1 MEHANIČKI PRENOSNICI SNAGE

Prenosnik u najširem smislu predstavlja mašinsku grupu ili mašinu, čiji je zadatak prenošenje
mehaničke energije od pogonske mašine ka radnoj mašini.

Znači, uvođenje prenosnika (P) kao posrednika između pogonske (M) i radne mašine (R.M)
diktirano je uslovima rada kako radne, tako i pogonske mašine.

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 1

 1.1 Tipovi mehaničkih prenosnika

NAČINU PRENOŠENJA
PREMA POLOŽAJU
OPTEREĆENJA
KINEMATSKOG PARA
SA POGONSKOG NA GONJENI
ZA PRENOŠENJE KRETANJA
ELEMENT

NEPOSREDNIM
PRIANJANJEM: ZUPCIMA: POSREDNIKOM:
DODIRIVANJEM:

1. Frikcioni, 1. Zupčasti, 1. Remeni,

1. Frikcioni,
2. Remeni 2. Lančani 2. Lančani
2. Zupčasti

PREMA BROJU PAROVA

GLAVNIH DELOVA PRENOSNIKA

Jednostepeni Dvostepeni Višestepeni

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 2

 1.2 RADNE KARAKTERISTIKE PRENOSNIKA

(nul, nizl) – učestanost obrtanja pogonskog (ulaznog) vratila i učestanost obrtanja gonjenog (izlaznog)
vratila,
ωul = 2 · π · nul – ugaona brzina na ulaznom vratilu,
ωizl = 2 · π · nizl – ugaona brzina na izlaznom vratilu,
(Tul, Tizl) – obrtni moment pogonskog (ulaznog) vratila i obrtni moment gonjenog (izlaznog) vratila,
Pul = Tul · ωul – snaga na ulazu u prenosnik,
Pizl = Tizl · ωizl – snaga na izlazu iz prenosnika,

nul – radni prenosni odnos prenosnika je odnos učestanosti obrtanja pogonskog (ulaznog) vratila
i= prema učestanosti obrtanja gonjenog (izlaznog ) vratila. Za slučaj da je:
nizl
i > 1 - prenosnik vrši smanjivanje ugaone brzine, a povećanje obrtnog momenta idući od ulaza ka izlazu; takav
prenosnik naziva se reduktor.
i < 1 - prenosnik vrši povećanje ugaone brzine, a smanjenje obrtnog momenta idući od ulaza ka izlazu; takav
prenosnik naziva se multiplikator.

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 3

 Stepen iskorišćenja (efikasnost) prenosnika predstavlja odnos snage
na izlazu Pizl i snaga na ulazu Pul:
Pizl Pul − Pg
η= =
Pul Pul

Odnos obrtnog momenta na izlazu iz prenosnika Tizl i obrtnog momenta na ulazu

u prenosnik Tul :
Tizl Pizl ωizl Pizl nul
= = = ηi
Tul Pul ωul Pul nizl

Obrtni moment na izlazu iz prenosnika:

Tizl = Tul iη

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 4

 1.3. STRUKTURA PRENOSNIKA

nizl=n4 nul=n1

n2=n3
nul n1 n1 n3
i= = = = i1− 2 i3− 4
nizl n 4 n 2 n 4

k
i = ∏i j
η = η1-2 • η3-4 j =1

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 5

 2. FRIKCIONI PRENOSNICI
Frikcioni prenosnici su mehanički prenosnici sa naposrednim dodirivanjem, koji prenose obrtni
moment, odnosno opterećenje zahvaljujući prianjanju.
Radne površine frikcionih točkova moraju biti pritisnute jedna ka drugoj određenom silom, u pravcu
zajedničke normale na ove površine, tako da granična sila trenja bude veća od tangentne, obimne sile
koja se prenosi sa pogonskog na gonjeni, savlađujući otpor koji se protivi njegovom obrtanju.

2.1 KINEMATSKI PARAMETRI FRIKCIONOG PARA

Osnovne veličine koje određuju položaj jedne ose obrtanja u odnosu na drugu su:
- osno rastojanje,
- osni ugao i
- kinematski prenosni odnos.
Osno rastojanje (a) je najkraće rastojanje osa obrtanja.

Osni ugao (∑ ) je ugao između vektora ω1 i - ω2 .

Kinematski prenosni odnos (u) ili kraće prenosni odnos je odnos intenziteta vektora ugaonih brzina i to
uvek intenziteta veće ugaone brzine prema intenzitetu manje ugaone brzine.

ω1
u= ≥1
ω2
19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 6
 Kinematski prenosni odnos (u ) se koristi za odredjivanje dimenzija i napona, dok se
radni prenosni odnos (i ) koristi za odredjivanje ugaonih brzina (brojeva obrtaja) i obrtnih momenata.
rw1
ω1
v
ω
v

a rw1
ω1 a
v
rw2 rw2
rw
Σ = 00 ω2 ω2 rw2 = urw1

a) a) b) c)
v = ω1rw1 = ω 2 rw 2
Σ = 1800 v= ω•rw
ω1 rw 2 n1
u1− 2 = = =
ω2 rw1 n2 a = rw2 − rw1
a = rw1 + rw 2 u = rw2 rw1 =
a
rw1 u −1
a
rw1 = rw 2 = u .rw1 rw2 = urw1
u +1
19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 7
 2.2 Konusni kinematski parovi

Σ = 900
Σ ≠ 90 0 R Σ
Σ
δ1 rw1
rw1
δ1
rw2 rw2
δ2 δ2
a); b)

rw 2 R sin δ 2 sin δ 2 1
u= = =
rw1 R sin δ1 sin δ1
tgδ1 =
u
sin Σ tgδ 2 = u
tgδ1 = δ 2 = Σ − δ1
u + cos Σ

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 8

 2.3. Opterećenje frikcionog para

FN

rw1

ω1
Fr2

Ft2 Ft1
b
ω2 Fr1 p
rw2

Radne površine treba pritisnuti normalnom FN, čime se ostvaruje dovoljno velika granične sile trenja Fμ između
ovih dodirnih površina, koja je uvek veća od obimne sile koju treba preneti sa jednog frikcionog točka na drugi.
Radno opterećenje izraženo tangentnom silom iznosi:
2T1 2T2
Ft = =
d w1 d w2
gde su: dw1 i dw2 prečnici kinematskih kružnica posmatranog frikcionog para.

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 9

 Potrebna normalna sila FN kojom radne površine para frikcionih točkova treba da budu pritisnute jedna ka
drugoj, određuje se iz uslova:

Ft
S μ = μ .FN / Ft sledi FN = S μ
μ
gde je:
Sμ – stepen sigurnosti protiv klizanja,
μ – koeficijent trenja,
Ft - obimna sila koju treba preneti sa jednog točka na drugi.

Uvođenje stepena sigurnosti protiv klizanja neophodno je između ostalog i zbog nedovoljnog poznavanja
tačnih vrednosti koeficijenta trenja.

2.4. FRIKCIONI VARIJATORI

Ako prenosnik omogućava u toku rada kontinualnu promenu prenosnog odnosa u određenom intervalu
regulisanja, onda se takav prenosnik naziva varijator.
Frikcioni varijatori mogu biti različitih konstrukcija. Najjednostavniji je čije se ose seku, sastoji se od frikcionih
točkova cilindričnog oblika – diskova (sl. a).
Frikcioni varijator može se sastojati od dva konična točka sa paralelnim vratilima i jednog umetnutog diska,
koji se može aksijalno pomerati (sl. b).
U novije vreme frikcioni varijatori se izvode sa radnim površinama globoidnim i sfernim površinama i sa
umetnutim točkovima različitog oblika. Primena im je ograničena za manja opterećenja, kod mašina alatki gde
treba ostvariti najpovoljniju brzinu rezanja.

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 10

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 11
 2.5. Nosivost, klizanje i habanje

Na dodiru frikcionih površina, pod dejstvom normalne sile Fn, ostvaruju se elastične deformacije tako da
dodir nije u tački ili po liniji već po odredjenoj konačnoj površini. Pritisak na tom dodiru p je neravnomerno
rasporedjen. Može se odrediti pomoću Hercovih obrazaca i mora biti manji od dozvoljene vrednosti pdoz za
odredjeni materijal frikcionih diskova.

Fn E 2 E1 E 2 rw1rw2
p = 0,418 ≤ p doz E= ρ=
ρb E1 + E 2 rw1 + rw2
Prilikom kotrljanja, tačka dodira se pomera po obimu u odnosu na spregnute točkove frikcionog para i pri
svakom obrtu, nastupi jedna promena pritiska. Usled ovih promena nastupa zamor površinskog sloja i razaranje u
vidu pitinga. Osim toga pri dodiru postoji stalno proklizavanje i odnošenje materijala površinskog sloja. Ova razaranj
ograničavaju nosivost i radni vek frikcionog para. Za prenošenje odredjene sile Ft, potrebna je sila Fn i širina
dodira b tj.

Ft Fn E
Fn = S μ b ≥ 0,175 2
μ ρp doz

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 12

 Elastično klizanje je posledica elastičnih deformacija radnih površina frikcionog para na mestu dodira i to
Kako usled dejstva normalne sile, tako i usled dejstva tangentne sile (sl.7.3a).
Normalna sila elastično deformiše radne površine, tako da se one ne dodiruju po liniji nego po maloj površini.
Dodirivanje počinje u tački A a završava se u tački C. Delovi radne površine gonjenog točka, usled dejstva
obimne sile Ft2, koji se približavaju mestu dodira u tangentnom pravcu napregnuti su na istezanje, a oni koji
se udaljavaju na pritisak . Delovi radne površine pogonskog točka ponašaju se obrnuto. Usled dejstva Ft1.
delovi radne površine pogonskog točka koji se približavaju mestu dodira u tangentnom pravcu napregnuti su
na pritiskivanje, a oni koji se udaljavaju na istezanje. Tako dolazi do promene obimnih brzina na mestu dodira
njihova razlika predstavlja brzinu klizanja. Elastično klizanje počinje u tački B, a najveće je u tački C.
sa povećanjem obimne sile koja se predaje sa jednog točka na drugi , povećava se širina površine na kojoj se
odigrava elastično klizanje (BC); tačka B pribličava se tački A.

Na slici 7.3a dati su dijagrami promene napona u pravcu tangente u zoni dodira kao i promene brzine klizanja. U
odnosu na obimnu brzinu v1, brzina klizanja se može izraziti faktorom proklizavanja fk, vk = fk•v1. Proklizavanje
dovodi i do povećanja kinematskog prenosnog odnosa:

u=
rw2 1
rw 2 = urw1 (1 − f k )
rw1 1 − f k

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 13

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 14
 Kinematsko klizanje nastaje kada se oblik radnih površina frikcionog para razlikuje od oblika odgovarajućih
kinematskih površina. Kod cilindričnih radnih površina stvarni i kinematski cilindar se poklapaju i kinematskog
klizanja nema.
Radi smanjenja potrebne sile pritiska jednog točka na drugi, dodirne površine rade se u vidu žlebova (sl.7.3b).
Tako se normalna sila na dodiru Fn, značajno povećava u odnosu na manju radijalnu silu F. Tačke na
zakošenim površinama odstupaju od kinematske površine definisane poluprečnicima rw1 i rw2 . Najveća
razlika obimnih brzina je u tački koja je najudaljenija od kinematske površine tj.

vk=Δv=ω1 · l · (u+1) / 2 ·u.

Da bi se ovo klizanje smanjilo, dodir se može ostvariti na ispupčenim površinama kao na slici 7.3c. Time se,
osim klizanja, smanjuje i dodirna površina pa je pritisak na dodiru uvećan, a time i trošenje radnih površina.

2.6. Materijali frikcionih parova

Od pravilnog izbora materijala radnih površina frikcionih točkova zavisi ispravan rad i vek
frikcionog prenosnika. Od materijala za frikcione točkove zahtevaju se sledeći uslovi:

• veliki modul elastičnosti, da bi se sprečile veće deformacije na mestu dodira,

• veliki koeficijent trenja, da bi se smanjila potrebna sila pritiska jednog točka ka
drugome,
• velika otpornost na dodirni pritisak i habanje,

Preporuke za izbor materijala date su u Tablici 7.1.

19/02/2007 MAŠINSKI ELEMENTI 2 15