5.

TAVARANDU (Folklore)

Tavarandu niko peteĩ kuaaty ijáva Avakuaaty tembiapoguiguápe. Ohapykueho,

ombyaty ha oikuaakajeýva arandu ka'aty. Mayma kuaaty oguerekoháicha,
tavarandu oipuru avei aporeko ha tapereko oipytyvõva ichupe ohupyty hag ̃ua
hembipota. Tavarandu térã tetãkuaa, ha'e kuaaty (disciplina, ciencia) tetã
rembikuaaguigua. Upe ñe'ẽ omoheñoiva'ekue peteĩ karai katupyry hérava
Willians John Thoms, ary su poapysa irundypa poteĩme; ha ojepuru oñehenói
hag̃ua umi mba'e ha'e: jeroviapy (creencias), jepokuaa (costumbres),
mombe'ugua'u (mitos), mombe'upy (leyendas), ñe'ẽarandu (proverbios),
ñe'ẽnga (refranes), tetãygua rembiapokuéva. Upe ñe'ẽ ojepuru mayma tetãme,
yvy ape ári oĩva.

5.1 TAVARANDU PYPEGUA

Tavarandu ha'eva'erã katuete:
1.1. Mba'echae (tradicional). Péva niko he'ise pe mba'e tavarandugua (hecho
folklórico) -taha'e ha'éva- ohasaha sy ha túvagui, ñemoñarépe. “Tuka'ẽ” jaipuru
ko'ag̃aite peve ñembosaráirõ, ñande sy ha ñande ru ombohoságui ñandéve ha
upekuévo omyesakãgui ñandéve mba'éichapa ñaha'ãva'erã
1.2. Tetãygua rembiapokue (vulgar). Ápe katu oje'e ñandéve pe mba'e
tavarandugua ikatuha heñói oimeraẽ hendápe. Natekotevẽi jaha ñañemoarandu
upevarã térã ñaime peteĩ mbo'ehaópe heñói hag̃ua tavarandu. Péicha peteĩ
jehero (marcante) oimeraẽva omoheñoikuaa.
1.3. Ijapoharekuaa'ỹva (anónimo). Avei oje'e mba'e tavarandugua
ijapoharekuaa'ỹha. Techapyrárõ, avave ndoikuaái mávapa oipuru'ypýkuri pe
ñe'ẽ “amóntema”
1.4. Purupyrã (útil). Mba'e tavarandugua niko ojekuaa, ojepuru aja.
Ndojepurúiramo, ndojekuaái ha upe mba'e pya'e omano. Terere, vorivori, chipa,
tatapỹi ári jehasa umíva ha'égui purupyrã, hekove; ha oĩ gueterei ñande
apytépe ko'ag̃aite peve
1.5. Heñoisapy'áva (espontáneo). Péva he'ise mba'e tavarandugua
noikotevẽiha ñembosako'i arére. Oimeraẽ hendápe, heñoita jave, heñói.
Techapyrãrõ, ja'ekuaa “yvyrasỹi” heñoihague peteĩ ára. Hoky peteĩ ñande
rapicha apytu'ũme (heñoisapy'a) ha péva oikuaaukávo hapichápe, ojekuaa ha
ojepurúmakatu.
5.2 TAVARANDU ÑEMOHENDA

1. Apytu'ũ rehegua tavarandu = Folklore Espiritual o Animista

2. Mba'e'apo rehegua tavarandu = Folklore Material o Ergológico
3. Ava'aty rehegua tavarandu = Folklore Social o Sociológico
APYTU'ŨGUIGUA TAVARANDU

Kóvape oikepaite mba'e tavarandugua oñemombytáva ñane apytu'ũme,

tekotevẽ'ỹre jahecha térã jajapo. Hyepýpe jajuhukuaa: ñe'ẽjovake,
ñe'ẽñemiguerojera, mombe'ugua'u, mombe'upy, káso ñemombe'u, ñe'ẽnga ha
hetaiteve mba'e.

1.1. Ñe'ẽjovake (relación) niko ñe'ẽpotymimi joguaha ja'éva ojupe, ha ñane

irũ ombohovakekuaáva ñandéve.
1.2. Ñe'ẽñemiguerojera (adivinanza) niko ñe'ẽporandu oñepyrũva maravichu
maravichúpe, ha oha'ãrõva ñembohovái katupyry.
1.3. Jeroviapy (creencia) niko umi mba'ekuaa jaguerekóva, jepémo ñe'ẽrei,
upeichavérõ jepe ojepuru tapiáva oparupiete oñembohováivo mba'e
hesaka'ỹva
1.4. Jeroviajerovu (superstición) niko umi mba'ekuaa oñembotuichareíva;
ja'eporãsérõ, jeroviajerovu niko ha'ehína umi jeroviapy ñemongakuaave.
Techapyrã:

 Typycha okẽ kupépe pya'e omondo ogapýgui jahayhu'ỹvape

 Kuña ndojahuiva'erã imemby rire, ỹramo imembymi omanokuaa chugui
 Pitogue opurahéiramo, he'ise oĩha hyeguasúva
1.5. Paje (magia) niko mba'ekuaa ojepurúva mba'e porã ha mba'e vai aporã. Oĩ
tapicha -iñaranduka'atýva- oñembokatupyryva'ekue pajépe, upéicha rupi umíva
oporopohãnokuaa. Heta tapicha ohasa'asýva, hasykatuetéva, ndojejuhúiva,
ndaipirapiréiva, ikerairũ pochýva hamba'e oñepohãnouka hekokatujey hag ̃ua
ỹramo ojora hag̃ua mba'e vai ojejapóva hesekuéra; ha katu, oĩ oipurúva paje
oharu hag̃ua hapichápe. Ja'ekuaa avei oĩha kuimba'e ha kuña ojapokuaáva
paje. Oĩ oipurúva imba'ekuaa oharu, ojahéi térã ombyai hag ̃ua oimerãévape,
umívape oñembohéra paje apoha hũva; oĩháicha avei ojoráva mba'e vai térã
ombohekokatujeýva tapicha ojeharuva'ekuépe, ha ko'ãvape oñembohéra paje
apoha morotĩva. Pe paje morotĩ apohára ndaikatúi ojapo paje hũva ha péicha
avei pe paje hũ apohára ndaikatúi ojapo paje morotĩva. Paje apópe ojepuru opa
mba'e: ñana, tembi'u, yvoty, tuguy, yvy, kuatia, ao, inimbo, ta'ãnga,
marangatukuéra ra'ãnga, kurusu, y karaipyre, juky, akãrague, kangue, kavure'i
rague, guinéa kyra, tepoti, ka'a, itakaru, ju ha ñembo'e San Antonio, San Miguel
Arcángel, Santo Tomás, Santa Elena ha Santa Catalina de Sena-pe.
1.6. Ñepohãno chae (medicina popular): Paraguáype hetaiteve oĩ tapicha
hasykatu jave oñepohãnoukáva pohãnohára chaépe ha umichahápe ñe'ẽ
ojepuruvéva ñomongetahápe ha'ehína avañe'ẽ. Umi pohãnohára chae oipuru
pohãrõ umi mba'e oguerekóva hekohápe. Ndaipóri ha'ekuéraichagua oikuaa
porãvéva ka'avo ha ñanamimi oĩva ijerére. Umíva ha'ehína hembipuru. Umi
pohã oipuru hikuái oporomonguera hag̃ua. Oĩ ambue pohãnohára ndoipurúiva
ñana. Añetehápe, oĩ oporomongueráva yvy, y térã katu oporopohãnóva
ñembo'e rupive. Nahi'ãi jaheja tesaráipe Guaranikuéra oikuaaporãhague upe
hekoha. Ndaipóri ka'avo, ita térã mymba hera'ỹva Guaraníme. Ko'ã tapicha
imba'ekuaáva apytépe, oĩ avei pe oporomomembýva, oñembohérava partéra
chae, oipytyvõva kuña hyeguasúvape imemby hag̃ua, hogapýpe. Jaikuaaháicha
sa'i oĩ kuña ohóva peteĩ tasyópe (hospital) imemby.
Iporã avei ja'e, mba'asykuéra oĩháicha heraha avei Guaraníme. Techapyrãrõ:
ohéo térã haru; py'aruru; tavardillo; kambyrujere; mitãreterasy; isípula;
topepireko ha ambuéva.
Pohãramo ojepuru ko'ãva: ka'ahái, ka'arẽ; guavirami, taperyva; arasa, yvapurũ;
tapekue; tarope, jaguarundi; amba'y, kumanda yvyra'i, mamóne; kokũ,
jaguareteka'a; karaguata, mba'ysyvo; ka'arurupe, ka'apiky'i; kalaguala ha
ambuéva.
1.7. Jeroviakatu (religión). Ñane retãygua omomba'eguasu opa mba'e ijáva
jeroviakatúpe, taha'e ha'eháicha. Péicha opavave jaguereko peteĩ térã hetave
ñangarekohára: San Blas (ahy'o rerekua), San Roque (jagua ha imeg ̃uáva
rerekua); Santa Lucía (ohecha'ỹva rerekua); San Ramón (hyeguasúva ha
imembyramóva rerekua); San Isidro (ñemitỹhára rerekua), San Cayetano
(mba'apohára rerekua); Santo Tomás (oñemoarandúva ha iñarandúva rerekua);
Santa Cecilia (puraheihára rerekua); San Antonio (ojohayhúva rerekua); San
Judas Tadeo (imba'ehasýva ha apañuãi rerekua).
Paraguáype -héra Guaraní reheve- jahechakuaa gueterei: tupãnói, óga
ñemongarai; jepokuaa ha jerovia póra rehegua (upéva jeko hekovaiva'ekue,
iñangaipa hetava'ekue), ha Estacionero opurahei'asýva kurusu árape ha
Arapokõindy Marangatúpe (Samana Santa).
1.8. Mombe'ugua'u (mito) oñeha'ã ombohovái umi mba'e iñypytũ, hypy'ũ,
jahecha'ỹ ha jaikuaaporã'ỹva, jepémo upéicha jagueroviáva.
1.9. Mombe'upy (leyenda) niko oñeha'ã ombohovái mba'eicharupíva oĩ yvy
ape ári umi hekomymbáva (animales), hekoka'avóva (vegetales) ha
mba'ehekotee'ỹva (minerales).
1.10. Káso ñemombe'u (Cuentos populares) niko umi ñemombe'u iñasãiva
ñane retãpýre ha ñande rapicha omombe'úva imandu'akuévo hembiasakue térã
ambue hapicha rembiasakuére. Opaichagua káso niko oĩ, péicha, ñahendukuaa
póra, pombéro, pláta yvyguy, paje, Pychãichi ha Perurima umíva rehegua. Oĩ
avei omombe'úva mba'éichapa heñóikuri tavakuéra, ỹramo oñe'ẽva guyra,
mymba, térã ka'avokuéra rehe. Oĩ itie'ỹva, avei ñanembopukáva,
ñanemongyhyjéva ha opaichaguáva. Upeichavérõ jepe, maymáva
ñanerekombo'e ohechaukágui ñandéve pe ñande rekoite; avei oguerekógui upe
arandu ka'aty oje'eha. Ko'ág̃a rupi ae oñembyaty ha mbeguekatúpe ojehai
ohóvo. Avei oñemomba'eguasúve ha ojehechakuaaramojey.
MBA'E'APOGUIGUA TAVARANDU
Kóvape oikepaite mba'e tavarandugua oikóva mba'e apo rupive. Heñói guive
ava ojapo heta mba'e ipópe. Aipórõ ápe oikehína: óga apo, tembi'u apo ha
opaichagua mba'e apo (ñanduti, poyvi, ovecha rague umíva).
2.1. Óga (vivienda) oñemopu'ãvo oñemohendava'erã tekotevẽháicha ani
hag̃ua yvytu vai ojeity hi'ári. Oĩ óga ojejapóva mbokaja yguégui ha oñemo'ã
kapi'íva; ha upéicha avei ojogapóva ipyahuveháicha, oipurúmava yvy'atã
(ladrillo) ha yvyrajegua. Óga oñemboja'o kóicha: tataypy, ñaimeha térã jahuha,
kotykeha, kotykaruha ha guataha. Ogapypegua katu ko'ãva: tupa kochõ ha
aramboha; kyha, karameg̃ua, tataindyrenda, lampiũ, tataindy; mesa, apyka,
apykape, apykapuku, kambuchi, tembipuru; angu'a, ña'ẽmbe, yrupẽ, ajaka,
y'uha, hy'a, yrenda ha kanéka.
2.2. Tembi'u Paraguay (alimentos). Tembi'u apópe ojepuru ko'ãva: aramirõ,
avati, kure ñandy, kamby, kesu, ryguasu rupi'a, mymba ro'o opaichagua.
Mboheha (condimento) apytépe jajuhukuaa: áho, sevói, ky'ỹi, asuka, juky, laurel
rogue ha limõ. Tembi'u Paraguáy apytépe oĩ: huitĩ maimbe, rora, kavure, mbeju,
chipa, so'o jukysy, so'o josopy, so'o apu'a, so'o chyryry, so'o ka'ẽ, puchéro, vífe
koy'gua, chamuchína, asado de carnes, guiso, pajagua maskáda, chatáka,
votifarra, mbusia, kumanda, lókro, saporo, jopara, ipokue, iñakãngue yvyguy,
chicharõ, chipa guasu, mbaipy, kiveve, kosereva, kaguyjy, kamby-arro,
arapaho, alóha, terere, guari, chícha ha ambuéva.
2.3. Jasypapaha ñemitỹ ha mymba ñangarekoguigua (Calendario de
actividades agropecuarias). Jasyteĩ: yvavakuéra hi'aju. Oĩ sandia, merõ,
avakachi, arasa; Jasykõi: Oñemono'õ mandyju ha oñekytĩ yvyrakuéra; Jasyapy:
Oñembyaty avati, oñembosako'i yvy oñeñemitỹ agua; avei, oiko kure
ñemongyra; Jasyrundy: Ojehapo'o mandi'o. Oñeñotỹ opaichagua temitỹ,
ojeguerova yvyra ha ka'avokuéra; Jasypo: Oñemopotĩ kokue. Oĩma heta yva
hykuéva: narã, limõ hamba'e. Oñeñitỹ petỹ; Jasypoteĩ: Oĩma kumanda ha
takuare'ẽ; Jasypokõi: Oñembosako'i yvy ambue temitỹme g̃uarã. Oñeñotỹ
mandi'o, jety, kumanda, manduvi, sandia, merõ, kurapepẽ, arro. Oñekytĩ ka'a;
Jasypoapy: Oñeñangareko mymbakuérare: kure, kavaju, vaka, ovecha, kavara;
Jasyporundy: Oñeñotỹ mandyju, manduvi, arro, kumanda, jety, merõ, kurapepẽ,
andai, pakova, mandi'o. Oñeñapĩ ovecha; Jasypa: Oĩma trigo; Jasypateĩ: Oĩ
ñepyrümaavatiky, sandia, merõ ha piña; ha Jasypakõi: Hetáma avati, merõ ha
sandia. Oñemba'apóma avei petỹ ha mba'eysyvóre.
2.4. Mba'e'apo. Táva ojejapohápe ha mba'e ojejapóva (Artesanía: su
geografía y materiales empleados). Ita, Aregua ha Tovatĩme: mba'e'apo ñai'ũ
ha tovatĩgui, Karapegua: poyvi, San Miguel: ovecha rague, Jataity: ao po'i,
Kapiata: typycha, Luque: Mbaraka ha opaichagua jeguaka itaju ha kuarepotĩgui,
Limpio: karanda'y), Itagua: ñanduti, Pirivevúi: póncho 60 lista), Ka'akupe:
mba'ehe'ẽ, Cnel. Bogado ha Eusebio Ayala: chipa, Atyra ha Ypakarai: vakapi.
AVANO'ÕGUIGUA TAVARANDU
Kóvape katu oike mba'e tavarandugua oñemoañetéva tekohápe, tapichakuéra
ndive, teko ñemoirũ rupive. Hyepýpe jajuhukuaa: ñe'ẽ jepuru, mba'epuru ha
jepokuaa, vy'arã ha ambue mba'e.
3.1. Jehero (apodo) niko teratee'ỹva jaipurúva ogapýpe térã angirũ apytépe.
Techapyrã: Chiquitín, Pancho, Aguara'i, Avión Koli, Anguja, Kavaju Rembe,
Kururu, Gállo Perõ, Guyra Tavy, Jaguarete, Jatevu, Jagua'i Pakéte, Ka'i, Jagua
Perõ, Vaka resa.
3.2. Ñe'ẽnga (Refranes) niko ohechauka ava arandu ka'aty, ñe'ẽ'apesã rupive.
3.3. Ñembosarái ha tetia'erã (juegos y Pasatiempos) niko ha'e umi mba'e
ñaha'ãkuaáva ñande rapichakuéra ndive. Ã mba'e ñaikotevẽ ñande rekohápe
ha upehaguére ndaikatúi hese'ỹkuéra. Umi ojekuaavéva apytépe jaguereko:
tuka'ẽ, kuäirũ kañy, tevi trápo, valíta, tikichuéla; partído; calesita, carrera vosa,
kambuchi jejoka, paila jeheréi, tata ári jehasa, yvyrasỹi, tóro ñemoñarõ, toro
kandil ha ambuéva.
3.4. Vy'arã marangatúva (fiestas patronales). Ko'ápe oĩ 6 jasyteĩ: Reyes
Magos; 21 jasyteĩ: Ñandejára Guasu, Pirivevúipe; 2 jasykõi: La Candelaria,
Kapiatãpe; 3 jasykõi: San Blas, Pirivevui ha Itápe; 3 jasypo: kurusu ára; 24
jasypoteĩ: San Juan ára; 10 jasyapy: San Lorenzo, Ky'ỹindy ha San Lorenzo-pe;
1 jasypateĩ: Todos los Santos, 2 jasypateĩ: día de los difuntos, 8 jasypakõi:
Tupãsy Ka'akupe; 21 jasypakõi: Santo Tomás, Paraguarípe; ha 24 jasypakõi:
Tupãra'y arareñói.