BASINÇ ELEMANLARI

Enkesit ağırlık merkezine etkiyen eksenel basınç kuvvetini taşıyan yapısal elemanlar basınç
elemanları olarak isimlendirilir. Tasarımda eğilme momenti oluşturacak yükler
bulunmamasına rağmen elemanın başlangıç kusurları, yükteki bazı kontrol dışı
dışmerkezlikler kaçınılmaz olduğundan basınç elemanlarında bu ideal duruma asla
ulaşılamaz. Hesaplarda bu etkilerden oluşan sekonder momentler genellikle ihmal edilir

Basınç elemanında tipik enkesitler

Eksenel basınç kuvveti altında ani yanal deformasyon (burkulma) ortaya çıkmadan, malzeme
akma dayanımına ulaşıncaya kadar yüklenebiliyorsa bu kolon kısa kolon olarak tanımlanır.
Çok kısa basınç elemanlarında yük taşıma kapasitesi eleman boyundan bağımsızdır ve sınır

65
durum kısalma deformasyonu ile belirlenir. Bu kolonlar malzeme akma dayanımına
ulaşıncaya kadar, hatta pekleşme bölgesine kadar yüklenebilirler.

Basınç elemanı boyunun göçme şekline etkisi

Eksenel basınç kuvveti altındaki bir kolonda basınç gerilmesi,

P
f 
Ag

ile hesaplanır.

P : Kolonda eksenel basınç kuvveti,

Ag : Kolon brüt enkesit alanı

Basınç elemanlarının dayanımları genel olarak elemanın burkulma sınır durumuna

ulaşmasıyla belirlenir. Örneğin; oldukça uzun ve narin bir çelik kolona P eksenel yükü yavaş
yavaş uygulandığında, yük kolon burkulma yüküne ulaştığı anda kolondaki kısalma
deformasyonu sona erer ve kolon eksenine dik doğrultuda aniden yanal deformasyon ve/veya
çarpılma deformasyonu yapar. Bu deformasyonlar sonucu kararlılığın bozulması (stabilite
kaybı) kolonun eksenel yük taşıma kapasitesini sınırlar. Bu kolonda olağan göçme, elemanın
akma dayanımına ulaşmasından önce ortaya çıkan burkulma ile belirlenir. Uzun kolonlarda
burkulma orantılılık sınırının altında ortaya çıkar, dolayısıyla bu kolonlar elastik olarak
burkulur. Bu iki sınır arasındaki çoğu orta uzunluktaki kolonda da enkesitin sadece bazı
liflerinde akma gerilmesine ulaşılmasıyla beraber burkulma deformasyonu ile göçme ortaya
çıkar. Bu burkulma elastik olmayan (inelastik burkulma) olarak tanımlanır.

İki ucu mafsallı, narin bir basınç elemanında burkulma gerilmesi orantılılık sınırının altında
ise eleman hala elastiktir ve kritik burkulma yükü ,

 2 EI
Pcr  Pe 
L2

olarak Euler burkulma denklemi ile verilmektedir.

Pe : elastik burkulma yükü ( veya Euler burkulma yükü )

E : çelik elastisite modülü,

66
 I : enkesit atalet momenti,
L : iki ucu mafsallı kolon boyu
Bir kolonun burkulma dayanımı kolon boyunun artmasıyla azalır. Euler formülünde her iki
taraf basınç elemanının enkesit alanı, A ile oranlanır ve I  Ar 2 yazılırsa,

Pe  2 EI  2E
Fe   
A AL2 (L / r) 2

olarak Euler burkulma gerilmesi elde edilir.

Bu değer, gözönüne alınan atalet yarıçapına karşı gelen asal eksende burkulmayı başlatan
üniform basınç gerilmesidir. Kolon yükü, Euler denklemiyle elde edilen değere ulaşır
ulaşmaz kolon burkulur ve en büyük narinliğe sahip olduğu asal eksen etrafında stabilitesini
kaybeder.

 
Formüllerdeki r = enkesit atalet yarıçapı r  I / A ve iki ucu mafsallı basınç çubuğu için
K  1.0 olmak üzere, KL / r  narinlik oranı olarak isimlendirilir

Narinlik oranı kolon boyuna, kolon uclarının mesnetlenme durumuna ve kesit atalet
momentlerine bağlıdır.

Narin olmayan basınç elemanları için Euler burkulma denklemi güvenilir değildir.
Burkulmaya sebep olan gerilme çeliğin orantılılık gerilmesinden daha büyük olduğunda,
gerilme ve şekil değiştirme arasındaki bağıntı lineer olmayacağından, bu bölgede E elastisite
modülünün kullanılması doğru değildir. Bu bölgede kritik burkulma yükü E yerine E t
yazılarak aşağıdaki gibi elde edilir:

 2 Et I
Pcr 
L2

E t : değişken tanjant modulü (orantılılık gerilmesi ve akma gerilmesi arasındaki gerilme

değerinde, gerilme-şekil değiştirme eğrisinin tanjantının eğimi)

67
Elastik olmayan ve elastik bölgelerde kritik burkulma gerilmeleri

E t ’nin değişkenliğinden dolayı elastik olmayan bölgede Tanjant modülü denkleminin

kullanımı güçtür. Ayrıca, kolon dayanımının belirlenmesi,
 başlangıç eğriliği,
 artık gerilmeler
 yükün gözönüne alınmayan beklenmeyen ekzantrikliği

gibi çeşitli faktörlerin etkisiyle karmaşık olduğundan deneylere dayanan parabolik veya
doğrusal ifadelerle bu etkiler gözönüne alınırlar.

Basınç elemanlarında karakteristik dayanım ve güvenlik koşulu

Basınç elemanının karakteristik dayanımı,

Pn  Fcr Ag

Güvenli Dayanımlar ile Tasarım yöntemine göre güvenlik koşulu,

Pn
Pa  Pd 


olarak verilmektedir.

Ag : kolon enkesit alanı

Fcr : kritik burkulma gerimesi
Pn : karakteristik basınç dayanımı (kapasite)
Pa : gerekli basınç dayanımı (işletme yükleri ile belirlenen eksenel basınç kuvveti)
Pd : güvenli basınç dayanımı (güvenle taşınabilecek basınç kuvveti)
 : basınçta güvenlik katsayısı (=1.67)

68
Kritik kolon dayanım eğrileri ve kritik gerilmeler (AISC 2010)

AISC 360-10 da kritik kolon gerilmeleri aşağıdaki gibi verilmektedir:

a) Elastik olmayan bölgede eğilme burkulması gerilmesi

KL E Fy
 4.71 ( veya  2.25)
r Fy Fe

 Fy

Fcr  0.658 Fe  Fy
 

a) Elastik bölgede eğilme burkulması gerilmesi

KL E Fy
> 4.71 (veya  2.25)
r Fy Fe

Fcr  0.877Fe

Fe =elastik kritik burkulma gerilmesidir:

 2E
Fe  2
 KL 
 
 r 

Fe değerine bağlı olarak parantez içinde verilen sınırlar da aynı kritik burkulma gerilmesini
vermektedir.

69
KOLON BURKULMA BOYLARI

Kolon denklemleri basınç elemanının her iki ucunda mafsallı birleşim olduğu kabulüne
dayanmasına karşın, pratikte uç birleşimleri, farklı uç dönmelerine ve ötelenmelerine izin
verecek şekilde tasarlanabilir. Kolon uç şartlarına bağlı olarak gerçek uzunluktan farklı
olabilen eşdeğer kolon burkulma boylarının kullanılmasıyla, tüm basınç elemanları iki ucu
mafsallı elemanlar olarak hesaplarda gözönüne alınabilir. Bu değişim ile basınç elemanının
dayanımı sadece   KL / r ile belirlenen narinliğinin bir fonksiyonu olur.

Eşdeğer kolon burkulma boyu

Tabloda idealleştirilmiş çeşitli uç koşulları için teorik K katsayıları ve tasarımda kullanım

için önerilen değiştirilmiş K katsayıları verilmektedir.

Merkezi yüklenmiş kolonlar için K burkulma katsayıları

70
Ara noktalarda yanal ötelenmesi önlenmiş kolonlarda burkulma boyu

Farklı mesnet koşullarına sahip ve ara noktalarında yanal ötelenmesi önlenmiş kolonlarda
burkulma boyu

Eğer basınç elemanının enkesiti asal eksenlerinin herbirine göre farklı uç şartlarına sahip ise,
burkulma boyu her iki doğrultuda farklı olur.

Asal eksenler etrafında farklı burkulma boyları

71
Şekilde görüldüğü gibi, zayıf eksendeki burkulmada kolon burkulma boyu L y  K y (L / 2)
olurken, kuvvetli eksende burkulmada, kolon burkulma boyu Lx  K x L olur. Kolon dayanımı
narinliğin karesiyle ters orantılı olduğundan, burkulma kolonun en büyük narinliğe sahip
olduğu asal eksende burkulma ortaya çıkar. Bu sebepten, hesaplarda her iki asal eksen
etrafındaki  x  K x Lx / rx ve  y  K y L y / ry narinlikleri karşılaştırılarak, basınç elemanının
dayanımı en büyük narinliğe sahip olduğu asal eksene göre belirlenir.

Basınç elemanının uç koşullarının yukarıdaki örnekte olduğu gibi belirli olduğu durumlarda,
burkulma boyunun belirlenebilmesi için Tabloda verilen K katsayılarının kullanılması
yeterlidir. Ancak, pratikte kolonlar her zaman uç şartları belirli bağımsız elemanlar olarak
kullanılmazlar.

Çerçevede AB kolonu

G
E I c c / Lc

I c / Lc
E I b b / Lb I b / Lb

İfade de,

E I c c / Lc = gözönüne alınan kolonun ucuna birleşen tüm kolonların rijitliklerinin toplamı,

E I b b / Lb = gözönüne alınan kolonun ucuna birleşen tüm kirişlerin rijitliklerinin toplamı

G ve K arasındaki ilişki yönetmeliklerde abaklarla verilmektedir. Çerçevenin yanal

yerdeğiştirmesinin önlenip önlenmediğine bağlı olarak verilen iki abaktan biri kullanılır
Kolonun uclarında hesaplanan G A ve G B değerleri bu abaklarda bir doğruyla birleştirilir.
Doğrunun ortadaki çizgiyi kestiği noktadaki değer K katsayısını verir.

72
Kolon alt ucunda mafsallı mesnet teşkil edilmiş ise, G  10 , ankastre mesnet teşkil edilmiş ise
G  1.0 alınması tavsiye edilmektedir.

Daha gerçeğe yakın değerler için ise, kolon ucunda düğüm noktasına birleşen kirişin diğer
ucundaki mesnet koşulu biliniyorsa bu etki kiriş rijitliğinin bir katsayı ile çarpılmasıyla
hesaba katılabilir.

Yanal yerdeğiştirmesi önlenmiş bir çerçevede,

 kirişin diğer ucu mafsallı ise bu katsayı 1.5 ,
 kirişin diğer ucu ankastre ise 2.0 ,

Yanal yerdeğiştirmesi önlenmemiş çerçevede ise,

 kirişin diğer ucu mafsallı ise bu katsayı 0.5 olarak hesaba katılır.

Narinlik oranı için sınır değer AISC 360-10 da   KL / r  200 olarak verilmektedir.

(a) Öteleme önlenmiş (b) Öteleme önlenmemiş

Çerçeve kolonlarının burkulma boyu hesabında kullanılan K değerleri

Yerel Stabilite (Genişlik/kalınlık oranları)

Basınç elemanının hesaplanan burkulma dayanımına ulaşılabilmesi için, yerel burkulma veya
yerel buruşma olarak isimlendirilen sınır durumun ortaya çıkmadığı kabul edilmektedir. Bu
nedenle, yerel burkulmanın oluşmaması için yönetmeliklerde genel olarak enkesiti oluşturan
elemanların genişlik/kalınlık oranlarına sınırlamalar getirilmiştir. Eğer bu sınırlar aşılmıyorsa,

73
ancak o zaman basınç kuvvetinin taşınmasında kesitin tümünün etkin olduğu kabul edilebilir.
Aksi takdirde basınç elemanının hesaplanan dayanımı azaltılarak dayanım belirlenmelidir.

Bu sınırlamalar iki tip eleman için tanımlanmaktadır: yükün doğrultusuna paralel kenarlardan
biri boyunca mesnetlenmiş olan rijitlenmemiş eleman ve her iki kenarı boyunca mesnetlenmiş
olan rijitlenmiş eleman.

Eğer enkesit narin bir elemana sahip ise dayanım mutlaka azaltılmalıdır. H ve I enkesitler
için başlık rijitlenmemiş eleman olarak gözönüne alınır ve narinliklik başlık genişliğinin
yarısıyla kalınlığın oranıyla belirlenir:

b bf / 2 bf
  
t tf 2t f

H ve I enkesitlerin gövdeleri ise rijitlenmiş eleman olarak tanımlanır ve gövdenin düz

kısmının yüksekliğinin gövde kalınlığına oranıyla belirlenir:

h

tw

Yerel stabilitenin problem olmaması için, kesitin tüm elemanları için,

  r

koşulunu sağlanmalıdır.

I ve H kesitlerde yerel stabilite için narinlik oranları

örnek  r

b/t 0.56 E
Fy

h / tw 1.49 E
Fy

Narinlik oranları  >  r olan narin elemanların basınç dayanımlarının hesabında, kompakt ve
kompakt olmayan kesitler için verilen ifadeler kullanılabilir. Fakat, yerel burkulmadan dolayı
bu tasarım dayanımı ayönetmeliklerde verilen ifadeler ile bulunan Q katsayısı ile
azaltılmalıdır. Hadde profillerinin çoğunun genişlik/kalınlık oranları   r koşulununu
sağlamaktadır.
Narin elemanlardan oluşan basınç elemanları

Kritik burkulma gerilmesi hesabında kompakt veya kompakt olmayan elemanlara sahip
kesitlerde azaltma katsayısı Q  1.0 alınırken, narin elemanlanlara sahip kesitlerde,

74
Q  Qs Qa

olarak gözönüne alınır.

Sadece rijitlenmemiş narin elemanlardan oluşan enkesitler için;

Qa  1.0 olduğundan Q  Qs

Sadece rijitlenmiş narin elemanlardan oluşan enkesitler için;

Qs  1.0 olduğundan Q  Qa

Rijitlenmiş ve rijitlenmemiş narin elemanlardan oluşan enkesitler için ise,

Q  Qs Qa

Alınarak basınç elemanının kritik burkulma gerilmesi belirlenir. Azaltma katsayıları aşağıda
özetlenmiştir.

Rijitlenmemiş narin elemanlar için Qs :

a) Hadde profillerinden teşkil edilmiş basınç elemanı enkesitinde dışa taşan başlıklar ve
korniyer kolları için:

b E
i)  0.56 ise Qs  1.0
t Fy

E b E  b  Fy
ii) 0.56   1.03 ise Qs  1.415  0.74 
Fy t Fy t E

b E 0.69 E
iii)  1.03 ise Qs  2
t Fy b
Fy  
t
b) Tek korniyer basınç elemanlarında:

b E
i)  0.45 ise Qs  1.0
t Fy

E b E  b  Fy
ii) 0.45   0.91 ise Qs  1.34  0.76 
Fy t Fy t E

75
 b E 0.53E
iii)  0.91 ise Qs  2
t Fy b
Fy  
t
b : farklı kollu korniyerde uzun kol olmak üzere, korniyer kolunun uzunluğu,mm

Rijitlenmiş narin elemanlar için Qa :

a) Eksenel yüklü boru enkesitlerde:

E D E
0.11   0.45
Fy t Fy

0.038E 2
Q  Qa  
Fy ( D / t ) 3

D : boru kesitin dış çapı,mm

t : boru kesitin et kalınlığı,mm

Diğer kesitler için AISC 360-10 da verilen Q ifadeleri kullanılmalıdır.

ÖRNEK
L=2450mm uzunluğundaki iki ucu mafsallı kolon elemanı işletme yükleri altında P a=200kN
eksenel basınç kuvveti etkisindedir. Kesitin Boru (114.3x6) enkesitli seçilmesi durumunda,

a. Karakteristik basınç dayanımının belirlenmesi

b. Güvenli basınç dayanımının kontrolu.

Malzeme özellikleri
S 235 Fy = 235 N/mm2 Fu = 360 N/mm2 E=210000N/mm2

Geometrik özellikler

D=114.3mm (dış çap) t=6mm A=2040mm2 r=38.3mm

Çözüm

E 210000 E
  893  29.88
Fy 235 Fy

76
Yerel burkulma kontrolu:

D 114.3 E
   19.05  r  0.11  0.11(893)  98.29
t 6 Fy

Kolon enkesiti narin değildir.

Kolon dayanımı kontrolu:

İki ucu mafsallı kolon için etkili uzunluk katsayısı : K=1.0

KL 1.0(2450)
Kolonun narinlik oranı : max    64
r 38.3

E Fy
  64 < 4.71  4.71(29.88)  140 (veya  2.25)
Fy Fe

 2E  2 (210000)
Fe  2
  506N/mm2
 KyL  (64)2
 
 ry 
 

Elastik olmayan bölgede eğilme burkulması gerilmesi

Fy
 235 
Fcry  0.658 Fe Fy  0.658 506  235  0.83(235)  193N/mm 2
 

Kolonun karakteristik basınç dayanımı (kapasitesi)

Pn  AFcry  2040(193)103  394kN

Kolonun güvenli basınç dayanımı (güvenle taşıdığı basınç kuvveti)

Pn 394 3
P   10  236kN  Pa  200kN
 1.67

77
BURULMALI BURKULMA ve EĞİLMELİ-BURULMALI BURKULMA
Basınç elemanının enkesit özelliklerine bağlı olarak, eğilmeli burkulma, burulmalı burkulma
ve eğilmeli-burulmalı burkulma olmak üzere farklı burkulma modları ortaya çıkabilir

Eleman burkulmasında sınır durumlar

Yukarıda burkulmanın basınç elemanının asal eksenlerden biri etrafında eğilmesi ile ortaya
çıktığı burkulma şekli; yani, eğilmeli burkulma incelendi. Eksenel basınç kuvveti etkisinde
olan tek simetri eksenine sahip veya simetri ekseni olmayan elemanlar ile çift simetri eksenine
sahip bazı yapma basınç elemanlarında ise burkulmada eğilme deformasyonu ile birlikte
burulma deformasyonu da meydana gelir. AISC 360-10 da burulmalı burkulma ve eğilmeli-
burulmalı burkulma için elastik kritik burkulma gerilmesi ifadeleri aşağıdaki gibi
verilmektedir:

 Çift simetri eksenli elemanlarda (burulma burkulması, örneğin; + kesitli basınç

elemanı, narin elemanlara sahip yapma I enkesitli basınç elemanı ):

  2 ECw  1
Fe    GJ 
 Ix  I y
2
 ( K z L)

 y ekseninin simetri ekseni olduğu tek simetri eksenli elemanlarda (eğilmeli-burulmalı

burkulma, örneğin; eşit kollu tek korniyer, çift korniyer, U enkesitli basınç elemanları)

 Fey  Fez  4 Fey Fez H 

Fe    1  1  
 2H   ( Fey  Fez ) 2 

 Simetri ekseni olmayan enkesitlerde (eğilmeli-burulmalı burkulma, örneğin; farklı

kollu tek korniyer)
2 2
x  y 
( Fe  Fex )( Fe  Fey )( Fe  Fez )  F ( Fe  Fey )  0   Fe2 ( Fe  Fex )  0   0
e
2

 r0   r0 

bu denklemin en küçük kökü Fe Euler burkulma gerilmesidir.

78
Yukarıdaki ifadelerde, y asal simetri ekseni ve z boyuna eksen olmak üzere,

2 Ix  I y
r 0  x02  y02 
Ag

x02  y02
H  1 2
r0

 2E
Fex  2
 KxL 
 
 rx 

 2E
Fey  2
 KyL 
 
 ry 

  2 ECw  1
Fez   2
 GJ  2
 ( K z L)  Ag r0

olmak üzere;

Ag : basınç elemanı enkesit alanı, mm2

Cw : çarpılma sabiti, mm6
G : çeliğin elastik kayma modülü (81000N/mm2)
Ix, Iy : asal eksenlere göre atalet momentleri, mm4.
J : burulma sabiti, mm4.
x0, y0 : kayma merkezinin ağırlık merkezine göre uzaklıkları, mm.
r0 : kayma merkezine göre polar atalet yarıçapı,mm.
rx : x asal eksenine göre atalet yarıçapı, mm.
ry : y asal eksenine göre atalet yarıçapı, mm.
Kx : x ekseninde eğilme burkulması için etkili uzunluk katsayısı,
Ky : y ekseninde eğilme burkulması için etkili uzunluk katsayısı,
Kz : burulma burkulması için etkili uzunluk katsayısı, (emniyetli tarafta kalınarak, Kz =1.0
olarak hesaba katılabilir.)

Çift simetri eksenli I kesitlerde, h0 başlıkların ağırlık merkezleri arasındaki uzaklık olarak
alınarak,

79
 I y h02
Cw 
4
ile hesaplanabilir.
Çok Parçalı Basınç Elemanları

Kolon boyu çok fazla olduğunda, aralarında aralık bulunan iki veya daha çok enkesit çubuk
boyunca birbirine birleştirilerek, çok parçalı basınç elemanı olarak isimlendirilen daha
ekonomik kesitler elde edebilir. Özellikle kafes sistemlerin elemanları olarak aralarında bağ
levhası kalınlığı kadar uzaklık bulunan sırt sırta yerleştirilmiş çift korniyer veya çift U
enkesitli elemanlar oldukça sık kullanılır. Enkesiti oluşturan profillerin birbirine belirli bir
aralıkla konumlandırıldığı çok parçalı basınç elemanları ise ağır kren yükü veya vinç taşıyan
uzun kolonlarda, televizyon ve radyo antenlerinde kullanılmaktadır. Bu amaçla
kullanılabilecek çok parçalı basınç elemanı enkesitini oluşturan parçalar;, eleman uzunluğu
boyunca çeşitli şekilde teşkil edilebilen bağ levhalı kafes örgü sistemler ile bağlanarak
beraber çalışmaları sağlanır.

Bağ levhalı

Bağ levhalı kafes örgülü

Tipik çok parçalı basınç çubuğu enkesitleri

80
Basınç elemanı enkesitini oluşturan parçalar ile bağlantı elemanları arasındaki kayma
kuvvetleri nedeniyle oluşan kayma deformasyonları burkulma dayanımını azaltır. Kayma
deformasyonlarının etkisi asal eksenlerin konumuna bağlıdır. Bağlantı elemanlarına paralel
eksen etrafındaki burkulmada kayma deformasyonları önemsizdir ve tek hadde profilinde
olduğu gibi ihmal edilmektedir . Ancak, bağlantı elemanlarına dik eksen etrafındaki
burkulmada kayma deformasyonlarının etkisi değiştirilmiş narinlik oranı ile hesaba katılır. İki
parçadan oluşan çok parçalı basınç elemanlarının tasarımı değiştirilmiş narinlik oranının
kullanılması dışında tek parçalı basınç elemanlarının tasarım kuralları ile aynıdır

Değiştirilmiş narinlik oranı olarak tanımlanan (KL/r)m değeri parçalar arasında oluşabilecek
kaymaya karşı birleşim araçlarının dayanımına bağlıdır. AISC 360-10 da çok parçalı basınç
elemanlarının birleşim elemanlarına göre değiştirilmiş narinlik oranları aşağıdaki ifadeler ile
gözönüne alınır:

Parçaları sürekli birleştirilmemiş çok parçalı basınç elemanlarında bağlantı sistemleri

Kolonu oluşturan enkesit elemanlarını birleştiren bağlantı sistemleri kolon yükünü taşımaz,
fakat aşağıdaki görevleri yerine getirir:

a) Kolonu oluşturan parçaları birarada tutar. Burulma etkilerine karşı ayrıca kolon eksenine
dik düzlemde belirli aralıklarla yerleştirilmiş yatay çapraz sistemler kullanılmalıdır.
b) Her bir birleşim noktasında kolon enkesitini oluşturan her bir parça için yanal mesnet
görevi görür. Her bir tekil elemanın L0/r0, narinliği tüm kolon enkesitinin L/r, narinliğinden az
olmamalıdır. Korniyerlerde r0 minimum atalet yarıçapıdır.

Değiştirilmiş narinlik oranı olarak tanımlanan (KL/r)m değeri parçalar arasında oluşabilecek
kaymaya karşı birleşim araçlarının dayanımına bağlıdır. AISC 360 da çok parçalı basınç
elemanlarının bağlantı elemanlarına birleşimlerini iki grupta gözönüne alır:
 Bulonların basit sıkma ile yerine takıldığı birleşimler,

2
 KL   a 
2
 KL 
 r    r  r 
 m  0  i 

 Kaynaklı birleşimler veya bulonların öngerme verilerek tam olarak sıkıldığı birleşimler.

81
a  KL   KL 
 40 için  r   r 
ri  m  0

2
 KL   Ki a 
2
a  KL 
 40 için  r    r   r 
ri  m  o  i 

(KL/r)m : değiştirilmiş narinlik oranı

(KL/r)0 : enkesiti oluşturan tüm parçaların tek parça gibi davrandığı kabulü ile hesaplanan
değiştirilmemiş ilk narinlik oranı
ri : tek bir parçanın minimum atelet yarıçapı
Ki = 0.50 (sırt-sırta teşkil edilmiş çift korniyer)
= 0.75 (sırt-sırta teşkil edilmiş çift U )
= 0.86 (diğer çok parçalı basınç elemanı enkesitleri)

Her iki durumda da, uçlardaki bağ levhalarının basınç elemanına bağlantısında, kaynak veya
kayma kontrolu bulonlu birleşimler kullanılmalardır.

Yukarıda da anlatıldığı gibi, çok parçalı basınç elemanlarını oluşturan parçalar birbirlerine
kafes bağlantılar ve/veya bağ levhaları ile bağlanarak tek parça olarak davranmaları
amaçlanır. Bu elemanlar kolonun eğilmesiyle ortaya çıkacak kayma kuvvetlerini taşımalıdır.

AISC çok parçalı basınç elemanında, parçaları birbirine bağlayan birleşim elemanlarına,
yanal yükler dışında kolonun eğilme burkulması deformasyonu nedeniyle gelecek ilave
kayma kuvvetinin, kolon dayanımının %2’si olarak alınmasını önermektedir. Bu durumda,
kayma kuvveti kolonun L/r narinliğinden bağımsız olarak

V  0.02P

olarak verilebilir. Kayma kuvvetleri rölatif olarak küçük olmasına rağmen, bağlantı
elemanlarının tasarımında önemlidir. Ayrıca bağlantı aralıkları çok büyük olursa, bu aralıklar
arasındaki uzunlukta parçalar tekil olarak burkulabilir. Bu nedenle standartlarda bağlantı
aralıkları için sınırlamalar verilmektedir.

Özellikle çatı makaslarının kafes kirişlerinde olmak üzere, en çok kullanılan çok parçalı
basınç çubuğu enkesiti çift korniyerdir. Genellikle sırt-sırta kolları birbirine paralel
yerleştirilen çift korniyer basınç elemanları her iki ucundan düğüm nokta levhasına bağlanır.
Dolayısıyla, aralarında düğüm nokta levhası kalınlığı kadar aralık vardır. Korniyer uzunluğu
boyunca birleşim aralığı ise, elemanların tek parça olarak çalışmasını sağlayacak şekilde
belirlenmelidir. Bunun için bağ levhası olarak isimlendirilen elemanlar kullanılır. Eğer
eleman x ekseni etrafında burkulursa (eğilme burkulması), ara bağlantılara ilave bir kuvvet
gelmez.

82
Parçaların tek parçalı basınç çubuğu olarak kabul edilebilmesi için, (AISC 360) a göre, tek bir
elemanın bağ levhalarının eksenleri arasındaki boyu için narinliği tüm basınç elemanı
enkesitinin narinliğinin 0.75 katından küçük olmalıdır:

Ka 3  KL 
  
ri 4  r max

a : bağ levhalarının aralığı,mm

ri : tek bir parçanın en küçük atalet yarıçapı,mm
KL / ri : tek bir parçanın etkili narinlik oranı,
KL / r : çok parçalı basınç elemanı enkesitinin en büyük narinlik oranı.

Basınç elemanının simetri eksenine dik burkulmasında (y-y ekseninde eğilmeli-burulma

burkulması) bağlantı elemanlarının kayma kuvvetleri etkisinde kaldığı gözönüne alınarak bu
eksen etrafında burkulmada düzeltilmiş narinlik oranı kullanılmalıdır. Yeterli kayma
dayanımı için eleman boyunca en az iki bağ levhası kullanılmalıdır.

ÖRNEK

Pa=450kN eksenel basınç kuvveti etkisindeki 2L110.110.10 teşkil edilmiş basınç elemanını
boyu L=2700mm dir. Her iki asal ekseninde uçlarında mafsallı mesnet teşkil edilmiştir. Bağ
levhası kalınlığı 10mm dir.

Ara bağlantı elemanlarının kaynaklı olarak teşkil edilmesi durumunda basınç elemanının;
a) Karaktersitik basınç dayanımının belirlenmesi
b) Güvenli basınç dayanımının kontrolu
Malzeme özellikleri
S 275 Fy = 275 N/mm2 E=210000N/mm2

83
Geometrik özellikler

L110.110.10

A=2120mm2 rx= ry=33.5mm ru=21.5mm x  30.6mm Ix= Iy=238x104mm4

Çok parçalı basınç elemanının 10mm bağ levhası aralığı ile teşkil edilmesi durumu için, y-
eksenine göre atalet momenti ve atalet yarıçapı,

I y  2 248(10)4  2120(30.6  5)2   1033(10)4 mm4

1033(10)4
ry   49.36mm
2(2120)

Yerel burkulma kontrolu:

E 210000 E
  763.6  27.63
Fy 275 Fy

b 100
  11 < r  0.45 E
Fy  0.45(27.63)  12.43
t 10

Basınç elemanı enkesiti narin değildir.

Her iki uç için mafsal koşulundan, K=1.0

Gerekli ara bağlantı aralığı kontrolu:

2700
a  900mm
3

K x L 1.0(2700)
x    80.60
rx 33.5

KyL 1.0(2700)
y    54.70
ry 49.36

84
Ka 3  KL 
  
ri 4  r max

a  0.75(21.5)(80.60)  1300mm

x-x ekseninde eğilmeli burkulma kontrolu:

K x L 1.0(2700)
x    80.60
rx 33.5

 2E  2 (210000)
Fe  2
 2
 319N/mm 2
 KL  (80.60)
 
 r 

E
x  80.60 < 4.71  4.71(27.63)  130.14
Fy

Fy
 275

Fcrx  0.658 Fy  0.658  275  191.7N/mm 2
Fe 319

 

y-y ekseninde eğilmeli-burulmalı burkulma kontrolu

ri  ru (tek korniyer)  21.5mm

Ara bağlantıların birleşiminin kaynaklı olması durumu için:

2
 KL   Ki a 
2
a 900  KL 
  41.86  40 için  r    r   r 
ri 21.5  m  o  i 

2
 KL 
 54.70   
2 0.5(900) 
     58.6
 r m  21.5 

 KL  E
 r   4.71 F  4.71(27.63)  130.14
 m y

85
  2E  2 (210000)
Fey  2
 2
 603.6N/mm 2
 KyL  (58.6)
 
 ry m

Fy
 275

Fcry  0.658 Fe Fy  0.658 603  275  229N/mm 2
 

Enkesitin burulma sabiti ve kayma merkezine göre polar atalet yarıçapı

d '  d  t / 2  110  10 / 2  105mm ve b'  b  t / 2  110  10 / 2  105mm)

J
d  b  t
' ' 3


(105  105)(10)3
 70000mm4
3 3

2 Ix  I y
y0  30.6  5  25.6mm r0  x02  y02  veya
A

2
r o  xo2  yo2  rx2  ry2  0  (25.6)2  (33.5)2  (49.36)2  4214mm2

1 1
Fcrz  GJ  81000(2  70000)  635N/mm2
Ag r 0
2
(2  2120)4214

xo2  yo2 0  (25.6)2

H  1 2
 1  0.844
ro 4214

 Fcry  Fcrz  4 Fcry Fcrz H 

Fcr    1  1  
 2H   ( Fcry  Fcrz )2 

86
  229  635   4(229)(635)(0.844) 
Fcr    1  1    212N/mm  Fcrx  191.7N/mm
2 2

 2(0.844)  (229  635) 2



Basınç dayanımını (x-x) ekseninde eğilmeli burkulma sınır durumu belirler:

a)Karakteristik basınç dayanımı

Pn  Fcr Ag  (191.7)103 (2  2120)  812.8kN

b)Güvenli basınç dayanımı kontrolu

Pn 812.8
  486.7kN>Pa  450kN
 1.67

ÖRNEK
İki ucu mafsallı yapma I enkesitli kolonun boyu L  7000mm dir. Kolonun,
a) Karaktersitik basınç dayanımının belirlenmesi
b) Güvenli basınç dayanımının kontrolu

Geometrik özellikler:

Başlık levhaları : b  250mm t f  10mm

Gövde levhası : hw  305mm t w  6mm

Malzeme özellikleri: S 355 Fy  355N / mm2

Çözüm:

Kolonun enkesitinin geometrik özellikleri:

A  2250(10)  305(6)  6830mm2

87
  250(10) 3   305  10 
2
 3053 (6)
I x  2   250(10)    13826 x10 4 mm 4
 12   2   12

 250 3 (10)   305(6) 3 

I y  2    2605 x10 mm
4 4

 12   12 

Ix 13836(10) 4
rx    142.28mm
A 6830

Iy 2605(10) 4
ry    61.76mm
A 6830

E 210000 E
  591  24.32
Fy 355 Fy

Yerel burkulma kontrolu:

4 4
kc    0.56
hw 305
tw 6

Başlık levhası narinliği;

bf 250 E
   12.5 > r  0.64 k c  0.64 0.56(591)  11.64
2t f 2(10) Fy

Başlık levhası narin..

Gövde levhası narinliği;

hw 305 E
w    50.83 > r  1.49  1.49(24.32)  36.24
tw 6 Fy

Gövde levhası narin..

Eğilmeli burkulma için elastik gerilme

KyL 1.0(7000)
max  y    113.34
ry 61.76

88
  2E  2 (210000)
Fe  2
 2
 161.3N/mm 2
 KyL  (113.34)
 
 ry 
 

Burulmalı-eğilmeli burkulma için elastik gerilme

bt 3 250(10)3 250(10)3 305(6)3

J      188626.66mm4
3 3 3 3

10 10
ho  305    315mm
2 2

I y h02 2605 x104 (315) 2

Cw    6.46 x1011 mm6
4 4

  2 ECw  1
Fe    GJ  
 I x  I y
2
 ( K z L)
  2 (210000)6.46(10)11  1
Fe    81000(188626.66)   260 N / mm2
 13826(10)  2605(10)
2 4 4
 (7000)

Fe  260 N / mm2  161.3N / mm2

olduğundan eğilme burkulması basınç elemanının dayanımını belirler.

Q azaltma katsayılarının belirlenmesi

Başlik levhası

E b E
0.64 k c   1.17 k c olduğundan,
Fy t Fy

 b  Fy  125  355
Qs  1.415  065   1.415  0.65   0.968
 t  Ek c  10  210000(0.56)

Gövde levhası

E 0.34 E Aeff
be  1.92t 1    b  Qa 
f  (b / t ) f  A

89
f değeri Q=1 ile belirlenmiş Fcr değeridir.

QFy
 1.0(355) 
Fcr  Q(0.658 Fe
) Fy  (1.0) 0.658 161.3  355  141N/mm 2
 

210000  0.34 210000 

be  he  1.92(6) 1    333mm  hw  305mm
141  (305 / 6) 141 

Aeff  A  (h  he )t  6830  (305  305)6  6830mm2

Qa  1.0

Q  QsQa  0.968(1.0)  0.968

max  y  113.36

KL E 210000
 113.6  4.71  4.71  116.4
r QFy 0.968(355)

QFy
 0.968(355) 
Fcr  Q(0.658 Fe
) Fy  0.968 0.658 161.3  355  141N/mm2
 

Karakteristik basınç dayanımı

Pn  Fcr Ag  (141)103 (6830)  960N

Kolonun güvenle taşıyabileceği basınç kuvveti (Güvenli basınç dayanımı)

Pn 960
P   574kN .
 1.67

90