I.

ULUSLARARASI
BATMAN VE ÇEVRESİ TARİHİ VE KÜLTÜRÜ
SEMPOZYUMU

I st INTERNATIONAL
SYMPOSIUM ON THE HISTORY AND CULTURE OF
BATMAN AND ITS VICINITY

1
 I.ULUSLARARASI
BATMAN VE ÇEVRESİ TARİHİ VE KÜLTÜRÜ
SEMPOZYUMU

Bİldİrİler
Cilt: II

YAYIN KURULU
Prof. Dr. Salim CÖHCE
Doç. Dr. Ahmet TAŞĞIN
Öğr. Gör. Çetin ÇELEBİ

YAYIN KOORDİNATÖRÜ
Yrd. Doç. Dr. Adnan ÇEVİK

YAYINA HAZIRLIK
Haşim KOÇ - Kürşad ERİŞTİ

KİTAP TASARIMI
Macit GÜREL

Mİnyatürler
Yrd. Doç. Dr. Ömür KOÇ

Yan Kapak Ebrular

Öğr. Gör. Çetin ÇELEBİ

KAPAK
Macit GÜREL

BASKI VE CİLT
Esen Ofset Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.
İkitelli Organize San. Bölgesi
Atatürk Bulvarı No:103
34260 İkitelli/İst.
Tel: 0212 549 25 68
Faks: 0212 549 25 74

İSTANBUL 2009

ISBn: 978-605-378-043-4

Telif hakları Batman Valiliği’ne aittir, tamamı veya bir kısmı izinsiz basılamaz, çoğaltılamaz, kaynak gösterilmeden
iktibas edilemez.

Kitapta yer alan makalelerin sorumluluğu yazarlarına ait olup kitapdaki görsel malzemelerin tamamı
yazarları tarafından sağlanmıştır.

2
 T.C.
BATMAN VALİLİĞİ

I.ULUSLARARASI
BATMAN VE ÇEVRESİ TARİHİ VE KÜLTÜRÜ
SEMPOZYUMU

I st INTERNATIONAL
SYMPOSIUM ON THE HISTORY AND CULTURE OF
BATMAN AND ITS VICINITY

15 - 17 NİSAN/APRIL 2008
BATMAN - TÜRKİYE

BİLDİRİLER
II

EDİTÖRLER
SALİM CÖHCE & ADNAN ÇEVİK

3
 SEMPOZYUM ONURSAL BAŞKANI
HONORARY CHAIRMAN

Dr. Recep KIZILCIK

Batman Valisi

SEMPOZYUM DÜZENLEME KURULU

ORGANIZATION COMMITTEE

Başkan / Chairman

Prof. Dr. Salİm CÖHCE

İnönü Üniversitesi

Sekreterya / Secretary

Yrd. Doç. Dr. Adnan ÇEVİK

Muğla Üniversitesi

Üyeler / Members

Sedat Sırrı ARISOY

Vali Yardımcısı
Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM
Selçuk Üniversitesi
Doç. Dr. Ahmet TAŞĞIN
Dicle Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Sadİ S. KUCUR
Marmara Üniversitesi
Öğr. Gör. Çetİn ÇELEBİ
Muğla Üniversitesi
H. Selahattİn ORTABOY
İl Kültür ve Turizm Müdürü
Şehmus KARTAL
İl Kültür ve Turizm Şube Müdürü
Zeynep İSEN
İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü

V
 İÇİNDEKİLER

RECEP KIZILCIK
AÇIŞ KONUŞMASI XVII

YUSUF HALAÇOĞLU
AÇIŞ KONuşması XIX

SALİM CÖHCE
AÇIŞ KONUŞMASI XXIII

h. SELAHATTİN ORTABOY
AÇIŞ KONUŞMASI XXVII

BİLDİRİLER:

Tuncer BAYKARA
Türklerde Nehİr/Irmak Geçİşlerİ ve Batman Köprüsü 1

Ferheng CİHANBAHŞ
Stratejİk Dİyarbakir bÖlgesİndekİ
dÜŞÜnce sİstemlerİnİn TÜrk kÜltÜrÜnÜn Şekİllenmesİndekİ rolÜ 7

Canan SEYFELİ
Ermenİ Kaynaklarına Göre Batman ve Çevresİ 19

Selahaddİn SÖNMEZSOY
TARİHTE KOZLUK 29

Kenan Zİya TAŞ

OSMANLI DEVRİNDE
BATMAN VE ÇEVRESİNDEKİ AŞİRETLER VE VERGİLENDİRİLMESİ 45

Mehmet Salİh ERPOLAT

TAHRİR DEFTERLERİNDEKİ KAYITLARA GÖRE
HASANKEYF SANCAĞI’NDA İSKÂN ve NÜFUS 55

Mehmet Salİh ERKEK

Tahrİr Defterlerİne Göre
XVI. Yüzyılda Hasankeyf’İn İdari Yapısı 75

Mehmet Yaşar ERTAŞ

TANZİMAT DÖNEMİNDE BEŞİRİ KAZA MÜDÜRLÜĞÜ 87

XI
Veysİ AKIN
DÖNEMİN MUŞ VALİSİ ALİ SAKIP BEYGO’NUN
HATIRALARINA GÖRE: CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA
SASON VE SASON’DA SOSYO-EKONOMİK HAYAT 97

İsmail eyyüpoğlu
BİTLİS VİLAYETİ’NDE
İDARİ TEŞKİLATIN KURULMAsı İçİn yapılan hazırlıklar (1918) 109

Hatİp YILDIZ
Osmanlı Son Dönemİnde İdarİ Açıdan
Dİyarbekİr Vİlayetİ Dahİlİnde Yer Alan
Batman Yöresİnde Modern Eğİtİm Uygulamaları (1870-1920) 123

Ahmet CİHAN
VAKIF MÜESSESELERİNİN SOSYO-KÜLTÜREL HAYATA ETKİLERİ:
Hasankeyf Şeyh Çoban Zavİyesİ Vakfı Üzerİne Bİr Deneme 141

Adem TUTAR
XIX. Yüzyılın Sonlarında Batman Yöresİnİn Dİnî Yapısı 161

Esra DOĞAN
İran seyyahlarına göre Batman ve Çevresİ 169

Alİ MIYNAT
Batılı Seyyahların Gözüyle Hasankeyf 181

M. Alaaddİn YALÇINKAYA
19. Yüzyıl İngİlİz Seyyahlarına Göre Batman ve Çevresİ 199

Suat Vural
İngİlİz Konsolos J. G. Taylor’un
Batman ve Yöresi Hakkındakİ Gözlemlerİ 209

Enİs ŞAHİN
İngİlİz The Times Gazetesİne Göre Dİcle Havzasında
Türk-İngİlİz Askerî Münasebetlerİ (1914-1918) 221

Metİn TUNCEL
Türkİye’de Yenİ Şehİrler: Batman Örneğİ 237

Kemal ÇELİK
CUMHURİYET DÖNEMİNDE BATMAN VE YÖRESİ 243

Nurİ YAVUZ - BADATTİN DEMİRTAŞ

CUMHURİYETTEN GÜNÜMÜZE BATMAN’DA NÜFUS HAREKETLİLİĞİ 259

Saİt AŞGIN
DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE BATMAN ve HAVALİSİNE
YAPILAN KAMU HARCAMALARI VE KAMU GELİRLERİYLE MUKAYESESİ 277

Faruk ALAEDDİNOĞLU
Batman’da Kentleşme ve Kentlİleşme Olgusu: Petrolün Kentİn
Sosyo-ekonomİk ve Sosyo-kültürel Yaşamına Etkİsİ 285

XII
H. Mustafa AÇIKÖZ
İnsan-Mekan İlİşkİsİ Üzerİne
Felsefİ Düşünceler: Batman Örneğİ 301

Alİ ÖZTÜRK
KÜRESELLEŞME VE BATMAN KENTİ: Küreselleşme Tartışmaları
Bağlamında Rafİne Bİr Modelleme Olarak Batman Kentİ 309

M. Cengİz YILDIZ - İSMAİL GÖNENÇ - CELAL ÇAYIR

SOSYAL DEĞİŞME-İNTİHAR İLİŞKİSİ: BATMAN İLİ ÖRNEĞİ 319

gülpınar akbulut
BATMAN İLİNİN EĞİTİM COĞRAFYASI 343

Abdülkerİm ÜNALAN
MOLLA FAHRETTİN BATMANÎ’NİN
İLMÎ, TASAVVUFÎ VE SOSYAL FAALİYETLERİ 355

Abdulhakİm YÜCE
Ünlü Batman’lı Âlİm Şeyh Fahrettİn’İn Tasavvufî Görüşlerİ 375

Halİl ÇİÇEK
BATMANLI ŞEYH FAHREDDİN’İN ARABİ İLİMLERDEKİ YERİ VE ESERLERİ 387

Nesİm DORU
SÜRYANİLERDE MİSTİK (TASAVVUFİ) DÜŞÜNCE 399

Iskandar Bcheiry
The SyrIac CommunIty In Batman and Its VIcInIty
AccordIng to the ArchIves of the EcclesIastIcal
ConsecratIons Conserved In the Church of orty Martyrs
In MardIn, South East of Turkey 409

Gabrİyel AKYÜZ
Geçmİşten Günümüze Mor Aho Manastırı 419

Mehmet ŞİMŞEK
Batman Mor Kİryakos Manastırı’nın Dünü ve Bugünü 437

ahmet taşğın
yezİdİlerde dİnİ ve Sosyal yapı 449

Samİ KILIÇ
YEZÎDÎLİK VE GÜNÜMÜZDE BATMAN ÇEVRESİNDEKİ YEZÎDÎLER 457

ZEHRA IŞIK
YEZİDİLİK TEOLOJİSİ: BATMAN YEZİDİLERİ ÖRNEĞİ 465

Rojat AKSOY
YEZİDİ (EZîDî) KONUT MİMARİSİ 483

XIII
I . U L U S L A R A R A S I B AT M A N V E Ç E V R E S İ TA R İ H İ V E K Ü LT Ü R Ü S E M P O Z Y U M U

TA H R İ R D E F T E R L E R İ N D E K İ K AY I T L A R A G Ö R E
HASANKEYF SANCAĞI’NDA İSKÂN ve NÜFUS

Mehmet SALİH ERPOLAT*

* Yrd. Doç. Dr. Mehmet Salih ERPOLAT

Dicle Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü - DİYARBAKIR
msaliherpolat@hotmail.com

55
 M Eehmet
H M E T SS A
A LL İİ H
H E R P O L AT

TA H R İ R D E F T E R L E R İ N D E K İ K AY I T L A R A G Ö R E H A S A N K E Y F
SANCAĞI’NDA İSKÂN ve NÜFUS

ÖZET

Bu bildiri ile 1523 ve 1567 tarihlerinde tutulan kayıtlara göre Hasankeyf Sancağı’nda şehir ve kırsalda
yaşayan nüfusun hane ve mücerred cinsinden tespiti yapılacaktır. Adı geçen tarihler arasında sancak nüfu-
sunda meydana gelen gelişmelerdeki değişmeler belirlenecektir.

Nüfusun, sancak sınırları içinde inançlarına göre (Müslim-Gayrimüslim durumu) yayılması, rakamlarla if-
ade edilecektir. Ayrıca, Sancakta yaşayan aşiretler ve yaşadıkları köyler belirtilecektir.

Böylece sancağın nüfus profili ve nüfus yoğunluğu hakkındaki tarihi bilgiler, günümüz insanının istifadesine
sunulmuş olacaktır.

56
56
I . U L U S L A R A R A S I B AT M A N V E Ç E V R E S İ TA R İ H İ V E K Ü LT Ü R Ü S E M P O Z Y U M U

S
on yıllarda ülkemizde üniversitelerin sayısının artmasına bağlı olarak, Osmanlı dönemi
sancak çalışmalarına hız verilmiştir. Bu çalışmalarla Osmanlı dönemine ait Anadolu’daki
sancakların tamamı nerede ise bir doktora, yüksek lisans tez konusu ya da makale veya
bildiri konusu olmuştur. Tarafımızdan, hazırlanan ve Hasankeyf Sancağı yer adlarını
da içeren XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği’ndeki Yer İsimleri1 konulu doktora çalışmamızda
Hasankeyf Sancağı’na bağlı mahallelerin, köy ve mezraların adları tespit edilmişti, ancak adı geçen
çalışmada sancaktaki nüfusa dair bilgiler üzerinde durulmamıştı.

Bu çalışmada kaynak olarak, İstanbul’daki Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 998 numaralı Tahrir
Defteri ile Ankara’da Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü’ne bağlı Kuyûd-ı Kadime Arşivi’ndeki 97
numaralı mufassal Tahrir Defteri’ndeki veriler kullanılmıştır. Bunlardan 998 numaralı Defter, tıpkı
basım olarak yayımlanmıştır2. 97 numaralı Mufassal Tahrir Defteri Kulb, Atak, Hasankeyf, Nusaybin,
Ağca Kal’a, Sincar, Habur ve adı geçen sancaklara bağlı köy ve mezralara ilişkin bilgileri muhtevidir.
Tamamı 428 varaktan müteşekkildir. Defterin başında II. Selim’in tuğrası ve Diyarbekir Vilâyeti
kanunnâmesi (1a-2b) yer almaktadır.

Bu bildiri ile 1526 ve 1567 tarihlerinde tutulan kayıtlara göre Hasankeyf Sancağı’nda şehir ve kırsalda
yaşayan nüfusun hane ve mücerred cinsinden tespitine çalışılmıştır. Adı geçen tarihler arasında sancak
nüfusunda meydana gelen gelişmelerdeki değişmeler belirlenmeye gayret edilmiştir. Nüfusun, sancak
sınırları içinde inançlarına göre (Müslim-Gayrimüslim durumu) yayılması, rakamlarla ifade edilmiştir.
Ayrıca, Sancakta yaşayan aşiretler ve yaşadıkları köyler tablolar halinde belirtilmiştir.

Bu çalışma ile Hasankeyf Sancağı’nın nüfus profili ve nüfus yoğunluğu hakkındaki tarihi bilgiler,
günümüz insanının istifadesine sunulmuştur.

Bu çalışmada Hasankeyf Sancağı’na ait mahalle ve köylerin adları, nüfusları ve eğer aşiret veya
cemaatlere ait iseler, ait oldukları topluluğa dair bilgiler ve inanç bakımından Müslim veya Gayrimüslim
olduklarına dair malumata yer verilmiştir. Ancak mezraların adlarının, tablo halinde, anılmasına ihtiyaç
duyulmamıştır.

Bu çalışmanın sonunda XVI. yüzyıldan günümüze intikal eden yer adları ve yeni isimleri tablo halinde
verilmiştir.

A- İskân Yerleri

1- Şehir :

Hasankeyf Sancağı’nda şehir niteliği taşıyan tek merkez, sancağın da merkezi olan, Hasankeyf’tir.
Burası ortaçağda Diyarbekir bölgesinin Amid ve Mardin’den sonraki önemli üçüncü şehri ve bölgenin

1
Mehmet Salih Erpolat, XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği’ndeki Yer İsimleri (Basılmamış Doktora Tezi), Konya 1999.
2
998 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Diyâr-ı Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kadiriyye Defteri (937/1530) I, Ankara 1998. Tıpkı
basımı yapılan defterin kapağında 1530 tarihli olduğu ifade edilmişse de, defterin 50. sayfasındaki şu nottan defterin 1526
tarihli olduğu anlaşılmaktadır. “ mukata’a-ı mezra’a-ı Mehmed Abâd ma’a Ulupınar tâbi-i Mardin der nezd-ı Savur deruhte-i
Tanrıkulu… sene 932… hasıl 500.” Belirtilen bu notta geçen 972 hicrî yılı, Miladî 1526 tarihine tekabül etmektedir. Bu yüz-
den, çalışmamızda 1530 tarihi yerine 1526 tarihi tercih edilmiştir. Bu defterin tarihi için Nejat Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin
Sancağı, Ankara 1991, s. 54 ve devamında 1526 tarihini, Mehmet Ali Ünal, XVI. Asırda Harput Sancağı (1518-1566), Ankara
1989, s. 5 vd. 1526; XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara 1999, s. 2 vd. 1526; Ahmet Nezihi Turan, XVI. Yüzyılda Ruha
(Urfa) Sancağı, Şanlıurfa 2005, s. 14. 1526; Alpay Bizbirlik, XVI. yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar,
Ankara 2002, s. 51 vd. 1526 tarihini vermektedir. Ancak adı geçen bu eserlerin hiç birinde, defterin tarihi için, söz konusu Tahrir
Defterinden bir delil gösterilmemiştir.

57
 M E H M E T S A L İ H E R P O L AT

başta gelen ticaret, sanat ve üretim merkezi idi3. XVI. yüzyılda da Diyarbekir Beylerbeyliği’ne4 bağlı
sancaklar arasında şehircilik alanında Amid, ve Mardin’den sonra Ruha ile birlikte en gelişmiş şehirlerin
başında yer almaktaydı5.

Hasankeyf, Osmanlı döneminde 1526 tarihinde 14 mahallesi, 4 câmiî, 30 mescidi, 2 muallimhanesi,

2 medresesi, 11 zaviyesi, 2 kervansarayı, Kayseriyye adı verilen 70 dükkanlı çarşısı toplamda 448
dükkanı, şem’hane, tahunhane, dabbağhane, boyahane ve 2 meyhanesi gibi müeessese ve işletmeleriyle
ticaret, üretim ve eğitimin yapıldığı önemli bir şehir durumundaydı.

1567 tarihli, 97 numaralı Mufassal Tahrir Defteri’nde şehre ait gelirler ve şehirde yaşayan vergi
mükelleflerine dair bilgilerden başka bir malumat yer almamaktadır. Ancak 1564 tarihinde tutulan
Diyârbekir Evkaf Defteri’ndeki verilere göre, Hasankeyf’te 4 câmiînin, 326 mescidin varlığı
anlaşılmaktadır.

Tablo:1-Mahalleler
No MAHALLELER 1526 1567

H M Mf H M Mf
1 Rab’i (Rabiha) M * 175 51 2 109 15 -
2 Şatt M 118 50 2 134 14 5
3 Haruniyye M 169 38 4 148 10 3
4 Kehf M 201 91 13 183 9 17
5 Kehf-ı Birûnî M 71 27 1 52 10 2
6 Şu’ayb M 33 5 1 69 48 6
7 Kuriyye M 14 4 - 27 1 1
8 Şu’ayb (GM **) 117 48 - 201 1 -
9 Re’es-i Cisr (GM) 75 23 - 75 38 -
10 Kuriyye (GM) 187 68 2 271 19 -
11 Cevesûr (Cevahir) (GM) 109 37 - 121 49
12 Cüveyza (GM) 219 70 - 79 8 -
13 Tahhânî (GM) 23 3 - 54 3 -
14 Meydân-ı Mekâbir (GM) 51 7 - 54 54 -
15 Şu’ayb-i Berânî (GM) 6 2 - - -
16 Yehûdâ (GM) 20 4 - - - -
TOPLAM 1588 771 25 1577 279 34
H: Hane M: Mücerred Mf: Muaf

Nahiyeler:

a- Hasankeyf (Şehir) Nahiyesi

XVI. yüzyılda Hasankeyf Sancağı’nda; Şehir, Tur, Beşiri, Behmerd ve Ağca Kal’a olmak üzere 5 nahiye
vardı. Bunlardan Şehir (Hasankeyf) Nahiyesi 1526 e 1567 tarihlerinde 12 köyün yer aldığı bir idarî
birimdi. Nahiyenin merkezi, adından da anlaşılacağı gibi Hasankeyf şehri idi.

3
Adnan Çevik, XI-XIII. Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2002, s. 106-114.
4
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (bundan sonra BOA), Tahrir Defteri (bundan sonra TD) 998, s. 268.
5
Yusuf Oğuzoğlu, “hasankeyf”, DİA, C. 16, s. 366.
6
Kuyûd-ı Kadime Arşivi (bundan sonra KKA), TD 552, varak (bundan sonra v.), 30b-42a.
* Müslim
** Gayrimüslim

58
I . U L U S L A R A R A S I B AT M A N V E Ç E V R E S İ TA R İ H İ V E K Ü LT Ü R Ü S E M P O Z Y U M U

b- Tur Nahiyesi

Tur Nahiyesi’nin bulunduğu coğrafî saha M.Ö. II. Yüzyılın sonundan itibaren ilk ve ortaçağ boyunca
Arami (Süryani) nüfusun kesif olduğu bir bölge olup, aynı zamanda doğu Hıristiyanlığının da başta
gelen merkezlerinden biridir7. Tur Abidin bölgesi XI ve XIII. yüzyıllar arasında, Türk hakimiyeti,
döneminde bölgenin batısında yer alan Mardin şehrinin ve bölgenin doğusunda yer alan Hasankeyf
şehrinin birer başşehir olmasına bağlı olarak ticaret, üretim ve yönetim merkezi olması, askerî ve ticarî
açıdan önem kazanmıştır olmasa da, nüfus ve tarım üretimi bakımından Hasankeyf Sancağı’nın önde
gelen bir bölümüdür. Türkiye’de yaşamakta olan Süryani nüfusun önemli bir bölümü, XVI. yüzyılda
olduğu gibi günümüzde de bu bölgede yaşamaktadır.

1526 tarihinde 27 meskûn köyü bulunuyordu. Bunlardan 16’sı tamamen Gayrimüslim, biri Müslim-
Gayrimüslim karışık olmak üzere, geriye kalan 10 köyde Müslim nüfus yaşamaktaydı.

1567 yılında, Tur Nahiyesi’ndeki meskûn köy sayısı artarak 34’e yükselmiştir. Kayıtlarda köy (karye)
olarak zikredilen Kırkat ve ‘Ayn Kâf’ta nüfus kaydına rastlanılmamaktadır. Tur Nahiyesi sancağın
nüfusça en kalabalık olan nahiyesi idi. Ayrıca Gayrimüslim nüfusun da yoğun olduğu bir nahiye idi.
Tahrir kayıtlarında nahiyenin merkezine (nefs) ilişkin belirgin bir kayıt yoktur. Ancak 1567 yılına ait
tahrirde Tur Nahiyesi’nin ilk köyünün Midyat olduğu görülmektedir. Nahiyenin ilk köyünün Midyat
olması, Midyat’ın coğrafi konumu ve nüfusunun yoğunluğu bu ihtimali kuvvetlendirmektedir.

XVI. yüzyılda Tur Nahiyesi, askerî ve ticarî alanda olmasa da, nüfus ve tarım üretimi bakımından
Hasankeyf Sancağı’nın önde gelen bir bölümüdür. Türkiye’de yaşamakta olan Süryani nüfusun önemli
bir bölümü, XVI. yüzyılda olduğu gibi günümüzde de bu bölgede yaşamaktadır.

Tur Nahiyesi, günümüzde Midyat ilçesi sınırları dahilindeki coğrafya için XVI. yüzyılda kullanılan bir
idarî isimdir.

c- Beşiri Nahiyesi:

1526 yılında 11’i Kürdili cemaatine ait toplam 38 köyün yer aldığı bir nahiye idi. 1567 tarihinde
nahiyedeki köy sayısı artarak, 48’e çıkmıştır. Nahiyedeki köy sayısının artması, aşiret mensuplarının
yerleşik hayata geçmesinin sonucu olarak gerçekleşmiştir.

XVI. yüzyılda Beşiri Nahiyesi’nin belirtilen bir merkezi bulunmamaktaydı. Günümüzde Beşiri ilçesinin
bulunduğu yerde XVI. yüzyılda Kubeyn-i ‘Ulyâ8 (yukarı) köyü bulunuyordu. Kubeyn-i Süflâ (aşağı)
köyü nüfussuzdu. Beşiri günümüzde Batman iline bağlı bir ilçe merkezidir.

d- Behmerd Nahiyesi:

Behmerd, ortaçağ kaynaklarında Diyar-ı Bekr bölgesinin önemli kaleleri arasında yer almaktaydı9. Fakat
Osmanlı döneminde Behmerd bir yerleşim yeri adı değil, bir bölge adı yani nahiye olarak geçmektedir.
Bu itibarla tahrir kayıtlarında bu adla bir yerleşim yerine tesadüf edilmemektedir.

7
A. Çevik, a.g.t. s. 148.
8
KKA, TD 97, v. 221b. Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları, İstanbul 1928, s. 635’te Beşiri Kazası Barınç
Nahiyesi’ne bağlı Kubin adında bir köy mevcuttur. Bugünkü Beşiri’nin Kubin (Kubeyn) köyü olduğu bilgisini Dicle Üniver sitesi
İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi sayın Prof. Dr. Abdurrahman Acar ‘dan alınan sözlü bilgiye dayanmaktadır.
9
Aynı yazar, aynı eser, s. 163.

59
 M E H M E T S A L İ H E R P O L AT

1526 yılında 33 köyü, 1567 yılında ise 71 köyü olan bir nahiye idi. Anılan tarihte köy sayısının artışının,
konar-göçer toplulukların yerleşik hayata geçmesinden kaynaklanmıştır.

Behmerd Nahiyesi, Hasankeyf’in doğusunda yer almaktaydı.

e- Ağca Kal’a Nahiyesi:

Bu nahiye 1526 yılında Hasankeyf Sancağı’na bağlı, 15 köyü olan bir nahiye idi. 1567 tarihinde ise
müstakil bir sancak olarak Osmanlı idarî yapısı içinde yer almıştır. Bu dönemde 19’u Şah Nasibi
Cemaatine ait olmak üzere 67 köyü mevcuttu10. Adı geçen köylerde yaşayan halkın tamamı Müslüman
nüfustan ibaretti11.

Bu nahiye Hasankeyf Sancağı’nın güneyinde, Nusaybin Sancağı’nın doğu ve güneydoğusunda yer

almaktaydı. Bu nahiyenin de merkezi, kayıtlarda belirtilmemiştir.

Köyler:

Tahrir defterlerinde köy için hep “karye” tabiri kullanılmıştır. XVI. yüzyılda Hasankeyf Sancağı’nda
karye tabir edilen birimlerin hane büyüklüklerinin 1-219 sayıları arasında değiştiği gözlenmektedir.
Bunun yanında hiç nüfus kaydı olmayan köyler de mevcuttu. Meselâ Tur Nahiyesi’ne bağlı Kırkat, ‘Ayn
Kâf; Beşiri Nahiyesi’ne bağlı Lutfeş, Han, Alemuddin,Yenice-i Aparlu, Arslanderesi, Huruf, Kızılkend;
Behmerd Nahiyesi’ne bağlı Mübarek ve Kubeyn-ı Süflâ12 köyleri gibi.

XVI. yüzyılda Hasankeyf Sancağı’na bağlı köyler, hane büyüklüğü bakımından ağırlıklı olarak 20
hanenin altında kalan bir büyüklüğe sahipti. 1526 yılına ait kayıtlarda hane büyüklüğü 1-5 arasında
olan 21 köy (Til ‘İnâd, Said, Dişti, Keridi, Köprü, Karakoyunlu-ı Küçük, Duslan, Razuk, Seyyarân,
İki Depe-i diğer, Şeyhandepe…), 6-10 haneden oluşan 31 köy (Babişlü, Nuseyri, Kara Musa, Biçin,
Şems, Pir Hasan, Çakaldepe, Gümüşlü…), 11-15 hane arası büyüklüğe sahip köy sayısı 24 (Erba’a,
Aparlu, Gözçıkaran, İnlüce, Kara Musa…), 16-20 hane arası büyüklüğe sahip köy adedi 9 (Salah, Kefer
Cavar, Benâri, Alkami…), 21-25 hane arası büyüklüğe sahip köy adedi 4 (İstirgân, Keferzi, Bakisyân,
Deyrizbina) , 26-30 hane arası büyüklüğe sahip köy sayısı 5 (Estel, Alin, Epşi, Mizizah ve Bahsuruk)
adetten ibaretti. 31-35 hane arası büyüklükte olan köy sayısı 5 (Kefr-i ‘Arab, Defne, Barsala, Hilyâl
(Helili)), 36-40 hane arası köy bulunmamaktaydı (Kefrâ. 41-45 hane arası büyüklüğe sahip 2 köy
(Kefercuz, Çınari), 46-50 hane arası büyüklüğe sahip 2 köy (‘Ayn Vard, Elken), 51-60 hane arası 6
köy (Armune, Habisnas, Kefer Boran, Kefer Şâh, Zercil, Şavur (Şarir), 61-70 hane arası 1 köy (Enhil),
71-80 arası 1 köy (Salah-ı diğer), 81-90 hane arası köy sayısı 4 köy (Ardnas, Zâz, Habâb, Depelü nd.
Kefer Zut), 100’den fazla haneye sahip olan köyler ise 122 hane ile Atakiyye13 ve 167 hane ile Midyat14
köyleri idi.

1567 yılında Hasankeyf Sancağı’na bağlı köylerin hem sayısında hem de hanelerinin sayısında artış
gerçekleşmiştir. Köy sayısının artışında yeni kurulan köylerin yanında, aşiret mensuplarının yerleşik
hayata geçmelinin mühim rol oynadığı anlaşılmaktadır. İfade edilen bu durum Köyler tablosunun
incelenmesinden rahatlıkla anlaşılmaktadır.

10
KKA, TD 97, v. 299b-318b; M. S. Erpolat, a.g.t., s. 611-613.
11
Mehmet Salih Erpolat, “XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği’ne Bağlı Sancaklardaki Müslim-Gayrimüslim Yerleşim Yer-
lerinin Mukayesesi”, Ermeni Araştırmaları 2. Türkiye Kongresi Bildirileri C. I. s. 142.
12
Bakınız Tablo:2.
13
BOA, TD 998, s. 254.
14
BOA, TD 998, s. 252; Mehmet Salih Erpolat, “Tapu-Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Midyat”, Makalelerde Mardin
I Tarih-Coğrafya, (Hazırlayan İbrahim Özcoşar), İstanbul 2007, s. 392.

60
I . U L U S L A R A R A S I B AT M A N V E Ç E V R E S İ TA R İ H İ V E K Ü LT Ü R Ü S E M P O Z Y U M U

1567 yılına ait kayıtlara göre, Hasankeyf Sancağı’na bağlı köylerin hane büyüklükleri, 1-5 hane
arasındaki köy sayısı 19, 6-10 hane arasındaki köy sayısı 34, 11-15 hane arasındaki köy sayısı 22, 16-20
hane arası köy sayısı 19, 21-25 hane arası köy sayısı 15, 26-30 hane arası köy sayısı 10, 31-35 hane arası
köy sayısı 6, 36-40 hane arası köy sayısı 6, 46-50 hane arası köy sayısı 1, 51-60 hane arası köy sayısı 5,
61-70 hane arası köy sayısı 7, 71-80 hane arası köy sayısı 2, 81-90 hane arası köy sayısı 2, 91-100 hane
arası köy sayısı 3, 101-110 hane arası köy sayısı 4, 111-120 hane arası köy sayısı 1, 121-130 hane arası
köy sayısı 1, 131-140 hanearası köy sayısı 3 (Ayn Vard15, Elin Müslümanân16, Depelü nâm- diğer Kefer
Zut17), 141-150 hane arası köy sayısı 1 (Bati)18, 161-170 hane arası köy sayısı 1 (Habab)19, 181-190 hane
arası köy sayısı 2 (Atakiyye20, Ardnas21), 201-210 hane arası köy sayısı 1 (Midyat22), 211-220 hane arası
köy sayısı 1’dir (Zâz Köyü)23. Köylerin hane büyüklükleri Köyler tablosundan takip edilebilir.

1567 yılında Tur Nahiyesi’nde 7 (Elin Müslümanan, Yar Musa, Tunet, Kasr-ı Faris, Bati, Balbin, Tafi)
köy, Beşiri Nahiyesi’nde 30 (Til Ferah, Til Koruk nd. Babacan, Arki, Nasaırlıca, Gedik…), Behmerd
Nahiyesi’nde ise 47 (Zendvan, Sulan, Serbin, Can Memiş, Bok Pınar, Yedi Sincan…) köyün adına
kayıtlarda ilk defa rastlanılmaktadır.

Köy adlarının artmasının yanında 1526 yılında kayıtlarda adına rastlanılan bir kısım köylerin, 1567
yılındaki sayımda izinin kaybolduğu müşahede edilmektedir. Meselâ Ecrun24, Yemane25, Bahsuruk26,
Bamkul27, Baykıs28, Batya Caba29, Çınari30, Razuk31… gibi.

Hasankeyf Sancağı’nda 1526 yılına ait köy adlarının birçoğunu Osmanlı öncesi tarihe ait miras olarak
görmek mümkündür. Ancak 1567 yılına ait köy adlarını Osmanlı döneminin günümüze kalan mirası
olarak görmek lazımdır. Bu adlar arasında Kızılkend, Öküzyaran, Kal’acık nd. Hasan Çerkes, Bokpınar,
Yağmur, Kevserlü, Nasırlıca, Til Koruk nd. Babacan gibi adlar XVI. yüzyılda Hasankeyf Sancağı’nda
Türkçenin tabi etkinsinin devam ettiğini göstermektedir. Bu Türkçe yer adları arasında Oğuz boy
adlarına rastlanılmıyorsa da, Osmanlı dönemi öncesinde Oğuzların bölgede yaşadıklarına dair bilgiler
mevcuttur32.

Hasankeyf Sancağı’na bağlı nüfusça kalabalık olan köylerin büyük kısmı Gayrimüslimlerin mukim
oldukları köyler idi. Bu köylerin, Türk fethinden önce bölgede Gayrimüslimler tarafından kurulmuş
köyler olduğu ve bölgenin, insanın yaşamasına en elverişli yerleridir.

XVI. yüzyılda Hasankeyf Sancağı’na bağlı Müslim köylerin çoğunun nüfusça tenha olmasına bağlı
olarak, Osmanlı döneminden kalma camii, mescit, medrese gibi abidevi eserler bulunmamaktadır.

15
KKA, TD 97, v. 155a.
16
KKA, TD 97, v. 162a.
17
KKA, TD 97, v. 188b.
18
KKA, TD 97, v. 152b.
19
KKA, TD 97, v. 156b.
20
KKA, TD 97, v. 129b.
21
KKA, TD 97, v. 146a.
22
KKA, TD 97, v. 141a.
23
KKA, TD 97, v. 147b.
24
BOA, TD 998, s. 254.
25
BOA, TD 998, s. 254.
26
BOA, TD 998, s. 254.
27
BOA, TD 998, s. 255.
28
BOA, TD 998, s. 255.
29
BOA, TD 998, s. 255.
30
BOA, TD 998, s. 255.
31
BOA, TD 998, s. 257.
32
Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, İstanbul 1992, s. 193.

61
 M E H M E T S A L İ H E R P O L AT

Nitekim 1526 yılına ait verilere göre sadece 233 köyde 1’er imam ve 1 hatip tespit edilebilmektedir. una
karşılık şehirde 1834 imam görev yapmaktaydı.

Hasankeyf Sancağı’nda, dinî hayatta önemli rolleri olan sadât-ı kirâm olarak tabir edilen seyyidlerin
de yaşadıkları tespit edilebilmektedir. Seyyidlerin yaşadıkları köyler ise Til Evsel 9 sadât, Sil (Sine)
Lagir 5 sadât, Belâtus(?) 8 sadât, Sa’id 4 sadât ve şehirde 27 sadât yaşamakta idi. Ayrıca Şeyh Çoban
Zaviyesinin altındaki notta “sadât ma’a hüddâm-ı zaviye: 33” ancak bu 33 kişiden kaçının seyyid
olduğu belirtilmemiştir.

Hasankeyf Sancağı’ndaki köylere ilişkin en dikkat çekici husus, cemaat köyleri arasında tamamı
Gayrimüslimlerin mukim olduğu 3 köyün yer almasıdır. Seferşaki35 (Sefer Şeyh) ve Kara Musa36 köyleri
Kürdili Cemaatine, Meşti37 Köyü ise Mihrani Cemmaatine bağlı köylerdi.

Tablo:2- Köyler
I-Şehir (Hasankeyf ) Nahiyesi

No KÖYLER 1526 1567

Hane M Hane M
1 Atakiyye (GM) 122 28 181 56
2 Armune (‘Azdune) (GM) 56 10 110 28
3 Defne (‘Afne) Harkni (Harfni) 31 4 35 23
4 Kerâgil (GM) 8 1 13 6
5 Kefr-i ‘Arab (GM) 33 9 70 22
6 Mervâni 20 8 30 11
7 Narmi (Narma) 27 5 59 nfr∗** -
8 Kendirip 13 4 35 7
9 Reş (Reşi) 11 7 26 19
10 Deyr Andil - - 36 10
11 Kefercuz (Kefer Cevz) 41 11 117 20
12 Meydancık 17 2 121 44
12 Hamdi - - 24 4
13 Tel ‘İnad 4 2 Mezra -
TOPLAM 414 95 857 250

II- Tur Nahiyesi

No KÖYLER M/GM 1526 1567

H M
1 Midyâd GM 167 53 205 149
2 Enhil (Encil) GM 68 21 108 24
3 Epşi (Elkin) M 27 12 76 20
4 Habisnâs (Habisnâr) GM 59 19 102 63

33
BOA, TD 998, s. 257’da Sahirin Köyü’nde; TD 998, s. 259’da Til Evsel Köyü’nde birer imam vardı. Ancak BOA, TD 998 s.
268’de Sancakta 43 imamın olduğu belirtilmektedir. Bunlardan 18’i şehirde yaşadıklarına göre 25 imamın da köylerde yaşadığı
anlaşılmaktadır. Bunlardan ikisi belirtilmiş iken, 23’ü belirtilmemiştir.
34
BOA, TD 998, s. 250.
35
BOA, TD 998, s. 258; KKA, TD 97, v. 194a. Köyün doğru adı Seferşaki’dir. Ancak 1526 yılındaki kayıtta Sefer Seyh şeklinde
yazılmıştır.
36
BOA, TD 998, s. 258; KKA, TD 97, v. 194a.
37
BOA, TD 998, s. 256; KKA, TD 97, v. 214b.
*** Nefer

62
I . U L U S L A R A R A S I B AT M A N V E Ç E V R E S İ TA R İ H İ V E K Ü LT Ü R Ü S E M P O Z Y U M U

5 Salah GM 16 7 55 13
6 Ardnâs GM 85 43 188 50
7 Zâz GM 85 22 219 100
8 Salah-ı diğer GM 72 26 109 26
9 Babişlu (Balişi) M 10 4 27 8
10 Kefrâ GM 38 16 57 43
11 ‘Ayn Vard GM 46 25 136 29
12 Kefer Borân Krşk. 15+40 4+15 29+68 14+15
13 Kefer Şâh (Şâm) GM 53 16 88 46
14 Mizizah M 30 11 61 20
15 İstirgan GM 21 9 65 21
16 Keferzi GM 25 8 89 36
17 Alin GM 27 12 37 14
18 Bati GM - - 149 100
19 Estel M 28 8 93 29
20 Belbin M - - 27 14
21 Habâb (Hubâb) GM 81 29 165 8
22 Bakisyân GM 23 3 69 5
23 Elin Müslümanân M - - 136 7
24 Kırkat - - - - -
25 Yâr Musâ M - - 6 -
26 Erba’a GM 13 5 23 7
27 Sa’id M 4 4 23 7
28 Tâfi M Mz. Mz. 5 4
29 Dişti M 5 1 6 2
30 Kefer Cavar M 19 4 68 27
31 Deyrizbinâ M 22 5 100 12
32 Şurozbah M 15 4 37 9
33 Kefer ‘Allâb M 15 2 24 12
34 Tunet M - - 3 -
35 ‘Ayn Kâf - - - - -
36 Kasr-ı Faris - - - 8 -
TOPLAM - 1152 333 2660 1079

III- Beşiri Nahiyesi

No KÖYLER M/GM 1526 1567

1 Til Ferah M - - 33 25
2 Til Koruk nd. Babacân M - - 8 nfr -
3 ‘Arki M - - 32 7
4 Köridi (Keridi) M 5 1 11 3
5 Nuseyri GM 7 6 38 3
6 Aparlu M 11 2 36 10
7 Şavur (Şârir) GM 58 24 44 3
8 Benâri GM 19 6 40 19
9 Uzun Oba M 11 - 10 2
10 Karakoyunlu M 10 2 18 4
11 Zercil (Zerçil) GM 52 26 71 14
12 Alkami GM 18 6 20 4
13 Çobanlar (Çobanlu) M 8 2 28 3
14 Barsala GM 31 17 23 18
15 Hilyâl (Helili) GM 31 6 42 16
16 Gözçıkaran GM 15 7 8 2
17 Gedik GM - - 21 11

63
 M E H M E T S A L İ H E R P O L AT

18 Depelu nd. Kefer Zut GM 83 31 140 62

19 Nasırlıca M - - 12 nfr -
20 Lutfeş - - - - -
21 Ecrûn M 16 4 - -
22 İncirân (?) M 6 3 - -
23 Yemâne M 11 1 - -
24 Köprü M 5 2 - -
25 İnlüce M 12 5 - -
26 Bahsuruk GM 27 7 - -
27 Til Merc GM 16 5 - -
28 Bâmkûl GM 7 4 - -
29 Baykıs GM 12 1 - -
30 Bacılur (Bacıdur) Krşk. 2+9 5 - -
31 Karakoyunlu-u Küçük M 1 1 - -
32 Batya Caba GM 18 7 - -
33 Çınari GM 42 11 - -
TOPLAM 558 199 635 206
CEMAAT-İ KÜRDİLİ
1 Bedyân M - - 42 13
2 Bendâr M - - 20 2
3 Karuhan M - - 19 2
4 Abbas M - - 10 nfr -
5 Deyr Şalu M - - 18 nfr -
6 Han M - - - -
7 ‘Alemuddin M - - - -
8 Köprü M - - 27 5
9 Kal’a-i Şiri M - - 6 3
10 Çevlik-i Atili M - - 12 2
11 Summakî M - - 12 2
12 Bahtiyar M - - 10 nfr -
13 Buhteri M - - 6 nfr -
14 Acrûn (Ecrûn) M - - 16 2
15 Hubârî M - - 50 16
16 Seferşaki (Sefer Şeyh) GM 9 - 29 6
17 Kara Musa GM 11 - 16 2
18 Yenice-i Aparlu - Mz. - - -
19 Hacı ‘Abdullah M Mz. - 4 -
20 Şeyh Yusuf Viranı M - - 2 1
21 Batyân M - - 5 nfr -
22 Arslanderesi - Mz. - - -
23 Ali Bedyân M - - 20 nfr -
24 Mukbil M 8 2 13 nfr -
25 Başbune M - - 5 nfr -
26 Kal’acık nd. Hasan Çerkes M - - 13 3
27 Cemâli M - - 18 3
28 Nehr Kısmet M - - 43 nfr -
29 Marâtin M - - 11 3
30 Hurûf M - - - -
31 Cevsilnâ M - - 10 2
32 Kızılkend - - - - -
33 Öküzyaran M - - 3 -

64
I . U L U S L A R A R A S I B AT M A N V E Ç E V R E S İ TA R İ H İ V E K Ü LT Ü R Ü S E M P O Z Y U M U

34 Mahfat nd. Heyreş M - - 65 25

35 Şeyh Çoban M - - 51 9
36 Duslan (Dusilan) M 5 1 - -
37 Râzûk M 2 - - -
38 Kürdünlü M 8 2 - -
39 Si’irdin (?) M 9 2 - -
40 Samirin (Sahirin) M 14 4 - -
41 Yiğit Fer (Kır) M 8 - - -
42 Salah M 7 - - -
TOPLAM 81 11 556 101
NAHİYE TOPLAMI 639 203 1253 385

IV- Behmerd Nahiyesi

No KÖYLER M/GM 1526 1567

H M H M
1 Zendvan GM - - 25 20
2 Sulân M - - 6 -
3 Vâsıt GM 30 10 23 2
4 Serbin M - - 12 1
5 Reş M 2 1 9 -
6 Bagirfet M Mz. - 4 -
7 Can Memiş M - - 5 -
8 Şimindağ (Şiminzuğ) GM 14 9 41 17
TOPLAM 46 20 125 40
CEMAAT-İ KÜRDİLİ
1 Hamduniyye M Mz. - 9 4
2 Mehrin M - - 25 5
3 Hirel M - - 10 2
4 Sudak M - - 14 6
5 Heyşen M - - 13 7
6 Baceriyye M - - 12 4
7 Balakmen M - - 9 3
8 Mellami M - - 9 3
9 Cebelvin M - - 11 4
10 Karavâş M - - 17 2
11 ‘Ayn Eyyub M - - 3 1
12 Aza’yır M - - 21 5
TOPLAM - - 153 46
MİHRANİ CEMAATI
1 Bidar M 6 1 10 3
2 Şeyyerân M 5 1 13 5
3 Bamlıca (Mamlıca) M 11 - 16 5
4 Zeyûk-ı Ulyâ M - - 11 3
5 Bokpınar M - - 10 4
6 Guli Diri (Keli Deyri) M 11 - 13 2
7 Belbin M - - 14 5
8 Mihravan M 6 1 16 nfr -
9 Hudertân M - - 3 8
10 Biçin (Bacin) M 6 1 16 3
11 Zeynûk-i diğer Suflâ M - - 6 -
12 Şems M 10 2 29 9
13 Seyyidin (Sayâdân) M 5 1 19 2

65
 M E H M E T S A L İ H E R P O L AT

14 Kurbgur M - - 11 2
15 Kondukan(Kendikane) M 6 - 11 3
16 Bezbinan M - - 3 nfr -
17 Vecyân M - - 7 1
18 Bedkış M - - 8 nfr -
19 Siyamî M 5 1 10 3
20 Meşti GM 6 2 8 nfr -
21 Heştvân M 4 - 6 5
22 Bu Nuvvâs M - - 12 6
23 Nâyirkes (Bayır Kefer) M 8 - 8 6
24 Yedi Sincân M - - 2 nfr -
25 Germru M - - 22 7
26 Köperânis (Köralis) M 8 - 26 10
27 Geli Bedirşan M - - 32 5
28 Mudin M - - 14 1
29 Bi Tayr M - - 17 5
30 Azdâdât M 4 - 20 5
31 Mihbân M - - 3 nfr -
32 Seferiyye (Seferi) M 9 - 17 7
33 Lebbâniyye M - - 9 3
34 Til M - - 31 6
35 Deyr Hesâb M - - 20 2
36 Geydil M - - 13 8
37 Mebiyyân M 16 2 21 5
38 Azi M - - 2 nfr -
39 Habsile M - - 5 1
40 Komârî M - - 29 nfr -
41 Til Evsel M - - 10 nfr -
42 Sil (Sine) Lağir M 5 1 7 nfr -
43 Mübârek M - -
44 Can Bahşavi (Cem’ Şavi) M 5 1 5 nfr -
45 Kubeyn Ulyâ M - - 10 3
46 Kubeyn Süflâ - - - - -
47 Mağara M - - 4 4
48 Hevn (Hevâni) M 11 1 7 2
49 Cibin Sa’ade M - - 6 nfr -
50 Deyrûk M - - 5 nfr -
51 Yağmur M - - 20 13
52 Kevserlu M - - 6 -
53 Zivik ile Deyrkân M 6 1 25 2
54 Mirhân M 5 2 - -
55 Derhâb (t) M 15 2 - -
56 Kiruva (Kermuri) M 11 2 - -
57 Pir Hasan M 7 - - -
58 Beyd (?) M 17 7 - -
59 Balatûs (?) M 8 - - -
60 Bayırbâ (Nayırbâ) ? M 8 3 - -
61 Birebelin (?) M 16 3 - -
62 Anbâ (?) M 5 - - -
TOPLAM 245 35 636 163
NAHİYE TOPLAMI 291 55 801 210

66
I . U L U S L A R A R A S I B AT M A N V E Ç E V R E S İ TA R İ H İ V E K Ü LT Ü R Ü S E M P O Z Y U M U

V- Ağçakal’a Nahiyesi

No KÖYLER M/GM 1526 1567

H M H M
1 İki Depe M 9 - - -
2 Sa’irenlu M 8 3 - -
3 İki Depe-i diğer M 4 - - -
4 Çakal Depe M 7 2 - -
5 Şeyh Ali M 14 1 - -
6 Şeyhân Depe M 5 - - -
7 Bunak Depesi M 13 - - -
8 Gümüşlü M 9 3 - -
9 Gaybân Depesi M 4 - - -
10 Leylân M 12 1 - -
11 Şeyh Kendi M 9 3 - -
12 Tiz Harab M 12 1 - -
13 Jernurtiyye M 14 - - -
14 Bâd Beliya M 12 4 - -
15 Elken M 50 13 - -
16 Germuk M 4 - - -
TOPLAM 186 31

B- Nüfus

Şehir:

XVI. yüzyılda Hasankeyf Sancağı’ndaki nüfus şehirde, köylerde ve konar-göçer hayat tarzı sürdüren
topluluklardan müteşekkildi. Osmanlı tahrir defterlerindeki nüfusa ilişkin veriler aslında tam bir nüfus
sayımı sayılamaz. Çünkü bu sayımlarda vergi mükellefleri, timar ve zeametler ile mutasarrıfları, çeşitli
askerî zümreler ve muaflar göz önünde tutulur. Kadınlar ve çocuklar itibara alınmazdı.

XVI. yüzyılda Hasankeyf şehir merkezindeki nüfus inanç bakımından Müslim, Hıristiyan ve Yahudilerden
oluşmaktaydı. Ancak 1567 yılına ait kayıtlarda, sancak dahilinde, Yahudi nüfusa rastlanılmamaktadır.

1526 yılı kayıtlarına göre, şehirde toplam 158838 hane, 771 mücerred vergi mükellefi mevcuttu. Bunların
781 hanesi Müslim, 787 hanesi Hıristiyan ve 20 hanesi Yahudi idi. Mücerred sayılarının dağılımı ise,
266 Müslim, 501 Hıristiyan ve 4 Yahudi olmak üzere toplam 771 idi. Bunların dışında 18 imam, 3
sipahizâde, 1 seyyid, 3 pîr-i fâni olmak üzere 25 muaf kişi vardı.

1526 yılı kayıtlarında yer alan fakat şehirde mi köylerde mi yaşadıklarına dair belirleyici ifadeler
kullanılmadan belirtilen bazı muaf zümreler daha vardır. Muhtemelen bunların da çoğunluğu şehirde
yaşamaktaydı. Bunların sayısal dökümü ise şöyle idi. Sadat 27 (Şehirde 1 seyyid belirtilmişti. Demek ki
26’sı köylerde yaşıyordu), 2 müderris, 43 imam (18’i şehirde), hatib 4, mütevelli 41, katib 18, müezzin
42, nazır 9, hüffaz 45, şüyûh 3, sipahizâde 4 (3’ü şehirde), hıdame-i zevâyâ, cevâmi, mesâcid ve medâris
30 ve pîr-i fâni ve ‘âtıl 539 olmak üzere 253 muaf vardı.

Askerî sınıfa mensup 282 nefer müstahfızân ve 15540 nefer ‘azebân da vardı.

38
BOA, TD 998 s. 250’de; Nejat Göyünç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, İstanbul 1983, s. 32; Y. Oğuzoğlu, “Hasankeyf”,
s. 366’da hane sayısı 1301 olarak verilmiştir. Ancak mahallelerin hane sayıları tek tek hesaplandığında bu sayının 1588 olduğu
tespit edilmektedir.
39
BOA, TD 998, s. 268.
40
BOA, TD 998, s. 268.

67
 M E H M E T S A L İ H E R P O L AT

1567 tarihinde Hasankeyf Şehrinde 157741 hane, 279 mücerred nüfus tespit edilebilmektedir. Bunlardan
722 hane Müslim, 855 hane Gayrimüslim idi. Toplamı 279 olan mücerredlerden 107’si Müslim, 172’si
Gayrimüslim idi. Bu tarihte şehirde Yahudi nüfusun izine rastlanılmamaktadır.

XVI. yüzyılın başlarından itibaren Hasankeyf’ten Diyarbekir’e (Amid) nüfus göçünün gerçekleştiğini
arşiv kayıtları ve çeşitli araştırmalar ortaya koymaktadır42. 1518 tarihinde Diyarbekir’in 4 mahallesinden
biri olan Babü’l-Ma mahallesine Hasankeyf’ten 11 kişinin gelip yerleştiği anlaşılmaktadır43. Bu sayı
1540’ta 42 nefere çıkarak Diyarbekir’de Hasankeyf cemaatinin oluşturduğu bir mahalle vücuda gelmişti.
Bu verilerin, Hasankeyf şehrinin nüfusundaki azalmanın sebebine ışık tutacak niteliktedir.

Köyler

XVI. yüzyılda Hasankeyf Sancağı’ndaki nahiyelere bağlı köylerde nüfus artışının olduğu tahrir
kayıtlarında gözlenmektedir. Adı geçen yüzyılda nüfus yoğunluğu bakımından başta gelen Tur
Nahiyesidir. Onu sıra ile Beşiri, Hasankeyf (Şehir), Behmerd ve Ağca Kal’a takip etmektedir.

1567 yılında, Hasankeyf Sancağı’nda nüfusu artan köylerin sayısının daha fazla olmasının yanında,
yeni köylerin ortaya çıkması gibi gelişmeler olmuştur. Uzun Oba, Barsala, Gözçıkaran ve Vasıt gibi
köylerin ise hane sayılarında azalmalar olmuştur. Bazı köyler ise ya tamamen ortadan kalkmıştır ya da
adlarında değişmeler olmuştur.

Hasankeyf Sancağı’na bağlı köylerde, sayı bakımından Müslümanların yaşadıklarının sayısı fazlaydı.
Ancak nüfus yönüyle Gayrimüslim köylerin hane sayılarının daha kalabalık olduğu görülmektedir.

1526 tarihinde Gayrimüslimlerin yaşadıkları köylerin nahiyelere göre dağılımı şöyle idi. Şehir Nahiyesi:
1- Atakiyye 2- Ermune 3- Keragil 4- Kefer ‘Arab 5- Mervani (bu köyde Müslim-Gayrimüslim) birlikte
yaşamakta idi. 1567 yılında ise tamamı Müslim olan halk mukimdi.)

Tur Nahiyesi: 1- Midyad 2- Enhil 3- Habisnas 4- Salah 5- Ardnas 6- Zâz 7- Salah-ı diğer 8- Kefra
9- Ayn Vard 10- Kefer Boran (Müslim-Gayrimüslim karışık) 11- Keferşah 12- İstirgan 13- Keferzi 14-
Alin 15- Bati (1526’te yoktu), 16- Habâb 17- Bakisyân 18- Erba’a.

Beşiri Nahiyesi: 1- Nuseyri 2- Şavur (Şadır) 3- Benari 4- Zerçil 5- Alkami 6- Barsala 7- Hilyal
8- Gözçıkaran 9- Gedik (1526’te yoktu.) 10- Depelü nd. Kefer Zut 11- Bahsuruk (1567 ‘de izine
rastlanılmıyor) 12- Til Merc (1567 ‘de izine rastlanılmıyor) 13- Bamkul (1567 ‘de izine rastlanılmıyor)14-
Baykıs (1567’ de yoktu) 15- Bacılur (1567’de izine rastlanılmıyor) 16- Batya Caba (1567’de yoktu) 17-
Çınari (1567’de rastlanılmıyor) 18- Seferşaki 19- Kara Musa

Behmerd Nahiyesi: 1- Zendvan 2- Vasıt 3- Şimindağ 4- Meşti

41
Y. Oğuzoğlu, “Hasankeyf”, s. 366’da hane sayısını 1700 olarak vermiştir.
42
BOA, TD 64, s. 12-27 (bu defter 1518 tarihli Diyarbekir Vilayeti Mufassal Tahrir Defteri’dir.); TD 200, s. 54. (bu defter,
1540 yılına ait Diyarbekir Vilayeti Mufassal Tahrir Defteri’dir.) Bu defterdeki bilgiye göre Hasankeyf’ten Diyarbekir’e 28 hane
14 mücerred Gayrimüslim (yaklaşık 168 kişi) gelip yerleşmiştir. Nejat Göyünç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, İstanbul 1983,
s. 37; “XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbekir”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 7, s. 76-80; Mehmet Mehdi İlhan, “VXI.
Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Şehrinin Nüfus ve Vakıfları: 1518 ve 1540 Tarihli Tapu Tahrir Defterlerinden Notlar”, Tarih
Araştırmaları Dergisi 1992-1994, XVI/27, s. 59.
43
BOA, TD 64, s. 22-24; Mehmet Salih Erpolat, “XVI.-XVII. Yüzyıllarda Diyarbekir Beylerbeyliği’ndeki Gayrimüslim Nüfus-
taki Hareketlilik”, I. İktisat Tarihi Kongresi 7-8 Eylül 2007 İstanbul (Basılmamış bildiri).

68
I . U L U S L A R A R A S I B AT M A N V E Ç E V R E S İ TA R İ H İ V E K Ü LT Ü R Ü S E M P O Z Y U M U

1526 yılında sancağa bağlı köylerin 2624 hane, 744 mücerred vergi nüfusu vardı. 1567 tarihinde, Ağca
Kal’a Nahiyesi sancaktan ayrılmasına rağmen, hane sayısındaki artış % 191,234 olmuştur. Mücerred
sayısı da 1703 sayısına ulaşmıştı. Bunlardaki artış ise % 228,897 nispetinde gerçekleşmiştir.

Tablo:3 Hasankeyf Sancağı Köylerinin Hane ve Mücerred Sayıları

No NAHİYELER 1526 1567
H M H M
1 Hasankeyf (Şehir) 414 95 857 250
2 Tur 1109 360 2261 936
3 Beşiri 624 203 1099 307
4 Behmerd 291 55 801 210
5 Ağca Kal’a 186 31 - -
TOPLAM 2624 744 5018 1703

Tablo: 4 Hasankeyf Sancağı Köylerinin Müslim Hane ve Mücerred Sayıları

No NAHİYELER 1526 1567
H M H M
1 Hasankeyf (Şehir) 195 43 483 138
2 Tur 190 36 729 192
3 Beşiri 159 23 696 147
4 Behmerd 251 34 704 171
5 Ağca Kal’a 186 31 - -
TOPLAM 822 167 1883 648

Tablo: 5 Hasankeyf Sancağı Köylerinin Gayrimüslim Hane ve Mücerred Sayıları

No NAHİYELER 1526 1567
H M H M
1 Hasankeyf (Şehir) 219 52 374 112
2 Tur 909 329 1932 744
3 Beşiri 465 169 403 160
4 Behmerd 40 21 97 39
5 Ağca Kal’a - -
TOPLAM 1633 571 2806 1055

Konar-Göçerler

Hasankeyf ve çevresi, Osmanlı döneminde konar-göçer gruplar için, önemli bir kışlak ve güneyden
kuzeye, yaylalara doğru göç eden toplulukların mühim bir geçidiydi. Bu itibarla hayvancılıkla geçinen
cemaatler için elverişli bir bölge idi. Buna bağlı olarak, XVI. yüzyılda, Hasankeyf Sancağı’nda hatırı
sayılır ölçüde konar-göçer nüfusun varlığı görülmektedir. Şimdi bu durumu 1526 ve 1567 tarihlerine
göre ayrı ayrı tablo halinde görelim. Tablolarda cemaatlerin adları, kendilerine bağlı oymakların hane
ve mücerred sayıları, kışlakları yer almaktadır.

Tablolar incelendiğinde XVI. yüzyılın ortalarında, Hasankeyf Sancağı’nda konar-göçer toplulukların

nüfusunda büyük bir artışın olduğu fark edilecektir. Nitekim 1526 yılında konar-göçerlerin 881 hane,
117 mücerred olan sayısı, 1567 yılında 2121 hane, 209 mücerrede çıkmıştır. Adı geçen yıllar arasında
konar-göçerlerin hane sayısında meydana gelen artış % 240,749 olmuştur.

Yerleşik hayata geçen cemaatlere ilişkin veriler köyler tablosunda verilmiş olduğu için burada tekrarına
lüzum görülmemiştir.

69
 M E H M E T S A L İ H E R P O L AT

Tablo: 6 1526 Yılına Ait Cemaatlerin Hane ve Mücerred Sayıları

No CEMAATLER H M
1 ‘Araban (?) 47 -
2 Maniki 64 7
3 Mamiki 95 63
4 Şakaki 154 12
5 Yörükân-ı Şahabi 72 24
6 Esti 30044 -
7 Caliki 28 -
8 Cebelüyan***** 25 -
9 Kürdili 5 -
10 Recebi 8 2
11 Kürdlü 2 -
12 Kürdünlü 8 2
13 Sanduki 15 -
14 Astrugi (Üstrugi) 25 7
15 Eşti 7 -
16 Eşti (Mezra’a-ı Abdalani) 8 -
17 Eşti (Mezra’a-ı Til (?) 6 -
18 Eşti (Kışlak-ı İsa) 3 -
19 Eşti ( Mezra’a-ı Korugân) 5 -
20 Eşti ( Kışlak-ı Katn) 2 -
21 Eşti (Kışlak-ı Bermin) 2 -
TOPLAM 881 117
***** Tahrir defterinde bunların konar-göçer mi yoksa askerî zümreye mensup kişiler mi olduğuna dair kesin bir bilgi
bulunmamaktadır. Bunların “cebelü” tabir edilen eyalet askerleri olması daha kuvvetli ihtimaldir.

Tablo:7 1567 Yılına Ait Cemaatlerin Hane ve Mücerred Sayıları

No CEMAATLER H M
1 Huri 15 4
2 Caliki - -
a Oymak-ı Semerdi 93 19
b “ “ Dellükân 33 3
c “ “ Mahalmiyân Kışlak-ı Karakilise 30 9
d “ “ “ “ Babers 7 3
e “ “ “ “ Haramiyân 11 2
f “ “ “ “ Kara Kef Neccar 22 15
g “ “ “ “ Ku.. (?) 13 1
h “ “ Kâkân “ Uzun Oba 31 12
i “ “ Ebu Ziran “ Sergân 49 4
3 İşti (Eşti) 400
4 Şakaki 999 68
a Oymak-ı Şikefti 210 12
b “ Şeref Cebelü 86 14
c “ Duderi 25 7
d “ Küvvari 33 -
e “ Şatıran 93 10
f “ Servan 72 1
g “ Setvin 77 1
h “ Runiyân 82 13
i “ Şeref 34 8
j “ Bahaeddin 49 4
k “ Nasriyân 62 -
l “ Runiyân ve Nasriyân 77 -

70
I . U L U S L A R A R A S I B AT M A N V E Ç E V R E S İ TA R İ H İ V E K Ü LT Ü R Ü S E M P O Z Y U M U

M “ İmameddin 16 -
n “ Nuh Reşi 80 -
5 Göçeryân-ı Bedyân - -
a Oymak-ı Veli kethüda - -
b “ Cemaleddin - -
6 Recebi Göçeryân 30 7
7 Şahabi - -
a Oymak-ı Hüseyin Kethüda 53 23
b “ Mehmet Kethüda 34 9
8 Caliki - -
a Mahalle-i Zivnik, Fokab, Göl 55 17
b Taife-i Caliki 80 -
9 Kendeki nd. Yalkan 18 2
- Göçeryân-ı Kendeki 31 -
- Göçeryan-ı Cemaat-i Astergi 113 9
10 Deyr Kubin ‘an Astergi 4 1
TOPLAM 2121 209

Tablo: 8 Hasankeyf Sancağı Toplam Hane ve Mücerred Sayıları

1526 1567
H M H M
Şehir 1588 771 1577 279
Köyler 2624 744 5018 1703
Konar-Göçer 881 117 2121 209
TOPLAM 5093 1632 8716 2191

C- Hasankeyf Sancağında XVI. Yüzyıldan Günümüze Ulaşan Yerleşim Birimleri

XVI. yüzyıldan günümüze ulaşan adlardan 47 adedi tespit edilebilmiştir. Yerinde saha araştırması
yapılabilirse, bu sayının daha da artması kuvvetle muhtemeldir.

Eski köy adlarının tespit edilmesi ile Hasankeyf Sancağı’nın sınırlarının eriştiği noktaların tespiti
yapılabilmektedir. Buna göre Hasankeyf Sancağı’nın sınırları bugünkü Hasankeyf ilçesi sınırlarına
ek olarak Midyat ilçesinin tamamını, Ömerli ilçesinin doğusunun bir kısmını, Mardin ili Dargeçit
ilçesinin büyük bir kısmını, Batman ilinin Gercüş ilçe sınırlarının bir kısmını ve merkez ilçe sınırlarını
kapsamaktaydı. Böylece Hasankeyf Sancağı’nın sınırlarının bugünkü Hasankeyf ilçesi sınırlarından
çok daha geniş bir alanı içerdiği anlaşılmaktadır.

XVI. yüzyıldan günümüze ulaşabilen köylerin büyük bir kısmını Midyat ilçesine bağlı, halkı, Süryani
köyler teşkil etmektedir. Adı geçen köyler, XVI. yüzyılda nüfusça kalabalık oluşları ile dikkat çeken
köyler idi.

XVI. yüzyılda Türkçe ad taşıyan köylerden hiç birinin yeri tarafımızdan tespit edilememiştir. Bunların
yanında aşiret mensuplarının şenelttiği köylerin de izine rastlanılmamaktadır. Bu yönüyle, Hasankeyf
Sancağı’nın kapsadığı alandaki tarihî coğrafyada, XVI. yüzyıldan günümüze büyük değişmelerin
meydana geldiği anlaşılmaktadır.

71
 M E H M E T S A L İ H E R P O L AT

Tablo 8: Hasankeyf Sancağında XVI. Yüzyıldan Günümüze Ulaşan Köylerin Eski ve Yeni Adları44

XVI. Asırdaki İsmi Günümüzdeki İsmi Bucak-İlçe İl

1 Midyat Midyat Merkez-Midyat Mardin
2 Keferzi Altıntaş Merkez Mardin
3 Arnas Bağlarbaşı Midyat Mardin
4 Bati Bardakçı Merkez Mardin
5 Salah Barış tepe Merkez Mardin
6 Riş (Reis) Düzoba Merkez Mardin
7 ‘Aynvard Gülgöze Merkez Mardin
8 Biçin Güven Merkez Mardin
9 Hapisnas Mercimekli Merkez Mardin
10 Halah Narh Merkez Mardin
11 Epşi Şenköy Merkez Mardin
12 Enhil Yemişli Merkez Mardin
13 Zaz İzbırak Merkez-Dargeçit Mardin
14 Mervani Akyar Merkez-Gerçüş Batman
15 Merci Serinköy Merkez-Gerçüş Batman
16 Barsala Çevrimova Merkez-Beşiri Batman

17 Telkoruk Uğurca Merkez-Beşiri Batman

18 Reş Karaköy Merkez-Hasankeyf Batman

19 Kefercavar Altınoluk Merkez-Hasankeyf Batman

20 Mizizah Doğançay Merkez-Midyat Mardin

21 Alin Akalın Merkez-Hasankeyf Batman

22 Ermune Yassıca Merkez-Gerçüş Batman

23 Keferallab Yolbaşı Merkez-Midyat Mardin

24 Kefra Arıca Merkez-Gerçüş Batman

25 Mz. Seferi Çiçekli Merkez-Gerçüş Batman
26 Kendirip Söğütlü Merkez-Midyat Mardin
27 Şoruzbah Çavuşlu Merkez-Midyat Mardin
28 Deyrizbina Acırlı Merkez-Midyat Mardin
29 Hamdi/Hamidi Geçitköy Kayapınar-H.Keyf Batman
30 Kasr-ı Faris Doruk Kayapınar-H.Keyf Batman
31 Bagas Boğazköy Merkez-Gercüş Batman
32 Depelü Tepecik Merkez-Beşiri Batman
33 Sulan Başarı Beşiri Batman

44
“ber vech-i tahmin” tahmini olarak yazılmıştır. BOA, TD 998, s. 252.
45
Erpolat, Diyarbekir Yer İsimleri, s. 549-550.

72
I . U L U S L A R A R A S I B AT M A N V E Ç E V R E S İ TA R İ H İ V E K Ü LT Ü R Ü S E M P O Z Y U M U

34 ‘Ayn Keyf Kayapınar Gercüş Batman

35 Taka Oyuklu Midyat Mardin

36 Kefrşah Budaklı Midyat Mardin

37 Keferhavar Gelinkaya Midyat Mardin
38 Keferharab Elbeğendi Midyat Mardin
39 Huri (Havri) Düzmeşe Gercüş Batman
40 Riş Düzova Midyat Mardin
41 Keferboran Dargeçit Dargeçit Mardin
42 Defni Üçyol Hasankeyf Batman
43 Kerağıl - Hasankeyf Batman
44 Hisar Hisar Hasankeyf Batman
45 Hamidi - Hasankeyf Batman
46 Mellami - Hasankeyf Batman
47 Labena Saklı Hasankeyf Batman

Sonuç:

Hasankeyf, XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde Diyarbekir Beylerbeyliği’ne bağlı bir kaza merkezi, daha
sonra müstakil bir sancaktı.

Sancak dahilinde Müslim- Gayrimüslim unsurlar mevcuttu. Gayrimüslim nüfusun, Diyarbekir

Beylerbeyliği’ndeki diğer sancaklara nispetle, yoğun olduğu bir birimdi. Burada yaşayan Gayrimüslim
halkın Süryani olduğu anlaşılmaktadır.

XVI. yüzyılın başlarına göre, adı geçen yüzyılın ortalarına doğru şehirdeki Gayrimüslim hane sayısında
düşüş olmasına karşılık, köylerdeki hane sayısının büyük oranda arttığı görülmektedir.

Hasankeyf Sancağı’nın, Osmanlı döneminde, hayvancılığın yaygın olarak yapıldığı ve göçebe unsurların
rağbet ettiği bir kışlak olduğu anlaşılmaktadır.

Hasankeyf XVI. yüzyılda, sahip olduğu camileri, mescitleri, medreseleri, muallimhaneleri ve

zaviyeleriyle tipik parlak bir Türk-İslâm şehri görünümünde idi.

73
M E H M E T S A L İ H E R P O L AT

74