макро эдийн засгийн болон гадаадын хөрөнгө оруулалт, түүний
дотор ГШХО-ын төлөв байдал, бодлогын онцлог, өөрчлөлтүүдийн талаар
нэгдсэн мэдээллийг цуглуулж, жил бүр тайлан илтгэл бичдэг хэд хэдэн
байгууллага байдаг бөгөөд тэдгээрийн нэг нь НҮБ-ын Худалдаа болон Хөгжлийн
Бага Хурал (United Nations Conference on Trade and Development-UNCTAD)
юм. Тус байгууллагаас дэлхийн 237 орны ГШХО-тай холбоотой хэд хэдэн
индексүүдийг жил бүр тооцдог байна. Тэдгээр индексүүдийн нэг болох ГШХО-
ын гүйцэтгэлийн индекс нь дэлхийн нийт ШХО-ын урсгалд тухайн улсын
ШХО-ын эзлэх хувийг дэлхийн нийт ДНБ-д тухайн улсын ДНБ-ий эзлэх хувьд
харьцуулсан харьцаа бөгөөд тухайн улсын эдийн засгийн хэмжээнд харгалзуулан
улс бүрийг хүлээн авч буй ГШХО-оор нь эрэмбэлдэг.
Энд, INDi - i дугаар орын ГШХО-ын дотогшлох урсгалын гүйцэтгэлийн индекс

FDIi - i дугаар оронд орж ирсэн ГШХО-ын хэмжээ
FDIw - Дэлхийн ГШХО-ын дотогшлох урсгал
GDPi - i дугаар орны ДНБ
GDPw - Дэлхийн ДНБ
Энэ индекс нь тухайн улсын зах зээлийн хэмжээнээс бусад хүчин зүйлс болох
бизнесийн орчин, эдийн засгийн болон бодлогын тогтвортой байдал, байгалийн
нөөцийн төрх байдал, дэд бүтэц, ур чадвар болон технологи, ГШХО-ын
694
дэмжлэгийн үр ашигтай байдал эсвэл өмч хувьчлалд оролцох боломж зэрэг

хүчин зүйлүүдийн нөлөөллийг товойлгон харуулдаг.5 Уг индексийн утга 1-ээс
их бол тухайн улс эдийн засгийн хэмжээтэйгээ харьцуулахад харьцангуй их
ГШХО-ыг хүлээн авдаг болохыг харуулах ба индексийн утга 1-ээс бага гарвал
авсныг
авсныгхаруулна.
харьцангуйхаруулна.
бага Сөрөг
Сөрөгутга
ГШХО-ыг утгахүлээн
ньньтухайн
тухайнхугацаанд
хугацаанд
авсныг гадаадын
гадаадын
харуулна. Сөрөгхөрөнгө
хөрөнгө
утга ньоруулалт
оруулалт
тухайн
ороогүйг
ороогүйг
илтгэнэ.
илтгэнэ.
хугацаанд гадаадын хөрөнгө оруулалт ороогүйг илтгэнэ.
НҮБ-ын
НҮБ-ынХудалдаа
НҮБ-ын Худалдаа
Худалдаа болон
болон
авсныг
болон Хөгжлийн
Хөгжлийн
харуулна.
Хөгжлийн Бага
Сөрөг Бага
Бага Хурлаас
утга Хурлаас
нь тухайн
Хурлаас жил
жилхугацаанд
жил бүр
бүрдээрх
бүр дээрх
дээрх индексүүдийг
индексүүдийг
гадаадын хөрөнгө оруулалт
авсныг харуулна. Сөрөг утга нь тухайн хугацаанд гадаадын хөрөнгө оруулалт
тооцон
тооцонулс
тооцон улсорнуудыг
улс орнуудыгэрэмбэлдэг
ороогүйг
орнуудыг эрэмбэлдэгхэдий
илтгэнэ. хэдийч чиндексүүдийн
индексүүдийнутгыг утгыгавахавахэхэхсурвалж
сурвалж
ороогүйг илтгэнэ. эрэмбэлдэг хэдий ч индексүүдийн утгыг авах эх сурвалж
хязгаарлагдмал,
хязгаарлагдмал,
хязгаарлагдмал, НҮБ-ынхаалттай
хаалттай байдаг
хаалттайХудалдаабайдаг байна.
байдаг болон байна.
байна. Иймд
Иймд
Иймд Бага
Хөгжлийн тус
тус байгууллагын
байгууллагын
тус байгууллагын аргачлалд
Хурлаас жил бүраргачлалдаргачлалд
дээрх индексүүдийг
НҮБ-ын 1990-2013
тулгуурлан
тулгуурлан Худалдаа
1990-2013 болон Хөгжлийн гүйцэтгэлийн
онуудын
онуудын Бага Хурлаас жил бүр дээрхтооцож,
тулгуурлан 1990-2013
тооцон улс орнуудыггүйцэтгэлийн
онуудын гүйцэтгэлийн
эрэмбэлдэг хэдий индексийг
индексийг
индексийг
ч индексүүдийн тооцож,
тооцож,утгыг заримзарим
зарим
авах эх сурвалж
тооцон
харьцуулалтыг улс орнуудыг
харьцуулалтыгхийлээ. Зурагэрэмбэлдэг
Зураг 11-аас
11-аас хэдий
харахад
харахадч индексүүдийн
хөгжиж
хөгжиж буй утгыг
буйболон
болон авах эх
шилжилтийн
шилжилтийнсурвалжэдийн
эдийн аргачлалд
харьцуулалтыг хийлээ. Зураг
хязгаарлагдмал, 11-аас
хаалттайхарахад
байдаг хөгжиж
байна. буй
Иймдболонтус шилжилтийн
байгууллагын
хязгаарлагдмал, хаалттай байдаг байна. Иймд тус байгууллагын аргачлалд
эдийн
засагтай засагтай
засагтайорнууд орнууд
орнуудөөрийн
өөрийнэдийн
тулгуурлан өөрийн
эдийн засгийнэдийн
засгийн
1990-2013 засгийнгүйцэтгэлийн
хэмжээтэйгээ
онуудын хэмжээтэйгээ
харьцуулахад
харьцуулахад харьцуулахад
индексийг ихих
тооцож, зарим
тулгуурлан 1990-2013 онуудын гүйцэтгэлийн индексийг тооцож, зарим
ШХО-ыг
ШХО-ыг их бол
татдаг
татдаг
харьцуулалтыг
ШХО-ыг
харьцуулалтыг
болхөгжингүй татдаг
хөгжингүй
хийлээ.
болхарахад
хийлээ.
орнууд
Зураг 11-аасорнууд хөгжингүй
Зураг
ШХО-ыг
ШХО-ыг орнууд
11-аас харьцангуй
харахад
хөгжижхарьцангуй
ШХО-ыг
хөгжиж
буй болон багаар
багаар
шилжилтийн
буй татдаг
болон
татдаг шилжилтийн
байна.
эдийн байна. эдийн
багаар
Түүнчлэн татдаг
Түүнчлэн өрөрихтэйбайна.
засагтай
ихтэй ядуу
ядуу Түүнчлэн
орнууд
орнууд,
орнууд, өр
өөрийн
анхдагч
анхдагч ихтэй
эдийн
түүхий
түүхий ядуу
засгийн
эдэд орнууд,
экспортлогч
засагтай орнууд өөрийн эдийн засгийн хэмжээтэйгээ харьцуулахад харьцангуй их анхдагч
гол
гол түүхий
орнууд,
орнууд, газрын эд
газрын их
тос
тосболон гол
болонбайгалийн ШХО-ыг
орнууд,
байгалийн татдаг
газрын бол
тос хөгжингүй
болон орнууд
байгалийн ШХО-ыг
хий харьцангуй
экспортлогч гол багаар
орнууд татдаг байна.
ШХО-ыг татдаг болхий хийэкспортлогч
хөгжингүйэкспортлогч гол
голорнууд
орнууд ШХО-ыг орнууд ньньөөрийн
харьцангуй өөрийн
багаар эдийн
эдийнбайна.
татдаг засгийн
засгийн
ньхэмжээнээсээ
өөрийн эдийн Түүнчлэн
засгийн өр ихтэй ядуу орнууд,
хэмжээнээсээ анхдагч
харьцангуй түүхий
ихээр эд ажэкспортлогч
ШХО-ыг татдаг гол орнууд,
ажаж газрын
хэмжээнээсээ
Түүнчлэн харьцангуй
өр ихтэй ихээр
ядуу ихээр ШХО-ыг
орнууд, ШХО-ыг
анхдагчтатдаг
татдаг
түүхий болболхөгжингүй,
эд хөгжингүй,
экспортлогч газрынбол
ажүйлдвэржсэн,
гол үйлдвэржсэн,
орнууд,
хөгжингүй, аж
тос болон
тос болон
үйлдвэржсэн,
байгалийн хий
байгалийн
аж хий
үйлдвэрийн
голбүтээгдэхүүн
орнууд
гол орнууд
нь өөрийн
нь
эдийн
өөрийн
орнуудын
засгийн
үйлдвэрийн
үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн
бүтээгдэхүүн экспортлогч
экспортлогч орнуудын
орнуудын гүйцэтгэлийн
гүйцэтгэлийн индекс
индекс 1 1болон
болон
гүйцэтгэлийн хэмжээнээсээ
индекс 1ньнь
болон харьцангуй
түүнээс ихээр
бага ШХО-ыг
байгаа нь татдаг
эдгээр бол
аж хөгжингүй,
орнуудад ажаж үйлдвэржсэн, аж
хэмжээнээсээ
түүнээс
түүнээс бага
багабайгаа харьцангуй
байгаа ихээр
эдгээр
эдгээр ШХО-ыг
орнуудад
орнуудад татдаг бол хөгжингүй,
хөрөнгийн
хөрөнгийн дутагдал
дутагдал багахөрөнгийн
үйлдвэржсэн,
бага байдагтай
байдагтай
дутагдал бага
үйлдвэрийн үйлдвэрийн
байдагтай бүтээгдэхүүн
холбоотой
бүтээгдэхүүн экспортлогч орнуудын
юм. орнуудын гүйцэтгэлийн индекс 1 болон
экспортлогч гүйцэтгэлийн индекс 1 болон
холбоотой
холбоотой юм.
юм. түүнээс бага байгаа нь эдгээр орнуудад хөрөнгийн дутагдал бага байдагтай
түүнээс бага байгаа нь эдгээр орнуудад хөрөнгийн дутагдал бага байдагтай
Зураг Зураг
11.Зураг
201311.
оны ГШХО-ын
холбоотой
11.2013
2013оны шингээх
юм.
оныГШХО-ын
ГШХО-ын чадварын
шингээх
шингээхиндексийн
чадварын
чадварынхарьцуулалт
индексийн
индексийнхарьцуулалт
харьцуулалт
холбоотой юм.
Өр ихтэйЗураг 11. 2013Зураг

Өр ихтэй
ядууядуу
орнууд
орнууд
11. 2013 оны
оны ГШХО-ын 3.2 3.2
ГШХО-ын
шингээх чадварын
Монгол
шингээх
Монгол
чадварын
индексийн индексийн харьцуулалт
харьцуулалт 8.98.9
Шилжилтийн эдийн
эдийн
засагтай
засагтай Кыргыз
Кыргыз 5.85.8
Өр ихтэй ядуу 1.9
1.9орнууд Монгол 3.2
Монгол
8.9 8.9
орнууд
орнууд
Өр ихтэй ядуу орнууд 3.2
Чили
Чили 3.73.7
Кыргыз 5.8
Анхдагч
Анхдагч
түүхий
түүхий
эд (түлш
эд (түлш
ороогүй)
ороогүй) Шилжилтийн эдийн засагтай 5.8
Шилжилтийн эдийн засагтай
орнууд 1.8 1.81.9 1.9 Кыргыз
гол гол
орнууд
орнууд
орнууд Намиби
Намиби 3.0 3.0
Чили 3.7
Анхдагч түүхий эд (түлш ороогүй) Чили 3.7
Анхдагч түүхий эд (түлш ороогүй) 1.8 Перу
Хөгжиж
Хөгжижбуйбуй
орнууд
орнууд экспортлогч гол 1.5 1.5 1.8
орнууд Перу 2.5 2.5
Намиби 3.0
экспортлогч гол орнууд Намиби 3.0
Шинээр
Шинээраж үйлдвэржиж
аж үйлдвэржиж буй буй 1.5 Казакстан 2.3
Хөгжиж буй орнууд Хөгжиж буй1.5
1.2 1.2
орнууд Казакстан
Перу 2.52.3
Перу 2.5
орнууд
орнууд дундаж=3
дундаж=3
Шинээр аж үйлдвэржиж Шинээр аж үйлдвэржиж буй
буй ОХУОХУ 1.9Казакстан
1.9 2.3
Газрын
Газрын тос тос болон
болон байгалийн
байгалийн хийхий 1.2 Казакстан 2.3
экспортлогчгол гол
орнууд
орнууд
орнууд 1.1 1.11.2
орнууд дундаж=3 дундаж=3
ОХУ 1.9 1.9
1.9 ОХУ 1.9
Газрын тос болон байгалийнГазрын
хий тос болон байгалийн хий 1.1
экспортлогч гол 1.1 түвшин
орнууд
Аж Аж экспортлогч
үйлдвэржсэн
үйлдвэржсэн голорнууд
орнууд
орнууд 1.0---Хэвийн
1.0---Хэвийн түвшин Азербайжан
Габон
Габон
1.91.7
1.7 1.9
Аж үйлдвэржсэн орнууд Аж үйлдвэржсэн орнуудтүвшин
1.0---Хэвийн 1.0---Хэвийн түвшин Габон 1.7
Аж Аж
үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн Габон 1.7Хэвийн
гол гол
орнууд
орнууд 0.8 0.8 Узбекстан
Узбекстан 1.0---
1.0 --- Хэвийн
түвшин
түвшин
Аж үйлдвэрийн Аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн
0.8
экспортлогч гол орнууд 0.8 Узбекстан Узбекстан
1.0--- Хэвийн түвшин 1.0--- Хэвийн түвшин
экспортлогч гол орнууд Хятад
Хятад 0.7 0.7
Хөгжингүй
Хөгжингүйорнууд
орнууд 0.7 0.7 Хятад 0.7 Хятад 0.7
Хөгжингүй орнууд Хөгжингүй
0.7 орнууд 0.7
0.00.0 2.02.0 4.04.0 6.06.0 8.08.0 10.010.0
0.0 0.0
0.5 0.5
1.0 1.0
1.5 1.5
2.0 2.0
2.5 2.5
3.0 3.0
3.5 3.5 0.0 2.0 4.0 0.0 6.0 2.0 8.0 4.0 10.0 6.0 8.0 10.0
0.0 3.0
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 0.5 3.5
1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5
ЭхЭх
сурвалж:
сурвалж:UNCTAD
UNCTAD
UNCTAD
Эх сурвалж: UNCTAD
Шингээх
Шингээх
Шингээх чадварын
чадварын
Шингээхчадварын индексийн
индексийн
чадварыниндексийн
Шингээхиндексийн хэвийн
хэвийн
чадварынхэвийн
хэвийн түвшин
түвшин
түвшин
түвшин
индексийн 1111ба
хэвийн ба
ба манай
батүвшин
манай 1улстай
манайулстай
манай улстай
улстай адил
адил
адил
ба манай адил төстэй
төстэй
төстэй
төстэй
улстай адил төстэй
шинжээр
шинжээр
шинжээр нь
шинжээрнь нь сонгосон
сонгосон
ньсонгосон улсуудын
улсуудын
сонгосонулсуудын дундаж
дундаж
улсуудындундаж
шинжээр нь дундаж
сонгосон индекс
индекс
индекс
индекс
улсуудын 3-тай
3-тай
3-тай
дундаж тэнцүү
3-тай
тэнцүү
тэнцүү
индекс байгаа
тэнцүү
байгаа тул
байгаа
байгаа
3-тай тул Монгол
тул
тулМонгол
тэнцүү Улс
Монгол
Монгол
байгаа Улс
Улс
тул Монгол Улс
байхаар
байхаар
байхаар хөрөнгө
хөрөнгө
хөрөнгө оруулалтыг
байхаар хөрөнгө
оруулалтыг татвал
татвал
татвал шингээх
шингээх
шингээхчадвартай
татвал
чадвартайбайна.
шингээх
чадвартай чадвартай
байна.
байна. байна.
Улс байхаар хөрөнгө оруулалтыг татвал шингээх чадвартай
Энэ томьѐоллыг бага зэрэг хувирган
Энэ хэлбэрээр бичиж болох
Энэ
Энэтомьѐоллыг
байна. томьѐоллыг багатомьѐоллыг
бага
Энэ томьёоллыг зэрэг
зэрэгбага бага зэрэг хувирган
хувирган
хувирган
зэрэг хувирган хэлбэрээр
хэлбэрээрбичижхэлбэрээр
бичиж болох бичиж болох
болох
хэлбэрээр
ба НҮБ-ын Худалдаа
ба НҮБ-ын болон Хөгжлийн
Худалдаа болонБага Хурлаас Бага
Хөгжлийн гаргадаг тоон гаргадаг
Хурлаас мэдээллээстоон
бичиж
ба болох ба
баНҮБ-ын
НҮБ-ын НҮБ-ын Худалдаа болон Хөгжлийн Бага Хурлаас гаргадаг тоон мэдээллээс
дүгнэвэлХудалдаа
Худалдаа
сүүлийн болон
10
дүгнэвэл
болон Хөгжлийн
жилийн Хөгжлийн
сүүлийндунджаар
10
Бага
Бага Хурлаас
дэлхийн
жилийн
Хурлаас
нийт
дунджаар
гаргадаг
гаргадаг
ДНБ-ий
дэлхийн 3 тоон
тоон
орчим
нийт
мэдээллээс
хувьтай
ДНБ-ий 3 орчим
дүгнэвэл
дүгнэвэл
тэнцүү
дүгнэвэл
сүүлийн
сүүлийн
хөрөнгө1010 сүүлийн
жилийн
шууджилийн 10оруулалт
хөрөнгө
жилийн
дунджаар
дунджаар дунджаар
дэлхийн
дэлхийн нийт
хэлбэрээрнийт дэлхийн
ДНБ-ий
ДНБ-ий
улсуудад
нийт
орж3 улсуудад
3байна.
орчим ДНБ-ий
орчим хувьтай 3 хувьтай
хувьтай
Ингэж
тэнцүү хөрөнгө шууд хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр орж байна. Ингэж
орчим
тэнцүүхувьтай
тэнцүү хөрөнгө
хөрөнгөтэнцүү
шууд хөрөнгө
шуудхөрөнгө шууд
хөрөнгөоруулалт хөрөнгө
оруулалт оруулалт
хэлбэрээр
хэлбэрээр хэлбэрээр
улсуудад
улсуудад орж улсуудад
оржбайна.
байна.Ингэжорж
Ингэж
тооцвол харьцаа 0.03-тай
тооцвол тэнцэх
харьцаа бөгөөдтэнцэх
0.03-тай манай бөгөөд
улсын хувьд
манай улсын хувьд
тооцвол
тооцвол харьцаа
харьцаа 0.03-тай
0.03-тай тэнцэх
тэнцэхбөгөөд
бөгөөдманай
манайулсын
улсынхувьд
хувьдшууд хөрөнгө
5
UNCTAD,нөхцөл бүрдэх
2002, World буюуReport
Investment
нөхцөл бид ДНБ-ийхээ
бүрдэх буюу бид3%-аас 9%-тай
ДНБ-ийхээ тэнцэх
3%-аас 9%-тай тэнцэх шууд хөрөнгө
нөхцөл татвал
нөхцөлбүрдэх
бүрдэх шингээх
буюу
буюубид
оруулалтыг чадвартай
бид
татвал байна.
ДНБ-ийхээ
ДНБ-ийхээ
шингээх 3%-аас
3%-аасбайна.
чадвартай 9%-тай
9%-тайтэнцэх
тэнцэхшууд
шуудхөрөнгө
хөрөнгө
695
оруулалтыгтатвал
татвалшингээх
шингээхчадвартай
чадвартайбайна.
байна.
энцүү байгаа тул Монгол Улс байхаар хөрөнгө оруулалтыг татвал шингээх чадвартай байна.
ал шингээх чадвартай байна.Энэ томьѐоллыг бага зэрэг хувирган хэлбэрээр бичиж болох
хэлбэрээр бичиж болохба НҮБ-ын Худалдаа болон Хөгжлийн Бага

Хурлаас гаргадаг тоон мэдээллээс
дүгнэвэл сүүлийн 10 жилийн дунджаар дэлхийн нийт ДНБ-ий 3 орчим хувьтай
с гаргадаг тоон мэдээллээстэнцүү хөрөнгө шууд хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр улсуудад орж байна. Ингэж
йт ДНБ-ий 3 орчим хувьтайтооцвол харьцаа 0.03-тай тэнцэх бөгөөд манай улсын хувьд
улсуудад оржбайна.
байна.Ингэж
Ингэжтооцвол харьцаа 0.03-тай тэнцэх бөгөөд манай улсын хувьд
нөхцөл бүрдэх буюу бид ДНБ-ийхээ 3%-аас 9%-тай тэнцэх шууд хөрөнгө
улсын хувьд 0.09 нөхцөл
оруулалтыг бүрдэх
татвал буюу
шингээх бид ДНБ-ийхээ
чадвартай байна. 3%-аас 9%-тай тэнцэх
%-тай тэнцэхшууд
шуудхөрөнгө
хөрөнгөоруулалтыг татвал шингээх чадвартай байна.
Зураг 12. Сонгосон орнуудын ГШХО-ын шингээх чадварын харьцуулалт
Зураг
Зураг 12.
12. Сонгосон
Сонгосон орнуудын
орнуудын ГШХО-ын
ГШХО-ын шингээх
шингээх чадварын
чадварын харьцуулалт
харьцуулалт
27
27 27
27
24
24 24
24
42
21
21 21
21
18
18 18
18
15
15 15
15
12
12 12
12
99 99
66 66
33 33
00 00
1990
1990 1992
1992 1994
1994 1996
1996 1998
1998 2000
2000 2002
2002 2004
2004 2006
2006 2008
2008 2010
2010 2012
2012 1990 1992
1990 1992 1994
1994 1996
1996 1998
1998 2000
2000 2002
2002 2004
2004 2006
2006 2008
2008 2010
2010 2012
2012
-3
-3 -3
-3
-6
-6 -6
-6
-9
-9 -9
-9
Чили
Чили Перу
Перу Казакстан
Казакстан Норвеги
Норвеги Болив
Болив Ангол
Ангол
Азербайжан Монгол
Монгол Ботсван
Ботсван Монгол
Монгол
Харин
Харин Монгол
Монгол Улсын
Улсын хувьд
хувьд ижил
ижил төстэй
төстэй байдлаар
байдлаар нь
нь харьцуулан
харьцуулан сонгосон
сонгосон бусад
бусад
Харин Монгол
орнуудаас
орнуудаас Улсын
хамгийн
хамгийн хувьд
өндөр
өндөр ижил төстэй
гүйцэтгэлийн
гүйцэтгэлийн байдлаар нь
үзүүлэлттэй
үзүүлэлттэй харьцуулан
байгаа
байгаа төдийгүйсонгосон
төдийгүй 2013
2013 ондондбусад
энэ
энэ
орнуудаас
индекс
индекс 8,9 хамгийн
8,9 гарсан нь өндөр
гарсан нь өөрийнгүйцэтгэлийн
өөрийн эдийн засгийнүзүүлэлттэй
эдийн засгийн цар
цар хүрээтэйгээбайгаа
хүрээтэйгээ төдийгүй 8,9
харьцуулахад 2013
8,9 онд
дахин
дахин
энэ
их индекс
их ШХО-ыг 8,9
ШХО-ыг татаж гарсан
татаж чадсаннь өөрийн
чадсан байна эдийн
байна гэж засгийн
гэж дүгнэж
дүгнэж болно. цар хүрээтэйгээ
болно. Тооцсон
Тооцсон индексийн харьцуулахад
индексийн динамикийг
динамикийг 8,9
дахин
харвал их ШХО-ыг
харвал сүүлийн
сүүлийн жилүүдэд татаж
жилүүдэд манайчадсан байна
манай улсын гэж дүгнэж
улсын гүйцэтгэлийн
гүйцэтгэлийн индексболно.
индекс өндөрТооцсон
өндөр гарсан индексийн
гарсан ба
ба энэ
энэ нь
нь
динамикийг
манай
манай улс
улс уул харвал
уул уурхайн сүүлийн
уурхайн салбарт жилүүдэд
салбарт томоохон манай
томоохон төслүүдийг улсын гүйцэтгэлийн
төслүүдийг хэрэгжүүлж
хэрэгжүүлж эхэлсэнтэйиндекс
эхэлсэнтэй
өндөр гарсан
холбоотой
холбоотой юм.ба
юм. энэ ньУлсын
Монгол
Монгол манайДНБ-ий
Улсын улс уул
ДНБ-ий уурхайн салбарт
хэмжээнээс
хэмжээнээс үл
үл хамаарантомоохон
хамааран төслүүдийг
бизнесийн
бизнесийн орчин,
орчин,
хэрэгжүүлж
эдийн
эдийн засгийн эхэлсэнтэй
засгийн болон холбоотой
болон бодлогын юм.
бодлогын тогтвортой Монгол
тогтвортой байдал, Улсын ДНБ-ий
байдал, байгалийн
байгалийн нөөц, хэмжээнээс
нөөц, дэд
дэд бүтэц, үл
бүтэц,
хамааран
ажиллах
бизнесийн
ажиллах хүчний
хүчний ур
орчин,болон
ур чадвар
эдийнтехнологи,
чадвар болон
засгийн болон
технологи, ГШХО-ын
бодлогын
ГШХО-ын дэмжлэгийн
тогтвортой
дэмжлэгийн үр
байдал,
үр ашигтай
ашигтай
байгалийн нөөц, дэд бүтэц, ажиллах хүчний ур чадвар болон технологи, ГШХО-
байдал,
байдал, өмч
өмч хувьчлалд
хувьчлалд оролцох
оролцох боломж
боломж зэрэг
зэрэг хүчин
хүчин зүйлүүд
зүйлүүд машмаш бага
бага хэмжээгээр
хэмжээгээр
ын дэмжлэгийн үр ашигтай байдал, өмч хувьчлалд оролцох боломж зэрэг хүчин
өөрчлөгдөхөд
өөрчлөгдөхөд манай
манай улсад
улсад орж
орж ирэх
ирэх ГШХО
ГШХО их их хэмжээгээр
хэмжээгээр өсдөг
өсдөг болохыг
болохыг харуулна.
харуулна.
зүйлүүд маш бага хэмжээгээр өөрчлөгдөхөд манай улсад орж ирэх ГШХО их
Өөрөөр
Өөрөөр хэлбэл,
хэлбэл, манай
манай улсын
улсын эдийн
засгийн хэмжээ/ДНБ/-нээс
хэмжээ/ДНБ/-нээс үл үл хамааран
хамааран
хэмжээгээр өсдөг болохыг харуулна. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын эдийн засгийн
бизнесийн
бизнесийн орчин,
орчин, эдийн
засгийн болон
болон бодлогын
бодлогын тогтвортой
тогтвортой байдал,
байдал, байгалийн
байгалийн
хэмжээ/ДНБ/-нээс үл хамааран бизнесийн орчин, эдийн засгийн болон бодлогын
нөөцийн
нөөцийн ашиглалт,
ашиглалт, дэд
дэд бүтэд,
бүтэд, хөдөлмөрийн
хөдөлмөрийн ур
ур чадвар,
чадвар, технологи,
технологи,
тогтвортой байдал, байгалийн нөөцийн ашиглалт, дэд бүтэд, хөдөлмөрийн ГШХО-ыг
ГШХО-ыг дэмжих
дэмжих ур
бодлого
бодлого зэргээс
зэргээс хамаарах
хамаарах ГШХО-ын
ГШХО-ын мэдрэмж
мэдрэмж эерэг
эерэг
чадвар, технологи, ГШХО-ыг дэмжих бодлого зэргээс хамаарах ГШХО-ынбөгөөд
бөгөөд маш
маш өндөр
өндөр утгатай
утгатай
байна.
байна. эерэг бөгөөд маш өндөр утгатай байна.
мэдрэмж
Сонгосон
Сонгосон орнуудаас
орнуудаас Хятад
Хятад Улс
Улс 2013
2013 онд
онд нийт
нийт 124
124 тэрбум
тэрбум долларын
долларын ШХО-ыг
ШХО-ыг татаж,
татаж,
Сонгосон орнуудаас Хятад Улс 2013 онд нийт 124 тэрбум долларын ШХО-ыг
АНУ-ын
АНУ-ын дараа
дараа хоѐрдугаар
хоѐрдугаар байрт
байрт жагссан
жагссан хэдий
хэдий чч гүйцэтгэлийн
индекс нь
нь 0,7
0,7 гарсан
гарсан
татаж, АНУ-ын дараа хоёрдугаар байрт жагссан хэдий ч гүйцэтгэлийн индекс
нь
нь эдийн
засгийн хэмжээтэйгээ
хэмжээтэйгээ харьцуулахад
харьцуулахад энэ
энэ улс
улс харьцангуй
харьцангуй бага
бага хөрөнгө
хөрөнгө
нь 0,7 гарсан нь эдийн засгийн хэмжээтэйгээ харьцуулахад энэ улс харьцангуй
бага хөрөнгө оруулалт татсан байгааг илтгэнэ. Харин сонгосон Кыргыз, Перу,
оруулалт
оруулалт татсан
татсан байгааг
байгааг илтгэнэ.
илтгэнэ. Харин
Харин сонгосон
сонгосон Кыргыз,
Кыргыз, Чили,
Чили, Намиби,
Намиби, Перу,
Чили,
Казакстан,
Казакстан, ОХУ,
ОХУ, Азербайжан,
Азербайжан, Габон
Габон зэрэг
зэрэг орнуудад
орнуудад гүйцэтгэлийн
индекс
Намиби, Перу, Казакстан, ОХУ, Азербайжан, Габон зэрэг орнуудад гүйцэтгэлийн эерэг
эерэг
бөгөөд
бөгөөд харьцангуй
харьцангуй өндөр
өндөр утгатай
утгатай гарчээ.
гарчээ.
индекс эерэг бөгөөд харьцангуй өндөр утгатай гарчээ.
696
Зураг 13.13.
Зураг 2011 оны
2011 ГШХО
оны ГШХО болон шингээх
болон шингээх Зураг 14.14.
2012 ГШХО
оны болон
ГШХО шингээх
болон шингээх
чадварын өөрчлөлт
чадварын өөрчлөлт чадварын өөрчлөлт
ГШХО-ын
ГШХО-ын 60%
60% ГШХО-ын
ГШХО-ын
200%
200% өсөлт
өсөлт өсөлт
өсөлт Перу
Перу
Монгол
Монгол
180%
180%
40%
40% Азербайжан
160%
160%
Чили
Чили
140%
140% 20%
20%
Намиби
Казакстан Намиби
Казакстан
120%
120%
Монгол
Монгол Габон
Габон
0%
0% Хятад
Хятад
100%
100% -60%
-60% -40%
-40% -20%
-20% 0%
0% 20%
20% 40%
40% 60%
60% 80%
80%
Казакстан
Казакстан
Гүйцэтгэлийн индексийн
Гүйцэтгэлийн индексийн өсөлт
өсөлт
80%
80% ОХУ
ОХУ
-20%
-20%
60%
60%
Габон
Габон Чили
Чили
40%
40% -40%
-40%
Хятад
Хятад ОХУ
ОХУ
Узбекстан
Узбекстан 20%
20%
Узбекстан
Узбекстан
Перу
Перу Намиби
Намиби
Киргизстан -60%
Киргизстан -60%
0%
0%
-40%
-40% -20%
-20% 0%
0% 20%
20% 40%
40% 60%
60% 80%
80% 100%
100%
-20%
-20% Гүйцэтгэлийн
индексийн өсөлт
өсөлт
-80%
-80%
Зураг 16.15.
2013 ГШХО
оны ГШХО болон шингээх
болон шингээх Зураг 17. Монгол Улсын зам
чадварын өөрчлөлт Зураг 16. Монгол Улсын зам
200%
200%
ГШХО-ын
ГШХО-ын
өсөлт
өсөлт 22 2011
2011
150%
150% 2010
2010
1.5
1.5
100%
100%
11
Узбекстан
Узбекстан
50%
50% ОХУ
ОХУ
0.5
0.5
Хятад
Хятад Габон
Габон
2012
2012
0%
0%
Перу 0
-100%
-100% -50%Перу
-50% 0%
0% 50%
50% 100%
100% 150%
150% 2009
2009
Намиби
Намиби Гүйцэтгэлийн
индексийн өсөлт
өсөлт -1
-1 -0.5
-0.5 00 0.5
0.5 11
Казакстан Чили
Казакстан Чили
2013
2013
-50%
-50% -0.5
-0.5
Монгол
Монгол
-100%
-100% -1
-1
2011 оноос
2011 оноос хойш
хойш Монгол
Улсад орох
орох ШХО-ын
ШХО-ын хэмжээ
хэмжээ эрс
эрс буурсан
буурсан төдийгүй
төдийгүй
гүйцэтгэлийн индексийн өөрчлөлт ч сөрөг утгатай гарсныг ГШХО-ын болон
гүйцэтгэлийн индексийн өөрчлөлт ч сөрөг утгатай гарсныг ГШХО-ын өсөлт өсөлт
гүйцэтгэлийн индексийн өөрчлөлтийн хоорондын хамаарлыг үзүүлсэн
болон гүйцэтгэлийн индексийн өөрчлөлтийн хоорондын хамаарлыг үзүүлсэн Зураг 16-аас
харж 17-аас
Зураг болно. харж
Энэ ньболно.
манайЭнэ
улсад
ньорж ирэхулсад
манай ШХО-ын хэмжээ
орж ирэх мөнгөн дүнгээрээ
ШХО-ын буурч
хэмжээ мөнгөн
байгаагаас буурч
дүнгээрээ гадна эдийн засгийнгадна
байгаагаас цар хүрээний бус хүчинцар
эдийн засгийн зүйлсийн улмаас
хүрээний ШХО-ын
бус хүчин
хэмжээ буурсныг гүйцэтгэлийн индексийн бууралт илэрхийлж байна.
зүйлсийн улмаас ШХО-ын хэмжээ буурсныг гүйцэтгэлийн индексийн бууралт
илэрхийлж байна. дотроос далайд гарцгүй Азербайжан, манай улстай ижил бүсэд
Сонгосон орнуудын
оршиж буй
Сонгосон Казакстан
орнуудын улсуудын
дотроос далайдхувьд сүүлийн
гарцгүй 3 жилийн
Азербайжан, манайхугацаанд мөн
улстай ижил
гүйцэтгэлийн
бүсэд индекс
оршиж буй болон улсуудын
Казакстан ШХО-ын хэмжээ буурсан 3байна.
хувьд сүүлийн жилийнХарин байгалийн
хугацаанд мөн
баялгаа ашиглан амжилттай хөгжиж буй Чили, Перу Улсуудын хувьд
гүйцэтгэлийн индекс болон ШХО-ын хэмжээ буурсан байна. Харин байгалийн2012 онд
гүйцэтгэлийн индекс сайжирч, ШХО-ын дотогшлох урсгал нэмэгдсэн хэдий ч 2013
онд тэдгээр үзүүлэлтүүд нь буурчээ. Харин жижиг эдийн засаг болох Габон, хөрш
697
44
баялгаа ашиглан амжилттай хөгжиж буй Чили, Перу Улсуудын хувьд 2012 онд
гүйцэтгэлийн индекс сайжирч, ШХО-ын дотогшлох урсгал нэмэгдсэн хэдий ч
2013 онд тэдгээр үзүүлэлтүүд нь буурчээ. Харин жижиг эдийн засаг болох Габон,
хөрш ОХУ, далайд гарцгүй Кыргыз улсуудын хувьд ШХО-ын урсгал болон
гүйцэтгэлийн индексүүд харьцангуй сайн үзүүлэлттэй байна. Хятад Улсын хувьд
сүүлийн 3 жилийн хугацаанд ШХО-ын урсгал нь эдийн засгийн хэмжээтэйгээ
харьцангуй пропорционалаар өөрчлөгдөж, тогтворжих хандлагатай болжээ.
Иймд бид судалгаандаа сонгож авсан орнуудын гадаадын хөрөнгө оруулалтын
талаар баримталж буй бодлогыг судална. Байгалийн баялгаа ашиглан хөгжиж
буй Чили, Перу, далайд гарцгүй Кыргыз, жижиг эдийн засаг Габон, хөрш Хятад
улсуудын хөрөнгө оруулалтын бодлогыг илүү түлхүү судлах нь ач холбогдол
өндөртэй гэж үзэж байна.
Монгол Улстай ижил, төстэй орнуудын гадаадын хөрөнгө оруулалтын

орчин, бодлого, зохицуулалт
Монгол Улстай адил далайд гарцгүй Азербайжан болон Кыргыз, жижиг эдийн
засаг болох Габон, Намиби, уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ ашиглан амжилттай
хөгжиж байгаа Чили болон Перу, ижил бүс нутагт оршин байдаг Казакстан,
Узбекстан, хил залгаа оршдог Хятад болон ОХУ, байгалийн баялаг нь эдийн
засгийг нь улам хүндрүүлсэн Африкын Ангол, Нигери улсууд гадаадын хөрөнгө
оруулалтын ямар орчинг бүрдүүлж, ямар бодлого баримталж байсан бэ гэдгийг
Хятад Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
Нийт хүн ам: 1385,6 сая Хамгийн олон хүн амтай, хамгийн
Газар нутаг: 9’388’211м2 том зах зээл байхын хэрээр Хятад Улс
ДНБ-ий өсөлт: 7,3% дэлхийн нийт ГШХО-аас нэлээд ихийг
Инфляци: 2,57% татаж авдаг орон юм. 2013 онд 124
Нэг хүнд ноогдох ҮНБ: 6’560 ам.доллартэрбум ам.долларын ШХО-ыг татаж,
Экпортын 94% нь аж үйлдвэрийн,
АНУ-ын дараа хоёрдугаар байранд
боловсруулсан бүтээгдэхүүн.
Эх сурвалж: UNCTAD, Country profile орж чаджээ. Түүнчлэн бизнес эрхлэхэд
хялбар байдлын зэргээрээ 2014 онд 189
орноос 90-р байранд орж, авилгын индексээр 174 орноос 100-р байранд (2014
онд) жагсжээ. Хятад улс 2001 онд Дэлхийн худалдааны байгууллага (ДХБ)-д
элсэж, гишүүн болсноор худалдаа, эдийн засгийн хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэх
болсон. Ингэж олон улсын шинэ орчин бий болсноор үндэстэн дамнасан
корпорациуд хөдөлмөрийн зардал бага гэх мэт Хятадын таатай, давуу олон талыг
ашиглах зорилгоор илүү их хөрөнгө оруулах болжээ. Хятад дэлхийд зах зээлийн
багтаамжаар хамгийн том, улмаар хөдөлмөрийн зардал харьцангуй хямд, аж
үйлдвэрийн суурь бааз сайтай, хөрөнгө оруулалтын таатай бодлого баримталдаг,
макро эдийн засаг тогтвортой зэрэг хүчин зүйл ГШХО-ыг татах таатай орчинг
бүрдүүлдэг байна.
698
1978 оноос хойш Хятад улс нь гадаадын хөрөнгө оруулалтын асуудлыг

зохицуулах маш их хууль, дүрэм журам гаргасан. Тэдгээр хуульд БНХАУ-ын
гадаадын бүрэн эзэмшилтэй аж ахуй нэгжийн хууль, Хятад, гадаадын хамтарсан
аж ахуй нэгжийн тухай хууль, Хятад гадаадын хамтын үйлдвэрийн тухай хууль,
гадаадын хөрөнгө оруулалтад нээлттэй аж үйлдвэрийн тухай лавлах толь зэрэг
ордог.
Хятадын ГШХО-ын бодлогын зорилтууд:
• Уламжлалт ХАА-аа өөрчилж, орчин үеийн ХАА болгон хөгжүүлэх, ХАА-
ын аж үйлдвэрийг дэмжих;
• Зам тээврийн дэд бүтэц, эрчим хүчний эх үүсвэр, түүхий материал, бусад
үндсэн суурь аж үйлдвэрүүдийг дэмжих;
• Электроник мэдээлэл, биоинженерчлэл, шинэ материал, нисэх хүчин
сансар, орон нутгийн R&D төвүүд зэрэг технологит чиглэсэн аж
үйлдвэрийн салбаруудыг дэмжих;
• Багаж хэрэгсэл, нэхмэл, хэрэглээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч аж
үйлдвэрүүд зэрэг уламжлалт аж үйлдвэрийн салбаруудыг өөрчлөх,
тэдгээрийн тоног төхөөрөмж, үйлдвэрийн хүчин чадлыг сайжруулах
дэвшилтэт, хэрэглээтэй технологиудыг ашиглах гадаадын бизнес
эрхлэгчдийг дэмжих;
• Түүхий болон дахин сэргээгдэх боломжтой нөөцийг олон талаар ашиглах,
хүрээлэн буй орчныг хамгаалах төслүүдийг дэмжих, нийтийн хэрэглээг
орчин үеийн шинжтэй болгох;
• Экспортод чиглэсэн ГШХО-ын төслүүдийг дэмжих;
• Хятадын баруун бүсэд аж үйлдвэрүүдийг барих.
Эдгээр зорилго дундаас экспортыг дэмжих, технологийг шилжүүлэх нь Хятадын
ГШХО-ын хамгийн чухал хоёр зорилго юм. Энэ хүрээнд дэд бүтэц, хөгжил
муутай ХАА салбар, үйлдвэрлэлийн функцыг шинэчлэх, эрчим хүч, түүхий эд
материалыг хэмнэх, эдийн засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, экспортод чиглэсэн
үйлдвэрлэл, шинэ технологи, тоног төхөөрөмжийг ашиглах, бохирдлыг
бууруулахад чиглэсэн хөрөнгө оруулалтуудыг дэмждэг.
Харин технологи нь аль хэдийн хөгжчихсөн, үйлдвэрлэл нь дотоодын эрэлтээс
давсан, улсын монопол, ховор, үнэ цэнтэй ашигт малтмалын нөөцийн хайгуул,
олборлолтын салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хязгаарладаг.
Үндэсний аюулгүй байдал, нийтийн сонирхолд хор хөнөөлтэй, хүрээлэн буй
орчин, байгалийн нөөц, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй, их хэмжээний газар
нутаг ашиглаж, байгалийн нөөцийн хамгаалалт, ашиглалтад сөрөг нөлөө үзүүлэх,
улсын батлан хамгаалахын аюулгүй байдалд халдсан, Хятадын ховор уламжлалт
технологийг хэрэглэхэд чиглэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалтуудыг хориглодог.
Радио идэвхит бүтээгдэхүүний хайгуул, олборлолтыг хориглоно. Ерөнхий
боловсролын салбарт хөрөнгө оруулахыг хориглодог ажээ.
699
Оросын Холбооны Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он

Манай улс хил залган орших, газар нутгийн хувьд ч, хүн амын хувьд ч мөн
эдийн засгийн хувьд ч манай улсаас харьцангуй том Оросын холбооны улс нь
бизнес эрхлэхэд хялбар байдлын индексээр 189 орноос 62-т(2015), авилгын
индексээр 175 орноос 136-д(2014) жагсдаг. Экспортын гол бүтээгдэхүүнүүд
нь түлш, байгалийн хий, метал, ноос ноолууран бүтээгдэхүүн, эм. Импортын
гол бүтээгдэхүүнүүд багаж хэрэгсэл, тээврийн хэрэгсэл, эмийн сангийн
бүтээгдэхүүнүүд, пластик, хагас боловсруулсан метал, мах, жимс, самар, оптик
эмийн багаж хэрэгсэл, төмөр, ган.
2014 оны 8 дугаар сард Оросын засгийн газар АНУ, Европын холбоо, Канад,
Австрали болон Норвеги зэрэг улсуудаас оруулж ирэх хүнсний бүтээгдэхүүний
импортдоо хориг тавьсан. Энэ нь дотоодын нийлүүлэгчдийн өрсөлдөөнийг
хязгаарлах замаар өргөн хүрээтэй импортыг орлуулах бодлогыг дэмждэг боловч
эдгээр бүтээгдэхүүнүүдийн дотоодын үйлдвэрлэлийн хомсдолтой байдал болон
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бэрхшээл нь дотоодын үйлдвэрлэгчдийн ашгийг
бууруулсан.
Дотоодыын хөрөнгө оруулалтын хувьд Засгийн газар татварын тухай хуулийг
баталж, 2014 оны 11 дүгээр сарын 24-нд гадаадын компаниудад хяналт тавь
эхэлсэн.
Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага(ЭЗХАХБ) нь 2010-12
онд Оросын хөрөнгө оруулалтын бодлогын хяналт хийсэн.
Хууль эрх зүйн бүтэц нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дэмжиж байгаа боловч
бодит байдал дээр хууль хэрэгждэггүй.
2012 оны 6 дугаар сард ерөнхийлөгч Путин бизнес эрхлэгчдыг сурталчлах
хамгаалах нэмэлт арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах зорилгоор бизнес
эрхлэгчдийн эрхийн төлөөх Омбудсманы байр суурийг бий болгосон. Гэсэн
хэдий ч тус улсын хөрөнгө оруулалтын маргааныг шийдвэрлэх механизм төгс
дуусаагүй хэвээр байна.
Оросын төрийн албан хаагчид гадаадын хөрөнгө оруулалт болон технологи
дамжуулах нь Оросын эдийн засгийн шинэчлэлд нэн чухал гэдгийг онцлон
тэмдгэлсэн байдаг. Үүнтэй зэрэгцэн, Засгийн газарын салбарууд дахь гадаадын
хөрөнгө оруулалтын хязгаарлалт нь 2008 оны Стратегийн салбарын тухай
хуулийн тусламжтайгаар улсын батлан хамгаалах болон аюулгүй байдлыг хангах
стратеги болсон.
Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хяналтын Засгийн газрын комисс нь ОХУ-ын
ГШХО-ыг хамгаалдаг. 2008 онд байгуулагдсан тус комиссын хяналт аж үйлдвэр
рүү чиглэсэн ба хөрөнгө оруулалтын босго түвшинг авч үздэггүй.
700
Худалдаа, хөгжлийн асуудлаарх НҮБ-ын бага хурлын дагуу ОХУ-ын гадаадын

шууд хөрөнгө оруулалт (ГШХО) 19 тэрбум ам.доллар, 2014 онд 70 хувиар тус
тус буурсан байна. 2014 онд ОХУ-ын капиталын гарах урсгал ойролцоогоор 150
тэрбум ам.доллар байсан ба энэ нь хамгийн өндөр урсгал болсон байна. Түүхээс
авч үзэхэд ОХУ-д гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын өндөр хэлбэлзэлтэй
байгаа нь онцлог байна. Жишээ нь: 2013 оны эрчим хүчний салбар дахь нэг
талт худалдан авалтын гэрээ нь 15 тэрбум ам.доллартай тэнцэх ГШХО болсон
байна. Үүнээс гадна ОХУ-ын ГШХО нь тойрог хэлбэрийн ГШХО-д орно учир
нь хоёрдогч улсаар дамжин гардаг. Шинжээчид ерөнхийдөө тойрог хэлбэрийн
ГШХО нь цэвэр ГШХО-аас бага өгөөжтэй гэж үздэг.
Намиби Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
Нийт хүн ам: 2,3 сая Манай улстай харьцуулахад газар нутаг
Газар нутаг: 823’290 м2 багатай, арай цөөн хүн амтай Намиби
ДНБ-ий өсөлт: 4,7% Улс нь Дэлхийн банкнаас гаргадаг
Инфляци: 5,6% Бизнес эрхлэхэд хялбар байдлын
Нэг хүнд ноогдох ҮНБ: 5’870 ам.доллар
индексээр 189 орноос 88-д (2014 он)
Экпортын 25% нь аж үйлдвэрийн, мөн
25% нь төмрийн хүдэр, метал, 26% нь жагсаж, Transparency International-ээс
хүнсний бүтээгдэхүүн. зарладаг авилгын индексээр 174 орноос
Эх сурвалж: UNCTAD, Country profile 55-д (2014 он) орсон байна.
Намиби Улс нь 1990 онд “Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хууль”-аа баталсан
бөгөөд “Худалдаа, аж үйлдвэрийн яам” нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай
холбоотой асуудлыг шийдвэрлэж байдаг. Уг хуулинд зааснаар гадаадын хөрөнгө
оруулагчдад дотоодын хөрөнгө оруулагчидтай адил хандах ёстой гэж заасан
боловч зарим төрлийн хязгаарлалт тавих эрх нь Намибигийн засгийн газарт
байдаг. Жишээ нь, байгалийн нөөц ашиглах тусгай зөвшөөрлийг олгохдоо
Засгийн газар орон нутгийн иргэдийн оролцоог харгалзан үзэх ёстой бөгөөд
зарим төрлийн “стратегийн ашигт малтмал”-ыг ашиглах тохиолдолд нэмэлт
хязгаарлалтуудыг авч болно. 2011 онд Намибигийн засгийн газар уран, алмаз,
алт, зэс, газрын ховор металлуудыг стратегийн ашигт малтмал гэж зарласан.
Ингэснээр өөрийн төрийн өмчит компаниудад стратегийн ашигт малтмалын
хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг олгох замаар уул, уурхайн
салбарт дотоодын компаниудын оролцоог нэмэгдүүлэх зорилготой байв. Мөн
“Газрын шинэчлэлийн тухай” хуулиараа гадаадын иргэн хөдөө аж ахуйн газар
худалдан авах харилцааг зохицуулсан. Газрын харилцаа эрхэлсэн сайдын
зөвшөөрөлгүйгээр ямар ч гадаадын иргэн газар худалдан авах эрхгүй ажээ.6
Габон Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
АНУ, Хятад, Франц зэрэг оронуудыг гадаад худалдааныхаа гол түншүүдийг
болгож чадсан, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн экспортлогч Габон улс нь манай
улсаас цөөн хүн амтай, маш жижиг газар нутагтай орон ажээ.

6
http://www.state.gov/e/eb/rls/othr/ics/2013/204701.htm
701
2013 оны байдлаар Габон Улс: Гэвч бизнес эрхлэхэд хялбар байдлын
Нийт хүн ам: 1,7 сая индексээрээ 2014 оны байдлаар 189
Газар нутаг: 257’670м2 орноос 144 орж, авилгын индексээр
ДНБ-ий өсөлт: 6,0% 174 орноос 94-т жагсан, 80-р байранд
Инфляци: 0,48%
яваа Монгол Улсаас ч их авилгатай гэж
Экпортын 79% нь аж үйлдвэрийн, мөн 4%
зарлагджээ.
нь нефть, 6% нь төмрийн хүдэр, метал. Хөрөнгө оруулалтын бодлогын тухайд
2012 онд ДНБ-ийхээ 65,5%-тай тэнцэх
Габон Улс нь бүхий л салбартаа
экспортыг гаргажээ.
Эх сурвалж: UNCTAD, Country profile
гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
идэвхтэй дэмжинэ гэсэн боловч
тухайд эдийн засагт АНУ-ын оролцоо улам бүр нэмэгдэж байгаа нь шинээр
хөрөнгө оруулагчдад цаг хугацаа их алдах саад болж байна. Гадаадын пүүсүүд
газрын тос, уул уурхай, ойн модны салбарт үйл ажиллагаа явуулж, экспортын
болон орлогын гол эх сурвалжаа олж авдаг. Габоны засгийн газар төр, хувийн
хэвшлийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх зорилгоор уул уурхай, газрын тос,
ойн модны салбартаа ил тод байдлыг хангахаар үүрэг аван ажиллаж байгаа
хэдий ч бодит байдалд биелэлээ олох сайн хууль гарахыг хөрөнгө оруулагчид
хүлээсээр байгаа. Шийдвэр гаргах эрх бүхий байгууллагын хязгаарлагдмал
хүчин чадал, байр сууриа олсон компаниуд дутагдалтай, үйлдвэрлэлийн зардал
өндөр, дотоодын зах зээл нь жижиг, хөдөлмөрийн хууль нь хөшүүн, зам тээвэр,
харилцаа холбоо зэрэг дэд бүтэц муутай, шүүх тогтолцоо данхгар, гаалийн дүрэм
журмууд нь хэрэглээтэйгээ нийцтэй биш зэрэг нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдад
төвөгтэй байдаг. 1998 оны хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиараа дотоод болон
гадаадын бизнес эрхлэгчдэд ижил эрхийг олгохоор заасан ба уул уурхай, ойн аж
ахуй, газрын тос, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлалын салбарт хөрөнгө оруулагчийг
гааль, татварын урамшуулал олгож дэмжих бодлого явуулдаг ба гадаадын
хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлах тухай бодлогын баримт бичиг байдаггүй ажээ.7
Ботсван Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
Нийт хүн ам: 2 сая Газар нутаг болон хүн амын хэмжээгээр
Газар нутаг: 566’730 kм2 манай улстай харьцуулахад харьцангуй
ДНБ-ий өсөлт: 4,1% жижиг бөгөөд Монголтой ижил
Инфляци: 5,88% далайд гарцгүй Ботсван Улс нь бизнес
Нэг хүнд ноогдох ҮНБ: 7’770 ам.доллар эрхлэхэд хялбар байдлын индексээр
Экпортын 7% нь аж үйлдвэрийн, мөн дэлхийн 189 орноос 74-т (2015 он)
10% нь төмрийн хүдэр, метал.
жагсдаг бол авилгын индексээр 175
орноос 31-т жагсдаг үзүүлэлттэй байна.
Экспортоор гаргадаг гол бараа нь алмаз, зэс, никел, кальжуулсан сода, мах болон
нэхмэл бүтээгдэхүүн. Харин импортоор оруулж ирдэг гол бараа нь хүнсний
бүтээгдэхүүн, багаж хэрэгсэл, цахилгаан бараа, тээврийн хэрэгсэл, нэхмэл бараа,
шатахуун, модон болон цаасан бүтээгдэхүүн, төмөр болон төмрөөр хийсэн
бүтээгдэхүүнүүд.

7
http://www.state.gov/e/eb/rls/othr/ics/2013/204644.htm
702
Эдийн засгийн орчин буюу хөгжлийн түүх

Чили, Кувейт зэрэг орнуудтай харьцуулах аргагүй боловч эрдэс баялагийн
салбар, эдийн засгаа тогтвортой хөгжлүүлж чадсан, Африкт хамгийн амжилттай
хөгжиж буй орон бол Ботсван. Их Британы ивээлд 80 гаруй жил байсан энэ
орон 1966 оны 9 дүгээр сард тусгаар тогтнолоо зарласан. Энэ үйл явдалтай
зэрэгцэн Орапа тосгоноос алмаз эрдэнэ олдож байж. Нэг үе мал аж ахцуйгаас
хамаарч байсан Ботсван улс уул уурхайн орон болох шилжилт эхэлсэн. Энэ
үеээс Ботсваны эдийн засаг жилдээ 9 орчим хувиар өсч байсан бөгөөд энэ үед
дэд бүтэц нь сайн хөгжсөн. Алмаз эрдэнийн дэлхийн хамгийн том уурхай болох
Жаваненг Бостванд байдаг.
1980 он Ботсван улсад хүндхэн жил байсан. Ажилгүйдэл газар авсны зэрэгцээ
эдийн засаг нь хүнд нөхцөлд орсон. Гэвч Ботсван олон намын системтэй
ардчилсан орон байсан тул тал талаас тусламж авч хямралаас хурдан гарч чадсан.
Зөвхөн уул уурхай төдийгүй эдийн засаг ялангуяа бизнесийн орчноо
сайжруулахын тулд тус улсын төр засаг ажилладаг нь дэд бүтцийн хөгжлөөр
эдийн засгаа маш сайн хөгжүүлснээс нь харж болохоор байна. Мөн авилгын
индексээр дээгүүр жагсдаг нь засаглал сайтай гэдгийг ч мөн харуулдаг.
Хууль, эрх зүйн орчин
Ботсван улс нь ХАА, алмаз, боловсрол, эрүүл мэнд, тээврийн салбар дахь эдийн
засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлэхийн тулд гадаадын шууд хөрөнгө орулалтыг
дэмждэг. 2012 онд Худалдаа, үйлдвэрийн яам нь Хөрөнгө оруулалтын
бодлогыг хянан үзэх зорилгоор Хөрөнгө оруулалтыг дэмжих хуулийн саналыг
оруулсан. 2014 оны 12 дугаар сард Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн
байгууллага (ЭЗХАХБ) нь Хөрөнгө оруулалтын бодлогын хяналттай болсон.
Ботсван Улсын Компанийн тухай хуульд зааснаар бизнес эрхлэх хүсэлтэй
гадаадын иргэд Худалдааны хуульд заасны дагуу холбогдох тусгай зөвшөөрөл
авах шаардлагатай байдаг.
Тус улс нь зөвхөн өөрийн улсын иргэддээ зарим тусгай зөвшөөрлийг
хязгаарладаггүй. Үүнд: мах нядалгааны газар, худалдааны байгууллага, шатахуун
түгээгүүр, архины дэлгүүр, супермаркет, бар, тодорхой төрлийн ресторан,
дэлгүүр, дуудлага худалдаа, машин угаалга, дотоодын цэвэрлэх үйлчилгээ,
шинээр үйлдвэрлэгчид, оршуугын үйл ажиллагаа, үсчин түрээсийн үйлчилгээ,
Засгийн газрын барилгын төсөл, авто зам, төмөр замын барилга, засвар мөн
сургуулийн тавилгын үйлдвэрлэл, гагнуур, өрлөгчин. 1997 онд Ботсваны Засгийн
газар хувьчлал руу чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулсан. 2012 онд Уул уурхайн
салбарын эзэмшилтэд хяналт тавьж эхэлсэн. 2014 онд Polaris II гэж нэрлэгдэх
нэгэн том эдийн засгийн олон талт стратегийн дагуу уул уурхайн төв байгуулж,
улс орны түлшний хангамжийг удирдах Бостваны газрын тосны үйлдвэрийг
байгуулсан. Үүгээрээ зах зээлд эзлэх хувиа нэмэгдүүлж чадсан.
703
Бостваны Хөрөнгө оруулалт болон Худалдааны төв нь ГШХО-ыг хянадаг.

Бостван нь бизнесийн орчинд зохих өрсөлдөөнийг бий болгохын тулд
итгэлцлийн эсрэг хууль болон бодлогыг боловсруулан хэрэгжүүлдэг ба энэ нь
байгууллагууд хоорондоо нэгдэхэд хяналт тавьдаг.
Чили Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
Нийт хүн ам: 17,6 сая 1810 онд шинээр байгуулагдсан

Газар нутаг: 743’532м2 бүгд найрамдах улсаа байгуулж,
ДНБ-ий өсөлт: 4,2% олон улсын худалдаа болон хөрөнгө
Инфляци: 1,797% оруултад нээлттэй байхаар зохион
Нэг хүнд ноогдох ҮНБ: 13’230 ам.доллар байгуулсан юм. Гэсэн ч 1930 он гэхэд
Экпортын 57% нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн,
худалдаа хийгээд хөрөнгө оруултад
21% нь хөдөө аж ахуйн түүхий эд материал,
хориг саад бий болгожээ. Тухайлбал
13% нь аж үйлдвэрийн боловсруулсан
1970 оны эхэн үед батлагдсан Андын
бүтээгдэхүүн.
пактын 24-р шийдвэрт зөвхөн гишүүн
орны хооронд худалдаа, хөрөнгө
оруулалт болон техникийн хамтын ажиллагаа явуулах тухай дурьдсан байв.
Гэсэн ч 1974 онд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хууль батлагдсанаар энэхүү
байдал өөрчлөгдсөн юм. 1990 он гэхэд Чили нь чөлөөт худалдаа болон хөрөнгө
оруулалтын гэрээ олон улсын тавцанд хийхдээ тэргүүлэх шинжтэй байв. Хоёр
талт хөрөнгө оруулалтын гэрээ (ХТХОГ) болон Чөлөөт худалдааны гэрээ (ЧХГ)
нь Чилийн дэлхийн эдийн засагт нээлттэй оролцох гол бодлогын хэрэгсэл юм.
ХТХОГ-г байгуулах нь Чилийн гадаадын хөрөнгө оруулагчдын эрхийг хамгаалах
түүнчлэн хөрөнгө оруулагчдыг татах аргачлал байв. 1991 онд Вашингтоны
конвенцид гарын үсэг зурсан ба энэхүү конвенцоос Хөрөнгө оруулалтын
маргааныг шийдвэрлэх олон улсын төвийг байгуулсан. Энэ үеэс хойш Чили улс
ХТХОГ байгуулахаар 51 улстай хэлэлцээрийн ширээнд сууж, 49 улстай гэрээ
байгуулснаас 2010 оны байдлаар 36 оронтой энэхүү гэрээгээ хүчин төгөлдөр
мөрдөж байна.
Эдийн засгийн мэдээллийн багаас үнэлсэн эрсдлийн жагсаалтад 2011 оны
4-р сарын байдлаар Чили улс нь дэлхийн хамгийн бага эрсдэлтэй улсын нэгт
үнэлэгдсэн. Мүүдийгийн эрэмбээр Аа3, S&P индексээр А+ авсан нь дэлхийн
хөгжингүй улс орнуудын түвшинд дөхөж байгааг илэрхийлнэ.
Дэлхийн менежмент ба хөгжлийн институцээс эрхлэн гаргасан Дэлхийн
өрсөлдөх чадварын тайлан 2011–д Чили 25-д жагссан ба Латин Америкийн улс
орнууд дундаа тэргүүлэх байр эзэлж байв. Дэлхийн эдийн засгийн форумаас
гаргадаг Дэлхийн өрсөлдөх чадварын индексийн хувьд нийт 139 улсаас Чили
30-д жагсаж байна.
Эдийн засгийн мэдээллийн багийн 90 орчим хүчин зүйлс дээр тулгуурлан
дэлхийн хамгийн том 82 эдийн засагт хийсэн судалгаанд Чили нь бизнес хийхэд
хамгийн таатай улсын 15-р байрт жагсаж байв (Герман 14-т, АНУ 13-д жагсдаг).
704
Дэлхийн банкнаас гаргасан Бизнес эрхлэхүй индекст Чили 43-рт жагсаж байгаа
нь 2010 оноос 6 байр урагшилсан үзүүлэлт юм. Жишээ болгон авахад өмчийг
бүртгэх өдрийн тоо Чилид 31 хоног, Латин Америкт 43.9 хоног, OECD-ийн
орнуудад 32.7 өдөр байдаг аж.
Хэритэж сангийн тайланд 2011 оны байдлаар Чили нь хамгийн чөлөөт эдийн
засагтай улсын нэгээр шалгарсан байна. Нийт 77.4 оноотойгоор дэлхийд
11-т жагсаж байна. Энэ үзүүлэлтээр АНУ 9-д, Япон 20-д тус тус жагсдаг.
Нөгөө талаас Фрейзерийн институцээс гаргадаг эдийн засгийн индекст 8.03
оноотойгоор 5-д жагссан нь АНУ-аас нэг байр дээгүүр байна.
Трансперанси Интернэшнлээс тооцсон авилгын индексээр 2010 онд Чили 7.2
оноотойгоор 21-д жагсаж байгаа нь мөн АНУ-аас нэг байр дээгүүр байна. 2009
онтой харьцуулахад энэхүү үзүүлэлт нь 0.5 оноогоор нэмэгдсэн бөгөөд Латин
Америкийн бүх орныг гүйцэж, OECD-ийн орнуудтай зэрэгцэх болсон. 2003
оноос хууль эрх зүйн орчноо шинэчилж, сайжруулах замаар авилгын түвшин
болон засаглалын чанараа сайжруулж чадсан байна.
Перу Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
Нийт хүн ам: 30.4 сая Өнгөрсөн арав гаруй жилийн

Газар нутаг: 280’000 kм2 хугацаанд хамгийн хурдацтай өсч буй
ДНБ-ий өсөлт: 5.2% Латин Америкийн орнуудын нэг Перу
Инфляци: 2.82% Улс нь манай улстай харьцуулахад
Нэг хүнд ноогдох ҮНБ: 6’270 ам.доллар 10 дахин их хүн амтай боловч бараг
Экпортын 39% нь төмөр хүдэр болон метал, 5 дахин бага газар нутагтай орон
16% нь хүнсний бүтээгдэхүүн, 13% нь түлш,
ажээ. Тус улс нь бизнес эрхлэх хялбар
12% нь аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн.
байдлын индексээр 189 орноос 35-д
(2015) жагсдаг ба авилгын индексээр
175 орноос 85-д (2014) жагсдаг.
Эдийн засгийн мөчлөгийг дэмжих засгийн газрын зардал, хэрэглээ болон
хувийн хөрөнгө оруулалт нь өсөлтийн гол хөдөлгөгч хүч нь болсон. Перугийн
Засгийн газар бараг бүх салбарт гадаад болон дотоод хөрөнгө оруулалтыг татах
зорилготой.
АНУ-Перугийн Худалдааг дэмжих хэлэлцээрээс 2 улсын иргэд ашиг хүртэж
байсан. Тус гэрээ хүчин төгөлдөр болсноос хойш Перу болон АНУ-ын
хоорондын нийт худалдаа 9.1 тэрбум ам.доллароос 16.1 тэрбум ам.доллар болж
өссөн байна. Перугийн Худалдааг дэмжих хэлэлцээр нь бүх хөрөнгө оруулалтыг
хамгаалдаг. Перу Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын
гишүүн болохыг эрмэлдэг. Үүний тулд гишүүн болоход саад болох зүйлсийг
судалж эхэлсэн. Судалгаагаар Перу сайжруулах ёстой гол салбараа Боловсролын
салбар хэмээн онцолсон. Боловсролын салбарт хөрөнгө оруулалт тутсанаас ур
чадвартай ажиллах хүчний дутагдалтай байна гэж үзсэн.
705
1993 оны Үндсэн хууль нь бараг бүх эдийн засгийн салбарт гадаадын хөрөнгө
оруулалтыг зөвшөөрдөг. Үндсэн хуульд зааснаар гадаадын хөрөнгө оруулагчид
татвараас чөлөөлөх гэх мэт хөрөнгө оруулалтын урамшуулал, үр шимийг
хүртэхдээ үндэсний хөрөнгө оруулагчдын адил эрх эдэлнэ. Перуд ГШХО-ыг
дэмжих хэд хэдэн хууль байдаг. Үүнд: Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих
хууль, Хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтын өсөлтийн хууль эрх зүйн орчин,
Олон ниййтийн үйлчилгээний дэд бүтцийг дэмжих тухай хууль, ХАА, загасны
аж ахуй, ойн аж ахуй, газрын тос, уул уурхай, эрчим хүчтэй холбоотой хууль,
Төрийн өмчит аж ахуй нэгжийг дэмжих тухай хууль зэрэг байна.
Азербайжан Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
Нийт хүн ам: 9.4 сая Сүүлийн хэдэн жилүүдэд эдийн засаг
Газар нутаг: 82’658 kм2 болон өсөлтөө нэмэгдүүлэх, гадаадын
ДНБ-ий өсөлт: 3% хөрөнгө оруулалыг татах, дэлхийн
Инфляци: 2,52% зах зээлд нэвтрэх тал дээр анхааран
Нэг хүнд ноогдох ҮНБ: 7’350 ам.долларажиллаж байгаа жижиг газар нутагт их
Экпортын 94% нь түлш. хүн амтай Азербайжан Улс нь бизнес
Эх сурвалж: UNCTAD, Country profile эрхлэхэд хялбар байдлын индексээрээ
189 орноос 180-д (2015), авилгын индексээрээ 175 орноос 126-д (2014) жагсдаг.
Мөн түүнчлэн өрсөлдөөний индексээрээ 144 орноос 38-д жагсдаг. Экспортын гол
бүтээгдэхүүнүүд нь газрын тос болон байгалийн хий, багаж хэрэгсэл, хүнсний
бүтээгдэхүүн, хөвөн даавуу. Импортын гол бүтээгдэхүүнүүд нь багаж хэрэгсэл,
тоног төхөөрөмж, хүнсний бүтээгдэхүүн, төмөр, эм.
Сүүлийн хэдхэн жилийн хүгацаанд газрын тосны бүтээгдэхүүний хэмжээ
буурсанаас үнэ нь буурсан, мөн газрын тосны орлогын хавсарсан нөлөө нь
Азербайжаны Засгийн газар Дэлхийн худалдааны байгууллага(ДХБ)-д элсэх гэх
мэт илүү их шинэчлэл хийх хэрэгтэй болсон.
Азербайжаны гадаадын хөрөнгө оруулалт нь олон улсын гэрээ хэлэлцээрийн
тоо, түүнчлэн дотоодын хууль тогтоомжоор зохицуулагддаг. Үүнд: 1996 оны 4
дүгээр сарын 22-ны өдрийн Европын холбооны хамтын ажилагааны гэрээ; 1992
оны 1 дүгээр сарын 15-ны өдрийн Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах
тухай хууль; 1995 оны 1 дүгээр сарын 13-ны өдрийн Хөрөнгө оруулалтын үйл
ажиллагааны тухай хууль; 2010 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдрийн Хөрөнгө
оруулалтын сангийн тухай хууль; 2000 оны 5 дугаар сарын 16-ны өдрийн
Төрийн өмчийг хувьчлах тухай хууль; 2002 оны 8 дугаар сарын 10-ны өдрийн
Азербайжаны төрийн өмчийг хувьчлах хоёр дахь хөтөлбөр; мөн түүнчлэн
Азербайжаны эдийн засгийн тодорхой салбарт зохицуулах хууль тогтоомж. Энэ
хууль тогтоомжид өөрөөр заагаагүй бол үндэсний хөрөнгө оруулагчийн ямар ч
үйл ажиллагаанд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг зөвшөөрдөг.
Засгийн газар нь эрчим хүч, тээвэр, ХАА, аялал жуулчлал, мэдээлэл, харилцаа
холбооны тенологи зэрэг салбаруудад чиглэсэн хөрөнгө оруулалт татдаг.
706
Хөрөнгө оруулалтын хязгаарлалттай салбарт үндэсний аюулгүй байдал болон

батлан хамгаалахтай холбоотой хүмүүс мөн түүнчлэн хөдөө аж ахуй, харилцаа
холбоо зэрэг гол салбаруудын авч үзэн хянадаг. 2013 онд Азербайжаны УИХ-
аас баталсан даатгалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар заасны дагуу
даатгалын компанийн өөрийн хөрөнгийн нэг хувь нь гадаадын хөрөнгийн 10
хувиас хэтрэхгүй гэсэн заалтыг оруулсан.
Азербайжаны хуулийн дагуу гадаадын хөрөнгө оруулагчид улс болон орон
нутгийн өмч хувьчлах хөтөлбөр, орон нутгийн компаниудтай хамтарсан аж
ахуйн нэгжээр дамжуулан эсвэл охин компани байгуулах замаар түүнчлэн
төлөөлөгчийн газар байгуулан хөрөнгө оруулалт хийж болно.
Гадаадын хөрөнгө оруулалтын саад нь сайн засаглал, олон улсын нягтлан
бүртгэлийн хэм хэмжээний үзэл баримтлалтай холбоотой хөрөнгө оруулагчид
ээлтэй үйл ажиллагаанд зохицох Азербайжаны бизнесийг бий болгоход
хүндрэлтэй байдагтай холбоотой.
Бүгд Найрамдах Кыргыз Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
Нийт хүн ам: 5,5 сая Бүгд Найрамдах Кыргыз Улс нь хөрөнгө
Газар нутаг: 191’800 км2 оруулагчдын хувьд маш өндөр эрсдэлтэй
ДНБ-ий өсөлт: 5,0% орон юм. Учир нь хууль эрхзүйн орчин
Инфляци: 6,61% хангагдсан боловч шүүхийн тогтолцоо
Нэг хүнд ноогдох ҮНБ: 1’200 ам.доллар нь хараат бөгөөд хуулийн хэрэгжилт
Экпортын 44% нь аж үйлдвэрийн, мөн
муу байдаг. Ялангуяа оюуны өмчийн эрх
15% нь түлш, 10% нь төмрийн хүдэр,
ихээр зөрчигддөг байна. Transparency
метал.
Эх сурвалж: UNCTAD, Country profile International-ээс зарладаг авилгын
индексээр 175 орноос 136-д (2014 он),
Дэлхийн банкнаас гаргадаг Бизнес эрхлэхэд хялбар байдлын индексээр 189
орноос 102-д (2014 он) жагссан байна.
Нөөцийн олборлолт гэх мэт улс төрийн хувьд мэдрэмжтэй салбарын хөрөнгө
оруулагчдад дахин хэлэлцээрийн гэрээ хийхэд цаг хугацаа их шаарддаг нь
Канадын эзэмшлийн Кумтор алтны уурхайн туршлага баталдаг.
Бүгд Найрамдах Кыргыз Улсын гадаадын шууд хөрөнгө жил бүр өссөөр байгаа
нь тодорхой хэмжээгээр шинэ ажлын байр бий болгож буй ОХУ болон БНХАУ-
ын дэд бүтэц дэх хөрөнгө оруулалттай холбоотой байна. Гэвч БНХАУ-ын дэд
бүтцийн төслүүд нь зөвхөн Хятад улсын бараа бүтээгдэхүүний зах зээлийг
дэмжихэд чиглэж байгаа бол ОХУ-ын эдийн засгийн хямрал амласан хөгжлийн
туслалцааг хойшлуулахад хүргээд байна. Кыргыз улсын засгийн газар ирэх
жилүүдийн эдийн засгийн өсөлтөнд ГШХО чухал нөлөөтэй гэж үзэн, энэ
өсөлтийг дэмжих эдийн засгийн хөгжлийн стратегийн чиглэлийг боловсруулжээ.
Тиймээс бизнес эрхлэхэд оновчтой татварын бодлогын арга хэмжээг авсаар
байна. Үүнээс гадна, Кыргыз улсын эрчим хүчний станц, зам, суваг элэгдэж
хуучирсан учраас дэд бүтцийн асуудал тулгараад байна. Ялангуяа нийслэл
707
Бишкек хотод эрчим хүчний нийлүүлэлт дутагдаж, хотын хог хаягдал тулгамдсан
асуудал болжээ. Дээр дурьдсанчлан Кыргыз улсын хамгийн том хөрөнгө
оруулалтын төслүүд нь дэд бүтэц болон эрчим хүчний салбарынх байдаг бөгөөд
ОХУ болон БНХАУ хөрөнгө оруулалтаар санхүүждэг. Гэвч хөрөнгө оруулалтын
мөнгөний өгөөж урт хугацаанд ч тодорхой бус байна.
Бүгд Найрамдах Кыргыз Улсын ГШХО-ыг зохицуулах эрхзүйн орчны гол хууль
болох “хөрөнгө оруулалтын тухай” 2003 оны хууль өнөөдрийг хүртэл хэвээр
хадгалагдсаар байна. Кыргык Улсын шүүхийн систем үр ашиггүй бөгөөд бие
даасан бус байдаг ба хэргийг шийдвэрлэхэд олон жил зарцуулдаг.
Гадаад хяналтын тухай албан ёсны хязгаарлалтгүй ч засгийн газар улс төрийн
мэдрэмтгий салбар дахь томоохон хөрөнгө оруулагчдаас өндөр хөдөлмөр эрхлэлт
эсвэл орон нутгийн захирлуудын зөвлөлд бага суудал эзэмшихийг шаарддаг.
Казакстан Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
Нийт хүн ам: 16,4 сая Казакстан Улс 1991 онд тусгаар
Газар нутаг: 2’699’700 км2 тогтнолоо олж авснаас хойш зах
ДНБ-ий өсөлт: 6,5% зээлийн эдийн засгийг бий болгох
Инфляци: 5,84% чухал алхамуудыг хийж, ГШХО-ыг
Нэг хүнд ноогдох ҮНБ: 11’550 ам.доллар татах үр дүнтэй арга хэмжээнүүдийг
Экпортын 76% нь аж үйлдвэрийн, 10% нь авч хэрэгжүүлсэн. 2014 оны байдлаар
төмрийн хүдэр, метал, 10% нь түлш.
Казахстан дахь нийт гадаадын хөрөнгө
оруулалтын хэмжээ 211.5 тэрбум
ам.доллар байсан бөгөөд үүнээс 129.3 тэрбум ам.доллар нь ГШХО-аар орж ирсэн
байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын дийлэнх нь газрын тос, байгалийн хийн
салбарт хийгдсэн ба 2005 оноос 2014 оны есдүгээр сарын хоорондох Казакстан
дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 14 тэрбум ам.долларыг АНУ хөрөнгө
оруулж, тэргүүлэх эх үүсвэрийн нэг болжээ.
Казакстан улсын хүнд суртал, саад бэрхшээлийг арилгах арга хэмжээнүүд үр
дүнтэй байгаа ба Дэлхийн банкнаас гаргадаг Бизнес эрхлэхэд хялбар байдлын
индексээр 189 орноос 77-д (2014 он) жагссан байна. Гэсэн хэдий ч Казакстан
улсад ажиллаж байгаа гадаадын хөрөнгө оруулагчдад авилга, хүнд суртал
бэрхшээлтэй хэвээр байгаа бөгөөд авилгын индекс тооцдог Transparency
International агентлагийн судалгаагаар 175 орноос 126-д (2014 он) орсон байна.
Казакстан улсын засгийн газар олон улсын хөрөнгө оруулагчидтай яриа
хэлэлцээр хийн, хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулах ажлуудыг хийж
байгаа ба ерөнхийлөгч Назарбаев гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хувьд таатай
уур амьсгалыг бий болгохоо олон нийтэд амласан байна. 2014 оны зургадугаар
сард Казакстаны эдийн засгийн олборлолтын бус салбаруудыг дэмжих хөрөнгө
оруулагчдад давуу олгохоор хуулиндаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулжээ.
Казакстан улс нүүрс устөрөгч болон ашигт малтмалын нөөцөөрөө дэлхийн
708
эдийн засагт гол байр суурь эзлэдэг ба энэ салбар дахь гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалтын урсгал нэмэгдсэн хэвээр байна. Казакстан улсын хөрөнгө
оруулалтын орчинг бүс нутагтаа хамгийн сайн гэж үздэг бөгөөд олон улсын
компаниуд Казакстан улсад бүс нутгийн төвөө байгуулжээ.
Казакстан улсын гадаадын хөрөнгө оруулагчдад дараах хуулиуд үйлчилдэг.
Үүнд:
• Хөрөнгө оруулалтын 2003 оны тухай хууль,
• Иргэний хууль
• Албан татварын хууль,
• Гаалийн тухай хууль,
• Валютын хяналтын тухай хууль,
• Засгийн газрын худалдан авалтын тухай хууль
Эдгээр хуулиудын хэрэгжилт засгийн газрын түвшин бүрт ялгаатай байдаг нь
хөрөнгө оруулагчдад томоохон саад бий болгодог байна.
Казакстан улсын засгийн газар уул уурхай, төмөр замын тоног төхөөрөмж,
цахилгаан тоног төхөөрөмж, химийн бүтээгдэхүүн, барилга, төмөрлөгийн
үйлдвэрлэл, хүнсний үйлдвэрлэлийн сав баглаа боодол, эм, мэдээлэл, харилцаа
холбоо, цахилгаан эрчим хүч, салхины болон нарны эрчим хүчний салбарт 20 сая
ам.доллараас дээш хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг дэмжих тусгай урамшууллыг
олгоход бэлэн байна. 2009 онд орлогын албан татварыг 30 хувиас 20 хувь, нэмүү
өртгийн албан татварыг 16 хувиас 12 хувь болгож тус тус бууруулсан байна.
Банк, даатгалын салбарт гадаадын хөрөнгийн оролцоог хязгаарлах ямар нэгэн
бэрхшээл байхгүй ч гадаадын банк болон гадаадын даатгалын компанийн
салбарууд Казакстанд үйл ажиллагаа явуулахыг хориглодог ба хөдөө аж ахуйн
газрыг гадаадын хуулийн этгээд, хувь хүн эзэмшихийг хязгаарладаг байна.
Узбекистан Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
Нийт хүн ам: 28,9 сая Манай улстай харьцуулахад газар нутаг
Газар нутаг: 425’400 км2 багатай ч бүс нутгийн хамгийн их хүн
ДНБ-ий өсөлт: 6,99% амтай Узбекистан Улс нь Дэлхийн
Инфляци: 12,00% банкнаас гаргадаг Бизнес эрхлэхэд
Нэг хүнд ноогдох ҮНБ: 1’880 ам.доллар хялбар байдлын индексээр 189 орноос
Экпортын 40% нь аж үйлдвэрийн, мөн 141-д (2014 он) жагсаж, Transparency
13% нь төмрийн хүдэр, метал, 10% нь
International-ээс зарладаг авилгын
хүнсний бүтээгдэхүүн.
индексээр 175 орноос доогуур байр буюу
166-д (2014 он) орсон байна.
Узбекистан Улсын засгийн газар оюуны өмчийн эрх, хөрөнгө оруулагч болон
ажилчдын эрх зэрэг бизнес болон хөрөнгө оруулалтын харилцааг зохицуулах
хууль, журманд голчлон анхаарлаа хандуулдаг.
709
Узбекистан Улсын засгийн газар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт татах хүчин
чармайлт их гаргасан хэдий ч сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд ГШХО-ын
хэмжээ огцом бууржээ. Узбекистан Улсын засгийн газар татварын хөнгөлөлт,
гаалийн чөлөөлөлт зэрэг хэд хэдэн тусгай хөрөнгө оруулалтын бүс болон бусад
урамшууллыг бий болгосон ч хөрөнгө оруулагчдын ашиг сонирхлыг хязгаарлан,
төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийн нөлөө ихтэй тодорхой стратегийн аж
үйлдвэрийн салбаруудад илүү анхаарал андуулсан байна.
Засгийн газар эсвэл төрийн харьяа байгууллагуудын дэмжлэггүй бол гадаадын
хөрөнгө оруулагчдын Узбекистан дахь бизнесийн боломж хязгаарлагдмал
байдаг. Засгийн газар нь импортыг орлуулах болон экспортын баримжаатай
аж үйлдвэржилтийн бодлоготой нийцэж байгаа хөрөнгө оруулагч, хөрөнгө
оруулалтын төслийг талархан хүлээн авдаг боловч импортод чиглэсэн хөрөнгө
оруулалтыг сааруулдаг байна. Уул уурхай, хөвөн даавууны боловсруулалт,
тээвэр, газрын тос болон байгалийн хийн салбар зэрэг онцгой ач холбогдол
бүхий эдийн засгийн чухал салбаруудын гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
нарийвчлан нягталж үздэг.
Узбекистан Улсын засгийн газар хөдөө аж ахуй, барилга, барилгын тоног
төхөөрөмж, химийн бодис, петрохимийн үйлдвэрлэл, өргөн хэрэглээний бараа,
эрчим хүч, уул уурхай, хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн сав баглаа
боодол, эрүүл мэндийн технологи, мэдээлэл харилцаа холбоо, нэхмэл утас,
бэлэн хувцас, аж үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж болон бусад хангамжуудад хийх
хөрөнгө оруулалтанд татварын урамшуулал санал болгох замаар ГШХО-ыг
дэмжиж байна.
Гэвч гадаадын хөрөнгө оруулалтанд хэд хэдэн албан ёсны нэмэлт хязгаар
байдаг. Агаарын тээвэр, төмөр зам, эрчим хүч, холын зайн цахилгаан холбооны
сүлжээ болон үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой бусад салбарт гадаадын
эзэмшил болон хяналтыг хориглодог. Харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл,
санхүү, даатгал, аялал жуулчлалын салбарууд арай бага хязгаарлалттай байна.
Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалт 30
хувиар хязгаарлагддаг бол санхүүгийн салбарын гадаадын хөрөнгө оруулагчид
зөвхөн тогтмол санхүүжилт шаардлагатай байгаа Узбекийн компаниуд эсвэл
банктай хамтарч үйл ажиллагаа явуулж болно. Харин аялал жуулчлалын салбарт
гадаадын хөрөнгө оруулалт аливаа бизнесийн 49 хувиас хэтэрч болохгүй.
Ангол Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
2013 оны байдлаар Ангол Улс: Ангол нь Африкийн газрын тосны 2
Нийт хүн ам: 21.5 сая дахь том экспортлогч мөн АНУ-ын
Газар нутаг: 1’246’700 kм2
худалдааны 3 дахь хамгийн том түнш юм.
ДНБ-ий өсөлт: 7.5%
Инфляци: 8.78% Тус улсын экспортын гол бараанууд нь
Нэг хүнд ноогдох ҮНБ: 5’010 ам.доллар газрын тос, алмаз, боловсруулсан газрын
Экпортын 99% нь түлш. тосны бүтээгдэхүүнүүд, кофе, загас,
Эх сурвалж: UNCTAD, Country profile загасны аж ахуй, мод, даавуу. Харин
710
импортын гол бараанууд нь машин механизм, цахилгаан тоног төхөөрөмж,

тээврийн хэрэгсэл, тэдгээрийн сэлбэг, эд анги, эм, хоол хүнс, нэхмэл, цэргийн
бараа зэрэг болно. Олон жилийн турш колонид байсан тус улс нь бизнес эрхлэхэд
хялбар байдлын индексээрээ 189 орноос 181-т(2015), авилгын индексээр 175
орноос 161-т(2014) байна. Дэлхийн банкнаас бизнес эрхлэхэд хялбар байдын
индексээр ийм доогуур байгааг тусгай зөвшөөрөл олгох хугацаа хэт удаан
байгаатай холбосон.
Ангол Улс нь 1975 оны 11 дүгээр сард Португалийн колоничлолоос ангижирч
тусгаар тогтнолоо зарласан хэдий ч иргэний дайн 2002 он хүртэл үргэлжилжээ.
2002 оноос хойш Ангол хөсөр хаягдсан дэд бүтцээ дахин сэргээж эхэлсэн ба
үүнээс хойш эдийн засаг нь сэргэсэн хэдий ч газрын тос, байгалийн хий, алмаз
эрдэнийн асар их нөөцтэй боловч ядуу улс хэвээр л байв. Тухайн нутгаас олдох
газрын тосны хэмжээ улам нэмэгдэж дээрээс нь дэлхийн зах зээл дээр үнэ нь ч
өсөж байсан боловч тус салбарт авилга, хээл хахууль, төрийн буруу менежмент
байсаар байв.
Авилга, хээл хахууль, хүний эрхийн зөрчил, алмаз эрдэнийн хууль бус хилийн
худалдаа зэргээсээ болж гадаад хөрөнгө оруулагчдыг татаж чаддаггүй.
Ангол газрын тос, алмаз эрдэнэ, төмрийн хүдрийн баялагаас гадна алт ойн
бүтээгдэхүүн, жимс жимсгэнэ гээд нөөц баялаг их боловч 27 жил үргэлжилсэн
иргэний дайны улмаас ч тэр үү ядуурлын хэмжээ нь буурдаггүй хэвээр байгаа
улс юм.
Анголын Засгийн газар нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаа хөрөнгө
оруулалтыг дэмжих зохицуулах байгууллага болох Хувийн хэвшлийн хөрөнгө
оруулалтын үндэсний газараар дамжуулан идэвхтэй хайдаг. Анголын хувийн
хөрөнгө оруулалтын тухай хууль нь хөрөнгө оруулагчдад олгох боломжит ашиг,
урамшууллын талаар заасан байдаг. Хөрөнгө оруулагчдыг сэтгэл хангалуун
байлгах урамшууллын доод хэмжээ нь 2011 онд 100,000 ам.доллараас 1 сая
ам.доллар хүртэл өссөн. Хөрөнгө оруулагчид урамшууллын эрхтэй хөрөнгө
оруулалтын нөхцөл байгуулж ХХХОҮГ-тай гэрээ хйих ёстой. Мөн 10 сая
ам.доллараас 50 сая ам.долларын хоорондох хөрөнгө оруулалт нь Сайд
нарын зөвлөлөөр батлагдсан байх ёстой, түүнчлэн 50 сая ам.доллароос их
хөрөнгө оруулалтыг Ерөнхийлөгчийн хороонд танилцуулан зөвшөөрөл авах
шаардлагатай.
Хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтын хууль нь дараах хувийн байгууллагад
хувийн хөрөнгө оруулалт хийхийг хориглодог. Үүнд: Батлан хамгаалах газар,
Дотоодын улсын аюулгүй байдлыг хангах байгууллага, Төв банк болон Төрийн
сангийн үйл ажиллагаатай холбоотой үйл ажиллагаа явуулж байгаа банк,
711
нисэх онгоцны байгууллага болон улсын онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг нутгийн

захиргаанууд.
Ангол буурай хөгжилтэй, санхүүгийн салбарын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх мөн
Анголын мөнгөн тэмдэгтийг нэмэгдүүлэх зорилгоор орон нутгийн банкуудаар
дамжуулан бүх төлбөр тооцоог кванзаар хийнэ гэсэн гадаад валютын хуулийг
баталсан.
Нигери Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин, 2014 он
2013 оны байдлаар Нигери Улс: Газрын тосны нөөцөөрөө дэлхийд
Нийт хүн ам: 173.6 сая 10-т ордог Нигери улс нь Африкдаа
Газар нутаг: 910’770 kм2 хамгийн их хүн амтай мөн хамгийн
ДНБ-ий өсөлт: 6.6% газрын тосны нөөцтэй орон юм. Ту улс
Инфляци: 8.48% нь бизнес эрхлэхэд таатай байдлын
индексээр 189 орноос 170-д жагсдаг
Экпортын 94% нь түлш.
Эх сурвалж: UNCTAD, Country profile бол авилгын индексээр 174 орноос 136-
д жагсдаг байна. Зөвхөн газрын тосны
салбартаа найдсан Нигерийн эдийн засаг улс төрийн тогтворгүй байдал, макро
эдийн засгийн ядуу бодлого болон авилгад удаан идэгдсэн. Экспортын гол
бүтээгдэхүүнүүд нь газрын тос болон газрын тосны бүтээгдэхүүний 95%, какао,
резинэн чихэр. Импортын гол бүтээгдэхүүнүүд нь машин механизм, химийн
бодис, тээврийн тоног төхөөрөмж, үйлдвэрлэсэн бараа, хоол хүнс, амьд амьтад.
Хүнс, тээврийн хэрэгсэл, техник химийн бүтээгдэхүүн гээд бараг бүхий л
зүйлийг импортоор хангадаг энэ улс эрдэс баялагийн нөөцөөрөө хөшүүрэг хийн,
хүн амых нь 70 хувийг эзэлсэн ядуурлаас гарахыг оролдож байна. Энэ салбарын
орлогын 80% нь Засгийн газарт төвлөрч, 16% нь үйл ажиллагааны зардалд
зарцуулагдаж, үлдсэн 4% нь хөрөнгө оруулагчдад үлддэг. Гэвч иргэдэд ганц хувь
нь л очдог. Нигерийн эрх баригчид орлогоо хувиарлаж чаддагүйн дээр буруу
бодлого баримталдаг нь харагдаж байна. Мөн хүн амых нь хагас нь боловсрол
эзэмшээгүй гээд энэ улсад дэд бүтэц дутагддаг.
2003-2007 онд эдийн засгийн шинэчлэл хийхээр Үндэсний эдийн засгийн
хөгжүүлэх стратеги хэмээх хөтөлбөр боловсруулснаар ахуйн хэрэглээний цэвэр
усны хомсдол, эрчим хүчний найдваргүй хангамж, усалгаа, авилга, хувийн
салбарыг хөгжүүлэхэд саад болж байсан тотгорыг арилгах зэрэгт бага ч гэсэн
ахиц орсон байна.
Хөрөнгө оруулалт муу байдгых нь нэг шалтгаан нь хэт өндөр татвартай
холбоотой гэж үздэг. Тиймээс Засгийн газар нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
нэмэгдүүлэхийн тулд татвараа бууруулсан. Мөн Дэлхийн хүмүүнлэгийн
тусламжийн болон санхүүгийн байгууллагаас байнгын хандив, тусламж өгч
төсөл хэрэгжүүлдэг.
712
Нигерийн гол хөгжилд хандах хөрөнгө оруулагчдын хандлага нь дараах хүчин

зүйлсийг тусгасан байна.
1. Найра (Naira)-гийн бууралт
2. Гадаадын валют болон санхүүгийн тулгамдсан асуудлууд
3. Сонгууль
4. 2014 оны Эбола вирүс нь Нигерийн хөрөнгө оруулагчдад сөргөөр
нөлөөлж байсан.
1995 онд Нигерийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих комиссын тухай хуульд
ГШХО-ын хязгаарлалт болон хяналт, бүх салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
зөвшөөрөх, гадаадын эзэмшигч бүх салбарт 100% хөрөнгө оруулах боломж
зэргийг оруулсан. Нигерийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих комиссын гаргасан
хөрөнгө оруулалтын нэг цэгийн төвд шинээр бизнес эрхлэгчид болон хөрөнгө
оруулалтын захиргааны журмыг хялбарчлах зорилгоор төрийн болон төрийн
оролцоотой 27 байгууллагыг оруулсан. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид нь
дотоодын хөрөнгө оруулагчдын адил эрхтэй байдаг. Улсын хүчтэй бодлого
байхгүй ч гэсэн Нигерит бизнес болон хөрөнгө оруулалтын шиидэгдээгүй
асуудлууд хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж байсан.
Нигерийн засгийн газар импортоор бүтээгдэхүүнүүд оруулахаас илүүтэйгээр
дотооддоо үйлдвэрлэхийг илүүд үзэж импортыг орлуулах бодлогыг дэмждэг.
Нигерийн бодлогын хянагчид газрын тос болон байгалийн хийн ГШХО-
ыг төрөлжүүлэхийн тулд бүс нутгийн итерацийн давуу талыг ашиглан
зохицуулалтыг сайжруулж, орон нутгийн аж үйлдвэрийн чадавхыг дэмжиж
байна. Одоогоор Нигерийн хөрөнгө оруулалтын гадаад хяналтад ямар нэг
хязгаарлалт байхгүй.
1995 оны Үндэсний хөрөнгө оруулалтыг дэмжих тухай хуульд зааснаар гадаад
болон дотоод хувийн хөрөнгө оруулалтыг хориглосон дараах салбарууд байна.
Үүнд: зэвсэг олон сумны үйлдвэрлэл, сэтгэцэд нөлөөлөх бодис, мансууруулах
эмийн үйлдвэрлэл, цэргийн хувцас хэрэглэлийн үйлдвэрлэл, Холбооны гүйцэтгэх
зөвлөлийн хэрэгсэл багтана.
713
Хүснэгт 25. Сонгосон орнуудын гадаадын хөрөнгө оруулалтын бодлого, зохицуулалт

Гадаадын хөрөнгө оруулалт,
Улс, орнууд Зохицуулалтын онцлог
худалдааны бодлого
Төрийн өмчит компаниудад стратегийн Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай
ашигт малтмалын хайгуул болон хуульд гадаад хөрөнгө оруулагчид дотоод
ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгон уул хөрөнгө оруулагчидтай ижил эрхтэй байна
Намиби Улс
уурхайн салбарт дотоодын компаниудын гэж заасан боловч Засгийн газар зарим нэг
оролцоог нэмэгдүүлсэн. хязгаарлалтыг тавих эрхтэй. Жишээ нь
тусгай зөвшөөрөл авах асуудалд.
Шийдвэр гаргах эрх бүхий байгууллагын Хөрөнгө оруулалтын хуулиараа гадаад
хязгаарлагдмал хүчин чадал, болон дотоод бизнес эрхлэгчид ижил
үйлдвэрлэлийн зардал өндөр дотоодын эрхтэй гэж заасан ба уул уурхай, ойн аж
зах зээл нь жижиг, хөдөлмөрийн хууль ахуй, газрын тос, хөдөө аж ахуй, аялал
Габон Улс нь хөшүүн, зам тээвэр, харилцаа холбоо жуулчлалын салбарт хөрөнгө оруулагчийг
зэрэг дэд бүтэц муутай, гаалийн дүрэм гааль татварын урамшуулал олгож,
хэрэглээнд нийцдэггүй зэрэг асуудлууд дэмжих бодлого явуулдаг.
нь гадаад хөрөнгө оруулагчдад төвөгтэй
байдаг.
Засгийн газар нь оюуны өмчийн эрх, Засгийн газар хөдөө аж ахуй, барилга,
хөрөнгө оруулагч болон ажилчдын эрх барилгын тоног төхөөрөмж, химийн
зэрэг бизнес болон хөрөнгө оруулалтын бодис, петрохимийн үйлдвэрлэл,
харилцааг зохицуулах хууль, журманд өргөн хэрэглээний бараа, эрчим хүч,
голчлон анхаарлаа хандуулдаг. уул уурхай, хүнсний бүтээгдэхүүний
Импортыг орлуулах болон экспортын үйлдвэрлэлийн сав баглаа боодол, эрүүл
баримжаатай аж үйлдвэрийн бодлого мэндийн технологи, мэдээлэл харилцаа
баримталдаг. холбоо, нэхмэл утас, бэлэн хувцас, аж
үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж болон бусад
хангамжуудад хийх хөрөнгө оруулалтанд
Узбекистан татварын урамшуулал санал болгох замаар
Улс ГШХО-ыг дэмждэг.
Хэвлэл мэдээллийн салбар дахь
гадаадын хөрөнгө оруулалтыг 30 хувиар
хязгаарлагддаг, санхүүгийн салбарын
гадаадын хөрөнгө оруулагчид зөвхөн
тогтмол санхүүжилт шаардлагатай
байгаа Узбекистаны компаниуд эсвэл
банктай хамтарч үйл ажиллагаа явуулж
болно. Харин аялал жуулчлалын салбарт
гадаадын хөрөнгө оруулалт аливаа
бизнесийн 49 хувиас хэтэрч болохгүй.
Хууль эрхзүйн орчин хангагдсан боловч ОХУ болон БНХАУ-ын дэд бүтэц дэх
шүүхийн тогтолцоо нь хараат; Эдийн хөрөнгө оруулалттай холбоотойгоор
засгийн өсөлтөд ГШХО чухал нөлөөтэй ГШХО нь жил бүр өссөөр байгаа;
Бүгд гэж үзэн, энэ өсөлтийг дэмжих эдийн Гадаад хяналтын тухай албан ёсны
Найрамдах засгийн хөгжлийн стратегийн чиглэлийг хязгаарлалтгүй ч засгийн газар улс төрийн
Кыргыз Улс боловсруулсан; Хамгийн том хөрөнгө мэдрэмтгий салбар дахь томоохон хөрөнгө
оруулалтын төслүүд нь дэд бүтэц болон оруулагчдаас өндөр хөдөлмөр эрхлэлт
эрчим хүчний салбарынх байдаг. эсвэл орон нутгийн захирлуудын зөвлөлд
бага суудал эзэмшихийг шаарддаг;
714
Казакстан улсын засгийн газар уул Банк, даатгалын салбарт гадаадын

уурхай, төмөр замын тоног төхөөрөмж, хөрөнгийн оролцоог хязгаарлах ямар
цахилгаан тоног төхөөрөмж, химийн нэгэн бэрхшээл байхгүй ч гадаадын банк
бүтээгдэхүүн, барилга, төмөрлөгийн болон гадаадын даатгалын компанийн
Казакстан үйлдвэрлэл, хүнсний үйлдвэрлэлийн сав салбарууд Казакстанд үйл ажиллагаа
Улс баглаа боодол, эм, мэдээлэл, харилцаа явуулахыг хориглодог ба хөдөө аж ахуйн
холбоо, цахилгаан эрчим хүч, салхины газрыг гадаадын хуулийн этгээд, хувь хүн
болон нарны эрчим хүчний салбарт эзэмшихийг хязгаарладаг байна.
хөрөнгө оруулалтыг дэмжих тусгай
урамшуулалтай.
Дэд бүтэц нь сайн хөгжсөн; Уул ХАА, алмаз, боловсрол, эрүүл мэнд,
уурхайн салбарын эзэмшилтэд хяналт тээврийн салбар дахь эдийн засгийн
тавьж эхэлсэн; Газрын тосны үйлдвэр өсөлтийг нэмэгдүүлэхийн тулд гадаадын
Ботсван байгуулсан. шууд хөрөнгө орулалтыг дэмждэг;
Улс Бизнес эрхлэх хүсэлтэй гадаадын
иргэд Худалдааны хуульд заасны дагуу
холбогдох тусгай зөвшөөрөл авах
шаардлагатай;
Даатгалын компанийн өөрийн хөрөнгийн Хууль тогтоомжид өөрөөр заагаагүй бол
нэг хувь нь гадаадын хөрөнгийн 10 үндэсний хөрөнгө оруулагчийн ямар ч
хувиас хэтрэхгүй. үйл ажиллагаанд гадаадын шууд хөрөнгө
оруулалтыг зөвшөөрдөг; Эрчим хүч,
тээвэр, ХАА, аялал жуулчлал, мэдээлэл,
Азербайжан харилцаа холбооны тенологи зэрэг
Улс салбаруудад чиглэсэн хөрөнгө оруулалт
татдаг; Үндэсний аюулгүй байдал
болон батлан хамгаалахтай холбоотой
байгууллага мөн түүнчлэн хөдөө аж
ахуй, харилцаа холбоо зэрэг салбаруудад
хязгаарладаг;
Засгийн газар АНУ, Европын холбоо, Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хязгаарлалт
Канад, Австрали болон Норвеги нь 2008 оны Стратегийн салбарын тухай
зэрэг улсуудаас оруулж ирэх хүнсний хуулийн тусламжтайгаар улсын батлан
бүтээгдэхүүний импортдоо хориг хамгаалах болон аюулгүй байдлыг хангах
Оросын тавьсан; өргөн хүрээтэй импортыг стратеги болсон
Холбооны орлуулах бодлогыг дэмждэг; бизнес ОХУ-ын ГШХО нь тойрог хэлбэрийн
Улс эрхлэгчдыг сурталчлах хамгаалах нэмэлт ГШХО-д орно учир нь хоёрдогч улсаар
арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах дамжин гардаг
зорилгоор бизнес эрхлэгчдийн эрхийн
төлөөх Омбудсманы байр суурийг бий
болгосон
Засгийн газар бараг бүх салбарт гадаад Худалдааг дэмжих хэлэлцээр нь бүх
болон дотоод хөрөнгө оруулалтыг татах хөрөнгө оруулалтыг хамгаалдаг; Гадаадын
зорилготой; Боловсрол гэх мэт салбарын хөрөнгө оруулагчид татвараас чөлөөлөх
Перу улс
дэд бүтэц муу хөгжсөн. гэх мэт хөрөнгө оруулалтын урамшуулал,
үр шимийг хүртэхдээ үндэсний хөрөнгө
оруулагчдын адил эрх эдэлнэ.
715
Газрын тос, байгалийн хий, алмаз Хөрөнгө оруулагчдыг сэтгэл хангалуун

эрдэнийн асар их нөөцтэй боловч ядуу байлгах урамшууллын доод хэмжээг
улс хэвээр л байдаг; дээрх салбарт авилга, 100,000 ам.доллараас 1 сая ам.доллар
хээл хахууль, төрийн буруу менежмент хүртэл өсгөсөн. 10 сая ам.доллараас 50
байсан тул эдийн засаг хөгждөггүй; сая ам.долларын хоорондох хөрөнгө
санхүүгийн салбарын хүчин чадлыг оруулалт нь Сайд нарын зөвлөлөөр
нэмэгдүүлэх мөн Анголын мөнгөн батлагдсан байх ёстой, түүнчлэн 50 сая
тэмдэгтийг нэмэгдүүлэх зорилгоор орон ам.доллароос их хөрөнгө оруулалтыг
нутгийн банкуудаар дамжуулан бүх Ерөнхийлөгчийн хороонд танилцуулан
Ангол Улс
төлбөр тооцоог өөрийн мөнгөн тэмдэг зөвшөөрөл авах шаардлагатай. Батлан
(кванз)-ээр хийнэ гэсэн гадаад валютын хамгаалах газар, Дотоодын улсын аюулгүй
хуулийг баталсан. байдлыг хангах байгууллага, Төв банк
болон Төрийн сангийн үйл ажиллагаатай
холбоотой үйл ажиллагаа явуулж байгаа
банк, нисэх онгоцны байгууллага болон
улсын онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг нутгийн
захиргаануудад хувийн хөрөнгө оруулалт
хийхийг хориглодог.
Нигерийн эрх баригчид орлогоо Хөрөнгө оруулалт муу байдгых нь
хувиарлаж чаддагүйн дээр буруу бодлого нэг шалтгаан нь хэт өндөр татвартай
баримталдаг; дэд бүтэц дутагдалтай; холбоотой; Нигерийн хөрөнгө оруулалтыг
Нигерийн засгийн газар импортоор дэмжих комиссын тухай хуульд ГШХО-
бүтээгдэхүүнүүд оруулахаас илүүтэйгээр ын хязгаарлалт болон хяналт, бүх салбарт
дотооддоо үйлдвэрлэхийг илүүд үзэж гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зөвшөөрөх,
импортыг орлуулах бодлогыг дэмждэг. гадаадын эзэмшигч бүх салбарт 100%
хөрөнгө оруулах боломж зэргийг
Нигери Улс оруулсан; Гадаадын хөрөнгө оруулагчид
нь дотоодын хөрөнгө оруулагчдын адил
эрхтэй байдаг; гадаад болон дотоод
хувийн хөрөнгө оруулалтыг зэвсэг болон
сумны үйлдвэрлэл, сэтгэцэд нөлөөлөх
бодис, мансууруулах эмийн үйлдвэрлэл,
цэргийн хувцас хэрэглэлийн үйлдвэрлэл,
Холбооны гүйцэтгэх зөвлөлийн хэрэгсэл
салбаруудад хориглодог.
716
ДҮГНЭЛТ, БОДЛОГЫН ЗӨВЛӨМЖ

Монгол Улсын макро эдийн засгийн болон ГШХО-ын орчны судалгааг хийж,
эдийн засагт үзүүлэх нөлөө болон ГШХО-д нөлөөлдөг хүчин зүйлс, ГШХО-ыг
шингээх чадварыг тодорхойлсноор дараах дүгнэлтүүдэд хүрлээ. Үүнд:
1. Монгол Улсын эдийн засагт уул уурхайн салбар дахь ГШХО хүчтэй
нөлөөлж байгаа бөгөөд 2011 оноос эхлэн уул уурхай дахь ШХО-ын
1%-ын өсөлт нь бусад салбартаа үзүүлэх нөлөө нь нэмэгдсэн. Харин
дотоодын хөрөнгө оруулалтын нөлөө нь буурсан байна.
2. Уул уурхайн гарцад ХАА-ын эцсийн хэрэглээний зардлын үзүүлэх нөлөө
буурч, хөрөнгийн нийт хуримтлалын нөлөө өсөж байна. Харин уул
уурхайн гарцад тээврийн салбарын эцсийн хэрэглээний зарлын үзүүлэх
нөлөө жил ирэх бүр буурч байсан хэрнээ уул уурхайн гарцад экспортын
дүнгийн үзүүлэх нөлөө өсөж байна. Мэдээлэл холбоо, санхүү даатгалын
үйлчилгээ, төрийн удирдлага, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг үйлчилгээний
салбарын уул уурхайд үзүүлэх нөлөө өндөр байна.
3. ГШХО-д нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн судалгаанаас бодит ДНБ болон
төгрөгийн ам.доллартай харьцах нэрлэсэн ханш ГШХО-тай урт хугацаанд
эерэг хамааралтай бол байгалийн баялаг сөрөг хамааралтай байдаг нь
тогтоогдлоо. Урт хугацаанд бодит ДНБ 1%-иар өсөх нь ГШХО-ыг 9.6%-
иар, нэрлэсэн ханш 1%-иар өсөх (сулрах) нь ГШХО-ыг 8.5-иар өсгөдөг.
Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш сулрах нь ам.доллар болон бусад
валютаар хөрөнгө оруулсан гадаадын хөрөнгө оруулагч нарт ханшийн дахин
үнэлгээний ашиг олох боломжийг олгодог. Иймд ГШХО болон нэрлэсэн
ханшийн хооронд урт хугацааны эерэг хамаарал оршин байдаг байна.
4. Хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадварын индекс 1-тэй тэнцүү байх нь тухайн
улс эдийн засгийн цар хүрээтэйгээ нийцтэй хөрөнгө оруулалтыг татаж байна
гэдэг утгыг илэрхийлдэг. Аж үйлдвэржсэн, хөгжингүй, эсвэл аж үйлдвэрийн
бүтээгдэхүүн экспортлогч орнуудын хувьд ГШХО-ыг шингээх чадварын
индекс дунджаар 1-тэй тэнцүү байдаг бол Монгол Улстай ижил төстэй
шинжээр сонгосон 11 орны хувьд тус индекс дунджаар 3-тай тэнцүү гарсан.
Иймд манай улсын хувьд ГШХО-ыг шингээх чадварын индексийг [1;3]
засварт байлгах буюу ДНБ-д эзлэх ГШХО-ын хувиар илэрхийлбэл ГШХО
нь ДНБ-ийхээ [3%; 9%] байлгах нь зохистой юм.
5. ГШХО-ын шингээх чадварын индекс тухайн ондоо 1-ээс их утгыг авбал
тухайн улс зах зээлийн багтаамжаасаа давсан ГШХО-ыг татсан байгааг
илэрхийлдэг бол уг индексийн хэлбэлзлийн далайц өндөр байх нь тухайн
улс эдийн засгийн цар хүрээнээс үл хамааран бизнесийн орчин, эдийн
засгийн болон бодлогын тогтвортой байдал, байгалийн нөөцийн төрх
байдал, дэд бүтэц, ур чадвар болон технологи, ГШХО-ын дэмжлэгийн
үр ашигтай байдал эсвэл өмч хувьчлалд оролцох боломж зэрэг хүчин
зүйлүүдийн улмаас ГШХО хэлбэлзэж байгааг илэрхийлдэг. Манай улсын
хувьд 2011 оноос хойш өнөөг хүртэл тус индексийн утга маш ихээр
хэлбэлзсэн буюу буурсан. Энэ нь улс төрийн тогтворгүй байдал, болон
717
гадаадын хөрөнгө оруулалт нь нэг салбараас, нэг том төслөөс хамааралтай

байгаад, төслийн үйл явц тогтворгүй байсантай холбоотой.
6. Иймд нэг салбараас хамааралтай байдал, нэг том төслөөс хараат
байдлыг арилгах тал дээр анхаарах нь зүйтэй. Манай улсын Үндэсний
аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд нэг улсын хөрөнгө оруулалт нийт
гадаадын хөрөнгө оруулалтын 1/3-аас хэтрэхгүй байх, гадаадын төрийн
өмчит компанийн үйл ажиллагааг хязгаарласан байдаг нь нэг улсаас
хамааралтай байдлыг хязгаарласан зохицуулалт мөн. Гэхдээ энэ заалт нь
бодит байдалд биелэлээ олж чадаагүй байна. 2009 оноос өмнө гадаадын
нийт хөрөнгө оруулалтын 60%-аас илүү хувийг зөвхөн Хятад Улсаас
оруулдаг байсан бол 2011 онд гадаадын нийт хөрөнгө оруулалтын 38%,
2013 оны гадаадын нийт хөрөнгө оруулалтын 40% нь зөвхөн Нидерланд
Улсаас орсон байна. Үндэстэн дамнасан үйлдвэрүүд охин компаниа
нээн ажиллуулахад татварын нэн таатай нөхцөлийг олгодог Нидерланд,
манай улсын хувьд хөрөнгө, орлогоос давхардуулан татвар авахгүй
байх тухай хоёр талт хэлэлцээрийн сөрөг нөлөө харьцангуй ихтэй
Нидерланд, Английн Виржини Арал, Люксембург улсуудаас орж ирсэн
хөрөнгө оруулалтын хэмжээ сүүлийн жилүүдэд огцом өссөн байна. Иймд
гадаадын хөрөнгө оруулагчтай хамтарч ажиллахдаа манай улс олон улсад
хийгдсэн гэрээ, хэлэлцээрийн нөлөөг давхар тооцдог байх шаардлагатай.
Олон улсын туршлагаас харахад бид уул уурхайгаас хэт хамааралтай
байдлыг шийдэх үндсэн хоёр үе шатууыг хэрэгжүүлж болно. 1-р шатанд,
уул уурхайн салбараас орж ирж буй орлогыг өнөөдөртөө бүрэн зарцуулж
дуусгахгүйгээр, тодорхой сан үүсгэж хуримтлуулж, илүү сайн үр
өгөөжтэй ашиглах боломжийг хайх, 2-р шатанд, хуримтлагдсан сангаасаа
бусад салбаруудыг дэмжих бодлого баримтлах. Хоёр дахь шатанд
Бостван Улс шиг зарим нэр төрлийн үйл ажиллагаанд зөвхөн дотоодын
үйлдвэрлэгч нарт зөвшөөрөл олгодог байх шаардлагатай.
7. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаад эдийн засгаа амжилттай хөгжүүлсэн
орнуудын жишээг амжилт муутай болгосон улсуудтай харьцуулан
судалахад дараах ерөнхий ялгаа харагдсан. Үүнд: амжилттай хөгжсөн
орны институцийн чанар сайн, авилга, хүнд суртал багатай, бизнес
эрхлэхэд харьцангуй хялбар байсан. Түүнээс гадна дэд бүтэц сайн
хөгжсөн нь амжилтад хүрэх хоёр дахь үндсэн нөхцөл болж байжээ. Манай
эдийн засагт ГШХО-ын үзүүлэх нөлөөг тодорхойлсон судалгаанаас
ГШХО-ын хэмжээ 1%-ийн өсөлтийн нөлөө нь тээвэр, дэд бүтцийн
салбарыг 2011 онд 0,19%-аар, 2012 онд 0,066%-аар, 2013 онд 0,041%-
аар тус тус өсгөдөг болох нь тодорхойлогдсон. Энэ нөлөө нь 2011 ондоо
бусад салбаруудтай харьцуулахад өндөрт тооцогдож байсан хэдий ч
хугацаа өнгөрөхийн хэрээр буурч байна. Иймд дэд бүтцийг сайжруулахын
тулд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахаас гадна дотоодын хөрөнгө
оруулалтыг нэмэгдүүбэл илүү үр өгөөжтэй байх болно.
718
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ
Amy Jocelyn Glass and Kamal Saggi. (1998). International Technology Transfer and
the Technology Gap. Journal of Development Economics, Vol.55 p. 69-398.
Ancuta , P., & Andrei , D. (2013). Multipliers of Romanian Economic Structure: An
analysis in terms of input-output model. Новини Ститовои наукив.
Billington, N. (1999). The Location of Foreign Direct Investment: An empirical
Analysis. Applied Economics, 65-78.
Borensztein, E. J. (1998). How does foreign direct investment affect economic growth?
Journal of International Economics 45 (1), 115-35.
Caves, R. (1971). International Corporations: The Industrial Economics of Foreign
Investment. Economica, 1-27.
Chenery B, H., & Clark P, G. (1959). Interindustry Economics (translation into
Russian, 1962). Moscova” Editura de Literatură Străină.
Cheng, L., & Kwan, Y. (2000). What are the Determinants of the Location of Foreign
Direct Investment? The Chinese Experience. Journal of International Economics,
379-400.
Dewhurst, J. H. (1991). The Relative Importance of Input Coefficients and
Transactions, In: Input/Output Structure în New Interpretations and Extensions of
Regional Input/Output Modelling. Gower Publishing.
Dickey, D., & Fuller, W. (1979). Distribution of the Estimators for Autoregressive
Time Series With a Unit Root. Journal of the American Statistical Association,
427-431.
Dobrescu, E. (1970). The Inter-branches Balance - An Instrument of Structural
Analysis of Economy. Economic Computation and Economic Cybernetics Studies
and Research.
Dobrescu, E. (2006). Integration of Macroeconomic Behavioural Relationships and the
Input-Output Block (Romanian Modelling Experience). http://www.ecomod.org/
files/papers/1564.pdf.-ээс Гаргасан
Dobrescu, E. (2009). Measuring the Interaction of Structural Changes with Inflation.
Romanian Journal of Economic Forecasting, 5-99.
Dunning, J. (1993). Multinational Enterprises and the Global Economy. Harlow,
England: Addison-Wesley.
Emilian, D., Viorel, G., & Cornelia, S. (2010). Using the Leontief matrix to estimate
the impact of investments upon the global output1. Institute of Economic
Forecasting.
Engle, R., & Granger, C. (1987). Co-integration and Error Correction: Representation,
Estimation, and Testing. Econometrica, 251-276.
719
Erdal, F., & Tatoglu, E. (2002). Locational Determinants of Foreign Direct Investment
in an Emerging Market Economy: Evidence from Turkey. Multinational Business
Review.
Ewe-Ghee, L. (2001). Determinants of, and the Relation between, Foreign Direct
Investment and Growth: A Summary of the Recent Literature. IMF Working
Paper, WP/01/175.
Froot, K., & Stein, J. (1991). Exchange Rates and Foreign Direct Investment: An
Imperfect Capital Markets Approach. Quarterly Journal of Economics, 1191-1218.
Gaftea, V. (2003). Analiza structurii economiei utilizând balanĠa legãturilor dintre
ramuri. Institutul NaĠional de Cerecetari Economice al Academiei Române.
Gaftea, V. V. (2005). Impactul creúterii preĠurilor la utilităĠi pentru firmele
româneúti. http://www.gea.org.ro/documente/ro/impactpreturiutilitati.pdf.-ээс
Гаргасан
Institute for Economic Forecasting. (2009). The «Dobrescu Macromodel» of the
Romanian Market Economy – 2005 Version Yearly Forecast Autumn Using
the Leontief Matrix to Estimate the Impact of Investments Romanian Journal of
Economic Forecasting. Journal of Economic Forecasting, 224-226.
Krugman Paul R., Obstfeld Maurice, Melitz Marc J. (2013). International Economics.
Pearson.
Liu X., Siler P., Wang C.& Wei Y. (2000). Productivity spillovers from foreign direct
investment: Evidence from UK industry level panel data. Journal of International
Business Studies, 31(3), 407-425.
Love, J., & Lage-Hidalgo, F. (2000). Analysing the Determinants of US Direct
Investment in Mexico. Applied Economics, 1259-1272.
Lucas, R. (1990). Why Doesn’t Capital Flow from Rich to Poor Countries. American
Economic Review, 92-96.
Lynde, C., & Richmond, J. (1993). Public Capital and Long-run Costs in U.K.
Manufacturing . The Economic Journal, 880-893.
M, C. (1974). BalanĠa statistică a legaturilor dintre ramuri. Bucureúti: Editura
Politică. .
Michael Lenox and Andrew King. (2004). Prospective for Developing Absorptive
Capacity Through Internal Information Provision. Strategic Management Journal,
331-345.
Micheal Todaro P., Stephen C. Smith. (2014). Economic Development. New York:
Pearson.
Noorbakhsh, F., Paloni, A., & Youssef, A. (2001). Human Capital and FDI Inflows to
Developing Countries: New Empirical Evidence. World Development, 1593-1610.
720
P., D. S. (2005). Spillovers from foreign Direct Investment and Firm Growth:
Technological, Financial and Market Structure Effects. International Journal of the
Economics of Business, 12(1), 85-104.
Pedro Sanchez-Sellero, Jorge Rosell-Martinez, Jose Manuel Garcia-Vazquez. (2013).
Innovation as a Driver of Absorptive Capacity from Foreign Direct Investment in
Spanish Manufacturing Firms. Procedia-Social and Behavioral Sciences (75), 236-
245.
Phillips, P., & Hansen, B. (1990). Statistical Inference in Instrumental Variables
Regression with I(1) Processes. Review of Economic Studies, 99-125.
Phillips, P., & Perron, P. (1988). Testing for a Unit Root in Time Series Regression.
Biometrika, 335-346.
Romer, P. (1986). Increasing returns and long run growth. Journal of Political
Economy 94 (5), 1002-1037.
Romer, P. (1990). Endogenous technological change. Journal of Political Economy 94
(5), 71-102.
Ronald Findlay. (1978). Relative Backwardness, Direct Foreign Investment, and the
Transfer of Technology: A Simple Dynamic Model. The Quarterly Journal of
Economics, Vol. 92, p. 1-16.
Shatz, H., & Venables, A. (2000). The Geography of International Investment. G.
Clark, & M. G. Feldman-Д, Oxford Handbook of Economic Geography (хуудсд.
125-145).
Shin, H. S. (2009). Reflections on Northern Rock: The Bank Run that Heralded the
Global Financial Crisis. Journal of Economic Perspectives, vol.23, хуудсд. pp 101-
109.
Solow, R. (1956). A contribution to the theory of economic growth. The quarterly
Journal of Economics, 70 (1), 65-94.
U.S. Embassy in Ulaanbaatar Mongolia. (2014 July). 2014 Mongolia Investment
Climate Statement. Ulaanbaatar: U.S. Embassy.
UNCTAD. (1998). World Investment Report .
UNCTAD. (2002). World Investment Report 2002: Transnational Corporations and
Export Competitiveness.
UNCTAD. (2013). Investment Policy Review. New York.
Wesley M. Cohen, Daniel A. Levinthal. (1990). Absorptive Capacity: A New
Perspective on Learning and Innovation. Administrative Science Quarterly, Vol.
35, No. 1, pp. 128-152.
World Bank Group. (2015). Doing Business.
721
Yang, J., & Groenewold, N. T. (2000). The Determinants of Foreign Direct Investment
in Australia . The Economic Record, 45-54.
А.Ананд. (2010). Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын эдийн засгийн бодит
салбарууд дахь нөлөө: Монголын жишээ. Монголбанк “Судалгааны ажил”,
Товхимол-6, 155-177.
Батсүх, Ц., & Будням, С. (1996). Математик-Эдийн засаг. Улаанбаатар.
Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газар, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны
байгууллага. (2010-2013). Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд
чиглэсэн чадавхийг бэхжүүлэх төсөл. Улаанбаатар: ЖАЙКА.
Д.Мөнхцэцэг, Б.Оюу-Эрдэнэ. (2012). Монгол Улс дахь гадаадын шууд хөрөнгө
оруулалтын орчин болон эдийн засагт нөлөөлөх нөлөөллийн шинжилгээ.
Улаанбаатар: СЭЗДС.
Монгол дахь дэлхийн банкны групп. (2013 оны 4-р сар). Монгол Улсын эдийн
засгийн тойм. Улаанбаатар: Дэлхийн банк.
Монгол Улсын Их Хурлын 2010 оны 48 дугаар тогтоолын хавсралт. (2010).
Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал. Улаанбаатар:
УИХ.
Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн хороо. (1991-2014 ). Статистикийн
эмхэтгэл. Улаанбаатар.
Үндэсний Хөгжил Шинэтгэлийн Хороо. (2011). Монгол Улсын хөрөнгө
оруулалтын шингээх чадварын судалгаа. Улаанбаатар: ҮХШХ.
722
Хавсралт 1. ГШХО-ын гүйцэтгэлийн индекс
2013 оны
индексийн Улсууд
2011
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2012
2013
эрэмбэ
1 Кайманы арлууд 5.7 -1.3 4.0 48.3 42.0 3.4 69.7 130 94.2 86.9 77.8 65.5 -4.3 -67.2 212 157 159 187 189 295 120 185 110 155
2 Либери 50.2 2.9 -5.8 -30.6 11.2 2.4 -52.0 39.6 19.8 14.9 0.9 0.6 0.3 54.3 8.3 6.4 5.2 4.6 10.5 10.3 19.0 18.5 36.1 32.9
3 Люксембург 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 9.7 6.3 8.9 8.1 25.4 -15.6 10.5 18.9 34.6 13.1 9.4 25.8
4 Мозамбик 0.3 1.2 1.9 1.8 1.7 1.7 1.8 1.1 2.4 2.5 0.8 2.4 4.5 4.6 2.5 0.8 0.7 1.5 2.0 4.5 5.0 8.9 21.1 19.6
5 Мавритан 0.5 0.2 0.6 1.3 0.2 0.4 0.0 -0.1 0.0 0.3 0.7 2.3 2.7 4.1 12.8 17.3 1.7 1.2 3.3 -0.1 1.9 5.6 19.6 14.6
6 Хонг Конг 4.6 1.8 5.6 6.7 6.2 3.8 5.2 4.1 3.6 4.5 9.5 7.2 2.2 7.3 7.6 10.5 7.9 8.3 10.4 12.2 16.4 16.2 15.5 14.3
7 Сингапур 15.6 16.5 6.4 9.0 12.6 12.2 9.6 10.0 3.0 6.5 3.8 7.6 3.7 11.2 12.6 6.7 8.6 7.6 2.2 6.1 10.8 7.9 12.1 11.5
8 Шинэ Каледони 1.3 0.2 0.0 0.8 0.0 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 -0.3 1.2 0.9 1.5 0.3 -0.1 3.7 1.3 6.6 6.5 9.4 7.4 14.2 10.1
9 Жибути 0.0 0.8 0.7 0.3 0.3 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0.2 0.3 1.4 3.4 1.5 4.8 6.5 8.0 4.6 1.1 2.6 4.4 10.1
10 Ангуйла 15.5 12.0 27.6 8.1 11.7 15.0 24.1 11.0 8.8 7.5 6.7 8.8 13.1 12.7 26.6 24.2 17.3 9.6 9.7 7.5 1.9 5.6 8.4 9.8
Сент-Винсент ба
11 3.6 5.4 7.6 12.9 17.8 8.7 10.3 16.9 10.3 4.3 2.2 1.9 4.0 7.2 7.4 3.5 6.1 5.0 7.8 7.9 6.5 5.3 9.1 9.0
Гренадин
12 Монгол 0.0 1.2 0.2 0.7 0.5 0.6 0.9 1.3 0.7 0.8 1.1 1.9 3.0 5.2 2.7 3.5 2.4 2.5 5.1 6.6 12.4 22.5 23.7 8.9
22 Кыргыз 0.0 0.6 2.7 5.7 2.0 3.0 2.9 1.0 0.0 0.1 0.2 1.5 4.6 0.8 2.2 1.5 2.5 1.9 4.1 4.7 2.5 5.8
39 Чили 2.1 3.2 3.0 2.4 4.8 3.5 4.9 3.9 2.5 3.4 1.5 2.3 2.0 3.6 4.2 2.7 1.6 2.1 2.9 3.6 3.3 3.9 5.8 3.7
48 Намиби 1.2 6.5 5.5 2.0 2.8 3.4 2.6 1.3 0.9 0.1 1.1 4.0 2.9 1.9 2.0 2.5 1.6 2.4 2.8 2.8 3.3 2.7 3.7 3.0
60 Перу 0.2 0.0 -0.3 2.5 7.9 4.2 4.9 2.3 1.3 1.1 0.4 0.8 2.1 1.4 1.3 1.5 1.3 1.4 1.8 2.4 2.4 1.9 3.3 2.5
63 Казакстан 0.6 6.0 3.2 4.1 4.3 3.7 2.3 2.5 1.6 4.9 5.6 4.2 5.6 2.1 3.2 3.2 4.3 5.9 2.3 3.1 3.7 2.3
74 ОХУ 0.4 0.3 0.2 0.5 0.5 0.8 0.4 0.5 0.2 0.3 0.5 1.2 1.5 0.9 1.3 1.2 1.5 1.4 1.3 1.2 1.4 1.9
75 Азербайжан 0.0 0.0 0.7 4.5 14.8 16.8 10.0 3.3 0.6 1.5 12.1 28.5 23.9 5.9 -0.9 -4.1 0.0 0.5 0.5 0.9 1.6 1.9
83 Габон 1.4 -1.4 3.2 -2.3 -2.4 -5.3 -6.5 -3.5 0.9 -1.3 -0.2 -0.7 0.4 2.0 1.5 1.6 0.9 0.6 1.6 1.8 1.2 1.2 1.6 1.7
125 Узбекстан 0.1 0.4 0.6 -0.2 0.5 0.7 0.4 0.2 0.1 0.3 0.4 0.5 0.9 0.6 0.3 0.9 0.8 1.2 1.9 1.5 0.7 1.0
145 Хятад 0.9 1.6 3.3 5.0 6.3 4.4 3.7 2.9 1.9 1.1 0.8 1.4 2.0 2.0 1.8 1.5 0.9 0.7 0.8 0.9 0.9 0.7 0.8 0.7
723
Дэлхийн бүх орнууд 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
724
Хөгжиж буй орнууд 1.0 1.5 1.8 1.8 2.1 1.7 1.8 1.8 1.3 1.0 0.9 1.3 1.3 1.6 1.8 1.5 1.1 1.1 1.3 1.5 1.4 1.2 1.5 1.5
Шилжилтийн эдийн
0.0 0.0 0.4 0.6 0.4 0.7 0.8 1.1 0.8 0.7 0.4 0.7 1.1 1.9 2.1 1.4 1.5 1.4 1.8 2.0 1.5 1.5 1.7 1.9
засагтай орнууд
Хөгжингүй орнууд 1.1 0.9 0.8 0.8 0.7 0.8 0.8 0.8 0.9 1.0 1.0 0.9 0.9 0.8 0.8 0.8 0.9 0.9 0.8 0.8 0.8 0.8 0.6 0.7
Далайд гарцгүй хөгжиж
0.9 0.7 0.7 1.8 1.5 2.2 2.2 2.5 2.0 1.0 0.7 1.9 3.1 3.5 3.7 1.5 1.5 1.2 2.0 3.0 2.0 2.4 2.6 2.0
буй орнууд
Өр ихтэй ядуу орнууд 0.6 0.6 0.8 1.1 1.1 1.2 1.1 1.5 1.3 1.0 0.7 1.2 2.0 2.4 2.0 1.8 1.3 1.4 1.6 2.3 2.5 2.5 3.7 3.2
Газрын тос болон

байгалийн хий 0.6 0.7 0.6 0.7 0.8 0.7 0.9 1.0 0.7 0.5 0.4 0.6 0.7 1.3 1.3 1.1 1.1 1.0 1.3 1.7 1.2 1.0 1.1 1.1
экспортлогч гол орнууд
Аж үйлдвэрийн
бүтээгдэхүүн 1.1 1.0 0.9 1.0 0.9 0.9 0.9 0.9 1.0 1.0 1.0 1.0 0.9 0.9 0.8 0.9 0.9 1.0 0.8 0.8 0.9 0.8 0.7 0.8
Анхдагч түүхий
эд (түлш ороогүй) 1.8 2.5 2.7 2.1 3.2 2.8 3.2 2.3 1.4 2.2 0.9 0.6 1.5 1.7 2.1 1.6 1.3 1.1 1.6 1.5 1.8 1.9 2.7 1.8
Орлого багатай хүнсний
0.4 0.7 0.9 1.1 1.0 0.9 0.9 0.8 0.6 0.3 0.3 0.5 0.9 0.9 0.8 0.8 0.8 0.7 1.2 1.4 1.0 1.1 1.2 1.1
дутагдалтай орнууд
Аж үйлдвэржсэн орнууд 1.1 1.0 0.9 0.9 0.8 0.9 0.8 0.8 1.0 1.0 1.1 1.0 0.9 0.9 0.9 0.9 1.0 1.0 1.0 0.9 1.0 1.0 0.9 1.0
Шинээр аж үйлдвэржиж
0.7 1.1 1.3 0.9 1.2 1.1 1.3 1.4 1.0 0.9 0.6 1.1 1.1 1.1 1.4 1.3 1.0 1.0 1.2 1.3 1.1 1.1 1.3 1.2
буй орнууд
Шинээр хөгжиж буй
1.4 2.0 1.8 1.3 1.7 1.6 1.7 1.7 1.3 1.3 0.8 1.3 1.4 1.5 1.9 1.2 1.0 1.0 0.9 1.0 1.4 1.2 1.8 1.8
орнууд
Шинээр аж үйлдвэржиж
2.3 2.6 2.4 2.3 2.2 2.0 2.0 1.8 1.3 1.3 1.6 1.6 0.9 1.8 2.2 2.0 1.6 1.5 1.4 1.8 2.4 2.1 2.6 2.5
буй Азийн орнууд

10 20

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

10 20

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

“ГАДААДыН ХӨрӨНГӨ ОрУУлАлТыН

ТАлААр БАрИМТлАХ ЗОХИСТОй БОДлОГО”

Эдийн засгийн судалгаа, эрдэм шинжилгээний хүрээлэн

Энэ судалгаанд дурдагдсан аливаа дүгнэлт, дэвшүүлсэн санал нь

МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН БОЛОН

үзүүлэлтүүд муудсан (Хүснэгт 1) төлөвтэй байна. Худалдааны нийт эргэлт

ДНБ 2008 2008 2013

350% 2011: "Оюутолгой"

200% 2013-8сар: "Оюутолгой"-н

Люксембург улсуудад бүртгэлтэй байна.

Хүснэгт 3. Гадаадын хувь, оролцоотой хамгийн том 20 компани

Эх сурвалж1: Хөрөнгө оруулалтын газар

Аливаа хүчин төгөлдөр гэрээг түүнд оролцогчид заавал биелүүлэх үүрэгтэй

Үүнээс гадна орлогын албан татварыг давхардуулж ноогдуулахгүй байх болон

Улс Огноо Улс Огноо

Бүгд Найрамдах Чех Улс 1999.01.01 Нидерландын Вант Улс4 2005.10.31

Худалдаа, нийтийн хоолны салбар дахь гадаадын хөрөнгө оруулалттай

Хүснэгт 3. Монгол Улсад бүртгэгдсэн ГХО-тай компанийн тоо, салбараар

5 Аялал жуулчлал 2,4 318 176 127 9 2 - 4

№ Салбарууд ГШХО ГШХО ГШХО

МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСАГТ ГШХО-ЫН ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ

Хүснэгт 8. Үндсэн үйл ажиллагааны хүснэгт (Загвар 1)

Дээрх загварт тулгуурлан орц-гарцын загвараар үржүүлэгчийг тооцох янз бүрийн

Салбар 2 Эцсийн Дотоодын нийт

Нийт нэмэгдсэн өртөг V

Эх сурвалж: Судлаачдын тооцоо

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаас манай улсын эдийн засаг ихээхэн

Уул уурхайн салбарын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 1 хувиар нэмэгдсэн

2010 он 2011 он 2012 2013 он

2010 2011 2012 2013

үйлдэл үзүүлсэн болохыг зургаас нарийвчлан харж болно.

Эх сурвалж: Судлаачдын тооцоо

Сангийн болон мөнгөний бодлогын аливаа өөрчлөлтүүд нь эдийн засагт

Хүснэгт 16. Гадаадын болон дотоодын нийт хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч

2010-2013 онуудад уул уурхайн салбарын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын

Хүснэгт 17. Хөрөнгө оруулалтын 10 хувийн өсөлтийн салбаруудад үзүүлэх нөлөө

1 346354.2 543956.2 31.15 1746393.3 2290350 0.151 0.232 0.299

хэрхэн тогтоох вэ? гэдэгт оршино. Бид хөрөнгө оруулалтын өөрчлөлтийн

Симуялцийг орц-гарцын загварт тулгуурлан хийх ба анхны өгөгдөлтэй

Хүснэгт 20. GCF-ийн

2010 2011 2012 2013

Хүснэгт 21. ГШХО болон нийт хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч

оруулалтын эцсийн эрэлтээс ихээхэн хамааралтай болсоор байна.

ГШХО-Д НӨЛӨӨЛӨГЧ ХҮЧИН ЗҮЙЛСИЙН СУДАЛГАА

хэлбэрийн ГШХО-нд үзүүлэх нөлөөллөөсөө илүүгээр нөлөөлдөг байж болох юм

lnEXRt -1.18 -1.28 I(1)

Хүснэгт 28. Иохансений үнэний хувь бүхий харьцааны статистикийн үр дүн

Жич: Загварын оновчтой хэмжээг AIC шинжүүрээр шалгах замаар VAR

Хүснэгт 24. VECM үнэлгээний үр дүн

Cointegrating Eq: CointEq1

LN_FDI (-1) 1.000000

D(LOG_ D(LOG_ D(LOG_

CointEq1 -0.227401 0.009054 0.006934 0.011139 -0.163892

D(LN_FDI_ADJ(-1)) -0.365801 0.008745 -0.009910 -0.003532 0.194198

D(LOG_RGDP(-1)) -4.891750 -0.179598 -0.059973 -0.010514 -1.084859

D(LOG_EXR(-1)) -5.306980 0.002144 0.085121 -0.040550 -0.524552

D(LOG_CPI_SA(-1)) 3.325179 0.017792 0.072340 -0.003723 2.336960

D(LOG_NAT(-1)) 0.475270 -0.060816 -0.017674 -0.025079 0.021626

C 0.172199 0.023586 0.006103 0.022916 -0.019280

Үнэлгээний үр дүнг Хүснэгт 24-д харууллаа. Загварт үнийн түвшнээс бусад

Тэгшитгэлийн үр дүнгээс харахад бодит ДНБ болон төгрөгийн ам.доллартай

нь ГШХО-ыг 8.5-иар өсгөдөг. Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш сулрах нь

ГшХО-ыГ шИНГЭЭХ ЧАДВАрыН СУДАлГАА