Interesującą próbę rozwiązania dylematu przestrzeni zamkniętej i otwartej znajdujemy w twórczości

holenderskich architektów młodszego pokolenia – Aldo van Eycka i Jaapa Bakemy. Pozostając pod
wpływem de Stijl, kontestowali oni racjonalistyczny paradygmat CIAM, widząc w nim zubożenie idei
modernizmu.

W odpowiedzi na mechanistyczną urbanistykę Zeilenbau, Van Eyck postulował powrót do

artystycznych korzeni ruchu nowoczesnego (Strauven 109117).

Podstawą kształtowanej na tej podstawie nowej świadomości miała być „kultura ustalonych relacji”,
co jest sformułowaniem zaczerpniętym wprost z teorii neoplastycyzmu Pieta Mondriana 30. Znacznie
de Stijl jest dla powojennej urbanistyki holenderskiej jest zasadnicze, dlatego wymaga szerszego
omówienia. De Stijl koncentrował się na badaniu relacji wizualnych pomiędzy wyabstrahowanymi
elementami percepcji wzrokowej – przede wszystkim kierunkiem poziomym i pionowym, oraz
podstawowymi kształtami i kolorami. Miało wyrażać doskonałą syntezę rzeczywistości uwolnioną od
ciężaru funkcji przedstawieniowej

(Il. 4).
Il. 4 Theo van Doesburg, „Taniec Rosyjski” (1918) Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Nowy York

Tworzona w tym duchu architektura miała być sumą samodzielnych elementów, korzystać wyłącznie
z najprostszych środków, być asymetryczna i bezkształtna – i co najważniejsze dla niniejszych
rozważań – „przekreślać dwoistość między pojęciami ‘wewnątrz’ i na ‘zewnątrz’.” (Wujek s. 145).
Doskonałą ilustracją tych założeń są inspirowane de Stijl projekty Miesa van der Rohe (Il. 5). W
rzucie „Wiejskiego Domu z Cegły” z 1923 r. różnica pomiędzy wnętrzem, a zewnętrzem jest w
zasadzie nieczytelna31.

30 Piet Mondrian “Plastic Art and Pure Plastic Art” 1934

31 Phillip Johnson Mies van der Rohe The Museum of Modern Art. New York 1947

Ściany dzielą przestrzeń w sposób umożliwiający różną interpretację, która zmienia się wraz ze
zmianą punktu obserwacji.

Percepcja przestrzeni jako wydzielonych jednostek jest owszem – możliwa, jednak równocześnie
przestrzenie te są częścią jednego, płynnego continuum. Pomiędzy ‘zamkniętym’, a ‘otwartym’
występuje dynamiczna równowaga.

Il. 5 Mies van der Rohe –projekt „Wiejskiego Domu z Cegły” (1924)
Wartości obecne w malarstwie de Stijl i projektach Miesa legły u podstaw urbanistycznej utopii
Jacoba ‘Jaapa’ Bakemy ucznia Rietvelda. Układy plastyczne dla Bakemy miały wymiar społeczny i
metafizyczny: habitat jest kompozycją „społecznokosmicznoprzestrzenną”. Miasto nowoczesne miało
być środowiskiem dla nowego demokratycznego „społeczeństwa otwartego”. Aby takie społeczeństwo
powstało, kluczowe jest doświadczenie przestrzennego continuum – tzw. przestrzeni totalnej
zapewniającej nieskrępowaną wolność osobistą. Nie jest to jednak przestrzeń amorficzna miasta
funkcjonalnego, ale przestrzeń ustalonych relacji,
które miałyby być tożsame z relacjami międzyludzkimi. Zadaniem architektury jest ustanowienie
relacji człowieka z przestrzenią totalną, określenie jego miejsca wobec kosmosu i społeczeństwa.
Podstawowym problem jest zatem powiązanie skali lokalnej i globalnej – przejście od „krzesła do
miasta”. Realizowane na surowym korzeniu osiedla Bakemy (z reguły na osuszonych polderach)
cechują się rygorystyczną hierarchią socjo przestrzennych jednostek : dom grupa zabudowy
jednostka sąsiedzka dzielnica miasto.

Il. 6 Grupa Opbouw, Pendrecht Rotterdam (1951) – po lewej widok ogólny, po prawej – grupa
wizualna

Zespoły budynków stanowią według określenia Bakemy – ‘grupy wizualne’: układy brył
komponowane według konstruktywistycznych zasad De Stijl. Każda z grup mieściła pełne spektrum
typów budynków i mieszkań, adresowanych do różnych kategorii użytkowników – w ten sposób
stanowiła sąsiedzki ‘mikrokosmos’ odpowiadający swoją strukturą społecznemu „makrokosmosowi”.
(Strauven 215219)

Il. 7 Projekt zespołu Alexander Polder: J. Bakema i J.H. van den Broek, 1955. Po lewej: widok
jednostki sąsiedzkiej, po prawej: pojedyncza grupa wizualna. NAI Collection

Na wielu obrazach Van Doesburga, Mondriana, Van der Lecka, a także szwajcarskiego
konstuktywisty Richarda Lohsego pojawia się w różnym stopniu czytelna forma ‘wiatraka’. Forma
powstaje w wyniku sukcesywnego kontrowania linii kompozycyjnych liniami prostopadłymi (Il. 8).

Il. 8 ‘Wiatrak’ – schemat zasady kompozycyjnej

Forma występuje często w urbanistyce Aldo Van Eycka i Bakemy. Van Eyck przypisywał tej formie
własności tworzenia „przestrzeni oddychającej” – to znaczy łączącej w sobie przeciwieństwa
‘otwarcia’ i ‘zamknięcia’, ‘wnętrza’ i ‘zewnętrza’, organizacji ‘odśrodkowej’ i ‘dośrodkowej’.
‘Wiatrak’ stał się częstym motywem w architekturze tzw. holenderskiego strukturalizmu w latach 60.
XX w. (Strauven 325327).

Przedstawiony kierunek dążył zatem do wypracowania rozwiązania pośredniego pomiędzy całkowicie

otwartą przestrzenią propagowaną przez Le Corbusiera, a tradycyjnym modelem przestrzeni miejskiej